Y Cyfarfod Llawn

Plenary

30/11/2021

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: y Cynllun Gweithredu Digartrefedd 3. Statement by the Minister for Climate Change: The Homelessness Action Plan
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cymru Iachach 4. Statement by the Minister for Health and Social Services: A Healthier Wales
5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am COVID-19 5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19
6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Cymru o Blaid Pobl Hŷn: Ein Strategaeth ar gyfer Cymdeithas sy'n Heneiddio 6. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Age Friendly Wales: Our strategy for an Ageing Society
7. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwrnod AIDS y Byd 7. Statement by the Minister for Health and Social Services: World AIDS Day
8. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Rhyngwladol ar gyfer Pobl Anabl 8. Statement by the Minister for Social Justice: International Day of Disabled People
9., 10., 11., 12., 13., 14., 15., 16. & 17. Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021; Rheoliadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 (Awdurdodau Cyhoeddus sy’n ddarostyngedig i’r Ddyletswydd Bioamrywiaeth a Chydnerthedd Ecosystemau) 2021; Rheoliadau Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015 (Diwygio) 2021; Rheoliadau Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015 (Diwygio) 2021; Rheoliadau Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021; Rheoliadau Deddf Parciau Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021; Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Diwygio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015) 2021; Rheoliadau Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 (Diwygio'r rhestr o awdurdodau Cymreig) 2021; Rheoliadau'r Strategaeth Tlodi Plant (Cyd-bwyllgorau Corfforedig) (Cymru) 2021 9., 10., 11., 12., 13., 14., 15., 16. & 17. The Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021; The Environment (Wales) Act 2016 (Public Authorities subject to the Biodiversity and Resilience of Ecosystems Duty) Regulations 2021; The Equality Act 2010 (Authorities subject to a duty regarding Socio-economic Inequalities) (No. 2) (Wales) Regulations 2021; The Welsh Language Standards (No. 1) Regulations 2015 (Amendment) Regulations 2021; The Countryside and Rights of Way Act 2000 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021; The National Parks and Access to the Countryside Act 1949 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021; The Corporate Joint Committees (Amendment of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015) Regulations 2021; The Children and Families (Wales) Measure 2010 (Amendment to the List of Welsh Authorities) Regulations 2021; The Child Poverty Strategy (Corporate Joint Committees) (Wales) Regulations 2021
18. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd 18. Legislative Consent Motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill
19. Cyfnod Pleidleisio 19. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. The meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.  

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd. 

The first item today is questions to the First Minister, and the first question is from Llyr Gruffydd. 

Cynllun Dychwelyd Ernes
Deposit-return Scheme

1. Pryd mae'r Prif Weinidog yn disgwyl i Gymru gael cynllun dychwelyd ernes gweithredol? OQ57293

1. When does the First Minister expect Wales to have an operational deposit-return scheme? OQ57293

Llywydd, yn gynharach yn y mis hwn, cafodd pwerau i weithredu cynllun dychwelyd ernes eu datganoli i Gymru. Yn gynnar yn y flwyddyn newydd, byddwn yn cyhoeddi ein dyluniad ar gyfer cynllun o’r fath a’r dyddiad yr ydym ni’n bwriadu ei roi ar waith.

Llywydd, earlier this month, powers to implement a deposit-return scheme were devolved to Wales. Early in the new year, we will publish our design for such a scheme and its intended implementation date.

Wel, mi edrychwn ni ymlaen yn fawr iawn i weld beth yw'r dyddiad yna. Wrth gwrs, y trasiedi yw ein bod ni wedi colli blynyddoedd i bob pwrpas. Rŷn ni wedi bod yn sôn am gynllun dychwelyd ernes i Gymru ers bron i ddegawd, ac, wrth gwrs, rŷn ni dal yn sôn am gynllun dychwelyd ernes i Gymru.

Nawr, mi benderfynoch chi, wrth gwrs, redeg proses ymgynghorol ar y cyd gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Beth petai uchelgais Llywodraeth y Deyrnas Unedig o safbwynt sgôp y cynllun maen nhw'n mynd i'w gyhoeddi, pan fyddan nhw'n penderfynu, yn wahanol iawn i'r uchelgais sydd gennym ni yma yng Nghymru? Rydych chi wedi dweud mewn cyd-destunau eraill fod Cymru wastad yn gweithredu'n fwyaf effeithiol, a'r Senedd yma yn gweithredu'n fwyaf effeithiol, pan fyddwn ni'n dod â datrysiadau Cymreig i gwrdd â'r heriau sy'n ein hwynebu ni. Felly, am ba hyd ŷch chi'n hapus i aros i Boris Johnson gael ei act at ei gilydd, yn hytrach na chyflwyno, unwaith ac am byth, gynllun dychwelyd ernes i Gymru?

Well, we'll look forward very much to hearing that date. The tragedy is that we've lost years to all intents and purposes. We've been talking about a deposit-return scheme for Wales for almost a decade, and we're still talking about such a scheme for Wales.

Now, you decided, of course, to run a joint consultation process with the UK Government. What if the UK Government's ambition in terms of the scope of their proposals, when they do decide, is very different to the ambition that we have here in Wales? You've said in other contexts that Wales always operates most effectively, and this Senedd operates most effectively, when we bring Welsh solutions to meet the challenges we face. So, for how long are you happy to wait for Boris Johnson to get his act together, rather than introducing, once and for all, a deposit-return scheme for Wales?

Wel, y peth cyntaf, Llywydd, oedd i gymryd y pwerau. Heb y pwerau, does dim cyfle gyda ni i gael unrhyw fath o gynllun, a dydy hwnna ddim yn ein dwylo ni fel Senedd; mae'n rhaid i ni dynnu'r pwerau nôl i fan hyn i gael cynllun, a dyna beth sydd wedi digwydd drwy gydweithio â phobl eraill. Rŷn ni wedi bod yn cydweithio nid jest gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond gyda Llywodraeth Gogledd Iwerddon hefyd, i dynnu'r gwersi mas o'r gwaith maen nhw'n ei wneud. 

Mae natur y ffin rhyngom ni a Lloegr, Llywydd, yn golygu ei bod hi'n bwysig i ni drio creu gymaint o dir cyffredin ag sy'n bosibl, i helpu'r cynllun, a'r bobl sy'n rhedeg y cynllun ar y tir, i'w wneud e mewn ffordd sy'n gweithio i ni ac i bobl yma yng Nghymru. Ac mae nifer fawr o bethau ymarferol i feddwl amdanyn nhw, a chynllun Cymreig fydd e pan fyddwn ni'n dod ymlaen â'r cynllun. Fel, dwi'n siŵr, mae'r Aelod yn ymwybodol, roedd Llywodraeth yr Alban, yn gynharach yn y mis hwn, wedi gorfod gohirio gweithredu ar eu cynllun nhw. Nawr, mae'r pwerau i gyd gyda nhw, so doedd hwnna ddim yn broblem iddyn nhw. Maen nhw wedi wynebu nifer o broblemau ymarferol ac maen nhw wedi tynnu eu cynllun nhw yn ôl. 

Rŷn ni eisiau bwrw ymlaen i gydweithio â phobl eraill i gael datrys nifer o'r problemau ymarferol—cynhyrchu'r cynllun, penodi gweinyddwyr nid er elw, cytuno ar lefelau ernes hyblyg, er enghraifft—a'r bwriad yw, yn gynnar yn y flwyddyn newydd, i ddod nôl i'r Senedd gyda'r cynllun i ni yma yng Nghymru. 

Well, the first step, Llywydd, was for us to take the powers. Without the powers, there'd be no opportunity for us to have any kind of scheme, and that is not in our hands as a Senedd; we have to draw the powers back to this place in order to be able to have a scheme, and that's what has occurred in collaboration with others. We have been collaborating not only with the United Kingdom Government, but with the Northern Ireland Government, to learn from the lessons in the work that they have done. 

Then nature of the border between us and England means that it's important for us to endeavour to create as much common ground as possible between us in order to facilitate the scheme, and the people who run the scheme on the ground, in a way that works for us and for the people here in Wales. And there are a number of practical issues to consider, and it will be a Welsh scheme when we bring it forward. As, I am certain, the Member is aware, the Scottish Executive, earlier this month, had to defer implementing their scheme. They have all the powers, and so that wasn't an issue for them, but they have faced a number of practical problems and they had to withdraw their scheme. 

We wish to proceed to collaborate with other people in order to resolve a number of practical issues—to produce the scheme, to appoint not-for-profit operators, and to agree flexible deposit levels, for example—and then, early in the new year, to return to the Senedd with a scheme for us here in Wales. 

First Minister, last November, I was incredibly proud to have brought forward a legislative proposal for a Bill that would make provisions to introduce a DRS and, importantly, a majority vote went through to back those proposals. Now, in the first Climate Change, Environment and Infrastructure Committee meeting of the sixth Senedd, I was pleased also to secure a further commitment from your Minister for Climate Change that the Welsh Government will ensure that any DRS would be all in. Not only would this ensure compatibility with the UK, but between 77 per cent and 83 per cent of survey participants reported that they would use a DRS on most occasions for the five types of containers explored, including plastic bottles, glass bottles, metal cans for all soft drinks, alcoholic drinks and milk-based products. With this in mind, and given the autumn deadline for laying legislation that you committed to in reply to my FMQ in June, what efforts—and I know that you've mentioned this here today—have you made to review  the cost impact of operating an all-in DRS on local authorities? And, for anyone who's carried out beach cleans, too often we see many bottle caps and lids left strewn, affecting our marine environment. Given that the Marine Conservation Society's 2021 Great British beach clean found 18.7 caps and lids—

Prif Weinidog, fis Tachwedd diwethaf, roeddwn i'n hynod o falch o fod wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol ar gyfer Bil a fyddai'n gwneud darpariaethau i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes ac, yn bwysig, cafwyd pleidlais fwyafrifol i gefnogi'r cynigion hynny. Nawr, yng nghyfarfod cyntaf Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith y chweched Senedd, roeddwn i hefyd yn falch o sicrhau ymrwymiad pellach gan eich Gweinidog Newid Hinsawdd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y byddai unrhyw gynllun dychwelyd ernes yn drwyadl. Yn ogystal â sicrhau cydnawsedd â'r DU, dywedodd rhwng 77 y cant ac 83 y cant o'r rhai a gymerodd ran mewn arolwg y bydden nhw'n defnyddio cynllun dychwelyd ernes ar y rhan fwyaf o adegau ar gyfer y pum math o gynwysyddion a gafodd eu harchwilio, gan gynnwys poteli plastig, poteli gwydr, caniau metel ar gyfer yr holl ddiodydd meddal, diodydd alcoholig a chynhyrchion sy'n seiliedig ar laeth. O ystyried hyn, ac o gofio dyddiad terfyn yr hydref ar gyfer gosod deddfwriaeth y gwnaethoch chi ymrwymo iddi wrth ymateb i fy nghwestiwn i chi ym mis Mehefin, pa ymdrechion—ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi sôn am hyn yma heddiw—ydych chi wedi eu gwneud i adolygu effaith gost gweithredu cynllun dychwelyd ernes trwyadl ar awdurdodau lleol? Ac, i unrhyw un sydd wedi gwneud gwaith glanhau traethau, yn rhy aml rydym ni'n gweld llawer o dopiau a chaeadau poteli wedi eu gadael ym mhob man, gan effeithio ar ein hamgylchedd morol. O gofio bod ymgyrch glanhau traethau Prydain Fawr 2021 y Gymdeithas Cadwraeth Forol wedi canfod 18.7 o dopiau a chaeadau—

13:35

Okay, we do need to get to the question now, please. We're only on question 1.

Iawn, mae angen i ni gyrraedd y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda. Dim ond ar gwestiwn 1 ydym ni.

—per 100m-stretch of Welsh beach, will you incorporate, as well as the bottles themselves, the caps in the return scheme? Thanks.

—fesul pob darn 100 metr o draethau Cymru, a wnewch chi ymgorffori, yn ogystal â'r poteli eu hunain, y topiau yn y cynllun dychwelyd? Diolch.

I thank the Member for those questions and for her consistent interest in this whole topic. She will be very familiar with the scheme that was tried out in Conwy earlier in the year, and a great deal of learning has been taken from that, as well as a pilot scheme in Northern Ireland, and the work that was done previously in the Wirral that I know she is aware of. So, we will be bringing forward proposals. I'm afraid they will be in the early new year now, rather than the autumn, because of the delay in the powers being transferred to us. We'll respond to the consultation that was held back between March and June of this year. It will address a number of the points that the Member has raised this afternoon, and she is right to draw attention to the Marine Conservation Society report, which was published only a week or so ago, Llywydd. It does show a drop in some forms of litter, particularly those where there's been concerted governmental action—cotton buds, for example, and single-use plastic bags. But 75 per cent of litter collected on beaches was plastic or polystyrene, and bottle caps were very prominent in the litter that was collected. It definitely does demonstrate the need for us to act both in relation to deposit-return schemes and also this Government's commitment to bring forward legislation to ban the most commonly littered single-use plastics, which we look forward to bringing in front of the Senedd later in this term.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna ac am ei diddordeb cyson yn y pwnc hwn yn gyffredinol. Bydd hi'n gyfarwydd iawn â'r cynllun a gafodd ei dreialu yng Nghonwy yn gynharach yn y flwyddyn, a dysgwyd llawer iawn o'r gwaith hwnnw, yn ogystal â chynllun treialu yng Ngogledd Iwerddon, a'r gwaith a gafodd ei wneud yn flaenorol yn Wirral yr wyf i'n gwybod ei bod hi'n ymwybodol ohono. Felly, byddwn yn cyflwyno cynigion. Mae arnaf ofn y byddan nhw ar ddechrau'r flwyddyn newydd bellach, yn hytrach na'r hydref, oherwydd yr oedi cyn trosglwyddo'r pwerau i ni. Byddwn yn ymateb i'r ymgynghoriad a gafodd ei gynnal rhwng mis Mawrth a mis Mehefin eleni. Bydd yn mynd i'r afael â nifer o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi y prynhawn yma, ac mae'n iawn i dynnu sylw at adroddiad y Gymdeithas Cadwraeth Forol, a gafodd ei gyhoeddi ryw wythnos yn unig yn ôl, Llywydd. Mae yn dangos gostyngiad i rai mathau o sbwriel, yn enwedig y rhai lle bu gweithredu llywodraethol ar y cyd—ffyn cotwm, er enghraifft, a bagiau plastig untro. Ond roedd 75 y cant o'r sbwriel a gafodd ei gasglu ar draethau yn blastig neu'n bolystyren, ac roedd topiau poteli yn amlwg iawn yn y sbwriel a gafodd ei gasglu. Mae'n bendant yn dangos yr angen i ni weithredu o ran cynlluniau dychwelyd ernes a hefyd ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd y plastigau untro mwyaf cyffredin, ac edrychwn ymlaen at gyflwyno gerbron y Senedd yn ddiweddarach y tymor hwn.

Tlodi Plant
Child Poverty

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar strategaeth y Llywodraeth i ddileu tlodi plant? OQ57286

2. Will the First Minister make a statement on the Government's strategy to eradicate child poverty? OQ57286

Diolch yn fawr i Sioned Williams am y cwestiwn, Llywydd. Er y rhwystrau sydd wedi eu creu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, byddwn ni’n bwrw ymlaen gyda’r mesurau sydd yn ein rhaglen lywodraethu a’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru i fynd i’r afael â thlodi plant yng Nghymru.

May I thank Sioned Williams very much for the question, Llywydd? Despite the head winds created by the United Kingdom Government, we will pursue the measures set out in our programme for government and the co-operation agreement with Plaid Cymru to bear down on child poverty in Wales.

Diolch, Brif Weinidog. Hoffwn longyfarch Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru am lunio cytundeb cydweithredu blaengar a chynhwysfawr a fydd yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i fywydau pobl Cymru, ac o ran taclo tlodi plant yn benodol. Rwyf fi, ers cael fy ethol, ac eraill ym Mhlaid Cymru, wedi holi'r Prif Weinidog am ehangu prydau bwyd am ddim lawer gwaith yn y lle hwn, ac mae grwpiau gwrthdlodi fel Sefydliad Bevan ac eraill wedi bod yn ymgyrchu'n galed drosto. Mae'r cytundeb cydweithio'n nodi bod hyn yn gam pellach tuag at ein nod ar y cyd na ddylai'r un plentyn fod yn llwglyd—nod rwy'n ei rannu a'i groesawu. O ystyried y nod hwn, yn ogystal â'r ffaith bod bron i 10,000 o blant ysgol uwchradd sy'n byw mewn tlodi yn cael eu hamddifadu o brydau ysgol am ddim, ydy'r Prif Weinidog yn cytuno â fi y dylid anelu hefyd at gyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion uwchradd, pan fo adnoddau yn caniatáu? Yn ogystal, oni bai y bydd cynnydd yn y lwfans cynhaliaeth addysg, sy'n cynnig cefnogaeth hanfodol i oedolion ifanc mewn addysg o aelwydydd incwm isel, fe fydd, erbyn diwedd y cyfnod o dair blynedd, wedi cael ei rewi am 20 mlynedd mewn termau real. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, amlinellu cynlluniau'r Llywodraeth i'w gynyddu? Diolch.

Thank you, First Minister. I'd like to congratulate Plaid Cymru and the Welsh Government for drawing up an innovative and comprehensive co-operation agreement, which will make a positive difference to the lives of the people of Wales, in terms of tackling child poverty particularly. Since being elected, I and others in Plaid Cymru have questioned the First Minister on expanding free school meals many times in this place. And anti-poverty groups, such as the Bevan Foundation, have been campaigning hard for this. The co-operation agreement notes that this is a further step towards our shared aim that no child should go hungry in Wales, and that is to be welcomed. Now, given this ambition, as well as the fact that almost 10,000 secondary school children living in poverty are being deprived of free school meals, does the First Minister agree with me that we should also aim towards introducing free school meals for all secondary school pupils, when resources allow? In addition, unless there is an increase in the educational maintenance allowance, which provides crucial support for young adults in education from low-income households, then, by the end of the period of three years, it will have been frozen for 20 years in real terms. Will the First Minister therefore outline the Government's plans to increase this? Thank you.

Diolch yn fawr am y cwestiwn, wrth gwrs, a diolch i'r Aelod am beth ddywedodd hi am y cytundeb. A nawr mae cyfleon gyda ni i gymryd camau pellach, drwy ymestyn prydau ysgol am ddim ac ymestyn darpariaeth gofal plant. Bydd y Llywodraeth yn canolbwyntio ar beth sydd yn y cytundeb, achos mae hwnna'n heriol ac uchelgeisiol, ond nawr rŷn ni'n gallu cydweithio i wneud beth mae'r cytundeb yn ei ddweud. Bydd popeth rydyn ni'n mynd i'w wneud yn gallu gwneud mwy i amddiffyn ein plant rhag tlodi. Wrth gwrs, mae mwy o bethau yn y dyfodol rydym yn gallu meddwl amdanynt, ac roedd nifer o bwyntiau pwysig gan yr Aelod. Ond i ni, fel Llywodraeth, y peth pwysig i ni yw i ganolbwyntio ar y pethau sydd yn y cytundeb ac i fwrw ymlaen i roi popeth ar waith. 

Thank you very much for that question, of course, and I thank the Member for what she said about the agreement. We now have opportunities to take further steps, by extending free school meals and childcare provision. The Government will focus on what is contained in the agreement, because that is challenging and ambitious, but now we're able to co-operate in order to do what the agreement says it will do. Everything that we do will do more to protect our children from poverty. Naturally, there are more things that we could do in future—that we can think of doing—and the Member made a number of important points. But the important thing for us, as a Government, is to focus on those issues included in the agreement and to implement all of those. 

13:40

First Minister, as with the free school meals, of course, and it is welcome, but doesn't it concern you, like with your pilot for universal basic income, that millionaires will be benefiting from it? Do you think this is the real best use of resources for really tackling poverty in Wales head on? You've had 20 years, First Minister, to make your mark here in Wales, and yet this Government has delivered nothing in this regard. In fact, child poverty has increased to 1 in 3 children. That's 200,000 children still left in poverty here in Wales. What steps, what action are you taking, apart from those things, to really tackle poverty head on here?  

Prif Weinidog, yn yr un modd â'r prydau ysgol am ddim, wrth gwrs, ac mae i'w groesawu, ond onid yw'n peri pryder i chi, fel gyda'ch cynllun treialu ar gyfer incwm sylfaenol cynhwysol, y bydd miliwnyddion yn elwa arno? A ydych chi'n credu mai dyma'r defnydd gorau gwirioneddol o adnoddau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru yn uniongyrchol? Rydych chi wedi cael 20 mlynedd, Prif Weinidog, i wneud eich marc yma yng Nghymru, ac eto nid yw'r Llywodraeth hon wedi cyflawni dim yn hyn o beth. A dweud y gwir, mae tlodi plant wedi cynyddu i 1 o bob 3 phlentyn. Mae hynny'n 200,000 o blant sy'n dal i fod wedi eu gadael mewn tlodi yma yng Nghymru. Pa gamau, pa gamau gweithredu ydych chi'n eu cymryd, ar wahân i'r pethau hynny, i fynd i'r afael yn wirioneddol â thlodi yn uniongyrchol yma?

Well, Llywydd, I've explained previously on the floor of the Senedd that, as far as child poverty is concerned, the devolution period can be very easily divided into two periods. In the first period, the first decade, with a Labour Government at Westminster working with a Labour Government here, child poverty fell year after year during that period. It is in the last 10 years, with her Government in charge at Westminster, that we have seen child poverty grow not just here in Wales, but across the whole of the United Kingdom. Their latest and most cruel measure being to deprive children in families dependent on universal credit from that extra £20 a week on which they depended. If you want to know why child poverty has risen across the United Kingdom, then you simply have to look at the direct and deliberate actions that her party has taken while it has been in Government. 

And I entirely reject what the Member said in opening. It's always been the Tory party policy that services should be reserved for poor people, and yet we know perfectly well what that leads to: services reserved for poor people quickly become poor services. We rely, wherever we can, on universal services in which everybody has a stake, and everybody wants those services to be as good as they possibly can be. And where there are millionaires, the tax system is there to deal with them to make sure that, if they get the benefit, as I would wish them to, of universal services, they pay that money back through the tax system to go on supporting others. That is the way, Llywydd, in which to make sure that children in poor families are not just separated off from the rest of society and made the beneficiaries of the benign concern of the Conservative Party, but to make sure that they are properly included with every other child in everything that we would wish to see a child in Wales have as part of their citizenship.   

Wel, Llywydd, rwyf i wedi esbonio o'r blaen ar lawr y Senedd, cyn belled ag y mae tlodi plant yn y cwestiwn, y gellir rhannu'r cyfnod datganoli yn ddau gyfnod yn hawdd iawn. Yn y cyfnod cyntaf, y degawd cyntaf, gyda Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn gweithio gyda Llywodraeth Lafur yma, gostyngodd tlodi plant flwyddyn ar ôl blwyddyn yn ystod y cyfnod hwnnw. Yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, gyda'i Llywodraeth hi wrth y llyw yn San Steffan, yr ydym ni wedi gweld tlodi plant yn cynyddu nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Eu mesur diweddaraf a mwyaf creulon yw amddifadu plant mewn teuluoedd sy'n dibynnu ar gredyd cynhwysol o'r £20 yr wythnos ychwanegol hwnnw yr oedden nhw'n dibynnu arno. Os ydych chi eisiau gwybod pam mae tlodi plant wedi cynyddu ar draws y Deyrnas Unedig, yna'r cwbl y mae'n rhaid i chi ei wneud yw edrych ar y camau uniongyrchol a bwriadol y mae ei phlaid hi wedi eu cymryd yn ystod ei chyfnod mewn Llywodraeth. 

Ac rwy'n gwrthod yn llwyr yr hyn a ddywedodd yr Aelod wrth agor. Polisi'r blaid Dorïaidd erioed yw y dylid cadw gwasanaethau ar gyfer pobl dlawd, ac eto rydym ni'n gwybod yn iawn yr hyn y mae hynny yn arwain ato: mae gwasanaethau sy'n cael eu cadw ar gyfer pobl dlawd yn troi'n wasanaethau gwael yn gyflym. Rydym ni'n dibynnu, lle bynnag y gallwn, ar wasanaethau cynhwysol y mae gan bawb ran ynddyn nhw, ac mae pawb eisiau i'r gwasanaethau hynny fod cystal ag y gallan nhw fod. A lle ceir miliwnyddion, mae'r system dreth yno i ymdrin â nhw i wneud yn siŵr, os byddan nhw'n elwa, fel y byddwn i'n dymuno iddyn nhw ei wneud, o wasanaethau cynhwysol, eu bod yn talu'r arian hwnnw yn ôl drwy'r system dreth i barhau i gynorthwyo pobl eraill. Dyna'r ffordd, Llywydd, o wneud yn siŵr nad yw plant mewn teuluoedd tlawd yn cael eu gwahanu oddi wrth weddill cymdeithas ac yn cael eu gwneud yn fuddiolwyr pryder diwerth y Blaid Geidwadol, ond i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu cynnwys yn briodol gyda phob plentyn arall ym mhob dim yr hoffem ni weld plentyn yng Nghymru yn ei gael yn rhan o'u dinasyddiaeth.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Ar ran y Ceidwawyr Cymreig nawr, Paul Davies, i ofyn cwestiynau'r arweinwyr. 

On behalf of the Welsh Conservatives, Paul Davies, to ask leaders' questions. 

Diolch, Llywydd. First Minister, the latest NHS figures show that Wales's health services are struggling, with A&E waiting times and ambulance response times recently recorded at their worst ever levels. The vice-president of the Royal College of Emergency Medicine Wales, Dr Suresh Pillai, has said that 709 patients in Wales in 2020-21 alone have died as a direct result of crowding and long stays. He also said that,

'These deaths were preventable; the government, Boards and NHS leaders must understand and act now to ensure that the current crisis does not deepen and lead to more avoidable excess deaths.'

First Minister, do you agree with Dr Pillai's comments that these deaths were preventable? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae ffigurau diweddaraf y GIG yn dangos bod gwasanaethau iechyd Cymru yn ei chael hi'n anodd, wrth i amseroedd aros ac amseroedd ymateb ambiwlansys gofnodi eu lefelau gwaethaf erioed yn ddiweddar. Mae is-lywydd Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys Cymru, Dr Suresh Pillai, wedi dweud bod 709 o gleifion yng Nghymru yn 2020-21 yn unig wedi marw o ganlyniad uniongyrchol i orlenwi ac arosiadau hir. Dywedodd hefyd,

'Roedd modd atal y marwolaethau hyn; mae'n rhaid i'r llywodraeth, Byrddau ac arweinwyr y GIG ddeall a gweithredu nawr i sicrhau nad yw'r argyfwng presennol yn gwaethygu ac yn arwain at ragor o farwolaethau y byddai modd eu hosgoi.'

Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â sylwadau Dr Pillai y gellid atal y marwolaethau hyn?

No, I don't in that simplistic way, Llywydd. The Member, of course, is right that the NHS in Wales is struggling under the demands that it is currently having to address, and that is about to get worse and more difficult because of the new variant that has already arrived in the United Kingdom. The health service is dealing with the impact of a global pandemic, with the delays in treatment that that has inevitably created. It is dealing with all the everyday things that we expect it to do—delivering the flu vaccination programme in primary care, for example—and, at the same time, it is responding to record levels of demand through the emergency system and through A&E departments. I think it is very important—and in this way, I have agreed in the past with advice from the college of emergency medicine—that that has to be seen as a problem, not just at the front door at the hospital, but for the hospital as a whole, and that the whole system has to find a way of responding to the very many pressures that the service is currently under. I think it is a very sobering truth, Llywydd, that these problems are about to get even more challenging over the coming weeks as we try and respond to the latest twist and turn in the very challenging story of coronavirus.

Nac ydw, nid yn y ffordd or-syml honno, Llywydd. Mae'r Aelod, wrth gwrs, yn iawn bod y GIG yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd o dan y gofynion y mae'n rhaid iddo fynd i'r afael â nhw ar hyn o bryd, ac mae hynny ar fin gwaethygu a mynd yn fwy anodd oherwydd yr amrywiolyn newydd sydd eisoes wedi cyrraedd y Deyrnas Unedig. Mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag effaith pandemig byd-eang, gyda'r oediadau i driniaeth y mae hynny wedi eu creu yn anochel. Mae'n ymdrin â'r holl bethau bob dydd yr ydym ni'n disgwyl iddo eu gwneud—darparu'r rhaglen brechu rhag y ffliw mewn gofal sylfaenol, er enghraifft—ac, ar yr un pryd, mae'n ymateb i'r lefelau uchaf erioed o alw drwy'r system frys a thrwy adrannau damweiniau ac achosion brys. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn—ac yn hyn o beth, rwyf i wedi cytuno yn y gorffennol â chyngor gan y coleg meddygaeth frys—fod yn rhaid ystyried hynny yn broblem, nid yn unig wrth ddrws blaen yr ysbyty, ond i'r ysbyty yn ei gyfanrwydd, a bod yn rhaid i'r system gyfan ddod o hyd i ffordd o ymateb i'r pwysau niferus iawn sydd ar y gwasanaeth ar hyn o bryd. Rwy'n credu ei bod yn wirionedd difrifol iawn, Llywydd, bod y problemau hyn ar fin mynd yn fwy heriol byth dros yr wythnosau nesaf wrth i ni geisio ymateb i'r troadau a'r troellau diweddaraf yn stori heriol iawn coronafeirws.

13:45

First Minister, the reality is that action needs to be taken, and taken very quickly. As we move into winter, there will be further pressures on our NHS services, and with the news that there is a new COVID variant in the UK, it's crucial now that the Welsh Government has a plan to ensure that waiting times are addressed and preventable deaths aren't taking place. 

The latest statistics show that the average time spent in emergency departments was three hours and seven minutes, which is a new record high, and they also show that ambulance performance against the eight-minute response target was the lowest on record at 50 per cent, which was down from 52.3 per cent in the previous month. Dr Pillai has warned that not only does bed capacity need to be addressed, there is also a shortfall of staff of around 100 emergency medicine consultants along with vital emergency medicine nurses, junior and other supporting staff. So, First Minister, will you now commit to restoring bed capacity back to pre-pandemic levels, and will you also commit to publishing a long-term workforce plan that recruits staff and also retains them as well?

Prif Weinidog, y gwir amdani yw bod angen gweithredu, a hynny yn gyflym iawn. Wrth i ni symud i'r gaeaf, bydd pwysau pellach ar wasanaethau'r GIG, a gyda'r newyddion bod amrywiolyn COVID newydd yn y DU, mae'n hanfodol nawr bod gan Lywodraeth Cymru gynllun i sicrhau y rhoddir sylw i amseroedd aros ac nad yw marwolaethau y gellir eu hatal yn digwydd.

Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos mai'r amser cyfartalog a gafodd ei dreulio mewn adrannau achosion brys oedd tair awr a saith munud, sef y ffigur uchaf erioed, ac maen nhw hefyd yn dangos bod perfformiad ambiwlansys o ran y targed ymateb o wyth munud yr isaf erioed, sef 50 y cant, a oedd i lawr o 52.3 y cant yn y mis blaenorol. Mae Dr Pillai wedi rhybuddio nid yn unig bod angen rhoi sylw i gapasiti gwelyau, ond bod diffyg staff o tua 100 o feddygon ymgynghorol brys hefyd, ynghyd â nyrsys meddygaeth frys hanfodol, staff iau a staff ategol eraill. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo nawr i ddychwelyd adfer capasiti gwelyau yn ôl i'r lefelau cyn y pandemig, ac a wnewch chi hefyd ymrwymo i gyhoeddi cynllun gweithlu hirdymor sy'n recriwtio staff ac yn eu cadw nhw hefyd?

Llywydd, more people work in the Welsh NHS today than at any other time in its history, and that includes more doctors, more nurses, more physiotherapists, more occupational therapists, and all the team that go into providing services for the Welsh public. That is the result of continued investment by successive Welsh Governments in our NHS and in its workforce. There are record numbers of people not simply employed, but in training as well—more nurses in training, more professionals allied to medicine in training—than in any time in our history.

We've published those plans every single year and they demonstrate the result of that investment. There have been more beds available during the COVID crisis as a result of the field hospital capacity and the other additional capacity that we have made available through considerable extra investment, and enormous efforts by people who work in the service to make that physical capacity available and then to find people to provide the services alongside it. When the pandemic is over and we are able to return to the levels of activity that we were able to see in the Welsh NHS prior to its onset, then of course we will need to make sure that we have the physical capacity to go alongside the additional members of staff that we will have recruited in the meantime. 

Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru heddiw nag ar unrhyw adeg arall yn ei hanes, ac mae hynny yn cynnwys mwy o feddygon, mwy o nyrsys, mwy o ffisiotherapyddion, mwy o therapyddion galwedigaethol, a'r holl dîm sy'n cyfrannu at ddarparu gwasanaethau i'r cyhoedd yng Nghymru. Mae hynny o ganlyniad i fuddsoddiad parhaus gan Lywodraethau Cymru olynol yn ein GIG ac yn ei weithlu. Mae'r nifer uchaf erioed o bobl nid yn unig yn cael eu cyflogi, ond yn cael eu hyfforddi hefyd—mwy o nyrsys yn cael eu hyfforddi, mwy o weithwyr proffesiynol sy'n gysylltiedig â meddygaeth yn cael eu hyfforddi—nag ar unrhyw adeg yn ein hanes.

Rydym ni wedi cyhoeddi'r cynlluniau hynny bob un flwyddyn ac maen nhw'n dangos canlyniad y buddsoddiad hwnnw. Bu mwy o welyau ar gael yn ystod argyfwng COVID o ganlyniad i gapasiti ysbytai maes a'r capasiti ychwanegol arall yr ydym ni wedi sicrhau ei fod ar gael drwy fuddsoddiad ychwanegol sylweddol, ac ymdrechion enfawr gan bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth i sicrhau bod y capasiti ffisegol hwnnw ar gael ac yna i ddod o hyd i bobl i ddarparu'r gwasanaethau ochr yn ochr ag ef. Pan fydd y pandemig ar ben a gallwn ni ddychwelyd i'r lefelau o weithgarwch yr oeddem ni'n gallu eu gweld yn GIG Cymru cyn iddo ddechrau, yna wrth gwrs bydd angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni'r capasiti ffisegol i fynd ochr yn ochr â'r aelodau staff ychwanegol y byddwn ni wedi eu recriwtio yn y cyfamser.

First Minister, it's quite clear that you need to prioritise tackling these backlogs, and if the Welsh Government wanted to prioritise this issue we'd have seen some commitment to addressing the problems in the NHS in your coalition agreement with Plaid Cymru. Instead, you chose to prioritise more constitutional reform, more politicians, and even the creation of a broadcasting authority, despite it not being within this Government's remit. Nothing of the people's priorities—the need for urgent intervention to support our health services—and there was certainly no mention of a Wales-wide COVID-specific inquiry.

Now, you will have seen the comments of the Older People's Commissioner for Wales, who has also argued for a specific Welsh public inquiry, as she believes it would provide the best opportunity for older people to be listened to, have their experiences and views valued, and their questions answered, and I hope you listen to her, because we need to see some answers and accountability.

First Minister, last week the abuse of patients and the culture of bullying and intimidation that has occurred in the NHS in north Wales was raised with you, and there were no real answers or accountability from this Government. This week, I've asked you about what your Government is doing to tackle waiting times and stop preventable deaths from taking place. Again, no real answers or accountability, and now, the older people's commissioner has joined calls for a Wales-wide COVID inquiry. Will we now get some answers and accountability, First Minister, or will you continue to oppose a Welsh public inquiry and deny the people of Wales the answers that they deserve?  

Prif Weinidog, mae'n gwbl eglur bod angen i chi flaenoriaethu mynd i'r afael â'r ôl-groniadau hyn, a phe bai Llywodraeth Cymru yn dymuno blaenoriaethu'r mater hwn byddem ni wedi gweld rhywfaint o ymrwymiad i fynd i'r afael â phroblemau'r GIG yn eich cytundeb clymblaid gyda Phlaid Cymru. Yn hytrach, fe wnaethoch chi ddewis blaenoriaethu mwy o ddiwygio cyfansoddiadol, mwy o wleidyddion, a hyd yn oed creu awdurdod darlledu, er nad yw'n rhan o gylch gwaith y Llywodraeth hon. Nid oedd dim am flaenoriaethau'r bobl—yr angen am ymyrraeth frys i gefnogi ein gwasanaethau iechyd—ac yn sicr nid oedd dim sôn am ymchwiliad Cymru gyfan yn ymwneud â COVID yn benodol.

Nawr, byddwch chi wedi gweld sylwadau Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, sydd hefyd wedi dadlau dros ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru, gan ei bod yn credu y byddai'n rhoi'r cyfle gorau i bobl hŷn gael eu clywed, i  deimlo gwerthfawrogiad o'u profiadau a'u safbwyntiau, a chael atebion i'w cwestiynau, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi wrando arni hi, oherwydd bod angen i ni weld atebion ac atebolrwydd.

Prif Weinidog, codwyd cam-drin cleifion a'r diwylliant o fwlio a bygwth sydd wedi digwydd yn y GIG yn y gogledd gyda chi yr wythnos diwethaf, ac nid oedd unrhyw atebion nac atebolrwydd gwirioneddol gan y Llywodraeth hon. Yr wythnos hon, rwyf i wedi gofyn i chi am yr hyn y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael ag amseroedd aros ac atal marwolaethau y gellir eu hatal rhag digwydd. Unwaith eto, nid oes dim atebion nac atebolrwydd gwirioneddol, a bellach, mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi ymuno â galwadau am ymchwiliad COVID Cymru gyfan. A fyddwn ni'n cael atebion ac atebolrwydd nawr, Prif Weinidog, neu a fyddwch chi'n parhau i wrthwynebu ymchwiliad cyhoeddus i Gymru ac atal pobl Cymru rhag cael yr atebion y maen nhw'n eu haeddu?

13:50

Llywydd, the Member would do better not to read out his pre-prepared scripts for us, because then he would have had a chance to listen to the answers rather than reading out what he was going to say, whatever the answer happened to be. I'm afraid his questions today are tired and inaccurate. He hasn't read—or if he has read, he hasn't understood—the agreement that we have struck with Plaid Cymru. [Interruption.] I'm very happy to dare to explain to him that when he says things to me that are clearly inaccurate, it's part of my job here to help him to understand a bit better than he does the nature of that agreement. The agreement, as others who've taken more trouble will understand, is a limited and specific agreement on a range of very important matters that we have agreed with another party in the Chamber. There are many, many other things that Government does that are part of our programme for government that we will move ahead with, and any party in this Chamber will be entitled to take a contrary view on those matters should they choose to do so. That's the nature of this agreement—a specific Wales-only made and bespoke to Wales. 

On his final points, I've seen the older person commissioner's letter. I'm also pleased to say that I've received a letter from the Prime Minister in the last week in which he provides a series of commitments about the nature of the public inquiry that is intended; commitments to the involvement of devolved Governments in the appointment of the chair, and in the terms of reference for the inquiry; a commitment that the inquiry will respond positively to the points that I made to him in my letter when I set out what people in Wales would need to see in a UK inquiry. I received today as well a letter from the First Minister of Scotland, in which she outlines her support for the points made by me in my letter to the Prime Minister, and re-emphasises the need for the UK inquiry to commit to representing the issues that people in different parts of the United Kingdom will quite rightly want to see such an inquiry undertake.

So, I draw some confidence from the correspondence that I've received from the Prime Minister and from the First Minister of Scotland. There is still a great deal of work to do, Llywydd, to make sure that those commitments are delivered in practice, and that we do see an inquiry that has the best chance of providing the best possible answers that people in Wales quite rightly want to see raised and answered, but, for the time being, I think the assurances that the Prime Minister's letter sets out take us further down that path, and I continue to be committed to working alongside the UK Government on this matter so that people in Wales have an inquiry in which they can have proper confidence, and will give them answers that they quite rightly seek.  

Llywydd, byddai'n well pe na bai'r Aelod yn darllen ei sgriptiau a baratowyd ymlaen llaw i ni, oherwydd wedyn byddai wedi cael cyfle i wrando ar yr atebion yn hytrach na darllen yr hyn yr oedd yn mynd i'w ddweud, beth bynnag oedd yr ateb yn digwydd bod. Mae arnaf ofn bod ei gwestiynau heddiw yn flinedig ac yn anghywir. Nid yw wedi darllen—neu os ydyw wedi darllen, nid yw wedi deall—y cytundeb yr ydym ni wedi ei daro gyda Phlaid Cymru. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus iawn i fentro egluro iddo, pan fydd yn dweud pethau wrthyf sy'n amlwg yn anghywir, ei bod yn rhan o fy swydd i yma i'w helpu i ddeall ychydig yn well nag y mae natur y cytundeb hwnnw. Mae'r cytundeb, fel y bydd eraill sydd wedi mynd i fwy o drafferth yn ei ddeall, yn gytundeb cyfyngedig a phenodol ar amrywiaeth o faterion pwysig iawn yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw gyda phlaid arall yn y Siambr. Ceir llawer iawn o bethau eraill y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud sy'n rhan o'n rhaglen lywodraethu y byddwn ni'n bwrw ymlaen â nhw, a bydd gan unrhyw blaid yn y Siambr hon hawl i gyflwyno safbwynt i'r gwrthwyneb ar y materion hynny os byddan nhw'n dewis gwneud hynny. Dyna natur y cytundeb hwn—wedi ei lunio yn benodol i Gymru yn unig ac wedi ei deilwra i Gymru.

O ran ei bwyntiau olaf, rwyf i wedi gweld llythyr y comisiynydd pobl hŷn. Rwyf i hefyd yn falch o ddweud fy mod i wedi derbyn llythyr gan Brif Weinidog y DU yn ystod yr wythnos ddiwethaf lle mae'n darparu cyfres o ymrwymiadau ynghylch natur yr ymchwiliad cyhoeddus arfaethedig; ymrwymiadau i gynnwys Llywodraethau datganoledig yn y broses o benodi'r cadeirydd, ac yng nghylch gorchwyl yr ymchwiliad; ymrwymiad y bydd yr ymchwiliad yn ymateb yn gadarnhaol i'r pwyntiau y gwnes i iddo yn fy llythyr pan nodais yr hyn y byddai angen i bobl yng Nghymru ei weld mewn ymchwiliad ar gyfer y DU. Cefais lythyr hefyd heddiw gan Brif Weinidog yr Alban, lle mae'n amlinellu ei chefnogaeth i'r pwyntiau a wnaed gen i yn fy llythyr at Brif Weinidog y DU, ac yn ail-bwysleisio’r angen i ymchwiliad y DU ymrwymo i gynrychioli'r materion y bydd pobl mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig eisiau gweld, a hynny yn gwbl briodol, ymchwiliad o'r fath yn ei wneud.

Felly, rwy'n cymryd rhywfaint o hyder o'r ohebiaeth yr wyf i wedi ei chael gan Brif Weinidog y DU a gan Brif Weinidog yr Alban. Mae llawer iawn o waith i'w wneud o hyd, Llywydd, i wneud yn siŵr bod yr ymrwymiadau hynny yn cael eu cyflawni yn ymarferol, a'n bod ni'n gweld ymchwiliad sydd â'r cyfle gorau o ddarparu'r atebion gorau posibl y mae pobl yng Nghymru yn dymuno eu gweld, a hynny yn gwbl briodol, yn cael eu codi a'u hateb, ond, am y tro, rwy'n credu bod y sicrwydd y mae llythyr Prif Weinidog y DU yn ei roi yn mynd â ni ymhellach i lawr y llwybr hwnnw, ac rwy'n parhau i fod wedi ymrwymo i weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU ar y mater hwn fel bod pobl yng Nghymru yn cael ymchwiliad y gallan nhw fod yn gwbl hyderus ynddo, ac a fydd yn rhoi atebion iddyn nhw y maen nhw'n chwilio yn gwbl briodol amdanyn nhw.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Leader of Plaid Cymru, Adam Price. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Fel y gwyddoch, Brif Weinidog, mae'r ffair aeaf yn digwydd yn Llanelwedd ar hyn o bryd. Y bore yma, fe fûm yno yn gynnar iawn. Roedd e'n gyfle gwych i gael cyfarfod yn uniongyrchol gydag amaethwyr a gyda chynrychiolwyr y gymuned. Y neges yn glir roeddwn i'n gael o sector sydd yn wynebu cymaint o bwysau o wahanol gyfeiriadau oedd bod angen sefydlogrwydd ar y diwydiant yn y cyfnod hynod heriol yma. A fyddech chi, Brif Weinidog, yn ategu y neges hynny, ac ydych chi'n cytuno gyda ni ym Mhlaid Cymru, er mwyn galluogi ffermydd i fod yn gynaliadwy yn amgylcheddol, a chwarae eu rhan nhw yn gwireddu cyfraniad Cymru fel gwlad i ddelio â'r argyfwng hinsawdd, er enghraifft, bod angen i ffermwyr hefyd gael cynaliadwyedd economaidd?  

Thank you very much, Llywydd. As you know, First Minister, the winter fair is happening in Llanelwedd at the moment. I was there very early this morning, and it was a wonderful opportunity to speak face to face with farmers and representatives of that community. The clear message that I heard there from a sector facing so many different pressures from so many different directions was that they needed stability in the industry during this most challenging of times. First Minister, would you endorse that message, and do you agree with us in Plaid Cymru that in order to allow farmers to be environmentally sustainable, and to play their part in delivering Wales's contribution in dealing with the climate emergency, for example, that farmers also need to have economic sustainability? 

Wel, Llywydd, a allaf i ddechrau drwy longyfarch pob un sydd wedi bod yn rhan o greu gŵyl y gaeaf yn Llanelwedd, mewn ffordd sy'n addas i'r cyd-destun rŷm ni'n wynebu? Fe gefais i gyfle i siarad gyda'r Gweinidog, Lesley Griffiths, am ei hymweliad hi i Lanelwedd ddoe, a dwi'n falch i glywed popeth oedd yn ei le i helpu pobl i fynd at y ffair mewn ffordd ddiogel. Ac wrth gwrs, dwi'n gwybod bod y cyd-destun presennol yn un heriol i'r ffermwyr yng Nghymru ar ôl Brexit, yn y cyd-destun coronafeirws, ac yn y blaen. Mae pethau yn newid, Llywydd, ym maes amaethyddiaeth. Mae'n rhaid i bethau newid. Ond wrth gwrs rŷn ni'n cydnabod y ffaith fod sefydlogrwydd yn bwysig i ffermwyr hefyd, so rŷn ni, fel rhan o'r cytundeb gyda Phlaid Cymru, yn mynd i fwrw ymlaen i gydweithio yn agos gyda'r bobl yn y sector i baratoi am y dyfodol, dyfodol ble rŷn ni'n gallu talu ffermwyr am y pethau pwysig iddyn nhw eu gwneud i'n helpu ni yng nghyd-destun newid hinsawdd. So, trwy gydweithio, trwy glywed beth mae pobl yn y maes yn dweud, a thrwy chynllunio yn agos gyda'n gilydd, dwi'n hyderus y gallwn ni greu dyfodol i'r sector ond hefyd i'w wneud e mewn ffordd sydd yn rhoi sefydlogrwydd ond hefyd sy'n creu posibiliadau newydd i'r sector sy'n mynd i helpu ni i gyd gyda'r sialens rŷn ni i gyd yn wynebu yn newid hinsawdd.

Well, Llywydd, may I begin by congratulating everybody that has been part of creating the winter fair in Builth Wells, in a way that is appropriate to the context? I had an opportunity to speak to the Minister, Lesley Griffiths, about her visit to Builth Wells yesterday, and I am very pleased to hear about everything that was in place to assist people to be able to go and attend the fair in a safe manner. And, of course, I know that the current context is a very challenging one for farmers in Wales following Brexit, and in the context of coronavirus and so on. Things are changing, Llywydd, in the world of agriculture. Things have to change. But of course we acknowledge the fact that stability is also important for farmers, too, and so we, through our agreement with Plaid Cymru, are going to proceed to work closely and collaborate closely with people in the sector to prepare for the future, a future where we'll be able to pay farmers for the important things that they will be doing to assist us in the context of climate change. So, through the collaboration and by listening to what people in the field are telling us and by planning carefully together, I am confident that we can create a future for the sector, but also to do it in a manner which does offer stability, but also creates new possibilities for the sector that will help us all with the challenge that we all face with climate change.

13:55

Un o'r heriau penodol sy'n wynebu'r gymuned amaethyddol ar hyn o bryd yw bod cwmnïau ariannol byd eang yn dod i mewn i gymunedau gwledig ar hyn o bryd ac yn prynu tir amaethyddol i blannu coed er mwyn prynu credydau carbon. Fe gefais i ar ddeall y bore yma gan un o'r undebau amaethyddol fod gwerthwyr tir nawr yn galw ffermwyr o ddim unman, fel petai—cold calling—mewn ymgais i'w cymell nhw i werthu eu tir i gwmnïau buddsoddi. A allwch chi, Brif Weinidog, roi sicrwydd bod y Llywodraeth yn ystyried bod yr ymgais yma, sy'n gwneud mwy dros elw, a dweud y gwir, na chynaliadwyedd, mewn gwirionedd, yn groes i'n syniad ni yng Nghymru o gynaliadwyedd, yn groes i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mai ein nod ni fel cenedl arweiniol yn y maes yma yw cefnogi perchnogaeth a rheolaeth leol o fesurau i helpu cynlluniau o ran yr hinsawdd, fel rŷm ni'n bwriadu gwneud, wrth gwrs, o ran generadu ynni adnewyddol i'r un graddau?

One of the specific challenges facing the agricultural community at the moment is that multinational financial companies are coming into rural communities and purchasing agricultural land for the planting of trees in order to buy carbon credits. I was given to understand this morning from one of the agricultural unions that those selling land are now cold calling farmers in an attempt to encourage them to sell their land to investment firms. First Minister, can you provide an assurance that the Government believes that this effort, which speaks more to profit than sustainability, if truth be told, is contrary to our concept here in Wales of sustainability, is contrary to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and that our aim as a nation taking a lead in this area is to encourage local ownership of measures to assist the climate, as we intend to do, of course, in terms of generating sustainable energy to the same extent?

Wel, Llywydd, mae'r Gweinidog, Julie James, a'r Gweinidog, Lesley Griffiths, wedi cwrdd gyda'r undebau i drafod beth rŷm ni'n clywed sy'n mynd ymlaen ar hyn o bryd. Y peth pwysig i ni yw i gasglu'r wybodaeth, i fod yn glir am y sefyllfa a beth sydd yn digwydd yn y maes. A dweud y gwir, dŷn ni ddim cweit yn siŵr eto beth yn union sydd yn mynd ymlaen, ond rŷn ni eisiau cydweithio gyda'r undebau a phobl eraill i gasglu'r wybodaeth. Rŷn ni wedi dod â grŵp o bobl gyda'i gilydd i'n helpu ni, ac mae hwnna yn cynrychioli pobl sy'n gweithio yn y maes, i feddwl am sut y gallwn ni dynnu buddsoddiadau i mewn i'r maes. Bydd rhaid inni wneud hynny, ond ei wneud e mewn ffordd sy'n mynd gydag ein polisïau ni, nid yn erbyn nhw, ac wrth gwrs, rŷm ni'n ymwybodol i'w wneud e fel yna. Rŷn ni eisiau ei wneud e drwy weithio gyda chymunedau lleol, i fod yn glir am berchnogaeth y tir yma yng Nghymru, ond hefyd, ble gallwn ni—. Ac mae'n bwysig inni ei wneud e; gallwn ni ddim dod at ein huchelgais yn y maes hwn heb dynnu pobl eraill ac arian arall i mewn i'r sector. Dyna beth rŷn ni eisiau trafod gyda'r bobl, i gynllunio gyda nhw, ac fel dywedais i, i dynnu at ei gilydd y wybodaeth, y wybodaeth go iawn am beth sy'n mynd ymlaen ar hyn o bryd.

Well, Llywydd, the Minister, Julie James and the Minister, Lesley Griffiths, have met with unions to discuss what we hear is actually happening at present. The important thing for us is to collect this information to be clear about the situation and what is actually happening in this field. To be honest, we're not quite sure as yet what exactly is going on, but we want to collaborate with the unions and other people to collect this information. We have brought a group of people together to assist us in this, and they represent people working in the field, so that we can think and consider how we can attract investment into the field. We will have to do that, but to do so in a way that goes hand in hand with the policies rather than militates against them, and we're aware we have to do it like that. We want to do it in a collaborative fashion with the local communities, so that we can be clear about the ownership of this land in Wales, but also, where we can—. And it's important for us to do this; we cannot attain our ambition in this field without bringing other people and other funding into the sector. That is what we wish to discuss with these other people, to plan with them, and draw together the real authentic information about what's happening at present.
 

14:00

We've even recently heard some Conservatives in this Senedd raising their voices against multinational corporations buying up Welsh agricultural land. It's great to see the Tories as late converts against the unbridled operation of the free market, and I think Welsh agriculture, beset by all these pressures at the moment, needs a bit of a united front. But the wider attempt to present the Tory party as defending Welsh farming sticks in the throat of many farmers. When they were promised in the 2019 manifesto that the Conservatives would guarantee the annual budget of farmers in every year of the next Parliament, what have we had but the opposite: the promise of a cut every year in this comprehensive spending review? So much so that, actually, as the FUW point out, by 2025, it's going to be—[Interruption.]—Welsh agriculture allocation is going to be £248 million worse off. I'm all in favour of finding common ground, but let's be clear who the common enemy is: a Westminster Government that has betrayed farmers and farming in Wales time and time again.

Rydym ni hyd yn oed wedi clywed yn ddiweddar rhai Ceidwadwyr yn y Senedd hon yn codi eu lleisiau yn erbyn corfforaethau rhyngwladol yn prynu tir amaethyddol Cymru. Mae'n wych gweld y Torïaid yn cael tröedigaeth hwyr yn erbyn gweithrediad anghyfyngedig y farchnad rydd, ac rwy'n credu bod angen ychydig o undod ar fyd amaeth Cymru, sydd o dan yr holl bwysau hyn ar hyn o bryd. Ond mae'r ymgais ehangach i gyflwyno'r blaid Dorïaidd fel un sy'n amddiffyn ffermio Cymru yn anodd ei lyncu i lawer o ffermwyr. Pan gawson nhw addewid ym maniffesto 2019 y byddai'r Ceidwadwyr yn sicrhau cyllideb flynyddol ffermwyr ym mhob blwyddyn y Senedd nesaf, beth ydym ni wedi ei gael ond y gwrthwyneb: yr addewid o doriad bob blwyddyn yn yr adolygiad cynhwysfawr hwn o wariant? Cymaint felly, mewn gwirionedd, fel y mae Undeb Amaethwyr Cymru yn ei nodi, erbyn 2025, mae'n mynd i fod yn—[Torri ar draws.] —mae dyraniad amaethyddiaeth Cymru yn mynd i fod £248 miliwn yn llai. Rwyf i'n llwyr o blaid dod o hyd i dir cyffredin, ond gadewch i ni fod yn eglur pwy yw'r gelyn cyffredin: Llywodraeth yn San Steffan sydd wedi bradychu ffermwyr a ffermio yng Nghymru dro ar ôl tro.

Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru had an opportunity to go to Llanelwedd today. I spent Friday evening in the company of Clwb Cinio Caerfyrddin, and a very fine evening it was too. I was surrounded by people who work in the farming industry, and what Adam Price said was absolutely what was reflected to me. These are people who feel very, very badly let down by the promises that were made to them—[Interruption.] I can assure the Member that nitrate vulnerable zones were not mentioned to me once, but what was mentioned to me repeatedly were the promises that they felt were made to them in the run-up to the referendum in 2016. Plenty of people on those benches were very willing to make those promises in those days. You remember them: 'Not a penny less', 'An absolute guarantee'—£137 million taken away from the Welsh rural economy by your party this year alone, and more cuts to come in every year, every single year, of the comprehensive spending review. Where was the 'absolute guarantee' of 'not a penny less' that those people heard from you then? No wonder—. No wonder, no wonder—[Interruption.] I think the—[Interruption.] I can't hear the Member, Llywydd, but he appears to be impersonating a traffic policeman. This may be another ambition on those benches.

What I am pointing to, Llywydd, is what the leader of Plaid Cymru said, the anger that is felt—[Interruption.]—the anger that is felt in rural communities at the promises that were made to them and the way in which they have been let down ever since—money taken away from them; trade deals struck in other parts of the world with no regard whatsoever about the impact that they will have on the rural economy here in Wales. No wonder—[Interruption.]—no wonder that, when you meet people from those communities, they go out of their way to tell you their anger and their disappointment at the Conservative Party here in Wales.

Wel, Llywydd, cafodd arweinydd Plaid Cymru gyfle i fynd i Lanelwedd heddiw. Treuliais i nos Wener yng nghwmni Clwb Cinio Caerfyrddin, a noson braf iawn oedd hi hefyd. Roedd pawb o fy nghwmpas yn bobl sy'n gweithio yn y diwydiant ffermio, a'r hyn a ddywedodd Adam Price oedd yr hyn a gafodd ei adlewyrchu i mi yn sicr. Dyma bobl sy'n teimlo eu bod wedi eu siomi yn fawr iawn gan yr addewidion a gafodd eu gwneud iddyn nhw—[Torri ar draws.] Gallaf sicrhau'r Aelod nad oedd sôn am barthau perygl nitradau wrthyf i unwaith, ond yr hyn a gafodd ei grybwyll i mi dro ar ôl tro oedd yr addewidion yr oedden nhw o'r farn y cafodd eu gwneud iddyn nhw yn y cyfnod cyn y refferendwm yn 2016. Roedd digonedd o bobl ar y meinciau yna yn barod iawn i wneud yr addewidion hynny yn y dyddiau hynny. Rydych chi'n eu cofio nhw: 'Dim ceiniog yn llai', 'Sicrwydd pendant'—£137 miliwn yn cael ei gymryd oddi ar economi wledig Cymru gan eich plaid chi eleni yn unig, a rhagor o doriadau i ddod bob blwyddyn, bob un blwyddyn, o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant. Ble oedd y 'sicrwydd pendant' o 'ddim ceiniog yn llai' a glywodd y bobl hynny gennych chi bryd hynny? Nid oes dim rhyfedd—. Nid oes dim rhyfedd, dim rhyfedd—[Torri ar draws.] yn fy marn i—[Torri ar draws.] Allaf i ddim clywed yr Aelod, Llywydd, ond mae'n ymddangos ei fod yn dynwared plismon traffig. Efallai fod hwn yn uchelgais arall ar y meinciau yna.

Yr hyn yr wyf i'n cyfeirio ato, Llywydd, yw'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru, y dicter sy'n cael ei deimlo—[Torri ar draws.]—y dicter sy'n cael ei deimlo mewn cymunedau gwledig ynglyn â'r addewidion a gafodd eu gwneud iddyn nhw a'r ffordd y maen nhw wedi eu siomi byth ers hynny—cymryd arian oddi wrthyn nhw;  taro cytundebau masnach mewn rhannau eraill o'r byd heb unrhyw ystyriaeth o gwbl o'r effaith y byddan nhw'n ei chael ar yr economi wledig yma yng Nghymru. Nid oes dim rhyfedd—[Torri ar draws.]—nodd oes dim rhyfedd, pan fyddwch chi'n cyfarfod â phobl o'r cymunedau hynny, eu bod nhw'n mynd allan o'u ffordd i ddweud wrthych chi am eu dicter a'u siom yn y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru.

Busnesau Bach
Small Businesses

3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu busnesau bach i dyfu yn Ogwr? OQ57300

3. What is the Welsh Government doing to help small businesses to grow in Ogmore? OQ57300

Llywydd, as the cornerstone of communities across Wales, we remain wholly committed to supporting small businesses in Ogmore and all parts of Wales to prosper, sustain and grow through key services, including Business Wales and the Development Bank of Wales.

Llywydd, fel conglfaen cymunedau ledled Cymru, rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo yn llwyr i gefnogi busnesau bach yn Ogwr a phob rhan o Gymru i ffynnu, i gynnal ac i dyfu drwy wasanaethau allweddol, gan gynnwys Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Over the whole of this month, in the lead up to Small Business Saturday, I and my good colleague Chris Elmore MP have been showcasing dozens upon dozens upon dozens of incredible, diverse businesses in manufacturing, construction, professional services, high-street retailers and more right across the length and breadth of the Ogmore consistency. We've been urging people to use these local businesses in the run-up to Christmas, but also throughout the year, whether it's buying the annual festive lunch or preparing the annual tax return or building that new extension too. So, First Minister, if we're going to build this stronger, greener, fairer Wales, it's important that small businesses are playing their part too and supported to do so, so the funding announced last week by the economy Minister to our small businesses to help them develop, decarbonise and grow is really important. What assessment have you made of the impact that this £45 million fund will have on small businesses in Wales and in boosting our greener and fairer economic recovery?

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Dros y mis cyfan hwn, yn y cyfnod cyn Dydd Sadwrn Busnesau Bach, rwyf i a fy nghyd-Aelod da Chris Elmore AS wedi bod yn arddangos dwsinau ar ddwsinau ar ddwsinau o fusnesau anhygoel ac amrywiol ym meysydd gweithgynhyrchu, adeiladu, gwasanaethau proffesiynol, manwerthwyr ar y stryd fawr a mwy ar hyd a lled etholaeth Ogwr. Rydym ni wedi bod yn annog pobl i ddefnyddio'r busnesau lleol hyn yn y cyfnod cyn y Nadolig, ond hefyd drwy gydol y flwyddyn, boed hynny i brynu'r cinio Nadolig blynyddol neu'n paratoi'r ffurflen dreth flynyddol neu'n adeiladu'r estyniad newydd hwnnw hefyd. Felly, Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i adeiladu'r Gymru gryfach, wyrddach a thecach hon, mae'n bwysig bod busnesau bach yn chwarae eu rhan hefyd ac yn cael eu cefnogi i wneud hynny, felly mae'r cyllid a gyhoeddodd Gweinidog yr economi yr wythnos diwethaf ar gyfer ein busnesau bach i'w helpu i ddatblygu, datgarboneiddio a thyfu yn bwysig iawn. Pa asesiad ydych chi wedi ei gynnal o'r effaith y bydd y gronfa £45 miliwn hon yn ei chael ar fusnesau bach yng Nghymru ac o ran hybu ein hadferiad economaidd gwyrddach a thecach?

14:05

I thank Huw Irranca-Davies for that. I, like him, look forward to being with small businesses on Saturday next—Small Business Saturday—and to be talking to businesses about the help that they've received already from the Welsh Government and the new help that was announced by my colleague Vaughan Gething last week. The point of that assistance, Llywydd, is to help those businesses to reinvest to create the conditions in which, post pandemic, they will be able to develop and grow. And as the Member will know, it's a key partnership with our local authorities that are there on the ground—very pleased to see that Labour-led Bridgend had advertised the new grant scheme on their website immediately on its publication and drew attention to the particular focus of the scheme on creating new and local supply chains so that small businesses can reinforce one another and help one another on that path to recovery.

Alongside all of that, Llywydd, we go on doing the other things that the Government does to make sure that we support economic recovery here in Wales, whether that's the young person's guarantee—and we know that many small businesses are the first place where a young person may get their footing on the ladder into employment—or in the continued investment we make in the foundational economy here in Wales, those businesses that are there day in, day out, year in, year out on our high streets and that provide not just valuable employment and very important economic opportunities, but, as we've often heard here in the Chamber, give those towns and those localities their character, make them places where people want to go and want to be. And I look forward very much, as I know Huw Irranca-Davies does, to being out there on Saturday in support of that whole agenda.

Rwy'n diolch i Huw Irranca-Davies am hynna. Rwyf i, fel yntau, yn edrych ymlaen at fod gyda busnesau bach ddydd Sadwrn nesaf—Dydd Sadwrn Busnesau Bach—a chael siarad â busnesau am y cymorth y maen nhw eisoes wedi ei gael gan Lywodraeth Cymru a'r cymorth newydd y cyhoeddodd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething yr wythnos diwethaf. Diben y cymorth hwnnw, Llywydd, yw helpu'r busnesau hynny i ail-fuddsoddi i greu'r amodau lle byddan nhw, ar ôl y pandemig, yn gallu datblygu a thyfu. Ac fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae'n bartneriaeth allweddol â'n hawdurdodau lleol sydd yno ar lawr gwlad—rwy'n falch iawn o weld bod Pen-y-bont ar Ogwr dan arweiniad Llafur wedi hysbysebu'r cynllun grant newydd ar eu gwefan yn syth ar ôl ei gyhoeddi ac wedi tynnu sylw at bwyslais penodol y cynllun ar greu cadwyni cyflenwi newydd a lleol fel y gall busnesau bach atgyfnerthu ei gilydd a helpu ei gilydd ar y llwybr hwnnw at adferiad.

Ochr yn ochr â hynny i gyd, Llywydd, rydym ni'n parhau i wneud y pethau eraill y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n cefnogi adferiad economaidd yma yng Nghymru, boed hynny drwy'r warant i bobl ifanc—ac rydym ni'n gwybod mai llawer o fusnesau bach yw'r lle cyntaf y gall person ifanc gael ei droed ar yr ysgol i gyflogaeth—neu'r buddsoddiad parhaus yr ydym ni'n ei wneud yn yr economi sylfaenol yma yng Nghymru. Y busnesau hynny sydd yno ddydd ar ôl dydd, blwyddyn ar ôl blwyddyn ar ein strydoedd mawr ac sy'n darparu nid yn unig cyflogaeth werthfawr a chyfleoedd economaidd pwysig iawn, ond, fel yr ydym ni wedi ei glywed yn aml yma yn y Siambr, yn rhoi i'r trefi a'r ardaloedd hynny eu cymeriad, yn eu gwneud yn lleoedd lle mae pobl eisiau mynd ac eisiau bod. Ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn, fel y gwn y mae Huw Irranca-Davies, i fod allan yno ddydd Sadwrn i gefnogi'r agenda gyfan honno.

First Minister, as we look ahead to Small Business Saturday, as you have, I'd like to acknowledge as well the amazing perseverance of small businesses here in Wales, particularly in my region of South Wales West. These companies, many of which are family-run, turn over approximately £46 billion each year, which is more than double the entire Welsh Government's annual budget. As well as providing 62.5 per cent of all employment in Wales, small businesses also reinvest a higher rate of the revenue back into the local economy, which boosts the overall prosperity of an area. So, with that in mind, I think it's disappointing to see Welsh companies still paying the highest business rates in the whole of Great Britain, with Wales applying a higher multiplier on rateable value than either England or Scotland. How can it possibly be in keeping with the spirit of Small Business Saturday to leave Welsh companies at a competitive disadvantage to their UK counterparts?

At a time when our small businesses and high streets are attempting to recover from the pandemic and many are facing increased competition from online retailers as well, we simply can't afford to stifle small and family-owned companies with higher taxes. So, whilst the temporary COVID support from Welsh Government is welcome, by its very nature, it is temporary. So, what action is the Welsh Government taking to reduce the burden of business rates on small businesses in Wales to allow them to thrive?

Prif Weinidog, wrth i ni edrych ymlaen at ddydd Sadwrn Busnesau Bach, fel yr ydych chi wedi ei wneud, hoffwn i gydnabod hefyd ddyfalbarhad anhygoel busnesau bach yma yng Nghymru, yn enwedig yn fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru. Mae'r cwmnïau hyn, lle mae llawer ohonyn nhw'n wedi eu rhedeg gan deuluoedd, yn gwneud tua £46 biliwn bob blwyddyn, sy'n fwy na dwywaith holl gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru. Yn ogystal â darparu 62.5 y cant o'r holl gyflogaeth yng Nghymru, mae busnesau bach hefyd yn ail-fuddsoddi cyfradd uwch o'r refeniw yn ôl yn yr economi leol, sy'n hybu ffyniant cyffredinol ardal. Felly, gyda hynny mewn golwg, rwy'n credu ei bod hi'n destun siom gweld cwmnïau o Gymru yn dal i dalu'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain Fawr gyfan, gan fod Cymru yn defnyddio lluosydd uwch ar werth ardrethol na Lloegr neu'r Alban. Sut yn y byd y mae gadael cwmnïau o Gymru o dan anfantais gystadleuol â'u cymheiriaid yn y DU yn cyd-fynd ag ysbryd Dydd Sadwrn Busnesau Bach?

Ar adeg pan fo'n busnesau bach a'n strydoedd mawr yn ceisio adfer ar ôl y pandemig ac mae llawer yn wynebu mwy o gystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein hefyd, ni allwn fforddio gwasgu cwmnïau bach a theuluol gyda threthi uwch. Felly, er bod y cymorth COVID dros dro gan Lywodraeth Cymru i'w groesawu, yn ôl ei union natur, mae dros dro. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau baich ardrethi busnes ar fusnesau bach yng Nghymru i ganiatáu iddyn nhw ffynnu?

Well, Llywydd, I don't agree with what the Member said. Wales has the most generous scheme of business rate support anywhere in the United Kingdom, and that isn't just at the moment, when Welsh businesses have had a year's guarantee of a holiday from business rates compared to the six months that they were offered in England, but that is at any time—70 per cent of small businesses in Wales don't pay business rates at all. And we are committed—and I know the finance Minister has already made this clear—to using the consumer prices index, not the retail price index, as the way in which we will gear business rates in the future, and that will bring many tens of millions of pounds of relief to small businesses here in Wales.

Where I will agree with what the Member has said, Llywydd, in his phrase, is the 'amazing persistence' of small businesses and the actions that they've taken to deal with the pandemic. On Friday last week, before going to Carmarthen, I was in Llanelli, Llywydd, and I visited Jenkins Bakery there to help celebrate their one hundredth anniversary; it's a firm established exactly 100 years ago this year. It was very heartening to hear from the company of the way in which, despite the real challenges that they faced at the height of the pandemic and the difficult decisions they'd had to make to keep their business afloat, by now they were reinvesting, rehiring, making a future for that business so that it will last well into the next century. That is a tribute to the amazing persistence of the people who run the company and the people who work for it, and I'm quite sure that that is emblematic of the way that so many small businesses in Wales have worked to keep going and find a future, despite the astonishing challenges we've all had to face.

Wel, Llywydd, nid wyf i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Cymru sydd â'r cynllun cymorth ardrethi busnes mwyaf hael yn unman yn y Deyrnas Unedig, ac nid dim ond ar hyn o bryd y mae hynny, pan fo busnesau Cymru wedi cael sicrwydd o flwyddyn o wyliau o ardrethi busnes o'i chymharu â'r chwe mis y cawson nhw ei gynnig yn Lloegr, ond mae hynny ar unrhyw adeg—nid yw 70 y cant o fusnesau bach yng Nghymru yn talu ardrethi busnes o gwbl. Ac rydym ni wedi ymrwymo—ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog cyllid eisoes wedi gwneud hyn yn eglur—i ddefnyddio'r mynegai prisiau defnyddwyr, nid y mynegai prisiau manwerthu, fel y ffordd y byddwn ni'n pennu ardrethi busnes yn y dyfodol, a bydd hynny yn arwain at ddegau lawer o filiynau o bunnoedd o ryddhad i fusnesau bach yma yng Nghymru.

Yr hyn y gwnaf i gytuno ag ef o'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud, Llywydd, o ran ei ymadrodd, yw 'dyfalbarhad anhygoel' busnesau bach a'r camau y maen nhw wedi eu cymryd i ymdrin â'r pandemig. Ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, cyn mynd i Gaerfyrddin, bues i yn Llanelli, Llywydd, ac ymwelais â Jenkins Bakery yno i helpu i ddathlu eu canmlwyddiant; mae'n gwmni a gafodd ei sefydlu union 100 mlynedd yn ôl eleni. Roedd hi'n galonogol iawn clywed gan y cwmni am y ffordd yr oedden nhw, er gwaethaf yr heriau gwirioneddol iddyn nhw eu hwynebu ar anterth y pandemig a'r penderfyniadau anodd y bu'n rhaid iddyn nhw eu gwneud i gadw eu busnes yn fyw, bellach yn ail-fuddsoddi, yn ail-gyflogi, yn gwneud dyfodol i'r busnes hwnnw er mwyn iddo barhau ymhell i'r ganrif nesaf. Mae hynny yn deyrnged i ddyfalbarhad anhygoel y bobl sy'n rhedeg y cwmni a'r bobl sy'n gweithio iddo, ac rwy'n eithaf sicr bod hynny yn nodweddiadol o'r ffordd y mae cynifer o fusnesau bach yng Nghymru wedi gweithio i ddal ati a dod o hyd i ddyfodol, er gwaethaf yr heriau syfrdanol y bu'n rhaid i ni i gyd eu hwynebu.

14:10
Gweithwyr Gofal Cymdeithasol
Social Care Workers

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gynyddu nifer y gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru? OQ57301

4. What action is the Welsh Government taking to increase the number of social care workers in Wales? OQ57301

I thank the Member for that important question, Llywydd. Improved remuneration, free training and professional recognition are amongst the actions being taken, with partners, to help build the social care workforce in Wales.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna, Llywydd. Mae gwell cydnabyddiaeth ariannol, hyfforddiant am ddim a chydnabyddiaeth broffesiynol ymysg y camau sy'n cael eu cymryd, gyda phartneriaid, i helpu i adeiladu'r gweithlu gofal cymdeithasol yng Nghymru.

Data published earlier this month show that the pressure on our health and care system continues to grow. Social care workers play an essential role in supporting the most vulnerable in our communities and help alleviate pressure on their NHS colleagues. I was so pleased to see their hard work recognised by Rhondda Cynon Taf council, which has committed to providing all of its contracted adult independent social care workers, as well as all direct payment recipients, with the real living wage by December.

It's absolutely right that social care workers receive a fair day's pay for a fair day's work. We know that the pandemic has taken its toll on us all, our health and care service and our local authorities in particular. Given this, will the First Minister please meet with the Minister for local government and our local government colleagues to discuss the possibility of providing immediate financial support to local authorities before Christmas to help meet the social care and NHS challenges this winter? 

Mae data a gafodd eu cyhoeddi yn gynharach y mis hwn yn dangos bod y pwysau ar ein system iechyd a gofal yn parhau i dyfu. Mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol wrth gynorthwyo'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau a helpu i leddfu'r pwysau ar eu cydweithwyr yn y GIG. Roeddwn i mor falch o weld eu gwaith caled yn cael ei gydnabod gan gyngor Rhondda Cynon Taf, sydd wedi ymrwymo i ddarparu'r cyflog byw gwirioneddol erbyn mis Rhagfyr i bob un o'i weithwyr gofal cymdeithasol i oedolion annibynnol sydd wedi eu contractio, yn ogystal â'r holl dderbynwyr taliadau uniongyrchol.

Mae'n gwbl gywir bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael diwrnod teg o dâl am ddiwrnod teg o waith. Rydym ni'n gwybod bod y pandemig wedi effeithio ar bob un ohonom ni, ein gwasanaeth iechyd a gofal a'n hawdurdodau lleol yn arbennig. O gofio hyn, a wnaiff y Prif Weinidog gyfarfod â'r Gweinidog llywodraeth leol a'n cydweithwyr llywodraeth leol i drafod y posibilrwydd o ddarparu cymorth ariannol ar unwaith i awdurdodau lleol cyn y Nadolig i helpu i ymateb i heriau gofal cymdeithasol a GIG y gaeaf hwn?

Llywydd, I thank Buffy Williams for that. She's absolutely right to point to the vital importance of the social care workforce and the pressures that it too is under. There are actions that could be taken to help us to alleviate that. On 12 October, Ministers here, together with their counterparts in Scotland and Northern Ireland, wrote to the UK Government on immigration matters, including social care. I raised directly with the Prime Minister the urgent need to have social care on the shortage occupation list. This is a problem not just in Wales but right across the United Kingdom, exacerbated in England by the loss of, as the UK Government itself estimates, 40,000 workers to the sector on 11 November, when compulsory vaccination became part of the repertoire across our border.

I join the Member absolutely, Llywydd, in congratulating RCT council on moving ahead with paying the real living wage. We'll have more to say about that, of course, when our budget is laid next month. As to immediate help, we published £40 million-worth of additional help in the recovery fund in September; a further £42 million to deal with social care pressures last month; and, by today, we expect to have had all of the plans in from our regional partnership boards for investment from that fund—£10 million to those regional partnership boards where health and social care agencies come together—and hope that those plans will allow us to release that money to them as soon as possible so that they can start making the difference we know the sector needs to see.

Llywydd, rwy'n diolch i Buffy Williams am hynna. Mae hi'n llygad ei lle i dynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol y gweithlu gofal cymdeithasol a'r pwysau sydd arno hefyd. Mae yna gamau y gellid eu cymryd i'n helpu i leddfu hynny. Ar 12 Hydref, ysgrifennodd Gweinidogion yma, ynghyd â'u cymheiriaid yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, at Lywodraeth y DU ar faterion mewnfudo, gan gynnwys gofal cymdeithasol. Codais yn uniongyrchol â Phrif Weinidog y DU yr angen dybryd i gael gofal cymdeithasol ar y rhestr o alwedigaethau prinder. Mae hon yn broblem nid yn unig yng Nghymru ond ledled y Deyrnas Unedig, sydd wedi ei gwaethygu yn Lloegr drwy golli, fel y mae Llywodraeth y DU ei hun yn ei amcangyfrif, 40,000 o weithwyr yn y sector ar 11 Tachwedd, pan ddaeth brechu gorfodol yn rhan o'r rhaglen dros ein ffin.

Rwy'n sicr yn ymuno â'r Aelod, Llywydd, i longyfarch cyngor RhCT ar fwrw ymlaen a thalu'r cyflog byw gwirioneddol. Bydd gennym ni fwy i'w ddweud am hynny, wrth gwrs, pan fydd ein cyllideb yn cael ei gosod y mis nesaf. O ran cymorth ar unwaith, fe wnaethom ni gyhoeddi gwerth £40 miliwn o gymorth ychwanegol yn y gronfa adfer ym mis Medi; £42 miliwn arall i ymdrin â phwysau gofal cymdeithasol y mis diwethaf; ac, erbyn heddiw, rydym yn disgwyl y byddwn ni wedi cael yr holl gynlluniau gan ein byrddau partneriaeth rhanbarthol ar gyfer buddsoddiad o'r gronfa honno—£10 miliwn i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny lle mae asiantaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn dod at ei gilydd—ac yn gobeithio y bydd y cynlluniau hynny yn caniatáu i ni ryddhau'r arian hwnnw iddyn nhw cyn gynted â phosibl fel y gallan nhw ddechrau gwneud y gwahaniaeth yr ydym ni'n gwybod y mae angen ar y sector ei weld.

Bwyd Lleol ar gyfer Prydau Ysgol
Locally Grown Food in School Meals

5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu faint o fwyd sydd wedi'i dyfu'n lleol a ddefnyddir mewn prydau ysgol? OQ57302

5. What plans does the Welsh Government have to increase the amount of locally grown food in school meals? OQ57302

I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. We are committed to increasing the amount of locally grown food in school meals, benefiting local economies through sustainable and responsible procurement and supply chains. An extension to the successful Big Bocs Bwyd project, for example, was included in this month's announcement of our new household support fund.

Rwy'n diolch i Jenny Rathbone am hynny, Llywydd. Rydym ni wedi ymrwymo i gynyddu cyfran y bwyd sydd wedi ei dyfu yn lleol sydd mewn prydau ysgol, a fydd o fudd i economïau lleol drwy gaffael a chadwyni cyflenwi cynaliadwy a chyfrifol. Er enghraifft, cafodd estyniad i'r prosiect Bocs Bwyd Mawr llwyddiannus ei gynnwys yn y cyhoeddiad y mis hwn o'n cronfa cymorth i aelwydydd newydd.

First Minister, you'll be aware that I'm one of the greatest fans of the really important commitment to ensure all primary school children are going to be getting a free school meal in the future, but I don’t underestimate the challenges involved in that—getting the right personnel who know how to cook, as well as ensuring that it is affordable in the long term. It seems to me essential that we ask our local authorities to clarify exactly how many tonnes of potatoes and carrots and all the other things that go into food for school children they are going to need in the future, so that we can get our farmers to grow those things rather than having to source them from elsewhere, because in that way we are both nourishing our children as well as nourishing our local economy. So, I just wondered what conversations have been had with local education authorities on how to really start planning this important matter.

Prif Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i'n un o gefnogwyr mwyaf yr ymrwymiad pwysig iawn i sicrhau y bydd pob plentyn ysgol gynradd yn cael pryd ysgol am ddim yn y dyfodol, ond rwy'n gwbl ymwybodol o'r heriau sy'n gysylltiedig â hynny—cael y personél cywir sy'n gwybod sut i goginio, yn ogystal â sicrhau ei fod yn fforddiadwy yn y tymor hir. Mae'n ymddangos i mi yn hanfodol ein bod ni'n gofyn i'n hawdurdodau lleol egluro faint yn union o dunelli o datws a moron a'r holl bethau eraill sy'n mynd i mewn i fwyd i blant ysgol y bydd eu hangen arnyn nhw yn y dyfodol, er mwyn i ni allu cael ein ffermwyr i dyfu'r pethau hynny yn hytrach na gorfod cael gafael arnyn nhw o rywle arall, oherwydd wedyn rydym ni'n rhoi maeth i'n plant yn ogystal â meithrin ein heconomi leol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa sgyrsiau sydd wedi digwydd gydag awdurdodau addysg lleol ar sut i ddechrau cynllunio'r mater pwysig hwn o ddifrif.

14:15

I thank Jenny Rathbone for those really important points, and for her very strong support for school meals per se, but also the quality and the nature of those meals. The Member, I know, will be aware of Carmarthenshire council’s challenge fund project, which we funded through the foundational economy fund—a really excellent project led by the local authority in partnership with the local health board and the local university. It highlighted a number of really important opportunities, but it did also expose some of the real practical challenges, to which Jenny Rathbone has just drawn attention—problems of menu design, of public kitchens, and of the lack of processing capacity. So, all the milk used in schools in Carmarthenshire is Welsh milk, but some of that milk has to be taken, not just outside the county, but sometimes outside the country, in order to be processed and bottled. The local authority is committed to doing some work to see whether processing capacity, co-operatively based, could be recreated in the county. And the need to develop the Welsh horticulture sector, which the Member has often spoke about on the floor of the Senedd, was one of the lessons drawn from the challenge fund experience as well.

So, a lot of work has gone on, Llywydd, to identify the issues that need to be resolved if we are to make sure that the expansion in free school meals is accompanied by an uplift in the capacity of Welsh indigenous suppliers to then be part of all of that. Caerphilly council leads for the Welsh Local Government Association on public sector food, and I know that it is currently very directly engaged, for example, with Castell Howell, to see where there are opportunities to substitute Welsh suppliers for some of the suppliers that are currently used, not just in school meals, but in the wider public food sector. There are real opportunities there, but some very genuine, practical issues that will have to be resolved if those opportunities are to be properly realised.

Rwy'n diolch i Jenny Rathbone am y pwyntiau pwysig iawn yna, ac am ei chefnogaeth gref iawn i brydau ysgol yn gyffredinol, ond hefyd i ansawdd a natur y prydau hynny. Rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn ymwybodol o brosiect cronfa her Cyngor Sir Gaerfyrddin, y gwnaethom ei ariannu drwy'r gronfa economi sylfaenol—prosiect gwirioneddol ragorol wedi ei arwain gan yr awdurdod lleol mewn partneriaeth â'r bwrdd iechyd lleol a'r brifysgol leol. Tynnodd sylw at nifer o gyfleoedd pwysig iawn, ond amlygodd hefyd rai o'r heriau ymarferol gwirioneddol, y mae Jenny Rathbone newydd dynnu sylw atyn nhw—problemau llunio bwydlenni, ceginau cyhoeddus, a diffyg capasiti prosesu. Felly, llaeth o Gymru yw'r holl laeth a ddefnyddir mewn ysgolion yn sir Gaerfyrddin, ond mae'n rhaid mynd â rhywfaint o'r llaeth hwnnw, nid yn unig y tu allan i'r sir, ond weithiau y tu allan i'r wlad, er mwyn ei brosesu a'i botelu. Mae'r awdurdod lleol wedi ymrwymo i wneud rhywfaint o waith i weld pa un a ellid ail-greu capasiti prosesu, ar sail gydweithredol, yn y sir. Ac roedd yr angen i ddatblygu sector garddwriaeth Cymru, y mae'r Aelod wedi sôn amdano yn aml ar lawr y Senedd, yn un o'r gwersi a gafodd eu dysgu o brofiad y gronfa her hefyd.

Felly, mae llawer o waith wedi ei wneud, Llywydd, i nodi'r problemau y mae angen eu datrys os ydym ni am wneud yn siŵr bod y gwaith o ehangu prydau ysgol am ddim yn cael ei ategu gan gynnydd i gapasiti cyflenwyr cynhenid Cymru i fod yn rhan o hynny i gyd wedyn. Mae cyngor Caerffili yn arwain Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru o ran bwyd yn y sector cyhoeddus, ac rwy'n gwybod ei fod yn ymwneud yn uniongyrchol iawn ar hyn o bryd, er enghraifft, â Castell Howell, i weld lle ceir cyfleoedd i ddisodli rhai o'r cyflenwyr sy'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd â chyflenwyr o Gymru, nid yn unig o ran prydau ysgol, ond yn y sector bwyd cyhoeddus ehangach. Ceir cyfleoedd gwirioneddol yno, ond rhai problemau ymarferol, dilys iawn y bydd yn rhaid eu datrys os yw'r cyfleoedd hynny am gael eu gwireddu yn briodol.

Theatrau
Theatres

6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi theatrau i adfer o'r pandemig? OQ57267

6. How is the Welsh Government supporting theatres to recover from the pandemic? OQ57267

I thank the Member for that, Llywydd. Theatres have been strongly supported in Wales during the pandemic, both from the £93 million cultural recovery fund and the freelancer fund—a recovery stream uniquely available in Wales. Theatr Hafren in the Member's own constituency has benefited from more than £300,000 of that recovery funding.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae theatrau wedi cael cefnogaeth gref yng Nghymru yn ystod y pandemig, o'r gronfa adfer diwylliannol gwerth £93 miliwn a'r gronfa gweithwyr llawrydd—ffrwd adfer sydd ar gael yn unigryw yng Nghymru. Mae Theatr Hafren yn etholaeth yr Aelod ei hun wedi elwa ar fwy na £300,000 o'r cyllid adfer hwnnw.

Can I thank the First Minister for his answer? I appreciate him mentioning Theatr Hafren in my own constituency as well. The current cultural recovery fund came to an end at the end of September, so I appreciate we’re talking about support that has been available up to the end of September. My question, I suppose, is in regard to the future in terms of supporting theatres, because there are some huge challenges for theatres and arts centres, of course. The challenge is to get audiences back into the buildings in sufficient capacity to make productions financially viable. There's also a challenge with additional staffing for events and in processing refunds that have to take place due to people cancelling, due to having to self-isolate, which, of course, is quite understandable. So, can I ask, First Minister, when the industry can expect some information on the next round of funding that’s needed to address the specific challenges that they’re currently facing as they come out of the pandemic?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Rwy'n ei werthfawrogi yn sôn am Theatr Hafren yn fy etholaeth i hefyd. Daeth y gronfa adfer diwylliannol bresennol i ben ddiwedd mis Medi, felly rwy'n sylweddoli ein bod ni'n sôn am gymorth sydd wedi bod ar gael hyd at ddiwedd mis Medi. Mae fy nghwestiwn, mae'n debyg, yn ymwneud â'r dyfodol o ran cynorthwyo theatrau, oherwydd ceir rhai heriau enfawr i theatrau a chanolfannau celfyddydol, wrth gwrs. Yr her yw cael cynulleidfaoedd yn ôl i'r adeiladau mewn niferoedd digonol i wneud cynyrchiadau yn hyfyw yn ariannol. Ceir her hefyd o ran staffio ychwanegol ar gyfer digwyddiadau ac o ran prosesu ad-daliadau y mae'n rhaid eu gwneud oherwydd bod pobl yn canslo, oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw hunanynysu, sydd, wrth gwrs, yn gwbl ddealladwy. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, pryd y gall y diwydiant ddisgwyl rhywfaint o wybodaeth am y rownd nesaf o gyllid sydd ei angen i fynd i'r afael â'r heriau penodol y maen nhw'n eu hwynebu ar hyn o bryd wrth iddyn nhw ddod allan o'r pandemig?

I thank the Member for that important question, Llywydd. He's absolutely right that, by the end of September, the £30 million, which was the second phase of the cultural recovery fund, had all been allocated. I spoke to the senior Welsh Government officials who have worked on the cultural recovery fund yesterday. They have been working with the Arts Council of Wales to consider whether a further round of support for cultural venues is required. They told me that they expected to have advice to Ministers before the end of this week as a result of those discussions, and then it will be for Ministers, including of course the finance Minister, to see what can be done to offer any further support to the sector, focused on business survival, in the way that Russell George has suggested. You know, these are very tough times for the live arts, and if there are venues where survival is the name of the game and we are able to support them, then the advice Ministers will need to do so will be with them very shortly indeed.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna, Llywydd. Mae'n llygad ei le bod y £30 miliwn, sef ail gam y gronfa adfer diwylliannol, i gyd wedi ei ddyrannu erbyn diwedd mis Medi. Siaradais ag uwch swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio ar y gronfa adfer diwylliannol ddoe. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Celfyddydau Cymru i ystyried a oes angen rownd arall o gymorth ar gyfer lleoliadau diwylliannol. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf eu bod nhw'n disgwyl cael cyngor i Weinidogion cyn diwedd yr wythnos hon o ganlyniad i'r trafodaethau hynny, ac yna mater i Weinidogion, gan gynnwys y Gweinidog cyllid wrth gwrs, fydd gweld beth y gellir ei wneud i gynnig unrhyw gymorth arall i'r sector, gan ganolbwyntio ar oroesiad busnesau, yn y ffordd y mae Russell George wedi awgrymu. Wyddoch chi, mae hwn yn gyfnod anodd iawn i'r celfyddydau byw, ac os oes lleoliadau sydd â'r brif her o oroesi a'n bod ni'n gallu eu cynorthwyo nhw, yna bydd y cyngor sydd ei angen ar Weinidogion i wneud hynny gyda nhw yn fuan iawn, iawn.

14:20

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Dwi'n mynd i orfod dod â'r sesiwn i ben dros dro oherwydd bod yna faterion technegol sy'n golygu bod yr hyn sy'n digwydd yn y Siambr ddim yn cael ei gyflwyno i'r rheini sydd ar Zoom, ac felly rŷn ni'n mynd i gymryd toriad byr technegol a byddwn ni'n dod nôl i gwestiwn 7 gan Alun Davies. Felly, toriad byr nawr.

I thank the First Minister for that response. I am going to have to temporarily suspend the session because there are technical issues that mean that what's happening in the Chamber isn't heard by those on Zoom, and therefore we will take a short technical break and we will return to question 7 from Alun Davies. So, a short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:21.

Plenary was suspended at 14:21.

14:25

Ailymgynullodd y Senedd am 14:26, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:26, with the Llywydd in the Chair.

Cwestiwn 7 sydd nesaf, felly. Alun Davies.

Question 7 is next. Alun Davies.

Gwasanaethau Cyhoeddus ym Mlaenau Gwent
Public Services in Blaenau Gwent

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ym Mlaenau Gwent? OQ57273

7. Will the First Minister make a statement on the delivery of public services in Blaenau Gwent? OQ57273

Llywydd, I am grateful to all our colleagues working in public services across Wales, including Blaenau Gwent, for their commitment to the delivery of services in our communities. They're crucial in helping protect our people and, indeed, our way of life, as well as supporting our nation's recovery from the COVID pandemic.

Llywydd, rwy'n ddiolchgar i'n holl gydweithwyr sy'n gweithio ym maes gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, am eu hymrwymiad i ddarparu gwasanaethau yn ein cymunedau. Maen nhw'n hanfodol i helpu i amddiffyn ein pobl ac, yn wir, ein ffordd o fyw, yn ogystal â chynorthwyo adferiad ein gwlad ar ôl pandemig COVID.

I'm grateful to the First Minister for that response. You will remember that, last week, I asked him about the transport services that serve the borough of Blaenau Gwent, and I want to return to that this afternoon. I'm sure he will have shared the distress of our Conservative colleagues to discover that the 'Union Connectivity Review', commissioned by the United Kingdom Government, supported his approach and the Welsh Government's approach to the Burns review and to investment in public transport in and around the south-east Wales corridors to deliver connectivity for Blaenau Gwent and for other parts of the region. Does he agree with me that, since Wales is the only part of the United Kingdom not receiving significant investment in rail services as a direct consequence of decisions taken by the UK Tory Government, the only way in which Wales can catch up with investment in rail services is through the devolution of rail infrastructure to the Welsh Government?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Byddwch chi'n cofio i mi ei holi yr wythnos diwethaf am y gwasanaethau trafnidiaeth sy'n gwasanaethu bwrdeistref Blaenau Gwent, a hoffwn i ddychwelyd at hynny y prynhawn yma. Rwy'n siŵr y bydd wedi rhannu trallod ein cyd-Aelodau Ceidwadol o ddarganfod bod yr 'Adolygiad o Gysylltedd yr Undeb', a gafodd ei gomisiynu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, yn cefnogi ei ddull ef a dull Llywodraeth Cymru o ymdrin ag adolygiad Burns a buddsoddiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus yng nghoridorau'r de-ddwyrain a'r cyffiniau i sicrhau cysylltedd i Flaenau Gwent ac i rannau eraill o'r rhanbarth. A yw'n cytuno â mi, gan mai Cymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig nad yw'n cael buddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau rheilffyrdd o ganlyniad uniongyrchol i benderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, mai'r unig ffordd y gall Cymru ddal i fyny â buddsoddiad mewn gwasanaethau rheilffyrdd yw drwy ddatganoli seilwaith rheilffyrdd i Lywodraeth Cymru?

Well, Llywydd, I thank Alun Davies for that. I was very pleased to see the full Hendy review, Llywydd. I was pleased to see the way that it endorsed the Welsh approach to improving transport across Wales, that it should be multi-modal, that it should involve working with partners, and of course Alun Davies is right: the Hendy review does endorse the recommendations of the Burns review in south Wales, as well as calling for electrification of the railway line in north Wales as well. I do hope that we will now see the United Kingdom Government implementing the recommendations of its own review. Too often in Wales, we have seen reviews by the Conservative Government not followed through, as in the case of the Swansea bay tidal lagoon, to cite just one example.

Where the railway is already in the hands of the Senedd, Llywydd, we have made major investments—transformative investments—that will make a real difference in Blaenau Gwent and in other communities in Wales. If we had more powers, provided—provided—we had the investment needed to go alongside them, then I am sure that, as Sir Peter Hendy said, devolution has been good for transport policy making, and it would be even better if we had the scope that the Member referred to in order to do even more, to make sure that services to his community and others would be made in decisions close to people who understand those communities and know what they need for the future.

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Alun Davies am hynna. Roeddwn i'n falch iawn o weld adolygiad llawn Hendy, Llywydd. Roeddwn i'n falch o weld y ffordd yr oedd yn cymeradwyo dull Cymru o wella trafnidiaeth ledled Cymru, y dylai fod yn aml-foddol, y dylai gynnwys gweithio gyda phartneriaid, ac wrth gwrs mae Alun Davies yn iawn: mae adolygiad Hendy yn cymeradwyo argymhellion adolygiad Burns yn y de, yn ogystal â galw am drydaneiddio'r rheilffordd yn y gogledd hefyd. Rwyf i yn gobeithio y byddwn ni'n gweld Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gweithredu argymhellion ei hadolygiad ei hun bellach. Yn rhy aml yng Nghymru, rydym ni wedi gweld adolygiadau gan y Llywodraeth Geidwadol heb i gamau dilynol gael eu cymryd ar eu sail, fel yn achos morlyn llanw bae Abertawe, i roi un enghraifft yn unig.

Lle mae'r rheilffordd eisoes yn nwylo'r Senedd, Llywydd, rydym ni wedi gwneud buddsoddiadau mawr—buddsoddiadau trawsnewidiol—a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym Mlaenau Gwent ac mewn cymunedau eraill yng Nghymru. Pe bai gennym ni fwy o bwerau, cyn belled—cyn belled—ag y bo'r buddsoddiad sydd ei angen i fynd ochr yn ochr â nhw gennym ni, yna rwy'n siŵr, fel y dywedodd Syr Peter Hendy, y bu datganoli yn dda ar gyfer llunio polisïau trafnidiaeth, a byddai hyd yn oed yn well pe bai gennym ni'r gallu y cyfeiriodd yr Aelod ato er mwyn gwneud hyd yn oed mwy, i wneud yn siŵr y byddai gwasanaethau i'w gymuned ef ac eraill yn cael eu gwneud mewn penderfyniadau sy'n agos at bobl sy'n deall y cymunedau hynny ac yn gwybod beth sydd ei angen arnyn nhw ar gyfer y dyfodol.

14:30

Cwestiwn 8 yn olaf, Jack Sargeant. 

And finally, question 8, Jack Sargeant. 

Yr Argyfwng Hinsawdd
The Climate Emergency

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod plant a phobl ifanc yn ymwybodol o ddifrifoldeb yr argyfwng hinsawdd? OQ57283

8. How is the Welsh Government is ensuring children and young people are aware of the gravity of the climate emergency? OQ57283

The Welsh Government funds a number of initiatives in Wales in this area, including Keep Wales Tidy’s eco-schools programme, empowering young people to make positive environmental changes to their school and community, and to take action on climate change. 

Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu nifer o fentrau yng Nghymru yn y maes hwn, gan gynnwys rhaglen eco-sgolion Cadwch Gymru'n Daclus, gan rymuso pobl ifanc i wneud newidiadau amgylcheddol cadarnhaol i'w hysgol a'u cymuned, a gweithredu ar newid hinsawdd.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. I'm very grateful for the work the Welsh Government is doing on this issue in leading the way. In my own constituency, Ysgol Golftyn are a prime example of leading the way on this particular issue. I was written to by every year 2 pupil from the school just recently, and I was invited to the school to answer challenging questions about climate change. The letters and the questions raised the importance of recycling and concerns about the melting polar ice caps and the impact it has on wildlife, and in particular, polar bears. When I attended the school last Friday to answer these seriously challenging questions by the year 2 pupils, I was impressed by their knowledge and understanding. So, First Minister, will you pass your congratulations on to the pupils and staff at Ysgol Golftyn in Alyn and Deeside, and will you ask your officials to look at the work they are doing as the best practice of Wales on climate change issues for pupils and school staff?

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar y mater hwn wrth arwain y ffordd. Yn fy etholaeth i, mae Ysgol Golftyn yn enghraifft wych o arwain y ffordd ar y mater penodol hwn. Gwnaeth pob disgybl blwyddyn 2 o'r ysgol ysgrifennu ataf i'n ddiweddar, a chefais wahoddiad i'r ysgol i ateb cwestiynau heriol am newid hinsawdd. Cododd y llythyrau a'r cwestiynau bwysigrwydd ailgylchu a phryderon ynghylch y capiau iâ pegynol yn toddi a'r effaith y mae'n ei chael ar fywyd gwyllt, ac yn arbennig, eirth gwyn. Pan ymwelais â'r ysgol ddydd Gwener diwethaf i ateb y cwestiynau heriol iawn hyn gan ddisgyblion blwyddyn 2, cefais fy synnu gan eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi longyfarch y disgyblion a'r staff yn Ysgol Golftyn yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac a wnewch chi ofyn i'ch swyddogion ystyried y gwaith y maen nhw'n ei wneud fel arfer gorau Cymru ar faterion newid hinsawdd i ddisgyblion a staff ysgolion?

I thank Jack Sargeant, Llywydd, for all of that, and absolutely pass my congratulations to those young people for their commitment to this agenda and their interest in it. I think that they are typical of young people in all parts of Wales. I've had the privilege of visiting a number of schools to talk directly to young people about these matters. I took part, with a number of ministerial colleagues, in discussions with young people on Universal Children's Day only a week ago. You never meet a group of young people without them asking you those challenging questions about what adults are doing to secure a future for them free from the fear of what climate change would do in their lives. 

I think we are absolutely right, Llywydd, to be proud of the way in which children and young people in Wales are not simply aware of the gravity of the climate emergency, but are committed to helping to do something about it. The young climate ambassadors who represented Wales at the COP conference in Glasgow were an absolute credit to themselves and to Wales. They really made a difference in taking the message and being those challenging individuals that we need, and they've come back and taken part last week in climate change Week here in Wales—a major event; 110 speakers, 25 sessions, over 3,000 people registered online, and sessions run directly by young people themselves. Not only do they ask challenging questions of us, but they are there trying to create answers to that great global challenge that faces us all. It's great to hear of the way in which young people in Alyn and Deeside are also part of that great national effort. 

Rwy'n diolch i Jack Sargeant, Llywydd, am hynny i gyd, ac ar bob cyfrif, estynnwch fy llongyfarchiadau i'r bobl ifanc hynny am eu hymrwymiad i'r agenda hon a'u diddordeb ynddi. Rwy'n credu ei bod yn nodweddiadol o bobl ifanc ym mhob rhan o Gymru. Rwyf i wedi cael y fraint o ymweld â nifer o ysgolion i siarad yn uniongyrchol â phobl ifanc am y materion hyn. Cymerais ran, gyda nifer o gyd-Weinidogion, mewn trafodaethau gyda phobl ifanc ar Ddiwrnod Byd-eang y Plant wythnos yn ôl. Nid ydych byth yn cwrdd â grŵp o bobl ifanc heb iddyn nhw ofyn y cwestiynau heriol hynny i chi ynghylch yr hyn y mae oedolion yn ei wneud i sicrhau dyfodol iddyn nhw yn rhydd rhag ofn yr hyn y byddai newid yn yr hinsawdd yn ei wneud yn eu bywydau.

Rwy'n credu ein bod ni'n hollol gywir, Llywydd, i fod yn falch o'r ffordd nad bod yn ymwybodol yn unig y mae plant a phobl ifanc yng Nghymru o ddifrifoldeb yr argyfwng hinsawdd yn unig, ond eu bod wedi ymrwymo i helpu i wneud rhywbeth yn ei gylch. Roedd y llysgenhadon hinsawdd ifanc a gynrychiolodd Gymru yn y gynhadledd COP yn Glasgow yn glod llwyr iddyn nhw eu hunain ac i Gymru. Gwnaethon nhw wahaniaeth gwirioneddol o ran cyflwyno'r neges a bod yr unigolion heriol hynny sydd eu hangen arnom ni, ac maen nhw wedi dychwelyd ac wedi cymryd rhan yr wythnos diwethaf yn yr Wythnos Newid Hinsawdd yma yng Nghymru—digwyddiad mawr; 110 o siaradwyr, 25 o sesiynau, dros 3,000 o bobl wedi cofrestru ar-lein, a sesiynau wedi eu cynnal yn uniongyrchol gan bobl ifanc eu hunain. Yn ogystal â gofyn cwestiynau heriol i ni, maen nhw hefyd yno yn ceisio creu atebion i'r her fyd-eang fawr honno sy'n ein hwynebu ni i gyd. Mae'n wych clywed am y ffordd y mae pobl ifanc yn Alun a Glannau Dyfrdwy hefyd yn rhan o'r ymdrech genedlaethol fawr honno.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths. 

The next item is the business statement and announcement and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:34:00
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. I've made three changes to today's agenda. Firstly, the Minister for Health and Social Services will make a statement to update Members on COVID-19, and as a result, the statement on 'A Healthier Wales' has been postponed until 11 January. Secondly, the Minister for Social Justice will make a statement on international day of disabled people. And finally, the debate on the legislative consent motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill has been postponed until 11 January. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi gwneud tri newid i'r agenda heddiw. Yn gyntaf, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am COVID-19, ac o ganlyniad, mae'r datganiad ar 'Cymru Iachach' wedi ei ohirio tan 11 Ionawr. Yn ail, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl. Ac yn olaf, mae'r ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd wedi ei gohirio tan 11 Ionawr. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

I'll just declare an interest as an elected member of Conwy County Borough Council. Trefnydd, I'd like to call for a Welsh Government statement providing an update on the COVID hardship funding for local councils in Wales. As has been mentioned a number of times across the Chamber, the good work that local authorities have carried out throughout the COVID-19 pandemic, keeping people safe, and providing vital services in our communities—. It's also worth noting the support that Welsh Government have provided through the COVID hardship fund to local authorities, making sure that those services can continue as best as possible. But I'd like to receive a statement providing an update on that COVID hardship fund that local authorities have been receiving, and, importantly, the capacity of this fund to deal with what are going to be likely further pressures due to COVID-19 before the end of this financial year, and, if possible, an update on the future plans for this fund beyond March as well. Thank you.

Rwyf i'n datgan buddiant fel aelod etholedig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyllid caledi COVID ar gyfer cynghorau lleol yng Nghymru. Fel y soniwyd sawl gwaith ar draws y Siambr, mae'r gwaith da y mae awdurdodau lleol wedi ei wneud drwy gydol pandemig COVID-19, gan gadw pobl yn ddiogel, a darparu gwasanaethau hanfodol yn ein cymunedau—. Mae hefyd yn werth nodi'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddarparu drwy gronfa caledi COVID i awdurdodau lleol, gan sicrhau y gall y gwasanaethau hynny barhau gystal â phosibl. Ond hoffwn i gael datganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa caledi COVID honno y mae awdurdodau lleol wedi bod yn ei chael, ac, yn bwysig, gallu'r gronfa hon i ymdrin â'r hyn sy'n debygol o fod yn bwysau pellach oherwydd COVID-19 cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, ac, os yw'n bosibl, diweddariad ar gynlluniau'r gronfa hon yn y dyfodol y tu hwnt i fis Mawrth hefyd. Diolch.

14:35

Thank you very much. I absolutely agree with you that we've worked very closely in partnership with local authorities, particularly over the COVID-19 pandemic. Certainly, there are many services that wouldn't have been provided if it wasn't for their work. I'm not aware of any changes to the hardship fund at the moment. It could be that it's going to be part of our draft budget, but, if not, I will ask the Minister to update us.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ein bod ni wedi gweithio'n agos iawn mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, yn enwedig yn ystod pandemig COVID-19. Yn sicr, mae llawer o wasanaethau na fydden nhw wedi eu darparu oni bai am eu gwaith. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw newidiadau i'r gronfa caledi ar hyn o bryd. Efallai y bydd yn rhan o'n cyllideb ddrafft, ond, os na, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

I'd like to ask for a debate in Government time to discuss the funding of rail infrastructure in Wales. The disastrous underfunding of our rail network has been highlighted by the UK Government's union connectivity review, which recommends, astonishingly, improving links with England, even though it was the UK Government itself that reneged on its promise to electrify the south Wales main line. Wales Governance Centre research, Trefnydd, shows we lost out on £0.5 billion-worth of rail funding over 10 years, due to rail infrastructure not being devolved, and HS2 will make that worse. The UK Treasury's decision to set the comparability factor for Wales at 0 per cent means we'll get nothing from HS2 expenditure. Scotland will get around £10 billion, Wales will get zero, and this when our trains are already crammed, too often late, and unreliable. So, Trefnydd, I think Members across the Chamber would welcome an opportunity to discuss this crisis and what can be done about it, before we are, in the words of Will Hayward from the Western Mail, condemned to another century of second-class rail.

Hoffwn i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth i drafod ariannu seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. Mae tanariannu trychinebus ein rhwydwaith rheilffyrdd wedi ei amlygu gan adolygiad cysylltedd yr undeb Llywodraeth y DU, sy'n argymell, yn syfrdanol, wella cysylltiadau â Lloegr, er mai Llywodraeth y DU ei hun a wnaeth gefni ar ei haddewid i drydaneiddio prif reilffordd de Cymru. Mae ymchwil Canolfan Llywodraethiant Cymru, Trefnydd, yn dangos ein bod ni wedi colli gwerth £0.5 biliwn o gyllid rheilffyrdd dros 10 mlynedd, oherwydd nad yw seilwaith rheilffyrdd wedi ei ddatganoli, a bydd HS2 yn gwneud hynny'n waeth. Mae penderfyniad Trysorlys y DU i bennu'r ffactor cymharedd ar gyfer Cymru ar 0 y cant yn golygu na chawn ni ddim o wariant HS2. Bydd yr Alban yn cael tua £10 biliwn, bydd Cymru'n cael sero, a hyn pan fo'n trenau eisoes yn orlawn, yn rhy aml yn hwyr, ac yn annibynadwy. Felly, Trefnydd, rwy'n credu y byddai'r Aelodau ar draws y Siambr yn croesawu cyfle i drafod yr argyfwng hwn a'r hyn y byddai modd ei wneud yn ei gylch, cyn i ni, yng ngeiriau Will Hayward o'r Western Mail, gael ein condemnio i ganrif arall o reilffyrdd eilradd.

Thank you. It's certainly very disappointing to see that Wales is not going to benefit from that increased rail funding, which we'd certainly hoped to do. The Minister for Climate Change is in the Chamber with me and has heard your request. Obviously, she and the Deputy Minister for Climate Change, who has responsibility for transport, have questions next week, so I would suggest that you lay a question to them next week.

Diolch. Mae'n sicr yn siomedig iawn gweld na fydd Cymru yn elwa ar y cynnydd hwnnw mewn cyllid rheilffyrdd, fel yr oeddem ni yn sicr wedi gobeithio ei wneud. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn y Siambr gyda mi ac mae hi wedi clywed eich cais. Yn amlwg, mae ganddi hi a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am drafnidiaeth, gwestiynau yr wythnos nesaf, felly byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n cyflwyno cwestiwn iddyn nhw yr wythnos nesaf.

We've all been caught on the hop a little by the latest iteration of COVID, with the new variant called omicron, not least Welsh citizens who were abroad at the time that we needed to bring in these extra restraints on travel. I just wondered if the Government can make a statement about the situation of the Cardiff Blues and the Scarlets, who, obviously, are going to be required, in due course, to take part in further competitions, which may be disrupted by their continuing need to quarantine. Could you say whether it is possible for the Blues to return from South Africa and quarantine here in Wales, or, if not, what the situation is for them?

Rydym ni i gyd wedi cael ein dal rhywfaint gan yr iteriad diweddaraf o COVID, gyda'r amrywiolyn newydd o'r enw omicron, yn enwedig dinasyddion Cymru a oedd dramor ar y pryd pan oedd angen i ni gyflwyno'r cyfyngiadau ychwanegol hyn ar deithio. Roeddwn i'n meddwl tybed a all y Llywodraeth wneud datganiad ynghylch sefyllfa Gleision Caerdydd a'r Scarlets, a fydd, yn amlwg, yn gorfod cymryd rhan mewn cystadlaethau eraill, y gallai fod tarfu arnyn nhw yn sgil yr angen sy'n parhau iddyn nhw fod mewn cwarantin. A allech chi ddweud a yw'n bosibl i'r Gleision ddychwelyd o Dde Affrica a bod mewn cwarantin yma yng Nghymru, neu, os nad ydyn nhw, beth yw'r sefyllfa iddyn nhw?

Thank you. As I've just announced, the Minister for Health and Social Services will be giving us an update on COVID-19 this afternoon. You asked specifically about—you mentioned Cardiff Rugby and the Scarlets. Under the current regulations, we do not have the option to bring the party home before the 10-day quarantine expires, as obviously it's illegal to enter Wales if you've been in a red-list country in the past 10 days. And even if it was not the case, obviously we don't have those quarantine facilities here in Wales. The Scarlets travelling party is currently in a managed quarantine service in Belfast, where they arrived on Sunday, and they need to remain in quarantine and see through the designated 10-day period. In relation to Cardiff Blues, they still remain in South Africa, and the current position is, when travelling to the UK from a red-list country, you cannot travel directly to Wales. We do know that several members of the party are unwell, and we do wish them a speedy recovery.

Diolch. Fel yr wyf i newydd ei gyhoeddi, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am COVID-19 y prynhawn yma. Gwnaethoch chi ofyn yn benodol—gwnaethoch chi sôn am Rygbi Caerdydd a'r Scarlets. O dan y rheoliadau presennol, nid oes gennym ni'r opsiwn i ddod â'r parti adref cyn i'r cwarantin 10 diwrnod ddod i ben, gan ei bod yn amlwg yn anghyfreithlon dod i mewn i Gymru os ydych chi wedi bod mewn gwlad ar y rhestr goch yn ystod y 10 diwrnod diwethaf. A hyd yn oed os nad oedd hynny'n wir, mae'n amlwg nad oes gennym ni'r cyfleusterau cwarantin hynny yma yng Nghymru. Ar hyn o bryd mae parti teithio y Scarlets mewn gwasanaeth cwarantin wedi ei reoli yn Belfast, lle cyrhaeddon nhw ddydd Sul, ac mae angen iddyn nhw aros mewn cwarantin a mynd trwy'r cyfnod dynodedig o 10 diwrnod. O ran Gleision Caerdydd, maen nhw'n dal i fod yn Ne Affrica, a'r sefyllfa bresennol yw, wrth deithio i'r DU o wlad ar y rhestr goch, ni chewch chi deithio yn syth i Gymru. Rydym ni'n gwybod bod sawl aelod o'r parti yn sâl, ac rydym yn dymuno gwellhad buan iddyn nhw.

I don't know what it is about you, Rhys, but I seem to always call you at the wrong time. [Laughter.] Altaf Hussain, and then Rhys ab Owen.

Wn i ddim beth yw hi amdanoch chi, Rhys, ond mae'n ymddangos fy mod i bob amser yn eich galw chi ar yr adeg anghywir. [Chwerthin.] Altaf Hussain, ac yna Rhys ab Owen.

Minister, on Wednesday, a city centre public space protection order is being introduced for three months in Swansea, and will apply to behaviour such as drug taking and drunkenness. It means that alcohol and drugs being consumed on the street can be confiscated before the situation becomes a problem, and fixed-penalty notices can be issued for anti-social behaviour such as swearing and aggression. Will the Minister commit to a debate in Government time for the Senedd to consider the success of such measures? Thank you. 

Gweinidog, ddydd Mercher, mae gorchymyn diogelu mannau cyhoeddus yng nghanol y ddinas yn cael ei gyflwyno am dri mis yn Abertawe, a bydd yn berthnasol i ymddygiad fel cymryd cyffuriau a meddwi. Mae'n golygu y bydd modd atafaelu alcohol a chyffuriau sy'n cael eu defnyddio ar y stryd cyn i'r sefyllfa fynd yn broblem, ac mae modd cyflwyno hysbysiadau cosb benodedig ar gyfer ymddygiad gwrthgymdeithasol fel rhegi ac ymddygiad ymosodol. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth i'r Senedd ystyried llwyddiant mesurau o'r fath? Diolch.

14:40

Sorry, Llywydd; I really struggled to hear. 

Mae'n ddrwg gen i, Llywydd; roeddwn i'n ei chael hi'n anodd iawn clywed.

I think there was a problem with your microphone at one point there, Altaf Hussain. I'm going to come back to you at the end of questions to see if the issue can be resolved on your microphone. I will now call Rhys ab Owen. 

Rwy'n credu roedd problem gyda'ch meicroffon ar un adeg yn y fan yna, Altaf Hussain. Rwy'n mynd i ddod yn ôl atoch chi ar ddiwedd y cwestiynau i weld a oes modd datrys y mater ar eich meicroffon. Rwy'n galw nawr ar Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Llywydd. Trefnydd, i nodi dros ddwy flynedd ers cyhoeddi adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, cynhaliwyd cynhadledd y bore yma o dan gadeiryddiaeth Anna McMorrin, sef yr Is-weinidog dros ddioddefwyr a gwasanaethau ieuenctid. Roedd undebau llafur yno hefyd, a'r cyn Arglwydd Brif Ustus Thomas. Roedd e'n canmol y camau sydd wedi digwydd yn barod wedi cyhoeddi ei adroddiad, fel mwy o arweinyddiaeth yn y lle hwn o dan y Llywodraeth a mwy o graffu yn y Senedd. Roedd e hefyd yn canmol sefydlu Cyngor Cyfraith Cymru a sefydlu peilot llys teuluol cyffuriau ac alcohol. Ond dywedodd bod llawer eto i'w wneud. Gyda hyd at draean o'r argymhellion o fewn pŵer Llywodraeth Cymru, gan fod dwy flynedd nawr wedi pasio, a gawn ni ddatganiad ynglŷn â chynllun y Llywodraeth i weithredu'r argymhellion hynny sydd o fewn eu pŵer nhw eu hunain? Diolch yn fawr. 

Thank you very much, Llywydd. Trefnydd, to mark over two years since the publication of the Commission on Justice in Wales report, a conference was staged this morning, chaired by Anna McMorrin, the Deputy Minister for victims and youth services. The trade unions were represented, as was the former Lord Chief Justice Thomas. He praised the steps that have already been taken following the publication of his report, such as greater leadership by the Government in this place and more scrutiny in the Senedd. He also praised the establishment of the Law Council of Wales and a pilot for the family drug and alcohol court. But he said there was still yet much to be done. With as many of a third of the recommendations within the gift of Welsh Government, as two years have now passed, can we have a statement on the Government's plan to implement those recommendations within their powers? Thank you. 

Yes, I'd be very happy to ask the Minister for Social Justice to bring forward a statement. 

Byddwn, byddwn i'n hapus iawn i ofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyflwyno datganiad.

I call for a Welsh Government statement on music education in Wales. Earlier this month, I had the pleasure of visiting Denbighshire Music Co-operative, a not-for-profit organisation providing quality music tuition in the Denbighshire and Wrexham areas, and winner of the Tech for Good award in the Social Business Wales awards 2021. The co-operative is run by teachers for the benefit of pupils, managed by a Denbighshire-based head of service. They provide tuition on a wide range of instruments and voice, aiming to develop each pupil's music potential according to their individual needs and aspirations. Their successful and cost-effective model meeting the health and well-being needs of children and young people deserves to be supported to continue and to grow. They told me they're only music co-operative in Wales. They named local authorities either without a music service or looking to make all music teachers redundant, and stated that only two local authorities in Wales provide a service for free-school-meal pupils, including Wrexham. They also told me that they developed a model that works, but having established a good foundation over eight years, they need sustainable funding to become a north Wales or all-Wales model, where they provide an opportunity for better, more cost-efficient service delivery, led by the co-operative members who are themselves music professionals. However, they expressed concern that the national music service being developed by the Welsh Government should not take their service back in-house, and asked whether the new national music service would include a new co-operative model with funding for co-operatives. I call for a Welsh Government statement accordingly. 

Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar addysg cerddoriaeth yng Nghymru. Yn gynharach y mis hwn, cefais i'r pleser o ymweld â menter Cerdd Cydweithredol Sir Ddinbych, sefydliad dielw sy'n darparu hyfforddiant cerddoriaeth o safon yn ardaloedd sir Ddinbych a Wrecsam, ac enillydd gwobr Tech for Good yng ngwobrau Busnes Cymdeithasol Cymru 2021. Mae'r fenter gydweithredol yn cael ei chynnal gan athrawon er budd disgyblion, a chaiff ei rheoli gan bennaeth gwasanaeth yn sir Ddinbych. Maen nhw'n darparu hyfforddiant ar amrywiaeth eang o offerynnau a llais, gyda'r nod o ddatblygu potensial cerddoriaeth pob disgybl yn unol â'u hanghenion a'u dyheadau unigol. Mae eu model llwyddiannus a chost-effeithiol sy'n diwallu anghenion iechyd a lles plant a phobl ifanc yn haeddu cefnogaeth i barhau a thyfu. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf mai nhw yw'r unig wasanaeth cerddoriaeth cydweithredol yng Nghymru. Gwnaethon nhw enwi awdurdodau lleol naill ai heb wasanaeth cerdd neu sy'n ceisio diswyddo pob athro cerdd, a gwnaethon nhw ddweud mai dim ond dau awdurdod lleol yng Nghymru sy'n darparu gwasanaeth i ddisgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim, gan gynnwys Wrecsam. Gwnaethon nhw ddweud wrthyf hefyd eu bod nhw wedi datblygu model sy'n gweithio, ond ar ôl sefydlu sylfaen dda dros wyth mlynedd, mae angen cyllid cynaliadwy arnyn nhw i fod yn fodel gogledd Cymru neu Gymru gyfan, lle maen nhw'n rhoi cyfle i ddarparu gwasanaethau gwell yn fwy cost-effeithlon, dan arweiniad yr aelodau cydweithredol sydd eu hunain yn weithwyr proffesiynol ym maes cerddoriaeth. Fodd bynnag, gwnaethon nhw fynegi pryder na ddylai'r gwasanaeth cerdd cenedlaethol sy'n cael ei ddatblygu gan Lywodraeth Cymru fynd â'u gwasanaeth yn ôl yn fewnol, a gwnaethon nhw ofyn a fyddai'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol newydd yn cynnwys model cydweithredol newydd gyda chyllid ar gyfer mentrau cydweithredol. Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you. I'm obviously very well aware of the co-operative service that Mark Isherwood refers to. As you said at the end of your contribution, the national music service is a programme for government commitment for us, and is currently being developed. So, I don't think it's appropriate at this point to bring forward a statement, but I'm certain that the Minister will be very interested to hear the comments that Mark Isherwood has made—that he has brought forward from the co-operative—and I will make sure that their views are obviously taken into consideration as we bring forward the service. 

Diolch. Rwy'n amlwg yn ymwybodol iawn o'r gwasanaeth cydweithredol y mae Mark Isherwood yn cyfeirio ato. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud ar ddiwedd eich cyfraniad, mae'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn ymrwymiad y rhaglen llywodraethu i ni, ac mae'n cael ei datblygu ar hyn o bryd. Felly, nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cyflwyno datganiad ar hyn o bryd, ond rwy'n sicr y bydd gan y Gweinidog ddiddordeb mawr mewn clywed y sylwadau y mae Mark Isherwood wedi eu gwneud—y mae wedi eu cyflwyno gan y cwmni cydweithredol—a byddaf i'n sicrhau bod eu barn yn amlwg yn cael ei hystyried wrth i ni gyflwyno'r gwasanaeth.

I'd like to ask for a statement on stop and search in Wales. A constituent of mine in Pencoed was stopped whilst leaving an under-15s football match, and my constituent himself was 15 and had no parent or guardian present with him when searched. Not only has this knocked his own confidence, but it strikes me that this is yet again a case of profiling. Whilst I accept that the Trefnydd and Minister can't comment on individual matters, I'm sure many of us have had constituents approach us with similar stories in our time here as representatives.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ar stopio a chwilio yng Nghymru. Cafodd un o fy etholwyr i ym Mhencoed ei stopio wrth adael gêm bêl-droed dan 15 oed, ac roedd fy etholwr ei hun yn 15 oed ac nid oedd ganddo riant na gwarcheidwad yn bresennol gydag ef pan gafodd ei chwilio. Yn ogystal â bod yn ergyd i'w hyder ei hun, mae hefyd yn fy nharo i fod hyn eto yn fater o broffilio. Er fy mod i'n derbyn na all y Trefnydd a'r Gweinidog wneud sylwadau ar faterion unigol, rwy'n siŵr bod llawer ohonom ni wedi cael etholwyr yn cysylltu â ni gyda straeon tebyg yn ein hamser yma fel cynrychiolwyr.

14:45

Thank you. Well, no, I can't comment on an individual case, and neither can the Minister. However, obviously, this is a matter for the police, which, as you're aware, is a reserved matter, but I will certainly ensure that the Minister for Social Justice has heard your comments. It might be better if you wrote directly to the Minister for Social Justice, because, clearly, she meets regularly with the four police forces.

Diolch. Wel, na, ni allaf i wneud sylw ar achos unigol, ac ni all y Gweinidog wneud hynny chwaith. Fodd bynnag, yn amlwg, mater i'r heddlu yw hwn, sydd, fel y gwyddoch chi, yn fater a gadwyd yn ôl, ond byddaf i'n sicr yn sicrhau bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi clywed eich sylwadau. Efallai y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, oherwydd, yn amlwg, mae'n cyfarfod yn rheolaidd â'r pedwar heddlu.

I'd like a statement from the climate change Minister, please, about storm Arwen. As many of you will know, 30,000 homes were left without power, Transport for Wales suspended the majority of its rail services, we lost church windows in Llandudno, and hundreds of trees fell, often strewn across the highways. A wind speed of 81 mph was recorded at Aberporth in Ceredigion, and, in paying tribute to our local authorities, who were very fast in coming out and helping where people had had fallen trees, I just wonder, given that we all felt that was a freak accident of nature—I fear that those kinds of storms are likely to increase, going forward, with climate change—could we have a statement from the climate change Minister on how you intend to work with local authorities to ensure they have all the things they need, should these kinds of storms again happen, possibly even over this winter? Thank you.

Hoffwn i gael datganiad gan y Gweinidog newid hinsawdd, os gwelwch yn dda, ar storm Arwen. Fel y bydd llawer ohonoch chi'n gwybod, cafodd 30,000 o gartrefi eu gadael heb bŵer, ataliodd Trafnidiaeth Cymru y rhan fwyaf o'i wasanaethau rheilffordd, gwnaethom ni golli ffenestri eglwysi yn Llandudno, a chwympodd cannoedd o goed, yn aml ar draws y priffyrdd. Cafodd cyflymder gwynt o 81mya ei gofnodi yn Aberporth yng Ngheredigion, ac, wrth dalu teyrnged i'n hawdurdodau lleol, a oedd yn gyflym iawn yn dod allan i helpu lle'r oedd pobl wedi cael coed yn cwympo, rwyf i'n meddwl tybed, o gofio ein bod ni i gyd yn teimlo bod hynny'n ddamwain natur fympwyol—rwy'n ofni bod y mathau hynny o stormydd yn debygol o gynyddu, wrth symud ymlaen, gyda newid hinsawdd—a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog newid hinsawdd ar sut yr ydych chi'n bwriadu gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod ganddyn nhw'r holl bethau sydd eu hangen arnyn nhw, pe bai'r mathau hyn o stormydd yn digwydd eto, hyd yn oed dros y gaeaf hwn o bosibl? Diolch.

I think that there is no doubt that we will see many more of these storms. We have seen many more of these storms over the past few years. We've seen increased flooding, et cetera, and the Minister for Climate Change, who, obviously, is in the Chamber, works very closely with local authorities to ensure they have everything they need. Clearly, there were many houses without power, I know, not so much in my own constituency, but in the neighbouring constituency. Up until last night, even, people were still without electricity. But the Minister continues to work very closely with local authorities, with organisations such as Natural Resources Wales to see what we can do to help protect our communities in the light of these storms.

Rwy'n credu nad oes amheuaeth y gwelwn ni lawer mwy o'r stormydd hyn. Rydym ni wedi gweld llawer mwy o'r stormydd hyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Rydym ni wedi gweld mwy o lifogydd, ac yn y blaen, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd, yn amlwg, yn y Siambr, yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod ganddyn nhw bopeth sydd ei angen arnyn nhw. Yn amlwg, yr oedd llawer o dai heb bŵer, rwy'n gwybod, nid cynifer yn fy etholaeth i, ond yn yr etholaeth gyfagos. Hyd at neithiwr, hyd yn oed, roedd pobl yn dal i fod heb drydan. Ond mae'r Gweinidog yn parhau i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol, gyda sefydliadau fel Cyfoeth Naturiol Cymru i weld beth allwn ni ei wneud i helpu i amddiffyn ein cymunedau yng ngoleuni'r stormydd hyn.

Trefnydd, I would like to raise the issue of drug addiction services in Wales. Following on from last week's short debate by Jayne Bryant and from the short debate I held on substance misuse earlier this term, this Government committed itself to making a compassionate approach to tackling addiction. It was heartening to hear the Deputy Minister for Mental Health and Well-being say,

'In Wales, our approach remains that of harm reduction and building strong recovery communities.'

With this clear commitment in mind, I would like a Government statement on how drug addiction programmes that were once funded by European social fund money will be carried on with when the current contracts end.

I am specifically referring to the out-of-work peer mentoring service, which comes to an end in August of next year. In my region, this programme is called Cyfle Cymru, but I know it goes by other names, depending on which part of Wales it operates in. There is talk that this pan-Wales programme will be brought in-house and absorbed into existing employability contracts. Those with experience in the field say that this will be disastrous because their clients often lead chaotic lives, have severe mental needs and need to be dealt with differently. This is not just a hunch from those in the field, because there is a precedent for this service being brought in-house before; it inevitably collapsed. The current peer-led model has been successful for five years, and it needs a commitment to extend its funding beyond the summer of next year. Diolch yn fawr.

Trefnydd, hoffwn i godi mater gwasanaethau dibyniaeth ar gyffuriau yng Nghymru. Yn dilyn y ddadl fer yr wythnos diwethaf gan Jayne Bryant a'r ddadl fer a gynhaliais i ar gamddefnyddio sylweddau yn gynharach y tymor hwn, ymrwymodd y Llywodraeth hon i greu dull tosturiol o ymdrin â dibyniaeth. Roedd yn galonogol clywed y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Lles yn dweud,

'Yng Nghymru, lleihau niwed ac adeiladu cymunedau adfer cryf yw ein dull gweithredu o hyd.'

Gyda'r ymrwymiad clir hwn mewn golwg, hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar sut y bydd rhaglenni dibyniaeth ar gyffuriau, y cawson nhw eu hariannu gan arian cronfa gymdeithasol Ewrop ar un adeg, yn cael eu cynnal pan ddaw'r contractau presennol i ben.

Rwy'n cyfeirio'n benodol at y gwasanaeth mentora cymheiriaid y tu allan i'r gwaith, sy'n dod i ben ym mis Awst y flwyddyn nesaf. Yn fy rhanbarth i, enw'r rhaglen hon yw Cyfle Cymru, ond rwy'n gwybod bod ganddi enwau eraill, yn dibynnu ar ba ran o Gymru y mae'n gweithredu ynddi. Mae sôn y bydd y rhaglen Gymru gyfan hon yn dod yn fewnol ac y bydd yn cael ei hymgorffori mewn contractau cyflogadwyedd sydd eisoes yn bodoli. Mae'r rhai sydd â phrofiad yn y maes yn dweud y bydd hyn yn drychinebus gan fod eu cleientiaid yn aml yn byw bywydau anhrefnus, a bod ganddyn nhw anghenion meddwl difrifol a bod angen ymdrin â nhw'n wahanol. Nid rhyw amheuaeth yn unig yw hon gan y rhai hynny yn y maes, oherwydd bod cynsail i'r gwasanaeth hwn yn cael ei ddwyn yn fewnol o'r blaen; ac yn anochel, fe wnaeth chwalu. Mae'r model presennol dan arweiniad cymheiriaid wedi bod yn llwyddiannus ers pum mlynedd, ac mae angen ymrwymiad i ymestyn ei gyllid y tu hwnt i haf y flwyddyn nesaf. Diolch yn fawr.

Thank you. You make a very important point about services and schemes that have been funded by European funding and what we are going to do to continue them, so that we don't throw all that good work away. You just gave, I think, a very clear example of such a scheme. These will be parts of discussions that the Minister for Health and Social Services, along with her deputies—so, that includes the Deputy Minister for mental health—will be having as we approach the laying of the draft budget, so more information will be given then.

Diolch. Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch gwasanaethau a chynlluniau sydd wedi eu hariannu gan gyllid Ewropeaidd a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud i'w parhau, fel nad ydym ni'n taflu'r holl waith da hwnnw ymaith. Rydych chi newydd roi enghraifft glir iawn, rwy'n credu, o gynllun o'r fath. Bydd y rhain yn rhannau o drafodaethau y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynghyd â'i dirprwyon—felly mae hynny'n cynnwys y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl—yn eu cael wrth i ni nesáu at osod y gyllideb ddrafft, felly bydd rhagor o wybodaeth yn cael ei rhoi bryd hynny.

Gaf i ofyn am un datganiad ysgrifenedig, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi a/neu'r Gweinidog diwylliant ynglŷn â lefel yr help ariannol neu ymarferol all gael ei roi i sinemâu, theatrau, canolfannau celfyddydol wrth iddyn nhw weithredu'r pàs COVID? Dwi'n meddwl am sefydliadau fel Canolfan Ucheldre, Theatr Fach a sinema'r Empire yn Ynys Môn, sy'n cael eu rhedeg fel mudiadau cymdeithasol a sydd jest angen ychydig o help er mwyn gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu gweithredu y pasys yn effeithiol. 

May I ask for one written statement, if I may, from the Minister for Economy and/or the Minister for culture on the level of financial or practical support that can be provided to cinemas, theatres, arts centres as they operate the COVID pass? I'm thinking about organisations such as Ucheldre Centre, Theatr Fach and the Empire cinema in Anglesey, which are run as social enterprises and just need some help just in order to ensure that they can implement the passes effectively. 

Also, I'd like to ask for an oral statement by Welsh Government congratulating the people of Barbados on their transition to a republic. The country gained its independence, I think, some 55 years ago and is now taking the final step on that journey. And, speaking to the crowd on the newly renamed National Heroes Square, the Prince of Wales said:

'Emancipation, self-government and independence were your way-points. Freedom, justice and self-determination have been your guides.'

I wish Barbados well as they face their new, exciting future, just as more and more people in Wales are realising the benefits we could have from embracing the future as an independent nation. And I look forward to a positive statement from Welsh Government. 

Hefyd, hoffwn i ofyn am ddatganiad llafar gan Lywodraeth Cymru yn llongyfarch pobl Barbados ar drawsnewid i fod yn weriniaeth. Enillodd y wlad ei hannibyniaeth, rwy'n credu, ryw 55 mlynedd yn ôl ac erbyn hyn mae hi'n cymryd y cam olaf ar y daith honno. Ac wrth siarad â'r dorf ar y safle sydd newydd ei ailenwi yn Sgwâr yr Arwyr Cenedlaethol, dywedodd Tywysog Cymru:

'Rhyddfreiniad, hunanlywodraeth ac annibyniaeth oedd eich cerrig milltir. Rhyddid, cyfiawnder a hunan-benderfyniad a fu'n eich tywys.'

Rwy'n dymuno'r gorau i Barbados wrth iddyn nhw wynebu eu dyfodol newydd, cyffrous, ar yr union adeg y mae nifer cynyddol o bobl yng Nghymru yn sylweddoli'r manteision a allai ddod i ni o groesawu'r dyfodol yn genedl annibynnol. Ac rwy'n edrych ymlaen at ddatganiad adeiladol gan Lywodraeth Cymru.

14:50

Well, I don't think it would be appropriate to have a Welsh Government statement on that. 

In relation to your first point around arts and culture, you will have heard the First Minister say in his question session that he met with officials yesterday who were looking at what support, if any, or what further support, would be needed by the arts and culture sector. And I think he said the Minister was awaiting further advice before coming to a decision. 

Wel, nid wyf i o'r farn y byddai'n briodol i ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â hynny.

O ran eich pwynt cyntaf ynghylch y celfyddydau a diwylliant, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei sesiwn gwestiynau ei fod wedi cyfarfod â swyddogion ddoe a oedd yn ystyried pa gefnogaeth, os o gwbl, neu pa gymorth pellach, y byddai ei angen ar y sector celfyddydau a diwylliant. Ac rwy'n credu iddo ef ddweud bod y Gweinidog yn aros am ragor o gyngor cyn dod i benderfyniad.

Ac yn olaf, yn ôl i Altaf Hussain. 

And finally, we'll go back to Altaf Hussain. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Minister, on Wednesday, a city-centre public space protection Order is being introduced for three months in Swansea and will apply to behaviour such as drug taking and drunkenness. It means that alcohol and drugs being consumed on the streets can be confiscated before the situation becomes a problem, and fixed-penalty notices can be issued for anti-social behaviour such as swearing and aggression. Will the Minister commit to a debate in Government time for the Senedd to consider the success of such measures? Thank you. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, ddydd Mercher, bydd Gorchymyn diogelu mannau agored cyhoeddus canol y ddinas yn cael ei gyflwyno am dri mis yn Abertawe ac fe fydd yn berthnasol i ymddygiad fel cymryd cyffuriau a meddwdod. Mae hynny'n golygu y gellir atafaelu alcohol a chyffuriau sy'n cael eu defnyddio ar y strydoedd cyn i'r sefyllfa fynd yn broblem, ac y gellir cyflwyno hysbysiadau cosb benodedig ar gyfer ymddygiad gwrthgymdeithasol fel rhegi ac ymddygiad ymosodol. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth i'r Senedd allu ystyried llwyddiant mesurau o'r fath? Diolch i chi.

Well, it is a matter for each local authority in relation to what steps they take around zones, for instance, in relation to reducing, or banning completely, alcohol on the streets. So, I think it is up to individual local authorities and I don't really think it's right to have a statement in Government time. 

Wel, mater i bob awdurdod lleol yw hynny o ran pa gamau y maen nhw'n eu cymryd ynglŷn â pharthau, er enghraifft, o ran lleihau'r defnydd o alcohol neu ei wahardd yn llwyr ar y strydoedd. Felly, rwy'n credu mai mater i awdurdodau lleol unigol yw hwn ac nid wyf i o'r farn ei bod hi'n briodol i ni gael datganiad yn amser y Llywodraeth.

3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: y Cynllun Gweithredu Digartrefedd
3. Statement by the Minister for Climate Change: The Homelessness Action Plan

Yr eitem nesaf y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: y cynllun gweithredu digartrefedd. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James. 

The next item this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change: the homelessness action plan. I call on the Minister, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Today, I am launching the Welsh Government’s ending homelessness action plan. This is a plan that takes forward our 2019 strategy for ending homelessness and the recommendations of the expert homelessness action group. It sets the direction for how we will achieve our ambition of ending homelessness for people across Wales. I want to say at the outset, and on the eve of the co-operation agreement coming into effect, that ending homelessness is an ambition we share with Plaid Cymru. I look forward to working with my colleagues to putting this plan into action and doing all we can to make that ambition a reality.

Dirprwy Lywydd, the pandemic has touched every aspect of our lives. It has also changed how we respond to homelessness. Since March 2020, with the support of our local authorities, registered social landlords and third sector partners, we have fundamentally challenged centuries of acceptance and tolerance. The pandemic has exposed a level of homelessness previously hidden from view, but it has also allowed us to up-end established ways of working and, in doing so, it has shown us that by making a real shift in our approach we make a real and lasting difference.

I have been very clear: there will be no going back. An opportunity now exists to build on the progress made during the pandemic, to take radical action to end homelessness in Wales. The ending homelessness action plan has at its core the radical shift needed to end homelessness in Wales. To do this, we must make the system changes required to prevent homelessness and make the move to rapid rehousing so people are in temporary accommodation for the shortest possible time. This is about ensuring homelessness is prevented in most cases so that in the future it becomes a rarity. It is about shifting and transforming our homelessness and housing services so that when homelessness does occur, it is brief and people are quickly supported back into a suitable and stable home so that their experience of homelessness is not repeated.

The action plan sets a measured and strategic vision for the future of homelessness services and allows us to develop a post-pandemic model of normal. Our approach is evidence based and builds on the reports and recommendations of the expert homelessness action group, which has worked with the sector, service providers and, most importantly, with service users. This is not just a housing issue. Responsibility for ending homelessness extends beyond the dedicated homelessness and housing teams and departments. It must and will be based on an all-public-services response.

The causes of homelessness extend beyond access and availability of affordable homes. We have to address core structural issues of poverty and inequality, ensure the availability and effectiveness of universal and targeted prevention measures, effectively respond to trauma and adverse childhood experiences, mental ill health and substance misuse. This makes ending homelessness a cross-sector, cross-Government priority relevant to health, social services, education, criminal justice, community services and our wider economy. All this is recognised within the action plan, as is the need for wide-ranging legislative and policy reform. The action plan relies on partnership and preventative working; this will need to be underpinned by courage and leadership across all public services in Wales.

I accept that some of the ambitious changes we want to make, such as the focus on prevention and rapid rehousing, legislative reform and the large and sustained programme of social house building, will be challenging. This may create concern around the pace of change. I understand these concerns and I am determined that wherever further support is needed, the Welsh Government will provide it, as we have done with the record investment in the housing support grant and the social housing grant.

I expect landlords, housing development teams and planners to show urgency in how we end homelessness in Wales. I expect to see the housing needs of diverse communities and what we now know about the true scale and nature of homelessness reflected in the local housing market assessment, and those needs reflected in local authorities' housing prospectuses and programme development plans. The urgency of this is self-evident, with more than 6,900 adults and children currently living in temporary accommodation. In the short term, I expect to see all social landlords, both registered social landlords and stock holding authorities, stepping forward and playing their part in allocating housing to those most in need across Wales, and I will carefully be watching their progress on this.

Too often, housing allocation is used as a reward for good behaviour rather than an essential prerequisite for tackling social exclusion and inequality. I expect to see this change. In the longer term, to end homelessness, we need to increase housing capacity in both the social and private rented sectors. Our ambitious social house building programme is an important tool in achieving our objective of ending homelessness and shifting to rapid rehousing.

The private rented sector plays a hugely important role in the housing market, enabling people and families to find a home that is right for them. I am therefore pleased to announce today funding for the national roll-out of the leasing scheme Wales. Based on our successful pilot scheme, and worth £30 million over five years, this is a programme for government commitment and will improve access to long-term affordable housing in the private rented sector. It delivers security for tenants and confidence for landlords. Property owners will be encouraged to lease their properties to local authorities in return for a rent guarantee and additional funding to improve the condition of the property. Local authorities can then use those properties to provide affordable and good-quality accommodation for people who are at risk of or experiencing homelessness. Tenants on the scheme will benefit from longer term security of tenure at rents restricted to the local housing allowance rates, and with additional funding from Welsh Government to ensure they receive the level of support they would expect in social housing. It will strengthen links between local authorities and private sector landlords, providing pathways for households experiencing or threatened with homelessness into housing and offering financial stability and support for landlords. I do not underestimate the scale of the transformation required, but, as is clear in the programme for government and the action plan, I am completely committed to this transformation.

We have seen what we can achieve when we work together, by making sure no-one was left on the streets through the pandemic. We now need to step forward together as leaders and professionals in public service, united in not tolerating homelessness and working to ensure everyone in Wales has a place to call home. I do want to take this opportunity to thank everyone working in homelessness and housing support services for the enormous help and support they provide every day. They transform lives, they offer hope and they have undoubtedly saved many lives throughout this pandemic. My priority now is to build on this success, and this will be taken forward in collaboration with the Plaid Cymru Senedd group as part of the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n lansio cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar ddigartrefedd. Cynllun yw hwn sy'n datblygu ar ein strategaeth o 2019 i roi terfyn ar ddigartrefedd ac argymhellion y grŵp gweithredu arbenigol ar ddigartrefedd. Mae'n pennu'r cyfeiriad ar gyfer cyflawni ein huchelgais o roi terfyn ar ddigartrefedd i bobl ledled Cymru. Hoffwn i ddweud ar y dechrau, ac ar y noson cyn i'r cytundeb cydweithredu ddod i rym, fod rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn uchelgais yr ydym ni'n ei rannu gyda Plaid Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda fy nghyd-Aelodau i roi'r cynllun hwn ar waith a gwneud popeth yn ein gallu i wireddu'r uchelgais hwnnw.

Dirprwy Lywydd, mae'r pandemig wedi effeithio ar bob agwedd ar ein bywydau. Mae wedi newid sut rydym ni'n ymateb i ddigartrefedd hefyd. Ers mis Mawrth 2020, gyda chefnogaeth ein hawdurdodau lleol, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a phartneriaid yn y trydydd sector, rydym ni wedi herio yn ei hanfod, ganrifoedd o ymfodloni a goddefgarwch. Mae'r pandemig wedi amlygu lefel o ddigartrefedd a oedd wedi ei chuddio yn flaenorol, ond mae hefyd wedi ein galluogi i gefnu ar ffyrdd sefydledig o weithio ac, wrth wneud hynny, mae wedi dangos i ni, drwy newid ein dull gweithredu yn wirioneddol ein bod ni'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol.

Rwyf i wedi bod yn eglur iawn: ni fydd dim troi yn ôl. Mae cyfle erbyn hyn i adeiladu ar y cynnydd a wnaed yn ystod y pandemig, i gymryd camau radical i roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Yr hyn sydd wrth wraidd y cynllun gweithredu i roi terfyn ar ddigartrefedd yw'r angen am newid radical i roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. I wneud hyn, mae'n rhaid i ni wneud y newidiadau angenrheidiol i'r system i atal digartrefedd a symud yn gyflym i ailgartrefu er mwyn i bobl fod mewn llety dros dro am yr amser byrraf posibl. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod digartrefedd yn cael ei atal yn y rhan fwyaf o achosion er mwyn iddo fod yn beth anghyffredin yn y dyfodol. Mae'n ymwneud â thrawsnewid ein gwasanaethau digartrefedd a thai fel bod digartrefedd, pan fydd yn digwydd, yn para am amser byr, ac y bydd pobl yn cael eu cefnogi yn gyflym i'w lleoli mewn cartref addas a sefydlog fel na chaiff eu profiad o ddigartrefedd ei ailadrodd.

Mae'r cynllun gweithredu yn pennu gweledigaeth fesuredig a strategol ar gyfer dyfodol gwasanaethau digartrefedd ac yn ein galluogi i ddatblygu model ôl-bandemig o'r hyn sy'n normal. Mae ein dull gweithredu wedi ei seilio ar dystiolaeth ac mae'n adeiladu ar adroddiadau ac argymhellion y grŵp gweithredu digartrefedd arbenigol, sydd wedi gweithio gyda'r sector, darparwyr gwasanaethau ac, yn bwysicaf oll, gyda defnyddwyr y gwasanaethau. Nid mater o dai yn unig yw hwn. Mae'r cyfrifoldeb dros roi terfyn ar ddigartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i'r timau a'r adrannau pwrpasol ar gyfer digartrefedd a thai. Mae'n rhaid i hyn fod wedi ei seilio ar ymateb gan y gwasanaethau cyhoeddus i gyd ac felly y bydd hi.

Mae achosion digartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i nifer y cartrefi fforddiadwy sydd ar gael. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â materion strwythurol craidd tlodi ac anghydraddoldeb, sicrhau bod y mesurau atal cyffredinol ac wedi eu targedu ar gael ac yn effeithiol, ymateb yn effeithiol i drawma a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, salwch meddwl a chamddefnyddio sylweddau. Mae hyn yn gwneud rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth sy'n berthnasol i iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, addysg, cyfiawnder troseddol, gwasanaethau cymunedol a'n heconomi ehangach. Caiff hyn i gyd ei gydnabod yn y cynllun gweithredu, yn ogystal â'r angen am ddiwygio deddfwriaethol a pholisi yn eang. Mae'r cynllun gweithredu yn dibynnu ar bartneriaeth ac ar waith ataliol; bydd angen ategu hyn â dewrder ac arweinyddiaeth ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Rwy'n derbyn y bydd rhai o'r newidiadau uchelgeisiol yr ydym yn awyddus i'w gweld, fel y pwyslais ar atal ac ailgartrefu yn gyflym, diwygio deddfwriaethol, a'r rhaglen fawr a pharhaus o adeiladu tai cymdeithasol yn heriol. Gallai hyn achosi pryder ynghylch cyflymder y newid. Rwy'n deall y pryderon hyn ac rwy'n benderfynol y bydd Llywodraeth Cymru, lle bynnag y bydd angen rhagor o gymorth, yn ei ddarparu, fel yr ydym ni wedi ei wneud gyda'r buddsoddiad mwyaf erioed yn y grant cymorth tai a'r grant tai cymdeithasol.

Rwy'n disgwyl i landlordiaid, timau datblygu tai, a chynllunwyr arddangos brys yn y ffordd yr ydym yn rhoi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Rwy'n disgwyl gweld anghenion tai cymunedau amrywiol a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod erbyn hyn am raddfa a natur wirioneddol digartrefedd yn cael eu hadlewyrchu yn yr asesiad o'r farchnad dai leol, a'r anghenion hynny yn cael eu hadlewyrchu mewn prosbectysau tai awdurdodau lleol a chynlluniau datblygu rhaglenni. Mae'r brys yn amlwg yn hyn o beth, gyda mwy na 6,900 o oedolion a phlant yn byw mewn llety dros dro ar hyn o bryd. Yn y tymor byr, rwy'n disgwyl gweld pob landlord cymdeithasol, y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'r awdurdodau sy'n dal stoc, yn dod i'r adwy ac yn chwarae eu rhan wrth ddyrannu tai i'r rhai mwyaf anghenus ledled Cymru, a byddaf i'n gwylio eu cynnydd yn ofalus yn hyn o beth.

Yn rhy aml, defnyddir dyraniad tai yn wobr am ymddygiad da yn hytrach na bod yn rhagofyniad hanfodol ar gyfer mynd i'r afael ag allgáu ac anghydraddoldeb cymdeithasol. Rwy'n disgwyl gweld newid yn hyn o beth. Yn y tymor hwy, i roi terfyn ar ddigartrefedd, mae angen i ni gynyddu capasiti tai yn y sectorau rhentu cymdeithasol a phreifat. Mae ein rhaglen adeiladu tai cymdeithasol uchelgeisiol yn arf pwysig i gyflawni ein hamcan o roi terfyn ar ddigartrefedd a symud tuag at ailgartrefu cyflym.

Mae gan y sector rhentu preifat ran bwysig iawn yn y farchnad dai, gan alluogi pobl a theuluoedd i ddod o hyd i gartref sy'n addas iddyn nhw. Felly, mae'n bleser gen i gyhoeddi cyllid heddiw ar gyfer cyflwyniad cenedlaethol gynllun lesio Cymru. Rhaglen yw hon sy'n seiliedig ar ein cynllun treialu llwyddiannus, a gwerth £30 miliwn dros bum mlynedd, ac mae'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu a fydd yn ei gwneud yn haws cael gafael ar dai fforddiadwy hirdymor yn y sector rhentu preifat. Mae'n rhoi sicrwydd i denantiaid a hyder i landlordiaid. Bydd perchnogion eiddo yn cael eu hannog i gynnig eu heiddo ar les i awdurdodau lleol yn gyfnewid am warant rent a chyllid ychwanegol i wella cyflwr yr eiddo. Yna fe all awdurdodau lleol ddefnyddio'r eiddo hynny i ddarparu llety fforddiadwy o ansawdd da i bobl ddigartref neu sydd mewn perygl o fod yn ddigartref. Bydd tenantiaid ar y cynllun yn elwa ar sicrwydd o ddeiliadaeth tymor hwy am rent sydd wedi ei gyfyngu i gyfraddau'r lwfans tai lleol, a gyda chyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i sicrhau eu bod yn cael y lefel o gymorth y bydden nhw'n ei ddisgwyl mewn tai cymdeithasol. Bydd yn cryfhau'r berthynas rhwng awdurdodau lleol a landlordiaid y sector preifat, gan agor llwybrau i dai ar gyfer aelwydydd sy'n dioddef digartrefedd neu dan fygythiad digartrefedd ac yn cynnig sefydlogrwydd a chymorth ariannol i landlordiaid. Nid wyf i'n tanbrisio maint y trawsnewid sydd ei angen, ond, fel sy'n glir yn y rhaglen lywodraethu a'r cynllun gweithredu, rwyf i wedi ymrwymo i'r trawsnewid hwn yn llwyr.

Rydym ni wedi gweld yr hyn y gallwn ni ei gyflawni pan fyddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd, drwy sicrhau nad oedd neb yn cael ei adael ar y strydoedd drwy gydol y pandemig. Nawr, mae angen i ni gamu ymlaen gyda'n gilydd yn arweinwyr ac yn weithwyr proffesiynol ym maes gwasanaethau cyhoeddus, yn unfryd o ran peidio â goddef digartrefedd a gweithio i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru le i'w alw'n gartref. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n gweithio ym maes digartrefedd a gwasanaethau cymorth tai am y cymorth a'r gefnogaeth enfawr y maen nhw'n eu rhoi bob dydd. Maen nhw'n trawsnewid bywydau pobl, maen nhw'n estyn gobaith ac yn ddi-os maen nhw wedi achub llawer o fywydau drwy gydol y pandemig hwn. Fy mlaenoriaeth i bellach yw adeiladu ar y llwyddiant hwn, a bydd hyn yn cael ei ddwyn ymlaen mewn cydweithrediad â grŵp Seneddol Plaid Cymru yn rhan o'r cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Diolch yn fawr.

14:55

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Dirprwy Lywydd. As a declaration of interest, I would like to refer Members and members of the public to my own register of interests.

Minister, the deepening homelessness crisis in Wales is devastating and isolating for far too many in our society. In 2019, 12,399 households were assessed as homeless, that being a 79.9 per cent increase on 2015-16. The latest data shows there were 6,935 people in temporary accommodation at the end of September 2021, of which 1,742 were dependent children. Whilst I recognise that you do triumph the new £30 million funding pot over five years for local authorities under the private rented sector leasing scheme, the fact of the matter is that this follows a five-year freeze to the HSG budget, which has exacerbated homelessness issues. 

Indeed, in its inquiry into rough-sleeping, the Senedd's Equality, Local Government and Communities Committee—and I was on it during that time—found that the lack of long-term, sustainable funding as a potential barrier to preventing and tackling rough-sleeping. Minister, first I wish to ask whether you are in a position today to amend section 2 of your high-level action table to ring-fence the increase to the housing support grant for at least three years so that long-term certainty can be provided to housing providers and homelessness prevention services.

We welcome the fact you are now acting on the Welsh Conservatives' calls for a housing first model in Wales, which works by giving people safe, clean housing immediately, whatever their needs, and giving them wraparound support. However, adequate housing is being increasingly replaced by temporary stays in B&B establishments and hotel rooms—and placing vulnerable residents in hotel rooms, having to be there whilst other families are visiting. As well as this being wholly unsuitable for the well-being of those made homeless, it is also unsustainable for the public purse. I have also got constituents in my constituency of Aberconwy who have been in temporary accommodation for 18 months; I don't know how anyone can describe that as temporary.

In FOI replies obtained by my office in the year 2021, Bridgend County Borough Council spent £1,266,253 on B&B-type accommodation. Rhondda Cynon Taf say they spent £0.5 million on such accommodation. In contrast, Public Health Wales estimates that housing first models for homeless individuals with complex needs returned £3.60 for every £1 spent, and every £1 invested in moving people out of homelessness generates £2.80 in benefits. So, it is a no-brainer. 

So, Minister, will you clarify what recent discussions you have undertaken with housing associations and local authorities under the housing first network to determine new indicators that could identify suitable properties that could be used to provide housing?

We know that approximately 67,000 people in Wales languish on a social housing waiting list for up to 18 months, which is roughly equivalent to around 20,000 households. These statistics underline that the homelessness crisis could continue to deepen if action is not taken now. And again, I wish to implore you as the Minister responsible to take urgent steps to help bring empty properties back into use for people at risk of homelessness.

The schemes that you're flagshipping today, the £25,000 incentive for landlords to bring their property back, that's been available, but how many local authorities—? Minister, can you tell us today how many local authorities have used it? According to the FOI replies that I referenced earlier, in 2020, Cardiff Council gave out only two Houses into Homes empty homes loans, Newport City Council shockingly gave out just one.

Minister, given that your statement says that you wish to strengthen links between local authorities and the private sector, can you commit to undertaking further discussions with local authorities to review how to increase the profile and successful application rate of the empty homes loans scheme?

I wish to conclude by making clear my ambition to see the appointment of a homelessness commissioner for Wales. Ideally, someone who actually has immense experience in this field. Recognsing that a Housing Support National Advisory Board has been established, I would envisage that this commissioner would head such a council to help co-ordinate and deliver outcome monitoring and strategy. As actions 13 and 14 of the plan get under way, Minister—

Diolch, Dirprwy Lywydd. I ddatgan buddiant, hoffwn i gyfeirio Aelodau a'r cyhoedd at fy nghofrestr buddiannau i fy hun.

Gweinidog, mae'r argyfwng digartrefedd cynyddol yng Nghymru yn ddinistriol ac yn ynysu llawer gormod yn ein cymdeithas. Yn 2019, cafodd 12,399 o aelwydydd eu hasesu yn ddigartref, sef cynnydd o 79.9 y cant ar 2015-16. Mae'r data diweddaraf yn dangos bod 6,935 o bobl mewn llety dros dro ar ddiwedd mis Medi 2021, ac mai plant dibynnol oedd 1,742 o'r rhain. Er fy mod i'n cydnabod eich bod chi yn gorfoleddu yn y gronfa gyllid newydd o £30 miliwn i awdurdodau lleol dros bum mlynedd o dan gynllun prydlesu'r sector rhentu preifat, y gwir amdani yw bod hyn yn dilyn pum mlynedd o rewi cyllideb y Grant Cymorth Tai, sydd wedi gwaethygu materion digartrefedd.

Yn wir, yn ei ymchwiliad i gysgu ar y stryd, canfu Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y Senedd—ac roeddwn i ar hwnnw bryd hynny—fod diffyg cyllid cynaliadwy hirdymor yn rhwystr, o bosibl, i atal a mynd i'r afael â chysgu ar y stryd. Gweinidog, hoffwn i ofyn yn gyntaf a ydych chi mewn sefyllfa heddiw i ddiwygio adran 2 o'ch tabl gweithredu lefel uchel i neilltuo'r cynnydd i'r grant cymorth tai am o leiaf dair blynedd er mwyn gallu darparu sicrwydd hirdymor i ddarparwyr tai a gwasanaethau atal digartrefedd.

Rydym yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n gweithredu bellach ar alwadau'r Ceidwadwyr Cymreig am fodel Tai yn Gyntaf yng Nghymru, sy'n gweithio drwy roi tai diogel a glân i bobl ar unwaith, ni waeth beth fo'u hanghenion, a rhoi cymorth cofleidiol iddyn nhw. Er hynny, mae tai boddhaol yn cael eu disodli fwyfwy gan arosiadau dros dro mewn sefydliadau gwely a brecwast ac ystafelloedd gwesty—a lleoli preswylwyr sy'n agored i niwed mewn ystafelloedd mewn gwestai, gan breswylio yno wrth i deuluoedd eraill fod yn ymwelwyr. Yn ogystal â bod yn gwbl anaddas ar gyfer lles y rhai digartref, mae'n anghynaliadwy i bwrs y wlad hefyd. Mae gen i etholwyr yn fy etholaeth i yn Aberconwy sydd wedi bod mewn llety dros dro ers 18 mis; nid wyf i'n gwybod sut y gall unrhyw un ddisgrifio hwnnw yn un dros dro.

Mewn atebion i geisiadau Rhyddid Gwybodaeth a gafwyd gan fy swyddfa i yn y flwyddyn 2021, gwariodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr £1,266,253 ar lety gwely a brecwast. Dywed Rhondda Cynon Taf eu bod nhw wedi gwario £0.5 miliwn ar lety o'r fath. Mewn cyferbyniad, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif bod modelau tai yn gyntaf ar gyfer unigolion digartref ag anghenion cymhleth wedi dychwelyd £3.60 am bob £1 a wariwyd, a bod pob £1 a gaiff ei buddsoddi mewn symud pobl allan o ddigartrefedd yn creu £2.80 mewn budd-daliadau. Felly, mae hwn yn benderfyniad amlwg.

Felly, Gweinidog, a wnewch chi egluro pa drafodaethau diweddar yr ydych chi wedi eu cael gyda chymdeithasau tai ac awdurdodau lleol o dan y rhwydwaith tai yn gyntaf i bennu dangosyddion newydd a allai nodi eiddo addas y gellid ei ddefnyddio i ddarparu tai?

Rydym ni'n gwybod bod tua 67,000 o bobl yng Nghymru ar restr aros am dai cymdeithasol am hyd at 18 mis, sy'n cyfateb yn fras i ryw 20,000 o aelwydydd. Mae'r ystadegau hyn yn tanlinellu y gallai'r argyfwng digartrefedd barhau i waethygu os na chymerir camau nawr. Ac eto, hoffwn i erfyn arnoch chi yn Weinidog cyfrifol am gymryd camau brys i helpu i sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.

Mae'r cynlluniau yr ydych chi'n rhoi lle blaenllaw iddyn nhw heddiw, y cymhelliant o £25,000 i landlordiaid ddychwelyd eu heiddo, sydd wedi bod ar gael, ond faint o awdurdodau lleol—? Gweinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ni heddiw faint o awdurdodau lleol sydd wedi defnyddio hwn? Yn ôl yr atebion Rhyddid Gwybodaeth y cyfeiriais atyn nhw'n gynharach, yn 2020, dim ond dau fenthyciad cartrefi gwag Troi Tai'n Gartrefi a roddodd Cyngor Caerdydd, a dim ond un a roddodd Cyngor Dinas Casnewydd er cywilydd.

Gweinidog, gan fod eich datganiad yn dweud eich bod chi'n dymuno cryfhau'r berthynas rhwng awdurdodau lleol a'r sector preifat, a wnewch chi ymrwymo i gynnal trafodaethau pellach gydag awdurdodau lleol i adolygu sut i gynyddu proffil a chyfradd y ceisiadau llwyddiannus o ran y cynllun benthyciadau cartrefi gwag?

Hoffwn i gloi drwy egluro fy uchelgais i o ran penodi comisiynydd digartrefedd ar gyfer Gymru. Yn ddelfrydol, dylai fod yn rhywun sydd â llawer iawn o brofiad yn y maes hwn. Gan nodi bod Bwrdd Cynghori Cenedlaethol Cymorth Tai wedi ei sefydlu, byddwn i'n rhagweld y byddai'r comisiynydd hwn yn arwain cyngor o'r fath er mwyn helpu i gydlynu a chyflawni'r gwaith o fonitro canlyniadau a'r strategaeth. Wrth i gamau gweithredu 13 a 14 y cynllun fynd rhagddyn nhw, Gweinidog—

15:00

The Member will conclude now, please.

A wnaiff yr Aelod ddod i ben nawr, os gwelwch chi'n dda?

Will you commit to meeting with me away from the Siambr so that this commissioner proposal can be discussed in some greater detail, ensuring that policy action reflects the priority required to tackle, once and for all, the root causes of homelessness? Diolch.

A wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â mi i ffwrdd o'r Siambr er mwyn i ni gael trafod y cynnig hwn am gomisiynydd yn fanylach, gan sicrhau bod gweithredu polisi yn adlewyrchu'r flaenoriaeth angenrheidiol i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol digartrefedd unwaith ac am byth? Diolch.

Well, as usual, Janet Finch-Saunders has read out a series of ill-thought-out statistics, many of which I've actually set out in my own statement, and made—well, I don't know quite what she was doing. She's calling for me to take action immediately—I am today launching the action plan, so I think that's about as immediate a response as you can make to a call for action. So, this is the launch of the action plan. Perhaps, Janet, if you listened to what I was saying rather than prejudging what you were going to say, you would know that.

You also said something about the freezing of the housing support grant. I think you must be confused between different grants there. We've done no such thing. We also haven't been able to give multi-annual settlements, which I think is what you were calling for, simply because, up until the current comprehensive spending review, we've only had annual budgets of our own. Now that we've got a multi-annual statement, no doubt you will see in the draft budget commitments to multi-annual funding coming forward, although I'm not going to be drawn on what the draft budget will say—Members will have to wait for my colleague, the Minister for Finance and Local Government, to make those announcements.

What we are announcing today is a radical shift in the way that we approach homelessness in Wales. Let there be no mistake: the record of the Welsh Government and the homelessness services right across Wales, including all the public sector involvement, is absolutely outstanding. What we've managed to do during the pandemic is extraordinary, and puts to shame the goings on of the Conservative Government across our border, where you have enormous numbers of people sleeping rough because they stopped the all-in policy last summer, quite shamefully. So, we have managed to do that. Yes, there are large numbers of people in temporary accommodation, because the alternative to that would be rough-sleeping, as you see in England all the time. So, you'd do well to look to your own Conservative Government there for some compassion.

You also spoke about the root causes for homelessness, one of which is poverty. I need not remind you again about the £20 removal from universal credit, about the freezing of the local housing allowance, about the scandalous multiplier for people who are working and on universal credit. So, Janet, I am taking absolutely no lessons from you about neither compassion nor ending homelessness, because your Government across the border, which you support and never criticise, has done no such thing. Here in Wales we have done something radical. We have done it in conjunction with our homelessness action group, which includes experts right across the sector. We have been praised by a diverse group of people, including Lord Deben, who's the chair of the Climate Change Committee, on our action on homelessness and poverty, and you would do well to take some lessons from that, and not come up with—I don't know quite what you were suggesting there at the end. I'm always glad to meet you outside the Chamber, Janet, but honestly, you would do well to have a look at what the action plan actually says before we have that meeting.

Wel, fel arfer, mae Janet Finch-Saunders wedi darllen cyfres o ystadegau, heb lawer o ystyriaeth, yr oeddwn i wedi nodi llawer ohonyn nhw yn fy natganiad i fy hun, ac wedi gwneud—wel, wn i ddim yn iawn beth oedd hi'n ei wneud. Mae hi'n galw arnaf i weithredu ar unwaith—rwy'n lansio'r cynllun gweithredu heddiw, felly rwy'n credu bod hynny yn ymateb mor uniongyrchol ag y gallech ei gael i alwad am weithredu. Felly, dyma lansiad y cynllun gweithredu. Efallai, Janet, pe byddech chi'n gwrando ar yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud yn hytrach na rhagfarnu'r hyn yr oeddech chi am ei ddweud, byddech chi'n gwybod hynny.

Fe wnaethoch chi ddweud rhywbeth hefyd am rewi'r grant cymorth tai. Mae'n rhaid eich bod chi wedi drysu rhwng gwahanol grantiau yn hynny o beth, rwy'n credu. Nid ydym ni wedi gwneud unrhyw beth o'r fath. Nid ydym ni wedi gallu rhoi setliadau amlflwydd ychwaith, sef yr hyn rwy'n credu yr oeddech chi'n galw amdano, oherwydd, yn syml, tan yr adolygiad cynhwysfawr presennol o wariant, dim ond ein cyllidebau blynyddol ni ein hunain yr ydym ni wedi eu cael. Gan fod gennym ni ddatganiad amlflwydd erbyn hyn, mae'n debyg iawn y gwelwch chi ymrwymiadau cyllideb ddrafft yn cael eu cyflwyno i gyllid amlflwydd, er na fyddaf i'n dweud dim am yr hyn y bydd y gyllideb ddrafft yn ei ddweud—bydd yn rhaid i'r Aelodau aros i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, wneud y cyhoeddiadau hynny.

Mae'r hyn yr ydym ni'n ei gyhoeddi heddiw yn newid radical yn ein ffordd o fynd i'r afael â digartrefedd yng Nghymru. Gadewch i ni fod yn glir: mae gan Lywodraeth Cymru a gwasanaethau digartrefedd ledled Cymru, gan gynnwys holl gyfranogiad y sector cyhoeddus, hanes eithriadol o dda. Mae'r hyn yr ydym ni wedi llwyddo i'w wneud yn ystod y pandemig yn rhyfeddol, a hynny'n cywilyddio'r Llywodraeth Geidwadol dros ein ffin, lle mae gennych chi nifer enfawr o bobl yn cysgu ar y stryd, oherwydd eu bod nhw wedi atal y polisi i gael pawb i mewn yr haf diwethaf, er mawr gywilydd. Felly, rydym ni wedi llwyddo i wneud hynny. Oes, mae yna lawer iawn o bobl mewn llety dros dro, oherwydd fel arall cysgu ar y stryd fydden nhw, fel rydych chi'n ei weld drwy'r amser yn Lloegr. Felly, peth da fyddai i chi edrych tuag at eich Llywodraeth Geidwadol chi yn y fan honno am rywfaint o dosturi.

Fe wnaethoch chi sôn hefyd am achosion sylfaenol digartrefedd, ac un ohonyn nhw yw tlodi. Nid oes angen i mi eich atgoffa chi eto am yr £20 sydd wedi ei dynnu'r o'r credyd cynhwysol, am rewi'r lwfans tai lleol, am y lluosydd gwarthus i bobl sy'n gweithio ac ar gredyd cynhwysol. Felly, Janet, nid wyf i am ddysgu unrhyw wersi o gwbl gennych chi am dosturi nac am roi terfyn ar ddigartrefedd, gan nad yw eich Llywodraeth chi dros y ffin, yr ydych chi'n ei chefnogi ac nad ydych chi byth yn ei beirniadu, wedi gwneud unrhyw beth o'r fath. Yma yng Nghymru rydym ni wedi gwneud rhywbeth radical. Rydym ni wedi gwneud hynny ar y cyd â'n grŵp gweithredu ar ddigartrefedd, sy'n cynnwys arbenigwyr o bob rhan o'r sector. Rydym ni wedi cael canmoliaeth gan grŵp amrywiol o bobl, gan gynnwys Arglwydd Deben, sy'n gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, am ein camau gweithredu ar ddigartrefedd a thlodi, a byddai hi'n dda o beth i chi ddysgu rhai gwersi o hynny, a pheidio â meddwl—nid wyf i'n gwybod yn iawn beth yr oeddech chi'n ei awgrymu ar y diwedd. Rwyf i bob amser yn hapus i gyfarfod â chi y tu allan i'r Siambr, Janet, ond a dweud y gwir, byddai hi'n dda o beth i chi fwrw golwg ar yr hyn y mae'r cynllun gweithredu yn ei ddweud mewn gwirionedd cyn i ni gyfarfod fel hynny.

15:05

Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Dirprwy Lywydd, mae o'n drist dweud, ond mae'r ystadegau digartrefedd diweddaraf yma yng Nghymru yn peintio darlun trist, a hynny yn rhannol oherwydd polisïau ciaidd Boris Johnson a'i Lywodraeth ddiegwyddor yn San Steffan. Symudwyd, er enghraifft, bron i 1,400 o bobl ddigartref mewn i lety dros dro yn ystod mis Medi, a oedd yn gynnydd o 176 ar fis Awst, gan ddod â'r cyfanswm mewn llety dros dro, fel rydyn ni wedi clywed, i oddeutu 7,000 o bobl. Roedd bron i 280 ohonyn nhw'n blant dibynnol o dan 16 oed, gan ddod â'r cyfanswm o blant dibynnol mewn llety dros dro i 1,700. Serch hynny, symudwyd llai na 500 o bobl ddigartref i lety hirdymor addas, 52 yn llai nag ym mis Awst, ac o'r unigolion a gafodd llety hirdymor addas, roedd 152 yn blant dibynnol o dan 16 oed, gostyngiad o 19 o fis Awst.

Dyna'r darlun o ddigartrefedd yng Nghymru heddiw, a dydy o ddim yn un hardd. Ond, mae yna resymau am hynny, fel rydyn ni wedi'i glywed. Dwi'n siŵr y buasech chi'n cytuno na all un gymdeithas honni i fod yn gymdeithas wâr a theg tra bod pobl yn methu cael to uwch eu pennau. Y newyddion da ydy, serch hynny, rhwng dechrau'r pandemig a diwedd Medi eleni, cafodd dros 15,000 o bobl a oedd gynt yn ddigartref gymorth i lety dros dro brys. Mae'n rhaid yma heddiw llongyfarch y gweithwyr diwyd hynny yn ein hawdurdodau lleol a'r elusennau cymorth yna sydd wedi gweithio yn ddiflino i gartrefi'r bobl yma. Ond mae hyn yn dangos graddfa'r broblem. Dwi'n siŵr bod pawb yma yn rhannu'r uchelgais o ddirwyn digartrefedd i ben, ond os ydyn ni o ddifri am wireddu hyn, yna mae'n rhaid gweld gweithredu radical, gweithredu effeithiol er mwyn cyflawni ein huchelgeisiau. Rydyn ni bellach wedi clywed droeon am y model Ffinnaidd, ac am Housing First, ond rŵan mae'n amser i ddarfod â thrafod theori ac amser gweithredu. Wedi'r cyfan, dewis gwleidyddol ydy digartrefedd, a dewis gwleidyddol ydy ei ddileu.

Mae'r ymrwymiadau a amlinellir yn y cytundeb cydweithredu rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn uchelgeisiol a phellgyrhaeddol. Mae'r cytundeb yn nodi y dylai digartrefedd fod am gyfnod byr, yn brin ac heb ei ailadrodd. Byddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd i ddiwygio cyfraith tai, gweithredu'r Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 er mwyn rhoi diogelwch i rentwyr, a gweithredu argymhellion y grŵp gweithredu digartrefedd. Dwi'n edrych ymlaen i gydweithio yn y meysydd yma efo chi, Weinidog, er lles pobl Cymru. 

Felly, Llywydd, yn yr ysbryd yna o gydweithio a thrafod i ganfod atebion, hoffwn i'r Gweinidog ateb rhai cwestiynau ynghylch pryderon penodol o ran digartrefedd yma yng Nghymru heddiw, a'r cynllun i roi terfyn ar ddigartrefedd. Mae cysgu ar y stryd ymhlith y dangosyddion mwyaf eithafol ac amlwg o ddigartrefedd, sydd ei hun yn ddangosydd o'r argyfwng tai yn ehangach. Dyma'r math mwyaf peryglus o ddigartrefedd. Er bod y pandemig wedi dangos fod posib gweithredu yn wahanol mewn amser byr iawn, mae yna lawer iawn mwy i'w wneud, gyda'r data diweddaraf yn dangos cynnydd mewn pobl sy'n cysgu ar y stryd yma yng Nghymru. Pa sicrwydd, Gweinidog, allwch chi roi i ni y bydd y mater o gysgu ar y stryd yn cael ei wneud yn beth sy'n perthyn i'r gorffennol, a hynny ar frys? Hefyd, a all y Gweinidog amlinellu pa gymorth penodol y bydd y Llywodraeth yn ei gynnig i bobl sy'n cysgu ar y stryd yng Nghymru? Gall cymorth o'r fath gynnwys adnabod pawb sy'n cysgu ar y stryd yn sydyn, a'u helpu am gyhyd ac mae'n ei gymryd er mwyn dod o hyd i gartref, gan gynorthwyo gyda blaendaliadau i'w helpu i gael tai diogel ac addas, yn hytrach nag ateb dros dro. Mae angen ymgorffori dull tai yn gyntaf ledled Cymru. 

Mae adroddiadau'r grŵp gweithredu digartrefedd yn nodi bod gwasanaethau cyhoeddus y tu hwnt i'r adrannau tai yn aml yn dod i gysylltiad â phobl sydd mewn perygl o ddigartrefedd, a hynny yn gynnar cyn i'r gwasanaethau tai a digartrefedd ddod ar eu traws nhw. Rhaid edrych felly yn agosach i lygad y ffynnon, upstream, er mwyn adnabod pobl ynghynt, megis ymyriadau a wnaed yn y sector iechyd, addysg, gwasanaethau cymdeithasol a chyfiawnder troseddol, er enghraifft. Weinidog, pa waith penodol sydd ar y gweill i gryfhau eich gwaith ataliol i fynd i'r afael â digartrefedd yn hyn o beth, fyny yn agosach i lygad y ffynnon, fel petai? 

A hoffwn orffen drwy sôn am gyflwyno cynllun prydlesu Cymru yn genedlaethol—rydych chi wedi sôn amdano eisoes, wrth gwrs. Fe sonioch y bydd perchnogion eiddo yn cael eu hannog i brydlesu eu heiddo i awdurdodau lleol yn gyfnewid am warant rhent a chyllid ychwanegol i wella cyflwr yr eiddo. Dwi am wybod mwy am hyn a sut y gall hyn weithio yn ymarferol, os gwelwch yn dda. Pwy fydd yn annog y perchnogion eiddo i gymryd rhan, a sut fydd hynna'n digwydd? Faint o arian ychwanegol fydd yn cael ei ddyrannu er mwyn gwella cyflwr y tai? A fydd yr arian ychwanegol ar gael i awdurdodau lleol i redeg y cynllun yma? A pa wersi ddaeth o'r cynllun peilot ddaru chi sôn amdano, a sut fydd y gwersi hyn yn llywio eich dull gweithredu yn edrych ymlaen? Diolch yn fawr iawn. 

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Good afternoon and thank you, Minister, for that statement. Deputy Llywydd, it's sad to say, but the latest homelessness statistics here in Wales paint a sad picture, and partly because of the cruel policies of Boris Johnson and his unprincipled Government in Westminster. For example, almost 1,400 homeless people were moved into temporary accommodation during September, which was an increase of 176 on August, bringing the total in temporary accommodation, as we've heard, to around 7,000 people, almost 280 of them being dependent children under 16, bringing the total of dependent children to 1,700. However, fewer than 500 homeless people were moved into proper accommodation, 52 in August, and of those who were given appropriate accommodation, 152 were dependent children under the age of 16, a reduction of 19 on August.

So, that's the picture of homelessness in Wales today, and it's not a pretty picture, but there are reasons for that, as we've already heard. I'm sure you would agree that no society can claim to be a fair and just society while people still don't have a roof over their heads. The good news, however, is that between the beginning of the pandemic and the end of September this year, over 15,000 people formerly homeless were assisted into urgent temporary accommodation, and we must congratulate those hard workers in our local authorities, and those charities who have worked tirelessly to house these people, but this shows the scale of the problem. I'm sure that everyone here shares the ambition of eradicating homelessness, but if we are truly to deliver this, then we must see radical action, effective action, in order to deliver our ambitions. We've now heard many times about the Finnish model and Housing First, but now is the time to stop discussing theory, and it's time for action. After all, homelessness is a political choice, and eradicating it is also a political choice.

The commitments outlined in the co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru are ambitious and far-reaching. The agreement notes that homelessness should be only for a brief period and should not be repeated. We will work together to reform housing legislation, to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016 in order to provide safeguards for those renters, and to implement the recommendations of the homelessness action group. I look forward to collaborating with you in this area, Minister, for the benefit of the people of Wales.

Llywydd, in that spirit of collaboration and finding solutions, I’d like the Minister to answer certain questions on specific concerns around homelessness in Wales and the plan to eradicate homelessness. Rough-sleeping is among the most extreme indicator of homelessness, which in itself is an indicator of a broader housing crisis. This is the most dangerous kind of homelessness. Although the pandemic demonstrated that we could act differently in a very brief period of time, there is a lot more to be done, with the latest data showing an increase in rough-sleepers here in Wales. What assurance, Minister, can you give us that the issue of rough-sleeping will be a thing of the past as a matter of urgency? Also, can the Minister outline what specific support the Government will provide to people who are rough-sleeping in Wales? Such support could include identifying all those sleeping rough and helping them immediately whilst they seek to find a home, helping them with benefits so that they can access appropriate housing, rather than providing temporary solutions. We need to incorporate a housing first approach across Wales.

The reports of the homelessness action group show that public services beyond housing departments often come into contact with people at risk of homelessness at an early stage, before the housing and homelessness survey actually engages with them. So, we need to look closer to home. We need to look upstream in order to identify these people sooner, such as what’s been done in health, social care, justice and crime, for example. So, Minister, what specific work is in train to help your preventative work in tackling homelessness upstream, if you like?

I would like to finish by talking about introducing a national leasing programme for Wales, which you’ve already mentioned. You mentioned that home owners will be encouraged to lease their properties to local authorities in exchange for a rental guarantee and additional funding to improve the condition of the property. I’d like to know more about this and how this can work on a practical basis. Who will encourage these property owners to participate? How will that happen? How much additional funding will be allocated to improve the state of the housing? Will additional funding be available for local authorities to run this scheme? And what lessons emerged from the pilot scheme that you mentioned and how will these lessons steer your actions? Thank you.

15:10

Diolch, Mabon. I completely agree with the basic premise of your contribution. Rough-sleeping is the scourge, the visible and most appalling form of homelessness, but there are many other sorts of homelessness, and if the pandemic has shown us anything, it's shown us the extent of that across Wales. In previous spot counts of rough-sleeping, we knew it was under counting people who were rough-sleeping. We knew particularly women weren't picked up. Women typically sleep in the day and stay awake all night for safety reasons, and so on, if they're rough-sleeping. So, we knew it was under counting, but we had no idea of the extent of that, and what the pandemic has done is shown us the true extent of that. 

The system in Wales has responded magnificently to that. If you had told me before the pandemic that we could house the number of people we've housed, temporarily or otherwise, across Wales, I would have thought that was impossible. Fortunately, at that point, we had commissioned the homelessness action group to work with us, and they had, just a few weeks before the pandemic struck, given us the first of their action plans, and they and us envisaged that that would take us three to five years to put those things in place. We put them in place in 16 weeks because everybody in Wales just was incredible. I'm just in awe of the way that they worked. But, of course, that was just temporary accommodation for most of them. Some of them were lucky enough to get permanent accommodation, but most people got temporary accommodation.

And then, what you're talking about is the churn that we've had ever since. So, as the local authorities move 500 or 600 people out each month into their permanent home, another 1,000 present across Wales, so we've got like a tap running. So, clearly, what we need to do is get upstream of that and put the preventative measures in place. But you identified in your comments about Boris Johnson's Government, one of the prime problems that we have, because one of the causes of this is poverty and debt stress. So, we have relationship breakdowns—the pandemic exacerbated that—so we'll have to put a lot of money—and that's our intention—into assisting families to stay together, and there's a swathe of things across all public services to do that, all the child and family services and social services and so on. There's specific debt and income advice that we put in place to help people maximise their income, and there are a large number of schemes—. Deputy Llywydd will be very impatient with me if I start to list them in my answer, but there are a large number of schemes there, and what we're doing is training people to access those for the families.

There are very specific mental health and substance abuse problems that people have as they fall out of housing, not necessarily at the beginning, but they fall into it, and in particular there's a pathway for people in the prison system, so we've been running a successful pilot with Cardiff prison, where we targeted people who were effectively coming round and round to make sure that we had a pathway into permanent housing for them. And yesterday I met a very, very inspirational young man called Jonathan in Mike Hedges's constituency, who'd had that kind of terrible chaotic lifestyle and is now an inspirational human being because he's got his permanent home, he had the support put around him and he's got himself onto his feet. He's proof, if we needed it, that this isn't about the individual. It's just about the terrible start they have in life and the luck they didn't have that perhaps you and I did have. So, that made me even more determined to make sure that people have that second chance to put their life back on track.

So, we do need a housing-first approach, but that's only part of a rapid rehousing approach. Housing first is a very specific set of things that we do for people with a lot of support requirements, but a rapid rehousing approach can be used for people who don't really have that and have just fallen out of housing. They don't necessarily need all the wraparound support. But that rapid rehousing is the thing. No more will we have the earned place on a ladder, where you get a reward and fall back and so on. I just don't understand how anyone ever thought that would work. It clearly doesn't work, and so we're going to come away from that.

The lease scheme that we're announcing is just our attempt to make sure that we maximise the number of houses available, and in particular we're worried about the private rented sector and the requirements for them to bring their properties up to standard from the UK Government—so, energy performance certificate E at the moment, about to go to EPC C—and our worry that the private rented sector won't be able to step up to that and will take their properties out of the private rented sector. So, this scheme is a way to guarantee them an income and give them a grant to make sure their property stays in the private rented sector and to give better security of tenure and support to the tenants there. So, it's directly aimed at that, although we would welcome any landlord that wanted to come in as part of the scheme. So, it's about—. It's got a climate change bit, if you like, because it brings those properties up, makes them better insulated, it helps fuel poverty and it gives people security of tenure. And so the amount of money available will differ depending on the property type and the condition and where we want to get it to, but this is all about maximising the number of houses available to us to make sure that people get that permanent house.

Diolch, Mabon. Rwy'n cytuno yn llwyr â chraidd y neges yn eich cyfraniad chi. Cysgu ar y stryd yw'r pla mwyaf, y math o ddigartrefedd sy'n weladwy ac yn fwyaf arswydus, ond mae llawer o fathau eraill o ddigartrefedd, ac os yw'r pandemig wedi amlygu unrhyw beth i ni, mae wedi amlygu i ni faint o hynny sy'n digwydd ledled Cymru. Mewn hap-gyfrifiadau blaenorol o nifer y bobl a oedd yn cysgu ar y stryd, roeddem ni'n gwybod eu bod yn tangyfrif nifer y bobl. Roeddem ni'n gwybod yn arbennig nad oedd menywod yn cael eu darganfod. Fel arfer, mae menywod yn cysgu yn y dydd ac yn aros ar ddi-hun drwy'r nos er diogelwch, ac ati, os ydyn nhw'n cysgu ar y stryd. Felly, roeddem ni'n gwybod ei fod yn tangyfrif, ond nid oedd gennym ni'r un syniad i ba raddau oedd hynny, a'r hyn a wnaeth y pandemig oedd dangos y graddau gwirioneddol hynny.

Mae'r system yng Nghymru wedi ymateb i hynny mewn ffordd ragorol. Pe byddech chi wedi dweud wrthyf cyn y pandemig y gallem ni gartrefu nifer y bobl y gwnaethom ni eu cartrefu, dros dro neu fel arall, ledled Cymru, byddwn i wedi credu y byddai'n amhosibl. Yn ffodus, bryd hynny, roeddem ni wedi comisiynu'r grŵp gweithredu ar ddigartrefedd i weithio gyda ni, ac roedden nhw, ychydig wythnosau cyn i'r pandemig daro, wedi rhoi'r cyntaf o'u cynlluniau gweithredu i ni, ac roedden nhw'n rhagweld, fel ninnau, y byddai'n cymryd tair i bum mlynedd i ni roi'r pethau hynny ar waith. Fe wnaethom eu rhoi ar waith mewn 16 wythnos oherwydd bod pawb yng Nghymru mor anhygoel. Rwy'n rhyfeddu at y ffordd y gwnaethon nhw weithio. Ond, wrth gwrs, dim ond llety dros dro oedd hwnnw i'r rhan fwyaf ohonyn nhw. Roedd rhai ohonyn nhw'n ddigon ffodus i gael llety parhaol, ond llety dros dro a gafodd y rhan fwyaf o bobl.

Ac yna, yr hyn yr ydych chi'n sôn amdano yw'r corddi yr ydym ni wedi ei weld byth oddi ar hynny. Felly, wrth i'r awdurdodau lleol symud 500 neu 600 o bobl allan bob mis i'w cartref parhaol, mae 1,000 arall yn dod i'r amlwg ledled Cymru, felly mae'r hyn sydd gennym ni fel dŵr yn rhedeg o dap. Felly, yn amlwg, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw ceisio rhoi'r mesurau ataliol ar waith ar gam cynharach. Ond fe wnaethoch chi nodi yn eich sylwadau am Lywodraeth Boris Johnson, un o'r prif broblemau sydd gennym ni, oherwydd un o achosion hyn yw tlodi a straen dyled. Felly, mae gennym ni berthynas rhwng teuluoedd yn chwalu—gwaethygodd hynny oherwydd y pandemig—felly bydd yn rhaid i ni roi llawer o arian—a dyna yw ein bwriad—i gynorthwyo teuluoedd i aros gyda'i gilydd, ac mae llawer o bethau ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus i wneud hynny, yr holl wasanaethau plant a theuluoedd a'r gwasanaethau cymdeithasol ac yn y blaen. Rydym ni wedi rhoi cynnig cyngor penodol ar ddyledion ac incwm i helpu pobl i wneud yn fawr o'u hincwm, ac mae llawer iawn o gynlluniau—. Bydd y Dirprwy Lywydd yn ddiamynedd iawn gyda mi os byddaf i'n dechrau eu rhestru nhw yn fy ateb i chi, ond mae yna llawer iawn o gynlluniau ar waith, a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw hyfforddi pobl i allu cael gafael ar gyfer y teuluoedd.

Mae gan bobl broblemau penodol iawn o ran iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau wrth iddyn nhw fynd yn ddigartref, nid ar y dechrau o reidrwydd, ond maen nhw'n syrthio i batrwm, ac yn arbennig mae yna lwybr i bobl yn y system carchardai, felly rydym ni wedi bod yn cynnal cynllun treialu llwyddiannus gyda charchar Caerdydd, lle'r oeddem ni'n targedu pobl a oedd i bob pwrpas yn dod yn ôl dro ar ôl tro i sicrhau bod gennym ni lwybr at dai parhaol ar eu cyfer. Ac fe wnes i gyfarfod â dyn ifanc ysbrydoledig iawn ddoe o'r enw Jonathan yn etholaeth Mike Hedges, a oedd wedi bod â'r math hwnnw o fywyd anhrefnus ofnadwy ac sydd erbyn hyn yn ddyn ysbrydoledig oherwydd ei fod wedi cael ei gartref parhaol, a chael y gefnogaeth o'i gwmpas ac mae'n sefyll ar ei draed ei hun. Mae ef yn brawf, os oedd angen hynny arnom, nad yw hyn yn ymwneud â'r unigolyn. Mae hyn yn ymwneud â'u cychwyn ofnadwy mewn bywyd a throeon gwael wedi hynny, yn llai ffodus na chi a minnau, efallai. Felly, fe wnaeth hynny fi hyd yn oed yn fwy penderfynol o sicrhau bod pobl yn cael ail gyfle fel hyn i roi eu bywyd yn ôl ar y trywydd iawn.

Felly, mae angen dull gweithredu tai yn gyntaf arnom ni, ond dim ond rhan o ddull ailgartrefu cyflym yw hynny. Cyfres benodol iawn yw tai yn gyntaf o bethau yr ydym ni'n eu gwneud ar gyfer pobl sydd â llawer o ofynion cymorth, ond gellir defnyddio dull ailgartrefu cyflym ar gyfer pobl nad ydyn nhw felly mewn gwirionedd ond sydd wedi colli eu cartref. Nid oes angen y cymorth cofleidiol cyfan arnyn nhw o reidrwydd. Ond yr ailgartrefu cyflym hwnnw yw'r peth hanfodol. Ni fydd gennym ni'r lle haeddiannol ar ysgol mwyach, lle'r ydych chi'n cael gwobr ac yna'n syrthio'n ôl ac ati. Nid wyf i'n deall sut y daeth unrhyw un erioed i gredu y byddai rhywbeth o'r fath yn gweithio. Mae'n amlwg nad yw'n gweithio, ac felly rydym ni am symud i ffwrdd oddi wrth hynny.

Y cynllun lesio yr ydym ni'n ei gyhoeddi yw ein hymgais ni i wneud yn sicr ein bod yn sicrhau bod y nifer mwyaf posibl o dai ar gael, ac rydym ni'n pryderu'n arbennig am y sector rhentu preifat a'r gofynion iddyn nhw sicrhau bod eu heiddo yn cyrraedd y safon gan Lywodraeth y DU—felly, tystysgrif perfformiad ynni E ar hyn o bryd, ar fin mynd yn dystysgrif perfformiad ynni C—a'n pryder ni yw na fydd y sector rhentu preifat yn gallu ateb y gofyniad hwnnw ac y byddan nhw'n tynnu eu heiddo yn ôl o'r sector rhentu preifat. Felly, mae'r cynllun hwn yn ffordd o warantu incwm iddyn nhw a rhoi grant iddyn nhw i sicrhau bod eu heiddo yn aros yn y sector rhentu preifat ac yn rhoi gwell sicrwydd o ddeiliadaeth a chymorth i'r tenantiaid yno. Felly, dyna ei nod uniongyrchol, er y byddem ni'n croesawu unrhyw landlord a oedd yn dymuno bod yn rhan o'r cynllun. Felly, mae'n ymwneud â—. Mae'n cynnwys elfen o newid hinsawdd, os hoffech chi, oherwydd ei fod yn gwella'r eiddo hynny, yn rhoi gwell inswleiddiad, mae'n gymorth rhag tlodi tanwydd ac mae'n rhoi sicrwydd deiliadaeth i bobl. Ac felly bydd y swm o arian sydd ar gael yn amrywio gan ddibynnu ar y math o eiddo a'i gyflwr a'r angen i'w wella, ond yr amcan yw cynyddu nifer y tai sydd ar gael i ni er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn cael cartrefi parhaol fel hyn.

15:15

Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths.

Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I thank the Minister for her statement. Our committee has agreed that scrutinising policies and actions to end homelessness is one of our main priorities over this Senedd term. Indeed, the predecessor committee, which I also chaired, welcomed the actions taken at the start of the pandemic to place people sleeping rough, and others, into temporary accommodation. Since then, large numbers of people who are homeless or threatened with homelessness have been presenting to local authorities and have been provided with temporary accommodation every month. A significant number of those people are also being found long-term permanent accommodation. So, a lot of good work has been and is being done, but of course it's vital that the progress made throughout the pandemic isn't lost, and I know that the Minister is very much aware of that. Already we’re seeing the number of people sleeping rough increasing, which is a big concern.

This week, our committee will be hearing from the Public Services Ombudsman for Wales on his report, 'Homelessness Reviewed: an open door to positive change'. I’m sure that, following that session, and indeed the Minister's statement and this discussion today, our committee will decide on its next steps in terms of continuing our scrutiny. So, today's Minister's statement is very timely for us, and of course it's very timely in terms of the threat to homeless people in Wales, given that we've had a sudden temperature drop and bad weather. Over the last week, I think that's really made people think ever more keenly as to what more can be done to help people who are faced with that desperate situation of sleeping on the streets. Obviously, real urgency is needed if we are going to enable safe spaces for people to live in away from the streets this winter.

So, I would ask the Minister what specific steps we'll be taking this winter in the light of the current circumstances—the progress made, but ongoing challenges—to help people and to prevent them sleeping rough and help them get off the streets. Also, the action plan notes the need for wide-reaching legislative reform, and I wonder whether the Minister could give an indication of when she hopes this legislation might be brought before the Senedd. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Mae ein pwyllgor ni wedi cytuno mai craffu ar bolisïau a chamau gweithredu i roi terfyn ar ddigartrefedd yw un o'n prif flaenoriaethau ni yn ystod tymor  y Senedd hwn. Yn wir, croesawodd y pwyllgor blaenorol, yr oeddwn i'n ei gadeirio hefyd, y camau a gafodd eu cymryd ar ddechrau'r pandemig i roi llety dros dro i bobl a oedd yn cysgu ar y stryd a phobl ddigartref eraill. Ers hynny, mae llawer iawn o bobl sy'n ddigartref neu dan fygythiad o fod yn ddigartref wedi bod yn cyflwyno'u hunain i'r awdurdodau lleol bob mis ac wedi cael llety dros dro. Mae nifer sylweddol o'r bobl hynny hefyd yn cael lle mewn llety parhaol hirdymor. Felly, mae llawer o waith da wedi ei wneud ac yn cael ei wneud, ond wrth gwrs mae hi'n hanfodol nad yw'r cynnydd a fu drwy gydol y pandemig yn cael ei golli, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o hynny. Rydym ni'n gweld nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd yn cynyddu eisoes, sy'n peri gofid mawr.

Yr wythnos hon, bydd ein pwyllgor yn clywed gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru ynglŷn â'i adroddiad, 'Adolygiad Digartrefedd: drws agored i newid cadarnhaol'. Rwy'n siŵr, yn dilyn y sesiwn honno, ac yn wir, datganiad y Gweinidog a'r drafodaeth hon heddiw, y bydd ein pwyllgor yn penderfynu ar ei gamau nesaf o ran parhau â'n gwaith craffu. Felly, mae datganiad y Gweinidog heddiw yn amserol iawn yn ein golwg ni, ac wrth gwrs mae'n amserol iawn o ran y bygythiad i bobl ddigartref yng Nghymru, o gofio ein bod ni wedi gweld y tymheredd yn gostwng yn sydyn a thywydd mawr. Dros yr wythnos ddiwethaf, rwy'n credu bod hynny wedi gwneud i bobl feddwl yn fwy byth am yr hyn y gellir ei wneud i helpu pobl sy'n wynebu'r sefyllfa enbyd honno o gysgu ar y strydoedd. Yn amlwg, mae gwir angen symud ar frys os ydym ni am sefydlu mannau diogel i bobl fyw oddi ar y strydoedd y gaeaf hwn.

Felly, hoffwn i ofyn i'r Gweinidog pa gamau penodol y byddwn ni'n eu cymryd y gaeaf hwn yng ngoleuni'r amgylchiadau presennol—y cynnydd a wnaed, ond yr heriau parhaus—i helpu pobl a'u hatal nhw rhag bod yn cysgu ar y stryd a'u helpu nhw oddi ar y strydoedd. Hefyd, mae'r cynllun gweithredu yn nodi'r angen am ddiwygio deddfwriaethol eang, a tybed a allai'r Gweinidog roi amcan o ba bryd y mae hi'n gobeithio y gallai'r ddeddfwriaeth hon gael ei chyflwyno gerbron y Senedd. Diolch yn fawr.

15:20

Diolch, John. I very much welcome the committee's engagement on this, and I look forward to discussing both the public audit report with you, and, indeed, the future commissioner has recently done a housing report as well, which I know the committee is aware of. I look forward to discussing that with the committee in my next evidence session.

Just in terms of the specifics, the support for rough-sleepers—I should have answered in response to Mabon as well—we have outreach workers who get to every single person who hasn't come into services to make sure that we know who they are and that they're contacted. It's not just as simple as finding them a space to live—and I know that the committee and other Members know that—many of these people who are sleeping rough have very complex needs and a deep distrust of public services and so on. So, the outreach workers, who are amazing people, need to get the trust of that person and slowly coax them into accepting services and then eventually a place to stay. The local authorities are under a duty to give everyone a place to stay. Let me note that we're not—. The local authorities are not under any instruction to keep people on the streets or anything. We are not accepting night shelters; there is no need for that kind of provision. Support services can be given to people who have a bed and a room; there's absolutely no need for the kinds of night shelters we used to see. But some people have complex needs and they will not be able to come indoors, so we work very hard with the outreach workers to make sure that they have all of the help that they're able to take given their circumstances and that coaxing continues to make sure that people come in, especially when the weather gets very, very cold.

It is sad to see the number of rough-sleepers climb a little, but we have got those outreach workers getting to them and we are very keen to get them in and into services as soon as possible. And one of the heartwarming things about the pandemic was the people you met who were very distrustful, but who came in in the pandemic and accessed services for the first time and are now back on the road to recovery, which is really great.

In terms of the legislative burden, we will be putting a White Paper out towards the end of next year, the beginning of the year after, which sets out the legislative framework that we need, but the committee will be aware of it—we need to reform the housing Act and we need to do things around priority need and intentionality and all the things that the committee will be familiar with in order to remove those barriers to housing and to place legislative duties on the local authority to give people permanent housing. So, there'll be a White Paper that I look forward to discussing with the committee in due course. 

Diolch, John. Rwy'n croesawu ymgysylltiad y pwyllgor yn fawr iawn yn hyn o beth, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod yr adroddiad archwilio cyhoeddus gyda chi, ac, yn wir, mae'r darpar gomisiynydd wedi llunio adroddiad tai yn ddiweddar hefyd, ac rwy'n gwybod y bydd y pwyllgor yn ymwybodol o hyn. Rwy'n edrych ymlaen at drafod hynny gyda'r pwyllgor yn fy sesiwn dystiolaeth nesaf.

O ran y manylion penodol, y gefnogaeth i bobl sy'n cysgu ar y stryd—dylwn i fod wedi dweud hyn wrth ymateb i Mabon hefyd—mae gennym ni weithwyr allgymorth sy'n mynd at bob unigolyn nad yw wedi dod i geisio gwasanaethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwybod pwy ydyn nhw a bod rhywun yn cysylltu â nhw. Nid yw hi mor syml â dod o hyd i le i fyw yn unig iddyn nhw—ac rwy'n gwybod bod y pwyllgor ac Aelodau eraill yn gwybod hynny—mae gan lawer o'r bobl hyn sy'n cysgu ar y stryd anghenion cymhleth iawn ac maen nhw'n amheus iawn o'r gwasanaethau cyhoeddus ac yn y blaen. Felly, mae angen i'r gweithwyr allgymorth, sy'n bobl ryfeddol, ennill ymddiriedaeth yr unigolion hynny a'u darbwyllo yn raddol i dderbyn gwasanaethau a lle i aros wedyn, yn y pen draw. Mae dyletswydd ar yr awdurdodau lleol i ddarparu llety i bawb. Gadewch i mi nodi nad ydym ni—. Nid yw'r awdurdodau lleol dan unrhyw gyfarwyddyd i gadw pobl ar y strydoedd nac unrhyw beth tebyg. Nid ydym ni'n derbyn llochesau nos; nid oes angen y math hwnnw o ddarpariaeth. Gellir rhoi gwasanaethau cymorth i bobl sydd â gwely ac ystafell; nid oes unrhyw angen o gwbl am y mathau o lochesau nos yr oeddem ni'n arfer eu gweld. Ond mae gan rai pobl anghenion cymhleth ac ni fyddan nhw'n gallu goddef bod dan do, felly rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'r gweithwyr allgymorth i sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth y gallan nhw ei dderbyn o ystyried eu hamgylchiadau a bod y darbwyllo yn parhau i sicrhau bod pobl yn dod i mewn, yn enwedig pan fydd y tywydd yn oer ofnadwy.

Mae hi'n drist gweld nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd yn cynyddu rhywfaint, ond mae gennym ni'r gweithwyr allgymorth hyn yn mynd atyn nhw ac rydym ni'n awyddus iawn i'w cael nhw i mewn ac yn cael gafael ar wasanaethau cyn gynted â phosibl. Ac un o'r pethau calonogol ynglŷn â'r pandemig oedd y bobl y gwnaethoch chi gyfarfod â nhw a oedd yn amheus iawn, ond a ddaeth i mewn yn ystod y pandemig a chael gafael ar wasanaethau am y tro cyntaf ac sydd ar lwybr adferiad erbyn hyn, sy'n wirioneddol wych.

O ran y baich deddfwriaethol, byddwn ni'n cyflwyno Papur Gwyn tua diwedd y flwyddyn nesaf, neu ddechrau'r flwyddyn wedyn, i nodi'r fframwaith deddfwriaethol sydd ei angen arnom ni, ond bydd y pwyllgor yn ymwybodol ohono—mae angen i ni ddiwygio'r Ddeddf tai ac mae angen i ni wneud pethau i ymdrin ag angen blaenoriaethol a bwriadoldeb a'r holl bethau y bydd y pwyllgor yn gyfarwydd â nhw ar gyfer dileu'r rhwystrau hynny at dai a gosod dyletswyddau deddfwriaethol ar yr awdurdod lleol i roi tai parhaol i bobl. Felly, bydd Papur Gwyn yr wyf i'n edrych ymlaen at ei drafod gyda'r pwyllgor maes o law.

Thank you, Minister, for bringing today's statement here to the Chamber today. Certainly, the motives behind the action plan I certainly welcome—the desire to tackle homelessness as quickly as possible is certainly something that I'm sure we'd all want to support. Specifically, I was pleased to see the mention within the action mentioned in the statement of the opportunity for those longer tenancies, especially with, as you mentioned, the private sector landlords who could be worked with more closely, which would actually support both the landlords and those who need that space. 

I just want to focus briefly on part of your statement, and I'll quote, saying:

'This is not just a housing issue. Responsibility for ending homelessness extends beyond the dedicated homelessness and housing teams and departments; it must and will be based on an all-public-services response.'

And you go on to say that:

'This makes ending homelessness a cross-sector, cross-Government priority relevant to health, social services, education'—

et cetera, et cetera. And I absolutely agree with that. So, with that in mind, Minister, of the 16 actions in the high-level action plan, which of those do you think will do the best job of ensuring that those other ares of responsibility, of public service, will not further exacerbate some of the issues that we see in homelessness?

Diolch, Gweinidog, am ddod â'r datganiad heddiw i'r fan hon yn y Siambr heddiw. Yn sicr, rwyf i'n sicr yn croesawu'r cymhellion y tu ôl i'r cynllun gweithredu—mae'r awydd i fynd i'r afael â digartrefedd cyn gynted â phosibl yn sicr yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr y byddem ni i gyd yn awyddus i'w gefnogi. Yn benodol, roeddwn i'n falch o glywed sôn o fewn y camau a nodwyd yn y datganiad am y cyfle i fod â'r tenantiaethau hirach hynny, yn enwedig, fel y gwnaethoch chi sôn, gyda landlordiaid y sector preifat y gellid gweithio yn agosach gyda nhw, a fyddai mewn gwirionedd yn cefnogi'r landlordiaid a'r rhai y mae angen y lleoedd hynny arnyn nhw.

Hoffwn i ganolbwyntio yn fyr ar ran o'ch datganiad chi, ac rwy'n dyfynnu, gan ddweud:

'Nid mater o dai yn unig yw hwn. Mae'r cyfrifoldeb dros roi terfyn ar ddigartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i'r timau a'r adrannau pwrpasol ar gyfer digartrefedd a thai. Mae'n rhaid i hyn fod wedi ei seilio ar ymateb gan y gwasanaethau cyhoeddus i gyd ac felly y bydd hi.'

Ac rydych chi'n mynd ymlaen i ddweud:

'Mae hyn yn gwneud rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth sy'n berthnasol i iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, addysg'—

ac yn y blaen, ac yn y blaen. Ac rwy'n cytuno â hynny yn llwyr. Felly, gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, o'r 16 o gamau gweithredu lefel uchel yn y cynllun gweithredu, pa rai o'r rhain, yn eich barn chi, a fydd yn gwneud y gwaith gorau o ran sicrhau na fydd y meysydd eraill o gyfrifoldeb, o wasanaeth cyhoeddus, yn dirywio'r sefyllfa ymhellach o ran rhai o'r materion yr ydym ni'n eu gweld ynglŷn â digartrefedd?

15:25

Yes, it's a thread, isn't it, that runs through the action plan. So, in the preamble, we talk—. The action plan isn't my action plan; it's the homelessness action group's plan presented to us, but we're very happy to accept it and I think it's an excellent plan of action. But, for us, it's the golden thread that runs through it that each person must have their needs met. So, until you see that person in front of you, you don't know what those needs are.

Now, for somebody who's recently fallen out of housing, their primary need probably is just another place to have a permanent home. But some people are very far from that—they need help with income support; they need mental health and substance abuse support; they need help with actually being able to manage their life so that they can sustain a tenancy, they can pay their bills, understand their rent and all of the rest of it. So, there's an enormous spectrum of things that you need.

As I was saying in response to Mabon, Housing First, for example, will be part of that, but that will be for people with a large amount of needs who are very far from being able to self-sustain; for others, it is just the ability to access another decent, secure tenancy. So, I suppose it's hard to say, 'Action 5 requires—'. It's a thread running through it that each action will be appropriate to the person in front of you and that you're meeting that person's—or that family's, quite often—needs. And the family may have more complex needs as a group.

Then I cannot emphasise enough the preventative part of the agenda—so, getting upstream of that, identifying people who are in those difficulties and making sure that they get the support to stay in their family unit, where at all possible, or be supported if that family unit is breaking up for some reason, so that we don't get them going into homelessness provision at all. That is a very important part of that.

The whole agenda that my colleague Lynne Neagle talks about a lot, about adverse childhood experiences and so on—and I know in a previous life you've been very involved in that—those things are very important. So, in talking to the young man I spoke to yesterday, it was clear that you could do a case study on what adverse childhood experiences had caused this young man to have a very chaotic early start in life, and yet he is clearly capable of being a very upstanding and valued member of the community.

So, what we need to do is to get ahead of some of those other issues, and that's what I mean by, 'It's not just about your house.' If you've got very poor parenting skills, then your child is much more likely to become homeless than if you don't, so helping the parents to parent those children in the first place, for example, would prevent quite a lot of the homelessness that we see.  

Ie, mae'n llinyn, onid yw, sy'n rhedeg drwy'r cynllun gweithredu. Felly, yn y rhagymadrodd, rydym ni'n siarad—. Nid fy nghynllun gweithredu i yw'r cynllun gweithredu; cynllun y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd yw hwn a gafodd ei gyflwyno i ni, ond rydym ni'n hapus iawn i'w dderbyn ac rwyf i o'r farn ei fod yn gynllun gweithredu ardderchog. Ond, i ni, y llinyn aur sy'n rhedeg drwyddo yw bod yn rhaid diwallu anghenion pob unigolyn. Felly, hyd nes y byddwch chi'n gweld yr unigolyn hwnnw o'ch blaen chi, nid ydych chi'n gwybod beth yw'r anghenion hynny.

Nawr, i rywun sydd wedi mynd yn ddigartref yn ddiweddar, mae'n debyg mai cartref parhaol arall yw ei angen pennaf. Ond mae rhai pobl ymhell iawn oddi wrth hynny—mae angen cymorth arnyn nhw gyda chymorth incwm; mae angen cymorth arnyn nhw hefyd gyda materion iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau; mae angen cymorth arnyn nhw i allu rheoli eu bywydau er mwyn gallu cynnal tenantiaeth, a gallu talu eu biliau, deall eu rhent a'r cwbl i gyd. Felly, ceir ystod enfawr o bethau sydd eu hangen arnoch chi.

Fel roeddwn i'n dweud wrth ymateb i Mabon, bydd Tai yn Gyntaf, er enghraifft, yn rhan o hynny, ond bydd hynny ar gyfer pobl â llawer iawn o anghenion sydd ymhell iawn o allu bod yn hunan-gynhaliol; i eraill, dim ond mater o allu cael gafael ar denantiaeth arall sy'n addas a diogel ydyw. Felly, mae'n debyg ei bod hi'n anodd dweud, 'Ar gam 5 mae angen—'. Mae'n llinyn sy'n rhedeg trwy'r cyfan y bydd pob cam yn briodol i'r unigolyn sydd o'ch blaen chi a'ch bod chi'n diwallu anghenion yr unigolyn hwnnw—neu'r teulu hwnnw, yn eithaf aml. Ac efallai bydd gan y grŵp teuluol anghenion mwy cymhleth.

Yna ni allaf bwysleisio digon y rhan ataliol o'r agenda—felly, mynd yn nes i darddiad hynny, nodi pobl sydd â'r anawsterau hynny a sicrhau eu bod nhw'n cael y cymorth i aros yn eu huned deuluol, pan fo hynny'n bosibl, neu i gael cefnogaeth os yw'r uned deuluol honno yn chwalu am unrhyw reswm, fel nad ydym ni'n eu gweld nhw mewn darpariaeth ddigartrefedd o gwbl. Mae hynny yn rhan bwysig iawn o hynny.

Mae'r agenda gyfan y mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle yn sôn llawer amdani, o ran profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ac yn y blaen—ac rwy'n gwybod y buoch chi, mewn gyrfa flaenorol, wedi ymwneud â hynny yn fawr iawn—mae'r pethau hynny yn bwysig iawn. Felly, wrth siarad â'r dyn ifanc y siaradais ag ef ddoe, roedd hi'n amlwg y gallech chi wneud astudiaeth achos o ran pa brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a achosodd i'r dyn ifanc hwn weld bore oes a oedd yn ddi-drefn iawn, ac eto mae'n amlwg ei fod yn gallu bod yn aelod sefydlog a gwerthfawr iawn o'r gymdeithas.

Felly, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw bwrw ymlaen â rhai o'r materion eraill hynny, a dyna'r hyn yr wyf yn ei olygu wrth ddweud 'Nid yw'n ymwneud â'ch tŷ yn unig.' Os yw eich sgiliau magu plant yn rhai gwael iawn, yna mae eich plentyn yn llawer mwy tebygol o fynd yn ddigartref yn y dyfodol, o'i gymharu ag os nad ydyn nhw. Felly byddai helpu'r rhieni i fagu'r plant hynny yn y lle cyntaf, er enghraifft, yn atal cryn dipyn o'r digartrefedd yr ydym ni'n ei weld.

I welcome the statement by the Minister and the action plan. I agree with the Minister that homelessness extends well beyond access and the availability of affordable homes, but does the Minister agree that the availability of affordable homes is a major part of the solution? 

Does the Welsh Government accept Shelter's definition of homelessness, which extends beyond those sleeping on the street to those staying with friends, staying in a hostel, staying at a B&B or a night shelter, living in poor conditions affecting their health or living apart from immediate family?

Will the Minister join me in congratulating The Wallich and other third sector organisations within Swansea on the work they're doing, and also the support provided by organisations such as Matt's Cafe, which is in the Swansea West constituency, which I know the Minister knows well?

But I think, really, every time we start talking about things, we can end up talking about money. Does the Minister agree that all that needs to be done requires additional funding, especially to the housing support grant and the social housing grant? 

Finally, it is by an accident that those of us sat in here are not those on the street.

Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog a'r cynllun gweithredu. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog bod digartrefedd yn ymestyn ymhell y tu hwnt i gael gafael ar gartrefi fforddiadwy a'r niferoedd sydd ar gael, ond a yw'r Gweinidog yn cytuno bod sicrhau bod cartrefi fforddiadwy ar gael yn rhan bwysig o'r ateb?

A yw Llywodraeth Cymru yn derbyn diffiniad Shelter o ddigartrefedd, sy'n ymestyn y tu hwnt i'r rhai sy'n cysgu ar y stryd i'r rhai sy'n aros gyda ffrindiau, sy'n aros mewn hostel, sy'n aros mewn llety gwely a brecwast neu loches nos, sy'n byw mewn amgylchiadau anaddas sy'n effeithio ar eu hiechyd neu'n byw ar wahân i'w teulu agos?

A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch The Wallich a sefydliadau eraill y trydydd sector yn Abertawe ar y gwaith y maen nhw'n ei wneud, a'r gefnogaeth a ddarperir gan sefydliadau fel Caffi Matt hefyd, sydd yn etholaeth Gorllewin Abertawe, y gwn fod y Gweinidog yn gwybod yn iawn amdano?

Ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, bob tro y byddwn ni'n dechrau siarad am bethau, y byddwn ni'n siarad am arian yn y pen draw. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen cyllid ychwanegol ar bopeth y mae angen ei wneud, yn enwedig o ran y grant cymorth tai a'r grant tai cymdeithasol?

Yn olaf, drwy hap a damwain y mae pob un ohonom ni yn eistedd yma ac nid ar y stryd.

Yes, thank you very much, Mike. I completely agree that house building is fundamental to this, of course, and social house building. One of the reasons we have the ambitious 20,000 target for homes for social rent is exactly because of that. We absolutely have to have the supply to meet the demand.

But, you know, it's not just about the roof and walls, although that roof and walls should be the best roof and walls that we can possibly put in place, and I'm delighted to say that our low-carbon social housing is the best in Europe as well, so, when you get your permanent home it's a very good home that you'll be very pleased to live in. This is not—. In fact, one of the things we enjoin our private sector partners to do is to build to the standard of our social housing. I can see my colleague Jenny Rathbone here—I can anticipate the question she's asking in her head. We will be bringing forward the building regulations to make sure that we force them to do so next year.

So, I completely agree with you. I'm very happy to say very good things about The Wallich. The young man I was speaking of, who I met in your constituency yesterday, Mike, was working for The Wallich and helping with all of the good work he does. Matt's Cafe is, counterintuitively, run by an excellent young man called Tom. It's in St Matthew's Church and it's Matt's Cafe, and it's an excellent drop-in centre for anyone associated with homelessness or homelessness support. And it provides excellent food, and if you're able to pay for it, you can, and if you aren't able to pay for it, then you can have it for whatever you can afford or for nothing, and it's a commendable service we look to spread out. It's a very good example of a place that's friendly and welcoming, but which also allows you to access all the myriad services that you might require in order to get your life back on track.

So, Matt's Cafe is a classic example of examples right around Wales where a host of services come together, so GPs, the outreach nurses, the drug addiction and substance abuse people, the mental health people, healthy living and eating people, relationships—all sorts of things you can find at Matt's Cafe. I feel as if I'm going to break into a rock song, although I think that one was called 'Alison's Cafe'. But I cannot commend that model enough, and it works really well for the centre of Swansea.

In terms of finance, we gave the most generous housing support grant ever in the last financial year, and despite the temptation by every Member of the Senedd to do so, I'm not going to anticipate the draft budget, so you will have to just wait until my colleague Rebecca Evans says more about the next budget. But we are already at the point where we've got the most supportive housing support grant ever. And in terms of the definition, absolutely, and that's why the numbers have gone up so dramatically. This isn't about rough-sleeping; this is about anyone who does not have a permanent home where they can feel safe and well. 

Ie, diolch yn fawr iawn, Mike. Rwy'n cytuno yn llwyr bod adeiladu tai yn hanfodol yn hyn o beth, wrth gwrs, ac adeiladu tai cymdeithasol. Un o'r rhesymau y mae gennym ni darged uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi ar gyfer rhentu cymdeithasol yw hynny yn union. Yn sicr, mae'n rhaid i ni fod â'r cyflenwad i ateb y galw.

Ond, wyddoch chi, nid yw'n ymwneud â'r to a'r waliau yn unig, er y dylai'r to a'r waliau hynny fod y to a'r waliau gorau posibl y gallem ni eu darparu, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod ein tai cymdeithasol carbon isel ni yw'r goreuon yn Ewrop hefyd, felly, pan fyddwch chi'n cael eich cartref parhaol, bydd hwnnw yn gartref da iawn y byddwch chi'n falch iawn o fyw ynddo. Nid yw hyn—. Yn wir, un o'r pethau yr ydym ni'n annog ein partneriaid yn y sector preifat i'w wneud yw adeiladu hyd at safon ein tai cymdeithasol ni. Rwy'n gweld fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone yma—rwy'n gallu rhagweld y cwestiwn y bydd hi'n ei ofyn yn ei phen. Byddwn ni'n cyflwyno'r rheoliadau adeiladu i sicrhau ein bod ni'n eu gorfodi i wneud hynny y flwyddyn nesaf.

Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â chi. Rwy'n hapus iawn i roi canmoliaeth fawr i The Wallich. Roedd y dyn ifanc yr oeddwn i'n sôn amdano, y gwnes i gyfarfod ag ef yn eich etholaeth chi ddoe, Mike, yn gweithio i The Wallich ac yn helpu gyda'r holl waith da y maen nhw'n ei wneud. Mae Caffi Matt yn cael ei redeg gan ddyn ifanc rhagorol o'r enw Tom, yn annisgwyl. Yn Eglwys Sant Mathew y mae'r caffi a'i enw yw Caffi Matt, ac mae'n ganolfan galw heibio rhagorol i unrhyw un sy'n gysylltiedig â digartrefedd neu gymorth digartrefedd. Ac mae'n cynnig bwyd rhagorol, ac os ydych chi'n gallu talu amdano, fe gewch chi wneud hynny, ac os na allwch chi dalu amdano, yna fe allwch chi ei gael am beth bynnag y gallwch chi ei fforddio neu am ddim, ac mae hwn yn wasanaeth clodwiw iawn yr ydym ni'n ceisio ei ymestyn. Mae'n enghraifft dda iawn o fan cyfeillgar a chroesawgar, ond sydd hefyd yn eich galluogi i gael gafael ar yr holl ystod o wasanaethau niferus y gallai fod eu hangen arnoch i gael eich bywyd yn ôl ar y trywydd iawn.

Felly, mae Caffi Matt yn enghraifft wych o enghreifftiau ledled Cymru lle mae llu o wasanaethau yn dod at ei gilydd, felly meddygon teulu, y nyrsys allgymorth, y bobl sy'n rhoi cymorth i'r rhai sy'n gaeth i gyffuriau ac yn camddefnyddio sylweddau, y bobl iechyd meddwl, pobl sy'n rhoi cymorth ar gyfer byw a bwyta yn iach, a chydberthynas—gallwch chi ddod o hyd iddyn nhw i gyd yng Nghaffi Matt. Rwy'n teimlo fel fy mod i am ddechrau canu cân roc, er mai 'Alison's Cafe' oedd enw'r gân honno rwy'n credu. Ond ni allaf i gymeradwyo digon y model hwnnw, ac mae'n gwneud gwaith da iawn yng nghanol Abertawe.

O ran cyllid, ein grant cymorth tai ni yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf oedd yr un mwyaf hael i ni ei roi erioed, ac er gwaethaf y demtasiwn gan bob Aelod o'r Senedd i wneud hynny, nid wyf i am geisio rhagweld y gyllideb ddrafft, felly bydd yn rhaid i chi aros hyd nes y bydd fy nghyd-Aelod Rebecca Evans yn dweud mwy am y gyllideb nesaf. Ond rydym ni eisoes wedi cyrraedd y pwynt lle mae'r grant cymorth tai sydd gennym ni yr un mwyaf cefnogol a fu erioed. Ac o ran y diffiniad, ie, yn hollol, a dyna pam mae'r niferoedd wedi codi mewn modd mor syfrdanol. Nid yw hyn yn ymwneud â chysgu ar y stryd; mae hyn yn ymwneud ag unrhyw un nad oes ganddo gartref parhaol i fyw yn ddiogel ac yn iach ynddo.

15:30

Minister, as the nights draw in and temperatures plummet, community groups such as Pride in Pill in my city, in my region of South Wales East, have been going out on these cold nights providing people with clothing and food in these freezing temperatures, to rough-sleepers. They do an absolutely sterling job and never miss a night going out because of the cold; in fact, it makes them more determined to go out. I'm sure you'll join me in thanking this group and others in my region of South Wales East for all that they do in providing help for those rough-sleepers. When I was out with them myself, I've never seen so many people in the centre of Newport, Minister. It was quite worrying, and these people were housed during the pandemic and now they're back on the street. 

So, I'm just wondering what urgent action you're taking to help those particular people this winter, so they don't have to endure any more cold nights. First Minister—. Minister, sorry—I'll pre-empt that. [Laughter.] Minister, the proposals you've put out today, as my colleagues have said, we welcome. We welcome anything that's going to tackle homelessness, particularly this post-pandemic response that you've made. We all have the same objective and it's good that you've recognised that it needs to be a cross-sector, cross-Government priority.

The proposals that you've put out do require a momentous change and demand incentives because of your Government's utter—

Gweinidog, wrth iddi nosi'n gynt ac oeri'n ofnadwy, mae grwpiau cymunedol fel Pride in Pill yn fy ninas i, yn fy rhanbarth i sef Dwyrain De Cymru, wedi bod yn mynd allan ar y nosweithiau oer hyn gan roi dillad a bwyd i bobl yn y tymheredd rhewllyd hwn, i bobl sy'n cysgu ar y stryd. Maen nhw'n gwneud gwaith cwbl wych ac nid ydyn nhw byth yn colli noson allan oherwydd yr oerfel; yn wir, mae'n eu gwneud nhw'n fwy penderfynol i fynd allan. Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'r grŵp hwn ac eraill yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru am bopeth y maen nhw'n ei wneud wrth estyn cymorth i'r rhai sy'n cysgu ar y stryd. Pan oeddwn i fy hunan allan gyda nhw, nid oeddwn i erioed wedi gweld cymaint o bobl yng nghanol Casnewydd, Gweinidog. Roedd hynny'n ofidus iawn, ac roedd gan y bobl hyn gartrefi yn ystod y pandemig ac maen nhw yn ôl ar y stryd erbyn hyn.

Felly, rwy'n meddwl tybed pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd ar frys i helpu'r bobl arbennig hynny y gaeaf hwn, fel nad oes rhaid iddyn nhw ddioddef mwy o nosweithiau oer. Prif Weinidog—. Gweinidog, mae'n ddrwg gen i—rwyf i wedi achub y blaen yn hynny. [Chwerthin.] Gweinidog, rydym ni'n croesawu'r cynigion yr ydych chi wedi eu cyflwyno heddiw, fel y dywedodd fy nghyd-Aelodau. Rydym ni'n croesawu unrhyw beth a fydd yn mynd i'r afael â digartrefedd, yn enwedig yr ymateb ôl-bandemig hwn yr ydych chi wedi ei wneud. Mae gennym ni i gyd yr un amcan ac mae'n dda eich bod chi wedi cydnabod bod angen i hon fod yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth.

Mae'r cynigion yr ydych chi wedi eu cyflwyno yn gofyn am newid aruthrol a chymhellion galw oherwydd i'ch Llywodraeth chi fethu—

You need to ask your second and final question now. 

Mae angen i chi ofyn eich ail gwestiwn a fydd eich cwestiwn olaf nawr.

—failure in tackling homelessness over the last two decades. So, in your proposals, do you think there are enough incentives there to ensure the speed at which we need to see this turnover?

And when it comes to supporting people—my last question—to live in temporary accommodation, the Welsh Government guidelines have allowed local authorities to end their duty of care to house them for the most minor infractions, such as failing to turn up for an appointment to view a property even though it was no fault of their own—a bus not turning up or childcare issues. Whilst these are isolated and rare occurrences, I would like clarification, Minister, that these proposals you're putting forward today will prevent these sorts of things happening in the future. Thank you. 

—yn llwyr â mynd i'r afael â digartrefedd dros y ddau ddegawd diwethaf. Felly, yn eich cynigion, a ydych chi o'r farn bod digon o gymhellion yno i sicrhau'r cyflymder priodol i'r newid hwn?

Ac o ran cefnogi pobl—fy nghwestiwn olaf—i fyw mewn llety dros dro, mae canllawiau Llywodraeth Cymru wedi caniatáu i awdurdodau lleol ddiddymu eu dyletswydd gofal o ran eu cartrefu oherwydd y troseddau mwyaf mân, fel methu â chadw apwyntiad i ymweld ag eiddo er nad oedd bai arnyn nhw—bws heb gyrraedd neu broblemau gofal plant. Er mai digwyddiadau neilltuol a phrin yw'r rhain, hoffwn i gael eglurhad, Gweinidog, y bydd y cynigion hyn yr ydych chi'n eu cyflwyno heddiw yn atal y mathau hyn o bethau rhag digwydd yn y dyfodol. Diolch.

Well, Laura Anne Jones, you started really well and then you went rather downhill. So, we have not failed to tackle homelessness. Wales has a very proud record of tackling homelessness, and in the pandemic, we have done considerably better than our neighbours that you support over the border. So, I'm not taking any of that nonsense from you.

Just to be very clear, at this point in time, the local authority that you're talking about in Wales has a duty to house people who are sleeping rough. They all have outreach workers. There may be issues why that person cannot take advantage of that, but the local authority is under a duty to house those people. They're not able to say that they cannot and they are funded accordingly. So, there is no excuse for that.

What we are not doing is helping—. So, I am very grateful to the volunteers who, from the best possible motives, are helping people sleeping rough. But what we've got to do is switch the system away from supporting people on the street to supporting them in housing. So, the local authority is under a duty to house those people, so they should be doing so. If you want to write to me with any specific incidences you're aware of, I'd be more than happy to take it up with the council. But they are supposed to do that already.

The intentionality that you mentioned slightly further on in your contribution is what I'm talking about in terms of the legislative change that we need to see. So, we need to fundamentally reform the Housing (Wales) Act 2014, which has priority need and intentionality included in it. We will need to do that with a White Paper and then some fundamental reform, which, obviously, the Senedd will have to approve, and we will take through in the normal way. So, we need to do quite a radical cultural change, you're quite right. But as we speak right now, the local authority is under a duty to house those people, and it should be doing so.

Wel, Laura Anne Jones, fe wnaethoch chi ddechrau yn dda iawn ond fe wnaethoch chi ddirywio ychydig wedyn. Felly, nid ydym ni wedi methu â mynd i'r afael â digartrefedd. Mae gan Gymru hanes da iawn o fynd i'r afael â digartrefedd, ac yn y pandemig, rydym ni wedi gwneud yn llawer gwell na'n cymdogion dros y ffin yr ydych chi'n eu cefnogi. Felly, nid wyf i am gymryd dim nonsens fel hynny gennych chi.

I fod yn eglur iawn, ar yr adeg hon, mae gan yr awdurdod lleol yr ydych chi'n sôn amdano yng Nghymru ddyletswydd i gartrefu pobl sy'n cysgu ar y stryd. Mae gan bob un ohonyn nhw weithwyr allgymorth. Efallai fod problemau pam na all yr unigolyn hwnnw fanteisio ar hynny, ond mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny. Nid ydyn nhw'n cael dweud nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny ac maen nhw'n cael eu cyllido'n briodol. Felly, nid oes unrhyw esgus am hynny.

Yr hyn nad ydym ni'n ei wneud yw helpu—. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i'r gwirfoddolwyr sydd, am y cymhellion gorau posibl, yn helpu pobl sy'n cysgu ar y stryd. Ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw symud y system i ffwrdd o fod yn cefnogi pobl ar y stryd i fod yn eu cefnogi yn eu tai. Felly, mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny, felly dylen nhw fod yn gwneud hynny. Os hoffech chi ysgrifennu ataf i ynglŷn ag unrhyw achosion penodol yr ydych chi'n ymwybodol ohonyn nhw, byddwn i'n fwy na pharod i godi hynny gyda'r cyngor. Ond maen nhw i fod yn gwneud hynny eisoes.

Y bwriadoldeb y gwnaethoch chi sôn amdano ychydig yn ddiweddarach yn eich cyfraniad yw'r hyn yr wyf i'n sôn amdano o ran y newid deddfwriaethol y mae angen i ni ei weld. Felly, mae angen i ni ddiwygio Deddf Tai (Cymru) 2014 yn sylfaenol, sy'n cynnwys angen blaenoriaethol a bwriadoldeb ynddi. Bydd angen i ni wneud hynny gyda Phapur Gwyn ac yna rhywfaint o ddiwygio sylfaenol wedyn, y bydd yn rhaid i'r Senedd ei gymeradwyo, yn amlwg, a byddwn yn ei ddwyn nhw drwodd yn y ffordd arferol. Felly, mae angen i ni sicrhau newid diwylliannol radical iawn, rydych chi'n llygad eich lle. Ond wrth i ni siarad nawr, mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny, ac fe ddylai fod yn gwneud hynny.

15:35

Thank you. Thank you very much for your statement and I fully support what you're trying to do. But I think, just following up on what others have said—. First of all, I want to pay tribute to Cardiff Council's outreach workers, who go out week after week, trying to persuade people to come in and not be on the streets. This is a really, really complex field for many people. I appreciate that, for some, it is about insecure accommodation and a lack of money to pay rent, but for those who have suffered adverse childhood experiences, this is a really complicated issue, as Jonathan Lewis's story in the Western Mail this morning illustrates. So, organisations like the Wallich and Llamau do incredibly experienced work in enabling people to come in and then not go back onto the streets. And it is not a magic wand of giving them a house.

So, I want to ask you about the cost of the support that's required for people who've got into addiction problems as a result of their emotional distress. Llamau, when I last spoke to the chief executive, had such low recidivism rates; 92 per cent of the people they work with never return to being homeless, whereas I know that with other agencies dealing with homeless people, 70 per cent of these people are through a revolving door. And there is a real debate going on in Cardiff at the moment about what we can afford to support these people.

Diolch. Diolch yn fawr am eich datganiad ac rwy'n llwyr gefnogi yr hyn yr ydych chi'n ceisio ei wneud. Ond rwy'n meddwl, dim ond dilyn yr hyn y mae eraill wedi ei ddweud—. Yn gyntaf, hoffwn i dalu teyrnged i weithwyr allgymorth Cyngor Caerdydd, sy'n mynd allan wythnos ar ôl wythnos, yn ceisio perswadio pobl i ddod i mewn a pheidio â bod ar y strydoedd. Mae hwn yn faes gwirioneddol gymhleth i lawer o bobl. Rwy'n sylweddoli, i rai, ei fod yn ymwneud â llety ansicr a diffyg arian i dalu rhent, ond i'r rhai sydd wedi dioddef profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, mae hwn yn fater cymhleth iawn, fel y gellir gweld o stori Jonathan Lewis yn y Western Mail y bore yma. Felly, mae sefydliadau fel y Wallich a Llamau yn gwneud gwaith hynod brofiadol i alluogi pobl i ddod i mewn ac yna peidio â mynd yn ôl ar y strydoedd. Ac nid yw'n hud a lledrith o allu rhoi tŷ iddyn nhw.

Felly, hoffwn i eich holi ynglŷn â chost y cymorth sydd ei angen ar bobl sydd â phroblemau bod yn gaeth i sylweddau o ganlyniad i'w trallod emosiynol. Roedd gan Llamau, pan siaradais â'r prif weithredwr ddiwethaf, gyfraddau dychwelyd i ddefnyddio mor isel; mae 92 y cant o'r bobl y maen nhw'n gweithio gyda nhw nad ydyn nhw byth yn dychwelyd i fod yn ddigartref, ond rwy'n gwybod, gydag asiantaethau eraill sy'n ymdrin â phobl ddigartref, fod 70 y cant o'r bobl hyn yn mynd trwy ddrws troi. Ac mae dadl wirioneddol yn digwydd yng Nghaerdydd ar hyn o bryd ynglŷn â'r hyn y gallwn ei fforddio i gefnogi'r bobl hyn.

So, I just wondered what analysis the Welsh Government has done on the cost-effectiveness of different approaches to supporting homeless people, to ensure that they truly never become homeless again.

Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa ddadansoddiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effeithiolrwydd o ran cost wahanol ddulliau o gefnogi pobl ddigartref, er mwyn sicrhau nad ydyn nhw byth yn ddigartref eto.

Thank you, Jenny Rathbone, for those excellent points. And the answer is a really complicated one because, as I said, it really depends on the person that you're talking about, because every individual has a different and complex set of needs. The further away from having had a permanent home they are, the more complex the needs. It isn't just a case of giving you four walls and a roof. If you put me in a flat in the middle of Manchester, where I know no-one, or any other city where I know no-one, and I had no means of support and no furniture, I would be unlikely to sustain my accommodation, and I haven't had all of those experiences. So, we just need to treat people like human beings.

We have done an analysis of the costs of some of the programmes. But in the end, what we've got to commit to is making sure that that individual has the support that they need. And for some people, that works fairly quickly, and for others, it can take—. I've spoken to outreach workers who've been working with people for more than two years, trying to get them to respond to them, gain some trust, even take a cup of tea off them—so deep is the distrust of officialdom or help. But then, during the pandemic, we've had transformational cases as well, with people who came in because of the pandemic suddenly getting into services and their lives are on a different path. And Jonathan, the person in the Western Mail, is the person I met yesterday. If ever you needed proof that this isn't about the individual and their fundamental nature, this is about the experience you have growing up and what your life experience is, and it can be transformed.

So, for example, we have a great pathway in Cardiff prison, where we had a revolving door, as you call it, with people coming in and out all the time. We've been able to work very individually with a number of individuals—that's a very small cohort of them—to just see if it works, and well over 90 per cent of them are now on the path to not coming back and are in permanent housing. So, what we have to do is we have to do what works. So, this isn't about my housing budget; this is about me working with Eluned and other colleagues right across the Welsh Government, using their budgets and their staff to provide the services to people who also have housing problems. If we see it like that, in that holistic way, we take a very different approach and it does work.

Diolch, Jenny Rathbone, am y pwyntiau rhagorol hynny. Ac mae'r ateb yn un cymhleth iawn oherwydd, fel y dywedais i, mae'n dibynnu'n wirioneddol ar y person yr ydych yn sôn amdano, oherwydd bod gan bob unigolyn gyfres wahanol a chymhleth o anghenion. Y pellaf i ffwrdd o fod wedi cael cartref parhaol maen nhw, y mwyaf cymhleth yw'r anghenion. Nid yw'n fater o roi pedair wal a tho i chi yn unig. Pe byddech chi'n fy rhoi i mewn fflat yng nghanol Manceinion, lle nad wyf i'n adnabod neb, neu unrhyw ddinas arall lle nad wyf i'n adnabod neb, ac nad oedd gen i unrhyw fodd o gefnogaeth a dim dodrefn, ni fyddwn i'n debygol o gynnal fy llety, ac nid wyf i wedi cael yr holl brofiadau hynny. Felly, mae angen i ni drin pobl fel bodau dynol.

Rydym ni wedi gwneud dadansoddiad o gostau rhai o'r rhaglenni. Ond yn y pen draw, yr hyn mae'n rhaid i ni ymrwymo iddo yw sicrhau bod yr unigolyn hwnnw yn cael y cymorth sydd ei angen arno. Ac i rai pobl, mae hynny'n gweithio'n weddol gyflym, ac i eraill, gall gymryd—. Rwyf i wedi siarad â gweithwyr allgymorth sydd wedi bod yn gweithio gyda phobl ers dros ddwy flynedd, gan geisio eu cael i ymateb iddyn nhw, meithrin rhywfaint o ymddiriedaeth, cymryd paned o de ganddyn nhw hyd yn oed—mor ddwfn yw'r ddrwgdybiaeth o swyddogion neu gymorth. Ond wedyn, yn ystod y pandemig, rydym ni wedi cael achosion trawsnewidiol hefyd, wrth i bobl a ddaeth i mewn oherwydd y pandemig dderbyn gwasanaethau yn sydyn ac mae eu bywydau ar lwybr gwahanol. A Jonathan, y person yn y Western Mail, yw'r person y gwnes i gyfarfod ag ef ddoe. Os oedd angen prawf arnoch erioed nad yw hyn yn ymwneud â'r unigolyn a'i natur sylfaenol, mae hyn yn ymwneud â'r profiad rydych chi'n ei gael yn tyfu i fyny a beth yw eich profiad bywyd, a gellir ei drawsnewid.

Felly, er enghraifft, mae gennym ni lwybr gwych yng ngharchar Caerdydd, lle'r oedd gennym ni ddrws troi, fel rydych chi'n ei alw, gyda phobl yn dod i mewn ac allan drwy'r amser. Rydym ni wedi gallu gweithio'n unigol iawn gyda nifer o unigolion—mae honno'n garfan fach iawn ohonyn nhw—i weld a yw'n gweithio, ac mae ymhell dros 90 y cant ohonyn nhw ar y llwybr bellach i beidio â dod yn ôl ac mewn tai parhaol. Felly, yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yr hyn sy'n gweithio. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â fy nghyllideb tai; mae hyn yn ymwneud â mi yn gweithio gydag Eluned a chyd-Aelodau eraill ar draws Llywodraeth Cymru, gan ddefnyddio eu cyllidebau a'u staff i ddarparu'r gwasanaethau i bobl sydd hefyd â phroblemau tai. Os byddwn ni'n ei ystyried felly, yn y ffordd gyfannol honno, rydym yn mabwysiadu ymagwedd wahanol iawn ac mae'n gweithio.

Diolch, Weinidog. Cyn i ni symud ymlaen, galwaf ar Mabon ap Gwynfor.

Thank you, Minister. Before we move on, I will call Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi am ymddiheuro i chi, Dirprwy Lywydd, am anghofio datgan diddordeb ar ddechrau'r drafodaeth a dechrau fy nghyfraniad i. Dwi eisiau tynnu eich sylw chi, os gwelwch yn dda, at fy natganiad o ddiddordeb am berchnogaeth eiddo, sydd, wrth gwrs, yn gyhoeddus. Diolch.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I want to apologise to you, Dirprwy Lywydd, for failing to declare an interest at the beginning of the debate and my contribution. I want to draw your attention to my declaration of interest on the ownership of property, which, of course, is in the public domain. Thank you.

15:40
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cymru Iachach
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: A Healthier Wales
5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am COVID-19
5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19

Yr eitem nesaf yw eitem 5: datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, diweddariad ar COVID-19. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

The next item is item 5: statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19. I call on the Minister, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Thank you very much for the opportunity to update Members about the latest and very serious development in this fast-moving pandemic. At the end of last week, the World Health Organization advised countries around the world to take a series of measures following the identification of a new variant of concern of coronavirus. The variant, now called omicron, was first reported to the World Health Organization from South Africa six days ago. In less than a week, cases of omicron have been identified in countries as far apart as Australia, Hong Kong, Belgium, Israel and Canada. It has also reached the UK. And, I'm afraid, it will only be a matter of time, despite all the measures we have put in place, before the first cases are confirmed in Wales.

I want to share with you what we know so far, and what we are doing to respond to slow the inevitable and to keep Wales safe. We are taking the emergence of omicron seriously. It has a larger number of mutations than any of the variants seen previously—more than 50 overall. If we look at the part of the virus that makes first contact with our body's cells, there are 10 mutations in the omicron variant. The delta variant, which quickly became the most dominant strain last winter, had only two.

The evidence from South Africa so far suggests this variant may move quickly and be capable of re-infecting people who have already had coronavirus or have been double vaccinated. But there’s a lot we still don’t know, and won’t know for a while. This includes whether it leads to a more severe form of illness.

Yesterday, the First Minister and the First Minister of Scotland wrote to the Prime Minister requesting a COBRA meeting to discuss a co-ordinated four-nations response to this variant. Disappointingly, the Prime Minister’s spokesman has declined this request. A joined-up, four-nations approach would be the most effective response to this new variant.

Over the course of the weekend, we've been able to move together with the rest of United Kingdom, however. We have all put 10 southern African countries linked to the omicron variant on the red list for international travel. This means that anyone returning to the UK from these countries will have to complete 10 days of quarantine in a managed quarantine hotel. In addition, vaccinated travellers coming back to the UK from a non-red list country will have to self-isolate and take a PCR test on day two of their return. They can leave isolation if and when they have a negative result. If their test is positive, they will need to isolate for 10 days. People they live with will also need to isolate until they've had a negative test. These new rules replace the requirement to have a lateral flow test when returning from overseas, and is another step to prevent the variant from spreading in our communities. We will retain the option of introducing a PCR test at day 8 at a later date.

Last night, the education Minister strengthened the use of face coverings in secondary schools, colleges and universities for the rest of the winter term. All staff and learners should wear face coverings while indoors where physical distancing cannot be maintained. And we'll change our self-isolation rules so that everyone identified as a close contact of a confirmed or even a suspected omicron case in Wales will need to isolate for 10 days, regardless of their vaccination status or age. And we hope these actions, when taken together with all the other protections in place in Wales, will help to slow the spread of this variant.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y datblygiad diweddaraf a difrifol iawn yn y pandemig hwn sy'n symud yn gyflym. Ddiwedd wythnos diwethaf, cynghorodd Sefydliad Iechyd y Byd wledydd ledled y byd i gymryd cyfres o fesurau yn dilyn nodi amrywiolyn newydd coronafeirws sy'n peri pryder. Cafodd yr amrywiolyn, a elwir bellach yn omicron, ei adrodd am y tro cyntaf i Sefydliad Iechyd y Byd o Dde Affrica chwe diwrnod yn ôl. Mewn llai nag wythnos, mae achosion o omicron wedi eu nodi mewn gwledydd mor bell ar wahân ag Awstralia, Hong Kong, Gwlad Belg, Israel a Chanada. Mae hefyd wedi cyrraedd y DU. Ac, mae arnaf ofn, dim ond mater o amser fydd hi, er gwaethaf yr holl fesurau yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith, cyn i'r achosion cyntaf gael eu cadarnhau yng Nghymru.

Hoffwn i rannu â chi yr hyn yr ydym ni'n ei wybod hyd yn hyn, a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i ymateb i arafu'r hyn sy'n anochel a chadw Cymru'n ddiogel. Rydym yn cymryd ymddangosiad omicron o ddifrif. Mae ganddo nifer mwy o fwtaniadau nag unrhyw un o'r amrywiolion a welwyd o'r blaen—mwy na 50 i gyd. Os edrychwn ar y rhan o'r feirws sy'n cysylltu'n gyntaf â chelloedd ein corff, mae 10 o fwtaniadau yn yr amrywiolyn omicron. Dim ond dau oedd gan yr amrywiolyn delta, a ddaeth yn gyflym y straen mwyaf amlwg y gaeaf diwethaf.

Mae'r dystiolaeth o Dde Affrica hyd yma yn awgrymu y gallai'r amrywiolyn hwn symud yn gyflym a'i fod yn gallu ail-heintio pobl sydd eisoes wedi cael coronafeirws neu sydd wedi cael eu brechu ddwywaith. Ond mae llawer nad ydyn ni'n ei wybod o hyd, ac na fyddwn ni'n ei wybod am sbel. Mae hyn yn cynnwys a yw'n arwain at fath mwy difrifol o salwch.

Ddoe, ysgrifennodd y Prif Weinidog a Phrif Weinidog yr Alban at Brif Weinidog y DU yn gofyn am gyfarfod COBRA i drafod ymateb cydgysylltiedig gan y pedair gwlad i'r amrywiolyn hwn. Yn siomedig, mae llefarydd y Prif Weinidog wedi gwrthod y cais hwn. Dull cydgysylltiedig, pedair gwlad fyddai'r ymateb mwyaf effeithiol i'r amrywiolyn newydd hwn.

Fodd bynnag, dros y penwythnos, rydym ni wedi gallu symud gyda'n gilydd â gweddill y Deyrnas Unedig. Rydym ni i gyd wedi rhoi 10 o wledydd de Affrica sy'n gysylltiedig â'r amrywiolyn omicron ar y rhestr goch ar gyfer teithio rhyngwladol. Mae hyn yn golygu y bydd yn rhaid i unrhyw un sy'n dychwelyd i'r DU o'r gwledydd hyn gwblhau 10 diwrnod o gwarantin mewn gwesty cwarantin a reolir. Yn ogystal, bydd yn rhaid i deithwyr sydd wedi eu brechu sy'n dod yn ôl i'r DU o wlad nad yw ar y rhestr goch hunanynysu a chael prawf PCR ar ddiwrnod dau ar ôl iddyn nhw ddychwelyd. Gallan nhw orffen ynysu os a phryd byddan nhw'n cael canlyniad negatif. Os bydd eu prawf yn bositif, bydd angen iddyn nhw ynysu am 10 diwrnod. Bydd angen i'r bobl maen nhw'n byw gyda nhw ynysu hefyd nes eu bod wedi cael prawf negatif. Mae'r rheolau newydd hyn yn disodli'r gofyniad i gael prawf llif unffordd wrth ddychwelyd o dramor, ac mae'n gam arall i atal yr amrywiolyn rhag lledaenu yn ein cymunedau. Byddwn yn cadw'r opsiwn o gyflwyno prawf PCR ar ddiwrnod 8 yn ddiweddarach.

Neithiwr, atgyfnerthodd y Gweinidog addysg y defnydd o orchuddion wyneb mewn ysgolion uwchradd, colegau a phrifysgolion am weddill tymor y gaeaf. Dylai'r holl staff a dysgwyr wisgo gorchuddion wyneb pan fyddan nhw dan do pan na ellir cadw pellter corfforol. A byddwn yn newid ein rheolau hunanynysu i'w gwneud yn ofynnol i bawb a nodir yn gyswllt agos ag achos omicron a gadarnhawyd neu hyd yn oed achos tybiedig o omicron yng Nghymru ynysu am 10 diwrnod, ni waeth beth fo'u statws brechu neu eu hoedran. Ac rydym yn gobeithio y bydd y camau hyn, o'u cymryd ynghyd â'r holl amddiffyniadau eraill sydd ar waith yng Nghymru, yn helpu i arafu lledaeniad yr amrywiolyn hwn.

Llywydd, mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi argymell y dylai'r rhaglen frechu gael ei chyflymu ar ôl i'r amrywiolyn newydd hwn ddod i'r amlwg. Dwi wedi derbyn cyngor y cyd-bwyllgor, a dwi’n ategu geiriau ei gadeirydd, sydd wedi dweud y gwelwn y budd mwyaf os gallwn frechu pobl cyn i don arall daro. Byddwn yn ymestyn y rhaglen atgyfnerthu i bob oedolyn rhwng 18 a 39 mlwydd oed, ac yn lleihau'r bwlch rhwng yr ail ddos a'r pigiad atgyfnerthu o chwech i dri mis. Byddwn yn parhau i frechu pobl yn nhrefn eu risg—bydd pobl hŷn neu bobl sy’n fregus yn glinigol yn cael eu galw yn gyntaf. Byddwn yn cynnig dos atgyfnerthu i bobl sydd ag imiwnedd gwan, a hynny dri mis ar ôl iddyn nhw gael eu trydydd dos sylfaenol. Bydd pob plentyn o 12 i 15 oed hefyd yn gymwys i gael ail ddos. Nod y strategaeth hon yw achub bywydau, diogelu'r gwasanaeth iechyd a lleihau heintiau cyn belled â bo modd.

Bydd ehangu'r broses o gyflwyno'r rhaglen frechu yn heriol. Rŷn ni’n dibynnu ar weithlu ein gwasanaeth iechyd i ymateb ar frys unwaith eto i’r pandemig er mwyn diogelu iechyd y cyhoedd. Maen nhw wedi gwneud cymaint yn barod drwy gydol y pandemig. Hoffwn i gofnodi fy niolch i'r holl staff iechyd a gofal sydd wedi gweithio mor galed, ac i'r timau brechu sy'n cynllunio’r gwaith o ehangu'r rhaglen hanfodol hon. Byddwn yn parhau i gynnig brechlynnau i bobl sydd heb eu brechu neu sydd efallai ond wedi cael un dos. A dwi eisiau ei gwneud hi’n hollol glir: dydy hi byth yn rhy hwyr i gael eich brechu.

Dirprwy Lywydd, mae’n bwysicach nag erioed pob un ohonom ni yn cydweithio i amddiffyn ein teuluoedd a'r rhai sy’n annwyl i ni. Yn ogystal â'n rhaglen frechu, mae angen i ni ddal ati i wneud y pethau bychain a fydd yn ein cadw'n fwy diogel drwy'r pandemig: hunanynysu a chael prawf os oes gyda ni symptomau, cymryd profion llif unffordd yn rheolaidd, yn enwedig cyn mynd allan i lefydd prysur, cwrdd â phobl yn yr awyr agored os yn bosibl, cadw ein pellter pan allwn ni, golchi ein dwylo'n rheolaidd, a gwisgo gorchudd wyneb.

Mae hwn yn gyfnod pryderus ac, wrth gwrs, rŷn ni i gyd yn gobeithio na fydd y pandemig yn bwrw cysgod dros y Nadolig. Rŷn ni’n gwybod bod pawb wedi blino’n lân ar y pandemig. Mae pawb eisiau i hyn ddod i ben. Ond, mae angen i ni i gyd weithio gyda'n gilydd i ofalu am ein gilydd unwaith eto. Mae’r sefyllfa yn symud yn gyflym, ac rŷn ni’n monitro’r sefyllfa yn ofalus. Os bydd tystiolaeth yn awgrymu bod angen inni gymryd camau pellach i amddiffyn pobl, byddwn ni’n gwneud hynny. Dydyn ni ddim eisiau gwneud bywydau pobl yn anodd i bobl, ond byddwn ni’n gwneud popeth o fewn ein gallu ni i ddiogelu pobl Cymru. Diolch.

Llywydd, the Joint Committee on Vaccination and Immunisation has recommended an acceleration of the vaccine programme following the emergence of this new variant. I have accepted the JCVI's advice, and I echo the words of its chair, who has said that we will get the greatest benefit if we can vaccinate people before another wave hits. We will be extending the booster programme to all adults aged of 18 to 39, and reducing the gap between the second dose and the booster from six months to three months. We will continue to vaccinate people in order of risk—people who are older or clinically vulnerable will be called first. We will offer people who are immunosuppressed a booster dose three months after they have had their third primary dose. All 12 to 15-year-olds will also be eligible for a second dose. This strategy is aimed at saving lives, protecting the NHS and reducing infection as far as possible.

Expanding the roll-out of the vaccination programme will be challenging. We are relying on our NHS workforce to, once again, deliver an urgent pandemic response in order to protect our public health. They've already done so much throughout the course of the pandemic. I would like to put on record my thanks to all of our health and care staff who have worked so hard, and to the vaccine teams who are planning the expansion of this vital programme. We will continue to offer vaccines to people who are unvaccinated or may only have had one dose. I just want to make it quite clear: it is never too late to be vaccinated.

Llywydd, there has never been a more important time for us all to work together to protect our families and our loved ones. In addition to our fantastic vaccination programme, we still need to keep doing the small things that will keep us safer through the pandemic: self-isolating and getting tested if we have symptoms, taking regular lateral-flow tests, particularly before we go out to busy places, meeting people outdoors if possible, keeping our distance where we can, washing our hands regularly and wearing a face covering.

This is a worrying time and, of course, we all hope that this pandemic won't overshadow Christmas. We know that everyone is tired of this pandemic, and we all want it to end. But we all need to work together to look after each other once again. This is a fast-moving situation, and we are closely monitoring the situation. If the evidence suggests that we need to take further steps to protect people, we will do that. We don't want to make life difficult for people, but we will do everything that we can to keep Wales safe. Thank you.

15:45

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, can I thank you for your advance copy today of the statement, and a very important statement as well? I think the Government is correct to take this new variant seriously. I think we need to be cautious, but also balanced, and the Minister has correctly set out that there is a lot, of course, that we don’t know, which is the current position.

I suspect you may agree with me on the first part of what I say, Minister. You have a lot on your plate at the present time, because we know there are two significant issues here. We know that there’s this new variant and the importance of the vaccination roll-out, and we also know that the state of our NHS is in a very difficult position as well. The First Minister set out today, correctly, that the pressures on the NHS are only going to get more severe as we head, of course, into the winter. So, in that regard, can I ask what discussions you’ve had with the First Minister in terms of a specific vaccination Minister? Of course, there’s a new call for this from myself, because we know that on one hand we’ve got the issues with the NHS in terms of the worst accident and emergency waiting time, the longest ambulance waiting times, and the longest waiting times for treatment in the NHS in Wales’s history. So, on one hand there’s that to deal with and to respond to, and on the other hand, there is the vaccination programme roll-out, which also takes such pressure, of course, on your time as well, Minister.

In regard to the vaccinations, can I just ask a few questions around that in terms of the vaccination programme? At the briefing, of course, today, we heard Dr Richardson outline that there is sufficient supply in terms of the booster jab, which I think is positive news in that regard. The pressure now here is on getting that vaccination programme expanded and increased. I know that you've been reluctant to support walk-in vaccination centres previously and referred to them as free-for-alls, but, of course, the JCVI has now changed their advice in that all adults should now receive the booster vaccination, and the shortened time period now between the second dose and the booster jab. So, I wonder if you would revisit that approach as well and also comment on the fact that, of course, some health boards across Wales are actually running walk-in booster centres. So, there is a different approach across Wales in some regards, but will you now fully put your weight behind the walk-in booster centres, which I certainly think is the right approach? If you are in agreement as well, can you provide any update in regards to the reopening of mass vaccination centres across Wales? I think they should be; I'd appreciate your view on that. I wonder if you also agree with me, Minister, in terms of the importance of increasing volunteers to work within the NHS and to support the vaccination programme. I wonder if you could provide us with what actions the Government is taking to reactivate the NHS COVID volunteers operation also.

Keeping education open, of course, is a priority for myself and for my colleagues on this side of the Chamber. I think it is for you as well, Minister. I agreed with the education Minister yesterday evening in terms of expanding face coverings in education and in colleges. Can I ask for a firmer commitment that schools will remain open? We know we're in an uncertain period, but can I ask for a commitment on easing restrictions such as vaccination passports if the new variant proves no more dangerous than delta? I think the public will want to know that. And also, can I ask for an update in regard to issues previously outlined around COVID passes and the difficulty of obtaining them? There are issues about the length of time, people wanting additional support with a telephone line, a support line—if you can update us on that—and also in terms of COVID certification. A constituent raised a specific issue with me in terms of having one vaccination in Scotland and the second vaccination in Wales. I think you are aware of this problem, because it's previously been raised, but if you could update us on the potential to make sure NHS Scotland and NHS Wales are talking to each other, to make sure that people can receive COVID certifications in order for them to carry out their work, which is the situation in this case.

And finally, I wonder if you could talk a little bit about the booster jabs in terms of—. The concern that I have, Minister, is that pushing the COVID passes without that scientific basis could potentially undermine confidence in Government when it comes to other directions from Government. I'm concerned that that could potentially undermine any further restrictions that you need to bring forward in terms of this new variant in regard to the scientific basis behind COVID vaccinations, which, of course, is fully supported. So, effectively, Minister, the scientific evidence behind decisions is absolutely crucial for the public to understand.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich copi ymlaen llaw heddiw o'r datganiad, a datganiad pwysig iawn hefyd? Rwy'n credu bod y Llywodraeth yn iawn i gymryd yr amrywiolyn newydd hwn o ddifrif. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus, ond hefyd yn gytbwys, ac mae'r Gweinidog wedi nodi yn gywir bod llawer, wrth gwrs, nad ydym yn ei wybod, sef y sefyllfa bresennol.

Rwy'n amau efallai y byddech yn cytuno â mi ar ran gyntaf yr hyn rwy'n ei ddweud, Gweinidog. Mae gennych chi lawer ar eich plât ar hyn o bryd, oherwydd ein bod ni'n gwybod bod dau fater arwyddocaol yma. Rydym ni'n gwybod am fodolaeth yr amrywiolyn newydd hwn ac am bwysigrwydd cyflwyno'r brechiadau, ac rydym ni hefyd  yn gwybod bod cyflwr ein GIG mewn sefyllfa anodd iawn hefyd. Nododd y Prif Weinidog heddiw, yn gywir, y bydd y pwysau ar y GIG yn mynd yn fwy difrifol wrth i ni fynd i mewn i'r gaeaf, wrth gwrs. Felly, yn hynny o beth, a gaf i ofyn pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda'r Prif Weinidog o ran Gweinidog brechu penodol? Wrth gwrs, mae galw newydd am hyn gen i fy hun, oherwydd ein bod ni'n gwybod bod gennym ni'r problemau gyda'r GIG ar y naill law o ran yr amser aros gwaethaf mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd aros hiraf am ambiwlansys, a'r amseroedd aros hiraf erioed am driniaeth yn hanes y GIG yng Nghymru. Felly, ar y naill law, mae angen ymdrin â hynny ac ymateb iddo, ac ar y llaw arall, mae gennych chi gyflwyniad y rhaglen frechu, sydd hefyd yn rhoi cymaint o bwysau, wrth gwrs, ar eich amser hefyd, Gweinidog.

O ran y brechiadau, a gaf i ofyn ychydig o gwestiynau am hynny o ran y rhaglen frechu? Yn y sesiwn friffio heddiw, wrth gwrs, fe wnaethom ni glywed Dr Richardson yn amlinellu bod digon o gyflenwad o ran y brechlyn atgyfnerthu, sydd, yn fy marn i, yn newyddion cadarnhaol yn hynny o beth. Mae'r pwysau yma nawr ar ehangu a chynyddu'r rhaglen frechu honno. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn amharod i gefnogi canolfannau brechu galw i mewn yn flaenorol ac wedi cyfeirio atyn nhw fel rhai rhydd i bawb, ond, wrth gwrs, mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi newid eu cyngor erbyn hyn o ran y dylai pob oedolyn gael y brechiad atgyfnerthu nawr, a'r cyfnod amser byrrach bellach rhwng yr ail ddos a'r brechlyn atgyfnerthu. Felly, tybed a fyddech chi'n ailystyried y dull hwnnw hefyd a hefyd yn sôn am y ffaith bod rhai byrddau iechyd ledled Cymru, wrth gwrs, mewn gwirionedd yn gweithredu canolfannau atgyfnerthu cerdded i mewn. Felly, mae dull gwahanol ledled Cymru mewn rhai ffyrdd, ond a wnewch chi roi eich pwysau'n llawn y tu ôl i'r canolfannau atgyfnerthu cerdded i mewn, sef y dull cywir yn sicr yn fy marn i? Os ydych chi'n cytuno hefyd, a wnewch chi roi unrhyw ddiweddariad o ran ailagor canolfannau brechu torfol ledled Cymru? Rwyf i'n credu y dylen nhw gael eu hailagor; byddwn i'n gwerthfawrogi eich barn ar hynny. Tybed a ydych chi hefyd yn cytuno â mi, Gweinidog, o ran pwysigrwydd cynyddu gwirfoddolwyr i weithio yn y GIG ac i gefnogi'r rhaglen frechu. Tybed allech chi ddweud wrthym ni ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ymateb i weithrediad gwirfoddolwyr COVID y GIG hefyd.

Mae cadw addysg ar agor, wrth gwrs, yn flaenoriaeth i mi ac i fy nghyd-Aelodau ar yr ochr hon i'r Siambr. Rwy'n credu ei bod i chi hefyd, Gweinidog. Cytunais â'r Gweinidog addysg neithiwr o ran ehangu'r defnydd o orchuddion wyneb mewn addysg ac mewn colegau. A gaf i ofyn am ymrwymiad mwy cadarn y bydd ysgolion yn aros ar agor? Rydym ni'n gwybod ein bod ni mewn cyfnod ansicr, ond a gaf i ofyn am ymrwymiad i lacio cyfyngiadau fel pasbortau brechu os nad yw'r amrywiolyn newydd yn fwy peryglus na delta? Rwy'n credu y bydd y cyhoedd yn dymuno gwybod hynny. A hefyd, a gaf i ofyn am ddiweddariad ar faterion a amlinellwyd yn flaenorol ynghylch pasys COVID a'r anhawster i'w cael? Mae problemau ynghylch faint o amser sydd ei angen ar bobl sy'n dymuno cymorth ychwanegol gyda llinell ffôn, llinell gymorth—os gallwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny—a hefyd o ran ardystio COVID. Cododd etholwr fater penodol gyda mi o ran cael un brechiad yn yr Alban a'r ail frechiad yng Nghymru. Rwy'n credu eich bod chi'n ymwybodol o'r broblem hon, oherwydd cafodd ei chodi yn flaenorol, ond a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y potensial i sicrhau bod GIG yr Alban a GIG Cymru yn siarad â'i gilydd, er mwyn sicrhau y gall pobl dderbyn ardystiadau COVID er mwyn iddyn nhw wneud eu gwaith, sef y sefyllfa yn yr achos hwn.

Ac yn olaf, tybed a allech chi siarad rhywfaint am y pigiadau atgyfnerthu o ran—. Y pryder sydd gen i, Gweinidog, yw y gallai gwthio'r pasys COVID heb y sail wyddonol honno danseilio hyder mewn Llywodraeth o ran cyfarwyddiadau eraill gan y Llywodraeth. Rwy'n pryderu y gallai hynny danseilio unrhyw gyfyngiadau pellach mae angen i chi eu cyflwyno o ran yr amrywiolyn newydd hwn o ran y sail wyddonol y tu ôl i frechiadau COVID, sydd, wrth gwrs, yn cael eu cefnogi'n llawn. Felly, i bob pwrpas, Gweinidog, mae'r dystiolaeth wyddonol y tu ôl i benderfyniadau yn gwbl hanfodol i'r cyhoedd ei deall.

15:50

Diolch yn fawr, Russell. Just to make it absolutely clear: I'm very aware of the precarious situation we are in in relation to the NHS as we enter winter, which is, traditionally, a very challenging time anyway, but, obviously, this year we have the added pressures that have built due to the pandemic. We're concerned about the possible flu outbreak; there are already very significant calls on A&E. So, what we're going to try and do here is to try and ensure that on top of all of that, we don't see an additional wave of this new omicron variant hitting our hospitals. So, what we're doing is listening to the advice of the JCVI—they are the scientific experts who are telling us, 'Go early and get people vaccinated before any potential wave hits us'. So, we are listening to that advice.

In terms of a vaccination Minister, obviously, that is a call for the First Minister. If I were to say something, I would say that, actually, it's the First Minister who is the vaccination Minister, because he takes such a very, very active interest in the vaccination programme. He has weekly meetings where he interrogates the officials to make sure that we're on top of that, and I would suggest that that's part of the reason why we have one of the most successful vaccination programmes in the entire world. So, it is something where I'm very confident that our vaccination Minister, who is, indeed, the First Minister, is doing a very good job. In terms of the supply, we were very pleased to see and have had confirmed that there is a plentiful supply of both Pfizer and Moderna, which are the two vaccines that are being recommended. 

In terms of walk-in centres, I've got the JCVI advice here and I'll read exactly what it says. It says that the

'Booster vaccination should now be offered in order of descending age groups, with priority given to the vaccination of older adults and those in a COVID-19 at-risk group.'

That's what the JCVI are saying and that's why we're following their advice. The walk-in centres are a bit of a free-for-all; we are following the advice of the JCVI. If we are going to go further, obviously, we are going to mount now a massive response in terms of how we mobilise this new vaccination army that we will be developing in the next few days. We've already, obviously, spoken to our health boards who are coming up with more detailed plans for us tomorrow. Discussions have already been had with local government, with the army, with all kinds of organisations to see what more can we put in place and who's up for this—who is up for helping us out at this very challenging time. 

We've always said that schools will be the last things to close. We're doing our utmost to try and keep them open, and I was very pleased to see that the education Minister made that announcement yesterday. We will do everything that we can to try and keep our children in school. Obviously, if we find out that this is not a serious variant and it doesn't impact us too negatively, then we will respond in a way that is appropriate. Because we don't know the situation, I think it's absolutely right for us to err on the side of caution.

In relation to the COVID pass, the telephone line, we know, has been under real pressure. I hope Members received a letter from me outlining what we're planning to do there. There's been a recruitment drive to try and increase the number of people who are available to answer the phones. We're putting a patch in to make sure that we can just manage people better. We are aware of the situation in terms of the COVID certificates and the difficulty of somebody who's had one vaccine, perhaps, in Wales, and another in Scotland. England and Wales should be speaking to each other. It is still difficult for the Welsh and the Scottish system, but we are aware of that and we're working on that. In relation to the COVID pass, I'm not going to apologise for the fact we have introduced this COVID pass in areas where lots of people congregate. We know that the virus just thrives in areas where lots of people congregate indoors, and so I'm not going to apologise for that. What we will do is to determine and to address the situation, of course, in our three-weekly 21-day review process, but if we were to see that the situation changed quickly, obviously we may need to bring in measures more quickly than that. We're not in that place yet, but we're, obviously, keeping an eye on the situation as the days go on.

Diolch yn fawr, Russell. I'w gwneud yn gwbl glir: rwy'n ymwybodol iawn o'r sefyllfa ansicr rydym ni ynddi mewn cysylltiad â'r GIG wrth i ni fynd i'r gaeaf, sydd, yn draddodiadol, yn gyfnod heriol iawn beth bynnag, ond, yn amlwg, eleni mae gennym ni'r pwysau ychwanegol sydd wedi adeiladu oherwydd y pandemig. Rydym yn pryderu am yr achosion posibl o'r ffliw; mae galw sylweddol iawn eisoes ar yr adran damweiniau ac achosion brys. Felly, yr hyn yr ydym ni am geisio ei wneud yma yw ceisio sicrhau, ar ben hynny i gyd, nad ydym yn gweld ton ychwanegol o'r amrywiolyn omicron newydd hwn yn taro ein hysbytai. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw gwrando ar gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu—nhw yw'r arbenigwyr gwyddonol sy'n dweud wrthym, 'Gweithredwch yn gynnar a sicrhau bod pobl yn cael eu brechu cyn i unrhyw don bosibl ein taro'. Felly, rydym ni'n gwrando ar y cyngor hwnnw.

O ran Gweinidog brechu, yn amlwg, penderfyniad y Prif Weinidog yw hynny. Os oeddwn i am ddweud rhywbeth, byddwn i'n dweud mai'r Prif Weinidog, mewn gwirionedd, yw'r Gweinidog brechu, oherwydd ei fod yn cymryd diddordeb mor arbennig o weithredol yn y rhaglen frechu. Mae'n cael cyfarfodydd wythnosol lle mae'n holi'r swyddogion i sicrhau ein bod ar ben hynny, a byddwn i'n awgrymu bod hynny'n rhan o'r rheswm pam mae gennym un o'r rhaglenni brechu mwyaf llwyddiannus yn y byd i gyd. Felly, mae'n rhywbeth yr wyf i'n hyderus iawn bod ein Gweinidog brechu, sef, yn wir, y Prif Weinidog, yn gwneud gwaith da iawn yn ei gylch. O ran y cyflenwad, roeddem ni'n falch iawn o weld a chael cadarnhad bod cyflenwad digonol o Pfizer a Moderna, sef y ddau frechlyn sy'n cael eu hargymell.

O ran canolfannau cerdded i mewn, mae gen i gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yma a byddaf yn darllen yn union beth mae'n ei ddweud. Mae'n dweud

'Dylid cynnig brechiad atgyfnerthu bellach yn nhrefn grwpiau oedran ddisgynnol, gan roi blaenoriaeth i frechu oedolion hŷn a'r rhai mewn grŵp risg COVID-19.'

Dyna mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yn ei ddweud a dyna pam rydym yn dilyn eu cyngor. Mae'r canolfannau galw i mewn yn rhoi rhyddid i bawb droi fyny; rydym yn dilyn cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Os ydym ni am fynd ymhellach, yn amlwg, rydym yn mynd i ymateb yn awr o ran sut yr ydym yn ysgogi'r fyddin frechu newydd hon y byddwn yn ei datblygu yn ystod y dyddiau nesaf. Rydym eisoes, yn amlwg, wedi siarad â'n byrddau iechyd a fydd yn cyflwyno cynlluniau manylach ar ein cyfer yfory. Mae trafodaethau eisoes wedi digwydd gyda llywodraeth leol, gyda'r fyddin, gyda phob math o sefydliadau i weld beth arall y gallwn ei roi ar waith a phwy sy'n barod am hyn—pwy sy'n barod i'n helpu ar yr adeg heriol iawn hon.

Rydym ni bob amser wedi dweud mai ysgolion fydd y pethau olaf i gau. Rydym ni'n gwneud ein gorau glas i geisio eu cadw ar agor, ac roeddwn i'n falch iawn o weld bod y Gweinidog addysg wedi gwneud y cyhoeddiad hwnnw ddoe. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i geisio cadw ein plant yn yr ysgol. Yn amlwg, os cawn wybod nad yw hwn yn amrywiolyn difrifol ac nad yw'n effeithio arnom yn rhy negyddol, yna byddwn yn ymateb mewn ffordd sy'n briodol. Gan nad ydym yn gwybod beth yw'r sefyllfa, rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol i ni fod yn ofalus.

O ran y pàs COVID, rydym ni'n gwybod bod y llinell ffôn wedi bod dan bwysau gwirioneddol. Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi cael llythyr gen i yn amlinellu'r hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud ynghylch hynny. Bu ymgyrch recriwtio i geisio cynyddu nifer y bobl sydd ar gael i ateb y ffonau. Rydym yn rhoi cynlluniau ar waith i sicrhau y gallwn ni reoli pobl yn well. Rydym yn ymwybodol o'r sefyllfa o ran tystysgrifau COVID ac anhawster rhywun sydd wedi cael un brechlyn, efallai, yng Nghymru, ac un arall yn yr Alban. Dylai Cymru a Lloegr fod yn siarad â'i gilydd. Mae'n dal yn anodd i system Cymru a'r Alban, ond rydym yn ymwybodol o hynny ac rydym yn gweithio ar hynny. O ran y pàs COVID, nid wyf am ymddiheuro am y ffaith ein bod ni wedi cyflwyno'r pàs COVID hwn mewn ardaloedd lle mae llawer o bobl yn ymgynnull. Rydym yn gwybod bod y feirws yn ffynnu mewn mannau lle mae llawer o bobl yn ymgynnull dan do, ac felly nid wyf i'n mynd i ymddiheuro am hynny. Yr hyn y byddwn ni yn ei wneud yw pennu'r sefyllfa a mynd i'r afael â hi, wrth gwrs, yn ein proses adolygu 21 diwrnod tair wythnos, ond pe baem yn gweld bod y sefyllfa'n newid yn gyflym, mae'n amlwg y bydd angen i ni gyflwyno mesurau'n gyflymach na hynny. Nid ydym yn y sefyllfa honno eto, ond rydym ni, yn amlwg, yn cadw llygad ar y sefyllfa wrth i'r dyddiau fynd yn eu blaen.

15:55

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch am y diweddariad heddiw. Mae hon yn dro arall, onid ydy, yng nghynffon y pandemig yma, ac fel y clywsom ni rŵan, mae o'n ddatblygiad sydd yn sicr angen ei gymryd o ddifrif. Mae o'n bryder bod yna dystiolaeth ei fod o'n gallu ailheintio pobl sydd wedi cael COVID-19 yn barod neu sydd wedi derbyn brechiad dwbl, fel y clywsom ni, ond maen nhw'n ddyddiau cynnar, wrth gwrs, ac mae'n bwysig cofio hynny. Mae yna lawer o waith dysgu i'w wneud.

Rhyw hanner dwsin o gwestiynau, dwi'n meddwl, sydd gennyf fi, rhag ofn eich bod chi eisiau eu nodi nhw. Yn gyntaf, cwestiwn cwbl ymarferol: allwn ni gael cadarnhad bod y labordai sy'n gwneud y bulk o waith profi yng Nghymru yn gallu adnabod yr amrywiolyn yma fel ein bod ni yn cael rhybudd cynnar iawn o'r sefyllfa yma?

Ac yn ail, rhywbeth dwi'n gwybod mae un cartref gofal yn fy etholaeth i yn eiddgar i wybod: ydyn ni'n gwybod bellach ydy profion llif unffordd yn gallu adnabod yr amrywiolyn yma? Mae'n amlwg pam eu bod nhw'n bryderus. Maen nhw, gyda llaw, wedi ysgrifennu at y Gweinidog yn holi ynglŷn â chefnogaeth i gyflwyno peiriannau profi PCR o fewn 90 munud, a dwi'n edrych ymlaen i weld yr ymateb ar hynny. 

Mae'n rhyfeddol, dwi'n meddwl, bod Prif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi gwrthod cais i weithio ar sail pedair cenedl wrth ymateb i'r amrywiolyn yma. Mae yna benderfyniadau, wrth gwrs, sydd wedi gorfod digwydd yn gyffredin ar draws y pedair cenedl, dros deithio rhyngwladol, er enghraifft. Dwi'n cyd-fynd yn sicr efo'r penderfyniad i'w gwneud hi'n angenrheidiol i wisgo mygydau.

Wedyn, mewn ysgolion yng Nghymru, rhywbeth sydd wedi cael ei benderfynu yma yng Nghymru o ran ysgolion uwchradd a cholegau, un cwestiwn penodol: a allaf i gael sicrwydd ydy'r gofyniad yna ar gyfer gwisgo gorchudd wyneb mewn ysgolion a cholegau yn ofyniad cyfreithiol? Roedd yna rywfaint o ansicrwydd wedi cael ei godi efo fi ynglŷn â hynny.

Mae'r Llywodraeth yn iawn i newid y rheolau hunanynysu, i dynhau y rheolau hunanynysu eto, ond, un cwestiwn penodol arall, pa gymorth ychwanegol, yn ariannol neu fel arall, mae Llywodraeth Cymru yn edrych ar y posibilrwydd o'i gynnig i bobl i sicrhau eu bod nhw yn gallu ynysu yn effeithiol? Mae hwn yn gwestiwn rydyn ni wedi ei ofyn droeon dros y flwyddyn a thri chwarter ddiwethaf. Mae'n ymddangos ei fod o'n codi o bosib fel cwestiwn pwysig eto.

Yn symud at gyngor newydd y JCVI, oes, yn sicr, mae angen cyflymu ac ehangu'r broses frechu. Dwi'n meddwl ein bod ni wedi cael awgrym gan y Gweinidog o ba mor benderfynol y mae hi i godi gêr o ran y broses frechu rŵan mewn ymateb i'r cyngor yna. Gaf i ofyn beth ydy'r adnoddau ychwanegol fydd ar gael i wneud hynny, yn adnoddau ariannol ac fel arall?

A thema dwi'n dychwelyd ati hi eto: a gawn ni raglen gyfathrebu glir iawn fel bod pobl yn cael syniad clir o bryd maen nhw'n debyg o dderbyn eu brechiad, a beth i'w wneud wedyn os ydyn nhw ddim wedi cael gwahoddiad pan ddylen nhw? Dwi'n derbyn yr hyn mae'r Llywodraeth yn ei ddweud, bod angen mynd drwy bobl yn nhrefn blaenoriaeth, ond mae pobl yn eiddgar i gael y brechiad ac angen gwybod pa bryd mae eu tro nhw'n debyg o ddod. Ac os oes yna rywbeth wedi mynd o'i le, mae'n iawn eu bod nhw'n gwybod i godi'r ffôn neu gysylltu ym mha bynnag ffordd i ddweud, 'Rydych chi wedi methu fi.' Mae hynny, dwi'n meddwl, yn rhan bwysig o'r broses.

Yn olaf, buaswn i'n licio tynnu sylw'r Gweinidog at bryderon difrifol sydd wedi cael eu codi'r prynhawn yma am lesiant corfforol a meddyliol chwaraewyr a staff clwb Rygbi Caerdydd—y pryderon yna'n cael eu codi ar y cyfryngau cymdeithasol gan ohebydd chwaraeon ITV Cymru, Beth Fisher, oedd yn adrodd am bryderon difrifol i'r tîm, wrth gwrs, sydd dal allan yn Ne Affrica. Wrth gwrs, maen nhw eisiau dod adre, ac wrth gwrs, byddai'n rhaid rhoi cyfundrefn brofi a chwarantîn ac ati mewn lle iddyn nhw allu dod adre, ond, a all y Gweinidog ddweud beth mae hi yn ei wneud i hwyluso eu dychweliad nhw i Gymru mor fuan ag sydd yn bosibl?

Thank you very much, Deputy Llywydd. Thank you for today's update. This is another twist in the tale of this pandemic, and as we've just heard, it's a development that certainly needs to be taken seriously. It's a matter of concern that there is evidence that it can reinfect those who have already had COVID-19 or have been double vaccinated, as we've already heard. But these are early days, of course, and it's important to bear that in mind too. There's a great deal of learning to be done.

I think I have around six questions, in case you want to take a note of them. Just on a practical level, can we have confirmation that the laboratories doing the bulk of the testing work in Wales can identify this new variant so that we are informed at an early stage of the situation here?

And secondly, one thing that I know a care home in my constituency is keen to know: do we now know whether lateral flow tests can identify this variant? It's clear why they're concerned about that. They have, by the way, written to the Minister asking about support in introducing PCR testing machines that can work within 90 minutes, and I look forward to seeing the Minister's response on that.

I think it's shocking that the UK Prime Minister rejected a request to work on a four-nation basis in response to this variant. There have been decisions that have had to be taken in common across the four nations, on international travel, for example. I certainly agree with the decision to make it a requirement to wear face coverings.

In schools in Wales, something that has been decided here in Wales for secondary schools and colleges, one specific question: can I have an assurance whether that requirement for wearing a face covering in schools and colleges is a legal requirement? There was some uncertainty raised with me on that particular issue.

The Government is right to change the self-isolation rules, and to tighten those rules once again, but, just another specific question, what additional support, financial or otherwise, is the Welsh Government considering offering to people to ensure that they are able to isolate effectively? It's a question that we've asked a number of times over the past year and three quarters. It may be arising as an important question once again here.

Moving to the new JCVI advice, yes, certainly we need to accelerate and expand the vaccination process. I think we've heard a suggestion from the Minister as to how determined she is to shift gear in terms of that vaccination process. May I ask what additional resources will be available to do that, the financial resources and other resources?

And a theme I return to again: can we have a clear communications programme so that people do have a clear idea of when they are likely to get their vaccination, and what to do then if they haven't been invited when they should have been invited? I accept what the Government says, that we need to go through people in terms of priority, but people are eager to get this vaccination and they need to know when their turn is likely to come about. And if something has gone wrong, then it's right that they should know to pick up the phone or to just inform the authorities that they've been missed. I think that's an important part of the process.

Finally, I'd like to draw the Minister's attention to serious concerns that have been raised this afternoon about the physical and mental well-being of the players and staff of Cardiff Rugby club—those concerns were raised on social media by ITV Wales sports correspondent Beth Fisher, who was reporting about grave concerns for the team who are still out in South Africa. Of course, they want to return home and, of course, we would have to have a testing and quarantine system in place for them to return home, but can the Minister tell us what she is doing to facilitate their return to Wales as soon as is possible?

16:00

Diolch yn fawr. Jest i wneud hi'n glir, mae rhai labordai ym Mhrydain ddim eto'n gallu adnabod drwy PCR yr amrywiolyn newydd yma. Felly, rŷn ni jest yn ceisio sicrhau ein bod ni'n gwybod pa labordai yw'r rheini. Wrth gwrs, mae un mawr yng Nghymru, ac mae hwnna yn y sefyllfa lle y bydden nhw yn adnabod.FootnoteLink 

Dwi ddim yn hollol siŵr o ran os mae LFTs, lateral flow tests, eto yn gallu. Ond, mae gwaith sydd wedi cael ei wneud yn yr Almaen hyd yn hyn yn dangos ei fod e'n debygol y byddan nhw'n gallu. Eto, dim ond ers chwe diwrnod ydyn ni wedi adnabod y sefyllfa yma, felly mae'r gwaith yna'n cael ei wneud ar draws y byd. Felly, mae hwnna'n bwynt pwysig. 

O ran y newidiadau hunanynysu, y rheolau a'r cymorth ariannol, rŷn ni wedi trafod yn fras efallai bydd angen gwneud rhywbeth yn y maes yma, ond dŷn ni ddim ar y pwynt yna, felly dŷn ni ddim wedi cael cytundeb ar hynny eto.

O ran mygydau mewn ysgolion, mae e'n recommendation in guidance, jest fel bod pobl yn glir beth mae hwnna'n golygu.

Ac wedyn, pryd fydd pobl yn derbyn y brechiad, wel, mae hi'n rhaglen rili cymhleth eisoes, cyn inni gael y rhaglen ychwanegol mawr yma, ac felly rŷn ni yn gofyn i bobl fod yn amyneddgar, ac mi fyddwn ni mewn amser yn dweud, 'Reit, os nad ŷch chi wedi clywed hyd yn hyn, os ŷch chi yn y categori yma, wedyn cysylltwch.' Ond dŷn ni ddim ar y pwynt yna eto. Felly, ar hyn o bryd, byddwn i'n gofyn i bobl beidio â chysylltu, achos mae lot fawr o waith yn cael ei wneud, ac mae angen inni ganolbwyntio ar y rhaglen fawr. Mi ddown ni atoch chi, ac mi wnawn ni roi gwybod ichi. Os ŷch chi yn y grŵp a rŷch chi'n meddwl eich bod chi wedi colli allan, dŷch chi ddim wedi cyrraedd y pwynt yna eto. Mi wnawn ni roi gwybod i bobl, felly byddwch yn amyneddgar os yn bosibl.

Jest o ran clwb Caerdydd, yn amlwg, beth sydd wedi digwydd yw bod De Affrica wedi mynd ar y rhestr goch. Mae hwnna'n golygu bod yna ofyniad cyfreithiol iddyn nhw ynysu. Ein cyfrifoldeb ni fel Llywodraeth yw cadw pobl Cymru'n saff, ac felly mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud hynny trwy gadw'r amrywiolyn allan cyn hired â phosibl. Wrth gwrs, mae lot o bobl ar hyd a lled y byd yn yr un sefyllfa â chlwb Caerdydd, ac felly rŷn ni yn ymwybodol bod angen inni jest ystyried eu bod nhw efallai mewn sefyllfa galed, ond mae'n rhaid inni ystyried bod pobl yn yr un sefyllfa â nhw ar draws y byd, felly rŷn ni'n cadw llygad ar y sefyllfa.

Y ffaith yw nad oes yna westy lle maen nhw'n gallu hunanynysu yng Nghymru, ac mae yna reswm clir am hynny—oherwydd, yn gyffredinol, does dim awyrennau sy'n dod o'r gwledydd coch yma. Dyw Caerdydd ddim yn faes awyr lle mae red-list countries yn cael dod a glanio; mi fyddai fe'n anghyfreithlon. Os mai honno yw'r sefyllfa rŷn ni ynddi, mae hwnna'n golygu bod yn rhaid i bobl lanio yn Lloegr. Mi fyddai fe ddim yn gwneud lot o synnwyr o ran iechyd i drawsgludo pobl o faes awyr yn Lloegr i westy yng Nghymru. Mae'n anodd iawn i ystyried ar hyn o bryd a fyddai gwesty jest cyn Nadolig yn barod i newid ei hunan i mewn i westy sydd yn barod i dderbyn pobl o wlad coch, achos dyna'r unig beth maen nhw'n gallu ei wneud wedyn. Felly, byddai Nadolig, mewn gwirionedd, drosodd iddyn nhw fel gwesty, felly yn amlwg mae hwnna'n amhosibl inni ei weithredu ar hyn o bryd.

Thank you very much. Just to make it clear, some laboratories in the UK can't yet identify the new variant through PCR. So, we're just trying to ensure that we know which laboratories those are. Of course, there's a big one in Wales, and that would be in a situation where they would be able to identify it.FootnoteLink

We're not sure if LFTs can do that yet, but work done in Germany so far shows that it's likely that they will be able to. But, we've only known about this situation for six days, so that work is being done across the world. That's an important point.

In terms of the self-isolation changes, the rules and the financial support, we've discussed very broadly that we will need to do something in this area, but we're not at that point yet, so we haven't had any agreement on that.

Regarding face coverings in schools, it is a recommendation in guidance, just so that people understand what that means.

And then, regarding when people will receive their booster vaccine, it's a very complex programme already, before we have this additional major programme, so we are asking people to be patient. We will, in time, be saying, 'Well, if you haven't heard so far, if you're in this category, then you should get in touch.' But we're not at that point yet. So, at present, I would ask people not to get in touch, because a lot of work is being done, and we need to focus on the big picture. We will get to you and we will let you know. If you're in a specific group and you think you've missed your turn, well, we haven't reached that point yet, so, please be patient, if possible.

And in terms of Cardiff Rugby, evidently, what happened is that South Africa has gone on the red list, so that means there is a legal requirement for them to isolate. Our responsibility as a Government is to keep the people of Wales safe, and so it's important that we do that by keeping the new variant out as long as possible. Of course, there are a lot of people across the world who are in the same situation as Cardiff Rugby, and so, we're aware that we do need to consider that they are in a tough situation, but we consider that there are other people in the same situation across the world, so we are keeping a watching brief on the situation.

The fact is that there is no hotel where they can self-isolate in Wales, and there is a clear reason for that—because, generally, there are no planes that are coming from the red-list countries, and Cardiff is not an airport where aeroplanes from red-list countries can land. It would be illegal. So, if that is the situation that we're in, well, that would mean that people have to land in England. It wouldn't make much sense in terms of health to take people from an airport in England to a hotel in Wales, and it's difficult to consider, at present, whether a hotel, just before Christmas, would be willing to change its status to a hotel that is willing to receive people from a red-list country, because that's the only thing they could do, and so Christmas would be over for them as a hotel and so, evidently, that is impossible for us to implement at present.

16:05

I also want to place my thanks to our healthcare workers again at this time, and also those involved with the booster vaccination programme. I do welcome the Welsh Government announcement that the booster programme will be extended to all adults, all children to be offered a second dose, and reducing the gap between the second dose and the booster from six down to three months. Minister, the emergence of the omicron virus is potentially a very serious concern. What actions will the Welsh Government take to accelerate the booster vaccination programme so that all Welsh adults can swiftly receive their booster earlier than originally envisaged? Thank you.

Hoffwn i ddiolch hefyd i'n gweithwyr gofal iechyd eto ar yr adeg hon, a hefyd y rhai sy'n ymwneud â'r rhaglen frechu atgyfnerthu. Rwyf i yn croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru y bydd y rhaglen atgyfnerthu yn cael ei hymestyn i bob oedolyn, y bydd pob plentyn yn cael cynnig ail ddos, a bydd lleihau'r bwlch rhwng yr ail ddos a'r brechlyn atgyfnerthu o chwech i dri mis. Gweinidog, mae posibilrwydd i ymddangosiad y feirws omicron fod yn bryder difrifol iawn. Pa gamau bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflymu'r rhaglen frechu atgyfnerthu fel y gall pob oedolyn yng Nghymru gael brechlyn atgyfnerthu yn gyflym yn gynharach na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol? Diolch.

Thanks very much, Rhianon, and, of course, you'll be aware that we have a very clear programme, and now we're going to undertake all of the recommendations that have come from the JCVI. We will be expanding the vaccination programme, as I explained in my statement, to all adults aged 18 to 39 years old, in terms of the booster, and those who are severely immunosuppressed will be getting a fourth vaccine, effectively, and, as you say, children from 12 to 15 years old will be offered a second dose. So, yes, we are accelerating the programme very rapidly. We did have a target to try and reach all of those who were under 50 by the new year. We are going to try and supercharge the whole process as much as possible. We'll hopefully be able to give a bit more detail in the next week or so in terms of what our plans look like and what the expectation should be there, but, as I say, only six days so far, and I can assure you that our teams have been working all weekend on this already.

Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac, wrth gwrs, byddwch chi'n ymwybodol bod gennym ni raglen glir iawn, a'n bod ni bellach yn mynd i ymgymryd â'r holl argymhellion sydd wedi dod gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Byddwn yn ehangu'r rhaglen frechu, fel y gwnes i egluro yn fy natganiad, i bob oedolyn rhwng 18 a 39 mlwydd oed, o ran y brechlyn atgyfnerthu, a bydd y rhai sydd â diffyg imiwnedd difrifol yn cael pedwerydd brechlyn, yn ei hanfod, ac, fel yr ydych chi wedi ei ddweud, cynigir ail ddos i blant o 12 i 15 mlwydd oed. Felly, ydym, rydym ni yn cyflymu'r rhaglen yn gyflym iawn. Roedd gennym ni darged i geisio cyrraedd pawb o dan 50 mlwydd oed erbyn y flwyddyn newydd. Rydym ni'n mynd i geisio gwthio'r holl broses gymaint â phosibl. Gobeithio y byddwn yn gallu rhoi ychydig mwy o fanylion yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf o ran beth fydd ein cynlluniau a beth ddylem ei ddisgwyl o ran hynny, ond, fel y dywedais i, dim ond chwe diwrnod hyd yn hyn, a gallaf eich sicrhau bod ein timau wedi bod yn gweithio drwy'r penwythnos ar hyn yn barod.

16:10

Most of my questions have been answered, so I won't waste too much time, but I, too, would also like to be associated with sharing my thanks to the NHS staff and social care staff who have done so much and are going to do, sadly, an awful lot more.

And thank you for your statement today. The area that I was going to pick up on was only on the back of several very concerned elderly residents who are really anxious that they've been struggling to get a COVID pass, and they are planning to have Christmas events with family and now fear that they perhaps won't be able to because a new expectation may come in that COVID passes have to be used in the hospitality sector. And I think I saw that replicated on the news somewhere earlier today, where hostelries are already finding there are cancellations of things. Now, I know that is perhaps an inevitable outcome of heightened concern, as we have at the moment, but I'm not sure, Minister, if you can say anything further about any intention to extend the COVID pass system into the hospitality sector. I know you'll review it on a three-weekly basis, but some of that clarity would be really helpful for elderly people who did not have a proper Christmas last year, and this will perhaps be the first time they have one, and they're really worried that they're going to have to cancel because they won't be able to get their pass if it is needed. Thank you. 

Mae'r rhan fwyaf o fy nghwestiynau wedi eu hateb, felly ni fyddaf yn gwastraffu gormod o amser, ond hoffwn i hefyd fod yn gysylltiedig â rhannu fy niolch i staff y GIG a staff gofal cymdeithasol sydd wedi gwneud cymaint ac sy'n mynd i wneud llawer iawn mwy, yn anffodus.

A diolch i chi am eich datganiad heddiw. Yr hyn yr oeddwn i am roi sylw iddo, ar gefn nifer o drigolion oedrannus sy'n bryderus iawn eu bod wedi cael trafferth cael pàs COVID, ac maen nhw'n bwriadu cynna digwyddiadau Nadolig gyda theulu ac maen nhw'n ofni bellach na fyddan nhw'n gallu gwneud hynny oherwydd efallai y bydd disgwyliad newydd yn cael ei gyflwyno bod yn rhaid defnyddio pasys COVID yn y sector lletygarwch. Ac rwy'n credu i mi weld hynny yn cael ei ailadrodd ar y newyddion rywle yn gynharach heddiw, lle mae mannau lletygarwch eisoes yn gweld bod pethau'n cael eu canslo. Nawr, rwy'n gwybod bod hynny efallai yn ganlyniad anochel i bryder cynyddol, fel sydd gennym ar hyn o bryd, ond nid wyf i'n siŵr, Gweinidog, a allwch chi ddweud unrhyw beth arall am unrhyw fwriad i ymestyn system pasys COVID i'r sector lletygarwch. Rwy'n gwybod y byddwch yn ei adolygu bob tair wythnos, ond byddai rhywfaint o'r eglurder hwnnw yn ddefnyddiol iawn i bobl oedrannus nad oedden nhw wedi cael Nadolig go iawn y llynedd, ac efallai mai dyma'r tro cyntaf iddyn nhw gael un, ac maen nhw'n poeni'n fawr y bydd yn rhaid iddyn nhw ganslo oherwydd na fyddan nhw'n gallu cael eu pàs os bydd ei angen. Diolch.

Thanks, Peter. We're all desperate for a good Christmas this year, aren't we? We were deprived of it last year, and I know in particular lots of old people love and really look forward to that time with their families. I would urge people to understand that it's a COVID pass, so not only can you use the pass, which demonstrates that you've had the vaccination, but also you can use a lateral flow test. Now, at the moment, the threat in Wales is actually the delta variant. Let's not forget, that's not gone away. We're still at a rate where we're just under 500 cases per 100,000. So, people need to take seriously the fact that actually COVID is still alive and well in our communities. So, they can take a lateral flow test if they're having difficulty there, but of course we'll do all we can to try to improve the situation in relation to getting that paper pass, if that would be helpful to them. 

And just on the hospitality situation, obviously this is something that we will review in the light of the 21-day review. 

Diolch, Peter. Rydym ni i gyd awyddus iawn am Nadolig da eleni, onid ydym ni? Cawsom ein hamddifadu ohono y llynedd, ac rwy'n gwybod yn arbennig bod llawer o hen bobl yn dwlu ar yr amser hwnnw gyda'u teuluoedd ac yn edrych ymlaen ato yn fawr. Byddwn i'n annog pobl i ddeall mai pàs COVID ydyw, felly nid yn unig y gallwch ddefnyddio'r pàs, sy'n dangos eich bod wedi cael y brechiad, ond hefyd gallwch chi ddefnyddio prawf llif unffordd. Nawr, ar hyn o bryd, y bygythiad yng Nghymru mewn gwirionedd yw'r amrywiolyn delta. Gadewch i ni beidio ag anghofio, nid yw hwnnw wedi diflannu. Rydym ni'n dal i fod ar gyfradd lle rydym ychydig o dan 500 o achosion fesul 100,000 o bobl. Felly, mae angen i bobl gymryd o ddifrif y ffaith bod COVID yn dal yn fyw ac iach yn ein cymunedau. Felly, gallan nhw gymryd prawf llif unffordd os ydyn nhw'n cael trafferth, ond wrth gwrs byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i geisio gwella'r sefyllfa o ran cael y pàs papur hwnnw, os byddai hynny'n ddefnyddiol iddyn nhw.

Ac o ran y sefyllfa lletygarwch, yn amlwg mae hyn yn rhywbeth y byddwn yn ei adolygu yng ngoleuni'r adolygiad 21 diwrnod.

Weinidog, mae'n hanfodol nawr bod y trafferthion rŷn ni i gyd, dwi'n siŵr, fel Aelodau wedi clywed amdanynt o ran derbyn y brechiad atgyfnerthu, y pryderon yma rydyn ni wedi eu trafod y prynhawn yma, yn cael eu datrys. Mae un o fy etholwyr i, sydd yn ei saithdegau hwyr, yn dioddef o alergedd difrifol, a hyn yn glir ar ei chofnod meddygol, a gwnaeth e gael ei gymryd i ystyriaeth pan gafodd hi'r ddau bigiad gyntaf, wrth gwrs. Mae wedi cael gwahoddiad i dderbyn y brechiad atgyfnerthu, ac wedyn ar ôl mynd bob cam o Gwm-gwrach i'r ganolfan yn Abertawe, cafodd ei throi i ffwrdd am nad oedd modd delio â hi yno. Yna, fe gafodd hi wahoddiad gan ei meddyg teulu am y brechiad atgyfnerthu. Digwyddodd yr un peth. Dywedwyd wrthi y buasai'r tîm alergedd yn cysylltu, ond mae'n dal i aros ac mae'n rhai wythnosau nawr. Does dim ffordd ganddi—a dwi wedi edrych ar hwn hefyd—i gysylltu â'r tîm alergedd i wybod pryd y bydd hi'n gallu derbyn apwyntiad, ac ym mhle. Felly, hoffwn wybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod y bobl fregus yma, ym mhob rhan o Gymru, yn cael eu hamddiffyn yn brydlon ac yn llawn, yn enwedig o gofio'r pryder nawr am yr amrywiolyn newydd. Diolch.

Minister, it's crucial now that the difficulties that I'm sure we, as Members, have all heard of in terms of getting the booster and these concerns that we've discussed this afternoon are resolved. A constituent of mine in her late seventies suffers from a serious allergy, and this is clear on her medical records and it was taken into account when she had the first two vaccinations. She has been invited for a booster jab and, having gone every step from Cwm-gwrach to the centre in Swansea, she was turned away because she couldn't be dealt with there. Then, she was invited by her GP for the booster, and the same thing happened again. She was informed that the allergy team would contact her, but she is still waiting, and it's been some weeks now. She has no way—and I've looked at this myself—to contact the allergy team to know exactly when she will get an appointment and where. So, I would like to know what the Government is doing to ensure that these vulnerable people in all parts of Wales are properly protected and fully protected, particularly given the concern about this new variant. Thank you. 

Diolch yn fawr, Sioned. Yn amlwg, mae'n anodd i fi sôn am unrhyw achos unigol, ond beth dwi yn cydnabod yw ei bod hi wedi bod, efallai, yn fwy anodd y tro yma i fynd at bobl, yn arbennig yn eu cartrefi nhw, achos mae'n rhaid ichi aros am 15 munud ar ôl ichi gael y brechiad. Nid hynny yw'r achos yn yr achos yma, ond dwi'n meddwl ei bod yn bwysig bod pobl—ac mae'n dda i weld ei bod hi wedi ymateb i'r cais yna pan gafodd ei galw, a buaswn i'n meddwl ei bod yn gwneud synnwyr iddi gario ymlaen i fynd at y bobl sy'n deall y system alergedd a sut buasai hwnna'n effeithio arni. 

Thank you very much, Sioned. It's obviously difficult for me to talk about any individual case, but what I do recognise is that it has been more difficult this time to go to specific people in their own homes, because you have to wait for 15 minutes after you have the vaccination. So, that's not the case in this particular case, but I do think it's important—and it's good to see that she has responded to that request when she was called, and I would think that it would make sense for her to carry on going to the people who understand the allergy system and how that would affect her. 

I actually had my Pfizer booster on Sunday. But in your written statement last night, 'COVID-19 Vaccination—JCVI further advice on boosters', you stated that you have accepted the recommendations of the Joint Committee on Vaccination and Immunisation in line with the other nations of the UK. What assurance can you therefore provide for the constituent who stated this morning, 'I'm trying to rebook my booster vaccine from 18 December to 11 December as I'm travelling to France on 19 December and, to enter France, I have to have had my booster seven days beforehand. I'm going around in circles with the Welsh COVID vaccine line. Please can you help? It takes hours to get through and then no-one is able to change it. I've just called the COVID line again and they said their systems have not yet been updated and they cannot book me earlier than the date I have. Am I able to try and get an appointment in England? This is becoming a nightmare. I've been trying since Friday and keep being told that the Welsh systems have not been updated yet and to call back next day.'

Cefais i fy mrechlyn atgyfnerthu Pfizer ddydd Sul. Ond yn eich datganiad ysgrifenedig neithiwr, 'Brechlyn COVID-19—cyngor pellach ar frechlynau atgyfnerthu gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu', fe wnaethoch chi ddatgan eich bod wedi derbyn argymhellion y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yn unol â chenhedloedd eraill y DU. Pa sicrwydd allwch ei roi felly i'r etholwr a ddywedodd y bore yma, 'Rwy'n ceisio ail-drefnu fy mrechlyn atgyfnerthu o 18 Rhagfyr i 11 Rhagfyr gan fy mod i'n teithio i Ffrainc ar 19 Rhagfyr ac, i fynd i Ffrainc, mae'n rhaid i mi fod wedi cael fy mrechlyn atgyfnerthu saith diwrnod ymlaen llaw. Rwy'n troi mewn cylchoedd gyda llinell frechu COVID Cymru. Allwch chi helpu? Mae'n cymryd oriau i fynd drwodd ac yna nid oes unrhyw un yn gallu ei newid. Rwyf i newydd ffonio'r llinell COVID eto ac fe wnaethon nhw ddweud nad yw eu systemau wedi eu diweddaru eto ac na allan nhw drefnu dyddiad cynharach na'r dyddiad sydd gen i. Ydw i'n gallu ceisio cael apwyntiad yn Lloegr? Mae hyn yn mynd yn hunllef. Rwyf i wedi bod yn ceisio ers dydd Gwener ac maen nhw'n dweud wrthyf o hyd nad yw systemau Cymru wedi eu diweddaru eto ac i ffonio eto y diwrnod wedyn.'

16:15

Thanks very much, Mark, and I would like to remind your constituent that, actually, the travel advice from the Welsh Government is don't do it—don't travel abroad. This is not the time to travel abroad, particularly when we have this new variant that we know very little about. So, we obviously are not going to change our whole system to try and fast-track somebody who is going against Welsh Government advice; that probably wouldn't make any sense politically for us. So, I'm afraid your constituent will have to remain in line, as everybody else does, and we will do it on the basis that the JCVI has advised us, that is, in order of of age and vulnerability.

Diolch yn fawr iawn, Mark, a hoffwn i atgoffa eich etholwr mai'r cyngor teithio gan Lywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, yw peidio â'i wneud—peidiwch â theithio dramor. Nid nawr yw'r amser i deithio dramor, yn enwedig pan fo'r amrywiolyn newydd hwn nad ydym yn gwybod fawr ddim amdano wedi ymddangos. Felly, mae'n amlwg nad ydym yn mynd i newid ein system gyfan i geisio cyflymu'r broses i rywun sy'n mynd yn erbyn cyngor Llywodraeth Cymru; mae'n debyg na fyddai hynny'n gwneud unrhyw synnwyr yn wleidyddol i ni. Felly, mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i'ch etholwr aros ei dro, fel mae pawb arall yn ei wneud, a byddwn yn ei wneud ar y sail y mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi ein cynghori, hynny yw, yn nhrefn oedran a bod yn agored i salwch.

Thank you very much, Deputy Llywydd, and thank you for your statement this afternoon, Minister. I just want to second Russell George's comments in that I do appreciate that you've got a lot on your plate and you're dealing with a very complex and ever-changing situation, so I do acknowledge that.

So, Minister, do you agree with me that, although we need to be cautious, we don't need to panic? We simply don't know enough about this new variant, but early indications show that fully vaccinated individuals are more likely to experience mild symptoms. Therefore, the best defence we have is to ramp up boosters, and it was only lunchtime today that Prime Minister Boris Johnson said that we should be throwing everything at these booster jabs and it's promising to see that you're sharing the same enthusiasm on a cross-border basis. So, Minister, what steps are you taking to ensure that all care staff are fully vaccinated? Because the latest figures from Public Health Wales show that less than 63 per cent of care staff are fully vaccinated, compared to nearly 80 per cent of health workers. Minister, with visitors to care homes having to show a negative test before they can visit, do you agree that the staff are the most likely infection carriers for the care home residents? Therefore, will you commit to ensuring that booster jabs will be offered and supplied to all care home staff before Christmas? Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. Hoffwn i eilio sylwadau Russell George gan fy mod i'n gwerthfawrogi bod gennych lawer ar eich plât a'ch bod yn ymdrin â sefyllfa gymhleth sy'n newid yn barhaus, felly rwyf i yn cydnabod hynny.

Felly, Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi, er bod angen i ni fod yn ofalus, nad oes angen i ni fynd i banig? Nid ydym yn gwybod digon am yr amrywiolyn newydd hwn, ond mae arwyddion cynnar yn dangos bod unigolion sydd wedi eu brechu'n llawn yn fwy tebygol o gael symptomau ysgafn. Felly, yr amddiffyniad gorau sydd gennym yw cynyddu'r brechlyn atgyfnerthu, a dim ond amser cinio heddiw dywedodd y Prif Weinidog Boris Johnson y dylem ni fod yn taflu popeth at y brechlynau atgyfnerthu hyn ac mae'n addawol gweld eich bod yn rhannu'r un brwdfrydedd ar sail drawsffiniol. Felly, Gweinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod yr holl staff gofal yn cael eu brechu'n llawn? Oherwydd mae'r ffigurau diweddaraf gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod llai na 63 y cant o staff gofal wedi eu brechu'n llawn, o'i gymharu â bron i 80 y cant o weithwyr iechyd. Gweinidog, gan fod ymwelwyr â chartrefi gofal yn gorfod dangos prawf negyddol cyn y gallan nhw ymweld, a ydych chi'n cytuno mai'r staff yw'r cludwyr heintiau mwyaf tebygol ar gyfer preswylwyr cartrefi gofal? Felly, a wnewch chi ymrwymo i sicrhau y bydd brechlynau atgyfnerthu yn cael eu cynnig a'u darparu i holl staff cartrefi gofal cyn y Nadolig? Diolch.

Thanks very much. You're absolutely right; we're being cautious and we're not panicking. That's absolutely where the Welsh Government is at the moment. We are ramping up our vaccination approach and all care staff should have been offered the vaccine by now. So, obviously, sometimes, people are not in the right place at the right time and so we just need to keep going back at them and to make sure that they are taking up that opportunity. But just to point out that, irrespective of whether they've had the booster, they of course will be requested to take regular tests because they're working in a very vulnerable environment.

Diolch yn fawr. Rydych chi'n llygad eich lle; rydym ni'n bod yn ofalus ac nid ydym ni'n mynd i banig. Dyna union safbwynt Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Rydym yn cynyddu ein dull brechu a dylai'r holl staff gofal fod wedi cael cynnig y brechlyn erbyn hyn. Felly, yn amlwg, weithiau, nid yw pobl yn y lle iawn ar yr adeg iawn ac felly mae angen i ni barhau i fynd yn ôl atyn nhw a sicrhau eu bod yn manteisio ar y cyfle hwnnw. Ond i dynnu sylw at y ffaith, pa un a ydyn nhw wedi cael y brechlyn atgyfnerthu ai peidio, gofynnir iddyn nhw, wrth gwrs, gymryd profion rheolaidd oherwydd eu bod yn gweithio mewn amgylchedd agored i niwed iawn.

Diolch, Weinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Cofiwch, os gwelwch yn dda, os ydych chi'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu ddau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

Thank you, Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. Please remember, if you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:19.

Plenary was suspended at 16:19. 

16:25

Ailymgynullodd y Senedd am 16:28, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:28, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Cymru o Blaid Pobl Hŷn: Ein Strategaeth ar gyfer Cymdeithas sy'n Heneiddio
6. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Age Friendly Wales: Our strategy for an Ageing Society

Croeso nôl, a'r eitem nesaf yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: 'Cymru o Blaid Pobl Hŷn: Ein Strategaeth ar gyfer Cymdeithas sy'n Heneiddio'. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan. 

Welcome back. The next item is a statement by the Deputy Minister for Social Services: 'Age Friendly Wales: Our Strategy for an Ageing Society'. And I call on the Deputy Minister, Julie Morgan. 

Diolch. 'Age Friendly Wales: Our Strategy for an Ageing Society' was published on 7 October. following an extensive programme of engagement with older people and their representatives. The strategy sets out our vision for an age-friendly Wales, which supports people of all ages to live and age well. The strategy challenges ageist stereotypes of older people as passive recipients of health and social care, and I am concerned that the pandemic may have helped to embed such stereotypes in people’s minds. It's all too easy to overlook the many ways older people support our communities to flourish.

We should not forget that many older people living with dementia are cared for by their partner, siblings or a neighbour who are often older too, or that many working adults rely on grandparents for childcare. The value of older volunteers certainly became clear during the pandemic, as many charities struggled to cope without their support. Before COVID-19, older people’s contribution to the Welsh economy was estimated to be over £2 billion a year.

The strategy for an ageing society aims to change the way we all think and feel about ageing. We want to create a Wales where everyone looks forward to growing older, a Wales where individuals can take responsibility for their own health and well-being whilst feeling confident that support will be available and easily accessible if needed.

Thanks to groundbreaking developments in health and technology, the global population of people aged over 60 has been growing faster than any other age group, but the pandemic showed how easily these gains can be taken away. It also showed how important it is that different generations understand each other, so they can pull together at times of crisis and play to our strengths as strong, vibrant communities across Wales. Working in partnership across generations, sectors and communities is fundamental to the creation of an age-friendly Wales.

To turn our vision into reality this year, we've allocated £550,000 to local authorities to support their work to become age-friendly and to gain membership of the World Health Organization's network of age-friendly cities and communities. To gain membership, local authorities must show how they are engaging with older people. Our vision is shared with the Older People's Commissioner for Wales, who is providing valuable support and guidance to local authorities as they work towards age-friendly status.

The United Nations' principles for older people have informed the development of this strategy and run throughout it. I want Wales to be a nation that celebrates age and, in line with the UN principles, a nation that upholds the independence, participation, care, self-fulfilment and dignity of older people at all times. This year, we will allocate £100,000 to promote awareness of older people's rights and inspire a common understanding of the transformative effects of a rights-based approach.

We are fortunate that we have a firm grasp on the circumstances of older people in Wales. In 2019, we commissioned the internationally recognised Centre for Innovative Ageing at Swansea University to benchmark the situation of older people in Wales against the other three UK nations. This measure was updated in 2021. The centre used a range of measures to create a UK age index and the results show that Wales was ranked first, with the highest overall score, followed by Scotland, England and finally Northern Ireland. This shows that there is much that we are doing well, and we should feel proud that our commitment to support older people is clearly evidenced.

In addition, the Older People's Commissioner for Wales's state of the nation reports of 2019 and 2021 offer a firm statistical and empirical grounding to build on, which charts the impact of COVID-19. Collectively, these reports provide a clear indication of where action is needed to improve lives for older people across Wales.

Older people have been directly involved in creating this strategy and will be involved in its delivery via my ministerial advisory forum on ageing. We will put the voice and experience of older people at the heart of our policy process and continue to support five national older people's groups and forums, hosted by Age Cymru. Collectively, their work helps us to understand and respond to the key issues affecting older people today.

We will work across Government to address the wide range of factors that influence how we age, from our health, social care and transport systems to the way we socialise, work and care for others. The strategy aims to unlock the potential of today’s older people and tomorrow's ageing society. Work is already under way to develop a delivery plan setting out clear actions, milestones and timescales to monitor the strategy's implementation.

This strategy is about how we look to the future, based on sound knowledge and understanding—a strategy developed with and for the people of Wales. By acknowledging and valuing the contributions of all older people in Wales, we can reject ageism and work across generations to create an age-friendly Wales.

Diolch. Cafodd 'Cymru o Blaid Pobl Hŷn: Ein Strategaeth ar gyfer Cymdeithas sy'n Heneiddio' ei chyhoeddi ar 7 Hydref, yn dilyn rhaglen helaeth o ymgysylltu â phobl hŷn a'u cynrychiolwyr. Mae'r strategaeth yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer Cymru sydd o blaid pobl hŷn, sy'n cefnogi pobl o bob oed i fyw a heneiddio'n dda. Mae'r strategaeth yn herio stereoteipiau, sy'n rhagfarnllyd ar sail oedran, o bobl hŷn fel derbynwyr goddefol iechyd a gofal cymdeithasol, ac rwy'n pryderu y gallai'r pandemig fod wedi helpu i ymwreiddio stereoteipiau o'r fath ym meddyliau pobl. Mae'n rhy hawdd anwybyddu'r ffyrdd niferus y mae pobl hŷn yn cefnogi ein cymunedau i ffynnu.

Ni ddylem ni anghofio mai eu partneriaid, brodyr neu chwiorydd neu gymdogion, sydd yn aml yn hŷn eu hunain hefyd, sy'n gofalu am lawer o bobl hŷn sy'n byw gyda dementia, neu fod llawer o oedolion sy'n gweithio yn dibynnu ar neiniau a theidiau am ofal plant. Yn sicr, daeth gwerth gwirfoddolwyr hŷn i'r amlwg yn ystod y pandemig, gan fod llawer o elusennau'n ei chael hi'n anodd ymdopi heb eu cefnogaeth. Cyn COVID-19, yr amcangyfrif oedd bod cyfraniad pobl hŷn i economi Cymru dros £2 biliwn y flwyddyn.

Nod y strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio yw newid y ffordd yr ydym ni i gyd yn meddwl ac yn teimlo am heneiddio. Rydym ni eisiau creu Cymru lle mae pawb yn edrych ymlaen at fynd yn hŷn, Cymru lle gall unigolion gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd a'u lles eu hunain gan deimlo'n hyderus y bydd cymorth ar gael ac yn hawdd ei gyrraedd os oes ei angen.

Diolch i ddatblygiadau arloesol ym maes iechyd a thechnoleg, mae'r boblogaeth fyd-eang o bobl dros 60 oed wedi bod yn tyfu'n gyflymach nag unrhyw grŵp oedran arall, ond dangosodd y pandemig pa mor hawdd y mae modd i'r enillion hyn gael eu dileu. Dangosodd hefyd pa mor bwysig yw hi fod gwahanol genedlaethau'n deall ei gilydd, fel y gallan nhw ddod at ei gilydd ar adegau o argyfwng a chwarae i'n cryfderau fel cymunedau cryf a bywiog ledled Cymru. Mae gweithio mewn partneriaeth ar draws cenedlaethau, sectorau a chymunedau yn hanfodol i greu Cymru sydd o blaid pobl hŷn.

I wireddu'n gweledigaeth eleni, rydym ni wedi dyrannu £550,000 i awdurdodau lleol i gefnogi eu gwaith i fod yn sefydliadau sy'n cefnogi pobl hŷn ac i ennill aelodaeth o rwydwaith Sefydliad Iechyd y Byd o ddinasoedd a chymunedau sy'n cefnogi pobl hŷn. Er mwyn ennill aelodaeth, rhaid i awdurdodau lleol ddangos sut maen nhw'n ymgysylltu â phobl hŷn. Mae ein gweledigaeth ni'n cael ei rhannu â Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, sy'n darparu cymorth ac arweiniad gwerthfawr i awdurdodau lleol wrth iddyn nhw weithio tuag at statws sydd o blaid pobl hŷn.

Mae egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn wedi llywio'r gwaith o ddatblygu'r strategaeth hon ac wedi bod yn rhan ohono drwyddi draw. Rwyf i eisiau i Gymru fod yn genedl sy'n dathlu oedran ac, yn unol ag egwyddorion y Cenhedloedd Unedig, cenedl sy'n cynnal annibyniaeth, cyfranogiad, gofal, hunan-foddhad ac urddas pobl hŷn bob amser. Eleni, byddwn ni'n dyrannu £100,000 i hyrwyddo ymwybyddiaeth o hawliau pobl hŷn ac ysbrydoli dealltwriaeth gyffredin o effeithiau trawsnewidiol dull gweithredu sy'n seiliedig ar hawliau.

Rydym ni'n ffodus bod gennym ni ddealltwriaeth gadarn o amgylchiadau pobl hŷn yng Nghymru. Yn 2019, gwnaethom ni gomisiynu'r Ganolfan am Heneiddio Arloesol ym Mhrifysgol Abertawe sy'n cael ei chydnabod yn rhyngwladol i feincnodi sefyllfa pobl hŷn yng Nghymru o'i chymharu â thair gwlad arall y DU. Cafodd y mesur hwn ei ddiweddaru yn 2021. Defnyddiodd y ganolfan amrywiaeth o fesurau i greu mynegai oedran y DU ac mae'r canlyniadau'n dangos bod Cymru ar y brig, gyda'r sgôr gyffredinol uchaf, ac yna'r Alban, Lloegr ac yn olaf Gogledd Iwerddon. Mae hyn yn dangos bod llawer yr ydym ni'n ei wneud yn dda, a dylem ni deimlo'n falch bod tystiolaeth glir o'n hymrwymiad i gefnogi pobl hŷn.

Yn ogystal, mae adroddiadau Cyflwr y Genedl Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru yn 2019 a 2021 yn cynnig sylfaen ystadegol ac empirig gadarn i'w datblygu, sy'n nodi effaith COVID-19. Gyda'i gilydd, mae'r adroddiadau hyn yn rhoi syniad clir o ble mae angen gweithredu i wella bywydau pobl hŷn ledled Cymru.

Mae pobl hŷn wedi bod yn ymwneud yn uniongyrchol â chreu'r strategaeth hon a byddan nhw'n ymwneud â'i chyflawni drwy fy fforwm cynghori gweinidogol ar heneiddio. Byddwn ni'n rhoi llais a phrofiad pobl hŷn wrth wraidd ein proses bolisi ac yn parhau i gefnogi pum grŵp a fforwm cenedlaethol ar gyfer pobl hŷn, wedi'u cynnal gan Age Cymru. Gyda'i gilydd, mae eu gwaith yn ein helpu ni i ddeall ac ymateb i'r materion allweddol sy'n effeithio ar bobl hŷn heddiw.

Byddwn ni'n gweithio ledled y Llywodraeth i ymdrin â'r amrywiaeth eang o ffactorau sy'n dylanwadu ar sut yr ydym ni'n heneiddio, o'n systemau iechyd, gofal cymdeithasol a thrafnidiaeth i'r ffordd yr ydym ni'n cymdeithasu, yn gweithio ac yn gofalu am eraill. Nod y strategaeth yw datgloi potensial pobl hŷn heddiw a chymdeithas sy'n heneiddio yfory. Mae gwaith eisoes ar y gweill i ddatblygu cynllun cyflawni sy'n nodi camau gweithredu, cerrig milltir ac amserlenni clir i fonitro gweithrediad y strategaeth.

Mae'r strategaeth hon yn ymwneud â sut yr ydym ni'n edrych i'r dyfodol, yn seiliedig ar wybodaeth a dealltwriaeth gadarn—strategaeth wedi'i datblygu gyda phobl Cymru ac ar eu cyfer. Drwy gydnabod a gwerthfawrogi cyfraniadau holl bobl hŷn Cymru, gallwn ni wrthod rhagfarn ar sail oedran a gweithio ar draws cenedlaethau i greu Cymru sydd o blaid pobl hŷn.

16:30

Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies.

Conservative spokesperson, Gareth Davies.

Thank you very much, Deputy Llywydd, and thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister. I also welcome the age-friendly Wales strategy—I mean, what's not to like with it really—apart from the fact that we have yet another aspirational strategy with very little detail on how we will achieve that strategy or targets to measure our progress against. When will we see an action plan and deliverable targets? We should have an age-friendly Wales today, not in some yet-to-be-decided timescale. Older people in Wales, the very ones who helped inform your strategy, need action now, not yet more committees, ministerial panels or focus groups.

In the weeks following the publication of your document, Deputy Minister, the Welsh Government have continued to pursue age-unfriendly policies. You introduced vaccine passports for theatres and cinemas, yet older people struggle to get through on the line established to supply paper passes to those who don't have a smartphone. Yesterday, your Government announced that, from today, it would add the booster jab status to the vaccine passports, but older people wishing to travel overseas to visit loved ones over Christmas are out of luck because the status won't be added to paper passes until some time in January. Is this an age-friendly Welsh Government?

Why then do older people spend much longer in our A&E departments? The average waiting time in A&E for those over the age of 85 is seven hours and 47 minutes—almost double the target wait. Deputy Minister, you say that your strategy is informed by the United Nations' principles for older persons, but you have refused to support my calls to enshrine these principles in a rights-based approach to services for older people in Wales, so you can't say one thing and then vote against it in practice.

In the next 10 to 15 years, the number of people over the age of 65 who struggle with day-to-day activities is set to grow by over a third. Do you believe that your Government can deliver a health and care service that can meet this growing need? Deputy Minister, when it comes to health and care in Wales, we should be spending around £1.18 for every pound spent in England to meet the added needs of our older population, yet recent figures from Audit Wales show that spending is around £1.05. Will you be urging the finance Minister to massively increase health and care spending in order to meet the objectives set out in your strategy?

Deputy Minister, the key underpinnings of your ageing strategy is to enable older people to participate and make their voices heard. Our older population has felt the effects of the COVID-19 pandemic more keenly than any other segment of our community. Do you therefore agree with my party—and now the older people's commissioner—that we need a Wales-specific public inquiry into the handling of this pandemic? Mrs Herklots says, and I quote,

'Holding a Wales-specific Public Inquiry will ensure that the Chair and the panel running the Inquiry understand devolution and the cultural and political distinctiveness of Wales, as well as being representative of the diversity of our nation and accessible in a way that a UK-wide Inquiry may not be able to achieve.'

She goes on to say,

'This will be crucially important if we are to hear directly from older people and their loved ones, many of whom will have lost someone, and give them the opportunity for their stories to be heard. Enabling people to share their experiences and have their voices heard will be a fundamental part of an Inquiry, and will be part of our collective recovery from this most devastating period.'

Do you support this view, Deputy Minister, and do you agree that not holding a Wales-specific COVID inquiry risks missing potential opportunities to make our health and care services more resilient and sustainable? Deputy Minister, I look forward to seeing your delivery plan and I support your aspirations, but we have to ensure that they become more than that. Older people in Wales need more than warm words. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Rwyf innau hefyd yn croesawu y strategaeth Cymru o blaid pobl hŷn—beth nad oes i'w hoffi amdano mewn gwirionedd—ar wahân i'r ffaith bod gennym ni strategaeth arall sy'n llawn dyheadau ond heb fawr o fanylion ynghylch sut y byddwn ni'n cyflawni'r strategaeth honno neu'r targedau hynny i fesur ein cynnydd yn eu herbyn. Pryd y byddwn ni'n gweld cynllun gweithredu a thargedau y mae modd eu cyflawni? Dylem ni fod â Chymru sydd o blaid pobl hŷn heddiw, nid mewn rhyw amserlen sydd eto i'w phenderfynu. Mae angen gweithredu ar bobl hŷn yng Nghymru, yr union rai a helpodd i lywio eich strategaeth nawr, nid mwy o bwyllgorau, paneli gweinidogol neu grwpiau ffocws eto.

Yn ystod yr wythnosau ar ôl cyhoeddi eich dogfen, Dirprwy Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i ddilyn polisïau nad ydyn nhw o blaid oedran. Gwnaethoch chi gyflwyno pasbortau brechlyn ar gyfer theatrau a sinemâu, ac eto mae pobl hŷn yn ei chael hi'n anodd cysylltu ar y llinell a gafodd ei sefydlu i gyflenwi tocynnau papur i'r rhai nad oes ganddyn nhw ffôn clyfar. Ddoe, cyhoeddodd eich Llywodraeth y byddai, o heddiw ymlaen, yn ychwanegu'r statws brechlyn atgyfnerthu i'r pasbortau brechlyn, ond mae pobl hŷn sy'n dymuno teithio dramor i ymweld ag anwyliaid dros y Nadolig yn anlwcus oherwydd na fydd y statws yn cael ei ychwanegu at docynnau papur tan rywbryd ym mis Ionawr. A yw hon yn Llywodraeth Cymru sydd o blaid pobl hŷn?

Pam felly bod pobl hŷn yn treulio llawer hirach yn ein hadrannau Damweiniau ac Achosion Brys? Yr amser aros cyfartalog mewn adran damweiniau ac achosion brys i'r rhai dros 85 oed yw saith awr a 47 munud—bron ddwywaith yr arhosiad targed. Dirprwy Weinidog, rydych chi'n dweud bod eich strategaeth yn cael ei llywio gan egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn, ond rydych chi wedi gwrthod cefnogi fy ngalwadau i i ymgorffori'r egwyddorion hyn mewn dull sy'n seiliedig ar hawliau o gynnal gwasanaethau i bobl hŷn yng Nghymru, felly ni allwch chi ddweud un peth ac yna pleidleisio yn ei erbyn yn ymarferol.

Yn y 10 i 15 mlynedd nesaf, bydd nifer y bobl dros 65 oed sy'n cael trafferth gyda gweithgareddau o ddydd i ddydd yn tyfu dros draean. A ydych chi'n credu y gall eich Llywodraeth ddarparu gwasanaeth iechyd a gofal a all ddiwallu'r angen cynyddol hwn? Dirprwy Weinidog, pan ddaw'n fater o iechyd a gofal yng Nghymru, dylem ni fod yn gwario tua £1.18 am bob punt sy'n cael ei wario yn Lloegr i ddiwallu anghenion ychwanegol ein poblogaeth hŷn, ond mae ffigurau diweddar gan Archwilio Cymru yn dangos bod gwariant tua £1.05. A fyddwch chi'n annog y Gweinidog cyllid i gynyddu gwariant ar iechyd a gofal yn aruthrol er mwyn cyflawni'r amcanion sydd wedi'u nodi yn eich strategaeth?

Dirprwy Weinidog, prif elfennau eich strategaeth heneiddio yw galluogi pobl hŷn i gymryd rhan a lleisio eu barn. Mae ein poblogaeth hŷn wedi teimlo effeithiau pandemig COVID-19 i'r byw yn fwy nag unrhyw ran arall o'n cymuned. A ydych chi felly'n cytuno â fy mhlaid i—a'r comisiynydd pobl hŷn nawr—fod angen ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru arnom ni i ymdrin â'r pandemig hwn? Mae Mrs Herklots yn dweud, ac rwy'n dyfynnu,

'Bydd cynnal Ymchwiliad Cyhoeddus sy'n benodol i Gymru yn sicrhau bod y Cadeirydd a'r panel sy'n cynnal yr Ymchwiliad yn deall datganoli a natur unigryw ddiwylliannol a gwleidyddol Cymru, yn ogystal â bod yn gynrychioliadol o amrywiaeth ein cenedl ac yn hygyrch mewn ffordd na all Ymchwiliad ledled y DU ei gyflawni.'

Mae hi'n mynd ymlaen i ddweud,

'Bydd hyn yn hollbwysig os ydym ni eisiau clywed yn uniongyrchol gan bobl hŷn a'u hanwyliaid, y bydd llawer ohonyn nhw wedi colli rhywun, ac yn rhoi cyfle i'w hanesion nhw gael eu clywed. Bydd galluogi pobl i rannu eu profiadau a lleisio eu barn yn rhan sylfaenol o ymchwiliad, a bydd yn rhan o'n hadferiad ar y cyd o'r cyfnod mwyaf dinistriol hwn.'

A ydych chi'n cefnogi'r farn hon, Dirprwy Weinidog, ac a ydych chi'n cytuno bod peidio â chynnal ymchwiliad COVID sy'n benodol i Gymru yn peryglu colli cyfleoedd posibl i wneud ein gwasanaethau iechyd a gofal yn fwy cadarn a chynaliadwy? Dirprwy Weinidog, edrychaf ymlaen at weld eich cynllun cyflawni ac rwyf i'n cefnogi eich dyheadau, ond mae'n rhaid i ni sicrhau eu bod yn dod yn fwy na hynny. Mae angen mwy na geiriau cynnes ar bobl hŷn yng Nghymru. Diolch.

16:35

I thank you for those comments. Just to deal with what I can of all of those points: aspiration and little detail, I think we have specified specifically the money that we are allocating in order to bring about age-friendly communities. We've done this in conjunction with the older person's commission, and each local authority is taking forward plans to bring forward more age-friendly communities in their areas. And if they become members of the World Health Organization network, it will be monitored, so there's quite a lot of detail in all this. So, I think it's quite wrong to say that this is short of detail.

This is also very strongly supported by the older persons' commissioner; in fact, she took the original initiative, going around local authorities trying to encourage them to have age-friendly communities. I think it's absolutely vital that we do this, and I think there is a lot of detail in the action plan. Of course, it takes quite a long time to work out the action plan, because it is being done co-productively, so that is very important.

Obviously, older people want to be safe. Many of them have said to me, and have said to all of us, how reassured they are about the fact that the Welsh Government has been cautious about the way it has dealt with the COVID pandemic. They've been very pleased that we have been cautious and that we have had vaccine passports, so I think it's important to remember that.

In terms of the budget, obviously the budget will be announced next month and we'll see what's coming for health and social care. But I'm sure you will recognise that already the budget takes up nearly half of the Welsh Government budget, and we certainly spend a lot of our money on health and social care.

Now, to turn to the last point that you make about the inquiry, I think you probably heard at First Minister's questions that the First Minister asked the Prime Minister about guarantees with an inquiry that is UK-wide, because it is absolutely essential that the views of the people of Wales are taken into account. It's absolutely essential that those people who have lost people, that their experiences are heard. So, the First Minister has been pressing the Prime Minister for that and I think he said today that he has received a response. I don't think we can avoid the fact that the evidence that will come up will show the interconnected nature of the way that the pandemic has had to be dealt with, but I absolutely agree that the experiences of Welsh patients and Welsh relatives must be taken into account. Any UK-wide inquiry must include that, and I know that the First Minister also is very sure that that should happen.

Diolch i chi am y sylwadau hynny. Er mwyn ymdrin â'r hyn a allaf o'r holl bwyntiau hynny: dyhead a dim llawer o fanylion, rwy'n credu ein bod ni wedi nodi'n benodol yr arian yr ydym ni'n ei ddyrannu er mwyn sicrhau cymunedau sy'n addas ar gyfer pobl hŷn. Rydym ni wedi gwneud hyn ar y cyd â'r comisiwn pobl hŷn, ac mae pob awdurdod lleol yn bwrw ymlaen â chynlluniau i gyflwyno cymunedau sy'n fwy ystyriol o oedran yn eu hardaloedd. Ac os byddan nhw'n dod yn aelodau o rwydwaith Sefydliad Iechyd y Byd, caiff ei fonitro, felly mae cryn dipyn o fanylion yn hyn i gyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn gwbl anghywir i ddweud nad oes llawer o fanylion.

Mae hyn hefyd yn cael ei gefnogi'n gryf iawn gan y comisiynydd pobl hŷn; mewn gwirionedd, hi gymerodd y cam cyntaf gwreiddiol, gan fynd at yr awdurdodau lleol yn ceisio eu hannog i fod â chymunedau sy'n addas ar gyfer pobl hŷn. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod ni'n gwneud hyn, ac rwy'n credu bod llawer o fanylion yn y cynllun gweithredu. Wrth gwrs, mae'n cymryd cryn amser i gyfrifo'r cynllun gweithredu, oherwydd mae'n cael ei wneud yn gydgynhyrchiol, felly mae hynny'n bwysig iawn.

Yn amlwg, mae pobl hŷn eisiau bod yn ddiogel. Mae llawer ohonyn nhw wedi dweud wrthyf i, ac wedi dweud wrthym ni i gyd, gymaint o sicrwydd a roddwyd iddynt gan y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn ofalus ynglŷn â'r ffordd y mae wedi ymdrin â'r pandemig COVID. Maen nhw wedi bod yn falch iawn ein bod ni wedi bod yn ofalus a'n bod ni wedi bod â phasbortau brechlyn, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio hynny.

O ran y gyllideb, mae'n amlwg y bydd y gyllideb yn cael ei chyhoeddi fis nesaf a byddwn ni'n gweld beth sy'n dod ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Ond rwy'n siŵr y byddwch chi'n cydnabod bod y gyllideb eisoes yn cymryd bron i hanner cyllideb Llywodraeth Cymru, ac rydym ni'n sicr yn gwario llawer o'n harian ar iechyd a gofal cymdeithasol.

Nawr, gan droi at y pwynt olaf y gwnaethoch chi am yr ymchwiliad, rwy'n credu i chi, glywed, mae'n debyg, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog fod y Prif Weinidog wedi gofyn i Brif Weinidog y DU am warantau gydag ymchwiliad ledled y DU, oherwydd mae'n gwbl hanfodol bod barn pobl Cymru yn cael ei hystyried. Mae'n gwbl hanfodol bod y bobl hynny sydd wedi colli pobl, bod eu profiadau'n cael eu clywed. Felly, mae'r Prif Weinidog wedi bod yn pwyso ar Brif Weinidog y DU o ran hynny, ac rwy'n credu iddo ddweud heddiw ei fod wedi cael ymateb. Nid wyf i'n credu y gallwn ni osgoi'r ffaith y bydd y dystiolaeth a fydd yn codi yn dangos natur gydgysylltiedig y ffordd y bu'n rhaid ymdrin â'r pandemig, ond rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid ystyried profiadau cleifion Cymru a pherthnasau o Gymru. Rhaid i unrhyw ymchwiliad ledled y DU gynnwys hynny, a gwn fod y Prif Weinidog hefyd yn siŵr iawn y dylai hynny ddigwydd.

16:40

Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.

Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I broadly welcome the statement from the Government today. People in Wales are generally living longer; it is estimated that in 20 years, a quarter of the population may be over 65. With an ageing population, publishing a strategy that makes life easier for older people is something that any responsible government should be doing, from the practical side of things. Looking after our most vulnerable is not just practical, however; it is also a moral thing to do. We have a duty to look after our most vulnerable in society, and some of our elderly people are among the most vulnerable.

Just last week, we had Carers Rights Day, so this strategy is quite timely. The National Pensioners Convention Wales say that older unpaid carers often find it difficult to access support as information and advice services continue to move online. There is a real danger that older people could be digitally excluded here and in other ways too. How will the Government ensure that information regarding services and support will be made widely available and accessible in all formats? Does the Minister agree that improved integration of health and care services would improve the accessibility of information, and that further work needs to be done to support unpaid carers and to ensure their physical and mental well-being?

The pandemic has also changed the way in which we access health services. Many consultations have moved online, which means many older people are left unable to access essential services unless they are information-technology proficient. This was backed up by an Age Cymru survey of older people's experiences in Wales during the COVID-19 lockdown. It found that 40.5 per cent of responders had issues with accessing GP services, and 6 per cent responded that they could not access GP services at all. I'm keen to ensure that those people who are not online, for whatever reason, and those who prefer face-to-face consultations are not left languishing in the queue, receiving a second-class service. Will the Government, therefore, implement a blended approach that offers appropriate access to those who need and/or prefer face-to-face consultations? 

It is well established that some people who have Welsh as a first language lose their ability to communicate through the medium of English as they get older. I'm pleased that this strategy acknowledges that this matter is important for all services, but this is especially the case in health and social care, because the quality of the care may be compromised by ineffective communication. Could the Minister, therefore, provide an update on the current level of Welsh language provision in the health and care service? Does the Government believe that there are enough Welsh-speaking staff currently working in health and care services?

In summary, for this strategy to be effective, it must be interwoven throughout Government. Will all departments be engaged to create an age-friendly society? Will this plan, laudable in print, have the necessary budget and backing to be put into action? Will outputs be monitored, reviewed, and lead to changes if necessary? For the sake of older people, I sincerely hope so. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'n fras y datganiad gan y Llywodraeth heddiw. Yn gyffredinol, mae pobl yng Nghymru yn byw'n hirach; amcangyfrifir y gallai chwarter y boblogaeth fod dros 65 oed mewn 20 mlynedd. Gyda phoblogaeth sy'n heneiddio, mae cyhoeddi strategaeth sy'n gwneud bywyd yn haws i bobl hŷn yn rhywbeth y dylai unrhyw lywodraeth gyfrifol fod yn ei wneud, o ochr ymarferol pethau. Fodd bynnag, nid yw gofalu am ein pobl fwyaf agored i niwed yn ymarferol yn unig; mae hefyd yn beth moesol i'w wneud. Mae gennym ni ddyletswydd i ofalu am ein pobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, ac mae rhai o'n pobl oedrannus ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed.

Yr wythnos diwethaf, cawsom ni Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr, felly mae'r strategaeth hon yn eithaf amserol. Mae Confensiwn Cenedlaethol Pensiynwyr Cymru yn dweud bod gofalwyr di-dâl hŷn yn aml yn ei chael hi'n anodd cael gafael ar gymorth wrth i wasanaethau gwybodaeth a chyngor barhau i symud ar-lein. Mae perygl gwirioneddol y gallai pobl hŷn gael eu hallgáu'n ddigidol yma ac mewn ffyrdd eraill hefyd. Sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau y bydd gwybodaeth ynghylch gwasanaethau a chymorth ar gael yn eang ac yn hygyrch ym mhob fformat? A yw'r Gweinidog yn cytuno y byddai cyfuno gwasanaethau iechyd a gofal yn well yn gwella hygyrchedd gwybodaeth, a bod angen gwneud rhagor o waith i gefnogi gofalwyr di-dâl a sicrhau eu lles corfforol a meddyliol?

Mae'r pandemig hefyd wedi newid y ffordd yr ydym ni'n defnyddio gwasanaethau iechyd. Mae llawer o ymgynghoriadau wedi symud ar-lein, sy'n golygu nad yw llawer o bobl hŷn yn gallu manteisio ar wasanaethau hanfodol oni bai eu bod yn fedrus ym maes technoleg gwybodaeth. Cafodd hyn ei ategu gan arolwg Age Cymru o brofiadau pobl hŷn yng Nghymru yn ystod cyfnod clo COVID-19. Gwnaethon nhw ddarganfod bod gan 40.5 y cant o'r ymatebwyr broblemau o ran cael gafael ar wasanaethau meddygon teulu, ac ymatebodd 6 y cant na allen nhw fanteisio ar wasanaethau meddygon teulu o gwbl. Rwy'n awyddus i sicrhau nad yw'r bobl hynny nad ydyn nhw ar-lein, am ba reswm bynnag, a'r rhai y mae'n well ganddyn nhw ymgynghoriadau wyneb yn wyneb yn cael eu gadael yn aros yn hir yn y ciw, gan dderbyn gwasanaeth eilradd. A wnaiff y Llywodraeth, felly, weithredu dull cyfunol sy'n cynnig mynediad priodol i'r rhai sydd angen a/neu sy'n well ganddyn nhw ymgynghori wyneb yn wyneb? 

Mae wedi hen sefydlu bod rhai pobl sydd â'r Gymraeg fel iaith gyntaf yn colli eu gallu i gyfathrebu drwy gyfrwng y Saesneg wrth iddyn nhw fynd yn hŷn. Rwy'n falch bod y strategaeth hon yn cydnabod bod y mater hwn yn bwysig i bob gwasanaeth, ond mae hyn yn arbennig o wir ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, oherwydd gall cyfathrebu aneffeithiol beryglu ansawdd y gofal. A allai'r Gweinidog, felly, roi'r wybodaeth ddiweddaraf am lefel bresennol y ddarpariaeth Gymraeg yn y gwasanaeth iechyd a gofal?

A yw'r Llywodraeth yn credu bod digon o staff sy'n siarad Cymraeg yn gweithio ym maes gwasanaethau iechyd a gofal ar hyn o bryd? I grynhoi, er mwyn i'r strategaeth hon fod yn effeithiol, rhaid ei chydblethu drwy'r Llywodraeth gyfan. A fydd pob adran yn ymwneud â chreu cymdeithas sydd o blaid pobl hŷn? A fydd y cynllun hwn, sydd i'w ganmol mewn print, yn cael y gyllideb a'r gefnogaeth angenrheidiol i'w rhoi ar waith? A fydd allbynnau'n cael eu monitro, eu hadolygu, ac yn arwain at newidiadau os bydd eu hangen? Er mwyn pobl hŷn, yr wyf i'n fawr obeithio hynny. Diolch yn fawr.

16:45

Thank you very much. Thank you for your welcome to the plan, and for your very positive words. I think it’s absolutely right, as you say, that we do what we can for the most vulnerable in society, but I also think it’s important to remember the contribution that older people make, because I think there are many positive things that we can draw attention to, such as the volunteering that older people do. I’m sure the Member is aware of the charity shops that are kept going by older people, and during the pandemic it was really noticed how older people, who were tending to stay in their homes—how much they were missed. So, I think it’s important we look at the positive side of ageing as well. But I absolutely agree with him that they are some of the most vulnerable people, and we need to do what we can to help them.

I’m pleased he mentioned Carers Rights Day. I met a number of groups of unpaid carers last week to listen to the stories of how they’d coped in the pandemic and the difficulties that they had encountered. It was very moving—deeply moving, really—their commitment to the people that they loved, looking after them, and what they were doing, and I think it’s absolutely right that we do all we possibly can to help them. That’s why, during this financial year, we have given £10 million to carers, and that money is going to provide—. Well, £3 million of it is for respite care, because that’s what unpaid carers have told us—that having the respite and having a break is the most important thing for them that they can possibly have. And then we’ve given another £5.5 million to the local authorities to give directly to carers to help them with what is most important to them. So, we certainly have recognised this. Older unpaid carers are also recognised, because we know there are so many situations where an older person is looking after a husband, possibly, with Alzheimer’s—a really hard, difficult time, and as much help as possible is needed.

The issue of digital inclusion is very important, and our digital strategy in Wales does recognise the fact that people do need not only devices to use, but they also need help in order to use them. So, that is part of our strategy. But also we do recognise that there are many older people in particular who don’t want to be digitally literate or are unable to be, and so part of our strategy is to recognise that and we need to get information to all members of society how they choose to get their information. So, I think it is recognised that that is a very important point.

On integration of services, absolutely; that’s one of the key things that we want in the Welsh Government to do—to get greater integration of health and social services. The Minister for Health and Social Services and myself work very closely together to make sure that this integration is there, and we hope to see even more integration of health and social services. On the issue of access to GPs, again, some people benefited enormously from the digital way of working, and we know that, I think. But I know there are a significant number of older people who want the face-to-face contact. I think that he has suggested a blended approach, and I think that is something that we will probably move towards.

On Welsh and the first language, I absolutely agree. From my own family experience, I know perhaps when you get older, it's only your own first language that you want to use. But, in any case, people should have the opportunity to use Welsh when they access services, and certainly if they are in a care home. Our strategy in health and social services, 'More than just words' is a strategy that we're working on to improve the number of Welsh speakers. I don't think there are enough Welsh-speaking staff. We want to have an age-friendly society where everybody feels that they have a place,  and then it's absolutely essential that we get the Welsh language rightly in its right place.

And then, finally, how are we going to review it and see how we're going to make progress? Well, certainly, the Swansea research has given us a baseline. The research of the older persons commissioner has given us a baseline, and so we will be measuring how this strategy works.

Diolch yn fawr iawn. Diolch am eich croeso i'r cynllun, ac am eich geiriau cadarnhaol iawn. Rwy'n credu ei bod yn gwbl gywir, fel y dywedwch chi, ein bod ni'n gwneud yr hyn a allwn ni i'r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, ond rwy'n credu hefyd ei bod yn bwysig cofio'r cyfraniad y mae pobl hŷn yn ei wneud, oherwydd rwy'n credu bod llawer o bethau cadarnhaol y gallwn i dynnu sylw atyn nhw, megis y gwirfoddoli y mae pobl hŷn yn ei gyflawni. Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol o'r siopau elusen sy'n cael eu cynnal gan bobl hŷn, ac yn ystod y pandemig, sylwyd mewn gwirionedd ar sut y mae pobl hŷn, a oedd yn dueddol o aros yn eu cartrefi—gymaint yr oedd gweld eu heisiau. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n edrych ar yr ochr gadarnhaol o heneiddio hefyd. Ond rwy'n cytuno'n llwyr ag ef mai nhw yw rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed, ac mae angen i ni wneud yr hyn a allwn ni i'w helpu nhw.

Rwy'n falch ei fod wedi sôn am Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr. Gwnes i gyfarfod â nifer o grwpiau o ofalwyr di-dâl yr wythnos diwethaf i wrando ar y straeon ynghylch sut yr oedden nhw wedi ymdopi yn y pandemig a'r anawsterau yr oedden nhw wedi dod ar eu traws. Yr oedd yn angerddol iawn—yn eich cyffwrdd i'r byw, mewn gwirionedd—eu hymrwymiad i'r bobl yr oedden nhw'n eu caru, yn gofalu amdanyn nhw, a'r hyn yr oedden nhw'n ei wneud, ac rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol i ni wneud popeth o fewn ein gallu i'w helpu. Dyna pam, yn ystod y flwyddyn ariannol hon, yr ydym ni wedi rhoi £10 miliwn i ofalwyr, ac mae'r arian hwnnw'n mynd i ddarparu—. Wel, mae £3 miliwn ohono ar gyfer gofal seibiant, oherwydd dyna y mae gofalwyr di-dâl wedi'i ddweud wrthym ni—mai cael y seibiant a chael seibiant yw'r peth pwysicaf oll y maen nhw'n gallu ei gael. Ac yna rydym ni wedi rhoi £5.5 miliwn arall i'r awdurdodau lleol i'w rhoi'n uniongyrchol i ofalwyr i'w helpu gyda'r hyn sy'n bwysicaf iddyn nhw. Felly, yr ydym ni'n sicr wedi cydnabod hyn. Mae gofalwyr di-dâl hŷn yn cael eu cydnabod hefyd, oherwydd gwyddom ni fod cymaint o sefyllfaoedd lle mae person hŷn yn gofalu am ŵr, o bosibl, gyda Chlefyd Alzheimer—amser anodd, anodd iawn, a chymaint o gymorth â phosibl.

Mae cynhwysiant digidol yn bwysig iawn, ac mae ein strategaeth ddigidol yng Nghymru yn cydnabod y ffaith bod angen nid yn unig ddyfeisiau ar bobl i'w defnyddio, ond mae angen help arnyn nhw hefyd er mwyn eu defnyddio. Felly, mae hynny'n rhan o'n strategaeth. Ond hefyd rydym ni'n cydnabod bod llawer o bobl hŷn yn arbennig nad ydyn nhw eisiau bod yn llythrennog yn ddigidol neu sy'n methu bod, ac felly rhan o'n strategaeth yw cydnabod hynny ac mae angen i ni gael gwybodaeth i bob aelod o gymdeithas sut y maen nhw'n dewis cael eu gwybodaeth. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n cael ei gydnabod yn bwynt pwysig iawn.

O ran integreiddio gwasanaethau, yn sicr; dyna un o'r pethau allweddol yr ydym ni eisiau i Lywodraeth Cymru ei wneud—er mwyn integreiddio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn well. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a minnau'n cydweithio'n agos iawn i sicrhau bod yr integreiddio hwn yno, a gobeithiwn ni weld mwy fyth o integreiddio rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. O ran mynediad i feddygon teulu, unwaith eto, mae rhai pobl wedi elwa'n fawr ar ffordd ddigidol o weithio, a gwyddom ni hynny, rwy'n credu. Ond rwy'n gwybod bod nifer sylweddol o bobl hŷn sydd eisiau cael y cyswllt wyneb yn wyneb. Rwy'n credu ei fod wedi awgrymu dull cyfunol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n debygol o symud tuag ato.

O ran y Gymraeg a'r iaith gyntaf, rwy'n cytuno'n llwyr. O fy mhrofiad teuluol fy hun, rwy'n gwybod efallai pan fyddwch chi'n mynd yn hŷn, dim ond eich iaith gyntaf eich hun yr ydych chi eisiau ei defnyddio. Ond, beth bynnag, dylai pobl gael y cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg pan fyddan nhw'n defnyddio gwasanaethau, ac yn sicr os ydyn nhw mewn cartref gofal. Mae ein strategaeth ym maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, 'Mwy na geiriau' yn strategaeth yr ydym ni'n gweithio arni i wella nifer y siaradwyr Cymraeg. Nid wyf i o'r farn bod digon o staff sy'n siarad Cymraeg. Rydym ni eisiau cael cymdeithas sydd o blaid pobl hŷn lle mae pawb yn teimlo bod ganddyn nhw le, ac yna mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n cael y Gymraeg yn gywir yn ei lle cywir.

Ac yna, yn olaf, sut rydym ni'n mynd i'w adolygu a gweld sut y byddwn n'n gwneud cynnydd? Wel, yn sicr, mae ymchwil Abertawe wedi rhoi llinell sylfaen i ni. Mae ymchwil y comisiynydd pobl hŷn wedi rhoi llinell sylfaen i ni, ac felly byddwn ni'n mesur sut mae'r strategaeth hon yn gweithio.

16:50

Perhaps I should declare an interest as an older person. But I have every intention to grow old disgracefully, because I do not think that I want to be in my bath chair any time soon.

I think that the role played by older people during the pandemic has been absolutely huge. Just imagine, most of the carers—I appreciate there are young carers, and they do a valuable job too, but most carers are older people looking after their loved ones, whether they've got dementia or whether they've got young adults with learning difficulties. These are people who, during the pandemic, have just had to do it all on their own, and so we absolutely have to salute them for the work they've done without any respite. We need to ensure that, as people live longer, they also need to live healthier lives, because it's pretty miserable to live with multiple health conditions. You know, some people just say, 'I just can't take any more of this'. I was just reflecting on how many of the things that we're doing, for example, to tackle the climate emergency, which is all about saving the world for future generations. Nevertheless, it's also making life better for older people as well. So, when we're—

Efallai y dylwn i ddatgan buddiant fel person hŷn. Ond mae gennyf i bob bwriad o dyfu'n hen yn warthus, oherwydd dydw i ddim yn credu fy mod i eisiau bod yn fy nghadair olwyn unrhyw bryd yn fuan.

Rwy'n credu bod y rhan a gafodd ei chwarae gan bobl hŷn yn ystod y pandemig wir wedi bod yn enfawr. Dychmygwch, mae'r rhan fwyaf o'r gofalwyr—rwy'n gwerthfawrogi bod gofalwyr ifanc, ac maen nhw'n gwneud gwaith gwerthfawr hefyd, ond mae'r rhan fwyaf o ofalwyr yn bobl hŷn sy'n gofalu am eu hanwyliaid, p'un ai oes ganddyn nhw ddementia neu a oes ganddyn nhw oedolion ifanc ag anawsterau dysgu. Dyma bobl sydd, yn ystod y pandemig, wedi gorfod gwneud y cyfan ar eu pen eu hunain, ac felly mae'n rhaid i ni eu canmol nhw am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud heb unrhyw seibiant. Mae angen i ni sicrhau, wrth i bobl fyw'n hirach, fod angen iddyn nhw fyw bywydau iachach hefyd, oherwydd mae'n eithaf diflas byw gyda chyflyrau iechyd niferus. Wyddoch chi, mae rhai pobl yn dweud, 'gallaf i ddim cymryd mwy o hyn'. Roeddwn i'n myfyrio ar faint o'r pethau yr ydym ni'n eu gwneud, er enghraifft, i ymdrin â'r argyfwng hinsawdd, sy'n ymwneud ag achub y byd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Serch hynny, mae hefyd yn gwneud bywyd yn well i bobl hŷn hefyd. Felly, pan fyddwn ni'n—

—reducing our carbon emissions, with fewer cars on the road, that makes it more human. So, my question, Deputy Presiding Officer, is, really: as we build back a fairer, greener Wales, how can we integrate all our services to be both open to the wisdom that older people can provide? But also, with the growth in dementia, how can we make all our services dementia friendly, so people don't have to be bussed all over the place, and they can just go to their local communities to get support and stimulation?

—lleihau ein hallyriadau carbon, gyda llai o geir ar y ffordd, sy'n ei wneud yn fwy dynol. Felly, fy nghwestiwn i, Dirprwy Lywydd, yw: wrth i ni ailgodi Cymru decach a gwyrddach, sut y gallwn ni integreiddio ein holl wasanaethau i fod yn agored i'r doethineb y gall pobl hŷn ei ddarparu? Ond hefyd, gyda'r twf mewn dementia, sut y gallwn ni wneud ein holl wasanaethau'n addas ar gyfer pobl â dementia, fel nad oes rhaid i bobl gael eu cludo mewn bysiau ledled y lle, a gallan nhw fynd i'w cymunedau lleol i gael cefnogaeth ac ysgogiad?

Thanks very much to Jenny Rathbone for that interesting commentary and question. I totally agree with her that we want to see healthy ageing. I think it's really important that we encourage older people to be active. I declare an interest as well, being an older person. Actually, under our healthy ageing strategy, we are funding Nordic walking, tai chi—under the healthy ageing programme. I went on the Nordic walking, which was great fun. I enjoyed it enormously and had no idea the benefits until I actually did it. We've been funding Age Cymru to provide those services since 2007, actually, which does increase activity and is so appreciated by the older people who are doing it. Because it's not only active and healthy—a carbon-free environment would be wonderful—but it also is social. So, I think that in terms of addressing the health of older people, that we can do that, and we are doing that to a certain measure.

In terms of dementia, we know that the number of people who have dementia is certainly either rising or it is being reported more widely, and it is an issue that we have to do what we can to help with. Because, certainly, of the number of people who need to go into older people's residential care, a huge number now suffer from dementia. I agree that we should be able to have people who suffer from dementia using the services that are already there. As the Member will know, there is dementia-friendly training that many of us have undertaken, so I think we have to do all we can to encourage the dementia-friendly training and the work that is done by the Alzheimer's Society to raise awareness. I think the point she's making is that people with dementia should be able to go to, say, a local day centre, not one that is specifically designed for people with dementia. Ideally, I think that would be excellent if that could be done, but, obviously, we need a lot of work on the understanding of dementia, so that people realise that it is possible to integrate. I think that is definitely something that we should work towards.

Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am y sylwebaeth a'r cwestiwn diddorol hwnnw. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi ein bod ni eisiau gweld heneiddio'n iach. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n annog pobl hŷn i fod yn egnïol. Rwyf innau'n datgan buddiant hefyd, gan fy mod yn berson hŷn. Mewn gwirionedd, o dan ein strategaeth heneiddio'n iach, rydym ni'n ariannu teithiau cerdded Nordig, tai chi—o dan y rhaglen heneiddio'n iach. Es i ar daith gerdded Nordig, ac roedd hi'n llawer o hwyl. Gwnes i ei fwynhau'n enfawr ac nid oedd gennyf i syniad o'r manteision a dweud y gwir, nes i mi ei wneud. Rydym ni wedi bod yn ariannu Age Cymru i ddarparu'r gwasanaethau hynny ers 2007, sy'n cynyddu gweithgarwch ac sy'n cael ei werthfawrogi felly gan y bobl hŷn sy'n gwneud hynny. Gan ei fod nid yn unig yn egnïol ac yn iach—byddai amgylchedd di-garbon yn wych—ond mae hefyd yn gymdeithasol. Felly, rwy'n credu, o ran ymdrin ag iechyd pobl hŷn, y gallwn ni wneud hynny, ac rydym ni yn gwneud hynny i ryw raddau.

O ran dementia, gwyddom ni fod nifer y bobl sydd â dementia yn sicr naill ai'n codi neu'n cael ei adrodd yn ehangach, ac mae'n fater y mae'n rhaid i ni wneud yr hyn a allwn ni i helpu. Oherwydd, yn sicr, o nifer y bobl y mae angen iddyn nhw fynd i ofal preswyl pobl hŷn, mae nifer enfawr nawr yn dioddef o ddementia. Rwy'n cytuno y dylem ni allu cael pobl sy'n dioddef o ddementia yn defnyddio'r gwasanaethau sydd yno eisoes. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae hyfforddiant sy'n ystyriol o ddementia y mae llawer ohonom ni wedi'i wneud, felly rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu ni i annog yr hyfforddiant sy'n ystyriol o ddementia a'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Gymdeithas Alzheimer i godi ymwybyddiaeth. Rwy'n credu mai'r pwynt y mae hi'n ei wneud yw y dylai pobl â dementia allu mynd, dyweder, i ganolfan ddydd leol, nid un sydd wedi'i chynllunio'n benodol ar gyfer pobl â dementia. Yn ddelfrydol, rwy'n credu y byddai hynny'n rhagorol os byddai modd gwneud hynny, ond, yn amlwg, mae angen llawer o waith arnom ni o ran deall dementia, fel bod pobl yn sylweddoli ei bod yn bosibl integreiddio. Rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y dylem ni weithio tuag ato.

16:55

Thank you, Deputy Presiding Officer. Ageing is a blessing. The ministerial advisory forum on ageing in 2018 convened five working groups to focus on the key areas that Members felt we must get right in planning for ageing, including how to make rights real for older people. Minister, surely it is now time to enshrine in law the rights of older people. We need to set a standard for others to follow. So, does she agree that making rights real means establishing what those rights are? Many older people are vulnerable to attack. Building the capabilities of older people sometimes relies on good-quality information. My question to the Minister is: would you support my call for the Welsh Government to run annual awareness campaigns against elder abuse, age discrimination and scams and swindles to help inform and arm our older population? Many older people will be wary of yet another strategy without a clear vision from Government as to what positive benefit they will see in practice. Minister, at the time of the next Senedd election, how will Wales be more age friendly, and how will you know what success actually looks like? Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae heneiddio yn fendith. Yn 2018, gwnaeth y fforwm cynghori gweinidogol ar heneiddio gynnull pum gweithgor i ganolbwyntio ar y meysydd allweddol yr oedd yr Aelodau'n teimlo bod yn rhaid i ni eu cael yn iawn wrth gynllunio ar gyfer heneiddio, gan gynnwys sut i wneud hawliau'n wirioneddol i bobl hŷn. Gweinidog, siawns nad yw'n bryd nawr i ymgorffori hawliau pobl hŷn yn y gyfraith. Mae angen i ni osod safon i eraill ei dilyn. Felly, a yw hi'n cytuno bod gwneud hawliau'n wirioneddol yn golygu sefydlu beth yw'r hawliau hynny? Mae llawer o bobl hŷn yn agored i ymosodiadau. Weithiau mae datblygu galluoedd pobl hŷn yn dibynnu ar wybodaeth o ansawdd da. Fy nghwestiwn i i'r Gweinidog yw: a fyddech chi'n cefnogi fy ngalwad i Lywodraeth Cymru gynnal ymgyrchoedd ymwybyddiaeth blynyddol yn erbyn cam-drin pobl hŷn, gwahaniaethu ar sail oedran a sgamiau a thwyll i helpu i hysbysu a galluogi ein poblogaeth hŷn? Bydd llawer o bobl hŷn yn wyliadwrus o strategaeth arall eto heb weledigaeth glir gan y Llywodraeth o ran pa fudd cadarnhaol y byddan nhw'n ei weld yn ymarferol. Gweinidog, adeg etholiad nesaf y Senedd, sut y bydd Cymru'n fwy o blaid pobl hŷn, a sut y byddwch chi'n gwybod sut beth yw llwyddiant mewn gwirionedd? Diolch.

Thank you very much for those questions. I'm pleased to say that the ministerial advisory group and the sub-groups that he mentioned are filled with older people who are advising our strategy, and everything we're doing is done in co-production with older people.

The question he asked me was how important it is to campaign for elder abuse, for example. That is one of the strands of our strategy for an age-friendly society. Elder abuse is advised by the group that was set up by the older person's commissioner, who's taken a particular interest in elder abuse. There are specific aspects of elder abuse that we have been looking at, and we have a group addressing that. I think, often, when you think of abuse, you think maybe of domestic abuse and you think of younger people, but we know that there are very few facilities available, for example, for an older woman to go to if she was in an abusive relationship and needed to leave. That is one of the issues that we certainly have to look at. So, yes, the abuse of older people is a key part of our strategy.

On scams, our digital strategy includes an element of safety online, and certainly there are lots of tips and proposals about how you can avoid and deal with scams. And then, I think, finally, about how, at the next Senedd election, will we see if we've been successful, well, there'll be some basic stuff like, for example, will all the local authorities be part of the World Health Organization network for an age-friendly society. That'll be one of the things we can do. And if they are, I think we would say that might be one small measure of success. But I think it would be, basically, how older people feel. As far as we're able to measure it, we will be using the baseline provided by the research that has been done in Swansea University. So, I think we have got a good baseline to work from.

Diolch yn fawr am y cwestiynau hynny. Rwy'n falch o ddweud bod y grŵp cynghori gweinidogol a'r is-grwpiau y soniodd ef amdanyn nhw'n llawn pobl hŷn sy'n cynghori ein strategaeth, a bod popeth yr ydym ni'n ei wneud yn cael ei wneud ar y cyd â phobl hŷn.

Y cwestiwn y gofynnodd ef i mi oedd pa mor bwysig yw ymgyrchu yn erbyn cam-drin pobl hŷn, er enghraifft. Dyna un o elfennau ein strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n ystyriol o oedran. Mae maes cam-drin pobl hŷn yn cael ei gynghori gan y grŵp a gafodd ei sefydlu gan y comisiynydd pobl hŷn, sydd wedi cymryd diddordeb arbennig ym maes cam-drin pobl hŷn. Mae agweddau penodol ar faes cam-drin pobl hŷn yr ydym ni wedi bod yn eu hystyried, ac mae gennym ni grŵp sy'n mynd i'r afael â hynny. Rwy'n credu, yn aml, pan feddyliwch chi am gam-drin, eich bod chi'n meddwl efallai am gam-drin domestig a'ch bod yn meddwl am bobl iau, ond gwyddom ni mai ychydig iawn o gyfleusterau sydd ar gael, er enghraifft, i fenyw hŷn fynd iddi pe byddai hi mewn perthynas gamdriniol a bod angen iddi adael. Dyna un o'r materion y mae'n rhaid i ni ei ystyried, yn sicr. Felly, ydy, mae maes cam-drin pobl hŷn yn rhan allweddol o'n strategaeth.

O ran sgamiau, mae ein strategaeth ddigidol yn cynnwys elfen o ddiogelwch ar-lein, ac yn sicr mae llawer o awgrymiadau a chynigion ynghylch sut y gallwch chi osgoi sgamiau a mynd i'r afael â nhw. Ac yna, rwy'n meddwl, i orffen, sut, yn etholiad nesaf y Senedd, y byddwn ni'n gweld a ydym ni wedi bod yn llwyddiannus, wel, bydd rhai pethau sylfaenol fel, er enghraifft, a fydd yr holl awdurdodau lleol yn rhan o rwydwaith Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer cymdeithas sydd o blaid pobl hŷn. Dyna fydd un o'r pethau y gallwn ni ei wneud. Ac os ydyn nhw, rwy'n credu y byddem ni'n dweud y gallai hynny fod yn un mesur bach o lwyddiant. Ond rwy'n credu y byddai, yn y bôn, yn ymwneud â sut mae pobl hŷn yn teimlo. Cyn belled ag y gallwn ni ei fesur, byddwn ni'n defnyddio'r llinell sylfaen a gafodd ei darparu gan yr ymchwil a gafodd ei gwneud ym Mhrifysgol Abertawe. Felly, rwy'n credu bod gennym ni linell sylfaen dda i weithio ohoni.

17:00
7. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwrnod AIDS y Byd
7. Statement by the Minister for Health and Social Services: World AIDS Day

Yr eitem nesaf heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—Diwrnod AIDS y Byd. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services—World AIDS Day. I call on the Minister, Eluned Morgan.

Thank you, Presiding Officer. Tomorrow marks World AIDS Day, which is both a time to reflect and to look to the future. HIV and AIDS continue to be a major global public health issue, having claimed an estimated 36.3 million lives globally. The World Health Organization estimates that globally in 2020, 680,000 people died from HIV-related causes and 1.5 million people acquired HIV. Although there remains no cure for HIV, effective prevention, diagnosis, treatment and care are now available, enabling people living with HIV to lead long and healthy lives. The most recent estimate suggests that there were 105,200 people living with HIV in the UK in 2019. Of these, around 6,600 are undiagnosed, so they don't know they are HIV positive.

We've come a long way since the dark days of the 1980s—so memorably depicted last year in Channel 4’s It’s a Sin—when ignorance and cruelty towards people with HIV were rife. Much progress has been made since the World Health Organization established World AIDS Day in 1988, but there is still so much more to do. That’s why, in Wales, our programme for government sets out ambitious commitments to both develop an HIV action plan for Wales and to tackle the stigma experienced by those living with HIV. More action must be taken if Wales is to achieve the World Health Organization’s global target for ending new HIV transmissions by 2030.

Over the last five years, the Welsh Government, working with health boards, Public Health Wales NHS Trust and other partners, have made huge progress on improving access to testing and treatment in Wales.

In 2018, Public Health Wales published a comprehensive review into sexual health in Wales, which highlighted geographic variation in services and a need to look at a different model of service provision to meet demand. Since then, we've worked to improve access to services across Wales. For those accessing sexual health services for pre-exposure prophylaxis, which is now available across Wales, we've introduced self-sampling HIV to improve access to testing and free up clinic time.

At the start of the COVID-19 pandemic, when access to sexual health services was limited, we expanded an online sexually transmitted infection testing pilot that was taking place in three health boards in Wales already. Whilst it was expected that the new national online STI testing service would meet the needs of the known asymptomatic cohort, thereby freeing up the clinic services to see more complex cases, it's also uncovered a cohort of people who were previously unknown to services.

Providing the service online across Wales has made STI testing more accessible and more equitable, which has resulted in a previously unidentified group coming forward for testing. This has not only meant that more people are able to be tested and treated at earlier stages, reducing the risk of onward community transmission, but sexual health services have been able to focus on those who are more vulnerable in society. This service has been welcomed by both the public and health services, and it's necessary for it to continue in the longer term. I'd like to thank all involved in expediting its roll-out across Wales so efficiently.

Furthermore, I am pleased to say that as of 1 December, a new treatment, the first long-acting injectable treatment for HIV-1 infection in adults, will be made available through NHS Wales. This will be a valuable option for those people who are eligible and will mean people accessing this new treatment will no longer have to take daily medication.

I also welcome the opportunity to update you on PrEP, four years after its introduction in Wales. PrEP is an antiretroviral medication that, if taken correctly, can prevent HIV for those at risk.

Diolch, Llywydd. Mae yfory yn nodi Diwrnod AIDS y Byd, sy'n amser i fyfyrio ac i edrych i'r dyfodol. Mae HIV ac AIDS yn dal i fod yn fater iechyd cyhoeddus byd-eang mawr, gan ei fod wedi cymryd tua 36.3 miliwn o fywydau yn fyd-eang. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn amcangyfrif bod 680,000 o bobl wedi marw o achosion sy'n gysylltiedig â HIV yn 2020 ac 1.5 miliwn o bobl wedi cael eu heintio gan HIV. Er nad oes iachâd o hyd ar gyfer HIV, mae atal, diagnosis, triniaeth a gofal effeithiol bellach ar gael, gan alluogi pobl sy'n byw gyda HIV i fyw bywydau hir ac iach. Mae'r amcangyfrif diweddaraf yn awgrymu bod 105,200 o bobl yn byw gyda HIV yn y DU yn 2019. O'r rhain, mae tua 6,600 heb gael diagnosis, felly dydyn nhw ddim yn gwybod bod ganddyn nhw HIV.

Rydym wedi cyflawni llawer ers dyddiau tywyll y 1980au—a ddarluniwyd mor gofiadwy y llynedd yn It's a Sin ar Channel 4—pan oedd anwybodaeth a chreulondeb tuag at bobl â HIV yn rhemp. Mae llawer o gynnydd wedi'i wneud ers i Sefydliad Iechyd y Byd sefydlu Diwrnod AIDS y Byd yn 1988, ond mae cymaint mwy i'w wneud o hyd. Dyna pam, yng Nghymru, mae ein rhaglen lywodraethu yn nodi ymrwymiadau uchelgeisiol i ddatblygu cynllun gweithredu HIV i Gymru ac i fynd i'r afael â'r stigma a brofir gan y bobl hynny sy'n byw gyda HIV. Mae'n rhaid cymryd mwy o gamau os yw Cymru yn mynd i gyrraedd targed byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer rhoi terfyn ar drosglwyddiadau HIV newydd erbyn 2030.

Dros y pum mlynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda byrddau iechyd, Ymddiriedolaeth GIG Iechyd Cyhoeddus Cymru a phartneriaid eraill, wedi gwneud cynnydd enfawr o ran gwella mynediad at brofion a thriniaeth yng Nghymru.

Yn 2018, cyhoeddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru adolygiad cynhwysfawr o iechyd rhywiol yng Nghymru, a amlygodd amrywiad daearyddol mewn gwasanaethau a'r angen i edrych ar fodel gwahanol o ddarparu gwasanaethau i ateb y galw. Ers hynny, rydym wedi gweithio i wella mynediad at wasanaethau ledled Cymru. I'r rhai sy'n defnyddio gwasanaethau iechyd rhywiol ar gyfer proffylacsis cyn-amlygiad, sydd bellach ar gael ledled Cymru, rydym wedi cyflwyno hunan-samplu HIV i wella'r gallu i gael gafael ar brofion ac amser clinig am ddim.

Ar ddechrau pandemig COVID-19, pan oedd y gallu i gael gafael ar wasanaethau iechyd rhywiol yn gyfyngedig, ehangwyd cynllun treialu profi heintiau a drosglwyddir yn rhywiol ar-lein a oedd yn digwydd mewn tri bwrdd iechyd yng Nghymru eisoes. Er y disgwyliwyd y byddai'r gwasanaeth cenedlaethol ar-lein newydd sy'n profi am heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn diwallu anghenion y garfan nad oes ganddyn nhw unrhyw symptomau hysbys, gan ryddhau gwasanaethau'r clinig i weld achosion mwy cymhleth, mae hefyd wedi datgelu carfan o bobl nad oedden nhw'n hysbys i wasanaethau o'r blaen.

Mae darparu'r gwasanaeth ar-lein ledled Cymru wedi gwneud profion am heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn fwy hygyrch a theg, sydd wedi arwain at grŵp a oedd heb eu nodi o'r blaen yn cael eu profi. Mae hyn nid yn unig wedi golygu bod mwy o bobl yn gallu cael eu profi a'u trin yn gynharach, gan leihau'r risg o drosglwyddo ymhellach yn y gymuned, ond mae gwasanaethau iechyd rhywiol wedi gallu canolbwyntio ar y rhai sy'n fwy agored i niwed mewn cymdeithas. Mae'r gwasanaeth hwn wedi cael ei groesawu gan y cyhoedd a'r gwasanaethau iechyd, ac mae'n angenrheidiol iddo barhau yn y tymor hirach. Hoffwn ddiolch i bawb sy'n ymwneud â hwyluso'r gwaith o'i gyflwyno mor effeithlon ledled Cymru.

At hynny, rwy'n falch o ddweud, ar 1 Rhagfyr, y bydd triniaeth newydd, y driniaeth chwistrelladwy hirdymor gyntaf ar gyfer haint HIV-1 mewn oedolion, ar gael drwy GIG Cymru. Bydd hwn yn opsiwn gwerthfawr i'r bobl hynny sy'n gymwys a bydd yn golygu na fydd yn rhaid i bobl sy'n cael y driniaeth newydd hon gymryd meddyginiaeth ddyddiol mwyach.

Rwyf hefyd yn croesawu'r cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am PrEP, bedair blynedd ar ôl ei gyflwyno yng Nghymru. Mae PrEP yn feddyginiaeth gwrth-retrofeirysol sydd, os caiff ei chymryd yn gywir, yn gallu atal HIV i'r rhai hynny sydd mewn perygl.

Rwy'n falch o ddweud bod yr ymyrraeth hon wedi bod yn un llwyddiannus iawn, hyd yma. Does dim achosion newydd o HIV wedi bod ymysg y rhai sydd wedi bod yn derbyn PrEP. Rhwng Ionawr a Hydref 2021, gwnaeth 1,301 o bobl ddefnyddio PrEP. Serch hynny, yn ystod y pandemig, mae'r defnydd o PrEP wedi lleihau. Mae sawl rheswm posibl dros hyn, ond bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i phartneriaid, gan gynnwys y Terrence Higgins Trust, ar ymgyrch i gynyddu gwybodaeth am PrEP yng Nghymru i annog pobl i'w ddefnyddio ac i wella mynediad at PrEP. 

Mae achosion newydd o HIV yng Nghymru yn mynd ar eu lawr. Mae'n hanfodol bod y duedd hon yn parhau. Mae'n bwysig hefyd sicrhau diagnosis cynnar o achosion newydd o HIV a bod cleifion yn cael gofal o'r safon uchaf. Yn 2019—. Sori, yn 2021, roedd dros 2,300 o bobl sy'n byw yng Nghymru yn cael gofal HIV. Fe fydd y nifer yma'n cynyddu wrth i fwy o bobl wybod eu statws HIV a gallu cael triniaeth effeithiol.

Wrth gael triniaeth, mae gan rywun sydd â HIV lwyth feirysol nad oedd modd ei ganfod. Ni all y person basio HIV ymlaen, ac mae'n gallu disgwyl byw bywyd hir ac iach. Er mai dyna'r sefyllfa ers sawl blwyddyn, mae dal diffyg ymwybyddiaeth yn gyffredinol, ac mae llawer o gamsyniadau am HIV o hyd. Cyflwr cronig yw HIV. Fe ddylai bobl sydd â'r cyflwr deimlo eu bod nhw'n gallu bod yn agored am eu statws HIV, fel y buasen nhw gydag unrhyw gyflwr arall, heb ofni cael eu beirniadu neu eu trin yn wahanol. Rhaid cael gwared â'r stigma yn y gweithle, mewn ysgolion a lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol. Dwi'n disgwyl i bawb fod yn hyddysg am HIV a stigma HIV, a bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector addysg ac iechyd i gyflawni hyn. 

Mae fy swyddogion wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i roi cyngor ac arweiniad ar ddatblygu cynllun gweithredu ar HIV. Ei nod yw cyhoeddi'r cynllun hwn yn hanner cyntaf 2022. Fe fydd y cynllun yn cynnwys camau gweithredu mesuradwy wedi eu targedu er mwyn gwneud gwahaniaeth mawr o ran atal HIV, diagnosis, triniaeth, gofal a stigma. Cyn gynted ag y bydd y cynllun wedi ei chytuno a'i chostio, fe fyddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach, gydag amserlen i gymryd yr argymhellion ymlaen. 

Yn ogystal â helpu'r gwasanaeth iechyd i adfer a symud ymlaen ar ôl heriau anferthol y ddwy flynedd ddiwethaf, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i weithredu i sicrhau tegwch i bawb, a chael gwared ar anghydraddoldeb, stigma a rhagfarn ar bob lefel o gymdeithas. Gan weithio gyda phartneriaid ar draws y gwasanaeth iechyd, y byd academaidd a chyrff y trydydd sector, fel y Terrence Higgins Trust a Fast-Track Cities, sy'n llawn gwybodaeth ac arbenigedd, dwi'n hyderus y gall Cymru arwain y ffordd. Dwi'n edrych ymlaen at roi rhagor o wybodaeth ichi am waith pellach a'r ymrwymiadau hyn, sydd wedi eu gwneud yn rhaglen Llywodraeth Cymru, a'n hymdrechion pwrpasol i leihau trosglwyddiad HIV yma yng Nghymru.

I am pleased to say that this intervention has been very successful to date and that there have been no new cases of HIV among those receiving PrEP. Between January and October 2021, 1,301 people accessed PrEP. However, during the pandemic, PrEP use has declined. There are many possible reasons for this, but the Welsh Government will be working with partners, including the Terrence Higgins Trust, on a campaign to increase knowledge of PrEP in Wales, to encourage its use and to improve access to PrEP.

New HIV cases in Wales are on a downward trajectory. It is imperative that this downward trend continues. It’s also important that new cases of HIV are diagnosed early and that patients receive the highest standards of care. In 2019—. I apologise. In 2021, there were over 2,300 people resident in Wales who were accessing HIV care. This number will continue to grow as more people know their HIV status and can access effective treatment.

When on treatment, a person with HIV has an undetectable viral load, the person cannot pass on HIV and they can expect to live a long and healthy life. Despite this being the case for many years, there is still a lack of awareness generally among the general population, and there are still many misconceptions about HIV. HIV is a chronic condition. People with HIV should feel able to be open about their HIV status as they would be with any other condition, without the fear of judgment or being treated differently. We must eradicate stigma in the workplace, in schools and health and social care settings. I expect everyone to be fully informed on HIV and HIV stigma, and the Welsh Government will be working with the education and health sectors in order to achieve this.

My officials have established a task and finish group to provide advice and leadership on the development of an HIV action plan. The aim is to publish the plan in the first half of 2022. The plan will contain focused, measurable actions that aim to make a huge impact on prevention, diagnosis, treatment, care and stigma relating to HIV. As soon as the plan is agreed and costed, I will make a further statement about timescales for taking the recommendations forward.

As well as supporting the NHS to recover and move forward following the exceptional challenges over the last two years, it’s essential that we continue to act to maximise fairness for all and eliminate inequality, stigma and prejudice at every level of society. Working with partners across the health services and academia, as well as third sector bodies such as the Terrence Higgins Trust and Fast-Track Cities, which have a lot of knowledge and expertise, I am confident that Wales can lead the way. I look forward to updating you on further progress regarding these commitments in the programme for government, and our targeted efforts to reduce the transmission of HIV here in Wales.

17:05

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Conservative spokesperson, Russell George. 

Diolch, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Minister for her statement today? I agree with much of what's been said in the Minister's contribution. In the past few years, due to the fantastic work conducted by scientists and healthcare workers, we have seen HIV transmission significantly reduced, which has helped, of course, limit the detrimental impact the virus has had on a person's life. Figures show that HIV cases have dropped by 15 per cent in Wales since 2018, and this is testament, of course, to the expanded HIV testing and the effectiveness of HIV treatments. However, I did notice also that the numbers of those in Wales who are diagnosed late is well above the UK average, so of course, I welcome the HIV action plan that the Minister's outlined but I wonder if the Minister can provide some information on how the Government plans to address late diagnosis, in Wales in particular.

I think thanks to the amazing work over a number of decades, people living with HIV can do exactly that: they can live, and those with HIV can now live long and healthy lives with the medication even making it possible to reduce the disease to where it is non-transmissible. But as the Minister's pointed out in her statement today, there's still the issue of stigma around HIV, and I wonder if the Minister can perhaps just talk a little bit more in terms of the action plan in that regard, because it's certainly been my view from the small amount of research that I've done here that the stigma issue should be a central part of that plan, so I wonder if the Minister would agree with that position.

One of the key learnings of the COVID-19 pandemic is the importance, of course, of rapid access to effective treatment and new technologies. People living with HIV should be able to access any new innovation and technology in a rapid and a safe manner in order to help improve their quality of life, and it's great to see the new treatment I think that the Minister outlined in her statement today. I think it's an injectable treatment for HIV-1 infections in adults, if I've got that right; I think that's being rolled out soon, as I understand it, which means patients will be able to stop taking daily medications. I don't know if the Minister knows more about that, but it would be useful to know if with that new treatment, how often the injections have to be given, and will the treatment be open to every HIV positive adult in Wales.

Good to know a bit more about the development of the plan as well; the Minister mentioned in her comments about the Terrence Higgins Trust and Fast-Track Cities. Are these organisations going to be part of developing that plan? A bit more information in that regard.

And of course, finally, we know that we've got a large vacancy rate in terms of nurses in Wales—1,700 nurse vacancies—so of course, we want to help those living with HIV in Wales to live long and healthy lives, so we need to maintain a workforce to facilitate that. So, I wonder if the Minister will commit to developing a strategy in this regard for recruitment and retention of the HIV workforce, in particular in clinical settings, local government and the voluntary sector. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw? Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd yng nghyfraniad y Gweinidog. Yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, oherwydd y gwaith gwych a wnaed gan wyddonwyr a gweithwyr gofal iechyd, rydym wedi gweld trosglwyddo HIV yn lleihau'n sylweddol, sydd wedi helpu, wrth gwrs, i gyfyngu ar yr effaith andwyol y mae'r feirws wedi'i chael ar fywyd person. Mae ffigurau'n dangos bod achosion o HIV wedi gostwng 15 y cant yng Nghymru ers 2018, ac mae hyn yn dyst, wrth gwrs, i'r profion HIV estynedig ac effeithiolrwydd triniaethau HIV. Fodd bynnag, sylwais hefyd fod nifer y rhai yng Nghymru sy'n cael diagnosis hwyr yn llawer uwch na chyfartaledd y DU, felly wrth gwrs, rwy'n croesawu'r cynllun gweithredu HIV a amlinellwyd gan y Gweinidog ond tybed a all y Gweinidog roi rhywfaint o wybodaeth am sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd i'r afael â diagnosis hwyr, yng Nghymru yn benodol.

Rwy'n credu, diolch i'r gwaith anhygoel dros nifer o ddegawdau, y gall pobl sy'n byw gyda HIV wneud yn union hynny: gallan nhw fyw, a gall y rhai sydd â HIV bellach fyw bywydau hir ac iach gyda'r feddyginiaeth hyd yn oed yn ei wneud yn bosibl lleihau'r clefyd i sefyllfa lle nad yw'n cael ei drosglwyddo. Ond fel y nododd y Gweinidog yn ei datganiad heddiw, mae stigma o hyd ynghylch HIV, a tybed a all y Gweinidog efallai siarad ychydig yn fwy ar y cynllun gweithredu yn hynny o beth, oherwydd yn sicr fy marn i o'r ychydig ymchwil yr wyf i wedi'i wneud yn y fan yma yw y dylai'r mater o stigma fod yn rhan ganolog o'r cynllun hwnnw, felly tybed a fyddai'r Gweinidog yn cytuno â'r safbwynt hwnnw.

Un o'r pethau allweddol a ddysgwyd o bandemig COVID-19 yw pwysigrwydd, wrth gwrs, y gallu i gael triniaeth effeithiol a thechnolegau newydd yn gyflym. Dylai pobl sy'n byw gyda HIV allu cael gafael ar unrhyw arloesedd a thechnoleg newydd mewn modd cyflym a diogel er mwyn helpu i wella ansawdd eu bywyd, ac mae'n wych gweld y driniaeth newydd a amlinellwyd gan y Gweinidog yn ei datganiad heddiw. Rwy'n credu mai triniaeth chwistrelladwy ydyw ar gyfer heintiau HIV-1 mewn oedolion, os wyf yn iawn ar hynny; rwy'n credu bod hynny'n cael ei gyflwyno'n fuan, fel yr wyf yn ei ddeall, sy'n golygu y bydd cleifion yn gallu rhoi'r gorau i gymryd meddyginiaethau dyddiol. Ni wn a yw'r Gweinidog yn gwybod mwy am hynny, ond byddai'n ddefnyddiol gwybod os, gyda'r driniaeth newydd honno, pa mor aml y mae'n rhaid rhoi'r pigiadau, ac a fydd y driniaeth yn agored i bob oedolyn sydd â HIV yng Nghymru.

Byddai'n dda gwybod ychydig mwy am ddatblygiad y cynllun hefyd; soniodd y Gweinidog yn ei sylwadau am Ymddiriedolaeth Terrence Higgins a Fast-Track Cities. A yw'r sefydliadau hyn yn mynd i fod yn rhan o ddatblygu'r cynllun hwnnw? Ychydig mwy o wybodaeth yn hynny o beth.

Ac wrth gwrs, yn olaf, gwyddom fod gennym gyfradd swyddi gwag fawr o ran nyrsys yng Nghymru—1,700 o swyddi nyrsio gwag—felly wrth gwrs, rydym ni eisiau helpu'r rhai sy'n byw gyda HIV yng Nghymru i fyw bywydau hir ac iach, felly mae angen i ni gynnal gweithlu i hwyluso hynny. Felly, tybed a fydd y Gweinidog yn ymrwymo i ddatblygu strategaeth yn hyn o beth ar gyfer recriwtio a chadw'r gweithlu HIV, yn enwedig mewn lleoliadau clinigol, llywodraeth leol a'r sector gwirfoddol. Diolch, Dirprwy Lywydd.

17:10

Diolch yn fawr, Russell. I think it is important that we are very clear about how many people are affected by HIV in Wales; in 2019, we had around 2,378 people who had accessed HIV care. About 77 per cent of those were men, and you're absolutely right to focus on the need to try and ensure that we have early diagnosis. To do that, people need to step forward and come forward, and so getting rid of the whole stigma situation that you talked about is absolutely central to that. And it will be central to the plan that has been developed, and obviously, on that task and finish group, the Terrence Higgins Trust will be a part of developing that plan. The Welsh Government have already had several meetings with stakeholders and are developing specific actions to address education about HIV and the stigma experienced by those living with HIV, and the first meeting of that stigma group will be taking place before the end of this year.

You did talk about the new treatment that is being developed, and you're quite right that from January 1, NICE has approved this. That will be rolled out from January 1 in Wales and that will stop people from needing to take daily medication. So, that will be available to those appropriate for that medication, so obviously, that's a clinical call rather than something that I can be clear about here today. So, I do think it's important that we understand that actually, there is still a stigma in relation to HIV and AIDS, and one in eight who have AIDS and who certainly have HIV have never told anyone about their status outside of the healthcare setting, and about 18 per cent of people with HIV have avoided healthcare even when they needed it. So, we've got to crack this, and we have got to crack the stigma situation in Wales.

Diolch yn fawr, Russell. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn glir iawn ynghylch faint o bobl sy'n cael eu heffeithio gan HIV yng Nghymru; yn 2019, roedd gennym tua 2,378 o bobl a oedd wedi cael gofal HIV. Dynion oedd tua 77 y cant o'r rheini, ac rydych chi yn llygad eich lle i ganolbwyntio ar yr angen i geisio sicrhau bod gennym ddiagnosis cynnar. I wneud hynny, mae angen i bobl gamu ymlaen a dod ymlaen, ac felly mae cael gwared ar yr holl sefyllfa o stigma y gwnaethoch chi sôn amdani yn gwbl ganolog i hynny. A bydd yn ganolog i'r cynllun sydd wedi'i ddatblygu, ac yn amlwg, ar y grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw, bydd Ymddiriedolaeth Terrence Higgins yn rhan o ddatblygu'r cynllun hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cael sawl cyfarfod gyda rhanddeiliaid ac maent yn datblygu camau gweithredu penodol i fynd i'r afael ag addysg am HIV a'r stigma a brofir gan y rhai sy'n byw gyda HIV, a bydd cyfarfod cyntaf y grŵp stigma hwnnw'n cael ei gynnal cyn diwedd eleni.

Fe wnaethoch chi sôn am y driniaeth newydd sy'n cael ei datblygu, ac rydych chi yn llygad eich lle bod NICE, o 1 Ionawr ymlaen, wedi cymeradwyo hon. Caiff hon ei chyflwyno o Ionawr 1 yng Nghymru a bydd hynny'n atal pobl rhag gorfod cymryd meddyginiaeth yn ddyddiol. Felly, bydd ar gael i'r rhai y mae'r feddyginiaeth honno yn briodol ar eu cyfer, felly mae'n amlwg bod hynny'n benderfyniad clinigol yn hytrach na rhywbeth y gallaf fod yn glir amdano yma heddiw. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn deall bod stigma o hyd o ran HIV ac AIDS, a dydy un o bob wyth sydd ag AIDS ac yn sicr sydd â HIV erioed wedi dweud wrth unrhyw un am eu statws y tu allan i'r lleoliad gofal iechyd, ac mae tua 18 y cant o bobl â HIV wedi osgoi gofal iechyd hyd yn oed pan oedd ei angen arnyn nhw. Felly, mae'n rhaid i ni ddatrys hyn, ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r sefyllfa o ran stigma yng Nghymru.

17:15

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn ein bod ni fel Senedd yn cael cyfle i nodi Diwrnod AIDS y Byd. Mae'n gyfle hefyd i ganmol pawb a oedd yn ymwneud ag Wythnos Profi HIV Cymru; mi gafodd ei chydlynu gan Fast Track Caerdydd a'r Fro, a'r nod, wrth gwrs, oedd torri lawr y stigma sydd yn atal pobl rhag cael prawf. Mae o ynghlwm wedyn ynglŷn â'r targed o stopio heintiad newydd o HIV erbyn 2030, a dwi'n falch iawn, yn sicr, fod Cymru wedi bod yn flaengar trwy fod y cyntaf o wledydd y Deyrnas Unedig i ymrwymo i'r targed yna, a hefyd i sicrhau bod y cyffur atal HIV, PrEP, ar gael ar y NHS.

Rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi datgan ein dymuniad ni y dylid dod â'r targed ymlaen i 2026. Mae'n bwysig iawn bod yn uchelgeisiol ac, fel mae neges Diwrnod AIDS y Byd yn ei dweud eleni, nid yn unig i siarad gêm dda, ond i roi cynllun mewn lle er mwyn gwireddu'r uchelgais honno. Y nod yn Seland Newydd ydy ei dileu erbyn 2025. Maen nhw efo tua'r un faint o bobl yn derbyn triniaeth am HIV ag sydd gennym ni yng Nghymru, felly mae hynny'n rhoi syniad i ni o beth gallem ni fod yn anelu amdano fo.

Gaf i ofyn, fel cwestiwn cyntaf, felly, pa gamau mae'r Llywodraeth wedi'u cymryd yn barod i ddysgu oddi wrth arferion da rhyngwladol, fel defnyddio'r tair egwyddor o aros yn saff, profi yn gynnar a thrin yn gynnar, fel maen nhw wedi'i wneud yn Seland Newydd er mwyn gallu dod â'r targed yna ymlaen?

Felly, ie, troi geiriau yn gweithredu ydy galwad y Terrence Higgins Trust. Rydym ni'n falch iawn mai dyna yw'r nod hirdymor. Mae'n bwysig cael yr un nod yn y pen draw, ond mi fuaswn i'n ddiolchgar hefyd o wybod beth ydy'r camau bach y mae'r Llywodraeth am eu cymryd ar y ffordd tuag at y nod yna yn y pen draw. Felly, all y Gweinidog ymrwymo heddiw, pan gaiff y cynllun gweithredu HIV ei gyflwyno blwyddyn nesaf, i gynnwys yn hwnnw'r camau, cam wrth gam, blwyddyn wrth flwyddyn, fydd yn cael eu cymryd i gynyddu profion, i dargedu adnoddau a mynd i'r afael â stigma bydd yn rhan, wedyn, o gynllun realistig i gyrraedd y targed tymor hir hwnnw?

Buaswn i hefyd yn licio sicrwydd ynglŷn â pharhad cyllid yn y hirdymor ar gyfer y cynllun profi HIV ac STIs trwy'r post, sydd wedi bod yn llwyddiannus fel cynllun cenedlaethol.

Troi at PrEP, mae mynediad at PrEP, fel rydym ni'n gwybod, yn hollol allweddol er mwyn dod â throsglwyddiadau HIV i lawr ac i ben, gobeithio. Yn ystod y pandemig, fel rydym ni wedi clywed, mi benderfynwyd rhagnodi a monitro pobl ar PrEP drwy'r platfform Attend Anywhere. Gan fod angen prawf HIV negyddol cyn mae PrEP yn cael ei rhagnodi, mi oedd clinigwyr yn gallu postio profion gwrthgorff neu antigen HIV i gartrefi pobl, a rhagnodi gwerth hyd at chwe mis o PrEP, ac yna fonitro cleifion ar-lein. Ydy'r Llywodraeth yn sicr yn mynd i barhau efo'r cynllun rhagnodi a monitro pobl ar-lein er mwyn pobl sydd eisiau osgoi gorfod dod i mewn i glinig? A throi hynny ar ei ben i lawr, sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau, i'r rhai sydd yn well ganddyn nhw, neu sydd angen, gwasanaethau wyneb yn wyneb, y gallan nhw gael y ddarpariaeth honno er mwyn sicrhau mynediad teg i apwyntiadau? Mae pawb yn chwilio am ffyrdd gwahanol o gael y mynediad, wrth gwrs.

Cwestiwn hefyd ynglŷn â gwasanaethau iechyd meddwl, rydym ni'n gwybod yn iawn sy'n bwysig iawn. Mi wnaeth arolwg Lleisiau Cadarnhaol nôl yn 2017 ddweud bod pobl sy'n byw efo HIV yng Nghymru a Lloegr ddwywaith yn fwy tebygol o brofi materion problemau iechyd meddwl o'u cymharu efo'r boblogaeth gyffredinol. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ochr yn ochr â byrddau iechyd Cymru ac ati i sicrhau bod darpariaeth a chefnogaeth iechyd meddwl mewn lle. 

Ac yn olaf, dwi'n canmol yn fawr y gwaith mae Fast-Track Cities yn ei wneud yng Nghaerdydd a'r cyffiniau, yn cynnwys yr wythnos profi yna mi wnes i gyfeirio ati. Mi wnes i gael cyfarfod buddiol iawn efo nhw'n gynharach eleni yn trafod y posibilrwydd o ehangu'r cynllun, efallai i ardal Bangor yn y gogledd, ar garreg drws fy etholaeth i. Felly, ydy'r Llywodraeth yn cefnogi sefydlu rhwydweithiau cydweithredol Fast-Track Cities mewn dinasoedd neu ardaloedd eraill o Gymru er mwyn gallu adeiladu ar lwyddiant yr un yng Nghaerdydd a sicrhau bod y genedl gyfan yn gallu elwa o'r gwaith da sydd yn mynd ymlaen?

Thank you very much, Deputy Llywydd. I'm very pleased that we as a Senedd have an opportunity to mark World AIDS Day. It's an opportunity to praise everyone involved with HIV Testing Week Cymru, which was co-ordinated by Fast Track Cardiff & Vale, and the aim was to break down the stigma that prevents people from taking a test. It then ties in to the target of preventing new HIV infections by 2030, and I'm very pleased and proud that Wales has been in the vanguard in being the first nation in the UK to commit to that target and also to ensure that PrEP is available on the NHS.

We in Plaid Cymru have a stated aspiration of bringing the target forward to 2026. It's very important that we are ambitious and, as the World AIDS Day message tells us, we don't need to just talk a good game, but we need to have plans in place in order to deliver against those ambitions. The aim in New Zealand is to eradicate by 2025. They have a similar number of people being treated for HIV as we have here in Wales, so that gives us an idea of what we could be aiming towards.

Can I ask, as a first question, what steps the Government has taken already to learn lessons from international good practice, such as using the three principles of staying safe, testing early and treating early, as they've done in New Zealand, in order to bring that target forward?

So, yes, we need to turn words into action. That's the demand of the Terrence Higgins Trust. We are very proud that we have that long-term ambition. It's important to have that in place, but I'd also be grateful to know what are the smaller steps that the Government will take on the road towards that target. So, can the Minister commit today, when the HIV action plan is brought forward next year, to include in that the steps year on year that will be taken to increase testing, to target resources and to tackle stigma that will then be part of a realistic plan to reach that longer-term target?

I'd also like an assurance on continued funding in the long term for a HIV testing programme and an STI testing programme through the post, which has been successful on a national level.

Turning to PrEP, access to PrEP, as we know, is crucial in bringing HIV transmission rates down and, indeed, to ending them, hopefully. During the pandemic, as we've heard, a decision was taken to prescribe and monitor people on PrEP through the Attend Anywhere platform. As you need a negative HIV test before PrEP is prescribed, clinicians could post HIV antigen tests into people's homes and then prescribe up to six months of PrEP and monitor patients online. Will the Government continue with that prescription and monitoring programme online in order for those who want to avoid clinics to do so? And to look at that from the other end of the telescope, how will the Minister ensure that, for those who prefer or need face-to-face services, they can access those services in order to ensure fair access to appointments? Everyone's looking at different ways of accessing that, of course.

Also a question on mental health services, which we know are so very important. A Positive Voices survey back in 2017 stated that those living with HIV in England and Wales are twice as likely to experience mental health issues as compared to the general population. So, what steps is the Welsh Government taking along with the Welsh health boards to ensure that the necessary mental health provision is in place?

And finally, I very much applaud the work done by Fast-Track Cities in Cardiff and the surrounding area, including that testing week that I mentioned earlier. I had a very beneficial meeting with them earlier this year discussing the possibility of expanding the plan to the Bangor area in north Wales, on the doorstep of my constituency. So, would the Government support the establishment of Fast-Track Cities networks in cities or other areas of Wales in order to build on the success of the programme in Cardiff and ensure that the whole nation can benefit from the good work done?

17:20

Diolch yn fawr, Rhun, a hoffwn i hefyd roi diolch am y gwaith anhygoel mae Fast-Track Cities Caerdydd yn ei wneud, a dwi yn meddwl bod yr wythnos profi yn rhywbeth dwi'n meddwl fydd yn dod yn rhywbeth sydd yn bwysig yn hanes HIV yn flynyddol yn ein gwlad ni. Fel chi, hoffwn i weld hwnna efallai yn cael ei ganolbwyntio—mae'n gwneud synnwyr i ganolbwyntio ar yr ardaloedd hynny lle rydym ni'n gwybod bod mwy o achosion nag mewn llefydd eraill. 

Rŷn ni hefyd yn awyddus i stopio trosglwyddiad HIV, fel mae'r WHO yn ein hannog ni i wneud. Wrth gwrs, os gallwn ni wneud hynny cyn 2030, bydd hwnna yn rhywbeth pwysig i ni ei weld ac, wrth gwrs, fe fydd angen inni glywed beth sydd gan y grŵp yma rŷn ni wedi ei sefydlu i ddweud am hynny. Dwi yn meddwl ei bod yn bwysig ein bod ni yn edrych ar arfer da mewn gwledydd eraill. Fel rydych chi'n dweud, mae Seland Newydd, aros yn saff. Mae peidio â datblygu'r peth ar y dechrau yn gwneud lot o synnwyr, ac felly dyna pam mae rhoi PrEP i bobl, dwi'n meddwl, yn help. Rŷn ni wedi rhoi allan tua 2,197 o prescriptions i PrEP. Mae hwnna wedi ei roi i tua 1,300 o bobl. 

Dwi'n meddwl eich bod chi wedi gweld ein hymrwymiad ni fel plaid yn y maniffesto i daclo HIV. Mae hi yn glir i'w gweld, ac rŷn ni'n awyddus iawn i weld hwn yn ddatblygiad. Dyna pam y bydd yn rhaid aros nawr i glywed beth fydd y bartneriaeth yma yn dod i fyny gyda fe o ran beth maen nhw'n argymell fel strategaeth. Dwi yn gobeithio gweld amserlen glir mewn beth maen nhw'n mynd i awgrymu, a hefyd, wrth gwrs, fe fydd angen cyllid i fynd gyda hynny. Felly, dwi'n edrych ymlaen at roi mwy o fanylder ar hynny unwaith maen nhw wedi gwneud eu hargymhellion nhw. 

Dwi'n cytuno, o ran iechyd meddwl, fod hwnna'n rhywbeth mae'n rhaid i ni ei gymryd o ddifrif ac, wrth gwrs, mi fydd Lynne Neagle yn edrych mewn i hynny, ac mi fydd hwnna'n rhan bwysig o'i gwaith hi. 

A hefyd, jest o ran y rhagnodi a monitro o bell, mae hwnna wedi bod yn effeithiol, fel rydych chi'n dweud, ond rydych chi'n eithaf iawn—fe fydd rhai pobl fydd eisiau'r cysylltiad uniongyrchol yna, ac felly mae'n bwysig ein bod ni yn rhoi'r gwasanaeth yna ac yn cadw hwnna i fynd hefyd. Diolch. 

Thank you very much, Rhun. I'd also like to put on record my thanks for the work done by Fast-Track Cities Cardiff, and I do think that the testing week is something that will become very important in the history of HIV annually in our country. Like you, I'd like to see that being focused—it does make sense to focus on those areas where we know there are more cases than in other places. 

We're also keen to stop the transmission of HIV, as the WHO encourages us to do. Of course, if we can do that before 2030, that would be important for us to see and, of course, we will need to hear what this group that we have established will have to say on that. I think it is important that we do look at good practice in other countries. You talked about New Zealand, staying safe. Not developing this at the outset makes a lot of sense, so that's why giving people PrEP is a great help. We've given about 2,197 prescriptions for PrEP to about 1,300 people. 

I think you have seen our commitment as a party in our manifesto to tackle HIV. it's clear to see, and we're very eager to see that developing. That's why we will have to wait to see what this new partnership comes up with in terms of what they recommend as a strategy. I do hope to see a clear timetable for what they will suggest, and we will need funding to accompany that, of course. So, I'm looking forward to providing more detail on that once they've made their recommendations.

I do agree, in terms of mental health, that that's something we need to take seriously, and Lynne Neagle will be looking into that, and that will be an important part of her work.

And in terms of prescribing and monitoring remotely, that has been effective, as you said, but you are right—some people will want that direct contact, and so it's important that we do provide that service and maintain that. Thank you. 

8. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Rhyngwladol ar gyfer Pobl Anabl
8. Statement by the Minister for Social Justice: International Day of Disabled People

Eitem 8 ar yr agenda heddiw yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Rhyngwladol ar gyfer Pobl Anabl. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt. 

Item 8 on our agenda is a statement by the Minister for Social Justice: International Day of Disabled People. I call on the Minister, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Deputy Llywydd. This Friday is the United Nations International Day of Disabled People. In 1992, the United Nations designated 3 December as a day for promoting the rights and well-being of disabled people and to celebrate their achievements across the world. The theme for 2021 is 'fighting for rights in the post-COVID era', and this is a cause this Welsh Government is firmly committed to.

There's no question that disabled people are among the most affected by the pandemic. It has laid bare a number of the stubborn and deep-rooted inequalities disabled people face in our society. Many disabled people have had to face isolation, disconnection, disrupted routines and diminished services, which has undoubtedly impacted their mental well-being and their lives. It is also a terrible fact that, across the UK, six in every 10 of COVID-related deaths were of disabled people. Many of these deaths were not the simple inevitable consequence of impairment, with many deaths being clearly rooted in socioeconomic factors. Today, I'm not only reiterating that this Government recognises these inequalities, but that we are resolute in our determination to address them and have taken significant action to do so.

You will know from my previous updates that, throughout the pandemic, the Government regularly met to discuss and address issues that affect disabled people in Wales. Part of these discussions led to the commissioning and publishing of the groundbreaking 'Locked out' report, a report that brought into clear focus the stark inequity being faced by disabled people and that has allowed us to take a critical next step of forming the disability rights taskforce, as announced by the First Minister. I'm very pleased to say that the inaugural meeting of the disability rights taskforce, chaired by myself and Professor Debbie Foster, took place on the eighteenth of this month. It was attended by disabled people with lived experience and expertise and organisations from across Wales who reaffirmed a determination to address the issues highlighted in the 'Locked out' report and beyond.

It would be remiss of me not to pause here for a second and place on record my gratitude to all of the individuals that got us to this point. I would like to sincerely thank all the members of the steering group and Professor Debbie Foster, who produced the 'Locked out' report. I would like to thank them for their fortitude and perseverance not only in compiling this report but also in ensuring that we reached the point we have today. I'm also grateful to every member of the taskforce and those who worked to make it possible. We know that this is just the beginning, and yet we know also that we are resolute in our purpose.

This taskforce has been formed to help us explore and implement the recommendations from the 'Locked out' report, but, more than that, it will need to make sure that disabled people are able to enjoy all of the benefits and rights that others take for granted. The disability rights taskforce will work co-productively and with mutual respect to create a new disability rights action plan for Wales. This will build on the 'Action on Disability: The Right to Independent Living' framework. With this, we can positively lay the foundations for a truly inclusive Wales.

Crucially, we understand that there can be gaps during the development of any policy and the needs and aspirations of the people that it is intended to support. To address this, we've been clear that the taskforce will place the voices of disabled people at the heart of everything it does. The collective professional and lived experiences of the taskforce will be instrumental in identifying the root causes of discrimination and resulting inequalities and the short, medium and longer term actions needed to address them.

To mark this international day, we reaffirm our commitment to the social model of disability. We know that it is our society's values, behaviors, structures, social and economic policies and the built environments that disable people. We must do all we can to understand and take action to address these and ensure that this is not the way we continue to operate. Our work, and that of the taskforce, is grounded in a clear commitment to the social model of disability, and we're committed to embedding the social model, as well as human rights, into our thinking as well as into our policy and practice. As part of this commitment, we will ensure there are opportunities for training on the social model of disability to ensure this is embedded in the work of the taskforce and the actions it will produce.

We have, of course, made progress on a number of policy areas and I'm very pleased that our access to elected office fund is live and ready to support more disabled people to run for office, to increase representation, participation and to support their communities. I'm also pleased that we are finalising options for an equalities data and evidence unit in Wales.  This unit will ensure that decision makers have the best information at hand regarding people with protected characteristics, and this, of course, includes disabled people. We also welcome to their positions our first disabled people's employment champions. These champions are supporting employers across Wales to create a workforce that is representative and open to all.

As a final note, Dirprwy Lywydd, the recently announced co-operation agreement between the Welsh Labour Government and Plaid Cymru, which commences this week, says that, working together, we will, and I quote:

'Strengthen the rights of disabled people and tackle the inequalities they continue to face. We are committed to the social model of disability and together we will ensure the success of the Disability Task Force set up to respond to the Locked Out report.'

I look forward to working with Plaid Cymru's designated Member to develop and oversee the delivery of work in this area over the coming three years.

So, thank you again to everyone who has helped us to reach this crucial point. I'm confident that when we mark the next International Day of Disabled People we will do so from a stronger position than ever. From the firm foundations we have laid together, we will be able to build a stronger, fairer and more prosperous Wales.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dydd Gwener yma yw Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl y Cenhedloedd Unedig. Ym 1992, dynododd y Cenhedloedd Unedig y trydydd o Ragfyr yn ddiwrnod ar gyfer hyrwyddo hawliau a lles pobl anabl ac i ddathlu eu cyflawniadau ledled y byd. Y thema ar gyfer 2021 yw 'brwydro dros hawliau yn y cyfnod ar ôl COVID', ac mae hwn yn achos y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gadarn iddo.

Does dim dwywaith fod pobl anabl ymhlith y rhai sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan y pandemig. Mae wedi amlygu nifer o'r anghydraddoldebau sydd wedi gwreiddio'n ddwfn a chadarn y mae pobl anabl yn eu hwynebu yn ein cymdeithas. Mae llawer o bobl anabl wedi gorfod wynebu unigedd, datgysylltedd, amharu ar eu harferion a llai o wasanaethau, sydd heb os wedi effeithio ar eu lles meddyliol a'u bywydau. Mae hefyd yn ffaith ofnadwy bod chwech o bob 10 marwolaeth sy'n gysylltiedig â COVID, ledled y DU, yn bobl anabl. Nid oedd llawer o'r marwolaethau hyn yn ganlyniad anochel syml i nam, a llawer o farwolaethau wedi'u gwreiddio'n glir mewn ffactorau economaidd-gymdeithasol. Heddiw, rwyf nid yn unig yn ailadrodd bod y Llywodraeth hon yn cydnabod yr anghydraddoldebau hyn, ond ein bod yn gadarn yn ein penderfyniad i fynd i'r afael â nhw ac wedi cymryd camau sylweddol i wneud hynny.

Gwyddoch o'm diweddariadau blaenorol fod y Llywodraeth, drwy gydol y pandemig, wedi cyfarfod yn rheolaidd i drafod a mynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar bobl anabl yng Nghymru. Arweiniodd rhan o'r trafodaethau hyn at gomisiynu a chyhoeddi'r adroddiad arloesol 'Drws ar Glo', adroddiad a daflodd oleuni clir ar yr annhegwch amlwg sy'n wynebu pobl anabl ac sydd wedi ein galluogi i gymryd y cam nesaf hanfodol o ffurfio'r tasglu hawliau anabledd, fel y cyhoeddwyd gan y Prif Weinidog. Rwy'n falch iawn o ddweud bod cyfarfod cyntaf y tasglu hawliau anabledd, a gadeiriwyd gennyf i a'r Athro Debbie Foster, wedi'i gynnal ar y deunawfed o'r mis hwn. Yn bresennol roedd pobl anabl oedd ag arbenigedd a phrofiad o'u bywydau eu hunain, ynghyd â sefydliadau o bob rhan o Gymru. Ailddatganwyd y penderfyniad i fynd i'r afael â'r materion a amlygwyd yn yr adroddiad 'Drws ar Glo' a thu hwnt i hynny.

Byddai'n esgeulus ohonof i beidio ag oedi yma am eiliad a diolch ar goedd i'r holl unigolion a ddaeth â ni i'r pwynt yma. Hoffwn ddiolch yn ddiffuant i holl aelodau'r grŵp llywio a'r Athro Debbie Foster, a luniodd yr adroddiad 'Drws ar Glo'. Hoffwn ddiolch iddynt am eu dycnwch a'u dyfalbarhad nid yn unig wrth lunio'r adroddiad hwn ond hefyd i sicrhau ein bod wedi cyrraedd y sefyllfa yr ydym ni ynddi heddiw. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i bob aelod o'r tasglu a'r rhai a weithiodd i'w wneud yn bosibl. Gwyddom mai dim ond y dechrau yw hyn, ac eto gwyddom hefyd ein bod yn benderfynol o'n diben.

Ffurfiwyd y tasglu hwn i'n helpu i archwilio a gweithredu argymhellion yr adroddiad 'Drws ar Glo', ond, yn fwy na hynny, bydd angen iddo sicrhau bod pobl anabl yn gallu mwynhau'r holl fanteision a hawliau y mae eraill yn eu cymryd yn ganiataol. Bydd y tasglu hawliau anabledd yn cydweithio, gyda pharch ar y naill ochr a'r llall, i greu cynllun gweithredu hawliau anabledd newydd i Gymru. Bydd hyn yn adeiladu ar y fframwaith 'Gweithredu ar Anabledd: hawl i fyw'n annibynnol'. Gyda hyn, gallwn osod y sylfeini ar gyfer Cymru wirioneddol gynhwysol, a hynny mewn modd cadarnhaol.

Yn hollbwysig, deallwn y gall fod bylchau wrth ddatblygu unrhyw bolisi ac anghenion a dyheadau'r bobl y bwriedir iddo eu cefnogi. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, rydym wedi bod yn glir y bydd y tasglu yn rhoi lleisiau pobl anabl wrth wraidd popeth y mae'n ei wneud. Bydd y cyfuniad o brofiadau proffesiynol a phrofiadau bywyd y tasglu yn allweddol wrth adnabod y rhesymau sylfaenol dros wahaniaethu a'r anghydraddoldebau sy'n deillio o hynny, a'r camau gweithredu tymor byr, canolig a hirach sydd eu hangen i fynd i'r afael â nhw.

I nodi'r diwrnod rhyngwladol hwn, rydym yn ailddatgan ein hymrwymiad i'r model cymdeithasol o anabledd. Gwyddom mai gwerthoedd, arferion, strwythurau, polisïau cymdeithasol ac economaidd ein cymdeithas a'r amgylcheddau adeiledig sy'n anablu pobl. Rhaid inni wneud popeth o fewn ein gallu i ddeall a chymryd camau i fynd i'r afael â'r rhain a sicrhau nad dyma'r ffordd yr ydym ni'n parhau i weithredu. Mae ein gwaith, a gwaith y tasglu, wedi'i seilio ar ymrwymiad clir i'r model cymdeithasol o anabledd, ac rydym ni wedi ymrwymo i ymgorffori'r model cymdeithasol, yn ogystal â hawliau dynol, yn ein meddylfryd yn ogystal ag yn ein polisïau a'n harferion. Yn rhan o'r ymrwymiad hwn, byddwn yn sicrhau bod cyfleoedd ar gyfer hyfforddiant ar y model cymdeithasol o anabledd i sicrhau bod hyn yn rhan annatod o waith y tasglu a sut y bydd yn gweithredu.

Wrth gwrs, rydym ni wedi gwneud cynnydd ar nifer o feysydd polisi ac rwy'n falch iawn bod ein cronfa mynediad i swyddi etholedig yn dal yn weithredol ac yn barod i gefnogi mwy o bobl anabl i sefyll etholiad, i gynyddu cynrychiolaeth, cyfranogiad ac i gefnogi eu cymunedau. Rwyf hefyd yn falch ein bod yn cwblhau dewisiadau ar gyfer uned data a thystiolaeth cydraddoldeb yng Nghymru. Bydd yr uned hon yn sicrhau bod gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yr wybodaeth orau wrth law am bobl â nodweddion gwarchodedig, ac mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys pobl anabl. Rydym ni hefyd yn croesawu ein hyrwyddwyr cyntaf ym maes cyflogi pobl anabl. Mae'r hyrwyddwyr hyn yn cefnogi cyflogwyr ledled Cymru i greu gweithlu sy'n gynrychioliadol ac yn agored i bawb.

Fel nodyn terfynol, Dirprwy Lywydd, mae'r cytundeb cydweithio a gyhoeddwyd yn ddiweddar rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru, sy'n dechrau'r wythnos hon, yn dweud y byddwn, drwy gydweithio, ac rwy'n dyfynnu, yn:

'Cryfhau hawliau pobl anabl a mynd i’r afael â’r anghydraddoldebau y maent yn parhau i’w hwynebu. Rydym wedi ymrwymo i’r model cymdeithasol o anabledd, a gyda’n gilydd byddwn yn sicrhau llwyddiant y Tasglu Anabledd a sefydlwyd i ymateb i’r adroddiad Drws ar Glo.'

Edrychaf ymlaen at weithio gydag Aelod dynodedig Plaid Cymru i ddatblygu a goruchwylio'r broses o gyflawni gwaith yn y maes hwn dros y tair blynedd nesaf.

Felly, diolch eto i bawb sydd wedi ein helpu i gyrraedd y cam hollbwysig hwn. Rwy'n ffyddiog, pan fyddwn ni'n nodi Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl y tro nesaf, y byddwn yn gwneud hynny o sefyllfa gryfach nag erioed. O'r sylfeini cadarn yr ydym ni wedi'u gosod gyda'n gilydd, byddwn yn gallu adeiladu Cymru gryfach, decach a mwy llewyrchus.

17:25

Llefarydd y Ceidwadwyr, Altaf Hussain.

Conservative spokesperson, Altaf Hussain.

17:30

Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Minister, for your statement. Whilst we welcome this Friday as the International Day of Disabled People, it is important not just to celebrate the contribution of disabled people, but to ask the question: in the past 12 months, since we had the same discussion, what has changed for the better? Can the Minister tell the Senedd how the lives of disabled people have improved and what the next 12 months look like?

The legislative basis protecting the rights of disabled people is in the Equality Act 2010. The House of Lords established a specific Select Committee on the Equality Act 2010 and Disability and published a report in March 2016 entitled, 'The Equality Act 2010: the impact on disabled people'. Despite significant political and Government support for the Act, the conclusion of the House of Lords committee was that the Act had several weaknesses that did not afford the protection to disabled people as to those with other protected characteristics.

'Our witnesses, who included wheelchair users, blind and deaf people, and some with learning difficulties, were almost unanimous in believing that it was a mistake to have attempted to deal with discrimination on grounds of disability, sex, race and other protected characteristics in a single Equality Act. Life, they told us, had been easier with a dedicated Disability Discrimination Act and with a single Disability Rights Commission, rather than a Commission covering all inequalities and human rights.'

What assessment has the Minister undertaken of the legislative protection offered to disabled people? And if she has not done so, will she commission such a review?

The United Nations has set out three events for this year, looking at shaping an inclusive future, reducing inequalities through technology and the leadership of new generations, giving a voice to those children with disabilities. My question to the Minister is: what specific programmes or themes is the Welsh Government taking forward to mirror those established by the United Nations? Thank you. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Er ein bod yn croesawu'r dydd Gwener hwn fel Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl, mae'n bwysig nid yn unig dathlu cyfraniad pobl anabl, ond i ofyn y cwestiwn: yn ystod y 12 mis diwethaf, ers inni gael yr un drafodaeth, beth sydd wedi newid er gwell? A all y Gweinidog ddweud wrth y Senedd sut mae bywydau pobl anabl wedi gwella a sut bydd y 12 mis nesaf yn edrych?

Mae'r sail ddeddfwriaethol sy'n diogelu hawliau pobl anabl yn Neddf Cydraddoldeb 2010. Sefydlodd Tŷ'r Arglwyddi Bwyllgor Dethol penodol ar Ddeddf Cydraddoldeb 2010 ac Anabledd, a chyhoeddodd adroddiad ym mis Mawrth 2016 o'r enw 'Deddf Cydraddoldeb 2010: yr effaith ar bobl anabl'. Er gwaethaf cefnogaeth wleidyddol a chefnogaeth sylweddol gan y Llywodraeth i'r Ddeddf, casgliad pwyllgor Tŷ'r Arglwyddi oedd bod gan y Ddeddf nifer o wendidau nad oedden nhw'n rhoi yr un amddiffyniad i bobl anabl ag i rai â nodweddion gwarchodedig eraill.

'Roedd ein tystion, a oedd yn cynnwys defnyddwyr cadeiriau olwyn, pobl ddall a byddar, a rhai ag anawsterau dysgu, bron yn unfrydol wrth gredu mai camgymeriad oedd ceisio ymdrin â gwahaniaethu ar sail anabledd, rhyw, hil a nodweddion gwarchodedig eraill mewn un Ddeddf Cydraddoldeb. Bu bywyd, medden nhw wrthym ni, yn haws gydag un ddeddf benodol, sef Deddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd, a gydag un Comisiwn Hawliau Anabledd, yn hytrach na Chomisiwn sy'n cwmpasu pob anghydraddoldeb a hawliau dynol.'

Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r amddiffyniad deddfwriaethol a gynigir i bobl anabl? Ac os nad yw hi wedi gwneud hynny, a wnaiff gomisiynu adolygiad o'i fath?

Mae'r Cenhedloedd Unedig wedi nodi tri digwyddiad ar gyfer eleni, gan edrych ar lunio dyfodol cynhwysol, lleihau anghydraddoldebau drwy dechnoleg ac arweinyddiaeth cenedlaethau newydd, gan roi llais i'r plant hynny ag anableddau. Fy nghwestiwn i'r Gweinidog yw: pa raglenni neu themâu penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu datblygu i adlewyrchu'r rhai a sefydlwyd gan y Cenhedloedd Unedig? Diolch. 

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Thank you very much, Altaf Hussain, and thank you for your questions this afternoon. It is an important question: what has changed? In my statement, I have laid out a number of examples of how we have sought to make change, particularly as a result of the 'Locked out' report, which did shine such a light on the adverse impact of COVID-19 on disabled people. So, I will say again that the disability rights taskforce, setting that up has been a vital step forward. It's going to take forward the way we address inequalities highlighted by 'Locked out: liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond COVID-19'. But most importantly, overseeing the implementation of actions in conjunction with our partners across the public, private and voluntary sectors. And it was so important that we had people with lived experience. I co-chaired it with Professor Debbie Foster, but we also had representation from the Welsh Local Government Association and our steering group of disabled people, many of whom also sit on our disability equality forum. The taskforce is crucial in that common understanding that we have to take forward this work on the principles of the social model of disability, and recognise the implementation gap that can quite often emerge between policy development and the delivery of services. So, we're committed to introducing a 2050 national milestone focused on pay equality and the gender, disability and ethnicity pay gap and much broader work on refreshing our national milestones as well.

I have mentioned, Llywydd, the elected office fund, because this is crucial in terms of enabling more people to stand for office in the local government elections forthcoming in 2022 and, of course, our elections earlier this year. This fund is aimed at helping disabled people to compete on a level playing field with non-disabled candidates. Two people did access the fund for support to participate in the Senedd elections, and this is going to be crucial for the local government elections next year. The scope of the fund has been extended to cover disabled candidates standing for community and town councils in the elections for 2022, so it is important that we draw attention to this today and the opportunities that will come forward. There are some access-to-politics events that are being hosted by Disability Wales.

I also want to mention the disabled people's employment champions. We have five disabled people's employment champions, all of whom have lived experience of the barriers faced in gaining employment. I spoke on Friday—I spoke last week—at an event that was organised by Admiral insurance with the MS Society. It's very important that the private sector is taking—. We recognise that they're taking a leading role, recognising that they can actually benefit from the employment of disabled people in their workforce. There were many employers there from the private and public sectors, but one of our disabled people's employment champions, Terry, spoke about the work that he's doing to help employers understand that they can really make a change in terms of the way that employers and employability providers think about disabled people's employment. So, we have an employer toolkit; the business skills gateway website hosts our employer toolkit. Also, of course, we are working towards a social model of disability training and employment e-learning module for employers as well.

It is very important that we enable disabled people to maximise the take-up of welfare benefits, with the cruel cuts that have taken place. We recognise that those cruel cuts—the £20 cut to universal credit—affected thousands of disabled people who are recognised as not being able to work. It's crucial that they can then take part in the Claim what's yours campaign and benefit from the £50 million household living grants fund that I recently announced.

I think, finally, just in terms of looking at issues around access to employment—not just employment protection, but rights as well—you will know that in our programme for government we have a commitment, and it's a commitment that I know your colleagues in the Welsh Conservatives would welcome, that we are seeking to incorporate the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities into Welsh law. It's certainly supported by our party, by the Welsh Labour Government, Plaid Cymru and the Liberal Democrats as well. It's important that the UN convention on disabled people's rights actually is embedded into Welsh law. We've undertaken research—the 'Strengthening and advancing equalities and human rights in Wales' research report—to actually help us move this forward, and I will be able to update the Siambr when we have progress on this, working with the Counsel General on this point.

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, a diolch am eich cwestiynau y prynhawn yma. Mae'n gwestiwn pwysig: beth sydd wedi newid? Yn fy natganiad, rwyf wedi nodi nifer o enghreifftiau o sut yr ydym ni wedi ceisio gwneud newid, yn enwedig o ganlyniad i'r adroddiad 'Drws ar Glo', a oedd yn taflu goleuni o'r fath ar effaith andwyol COVID-19 ar bobl anabl. Felly, fe ddywedaf eto fod y tasglu hawliau anabledd, roedd sefydlu hynny yn gam hollbwysig ymlaen. Mae'n mynd i fwrw ymlaen â'r ffordd yr ydym ni'n mynd i'r afael ag anghydraddoldebau a amlygwyd gan 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19'. Ond yn bwysicaf oll, goruchwylio'r gwaith o roi camau gweithredu ar waith ar y cyd â'n partneriaid ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat a gwirfoddol. Ac roedd hi mor bwysig bod gennym ni bobl â phrofiad byw. Fe gyd-gadeiriais y tasglu gyda'r Athro Debbie Foster, ond cawsom gynrychiolaeth hefyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'n grŵp llywio o bobl anabl, y mae llawer ohonyn nhw hefyd yn eistedd ar ein fforwm cydraddoldeb i bobl anabl. Mae'r tasglu'n hanfodol o ran y ddealltwriaeth gyffredin honno bod yn rhaid inni fwrw ymlaen â'r gwaith hwn ar egwyddorion y model cymdeithasol o anabledd, a chydnabod y bwlch gweithredu a all ddod i'r amlwg yn aml rhwng datblygu polisi a darparu gwasanaethau. Felly, rydym ni wedi ymrwymo i gyflwyno carreg filltir genedlaethol o 2050 sy'n canolbwyntio ar gydraddoldeb cyflog a'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, anabledd ac ethnigrwydd a gwaith llawer ehangach ar adnewyddu ein cerrig milltir cenedlaethol hefyd.

Rwyf wedi sôn, Llywydd, am y gronfa swyddogaethau etholedig, oherwydd mae hyn yn hollbwysig o ran galluogi mwy o bobl i sefyll yn yr etholiadau llywodraeth leol a gynhelir yn 2022 ac, wrth gwrs, ein hetholiadau yn gynharach eleni. Nod y gronfa hon yw helpu pobl anabl i gystadlu ar yr un gwastad ag ymgeiswyr nad ydynt yn anabl. Aeth dau berson ar ofyn y gronfa am gymorth i gymryd rhan yn etholiadau'r Senedd, a bydd hyn yn hanfodol ar gyfer yr etholiadau llywodraeth leol y flwyddyn nesaf. Mae cwmpas y gronfa wedi'i ymestyn i gynnwys ymgeiswyr anabl sy'n sefyll dros gynghorau cymuned a thref yn etholiadau 2022, felly mae'n bwysig inni dynnu sylw at hyn heddiw a'r cyfleoedd a ddaw yn sgil hynny. Mae Anabledd Cymru yn cynnal rhai digwyddiadau mynediad-i-wleidyddiaeth.

Hoffwn hefyd sôn am hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl. Mae gennym ni bump o hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl, y mae gan bob un ohonyn nhw brofiad byw o'r rhwystrau sy'n bodoli rhag cael gwaith. Siaradais ddydd Gwener—siaradais yr wythnos diwethaf—mewn digwyddiad a drefnwyd gan yswiriant Admiral gyda'r Gymdeithas MS. Mae'n bwysig iawn bod y sector preifat yn cymryd—. Rydym yn cydnabod eu bod yn chwarae rhan flaenllaw, gan gydnabod y gallant elwa o gyflogi pobl anabl yn eu gweithlu. Roedd llawer o gyflogwyr yno o'r sectorau preifat a chyhoeddus, ond siaradodd un o'n hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl, Terry, am y gwaith y mae'n ei wneud i helpu cyflogwyr i ddeall y gallant newid pethau mewn difrif o ran y ffordd y mae cyflogwyr a darparwyr cyflogadwyedd yn meddwl am gyflogaeth pobl anabl. Felly, mae gennym ni becyn cymorth i gyflogwyr; mae ein pecyn cymorth i gyflogwyr ar gael ar wefan y porth sgiliau busnes. Hefyd, wrth gwrs, rydym yn gweithio tuag at fodel cymdeithasol o hyfforddiant anabledd a modiwl e-ddysgu cyflogaeth i gyflogwyr yn ogystal.

Mae'n bwysig iawn ein bod yn galluogi pobl anabl i fanteisio i'r eithaf ar fudd-daliadau lles, gyda'r toriadau creulon sydd wedi digwydd. Rydym ni'n cydnabod bod y toriadau creulon hynny—y toriad o £20 i gredyd cynhwysol—wedi effeithio ar filoedd o bobl anabl y cydnabyddir nad ydynt yn gallu gweithio. Mae'n hanfodol eu bod wedyn yn gallu cymryd rhan yn yr ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' ac elwa o'r gronfa grantiau byw aelwydydd gwerth £50 miliwn a gyhoeddais yn ddiweddar.

Credaf, yn olaf, dim ond o ran edrych ar faterion sy'n ymwneud â sicrhau cyflogaeth—nid dim ond diogelu cyflogaeth, ond hawliau hefyd—byddwch yn gwybod bod gennym ni ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu, ac mae'n ymrwymiad y gwn i y byddai eich cyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig yn ei groesawu, ein bod yn ceisio ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yng nghyfraith Cymru. Mae'n sicr yn cael ei gefnogi gan ein plaid ni, gan Lywodraeth Lafur Cymru, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol hefyd. Mae'n bwysig bod confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl wedi'i ymgorffori yng nghyfraith Cymru. Rydym ni wedi gwneud gwaith ymchwil—adroddiad ymchwil 'Cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru'—i'n helpu i symud hyn yn ei flaen, a byddaf yn gallu diweddaru'r Siambr pan fydd cynnydd ar hyn, gan weithio gyda'r Cwnsler Cyffredinol yn hyn o beth.

17:35

Thank you to the Minister for the statement. We are glad of the stated determination to tackle the inequity faced by disabled people in Wales that's included in the co-operation agreement with Plaid Cymru.

One of my close family members is disabled, so I know first-hand the challenges and barriers that are, unfortunately, part of his everyday life and, of course, the lives of thousands of other people across Wales: difficulties with public transport; with accessing support and care; a lower standard of living quite often; and, often, just the challenge of being seen and being heard. As you've mentioned in your statement, those difficulties and challenges were, of course, compounded and exacerbated by COVID, although we know that even before the pandemic far too many disabled people felt forgotten or ignored by the Government. A survey conducted by Disability Wales has found that 76 per cent didn't think that disability rights would improve over the next five years.

Emergency coronavirus legislation relaxed the duty of care on local authorities, which left some disabled adults and children, and their carers, without the carer support they need—it was in the news just yesterday. And the implementation gap between policy and practice, unfortunately, widened. When restrictions lifted, there was not a return to normal for most disabled people. A report by Scope found that 35 per cent of disabled people have found that their finances have become worse since the pandemic, and the disability employment gap has been stuck at around 30 per cent for over a decade. So, we must try and use the experience of the pandemic to create a strategy to help close this gap.

As COVID restrictions have eased slightly, and people are beginning to return to work, or switch to hybrid working, there is a risk that disabled people who previously benefited from the digital inclusion of the pandemic might be left isolated. Employers may be able to appear as accessible and inclusive while doing little to ensure inclusion in workplace culture, career progression or professional networking opportunities for disabled people who are working at home. And this, of course, is also true of leisure and social activities that were widely available online during the height of the lockdowns that have now tailed off. So, I’d therefore like to know what the Government is doing to ensure that flexible working will continue to work in favour of disabled people.

And could the Minister also please outline what provisions are currently in place, and what further action is planned to ensure Wales’s transport system is fully accessible to disabled people, as being able to travel safely to and from work has become an increasingly important issue for many disabled people during the pandemic?

A key finding in the 'Locked out' report was that the lack of disabled people in positions of influence has contributed to decisions that have negative consequences for disabled people. The access to elected office fund Wales, which you made reference to in your statement and again in your answer to Altaf Hussain, offered that financial assistance to disabled people running as candidates in the Senedd election this year, and now for the forthcoming 2022 local government elections. You mentioned that two people had made use of this fund. Have you got any further information as to how effective the fund was in assisting disabled people to run as candidates? What improvement and changes need to be made to this fund, looking ahead to the 2022 election, to make sure that we get more people being able to use this fund so that they can run for office?

As we face another worrying development, as we’ve heard today in the Chamber, in the pandemic with the arrival of this new variant in the UK, we must ensure that lessons learnt from the last months really are taken onboard. Disabled people, as you said, comprised 60 per cent of deaths from COVID-19 in Wales, and many of these deaths, as you say, were not the inevitable consequences of impairments, but were preventable and rooted in the socioeconomic factors that you alluded to. The impact of high infection rates on care and social services have been catastrophic to disabled people. The anxiety now being felt as we face the consequences of this omicron variant are tangible among disabled people, so I’d like to ask: what measures are the Government taking to ensure disabled people are better supported in the next months as regards things like the provision of suitable and sufficient supplies of equipment, such as personal protective equipment to social care staff and personal assistants caring for disabled people, but also, crucially, sufficient staffing levels to provide that essential, daily care and support? Diolch.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Rydym yn falch o'r penderfyniad a nodwyd i fynd i'r afael â'r annhegwch a wynebir gan bobl anabl yng Nghymru sydd wedi'i gynnwys yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru.

Mae un o fy nheulu agos i yn anabl, felly rwy'n gwybod yn uniongyrchol am yr heriau a'r rhwystrau sydd, yn anffodus, yn rhan o'i fywyd bob dydd ac, wrth gwrs, bywydau miloedd o bobl eraill ledled Cymru: anawsterau gyda thrafnidiaeth gyhoeddus; gyda chael gafael ar gymorth a gofal; safon byw is yn eithaf aml; ac, yn aml, dim ond yr her o gael eich gweld a chael eich clywed. Fel yr ydych chi wedi sôn yn eich datganiad, cafodd yr anawsterau a'r heriau hynny, wrth gwrs, eu dwysáu a'u gwaethygu gan COVID, er ein bod yn gwybod, hyd yn oed cyn y pandemig, fod llawer gormod o bobl anabl yn teimlo eu bod yn cael eu hanghofio neu eu hanwybyddu gan y Llywodraeth. Mae arolwg a gynhaliwyd gan Anabledd Cymru wedi canfod nad oedd 76 y cant yn credu y byddai hawliau anabledd yn gwella dros y pum mlynedd nesaf.

Roedd deddfwriaeth coronafeirws brys yn llacio'r ddyletswydd gofal ar awdurdodau lleol, a adawodd rai oedolion a phlant anabl, a'u gofalwyr, heb y cymorth sydd ei angen arnynt o ran gofalwyr—roedd yn y newyddion ddoe. Ac ehangodd y bwlch gweithredu rhwng polisi ac arfer, yn anffodus. Pan godwyd y cyfyngiadau, ni ddychwelodd y rhan fwyaf o bobl anabl i'w bywydau arferol gynt. Canfu adroddiad gan Scope fod 35 y cant o bobl anabl wedi canfod bod ganddyn nhw lai o arian ers y pandemig, ac mae'r bwlch cyflogaeth i bobl anabl wedi bod yn segur ar oddeutu 30 y cant ers dros ddegawd. Felly, rhaid inni geisio defnyddio profiad y pandemig i greu strategaeth i helpu i gau'r bwlch hwn.

Gan fod cyfyngiadau COVID wedi lleddfu ychydig, a bod pobl yn dechrau dychwelyd i'r gwaith, neu newid i weithio hybrid, mae perygl y gallai pobl anabl a oedd gynt yn elwa o gael eu cynnwys yn ddigidol dros y pandemig gael eu hynysu. Efallai y bydd cyflogwyr yn gallu ymddangos yn hygyrch a chynhwysol gan wneud fawr ddim i sicrhau cynhwysiant yn niwylliant y gweithle, dilyniant gyrfa neu gyfleoedd rhwydweithio proffesiynol i bobl anabl sy'n gweithio gartref. Ac mae hyn, wrth gwrs, hefyd yn wir am weithgareddau hamdden a chymdeithasol a oedd ar gael yn eang ar-lein yn anterth y cyfyngiadau symud sydd bellach wedi lleihau'n arw. Felly, hoffwn wybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau y bydd gweithio hyblyg yn parhau i weithio o blaid pobl anabl.

Ac a allai'r Gweinidog hefyd amlinellu pa ddarpariaethau sydd ar waith ar hyn o bryd, a pha gamau pellach sydd wedi'u cynllunio i sicrhau bod system drafnidiaeth Cymru yn gwbl hygyrch i bobl anabl, gan fod gallu teithio'n ddiogel yn ôl ac ymlaen i'r gwaith wedi dod yn fater cynyddol bwysig i lawer o bobl anabl yn ystod y pandemig?

Un canfyddiad allweddol yn yr adroddiad 'Drws ar Glo' oedd bod diffyg pobl anabl mewn swyddi dylanwadol wedi cyfrannu at benderfyniadau sy'n arwain at ganlyniadau negyddol i bobl anabl. Cynigiodd y mynediad i gronfa swyddi etholedig Cymru, y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn eich datganiad ac eto yn eich ateb i Altaf Hussain, y cymorth ariannol hwnnw i bobl anabl a ymgeisiodd yn etholiad y Senedd eleni, ac yn awr yn etholiadau llywodraeth leol 2022 sydd i ddod. Fe wnaethoch chi sôn fod dau berson wedi defnyddio'r gronfa hon. Oes gennych chi unrhyw wybodaeth bellach ynghylch pa mor effeithiol oedd y gronfa o ran cynorthwyo pobl anabl i sefyll fel ymgeiswyr? Pa welliannau a newidiadau sydd angen eu gwneud i'r gronfa hon, gan edrych ymlaen at etholiad 2022, i sicrhau ein bod yn cael mwy o bobl yn gallu defnyddio'r gronfa hon fel y gallant ymgeisio am sedd?

Wrth inni wynebu datblygiad arall pryderus, fel y clywsom ni heddiw yn y Siambr, yn y pandemig gyda dyfodiad yr amrywiolyn newydd hwn i'r DU, rhaid inni sicrhau bod gwersi a ddysgwyd o'r misoedd diwethaf yn cael eu hystyried mewn gwirionedd. Roedd pobl anabl, fel y dywedoch chi, yn cwmpasu 60 y cant o farwolaethau oherwydd COVID-19 yng Nghymru, ac nid oedd llawer o'r marwolaethau hyn, fel y dywedwch chi, yn ganlyniadau anochel namau, ond roedd modd eu hatal ac roedden nhw wedi eu gwreiddio yn y ffactorau economaidd-gymdeithasol y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw. Mae effaith cyfraddau heintio uchel ar ofal a gwasanaethau cymdeithasol wedi bod yn drychinebus i bobl anabl. Mae'r pryder sy'n cael ei deimlo'n awr wrth i ni wynebu canlyniadau'r amrywiolyn omicron hwn yn amlwg ymhlith pobl anabl, felly hoffwn ofyn: beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod pobl anabl yn cael eu cefnogi'n well yn ystod y misoedd nesaf o ran pethau fel darparu cyflenwadau addas a digonol o offer, megis cyfarpar diogelu personol i staff gofal cymdeithasol a chynorthwywyr personol sy'n gofalu am bobl anabl, ond hefyd, yn hollbwysig, lefelau staffio digonol i ddarparu'r gofal a'r cymorth hanfodol, beunyddiol hwnnw? Diolch.

17:40

Diolch yn fawr, Sioned Williams. I think you raised many important issues and I look forward to working with you through our co-operation agreement, because it is about strengthening the rights of disabled people and tackling the inequalities they continue to face.

I have spoken of our pioneering employment advice as having an impact on reaching out to employers, particularly in the private sector, but across all public, private and third sectors. But we are working with the Department for Work and Pensions, actively promoting the Access to Work scheme to employers and disabled people. There are networks to ensure higher take-up of the scheme. It is a commitment to increase the take-up of Access to Work in Wales, and that’s already a commitment we made in our 'Action on Disability: The Right to Independent Living'. We’re holding a forum with partners in Wales with DWP. Of course, that’s where we don’t have the powers; we have to work with DWP to ensure that new policy initiatives and promotion of the scheme are relevant to Welsh needs and circumstances.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy'n credu i chi grybwyll llawer o faterion pwysig ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi drwy ein cytundeb cydweithio, oherwydd mae'n ymwneud â chryfhau hawliau pobl anabl a mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y maen nhw'n parhau i'w hwynebu.

Rwyf wedi sôn am ein cyngor cyflogaeth arloesol fel un sy'n cael effaith ar estyn allan at gyflogwyr, yn enwedig yn y sector preifat, ond ar draws yr holl sectorau cyhoeddus, preifat a'r trydydd sector. Ond rydym yn gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, gan hyrwyddo'r cynllun Mynediad i Waith i gyflogwyr a phobl anabl. Mae rhwydweithiau i sicrhau bod mwy yn elwa ar y cynllun. Mae'n ymrwymiad i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar Fynediad i Waith yng Nghymru, ac mae hynny eisoes yn ymrwymiad a wnaethom ni yn ein fframwaith 'Gweithredu ar Anabledd: hawl i fyw'n annibynnol'. Rydym yn cynnal fforwm gyda phartneriaid yng Nghymru gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau. Wrth gwrs, dyna lle nad oes gennym ni'r grymoedd; rhaid inni weithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau i sicrhau bod mentrau polisi newydd a hyrwyddo'r cynllun yn berthnasol i anghenion ac amgylchiadau Cymru.

We have to recognise that there's a huge issue with disabled people in terms of the disability pay gap. Recent Office for National Statistics figures show that the disability pay gap was still 9.9 per cent in 2018, earning less per hour than non-disabled people. It's smaller in Wales, the pay gap for disabled people, than the rest of the UK. But we're now, as I talked about, going to have this equality data unit, and we have got the power of the public purse and social partnership approach to fair work practices, which is key to address those issues.

I'm glad you've mentioned the barriers that disabled people face, and I think transport is one area. But with our programme for government commitment, we're improving access to our trains for disabled people. We've committed £800 million to secure new trains, which will provide level boarding and remove the need for passengers to pre-book to ensure station staff are on hand to provide a ramp, and we're also investing over £10 million on three stations on the core Valleys lines. It's all part of the national accessibility for all programme to provide lifts and bridges to ensure passengers with restricted mobility can also better access train services.

I think it's also very important you ask those questions about the actual impact so far of our access to elected office fund, and it's still early days to see the impacts of it. I've mentioned the two people who access the fund and that we're extending it, of course, to town and community councils, which I know that you will welcome. But it's important just to, again, provide the information that people can apply for assistance with additional costs of support to overcome barriers and a lack of readily available adaptive technologies. That can include a whole range of additional costs of support, including assistive aids, equipment, software, training in the use of specialist equipment and software, et cetera, and also personal assistance. These are things that we need to learn about here in the Senedd as well, as in local government itself.

I think it is very important that you mentioned again the appalling impact of COVID-19 on disabled people. I've made it clear, as I did a year ago, when I spoke on the UN International Day of Disabled People. We have very much engaged with our disabled people's equality forum throughout this past 20 months or so of the pandemic. They have given us so much support and advice in terms of how we respond, to meet the needs of disabled people. I think there are issues. You've raised the issue of flexible working; that has provided opportunities as well as threats in terms of possible isolation. But if there's anything the pandemic has taught employers, it's about how to embrace innovation and flexible ways of working, including remote working. So, this has, to a certain extent, levelled the playing field for some disabled people, and it's removed some of the barriers, such as travel. But there's still a lot to be done in terms of tackling some of those stereotypes and preconceptions that exist about the barriers to a disabled person's employment opportunities, and we have to ensure that we look at their environments and their opportunities in terms of work. Because we really do need to have a renewed focus on our goals to reduce disabled people's employment barriers.

I think it's crucially important also, in terms of looking at health and social care, that we recognise that there are ways in which we can support disabled people. The statement made by the Deputy Minister for Social Services last week was very important in meeting the needs of carers, and, of course, we do have our Social Services and Well-being (Wales) Act 2016. Local authorities and health boards have to work together to assess, plan and meet people's care and support needs, including disabled people. And we have provided significant funding to health and social care partners to respond to the impacts of COVID and support recovery, and funding those initiatives and projects that support disabled people through the integrated care fund and grants to third sector organisations. It's important, also, that people are aware of access to direct payments as well, so that people have a voice and control over their care, including the option of direct payments. We have good examples of how local authorities work with people so that they can choose a blended mix of care arranged for them by a local authority and accessing direct care as well.

The £10 million to support unpaid carers of all ages, including those caring for disabled people, for 2022, has been very important, and also the announcement, as I said, last week, by Julie Morgan of the £7 million funding to support unpaid carers. What we have to do today is recognise the UN convention on disabled people's rights—that we actually show, today, across the Chamber, a clear commitment to promoting and protecting human rights. It's embedded in the founding legislation of the Welsh Government. But we have a great deal to do in order to actually deliver on that, and I do believe our disability rights taskforce—and it's a disability rights taskforce—will take us forward.

Rhaid inni gydnabod bod problem enfawr gyda phobl anabl o ran y bwlch cyflog anabledd. Mae ffigurau diweddar y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod y bwlch cyflog anabledd yn dal i fod yn 9.9 y cant yn 2018, a'u bod yn ennill llai yr awr na phobl nad ydyn nhw'n anabl. Mae'n llai yng Nghymru, y bwlch cyflog ar gyfer pobl anabl, na gweddill y DU. Ond byddwn ni bellach, fel y soniais amdano, yn gweld sefydlu yr uned data cydraddoldeb hon, ac mae gennym ni rym y pwrs cyhoeddus a'r dull partneriaeth gymdeithasol o ymdrin ag arferion gwaith teg, sy'n allweddol i fynd i'r afael â'r materion hynny.

Rwy'n falch eich bod wedi sôn am y rhwystrau y mae pobl anabl yn eu hwynebu, ac rwy'n credu bod trafnidiaeth yn un maes. Ond gyda'n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, rydym yn gwella mynediad i'n trenau i bobl anabl. Rydym ni wedi ymrwymo £800 miliwn i sicrhau trenau newydd, a fydd ar yr un lefel â'r platfform i allu mynd arnynt yn rhwydd gan ddileu'r angen i deithwyr archebu ymlaen llaw i sicrhau bod staff gorsafoedd wrth law i ddarparu ramp. Rydym ni hefyd yn buddsoddi dros £10 miliwn ar dair gorsaf ar brif reilffyrdd y Cymoedd. Mae'r cyfan yn rhan o'r rhaglen genedlaethol hygyrchedd  i bawb i ddarparu lifftiau a phontydd i sicrhau bod teithwyr â symudedd cyfyngedig hefyd yn gallu cael mynediad gwell at wasanaethau trên.

Credaf ei bod hi hefyd yn bwysig iawn eich bod yn gofyn y cwestiynau hynny am effaith wirioneddol hyd yma ein cronfa mynediad i swyddi etholedig, ac mae'n ddyddiau cynnar o hyd i weld effeithiau hynny. Rwyf wedi sôn am y ddau berson sy'n defnyddio'r gronfa a'n bod yn ei hymestyn, wrth gwrs, i gynghorau tref a chymuned, y gwn y byddwch yn ei groesawu. Ond mae'n bwysig, unwaith eto, darparu'r wybodaeth y gall pobl wneud cais am gymorth gyda chostau cymorth ychwanegol i oresgyn rhwystrau a diffyg technolegau addasol sydd ar gael yn rhwydd. Gall hynny gynnwys ystod eang o gostau cymorth ychwanegol, gan gynnwys cymhorthion cynorthwyol, offer, meddalwedd, hyfforddiant ar ddefnyddio offer a meddalwedd arbenigol, ac ati, a chymorth personol hefyd. Mae'r rhain yn bethau y mae angen inni ddysgu amdanyn nhw yma yn y Senedd hefyd, fel ym maes llywodraeth leol ei hun.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ichi sôn eto am effaith warthus COVID-19 ar bobl anabl. Rwyf wedi'i gwneud hi'n glir, fel y gwnes flwyddyn yn ôl, pan siaradais ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl y Cenhedloedd Unedig. Rydym ni wedi ymgysylltu'n fawr â'n fforwm cydraddoldeb i bobl anabl drwy gydol yr 20 mis diwethaf o'r pandemig. Mae'r fforwm hwnnw wedi rhoi cymaint o gefnogaeth a chyngor i ni o ran sut rydym ni'n ymateb, i ddiwallu anghenion pobl anabl. Rwy'n credu bod problemau. Rydych chi wedi codi mater gweithio hyblyg; sydd wedi darparu cyfleoedd yn ogystal â bygythiadau o ran unigedd posibl. Ond os oes unrhyw beth y mae'r pandemig wedi'i ddysgu i gyflogwyr, mae'n ymwneud â sut i groesawu arloesedd a ffyrdd hyblyg o weithio, gan gynnwys gweithio o bell. Felly, mae hyn, i ryw raddau, wedi gwneud pethau'n decach i rai pobl anabl, ac mae wedi dileu rhai o'r rhwystrau, fel teithio. Ond mae llawer i'w wneud o hyd o ran mynd i'r afael â rhai o'r stereoteipiau a'r rhagdybiaethau hynny sy'n bodoli am y rhwystrau i gyfleoedd cyflogaeth person anabl, ac mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn edrych ar eu hamgylcheddau a'u cyfleoedd o ran gwaith. Gan fod gwir angen inni ganolbwyntio o'r newydd ar ein nodau i leihau rhwystrau cyflogaeth pobl anabl.

Credaf ei bod hi'n hollbwysig hefyd, o ran edrych ar iechyd a gofal cymdeithasol, ein bod yn cydnabod bod ffyrdd y gallwn ni gefnogi pobl anabl. Roedd y datganiad a wnaed gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yr wythnos diwethaf yn bwysig iawn o ran diwallu anghenion gofalwyr, ac, wrth gwrs, mae gennym ni ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2016. Rhaid i awdurdodau lleol a byrddau iechyd gydweithio i asesu, cynllunio a diwallu anghenion gofal a chymorth pobl, gan gynnwys pobl anabl. Ac rydym ni wedi darparu cyllid sylweddol i bartneriaid iechyd a gofal cymdeithasol i ymateb i effeithiau COVID a chefnogi adferiad, ac ariannu'r mentrau a'r prosiectau hynny sy'n cefnogi pobl anabl drwy'r gronfa gofal integredig a grantiau i sefydliadau'r trydydd sector. Mae'n bwysig, hefyd, bod pobl yn ymwybodol o fynediad at daliadau uniongyrchol hefyd, fel bod gan bobl lais a rheolaeth dros eu gofal, gan gynnwys y posibilrwydd o daliadau uniongyrchol. Mae gennym ni enghreifftiau da o sut mae awdurdodau lleol yn gweithio gyda phobl fel y gallan nhw ddewis cymysgedd cyfunol o ofal a drefnir ar eu cyfer gan awdurdod lleol a chael gofal uniongyrchol hefyd.

Mae'r £10 miliwn i gefnogi gofalwyr di-dâl o bob oed, gan gynnwys y rhai sy'n gofalu am bobl anabl, ar gyfer 2022, wedi bod yn bwysig iawn, a hefyd y cyhoeddiad, fel y dywedais, yr wythnos diwethaf, gan Julie Morgan o'r £7 miliwn o gyllid i gefnogi gofalwyr di-dâl. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud heddiw yw cydnabod confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl—ein bod ni mewn gwirionedd yn dangos, heddiw, ar draws y Siambr, ymrwymiad clir i hyrwyddo a diogelu hawliau dynol. Mae wedi'i ymgorffori yn neddfwriaeth sylfaenol Llywodraeth Cymru. Ond mae gennym ni lawer i'w wneud er mwyn cyflawni hynny mewn gwirionedd, ac rwy'n credu y bydd ein tasglu hawliau anabledd—a thasglu hawliau anabledd yw hwnnw—yn mynd â ni ymlaen.

17:50

Just a few brief comments in welcoming the statement today, and recognising as well that many actions are being taken right now as we speak by Welsh Government and by other agencies to respond to the many findings and recommendations of the 'Locked out' report. But that's very much to the heart of what I want to ask the Minister. In the work that she is carrying out and the work that the disability rights taskforce is carrying out, how is she going to prioritise the myriad, the extensive range of findings and recommendations that the 'Locked out' report did? These covered all of the things that have been covered today within the statement, all of the things that have been covered in the questions by other Members, and many other aspects as well, including not simply putting human rights legislation into law, but access to justice, impacts of the pandemic, but also before the pandemic on safe and affordable travel for people with disabilities, access to health services and social services in Wales, mental health and well-being, economic poverty, accessible housing, work and employment, which you've just touched on, and access to public life and public space as well. So, my question is on that issue of prioritisation, because you cannot do everything as once, but everything needs chasing.

Related to that, what are the areas that the Minister thinks are the most difficult and most challenging for the disability rights taskforce that are going to take the longest time and the most unravelling to find a solution to? And, Minister, I wonder if you could just answer one other very short question. You talked about the ability of people to determine their own packages of care, including the use of direct payments. We know there are some local authorities who have really good practice on co-producing those packages using direct payments, and allowing the freedom of the individual to use direct payments to produce their own. There are others who are not so good. Is that one of the quick wins we can do to make sure that all local authorities are using the flexibility that an individual might demand by using direct payments? 

Dim ond ychydig o sylwadau byr wrth groesawu'r datganiad heddiw, a chydnabod hefyd fod llawer yn cael ei wneud ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru a chan asiantaethau eraill wrth i ni siarad i ymateb i ganfyddiadau ac argymhellion niferus yr adroddiad 'Drws ar Glo'. Ond mae hynny'n ganolog i'r hyn yr hoffwn ei ofyn i'r Gweinidog. Yn y gwaith y mae hi'n ei wneud a'r gwaith y mae'r tasglu hawliau anabledd yn ei wneud, sut y mae'n mynd i flaenoriaethu'r myrdd, yr ystod eang o ganfyddiadau ac argymhellion a nododd yr adroddiad 'Drws ar Glo'? Roedd y rhain yn cwmpasu'r holl bethau a drafodwyd heddiw o fewn y datganiad, yr holl bethau a ymdriniwyd â nhw â'r cwestiynau gan Aelodau eraill, a llawer o agweddau eraill hefyd, gan gynnwys nid yn unig rhoi deddfwriaeth hawliau dynol mewn cyfraith, ond mynediad at gyfiawnder, effeithiau'r pandemig, ond hefyd cyn y pandemig o ran teithio diogel a fforddiadwy i bobl ag anableddau, mynediad at wasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru, iechyd meddwl a lles, tlodi economaidd, tai hygyrch, gwaith a chyflogaeth, yr ydych chi newydd sôn amdanyn nhw, a mynediad at fywyd cyhoeddus a mannau cyhoeddus hefyd. Felly, mae fy nghwestiwn yn ymwneud â'r mater hwnnw o flaenoriaethu, oherwydd ni allwch chi wneud popeth ar unwaith, ond mae angen mynd ar drywydd popeth.

Yn gysylltiedig â hynny, beth yw'r meysydd y mae'r Gweinidog yn credu yw'r rhai anoddaf a mwyaf heriol i'r tasglu hawliau anabledd, sy'n mynd i gymryd yr amser hiraf ac a fydd fwyaf anodd canfod ateb iddynt? A, Gweinidog, tybed a allech chi ateb un cwestiwn byr iawn arall. Fe wnaethoch chi sôn am allu pobl i benderfynu ar eu pecynnau gofal eu hunain, gan gynnwys defnyddio taliadau uniongyrchol. Gwyddom fod gan rai awdurdodau lleol arfer da iawn o ran cyd-gynhyrchu'r pecynnau hynny gan ddefnyddio taliadau uniongyrchol, a chaniatáu i'r unigolyn ddefnyddio taliadau uniongyrchol i gynhyrchu rhai eu hunain. Mae eraill nad ydynt cystal. A yw hynny'n un o'r enillion cyflym y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn defnyddio'r hyblygrwydd y gallai unigolyn ei fynnu drwy ddefnyddio taliadau uniongyrchol? 

Thank you very much, Huw Irranca-Davies. I think you've made this all-important point: how difficult it is going to be for the disability rights taskforce to address the key priorities, because there are so many, aren't there? Just going back to why we committed ourselves to establishing the disability rights taskforce—it's because we had that report. The report laid it out with its recommendations. It's a strong, challenging report to liberate disabled people's lives and rights—that's what the report is calling for. And also, to oversee the implementation, again, of actions with partners. Of course, the taskforce can only work within the scope of the Welsh Government's legal remit, not in the areas that solely fall under the UK Government responsibilities. Because there is a cross-over, and I've mentioned the work we are doing with DWP in relation to access. It is important that we recognise that there is that interface, which is challenging. The disability rights taskforce, I'm sure, will recognise that interface as we take forward the key priorities.

Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Rwy'n credu eich bod wedi gwneud y sylw hollbwysig hwn: pa mor anodd fydd hi i'r tasglu hawliau anabledd fynd i'r afael â'r blaenoriaethau allweddol, oherwydd mae cymaint, onid oes? A mynd yn ôl at pam yr ydym ni wedi ymrwymo ein hunain i sefydlu'r tasglu hawliau anabledd—mae hynny oherwydd y cawsom ni'r adroddiad hwnnw. Roedd yr adroddiad yn amlinellu hynny gyda'i argymhellion. Mae'n adroddiad cadarn, heriol i ryddhau bywydau a hawliau pobl anabl—dyna y mae'r adroddiad yn galw amdano. A hefyd, goruchwylio'r gwaith o roi, unwaith eto, camau gweithredu ar waith gyda phartneriaid. Wrth gwrs, dim ond o fewn cwmpas cylch gwaith cyfreithiol Llywodraeth Cymru y gall y tasglu weithio, nid yn y meysydd sy'n dod o dan gyfrifoldebau Llywodraeth y DU yn unig. Gan fod croestoriad, ac rwyf wedi sôn am y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau mewn perthynas â mynediad. Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod bod y rhyngwyneb hwnnw'n bodoli, sy'n heriol. Mae'n siŵr y bydd y tasglu hawliau anabledd yn cydnabod y rhyngwyneb hwnnw wrth i ni fwrw ymlaen â'r blaenoriaethau allweddol.

I've mentioned the fact that we have to address the pay gap. I've mentioned the work that's being done, the money that's being invested in accessible transport. I've mentioned our access to elected office fund, and I've also mentioned the ways in which we can reach out to support disabled people through the pandemic. I think our commitments to disabled people in terms of the disability equality forum have been key for us to work with disabled people to get services right. But we do have to recognise that there are huge barriers as well. You've mentioned access to justice, as well. We know that there are issues around mental health and well-being, and it's where we have got the powers to make change that we must demonstrate action and delivery as well.

You've mentioned the access to direct payments. I'm sure that the Member will be aware of the direct payments resource hub. It's hosted on Social Care Wales's website. That's been co-produced, with really good information about direct payments, with disabled people and others. So, that is something where we need to get a comprehensive engagement with our local authorities in terms of good examples of how they work closely with people to develop solutions using access to direct payments, but also that we can look at some of the day centres and respite services. The fact is that closures have had a really adverse impact during lockdown, and also the fact that those have impacted on disabled people and their families and carers. But we've made clear to local authorities that they should continue to reopen day centres and respite services safely and as soon they can. This is happening in a phased process as well, and there's much to be learned from that in terms of some of the work that's been done with funding from the Deputy Minister for Social Services in terms of Carers Rights Day.

I think it is important to recognise that we have serious issues where we are making representations to the UK Government, raising concerns about the impact of welfare reforms in Wales, particularly the impact on certain groups. I'm sure Senedd Members will know from their surgeries and their casework about these issues. Certain protected groups, including disabled people, are being disproportionately affected, as we've said this afternoon, by the COVID-19 pandemic. We need to have a social security system that is actually robust and flexible to respond to challenges. I think there are lessons to be learned as a result of COVID-19 and ways that we can address this. We know that some of those reforms, like the introduction of the personal independent payment to replace disability living allowance, have had adverse impacts, and we are making representations to the UK Government over benefit changes such as PIP and impacts on disabled people. More needs to be done to help disabled people with long-term health conditions as well to understand the benefits system and access their entitlements. So, again, we are working on that, and look forward to exploring that further in terms of the issues around the devolution of the administration of welfare benefits.

I think we have got real opportunities with the disability rights taskforce we've got, within our powers. And also where we have to make representations to the UK Government, we will do that. We have to also recognise that there is still an issue in terms of hate crime and lack of awareness and understanding of the needs and rights of disabled people. I finally want to say that we continue to fund the national hate crime report and support centre, run by Victim Support Cymru. That's free, confidential advice and advocacy to all victims of hate crime. Hate Hurts Wales is our anti-hate crime campaign, and we do see, very sadly, in the national hate crime statistics, a 16 per cent increase in recorded hate crime, of which 11 per cent were disability hate crimes. So, we have a real responsibility, not just in Government but all of us, in terms of raising these issues. 

Rwyf wedi sôn am y ffaith bod yn rhaid inni fynd i'r afael â'r bwlch cyflog. Rwyf wedi sôn am y gwaith sy'n cael ei wneud, yr arian sy'n cael ei fuddsoddi mewn trafnidiaeth hygyrch. Rwyf wedi sôn am ein cronfa mynediad i swyddi etholedig, ac rwyf hefyd wedi sôn am y ffyrdd y gallwn ni estyn allan i gefnogi pobl anabl drwy'r pandemig. Credaf fod ein hymrwymiadau i bobl anabl o ran y fforwm cydraddoldeb i bobl anabl wedi bod yn allweddol i ni weithio gyda phobl anabl i gael gwasanaethau'n iawn. Ond mae'n rhaid i ni gydnabod bod rhwystrau enfawr hefyd. Rydych chi wedi sôn am fynediad at gyfiawnder hefyd. Gwyddom fod problemau'n ymwneud ag iechyd meddwl a lles, a dyma lle mae gennym ni'r pwerau i wneud newid y mae'n rhaid inni ddangos ein bod yn gweithredu a chyflawni hefyd.

Rydych chi wedi sôn am fynediad at daliadau uniongyrchol. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r hwb adnoddau taliadau uniongyrchol. Mae'n cael ei gynnal ar wefan Gofal Cymdeithasol Cymru. Mae hynny wedi'i gyd-gynhyrchu, gyda gwybodaeth dda iawn am daliadau uniongyrchol, gyda phobl anabl ac eraill. Felly, mae hynny'n rhywbeth lle mae angen inni ymgysylltu'n gynhwysfawr â'n hawdurdodau lleol o ran enghreifftiau da o sut y maen nhw'n gweithio'n agos gyda phobl i ddatblygu atebion gan ddefnyddio mynediad at daliadau uniongyrchol, ond hefyd y gallwn ni edrych ar rai o'r canolfannau dydd a gwasanaethau seibiant. Y gwir amdani yw bod cau gwasanaethau wedi cael effaith andwyol iawn yn ystod y cyfyngiadau symud, a hefyd y ffaith bod hynny wedi effeithio ar bobl anabl a'u teuluoedd a'u gofalwyr. Ond rydym ni wedi egluro i awdurdodau lleol y dylen nhw barhau i ailagor canolfannau dydd a gwasanaethau seibiant yn ddiogel a chyn gynted ag y gallant. Mae hyn yn digwydd fesul cam hefyd, ac mae llawer i'w ddysgu o hynny o ran rhywfaint o'r gwaith sydd wedi'i wneud gyda chyllid gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol o ran Diwrnod Hawliau Gofalwyr.

Credaf ei bod hi'n bwysig cydnabod bod gennym ni faterion difrifol lle'r ydym yn cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, gan godi pryderon am effaith diwygiadau lles yng Nghymru, yn enwedig yr effaith ar rai grwpiau. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau'r Senedd yn gwybod o'u cymorthfeydd a'u gwaith achos am y materion hyn. Mae rhai grwpiau gwarchodedig, gan gynnwys pobl anabl, yn cael eu heffeithio'n anghymesur, fel yr ydym ni wedi dweud y prynhawn yma, gan bandemig COVID-19. Mae angen inni fod â system nawdd cymdeithasol sy'n gadarn ac yn hyblyg i ymateb i heriau. Rwy'n credu bod gwersi i'w dysgu o ganlyniad i COVID-19 a ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â hyn. Rwy'n gwybod bod rhai o'r diwygiadau hynny, fel cyflwyno'r taliad annibynnol personol i gymryd lle lwfans byw i'r anabl, wedi cael effaith andwyol, ac rydym ni yn cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU ynghylch newidiadau i fudd-daliadau fel PIP ac effeithiau ar bobl anabl. Mae angen gwneud mwy i helpu pobl anabl sydd â chyflyrau iechyd hirdymor yn ogystal â deall y system fudd-daliadau a hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddyn nhw. Felly, unwaith eto, rydym ni'n gweithio ar hynny, ac yn edrych ymlaen at archwilio hynny ymhellach o ran y materion sy'n ymwneud â datganoli gweinyddu budd-daliadau lles.

Credaf fod gennym ni gyfleoedd gwirioneddol gyda'r tasglu hawliau anabledd sydd gennym ni, o fewn ein pwerau. A hefyd lle mae'n rhaid inni gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, byddwn yn gwneud hynny. Rhaid inni gydnabod hefyd fod problem o hyd o ran troseddau casineb a diffyg ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o anghenion a hawliau pobl anabl. Hoffwn ddweud o'r diwedd ein bod yn parhau i ariannu'r Ganolfan Genedlaethol Adrodd am Droseddau Casineb a Chymorth, sy'n cael ei rhedeg gan Cymorth i Ddioddefwyr Cymru. Mae'r ganolfan yn cynnig cyngor ac eiriolaeth gyfrinachol am ddim i bawb sy'n dioddef troseddau casineb. Mae Casineb yn Brifo Cymru yw ein hymgyrch troseddau gwrth-gasineb, ac rydym ni yn gweld, yn anffodus iawn, yn yr ystadegau troseddau casineb cenedlaethol, cynnydd o 16 y cant mewn troseddau casineb a gofnodwyd, ac roedd 11 y cant ohonynt yn droseddau casineb anabledd. Felly, mae gennym ni gyfrifoldeb gwirioneddol, nid yn unig yn y Llywodraeth ond pob un ohonom, o ran rhoi gwybod am y materion hyn.

18:00

The 2021 theme of the International Day of Disabled People on 3 December is 'fighting for rights in the post-COVID era', celebrating the challenges, barriers and opportunities for disabled people. As you know, I've chaired the cross-party group on disability over a number of Senedd terms, and our purpose is to address key pan-impairment disability equality issues including implementation of the social model of disability and the right to independent living. As you know, the social model of disability recognises that people are not disabled by their impairments but by the barriers that society places in their way, and we must work together to remove barriers to access and inclusion for all. 

The UK Equality Act 2010 states that service providers must think ahead and take steps to address barriers that impede disabled people, and you should not wait until a disabled person experiences difficulties using a service. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 puts in place a system where people are full partners in the design and operation of care and support—it gives people clear and unambiguous rights and responsibilities. However, I continue to receive a never-ending stream of constituent casework, particularly involving certain public bodies that repeatedly feign ignorance of all of this legislation, telling people what they can or cannot have and focusing on interventions based on behaviour, not what is driving that behaviour, rather than asking people are they in pain and what do they want to achieve. So, when and how in practice will the Welsh Government begin meaningful monitoring and enforcement of the implementation of this legislation by the public bodies charged with so doing after all these years? And how will you ensure that we never again see a repeat of the Welsh Government's reactive response to the needs of disabled people in the first several months of the pandemic, where, for example, Welsh Government only reacted after Guide Dogs and the RNIB highlighted the barriers being created for blind and partially sighted people and others by Welsh Government changes to shared space in town centres; only reacting after adults with learning disabilities and people with sensory loss highlighted the absence of accessible communication for them around coronavirus regulations and restrictions; and finally as an example, only reacting to the needs of autistic people and others who needed to travel further for exercise after their parents raised this with me, from north and south Wales, and I had to raise it in the Chamber before changes were made?

Thema 2021 Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl ar 3 Rhagfyr yw 'brwydro dros hawliau yn y cyfnod ôl-COVID', gan ddathlu'r heriau, y rhwystrau a'r cyfleoedd i bobl anabl. Fel y gwyddoch chi, rwyf wedi cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd mewn sawl tymor Senedd, a'n diben yw mynd i'r afael â materion allweddol o ran cydraddoldeb anabledd sy'n cwmpasu pob nam, gan gynnwys gweithredu'r model cymdeithasol o anabledd a'r hawl i fyw'n annibynnol. Fel y gwyddoch chi, mae'r model cymdeithasol o anabledd yn cydnabod nad yw pobl yn anabl oherwydd eu namau ond gan y rhwystrau y mae cymdeithas yn eu gosod yn eu ffordd, a rhaid inni weithio gyda'n gilydd i ddileu rhwystrau i fynediad a chynhwysiant i bawb. 

Mae Deddf Cydraddoldeb y DU 2010 yn nodi bod yn rhaid i ddarparwyr gwasanaethau feddwl ymlaen llaw a chymryd camau i fynd i'r afael â rhwystrau sy'n llesteirio pobl anabl, ac ni ddylech aros nes bod person anabl yn cael anawsterau wrth ddefnyddio gwasanaeth. Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn sefydlu system lle mae pobl yn bartneriaid llawn wrth gynllunio a gweithredu gofal a chymorth—mae'n rhoi hawliau a chyfrifoldebau clir a diamwys i bobl. Fodd bynnag, rwy'n parhau i dderbyn ffrwd ddi-ddiwedd o waith achos gan etholwyr, yn enwedig ynghylch rhai cyrff cyhoeddus sy'n cymryd arnyn nhw eu bod yn hollol ddiarwybod o'r holl ddeddfwriaeth hon, gan ddweud wrth bobl beth y gallan nhw neu na allan nhw ei gael a chanolbwyntio ar ymyriadau sy'n seiliedig ar ymddygiad, nid yr hyn sy'n sail i'r ymddygiad hwnnw, yn hytrach na gofyn i bobl a ydyn nhw mewn poen a beth y mae arnyn nhw eisiau ei gyflawni. Felly, pryd a sut yn ymarferol y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau monitro a gorfodi'n ystyrlon y broses o weithredu'r ddeddfwriaeth hon gan y cyrff cyhoeddus sy'n gyfrifol am wneud hynny ar ôl yr holl flynyddoedd hyn? A sut y byddwch chi'n sicrhau na welwn ni fyth eto ymateb adweithiol Llywodraeth Cymru i anghenion pobl anabl yn ystod misoedd cyntaf y pandemig, lle, er enghraifft, dim ond ar ôl i'r elusen Guide Dogs ac i'r RNIB dynnu sylw at y rhwystrau a roddir yn ffordd pobl ddall a rhannol ddall ac eraill gan newidiadau Llywodraeth Cymru i fannau a rennir yng nghanol trefi y gwnaeth Llywodraeth Cymru weithredu; gan ddim ond ymateb ar ôl i oedolion ag anableddau dysgu a phobl â nam ar y synhwyrau amlygu absenoldeb cyfathrebu hygyrch ar eu cyfer o ran rheoliadau a chyfyngiadau ynghylch y coronafeirws; ac yn olaf fel enghraifft, gan ddim ond ymateb i anghenion pobl awtistig ac eraill yr oedd angen iddyn nhw deithio ymhellach i wneud ymarfer corff ar ôl i'w rhieni godi hyn gyda mi, o'r gogledd a'r de, a bu'n rhaid imi ei godi yn y Siambr cyn i newidiadau gael eu gwneud?

Well, I'd like to thank Mark Isherwood for his long-standing chairing of the cross-party group on disability—and I always welcome the invitation to come, as you know, Mark, to meet with the stakeholders, partners and disabled people who come together when you chair that cross-party group—and also the fact that you do raise these issues, and they're raised in a cross-party spirit, raising with me in Welsh Govenrment. But I do have to say that, actually, the disability equality forum—and the membership crosses over between the disability equality forum—was the first port of call that I met with as the pandemic took hold in March 2020, and their impact and the advice and the guidance from that disability equality forum has steered and actually changed the way the Welsh Government has responded to the pandemic, affecting disabled people. And of course, then, we encouraged and enabled this 'Locked out' report to help take us forward in terms of the disability rights taskforce, which I'm sure we will be coming to discuss at the cross-party group very shortly. 

It was important that the Deputy Minister for Climate Change set up an expert taskforce group to tackle issues around access to pavements—the access to pavements disability code, which was very important in terms of the impacts of that. We had a working group set up to draft new enforcement guidance for local authorities, to bring legislation in in the summer of 2022, taking action where vehicles, for example, were causing obstruction on the pavement. This is a cross-Government responsibility in terms of ensuring that we do meet the needs of disabled people.

During the course of the COVID-19 pandemic, I chaired eight disability equality forums. We did have discussions on a variety of concerns, but also, as I said, influencing new strategies like the national transport strategy and the COVID-19 sub-group just also having an impact on leading to this disability rights taskforce.

I think it's very important also in terms of public bodies, and you mentioned those, and the fact is there is a variety of implementation, and that's why the Welsh Local Government Association has committed to our disability rights taskforce—they're sitting on the taskforce—and also we are reviewing the public sector equality duty, and that is crucial in terms of the public sector equality duty under the Equality Act 2010. We are committed ourselves as a Government to being an exemplar employer as well, and also we're aligning research findings in the recently published report on strengthening and advancing equality and human rights with the review of the public sector equality duty. I've already answered questions about the social services and well-being Act, the duty for local authorities and health boards to work together and assess needs, and also, in terms of autism, the statutory code of practice on the delivery of autism services, a programme for government commitment. Of course, it came into effect in September this year.

Wel, hoffwn ddiolch i Mark Isherwood am gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd ers tro—ac rwyf wastad yn croesawu'r gwahoddiad i ddod, fel y gwyddoch chi, Mark, i gyfarfod â'r rhanddeiliaid, partneriaid a'r bobl anabl sy'n dod at ei gilydd pan fyddwch yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol hwnnw—a hefyd y ffaith eich bod yn codi'r materion hyn, ac maen nhw'n cael eu codi mewn ysbryd trawsbleidiol, fe'u dygir at fy sylw i yn Llywodraeth Cymru. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, mewn gwirionedd, mai'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl—ac mae'r aelodaeth yn gorgyffwrdd ag aelodaeth y fforwm cydraddoldeb i bobl anabl—oedd y grwp cyntaf y cyfarfûm ag ef wrth i'r pandemig afael ynom ym mis Mawrth 2020, ac mae eu heffaith a'r cyngor a'r arweiniad gan y fforwm cydraddoldeb anabledd hwnnw wedi llywio a newid y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i'r pandemig, gan effeithio ar bobl anabl. Ac wrth gwrs, yna, fe wnaethom ni annog a galluogi'r adroddiad 'Drws ar Glo' hwn i'n helpu i ddywn y maen i'r wal o ran y tasglu hawliau anabledd, ac rwy'n siŵr y byddwn yn ymgynnull i'w drafod yn y grŵp trawsbleidiol yn fuan iawn.

Roedd yn bwysig i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd sefydlu grŵp tasglu arbenigol i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â gallu defnyddio palmentydd—y cod anabledd mynediad i balmentydd, a oedd yn bwysig iawn o ran effeithiau hynny. Fe wnaethom ni sefydlu gweithgor i ddrafftio canllawiau gorfodi newydd ar gyfer awdurdodau lleol, i gyflwyno deddfwriaeth yn ystod haf 2022, gan gymryd camau lle'r oedd cerbydau, er enghraifft, yn rhwystro palmentyndd. Mae hwn yn gyfrifoldeb i'r holl Lywodraeth o ran sicrhau ein bod yn diwallu anghenion pobl anabl.

Yn ystod pandemig COVID-19, cadeiriais wyth fforwm cydraddoldeb anabledd. Cawsom drafodaethau ar amrywiaeth o bryderon, ond hefyd, fel y dywedais, mae dylanwadu ar strategaethau newydd fel y strategaeth drafnidiaeth genedlaethol ac is-grŵp COVID-19 hefyd yn cael effaith ar arwain at y tasglu hawliau anabledd hwn.

Credaf ei bod yn bwysig iawn hefyd o ran cyrff cyhoeddus, ac fe wnaethoch chi sôn am y rheini, a'r gwir amdani yw y gweithredwyd mewn sawl modd, a dyna pam mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi ymrwymo i'n tasglu hawliau anabledd—maent yn eistedd ar y tasglu—a hefyd rydym yn adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, ac mae hynny'n hollbwysig o ran dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Rydym ni, y Llywodraeth, wedi ymrwymo i fod yn gyflogwr enghreifftiol yn ogystal, a hefyd rydym yn cysoni canfyddiadau ymchwil yn yr adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol gyda'r adolygiad o ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Rwyf eisoes wedi ateb cwestiynau am y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, y ddyletswydd i awdurdodau lleol a byrddau iechyd gydweithio ac asesu anghenion, a hefyd, o ran awtistiaeth, y cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth, rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth. Wrth gwrs, daeth i rym ym mis Medi eleni.

18:05

Thank you, Presiding Officer. Just a quick question, because you've actually answered all my questions, Minister, in that, but, obviously, as shadow education Minister, that area's obviously a concern to me and as you know, parents and carers really struggled to support their children during the pandemic, particularly in lockdowns. Those families with disabilities struggled more than most, equating to those children's education suffering more than most.

I was just wondering, Minister, how you're working with the education Minister to ensure that those children really get all the support that they need, particularly now we're seeing whole schools going off and year groups going off again because of the rise in COVID. Thank you.

Diolch, Llywydd. Dim ond cwestiwn cyflym, oherwydd rydych chi wedi ateb fy holl gwestiynau mewn gwirionedd, Gweinidog, ond, yn amlwg, fel Gweinidog addysg yr wrthblaid, mae'r maes yna'n amlwg yn bryder i mi ac fel y gwyddoch chi, roedd rhieni a gofalwyr yn ei chael hi'n anodd iawn cefnogi eu plant yn ystod y pandemig, yn enwedig mewn cyfnodau o gyfyngiadau symud. Roedd y teuluoedd hynny ag anableddau yn cael mwy o drafferth na'r rhan fwyaf, ac o'r herwydd roedd addysg y plant hynny yn dioddef mwy na'r rhan fwyaf.

Tybed Gweinidog, sut yr ydych chi'n gweithio gyda'r Gweinidog addysg i sicrhau bod y plant hynny'n cael yr holl gymorth sydd ei angen arnyn nhw, yn enwedig nawr ein bod yn gweld ysgolion cyfan yn cau a grwpiau blwyddyn yn gorfod aros gartref eto oherwydd y cynnydd yn COVID. Diolch.

Thank you, Laura Anne Jones, and I have responded particularly to the issues around the needs of children and families and parents and carers of autistic children. The statutory code of practice on delivery of autism services is crucial to that, but I think a lot of the needs of disabled children have to be met through the working together not just of local authorities and health boards, but with regional partnership boards to ensure that those services are provided. It is important that we look to the social services and well-being Act for support for children and families, and I think we have to also work with the third sector. The Carers Rights Day last week, for example, gave some funding to the Family Fund to support low-income families with seriously ill or disabled children.

So, there's a range of ways in which we're supporting families with disabled children and disabled children themselves. But certainly, this is a cross-Government issue; it is for the education Minister as well. It's good to see that this is something where we can use the legislation that we have, the powers that we have, and that we can use this, and I'm sure that this will be reflected in the disability rights taskforce.

Diolch, Laura Anne Jones, ac rwyf wedi ymateb yn arbennig i'r materion sy'n ymwneud ag anghenion plant a theuluoedd a rhieni a gofalwyr plant awtistig. Mae'r cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth yn hanfodol i hynny, ond rwy'n credu bod yn rhaid diwallu llawer o anghenion plant anabl drwy gydweithio nid yn unig ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd, ond gyda byrddau partneriaeth rhanbarthol i sicrhau bod y gwasanaethau hynny'n cael eu darparu. Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant ar gyfer cymorth i blant a theuluoedd, ac rwy'n credu bod yn rhaid inni hefyd weithio gyda'r trydydd sector. Rhoddodd Diwrnod Hawliau Gofalwyr yr wythnos diwethaf, er enghraifft, rywfaint o arian i Gronfa'r Teulu i gefnogi teuluoedd incwm isel sydd â phlant difrifol wael neu anabl.

Felly, mae amrywiaeth o ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi teuluoedd â phlant anabl a phlant anabl eu hunain. Ond yn sicr, mae hwn yn fater ar draws y Llywodraeth; mater i'r Gweinidog addysg hefyd yw e'. Mae'n dda gweld bod hyn yn rhywbeth lle y gallwn ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd gennym ni, y pwerau sydd gennym ni, ac y gallwn ni ddefnyddio hyn, ac rwy'n siŵr y caiff hyn ei adlewyrchu yn y tasglu hawliau anabledd.

Diolch i'r Gweinidog. Felly, eitemau 9 hyd 17 fydd nesaf ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd yr eitemau yma, 9 i 17, ar y rheoliadau cyd-bwyllgorau corfforedig, yn cael eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Felly, os nad oes yna wrthwynebiad i hynny, fe symudwn ni, felly, i'r rheoliadau, 

Thank you, Minister. We now move to items 9 to 17 and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, items 9 to 17, on the corporate joint committee regulations, will be grouped for debate but with votes taken separately. So, if there is no objection, we will move to the regulations.

18:10
9., 10., 11., 12., 13., 14., 15., 16. & 17. Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021; Rheoliadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 (Awdurdodau Cyhoeddus sy’n ddarostyngedig i’r Ddyletswydd Bioamrywiaeth a Chydnerthedd Ecosystemau) 2021; Rheoliadau Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015 (Diwygio) 2021; Rheoliadau Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015 (Diwygio) 2021; Rheoliadau Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021; Rheoliadau Deddf Parciau Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021; Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Diwygio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015) 2021; Rheoliadau Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 (Diwygio'r rhestr o awdurdodau Cymreig) 2021; Rheoliadau'r Strategaeth Tlodi Plant (Cyd-bwyllgorau Corfforedig) (Cymru) 2021
9., 10., 11., 12., 13., 14., 15., 16. & 17. The Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021; The Environment (Wales) Act 2016 (Public Authorities subject to the Biodiversity and Resilience of Ecosystems Duty) Regulations 2021; The Equality Act 2010 (Authorities subject to a duty regarding Socio-economic Inequalities) (No. 2) (Wales) Regulations 2021; The Welsh Language Standards (No. 1) Regulations 2015 (Amendment) Regulations 2021; The Countryside and Rights of Way Act 2000 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021; The National Parks and Access to the Countryside Act 1949 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021; The Corporate Joint Committees (Amendment of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015) Regulations 2021; The Children and Families (Wales) Measure 2010 (Amendment to the List of Welsh Authorities) Regulations 2021; The Child Poverty Strategy (Corporate Joint Committees) (Wales) Regulations 2021

Mae'r eitemau i gyd i gael eu cyflwyno gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, Rebecca Evans. 

All the items are to be presented by the Minister for Finance and Local Government, Rebecca Evans. 

Rebecca Evans to be unmuted. Yes, she has been now. You can carry on. 

Mae angen dad-dawelu Rebecca Evans. Ydy, mae hi wedi cael ei dad-dawelu nawr. Gallwch chi barhau.

Cynnig NDM7852 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7852 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7845 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 (Awdurdodau Cyhoeddus sy’n ddarostyngedig i’r Ddyletswydd Bioamrywiaeth a Chydnerthedd Ecosystemau) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7845 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Environment (Wales) Act 2016 (Public Authorities subject to the Biodiversity and Resilience of Ecosystems Duty) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7844 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Awdurdodau sy’n ddarostyngedig i ddyletswydd ynghylch Anghydraddoldebau Economaidd-gymdeithasol) (Rhif 2) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7844 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Equality Act 2010 (Authorities subject to a duty regarding Socio-economic Inequalities) (No. 2) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7846 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015 (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7846 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Welsh Language Standards (No. 1) Regulations 2015 (Amendment) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7848 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7848 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Countryside and Rights of Way Act 2000 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7849 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Parciau Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 (Ystyr Corff Cyhoeddus) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7849 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The National Parks and Access to the Countryside Act 1949 (Meaning of Public Body) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7850 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Diwygio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7850 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft Corporate Joint Committees (Amendment of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7847 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 (Diwygio'r rhestr o awdurdodau Cymreig) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7847 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Children and Families (Wales) Measure 2010 (Amendment to the List of Welsh Authorities) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynnig NDM7851 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau'r Strategaeth Tlodi Plant (Cyd-bwyllgorau Corfforedig) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2021.

Motion NDM7851 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Child Poverty Strategy (Corporate Joint Committees) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 November 2021.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Diolch, Llywydd. I move the motions. In March this year, the Senedd approved the regulations establishing four new corporate joint committees, or CJCs, in Wales. The Senedd also approved a number of additional regulations that ensured CJCs would be subject to appropriate oversight, management and conduct requirements from the start. The regulations, approved in March, formed part of the first stage of putting in place the legislative framework which CJCs would operate within, based on the principles that CJCs should be treated as part of the local government family and should operate in the same way. 

The regulations that we are debating today are part of the second stage of putting that framework in place. I am currently consulting on a third stage, and a final substantive stage is planned for next year. This staged approach, agreed with local government, ensures appropriate consideration of the extensive amount of existing local government legislation, and allows the co-development of the legislation being applied to CJCs that we are committed to. Whilst Members may have views on the principle of CJCs, it's important to note that, today, we are not debating if CJCs should be established, but how CJCs are regulated as local government bodies and public bodies in Wales.

The draft Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021 provide for a number of technical administrative arrangements for CJCs, including the roles for certain executive officers to support the work of CJCs, as well as some general provisions in relation to CJC staff. They also provide for the functions of the CJC to be discharged by other people, for  example its staff or sub-committees. In addition, they provide for meetings and proceedings, and make a small number of miscellaneous and consequential amendments to give full effect to the provisions.  

Eight further statutory instruments have also been laid alongside the general regulations, which continue the application of these public body duties that you would expect to apply to a public body in Wales. These ensure that CJCs are brought within the scope of the Welsh Language Standards (No. 1) Regulations 2015, and enable the Welsh Language Commissioner to make a compliance notice in respect of CJCs; are liable to comply with the sustainable development and well-being duties under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015; are subject to the socioeconomic duty under the Equality Act 2010; contribute to the eradication of child poverty; have regard to the purposes of conserving and enhancing the natural beauty of an area; maintain and enhance biodiversity in the exercise of their functions; and have regard to the purposes of national parks when exercising functions in relation to or affecting land in a national park. 

The regulations we are debating today have been informed by the responses to the consultation I launched in July, and by previous consultations on CJCs. They have also been informed by the engagement activities that I and my officials have undertaken with local government and key stakeholders. The overwhelming view was that CJCs should have the same legislative and administrative arrangements as principal councils, and should be subject to the same public bodies duties. As with previous stages, the approach to the development of the CJC model continues to be one of close collaboration with local government. I'd like to take this opportunity to once again thank the local authority leaders and their officials for their constructive approach to the co-development of these regulations, and I ask Members to approve these regulations today. Diolch. 

Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynigion. Ym mis Mawrth eleni, cymeradwyodd y Senedd y rheoliadau gan sefydlu pedwar cyd-bwyllgor corfforedig newydd, neu CBCau, yng Nghymru. Cymeradwyodd y Senedd hefyd nifer o reoliadau ychwanegol a oedd yn sicrhau y byddai CBCau yn destun gofynion goruchwylio, rheoli ac ymddygiad priodol o'r cychwyn cyntaf. Roedd y rheoliadau, a gymeradwywyd ym mis Mawrth, yn rhan o'r cam cyntaf o sefydlu'r fframwaith deddfwriaethol y byddai CBCau yn gweithredu ynddo, yn seiliedig ar yr egwyddorion y dylid trin CBCau fel rhan o'r teulu llywodraeth leol a dylen nhw weithredu yn yr un modd.

Mae'r rheoliadau yr ydym yn eu trafod heddiw yn rhan o'r ail gam o roi'r fframwaith hwnnw ar waith. Rwyf yn ymgynghori ar drydydd cam ar hyn o bryd, ac mae cam sylweddol terfynol wedi'i gynllunio ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae'r dull gweithredu fesul cam hwn, y cytunwyd arno gyda llywodraeth leol, yn sicrhau ystyriaeth briodol o'r swm helaeth o ddeddfwriaeth llywodraeth leol bresennol, ac yn caniatáu i'r ddeddfwriaeth gael ei chyd-ddatblygu i CBCau yr ydym wedi ymrwymo iddyn nhw. Er y gallai Aelodau fod â barn ar egwyddor CBCau, mae'n bwysig nodi, heddiw, nad ydym yn trafod a ddylid sefydlu CBCau, ond sut y caiff CBCau eu rheoleiddio fel cyrff llywodraeth leol a chyrff cyhoeddus yng Nghymru.

Mae Rheoliadau Drafft y Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021 yn darparu ar gyfer nifer o drefniadau gweinyddol technegol ar gyfer CBCau, gan gynnwys swyddogaethau rhai swyddogion gweithredol i gefnogi gwaith CBCau, yn ogystal â rhai darpariaethau cyffredinol mewn cysylltiad â staff CBC. Maen nhw hefyd yn darparu ar gyfer cyflawni swyddogaethau'r CBC gan bobl eraill, er enghraifft ei staff neu ei is-bwyllgorau. Hefyd, maen nhw'n darparu ar gyfer cyfarfodydd a thrafodion, ac yn gwneud nifer fach o ddiwygiadau amrywiol a chanlyniadol i roi effaith lawn i'r darpariaethau. 

Mae wyth offeryn statudol arall hefyd wedi'u gosod ochr yn ochr â'r rheoliadau cyffredinol, sy'n parhau i gymhwyso'r dyletswyddau corff cyhoeddus hyn y byddech yn disgwyl eu cymhwyso i gorff cyhoeddus yng Nghymru. Mae'r rhain yn sicrhau bod CBCau yn cael eu dwyn o fewn cwmpas Rheoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 1) 2015, ac yn galluogi Comisiynydd y Gymraeg i wneud hysbysiad cydymffurfio mewn cysylltiad â CBCau; yn atebol i gydymffurfio â'r dyletswyddau datblygu cynaliadwy a llesiant o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015; yn ddarostyngedig i'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010; cyfrannu at ddileu tlodi plant; rhoi sylw i ddibenion gwarchod a gwella harddwch naturiol ardal; cynnal a gwella bioamrywiaeth wrth arfer eu swyddogaethau; a rhoi sylw i ddibenion parciau cenedlaethol wrth arfer swyddogaethau mewn cysylltiad â thir mewn parc cenedlaethol neu sy'n effeithio ar y tir hwnnw.

Mae'r rheoliadau yr ydym yn eu trafod heddiw wedi'u llywio gan yr ymatebion i'r ymgynghoriad a lansiais ym mis Gorffennaf, a thrwy ymgynghoriadau blaenorol ar CBCau. Maen nhw hefyd wedi eu llywio gan y gweithgareddau ymgysylltu yr wyf i a fy swyddogion wedi'u cynnal gyda llywodraeth leol a rhanddeiliaid allweddol. Y farn ysgubol oedd y dylai CBCau fod â'r un trefniadau deddfwriaethol a gweinyddol â phrif gynghorau, a dylen nhw fod yn ddarostyngedig i'r un dyletswyddau â chyrff cyhoeddus. Fel yn achos camau blaenorol, mae'r dull o ddatblygu'r model CBC yn parhau i fod yn un o gydweithio agos â llywodraeth leol. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch unwaith eto i arweinwyr yr awdurdodau lleol a'u swyddogion am eu dull adeiladol o ddatblygu'r rheoliadau hyn, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw. Diolch. 

I'm really pleased today to speak as the Conservative spokesperson for local government, and thank you, Minister, for your introduction to the regulations outlined here today. I would first of all like to talk to item 9, the Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021. As colleagues will be aware, these regulations are connected with the establishment of the corporate joint committees in Wales by regulation under Part 5 of the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, which doesn't sound particularly exciting, but I assure you it is wildly exciting.

Many councillors and council leaders across Wales have huge concerns with the democratic nature of corporate joint committees. Councils and councillors, of course, are democratically elected to make decisions and represent their communities, yet the introduction of corporate joint committees is likely to take powers away from those who are democratically elected to make the decisions. I'd like to remind us all here today that devolution, of course, was introduced to bring power as close to the people as possible, and I don't believe that corporate joint committees will support this at all.

It's clear to me that Welsh Government's aim with these corporate joint committees is to take power away from those democratically elected to make those decisions. In addition to those concerns, as the Minister outlined, there are some details in the regulations here today, but there are some pertinent issues that are not being addressed or properly detailed. First of all, staffing. Secondly, the cost of all this, the funding of it. How much will it cost the taxpayer, particularly because there are going to be chief executives having to be employed and there will be chief financial officers having to be employed, amongst other auditors et cetera, et cetera? Thirdly, the representation—how it will be fairly represented by individual councils and how that will be distributed across those corporate joint committees.

Llywydd, it's not often that I do quote from the Plaid Cymru manifesto. It's also not often that I support what they are proposing. Nevertheless, I would like to take the opportunity to quote directly from the manifesto from only a few months ago, in May, which says that,

'Wales' future governance should continue to involve local, regional and national tiers in decision making and delivery at the correct levels'—

all good so far, of course—

'and with clear democratic accountability to the people. To this end, we will replace Labour’s four planning regions and their corresponding undemocratic Corporate Joint Committees'.

So, in light of this, Llywydd, I would be astounded if I was to hear today that Plaid Cymru would be supporting the motions here in front of us today. They've done a sterling job and have been heroic in their opposition to corporate joint committees, and I'm sure the leaders of Gwynedd, Ynys Môn, Ceredigion and Carmarthenshire would also be surprised to hear any objection, or any support, should I say, to the CJCs here today. [Interruption.] They didn't actually. Check the votes with the WLGA. We cannot throw local democracy and council powers under the bus, even with the co-operation agreement in place, and I'm proud that as Conservatives we're standing up for councils and democratically elected councillors.

Moving on, I'm ever the optimist, Llywydd, but not naive at the same time. I do note that item 9 is likely to get majority support here today, and, as such, we won't be objecting to items 10 to 17, because it's right that when CJCs will be in place that they are adhering to appropriate regulations, as the Minister outlined, so they can properly function within those regulations. So, to conclude, Llywydd, I would urge all Members to respect powers for local councils and vote against item 9, which introduces further these corporate joint committees. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n falch iawn heddiw o siarad fel llefarydd y Ceidwadwyr dros lywodraeth leol, a diolch ichi, Gweinidog, am eich cyflwyniad i'r rheoliadau a amlinellir yma heddiw. Yn gyntaf, hoffwn siarad am eitem 9, Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforaethol (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021. Fel y gŵyr cyd-Aelodau, mae'r rheoliadau hyn yn gysylltiedig â sefydlu'r cyd-bwyllgorau corfforaethol yng Nghymru drwy reoliad o dan Ran 5 o Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, nad yw'n swnio'n arbennig o gyffrous, ond rwy'n eich sicrhau ei fod yn gyffrous iawn.

Mae gan lawer o gynghorwyr ac arweinwyr cynghorau ledled Cymru bryderon enfawr ynghylch natur ddemocrataidd cyd-bwyllgorau corfforaethol. Mae cynghorau a chynghorwyr, wrth gwrs, yn cael eu hethol yn ddemocrataidd i wneud penderfyniadau a chynrychioli eu cymunedau, ac eto mae cyflwyno cyd-bwyllgorau corfforaethol yn debygol o gymryd pwerau oddi wrth y rhai sy'n cael eu hethol yn ddemocrataidd i wneud y penderfyniadau. Hoffwn ein hatgoffa i gyd yma heddiw fod datganoli, wrth gwrs, wedi'i gyflwyno i ddod â phŵer mor agos at y bobl â phosibl, ac nid wyf yn credu y bydd cyd-bwyllgorau corfforaethol yn cefnogi hyn o gwbl.

Mae'n amlwg i mi mai nod Llywodraeth Cymru gyda'r cyd-bwyllgorau corfforaethol hyn yw tynnu grym oddi wrth y rhai a etholwyd yn ddemocrataidd i wneud y penderfyniadau hynny. Yn ogystal â'r pryderon hynny, fel yr amlinellodd y Gweinidog, mae rhai manylion yn y rheoliadau yma heddiw, ond mae rhai materion perthnasol nad ydyn nhw yn cael sylw neu nad ydyn nhw'n cael eu nodi'n briodol. Yn gyntaf oll, staffio. Yn ail, cost hyn i gyd, ei ariannu. Faint bydd yn ei gostio i'r trethdalwr, yn enwedig gan y bydd yn rhaid cyflogi prif weithredwyr a bydd yn rhaid cyflogi prif swyddogion cyllid, ymhlith archwilwyr eraill ac ati, ac ati? Yn drydydd, y gynrychiolaeth—sut y caiff ei gynrychioli'n deg gan gynghorau unigol a sut y caiff hynny ei ddosbarthu ar draws y cyd-bwyllgorau corfforaethol hynny.

Llywydd, nid yn aml y dyfynnaf o faniffesto Plaid Cymru. Nid yn aml ychwaith yr wyf yn cefnogi'r hyn y maen nhw'n ei gynnig. Serch hynny, hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddyfynnu'n uniongyrchol o'r maniffesto o ychydig fisoedd yn ôl, ym mis Mai, sy'n dweud;

'dylai dyfodol llywodraethu Cymru barhau i gynnwys haenau lleol, rhanbarthol a chenedlaethol wrth wneud penderfyniadau ac y dylid gweithredu ar y lefelau cywir'—

popeth yn dda hyd yn hyn, wrth gwrs—

'a gydag atebolrwydd democrataidd clir i’r bobl. I’r perwyl hwn, byddwn ni’n diddymu pedwar rhanbarth cynllunio Llafur a’u Cyd-bwyllgorau Corfforaethol annemocrataidd'.

Felly, yng ngoleuni hyn, Llywydd, byddwn yn rhyfeddu pe bawn i'n clywed heddiw y byddai Plaid Cymru yn cefnogi'r cynigion yma ger ein bron heddiw. Maen nhw wedi gwneud gwaith rhagorol ac wedi bod yn arwrol yn eu gwrthwynebiad i gyd-bwyllgorau corfforaethol, ac rwy'n siŵr y byddai arweinwyr Gwynedd, Ynys Môn, Ceredigion a sir Gaerfyrddin hefyd yn synnu clywed unrhyw wrthwynebiad, neu unrhyw gefnogaeth, y dylwn i ddweud i'r CBCau yma heddiw. [Torri ar draws.] Ni wnaethant ddim mewn gwirionedd. Gwiriwch y pleidleisiau gyda CLlLC. Ni allwn daflu democratiaeth leol a phwerau'r cyngor o dan y bws, hyd yn oed gyda'r cytundeb cydweithredu sydd ar waith, ac rwy'n falch ein bod ni fel Ceidwadwyr yn sefyll dros gynghorau a chynghorwyr a etholwyd yn ddemocrataidd.

Wrth symud ymlaen, rwy'n llawn optimistiaeth, Llywydd, ond nid wyf yn naïf ar yr un pryd. Sylwaf fod eitem 9 yn debygol o gael cefnogaeth fwyafrifol yma heddiw, ac, fel y cyfryw, ni fyddwn yn gwrthwynebu eitemau 10 i 17, oherwydd mae'n iawn, pan fydd CBCau ar waith, eu bod yn glynu wrth reoliadau priodol, fel yr amlinellodd y Gweinidog, fel y gallant weithredu'n briodol o fewn y rheoliadau hynny. Felly, i gloi, Llywydd, byddwn yn annog pob Aelod i barchu pwerau i gynghorau lleol a phleidleisio yn erbyn eitem 9, sy'n cyflwyno'r cyd-bwyllgorau corfforaethol hyn ymhellach. Diolch yn fawr iawn.

18:15

Wel, diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'n amlwg bod Plaid Cymru wedi cyrraedd, oherwydd mae'r Ceidwadwyr yn treulio mwy o amser yn trafod maniffesto a pholisïau Plaid Cymru nag y maen nhw eu polisïau eu hunain, ac unwaith eto mae hynny'n tanseilio, dwi'n meddwl, pa mor gynyddol amherthnasol y mae'r Ceidwadwyr yn dod yn y lle yma.

Dwi'n falch bod Sam wedi darllen maniffesto Plaid Cymru. Jest gobeithio ei fod e wedi darllen gweddill y maniffesto hefyd, er mwyn dysgu un neu ddau o bethau ynglŷn â beth sydd angen i'r Ceidwadwyr ei efelychu. Do, mi wnaeth Plaid Cymru wrthwynebu'r cydbwyllgorau corfforaethol yma, ond mi basiwyd y ddeddfwriaeth gynradd yna, yn erbyn ein dymuniad ni, ac wrth gwrs y ffocws nawr yw sicrhau bod y cydbwyllgorau yma, sydd yn mynd i ddod i fodolaeth, dim ots beth mae'r Ceidwadwyr yn pleidleisio heddiw, yn cael eu cyflwyno yn y modd mwyaf cydnaws a mwyaf triw i'r egwyddorion yr ydym ni fel plaid yn dal i sefyll arnyn nhw. Ac os darllenwch chi'r cytundeb cydweithredu gyda’r Llywodraeth, mi welwch chi ein bod ni'n dweud yn gwbl glir yn y fanna ein bod ni'n mynd i barhau—a dwi'n dyfynnu—i 'adolygu gwaith partneriaethau rhanbarthol' ac ein bod ni wrth gwrs yn sicrhau eu bod nhw yn cael eu 'seilio ar flaenoriaethau lleol', sef yn union, wrth gwrs, y ffaith bod angen cadw'r cysylltiad yna gyda democratiaeth leol. Nawr, mi ddywedaf yn ychwanegol hefyd wrth lefarydd y Ceidwadwyr bod rhaid i chi ddysgu i wrando'n well pan fo'r Gweinidog llywodraeth leol yn ateb fy nghwestiynau i yn y Senedd yn fan hyn, oherwydd, dim ond pythefnos yn ôl, mi ofynnais i'r cwestiwn ynglŷn â chymryd mwy o gyfrifoldebau o lywodraeth leol lan i lefel y cydbwyllgorau rhanbarthol yma, ac mi ddyfynnaf i eto i chi, i'ch safio chi rhag mynd i edrych ar y Record. Yr hyn y dywedodd y Gweinidog wrthyf i oedd,

'Ni fydd cyfrifoldebau'n cael eu symud oni bai bod y ceisiadau hynny'n dod gan awdurdodau lleol eu hunain.' 

Felly, peidiwch â dod fan hyn i godi bwganod. Ydyn, mi rŷn ni o ddifrif ynglŷn â sicrhau bod gwasanaethau'n aros mor lleol ag sy'n bosib, ac mi fyddwn ni yn craffu'r rheoliadau ychwanegol hefyd fydd yn dod gerbron y Senedd yma drwy'r lens yna. Mae symud y strwythurau yma yn rhedeg y risg—a dwi'n cytuno—yn rhedeg y risg ein bod ni'n mynd i greu haen ychwanegol o lywodraethiant a bod hynny'n dod â biwrocratiaeth a chost ychwanegol gydag e, ond dyw beth ŷch chi'n mynd i bleidleisio ar y rheoliadau yn fan hyn heddiw ddim yn mynd i newid y ffaith bod y CJCs yn dod. Felly, tyfwch lan, 'engage-wch' gyda'r ddadl a gwnewch yn siŵr bod y CJCs yn gweithredu yn y modd rŷch chi eisiau iddyn nhw, yn lle plannu'ch pennau yn y tywod. Beth bynnag, dwi'n ymateb i'r ddadl yn y modd y dylai'r Gweinidog gwneud, felly, gwnaf fi ddim gwneud hynny.

Mae yna bwynt dilys ynglŷn â chost, mae yna bwynt dilys ynglŷn â chost. Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn dangos dros chwe blynedd, gall y gost fod rhwng £10 miliwn ac £16 miliwn, a'r cwestiwn yw: o ble mae hwnna'n dod? Nawr, fel y dywedodd un arweinydd cyngor wrthyf i, dydyn nhw ddim mewn sefyllfa i secondio adnoddau dynol i lenwi rhai o'r swyddi yma oherwydd maen nhw'n gwegian yn barod pan fo'n dod i adnoddau dynol o safbwynt darparu gwasanaethau creiddiol. Dydyn nhw ddim chwaith mewn sefyllfa i 'top-slice-o' yr adnoddau ariannol sydd ganddyn nhw fel awdurdodau lleol, oherwydd mae gwasanaethau yn gwegian oherwydd y sefyllfa ariannol rŷn ni i gyd yn ymwybodol ohono. Felly, mae yna gwestiwn i'w ateb yn fanna a dyna fy nghwestiwn sylfaenol i i'r Gweinidog heddiw. Y Llywodraeth sydd wedi mynnu bod y cydbwyllgorau corfforaethol yma'n digwydd, felly, dwi'n tybio, Weinidog, mai'r Llywodraeth ddylai fod yn talu amdanyn nhw.

Well, thank you very much, Llywydd. It's clear that Plaid Cymru has arrived, because the Conservatives spend more time discussing the Plaid Cymru manifesto and policies than they discuss their own policies, and again that underlines, I think, how increasingly irrelevant the Conservatives are becoming in this place.

I'm pleased that Sam read the Plaid Cymru manifesto. I hope he read the rest of the manifesto to learn a few lessons as to what the Conservatives need to emulate. Yes, Plaid Cymru opposed these CJCs, but that primary legislation was passed against our wishes, and of course the focus now is to ensure that these CJCs, which will come into existence, never mind what the Conservatives do this afternoon, are introduced in the way that is in keeping with the principles that we as a party still adhere to. And if you read the co-operation agreement with the Government, you will see that we state quite clearly that we will continue—and I quote—to 'keep regional partnership working under review' and that we of course will ensure that they are 'based on local priorities', which is exactly that fact that we need to keep that link with local democracy. Now, I will also tell the Conservative spokesperson that you need to listen better when the Minister for local government answers my questions in this Senedd, because, only a fortnight ago, I asked that question on taking more responsibilities away from local government up to these CJCs, and I will again quote, to save you looking at the Record. What the Minister said in response to me was,

'There will be no shifting of responsibilities unless those requests came from local authorities themselves.'

So, don't come here to scaremonger. Yes, we are serious about ensuring that services remain as local as possible, and we will scrutinise these additional regulations that will come before this Senedd through that lens. Moving these structures does run the risk—and I agree—it runs the risk that we will create an additional tier of governance and that will bring bureaucracy and additional costs in its wake, but what you're voting for on these regulations today isn't going to change the fact that the CJCs will be established. So grow up, engage with the debate and ensure that the CJCs do operate in the way you want them to, rather than burying your heads in the sand. But I'm responding to the debate in the way that the Minister should do, perhaps, so I will stop there.

But there is a valid point on costs. The regulatory impact assessment shows that over six years, the cost could be between £10 million and £16 million, and the question is: where is that money coming from? Now, as one council leader told me, they're not in a position to second human resources to fill some of these posts because they are already under huge pressures when it comes to human resources in terms of providing core services. They're not in a position either to top slice their financial resources as local authorities, because services are under huge pressure because of the financial situation that we are all aware of. So, there is a question to be answered there and that is my fundamental question to the Minister today. The Government has insisted that these CJCs are established, so I assume, Minister, that the Government will be funding them too.

18:20

Y Gweinidog, nawr, i ymateb i'r ddadl honno—Rebecca Evans.

The Minister to reply to that debate—Rebecca Evans.

Thank you very much for colleagues' contributions to the debate today. Just to reiterate, really, what Llyr Gruffydd was saying there in terms of we are very much debating about how we make CJCs work today, and we're debating about putting in place the appropriate regulation, oversight and governance that you would expect of local government bodies and public bodies in Wales, rather than debating the principle of CJCs. I'm familiar with colleagues' wider concerns about CJCs, both in Plaid Cymru and on the Conservative benches, and those have been explored in quite some detail, most recently in oral questions where I was able to respond to those concerns raised by Sam Rowlands, in particular, about some of the public accountability concerns that he raised and also the democratic accountability concerns. So, I won't reiterate those points today, because they're not relevant to the specific issues that we are debating.

But, I will say on the matter of cost, the cost of a CJC will depend significantly on the choices of the constituent council members of the CJC and how they want to operate the CJC and how they'll use the flexibilities within the CJC model. For example, the flexibility for CJCs to employ or second staff and for local authorities to put staff at the disposal of CJCs. Having certain key statutory officers is an integral part of applying local government governance arrangements to CJCs and ensuring that CJCs operate effectively and appropriately. And this approach was very much tested and confirmed in the consultation that has been undertaken in regard to this work. But appointing statutory officers or any staff to support the CJC doesn't mean directly employing them. Of course, how the roles are provided will be a matter for the CJC and they might, for example, share or second staff for these purposes. I appreciate everything that Llyr Gruffydd has said about the pressures on local government; they're well understood and we'll have further discussions on that as we move towards setting our draft budget in terms of the overall settlement for local government for future years, in advance of the publication on 20 December.

But, just to reiterate, what we are talking about here today is very much about ensuring that the regulations that are in place ensure the appropriate regulation, oversight and governance of members of our local government family here in Wales. And I would ask Members, on that basis, to support the regulations.

Diolch yn fawr iawn am gyfraniadau fy nghyd-Aelodau i'r ddadl heddiw. I ailadrodd, mewn gwirionedd, yr hyn yr oedd Llŷr Gruffydd yn ei ddweud yn y fan yna o ran ein bod yn trafod sut yr ydym yn gwneud i CBCau weithio heddiw, ac rydym yn trafod rhoi'r rheoleiddio, yr oruchwyliaeth a'r llywodraethu priodol ar waith y byddech chi yn eu disgwyl gan gyrff llywodraeth leol a chyrff cyhoeddus yng Nghymru, yn hytrach na thrafod egwyddor CBCau. Rwy'n gyfarwydd â phryderon ehangach fy nghyd-Aelodau am CBCau, ym Mhlaid Cymru ac ar feinciau'r Ceidwadwyr, ac mae'r rheini wedi cael eu harchwilio'n eithaf manwl, yn fwyaf diweddar mewn cwestiynau llafar pryd yr oeddwn yn gallu ymateb i'r pryderon hynny a godwyd gan Sam Rowlands, yn arbennig, am rai o'r pryderon ynghylch atebolrwydd cyhoeddus a gododd a hefyd y pryderon ynghylch atebolrwydd democrataidd. Felly, ni wnaf ailadrodd y pwyntiau hynny heddiw, oherwydd nid ydyn nhw'n berthnasol i'r materion penodol yr ydym ni'n eu trafod.

Ond, fe ddywedaf i ar fater y gost, bydd cost CBC yn dibynnu'n sylweddol ar ddewisiadau aelodau cyngor cyfansoddol y CBC a sut y maen nhw am weithredu'r CBC a sut y byddan nhw'n defnyddio'r hyblygrwydd o fewn y model CBC. Er enghraifft, yr hyblygrwydd i CBCau gyflogi neu secondio staff ac i awdurdodau lleol drefnu bod staff ar gael i'r CBCau. Mae bod â rhai swyddogion statudol allweddol yn rhan annatod o gymhwyso trefniadau llywodraethu llywodraeth leol i CBCau a sicrhau bod CBCau yn gweithredu'n effeithiol ac yn briodol. A chafodd y dull hwn ei brofi a'i gadarnhau'n sylweddol yn yr ymgynghoriad a gynhaliwyd mewn cysylltiad â'r gwaith hwn. Ond nid yw penodi swyddogion statudol nac unrhyw staff i gefnogi'r CBC yn golygu eu cyflogi'n uniongyrchol. Wrth gwrs, mater i'r CBC fydd sut y darperir y swyddogaethau a gallen nhw, er enghraifft, rannu neu secondio staff at y dibenion hyn. Rwy'n gwerthfawrogi popeth y mae Llyr Gruffydd wedi'i ddweud am y pwysau ar lywodraeth leol; deellir y rhain yn iawn a byddwn yn cael mwy o drafodaethau ar hynny wrth i ni symud tuag at bennu ein cyllideb ddrafft o ran y setliad cyffredinol ar gyfer llywodraeth leol ar gyfer y blynyddoedd i ddod, cyn cyhoeddi ar 20 Rhagfyr.

Ond, i ailadrodd, mae'r hyn yr ydym yn sôn amdano yma heddiw yn ymwneud â sicrhau bod y rheoliadau sydd ar waith, sicrhau bod aelodau o'n teulu llywodraeth leol yma yng Nghymru yn cael eu rheoleiddio, eu goruchwylio a'u llywodraethu'n briodol. A byddwn yn gofyn i'r Aelodau, ar y sail honno, gefnogi'r rheoliadau.

18:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, bydd yr eitem yna'n cael ei gohirio tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. I will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

The proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

The next proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Felly, eitem 12, y cwestiwn: a ddylid derbyn cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yn cael ei dderbyn.

We move now to item 12. The proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 13? A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig o dan eitem 13.

The proposal is to agree the motion under item 13. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Eitem 14, nesaf. A ddylid derbyn y cynnig yma? A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yna.

We move now to item 14. The proposal is to agree the motion under item 14. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 15? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r eitem yna wedi'i derbyn.

We now move to item 15. The proposal is to agree the motion under item 15. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Eitem 16, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu derbyn eitem 16? Nac oes. Felly, eitem 16 wedi'i derbyn.

We now move to item 16. Does any Member object the motion under item 16? No. That is therefore agreed. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Eitem 17 yn olaf, felly. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu yr eitem hynny yn cael ei derbyn? Nac oes. Felly, unwaith eto, mae'r eitem yna o dan 17 wedi'i derbyn.

The proposal is to agree the motion under item 17, finally. Does any Member object? No. Again, the motion under item 17 is agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

18. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd
18. Legislative Consent Motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill

Sydd yn golygu ein bod ni'n cyrraedd eitem 18, ond does yna ddim eitem 18 oherwydd mae honna wedi cael ei gohirio tan 11 Ionawr.

Ac felly, rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod i bleidleisio. Fe fyddwn ni felly yn paratoi ar gyfer y bleidlais yn dechnegol drwy gymryd egwyl fer, ac wedyn fe fydd y bleidlais yn cael ei chynnal. Yr egwyl, felly.

Which brings us to item 18, but item 18 is postponed until 11 January. 

And that brings us to voting time. We will take a short break to prepare for voting, and then the vote will be staged. We'll move to a break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:27.

Plenary was suspended at 18:27.

18:30

Ailymgynullodd y Senedd am 18:34, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 18:34, with the Llywydd in the Chair.

19. Cyfnod Pleidleisio
19. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r unig bleidlais y prynhawn yma ar eitem 9, sef y Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.

That brings us to voting time. The only vote this evening is on item 9, the Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021. I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions and 14 against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 9. Rheoliadau Cyd-bwyllgorau Corfforedig (Cyffredinol) (Rhif 2) (Cymru) 2021: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 9. The Corporate Joint Committees (General) (No. 2) (Wales) Regulations 2021: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion has been agreed

A dyna ni ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio. Diolch yn fawr i bawb.

And that brings an end to voting time. Thank you.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:35.

The meeting ended at 18:35.