Y Cyfarfod Llawn
Plenary
23/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar yr agenda.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining via video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Janet Finch-Saunders.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn Aberconwy? OQ57229
1. What action is the Welsh Government taking to improve public transport in Aberconwy? OQ57229
I thank the Member for that question, Llywydd. The provision of new rail rolling stock and the instigation of new, innovative demand-response Fflecsi bus services are amongst the actions being taken to improve public transport in the Member’s constituency.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae darparu cerbydau rheilffordd newydd a chychwyn gwasanaethau bysiau Fflecsi newydd, arloesol sy'n ymateb i'r galw ymysg y camau sy'n cael eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn etholaeth yr Aelod.
Diolch. First Minister, in a climate crisis, we need to be empowering our residents to use public transport. Now, whilst we have seen some progress in reaching rural communities through the Conwy valley Fflecsi bus service as you mentioned, the reality is though that some communities in the Conwy valley are cut off from the coast at night. The last train leaves at 16:07 and the last bus at 18:34, and there are constituents now having to face the dilemma of paying high, costly taxi fees. There's also an even greater chance now that tourists are driving themselves to Snowdonia National Park, and we're all working on initiatives there to try and cut down on the use of private cars, rather using public transport. So, our railway line is one of the best short-term solutions.
Would you, First Minister, work with Transport for Wales to see if evening services could be scheduled between Llandudno and Blaenau Ffestiniog, and, also, would you look to amend the north Wales metro programme so to include a direct rail service between Blaenau Ffestiniog and Manchester Airport, that would really go some way to solving some of the public transport issues we have in Aberconwy? Diolch.
Diolch. Prif Weinidog, mewn argyfwng hinsawdd, mae angen i ni fod yn grymuso ein trigolion i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Nawr, er ein bod ni wedi gweld rhywfaint o gynnydd o ran cyrraedd cymunedau gwledig drwy wasanaeth bysiau Fflecsi dyffryn Conwy fel y gwnaethoch chi sôn, y gwir amdani yw bod cysylltiad rhai cymunedau yn nyffryn Conwy i'r arfordir yn cael ei dorri yn y nos. Mae'r trên olaf yn gadael am 16:07 a'r bws olaf am 18:34, a cheir etholwyr bellach sy'n gorfod wynebu'r cyfyng-gyngor o dalu ffioedd tacsis uchel a chostus. Mae hyd yn oed mwy o gyfle erbyn hyn hefyd wrth i dwristiaid yrru eu hunain i Barc Cenedlaethol Eryri, ac rydym ni i gyd yn gweithio ar fentrau yno i geisio lleihau'r defnydd o geir preifat, yn hytrach na defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, ein rheilffordd yw un o'r atebion tymor byr gorau.
A wnewch chi, Prif Weinidog, weithio gyda Trafnidiaeth Cymru i weld a ellid trefnu gwasanaethau min nos rhwng Llandudno a Blaenau Ffestiniog, a hefyd, a wnewch chi geisio diwygio rhaglen metro gogledd Cymru er mwyn cynnwys gwasanaeth rheilffordd uniongyrchol rhwng Blaenau Ffestiniog a Maes Awyr Manceinion, a fyddai'n gwneud cryn dipyn i ddatrys rhai o'r problemau trafnidiaeth gyhoeddus sydd gennym ni yn Aberconwy? Diolch.
Well, I thank the Member for that question, Llywydd, and for the constructive suggestions that she's put forward. I know that my colleague Lesley Griffiths, as Minister for north Wales, is meeting with Transport for Wales tomorrow on transport issues in the north, and will be able to take up some of the points that the Member has made. The Welsh Government continues, Llywydd, to invest in the north Wales metro—£9.2 million originally secured for this financial year, and a further £9.3 million-worth of funding to local authorities and TfW announced since then. I know that the Member was recently able to attend an event at the Llandudno hub, and that will help to host the Conwy valley community rail partnership, another important development in her constituency.
And, Llywydd, on Friday of last week, I was able to meet the Taoiseach at City Hall here in Cardiff, where we were able to look together at a series of electric recycling collection vehicles, 13 of them destined for Conwy council, not public transport, I know, but public vehicles reducing emissions, as Janet Finch-Saunders suggested. And Transport for Wales has commissioned a 100 per cent zero emissions, electric battery, accessible minibus service, and that will be used for those councils who are part of the Fflecsi scheme, building on some of the ideas that the Member outlined earlier.
Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd, ac am yr awgrymiadau adeiladol y mae wedi eu cynnig. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths, a hithau'n Weinidog gogledd Cymru, yn cyfarfod â Trafnidiaeth Cymru yfory ar faterion trafnidiaeth yn y gogledd, a bydd yn gallu rhoi sylw i rai o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau, Llywydd, i fuddsoddi ym metro gogledd Cymru—cafodd £9.2 miliwn ei sicrhau yn wreiddiol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac mae gwerth £9.3 miliwn arall o gyllid wedi ei gyhoeddi i awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru ers hynny. Rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi gallu bod yn bresennol mewn digwyddiad yn hyb Llandudno yn ddiweddar, a bydd hynny yn helpu i gynnal partneriaeth rheilffordd gymunedol dyffryn Conwy, datblygiad pwysig arall yn ei hetholaeth.
A, Llywydd, ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, llwyddais i gyfarfod â'r Taoiseach yn Neuadd y Ddinas yma yng Nghaerdydd, lle cawsom ni gyfle i edrych gyda'n gilydd ar gyfres o gerbydau trydan ar gyfer casglu deunydd ailgylchu, ac mae 13 ohonyn nhw ar eu ffordd i gyngor Conwy, nid trafnidiaeth gyhoeddus, rwy'n gwybod, ond cerbydau cyhoeddus yn lleihau allyriadau, fel yr awgrymodd Janet Finch-Saunders. Ac mae Trafnidiaeth Cymru wedi comisiynu gwasanaeth bysiau mini batri trydan hygyrch dim allyriadau 100 y cant, a bydd hwnnw yn cael ei ddefnyddio ar gyfer y cynghorau hynny sy'n rhan o'r cynllun Fflecsi, gan adeiladu ar rai o'r syniadau a amlinellodd yr Aelod yn gynharach.
As you know, First Minister, Dolgarrog pipe bridge, connecting the local community to the train station, has been closed to walkers and local users due to significant safety concerns, including the deterioration of the timber deck boards and the need for additional measures to safeguard the water mains supply to over 3,000 homes in north Wales. Thanks to Welsh Government funding, the popular walking route at Dolgarrog in Aberconwy is to reopen with upgraded facilities, which will improve access to the local train station. Please could the First Minister provide an update on this much welcomed improvement being made to the area? Thank you.
Fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, mae pont bibell Dolgarrog, sy'n cysylltu'r gymuned leol â'r orsaf drenau, wedi bod ar gau i gerddwyr a defnyddwyr lleol oherwydd pryderon diogelwch sylweddol, gan gynnwys dirywiad y byrddau dec pren a'r angen am fesurau ychwanegol i ddiogelu'r prif gyflenwad dŵr i dros 3,000 o gartrefi yn y gogledd. O ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth Cymru, bydd y llwybr cerdded poblogaidd yn Nolgarrog yn Aberconwy yn ailagor gyda chyfleusterau wedi eu huwchraddio, a fydd yn gwella mynediad at yr orsaf drenau leol. A allai'r Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwelliant hwn sy'n cael ei wneud i'r ardal sydd i'w groesawu'n fawr? Diolch.
I thank the Member for that. The Welsh Government will provide funding of nearly £0.75 million to fund Conwy County Borough Council's contribution to refurbishing the bridge and to provide for a significant upgrade in its facilities. As we have heard, it is a very popular local amenity and has had to be closed in recent times. Not only will it assist those people who just want to be walking and enjoying the fantastic amenities of that part of Wales, but it will also allow for easier access between the village and its railway station, as well, then, as wider local tourist attractions in the area. So, I'm very pleased indeed to see a solution to the problems that have been experienced there, and very glad that the Welsh Government is able to make our contribution to doing so.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna. Bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid o bron i £0.75 miliwn i ariannu cyfraniad Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy at ailwampio'r bont ac i ddarparu ar gyfer gwaith uwchraddio sylweddol yn ei gyfleusterau. Fel yr ydym ni wedi ei glywed, mae'n amwynder lleol poblogaidd iawn a bu'n rhaid ei gau yn ddiweddar. Nid yn unig y bydd yn cynorthwyo'r bobl hynny sy'n dymuno bod yn cerdded ac yn mwynhau amwynderau gwych y rhan honno o Gymru, ond bydd hefyd yn caniatáu mynediad haws rhwng y pentref a'i orsaf reilffordd, yn ogystal, wedyn, ag atyniadau twristiaeth lleol ehangach yn yr ardal. Felly, rwy'n falch iawn yn wir o weld ateb i'r problemau a gafwyd yno, ac yn falch iawn bod Llywodraeth Cymru yn gallu gwneud ein cyfraniad at wneud hynny.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl technoleg protein amgen o ran sicrhau sero net? OQ57224
2. Will the First Minister make a statement on the role of alternative protein technology in achieving net zero? OQ57224
Llywydd, Wales needs a sustainable agricultural sector and food chains that work towards achieving net zero. Developing new technologies and creating alternative protein sources will contribute towards further reductions in our greenhouse gas emissions.
Llywydd, mae angen sector amaethyddol cynaliadwy ar Gymru a chadwyni bwyd sy'n gweithio tuag at sicrhau sero net. Bydd datblygu technolegau newydd a chreu ffynonellau protein amgen yn cyfrannu at ostyngiadau pellach i'n hallyriadau nwyon tŷ gwydr.
Thank you, First Minister. As you know, the land used globally to grow crops for Welsh consumption is equivalent to 40 per cent of the size of Wales, and one of the largest crops grown overseas for Welsh consumption is soy bean, which is used primarily by the Welsh poultry industry. As such, for Wales to change its farming practices so it doesn't contribute to deforestation overseas, we would need to be less reliant on soy animal feed from abroad. One of the ways in which this could be achieved is through the use of alternative protein, such as fly larvae, which extensive trials have shown to be more than a viable alternative to using soy to feed our poultry. Alternative protein, such as this, provides both climate solutions and opportunities for economic growth here in Wales and the UK, and research from the Farm Animal Investment Risk and Return investor network has found that alternative protein sources could make up to 64 per cent of the global protein market by 2050. First Minister, in your workings together to reach the Net Zero Wales plan 2021-25, there is no reference whatsoever to alternative proteins, which strongly indicates that you have either dismissed it outright, or have not even considered alternative proteins as a way of tackling the issues of imported animal feeds from deforested areas. Can you explain the reasons why this Government has chosen not to include alternative proteins as part of your reach net zero plan? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, mae'r tir a ddefnyddir yn fyd-eang i dyfu cnydau i'w bwyta yng Nghymru yn cyfateb i 40 y cant o faint Cymru, ac un o'r cnydau mwyaf sy'n cael ei dyfu dramor i'w bwyta yng Nghymru yw ffa soia, sy'n cael eu defnyddio yn bennaf gan ddiwydiant dofednod Cymru. O'r herwydd, er mwyn i Gymru newid ei harferion ffermio fel nad yw'n cyfrannu at ddatgoedwigo dramor, byddai angen i ni fod yn llai dibynnol ar borthiant anifeiliaid soi o dramor. Un o'r ffyrdd y gellid cyflawni hyn yw trwy ddefnyddio protein amgen, fel larfâu pryfed, y mae treialon helaeth wedi dangos ei fod yn ddewis amgen ymarferol iawn yn hytrach na defnyddio soi i fwydo ein dofednod. Mae protein amgen, fel hwn, yn rhoi atebion hinsawdd a chyfleoedd ar gyfer twf economaidd yma yng Nghymru a'r DU, ac mae gwaith ymchwil gan y rhwydwaith buddsoddwyr Risg ac Enillion Buddsoddiad mewn Anifeiliaid Fferm wedi canfod y gallai ffynonellau protein amgen gyfrif am hyd at 64 y cant o'r farchnad protein fyd-eang erbyn 2050. Prif Weinidog, yn eich cydweithio i wireddu cynllun Sero Net Cymru 2021-25, nid oes unrhyw gyfeiriad o gwbl at broteinau amgen, sy'n awgrymu yn gryf eich bod chi naill ai wedi eu diystyru'n llwyr, neu heb hyd yn oed ystyried proteinau amgen fel ffordd o fynd i'r afael â phroblemau porthiant anifeiliaid sy'n cael ei fewnforio o ardaloedd sydd wedi eu datgoedwigo. A allwch chi esbonio'r rhesymau pam mae'r Llywodraeth hon wedi dewis peidio â chynnwys proteinau amgen yn rhan o'ch cynllun cyrraedd sero net? Diolch.
Well, Llywydd, the Member was doing very well until the final part of his question, because he was making a series of very important points and pointing to opportunities that there are for us here in Wales. The need to develop alternative protein sources is necessary here in Wales, but is absolutely necessary around the globe. And here in Wales, we have active interests in plant-based alternatives, microbial alternatives, insect-based alternatives, lab-grown meat, cellular agriculture. All of those issues, Llywydd, were being discussed at Aberystwyth—the AberInnovation campus—when you and I were both there for its formal opening on 21 October. The biofermentation technology being developed at the centre is part of the future food centre, which is there in that part of Wales—there because of the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences and all the work that it has done over many years to promote alternatives in this sector.
The possibilities for Wales are particularly important, because our own agriculture has huge natural advantages, our climate provides for an abundant growth in grass and, therefore, for non-intensive, sustainable livestock farming. We can continue with that and have the confidence of knowing that those alternative protein technologies can be developed here in Wales alongside and in support of our existing agriculture. That's why it is such an exciting proposition for us in Wales. I agree with everything the Member said, up until his rather mean-spirited final contribution. The truth is, I'm sure, that there's a genuinely shared interest, across the Chamber, in making sure that we grasp these opportunities and put them to work for Wales.
Wel, Llywydd, roedd yr Aelod yn gwneud yn dda iawn tan ran olaf ei gwestiwn, oherwydd roedd yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn ac yn cyfeirio at gyfleoedd sydd ar gael i ni yma yng Nghymru. Mae'r angen i ddatblygu ffynonellau protein amgen yn angenrheidiol yma yng Nghymru, ond yn gwbl angenrheidiol yn fyd-eang. Ac yma yng Nghymru, mae gennym ni fuddiannau gweithredol mewn dewisiadau amgen sy'n seiliedig ar blanhigion, dewisiadau amgen microbaidd, dewisiadau amgen sy'n seiliedig ar bryfed, cig wedi ei dyfu mewn labordy, amaethyddiaeth celloedd. Roedd yr holl faterion hynny, Llywydd, yn cael eu trafod yn Aberystwyth—yng nghampws ArloesiAber—pan oeddech chi a minnau yno ar gyfer ei agoriad ffurfiol ar 21 Hydref. Mae'r dechnoleg bioeplesu sy'n cael ei datblygu yn y ganolfan yn rhan o ganolfan bwyd y dyfodol, sydd yno yn y rhan honno o Gymru—yno oherwydd Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig a'r holl waith y mae wedi ei wneud dros flynyddoedd lawer i hyrwyddo dewisiadau amgen yn y sector hwn.
Mae'r posibiliadau i Gymru yn arbennig o bwysig, oherwydd bod gan ein hamaethyddiaeth ein hunain fanteision naturiol enfawr, mae ein hinsawdd yn darparu ar gyfer twf helaeth o ran glaswellt ac, felly, ar gyfer ffermio da byw cynaliadwy nad yw'n ddwys. Gallwn barhau â hynny a bod â'r hyder o wybod y gellir datblygu'r technolegau protein amgen hynny yma yng Nghymru ochr yn ochr â'n hamaethyddiaeth bresennol a'u hategu. Dyna pam mae'n gynnig mor gyffrous i ni yng Nghymru. Rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod, hyd at ei gyfraniad terfynol a oedd braidd yn grintachlyd. Y gwir amdani, rwy'n siŵr, yw bod diddordeb cyffredin gwirioneddol, ar draws y Siambr, mewn gwneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hyn ac yn eu rhoi ar waith dros Gymru.
Prif Weinidog, last night, I watched with my one-year-old daughter an episode of Peppa Pig, the cartoon that inspired the Prime Minister after a visit to a theme park. I'm not so much of a fan as the Prime Minister, but Peppa did have some wise words in last night's episode. [Laughter.] She said, 'There are two types of balloons in the world: balloons that go up and balloons that go down', and, if it's true about balloons, it's also true about political parties isn't it, Prime Minister. And I'd like to—
Prif Weinidog, neithiwr, gwyliais gyda fy merch blwydd oed bennod o Peppa Pig, y cartŵn a ysbrydolodd Prif Weinidog y DU ar ôl ymweliad â pharc thema. Nid wyf i'n gymaint o ffan â Phrif Weinidog y DU, ond roedd gan Peppa rai geiriau doeth yn y bennod neithiwr. [Chwerthin.] Dywedodd, 'Mae dau fath o falŵn yn y byd: balwnau sy'n mynd i fyny a balwnau sy'n mynd i lawr', ac, os yw'n wir am falwnau, mae hefyd yn wir am bleidiau gwleidyddol, onid yw, Prif Weinidog y DU. A hoffwn i—
—eich llongyfarch chi ac Adam Price—
—congratulate you and Adam Price—
—on reaching the higher ground, the higher common ground, and I hope other parties will follow that, but I am sure others will try and pull it down later on in this session.
The commitment to try and achieve net zero by 2035 is such an important part of the co-operation agreement between our parties, and technology will play a key role in doing that. You said in your written statement today that to reach net zero will require new thinking, research and innovation. In the nineteenth century, we led the way with the industrial revolution, and, rather than berate hard-working civil servants for not conceiving a cartoon pig, how can we all work together to achieve net zero by 2035 and make sure, by using that technology, that this time round it's not only in the hands of a few rich millionaires but is shared between the people of Wales? Diolch yn fawr.
—ar gyrraedd y tir uwch, y tir cyffredin uwch, ac rwy'n gobeithio y bydd pleidiau eraill yn dilyn hynny, ond rwy'n siŵr y bydd pobl eraill yn ceisio ei dynnu i lawr yn ddiweddarach yn y sesiwn hon.
Mae'r ymrwymiad i geisio sicrhau sero net erbyn 2035 yn rhan mor bwysig o'r cytundeb cydweithredu rhwng ein pleidiau, a bydd technoleg yn chwarae rhan allweddol wrth wneud hynny. Fe wnaethoch chi ddweud yn eich datganiad ysgrifenedig heddiw y bydd angen syniadau, ymchwil ac arloesi newydd i gyrraedd sero net. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fe wnaethom ni arwain y ffordd gyda'r chwyldro diwydiannol, ac, yn hytrach na dweud y drefn wrth weision sifil sy'n gweithio'n galed am beidio â meddwl am fochyn cartŵn, sut gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd i gyrraedd sero net erbyn 2035 a gwneud yn siŵr, drwy ddefnyddio'r dechnoleg honno, nad yw yn nwylo ychydig o filiwnyddion cyfoethog yn unig y tro hwn, ond yn cael ei rhannu rhwng pobl Cymru? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr i Rhys am y cwestiwn yna ac am fod ar flaen y gad yn y maes yma.
Thank you very much to Rhys for that question and for being in the vanguard in this field.
I shared a platform with the Prime Minister at COP26. He devoted his address in a way which, I could not help but feel, left 40 international leaders in front of us slightly baffled on the importance of better mannered cows in addressing climate change. So, he clearly has a long-standing interest in the contribution of farmyard animals to political debate. [Laughter.] The importance, however, of the point that the Member makes is this: technologies are changing, as in the area identified in the original question. New possibilities will emerge. We want Wales always to be at the forefront and at the cutting edge of efforts made to achieve net-zero carbon. If we are able to bring forward the date from 2050, which is where the CCC tells us currently, with what we know today, is the possibility for Wales, of course we want to do that. And the work that will now go on against the new date will tell us where those new opportunities lie and whether it is possible to go even further and faster than we have been able up until now.
Rhannais lwyfan â Phrif Weinidog y DU yn COP26. Neilltuodd ei anerchiad mewn ffordd na allwn i helpu ond teimlo a wnaeth adael 40 o arweinwyr rhyngwladol o'n blaenau wedi drysu braidd ynghylch pwysigrwydd ymddygiad gwell gan wartheg wrth fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Felly, mae'n amlwg bod ganddo ddiddordeb hirsefydlog mewn cyfraniad anifeiliaid fferm at ddadl wleidyddol. [Chwerthin.] Fodd bynnag, pwysigrwydd y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yw hyn: mae technolegau yn newid, fel yn y maes a nodwyd yn y cwestiwn gwreiddiol. Bydd posibiliadau newydd yn dod i'r amlwg. Rydym ni eisiau i Gymru fod yn flaenllaw bob amser ac ar flaen y gad o ran yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau carbon sero-net. Os gallwn ni symud y dyddiad ymlaen o 2050, sef yr hyn y mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd yn ei ddweud wrthym ni yw'r posibilrwydd i Gymru ar hyn o bryd, gyda'r hyn yr ydym ni'n ei wybod heddiw, rydym ni eisiau gwneud hynny, wrth gwrs. A bydd y gwaith a fydd yn cael ei wneud nawr yn erbyn y dyddiad newydd yn dweud wrthym ni ble mae'r cyfleoedd newydd hynny ac a yw'n bosibl mynd hyd yn oed ymhellach ac yn gyflymach nag yr ydym ni wedi gallu ei wneud hyd yn hyn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau ac, ar ran arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from party leaders and, on behalf of the Welsh Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, I know that you would like us to focus today's First Minister's question time on your party's deal with the Welsh nationalists, but I don't want to focus on what many people on my side of the Chamber regard as a sideshow. I want to focus on issues that really matter to the people of Wales. So, I want to ask you about mental health. First Minister, last week saw the publication of a report on mental health services in north Wales. It made for very difficult reading. The Holden report, which was suppressed by the Betsi Cadwaladr University Health Board for almost eight years, exposed a culture of bullying, intimidation, staff shortages, patient neglect, all at the Hergest unit in Ysbyty Gwynedd. Can you tell me, First Minister, what lessons has the Welsh Government learnt from that report?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n gwybod yr hoffech chi i ni ganolbwyntio yn sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog heddiw ar gytundeb eich plaid gyda chenedlaetholwyr Cymru, ond nid wyf i eisiau canolbwyntio ar yr hyn y mae llawer o bobl ar fy ochr i o'r Siambr yn ei ystyried yn fater eilradd. Rwyf i eisiau canolbwyntio ar faterion sy'n wirioneddol bwysig i bobl Cymru. Felly, hoffwn i eich holi ynghylch iechyd meddwl. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf cafodd adroddiad ei gyhoeddi ar wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Roedd yn anodd iawn ei ddarllen. Amlygodd adroddiad Holden, a gafodd ei atal gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr am bron i wyth mlynedd, ddiwylliant o fwlio, bygythiadau, prinder staff, esgeuluso cleifion, i gyd yn uned Hergest yn Ysbyty Gwynedd. A allwch chi ddweud wrthyf, Prif Weinidog, pa wersi y mae Llywodraeth Cymru wedi eu dysgu o'r adroddiad hwnnw?
Well, as the Member said, Llywydd, the report is eight years old, and many lessons have been learnt since then. I was myself heartened to see that the Healthcare Inspectorate Wales report on the Hergest unit in 2018 found evidence that the unit then provided safe care, and that when HIW undertook a quality check at the unit in May of this year, it once again confirmed that considerable progress had been made in bringing that unit to a more acceptable level of care and provision for citizens in that part of Wales. So, those are the lessons that have been learnt over that eight-year period—that, with a proper focus and commitment from those concerned, even very difficult experiences can be overcome and a path to improvement set out.
Wel, fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, mae'r adroddiad yn wyth mlwydd oed, ac mae llawer o wersi wedi eu dysgu ers hynny. Cefais fy nghalonogi fy hun o weld bod adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar uned Hergest yn 2018 wedi canfod tystiolaeth bod yr uned yn darparu gofal diogel ar y pryd, a phan gynhaliodd AGIC archwiliad ansawdd yn yr uned ym mis Mai eleni, cadarnhaodd eto fod cynnydd sylweddol wedi ei wneud o ran dod â'r uned honno i lefel fwy derbyniol o ofal a darpariaeth i ddinasyddion yn y rhan honno o Gymru. Felly, dyna'r gwersi sydd wedi eu dysgu dros y cyfnod hwnnw o wyth mlynedd—y gellir goresgyn profiadau anodd iawn hyd yn oed a chyflwyno llwybr at welliant gyda phwyslais ac ymrwymiad priodol gan y rhai dan sylw.
I'm surprised by your answer, First Minister. I didn't ask you what lessons the health board had learned, I asked you what lessons you had learned—the Welsh Government had learned. You were the health Minister at the time that these problems were festering in north Wales. Alarm bells were ringing, staff were complaining, patients were being neglected, some were being harmed, and I, along with other elected representatives who were Members of the Senedd at that time, were expressing concerns in correspondence to you. But it took you two years—two very long years—and a further damning report into institutional abuse and neglect in mental health services, this time at Ysbyty Glan Clwyd's Tawel Fan ward, before you finally got around to placing the Betsi Cadwaladr University Health Board into special measures. But of course it was too little, too late for those patients who in the meantime had come to harm and for their loved ones. Do you, as the health Minister at that particular time, accept any responsibility whatsoever for the harm that was suffered by patients? And what action is now being taken to hold those people who were responsible for the failings identified by Holden to account for what went wrong?
Rwy'n synnu at eich ateb, Prif Weinidog. Ni ofynnais i chi pa wersi yr oedd y bwrdd iechyd wedi eu dysgu, gofynnais i chi pa wersi yr oeddech chi wedi eu dysgu—yr oedd Llywodraeth Cymru wedi eu dysgu. Chi oedd y Gweinidog iechyd ar y pryd pan oedd y problemau hyn yn amlwg yn y gogledd. Roedd clychau larwm yn canu, roedd staff yn cwyno, roedd cleifion yn cael eu hesgeuluso, roedd rhai yn cael eu niweidio, ac roeddwn i, ynghyd â chynrychiolwyr etholedig eraill a oedd yn Aelodau o'r Senedd bryd hynny, yn mynegi pryderon mewn gohebiaeth â chi. Ond cymerodd ddwy flynedd i chi—dwy flynedd hir iawn—ac adroddiad damniol arall ar gam-drin ac esgeuluso sefydliadol mewn gwasanaethau iechyd meddwl, ar ward Tawel Fan Ysbyty Glan Clwyd y tro hwn, cyn i chi fynd ati o'r diwedd i roi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Ond wrth gwrs roedd yn rhy ychydig, yn rhy hwyr i'r cleifion hynny a oedd wedi dioddef niwed yn y cyfamser ac i'w hanwyliaid. A ydych chi, fel y Gweinidog iechyd ar yr adeg benodol honno, yn derbyn unrhyw gyfrifoldeb o gwbl am y niwed a ddioddefodd y cleifion? A pha gamau sy'n cael eu cymryd yn awr i ddwyn i gyfrif y bobl hynny a oedd yn gyfrifol am y methiannau a gafodd eu nodi gan Holden am yr hyn a aeth o'i le?
Well, Llywydd, I take full responsibility for everything that I did and decided when I was health Minister, in the many, many questions that I was asked on the floor of this Senedd and answered at the time. I visited the Hergest unit while I was the health Minister, partly in response to the correspondence that I was receiving about it. I found a beleaguered but very committed staff, determined every day to try to make a difference in the lives of those people whose illness required in-patient mental health attention. Those people were determined, despite all the criticism, to come into work every day to do their best, and that's what I think happens every day, ever since, by those people who provide those services in north Wales. The Member, as ever, has never a good word to say for anybody who works for the health service—[Interruption.] Well, I haven't heard a good word said yet. We'll see if he can manage one now. Those people deserve support from people in this Chamber, not asking what we are going to do to conduct some sort of retrospective trawl to see who can be held to blame. My belief is that, with the new management of the health service in north Wales—. And I had an opportunity, Llywydd, yesterday to discuss with the chair of the health board, the new chief executive and the person in charge of mental health services the plans they have to go on building on the improvements that they have been able to bring about. Many further improvements are necessary, all of that recognised by the people responsible on the ground, but looking ahead to build from that, to make sure that the services provided to people in north Wales are of a quality and a standard and of a consistency that they would wish to see.
Wel, Llywydd, rwy'n cymryd cyfrifoldeb llawn am bopeth a wnes i ac a benderfynais i pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, yn y llawer iawn o gwestiynau a ofynnwyd i mi ar lawr y Senedd hon ac a atebais ar y pryd. Ymwelais ag uned Hergest pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, yn rhannol mewn ymateb i'r ohebiaeth yr oeddwn i'n ei chael yn ei chylch. Gwelais staff dan warchae ond ymroddedig iawn, yn benderfynol bob dydd i geisio gwneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny yr oedd eu salwch yn gofyn am sylw iechyd meddwl cleifion mewnol. Roedd y bobl hynny yn benderfynol, er gwaethaf yr holl feirniadaeth, i ddod i'r gwaith bob dydd i wneud eu gorau, a dyna yr wyf i'n credu sy'n digwydd bob dydd, byth ers hynny, gan y bobl hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny yn y gogledd. Nid oes gan yr Aelod, fel erioed, byth air da i'w ddweud dros unrhyw un sy'n gweithio i'r gwasanaeth iechyd—[Torri ar draws.] Wel, nid wyf i wedi clywed gair da yn cael ei ddweud eto. Cawn weld a yw'n gallu dod o hyd i un nawr. Mae'r bobl hynny yn haeddu cefnogaeth gan bobl yn y Siambr hon, nid gofyn beth rydym ni'n mynd i'w wneud i gynnal rhyw fath o ymchwiliad ôl-weithredol i weld pwy y gellir rhoi'r bai arno. Fy nghred i yw, gyda rheolaeth newydd y gwasanaeth iechyd yn y gogledd—. A chefais gyfle ddoe, Llywydd, i drafod gyda chadeirydd y bwrdd iechyd, y prif weithredwr newydd a'r person sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd meddwl y cynlluniau sydd ganddyn nhw i barhau i ddatblygu ar y gwelliannau y maen nhw wedi gallu eu cyflawni. Mae angen llawer o welliannau pellach, ac mae hynny i gyd yn cael ei gydnabod gan y bobl sy'n gyfrifol ar lawr gwlad, ond wrth edrych ymlaen i adeiladu o hynny, i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau sy'n cael eu darparu i bobl yn y gogledd o ansawdd ac o safon ac o gysondeb y bydden nhw'n dymuno eu gweld.
First Minister, I am very disappointed by your response. I have not denigrated in any way the people on the front lines of our health service who are delivering high-quality care under great pressure day in, day out. What I'm asking you is: will you accept some responsibility for what happened in north Wales to its mental health services, given that you were the health Minister at the time? Where's the accountability, where's the apology to those individuals who suffered as a result of that delay in action? You evaded responsibility then and you're now trying to do the same, not just in relation to mental health services in north Wales, but also of course in relation to your decisions around the pandemic.
So, can I ask you a slightly different question? Will you and your coalition partners in Plaid Cymru learn the lessons from the past? Will you stop the dithering and will you listen to the calls of grieving families that are echoing in my ears, and no doubt echoing in yours, and take now swift action—not delayed action—to commission a Wales-specific COVID inquiry as soon as possible to learn the lessons from this pandemic and to make sure they're not repeated in the future?
Prif Weinidog, rwy'n siomedig iawn gyda'ch ymateb. Nid wyf i wedi bychanu mewn unrhyw ffordd y bobl ar rengoedd blaen ein gwasanaeth iechyd sy'n darparu gofal o ansawdd uchel o dan bwysau mawr ddydd ar ôl dydd. Yr hyn yr wyf i'n ei ofyn i chi yw: a wnewch chi dderbyn rhywfaint o gyfrifoldeb am yr hyn a ddigwyddodd yn y gogledd i'w wasanaethau iechyd meddwl, o gofio mai chi oedd y Gweinidog iechyd ar y pryd? Ble mae'r atebolrwydd, ble mae'r ymddiheuriad i'r unigolion hynny a ddioddefodd o ganlyniad i'r oedi hwnnw cyn gweithredu? Fe wnaethoch chi osgoi cyfrifoldeb bryd hynny ac rydych chi'n ceisio gwneud yr un peth nawr, nid yn unig o ran gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd, ond hefyd wrth gwrs o ran eich penderfyniadau ynghylch y pandemig.
Felly, a gaf i ofyn cwestiwn ychydig yn wahanol i chi? A wnewch chi a'ch partneriaid clymblaid ym Mhlaid Cymru ddysgu'r gwersi o'r gorffennol? A wnewch chi roi'r gorau i'r petruso ac a wnewch chi wrando ar alwadau teuluoedd sy'n galaru sy'n adleisio yn fy nghlustiau, ac yn adleisio yn eich clustiau chi rwy'n siŵr, a chymryd camau cyflym yn awr—nid oedi cyn gweithredu—i gomisiynu ymchwiliad COVID penodol i Gymru cyn gynted â phosibl i ddysgu'r gwersi o'r pandemig hwn ac i wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol?
Well, Llywydd, amongst his more offensive remarks, the Member did manage to squeeze a sentence out to recognise the high quality of care provided for his constituents in north Wales. I discussed the whole business of an inquiry with Michael Gove, the Minister responsible for this matter in the UK Government last week. I received further assurances from him of the commitment of the Conservative UK Government to an inquiry that will provide the answers that Welsh families need. He told me that he was well aware of the actions of the Welsh Conservative party in attempting to undermine the agreement that I have reached with the Prime Minister. It continues yet again here today. He may not be prepared to trust what I am told by his party members in Government in Westminster; until I see evidence that they are not prepared to do what they tell me every time I discuss it with them—[Interruption.] Every time I discuss it with them, they tell me they are determined to provide an inquiry that will provide the answers that people who speak to me and to him—. I will believe them until I see evidence that what they're saying to me is not true. He has had no trust in what they say to me from the outset.
Wel, Llywydd, ymysg ei sylwadau mwy sarhaus, fe wnaeth yr Aelod lwyddo i wasgu brawddeg allan i gydnabod ansawdd uchel y gofal sy'n cael ei ddarparu i'w etholwyr yn y gogledd. Trafodais holl fusnes ymchwiliad gyda Michael Gove, y Gweinidog sy'n gyfrifol am y mater hwn yn Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf. Cefais sicrwydd pellach ganddo o ymrwymiad Llywodraeth Geidwadol y DU i ymchwiliad a fydd yn rhoi'r atebion sydd eu hangen ar deuluoedd yng Nghymru. Dywedodd wrthyf ei fod yn gwbl ymwybodol o weithredoedd plaid Geidwadol Cymru i geisio tanseilio'r cytundeb yr wyf i wedi ei wneud gyda Phrif Weinidog y DU. Mae'n parhau yma eto heddiw. Efallai nad yw'n barod i ymddiried yn yr hyn y mae aelodau ei blaid ef yn y Llywodraeth yn San Steffan yn ei ddweud wrthyf; tan i mi weld tystiolaeth nad ydyn nhw'n barod i wneud yr hyn maen nhw'n ei ddweud wrthyf bob tro y byddaf i'n ei drafod gyda nhw—[Torri ar draws.] Bob tro yr wyf i'n ei drafod gyda nhw, maen nhw'n dweud wrthyf eu bod nhw'n benderfynol o ddarparu ymchwiliad a fydd yn rhoi'r atebion y mae pobl sy'n siarad â mi a gydag ef—. Byddaf i'n eu credu nhw tan i mi weld tystiolaeth nad yw'r hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyf yn wir. Ni fu ganddo ef unrhyw ymddiriedaeth yn yr hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyf o'r cychwyn cyntaf.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. I thought Darren Millar was remarkably reticent today about the co-operation agreement. Maybe, I don't know, he's regretting some of his attack lines overnight. But they said—and you said—that the agreement does nothing to help the people of Wales: tell that to the 200,000 children that will now receive free school meals as a result of that; tell that to the extra thousands of children that will receive free childcare. They say it does nothing for the NHS and yet, at its heart is the creation of a national care service that will make the single biggest contribution imaginable to solving the long-term challenges of the health service. We pledge together to feed our children and care for our elderly, and all they can come up with is their usual negativity. I'm not surprised The Daily Telegraph doesn't like radical action on second homes, but when they and the Tories line up against Wales, isn't that the surest sign that we must be doing something right?
Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n meddwl bod Darren Millar yn hynod dawedog heddiw am y cytundeb cydweithredu. Efallai, wn i ddim, ei fod yn gresynu at rai o'i linellau ymosod dros nos. Ond fe wnaethon nhw ddweud—ac fe wnaethoch chi ddweud—nad yw'r cytundeb yn gwneud dim i helpu pobl Cymru: dywedwch hynny wrth y 200,000 o blant a fydd yn cael prydau ysgol am ddim yn awr o ganlyniad i hynny; dywedwch hynny wrth y miloedd ychwanegol o blant a fydd yn derbyn gofal plant am ddim. Maen nhw'n dweud nad yw'n gwneud dim i'r GIG ac eto, yn y ganolog iddo y mae creu gwasanaeth gofal cenedlaethol a fydd yn gwneud y cyfraniad unigol mwyaf y gellir ei ddychmygu at ddatrys heriau hirdymor y gwasanaeth iechyd. Rydym ni'n addo gyda'n gilydd i fwydo ein plant a gofalu am ein henoed, a'r cyfan y gallan nhw ei gyfleu yw eu hagwedd negyddol arferol. Nid wyf i'n synnu nad yw The Daily Telegraph yn hoffi gweithredu radical ar ail gartrefi, ond pan fyddan nhw a'r Torïaid yn uno yn erbyn Cymru, onid dyna'r arwydd mwyaf sicr bod yn rhaid ein bod ni'n gwneud rhywbeth yn iawn?
Well, Llywydd, by the end of this Senedd term, it'll be 25 years in the wilderness for the Welsh Conservative Party, and as we've heard overnight and heard again today, they work very hard to deserve that position. I'll just point out—they won't like it again; I can see them shaking their heads from here—straight after the election, we had a debate here on the floor of the Senedd; much was said about the need to work together on issues on which we agreed. I wrote immediately after that to the leader of the Welsh Conservative Party here and I wrote to the leader of Plaid Cymru. I received a reply from the leader of Plaid Cymru; I received nothing at all from the leader of the Welsh Conservatives.FootnoteLink That's why they've never been anywhere near Government in this place, because they simply lack the maturity—the capacity, even—ever to be part of Government here. They're in the wilderness because it's where they deserve to be.
Wel, Llywydd, erbyn diwedd y tymor Senedd hwn, bydd hi'n 25 mlynedd yn y diffeithwch i Blaid Geidwadol Cymru, ac fel y clywsom ni dros nos ac y clywsom ni eto heddiw, maen nhw'n gweithio yn galed iawn i haeddu'r sefyllfa honno. Hoffwn i dynnu sylw—ni fyddan nhw'n ei hoffi eto; rwy'n gallu eu gweld nhw'n ysgwyd eu pennau o'r fan yma—yn syth ar ôl yr etholiad, cawsom ddadl yma ar lawr y Senedd; cafodd llawer ei ddweud am yr angen i gydweithio ar faterion yr oeddem ni'n cytuno arnyn nhw. Ysgrifennais yn syth ar ôl hynny at arweinydd Plaid y Ceidwadwyr Cymreig yma ac ysgrifennais at arweinydd Plaid Cymru. Cefais ateb gan arweinydd Plaid Cymru; ni chefais ddim o gwbl gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Dyna pam nad ydyn nhw erioed wedi bod yn agos at y Llywodraeth yn y lle hwn, oherwydd nid yw'r aeddfedrwydd ganddyn nhw—y gallu, hyd yn oed—i fod yn rhan o Lywodraeth yma. Maen nhw yn y diffeithwch gan mai dyna le maen nhw'n haeddu bod.
As we say in the foreword to our agreement, the people of Wales in voting to create our democracy also wanted a new kind of politics. Now maybe we can forgive, and indeed pity, the Conservatives for being trapped in their Westminster mindset; many of them after all would rather be there than here. They see the world in binary opposites; we try and draw upon the great Welsh tradition of co-operation. I referred to Robert Owen in my remarks yesterday, talking about a Wales built through the co-operation of all to the benefit of each. Out of that tradition we have created a new model, a bespoke agreement between one party in Government and one party in opposition, which nobody could have foreseen. But it is part of that desire for a new politics that built this institution and most people in Wales will welcome it because they don't want politicians who play Westminster parlour games; they want their elected representatives to work together to come up with solutions to our many problems. Isn't that, after all, the entire point of democracy?
Fel yr ydym ni'n ei ddweud yn y rhagair i'n cytundeb, trwy bleidleisio i greu ein democratiaeth, roedd pobl Cymru hefyd yn dymuno gweld math newydd o wleidyddiaeth. Nawr efallai y gallwn ni faddau, ac yn wir dosturio wrth y Ceidwadwyr am gael eu dal yn eu meddylfryd San Steffan; byddai'n well gan lawer ohonyn nhw fod yno nag yma wedi'r cyfan. Maen nhw'n gweld y byd mewn gwrthwynebau deuaidd; rydym ni'n ceisio manteisio ar y traddodiad Cymreig mawr o gydweithredu. Cyfeiriais at Robert Owen yn fy sylwadau ddoe, yn sôn am Gymru a gafodd ei hadeiladu drwy gydweithrediad pawb er budd pob un. O'r traddodiad hwnnw rydym ni wedi creu model newydd, cytundeb pwrpasol rhwng un blaid mewn Llywodraeth ac un blaid sy'n wrthblaid, na allai neb fod wedi ei ragweld. Ond mae'n rhan o'r awydd hwnnw am wleidyddiaeth newydd a adeiladodd y sefydliad hwn a bydd y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn ei groesawu gan nad ydyn nhw eisiau gwleidyddion sy'n chwarae gemau parlwr San Steffan; maen nhw eisiau i'w cynrychiolwyr etholedig gydweithio i ddod o hyd i atebion i'n problemau niferus. Onid dyna, wedi'r cyfan, yw holl bwynt democratiaeth?
Llywydd, Adam Price is absolutely right to point to the way in which, ever since devolution, it has been possible to create agreements between progressive parties here; parties with ideas, parties with a willingness to take on the responsibility of being in Government. The very first summer that I worked in the then Assembly, Llywydd, the summer of the year 2000, every week I met with the head of staff of the Liberal Democrat party here, and we fashioned an agreement that that autumn led to the first cross-party Government here in Wales. We thought at the time that we were doing something very strange and unusual, and indeed I remember going with the then First Minister, Rhodri Morgan, to meetings of the Labour Party in which the strangeness and the unusual thing that he had done was fully borne in on him.
Since then, in successive Senedd terms, we have shown that here in Wales we are able to do things differently, that we are able to fashion a different sort of politics, in the way that Adam Price has said. The agreement that his party and mine have struck is different to any previous form of agreement, but that is because we were prepared to do the difficult thing, which is to find the creativity, to find the imagination, and to find the area for agreement between us. As a result, we will be able to achieve things in this Senedd for people right across Wales that might not have been possible otherwise. I think that will be welcomed. I think people outside the Senedd do expect us to work together when we can, on the things for which we have agreement, and they will see the practical fruits of that over the next three years.
Llywydd, mae Adam Price yn llygad ei le i dynnu sylw at y ffordd y bu'n bosibl, ers dechrau datganoli, creu cytundebau rhwng pleidiau blaengar yma; pleidiau â syniadau, pleidiau â pharodrwydd i dderbyn y cyfrifoldeb o fod mewn Llywodraeth. Yr haf cyntaf un yr oeddwn i'n gweithio yn y Cynulliad fel yr oedd ar y pryd, Llywydd, haf y flwyddyn 2000, roeddwn i'n cael cyfarfod bob wythnos gyda phennaeth staff plaid y Democratiaid Rhyddfrydol yma, ac fe wnaethom ni lunio cytundeb a arweiniodd yr hydref hwnnw at y Llywodraeth drawsbleidiol gyntaf yma yng Nghymru. Roeddem ni'n meddwl ar y pryd ein bod ni'n gwneud rhywbeth rhyfedd ac anarferol iawn, ac yn wir rwy'n cofio mynd gyda'r Prif Weinidog ar y pryd, Rhodri Morgan, i gyfarfodydd y Blaid Lafur lle'r oedd yn ysgwyddo'n llawn y dieithrwch a'r peth anarferol yr oedd wedi ei wneud.
Ers hynny, yn nhymhorau olynol y Senedd, rydym ni wedi dangos ein bod ni yma yng Nghymru yn gallu gwneud pethau yn wahanol, ein bod ni'n gallu llunio gwahanol fath o wleidyddiaeth, yn y ffordd y mae Adam Price wedi ei ddweud. Mae'r cytundeb y mae ei blaid ef a fy mhlaid i wedi ei daro yn wahanol i unrhyw fath blaenorol o gytundeb, ond mae hynny oherwydd ein bod ni'n barod i wneud y peth anodd, sef dod o hyd i'r creadigrwydd, dod o hyd i'r dychymyg, a dod o hyd i'r tir cyffredin ar gyfer cytundeb rhyngom. O ganlyniad, byddwn yn gallu cyflawni pethau yn y Senedd hon i bobl ledled Cymru na fydden nhw efallai wedi bod yn bosibl fel arall. Rwy'n credu y bydd hynny yn cael ei groesawu. Rwy'n credu bod pobl y tu allan i'r Senedd yn disgwyl i ni weithio gyda'n gilydd pan fyddwn ni'n gallu, ar y pethau y mae gennym ni gytundeb ar eu cyfer, a byddan nhw'n gweld ffrwyth ymarferol hynny dros y tair blynedd nesaf.
Beth bynnag fo barn rhywun am gynnwys y cytundeb cydweithio, does dim dwywaith bod hwn yn gytundeb radical a fydd yn delifro ar rai o'r pethau y mae ymgyrchwyr wedi bod yn brwydro arnyn nhw ers degawdau, fel rheoli'r farchnad dai. Ond does bosib na fyddai unrhyw un yn anghytuno y dylai ein dinasyddion ni allu cael y wybodaeth gywir i'n dal ni i gyd i gyfrif, ac mae'n gwbl amlwg i bawb nad yw hynny'n digwydd fel y dylai fe ar hyn o bryd. I'r rhannau hynny o'r wasg Lundeinig a wnaeth, a bod yn deg, drafferthu i adrodd ar y datblygiad newydd hwn yng ngwleidyddiaeth Cymru ddoe, roedd yr anwybodaeth yn drawiadol. Roedd un adroddiad yn cyfeirio at 15 Aelod Plaid Cymru o'r Senedd ac un arall yn sôn mai Plaid Cymru oedd y drydedd blaid o fewn Llywodraeth Cymru. Oni ddylai pawb, gobeithio, allu uno tu ôl i'r cyfle mae'r cytundeb yn ei gynnig i gau'r bwlch democrataidd a chreu system gyfryngol i Gymru sy'n gwasanaethu anghenion ein pobl ac yn eu grymuso nhw i gymryd rhan yn ein democratiaeth ni?
Whatever the views of one on the content of the agreement, there are no two ways that this is a radical agreement that will deliver on some of the things that campaigners have been fighting for over decades, such as managing the housing market. But surely nobody could disagree that our citizens should be able to access correct information to hold us all to account, and it's clear to everyone that that isn't happening as it should at the moment. Now, to look at the London-based media that, to be fair, actually took the trouble of reporting on this development in Welsh politics yesterday, the ignorance was striking. One report referred to 15 Plaid Cymru Members of the Senedd and another mentioned that Plaid Cymru was the third party within Welsh Government. Shouldn't everyone be able to unite behind the opportunity provided by the agreement to close that democratic deficit and to create a media landscape in Wales that serves the needs of our people and empowers them to participate in our democracy?
Dwi'n cytuno ag Adam Price achos mae'r bwlch democrataidd yn amlwg i unrhyw berson i'w weld pan ydyn nhw'n darllen beth mae'r wasg yn Llundain wedi ei ddweud am bron popeth sy'n mynd ymlaen yma yng Nghymru, ac roedden nhw'n gwneud yr un peth ddoe hefyd. Ar ddiwedd y dydd, Llywydd, fel roeddem ni'n dau yn sôn ddoe, yn nwylo pobl yng Nghymru bydd y penderfyniadau ar ôl y cytundeb. Os yw pobl yng Nghymru yn gallu gweld beth rŷn ni'n ei wneud, pethau blaengar a phethau uchelgeisiol, dwi'n siŵr y bydd hwnna yn cael ei werthfawrogi. Ond yn eu dwylo nhw mae e ar ddiwedd y dydd.
I agree with Adam Price because the democratic deficit is clear for everyone to see when they read what the press in London has said about almost everything that goes on here in Wales, and they did the same yesterday as well. At the end of the day, Llywydd, as we both mentioned yesterday, it will be in the hands of the people of Wales to make those decisions after the agreement. If the people of Wales can see what we're doing, the innovative things and ambitious things that we're trying to do, I'm sure that that will be appreciated. But it's in their hands at the end of the day.
Cwestiwn 3 nawr, gan Joyce Watson.
Question 3 now, from Joyce Watson.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched? OQ57258
3. What is the Welsh Government doing to address violence against women and girls? OQ57258
I thank Joyce Watson for that, Llywydd. We are strengthening our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy to include violence and abuse in public and in the workplace, as well as in the home. A public consultation on the strategy will be launched next month. This is a societal problem that requires a societal response.
Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Rydym ni'n cryfhau ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i gynnwys trais a cham-drin yn gyhoeddus ac yn y gweithle, yn ogystal ag yn y cartref. Bydd ymgynghoriad cyhoeddus ar y strategaeth yn cael ei lansio fis nesaf. Mae hon yn broblem gymdeithasol sy'n gofyn am ymateb cymdeithasol.
Thank you, First Minister. I know your Government continues to prioritise this issue, and in Jane Hutt we have a Minister for Social Justice who is a tireless champion for victims and survivors. But, unfortunately, the political determination to get on top of male violence against women and girls is too often undermined by the failures in the criminal justice system. The latest Office for National Statistics figures for England and Wales are a stark reminder of that: rape cases up 10 per cent from last year to June, while the number of cases resulting in a charge is at a record low. Of course, the legislation and many of the funding cuts behind these figures are non-devolved, but as we approach White Ribbon Day on Thursday, and the 16 days of activism that will follow, will you discuss with police forces and crime commissioners the urgent need to prioritise women and girls' safety?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n gwybod bod eich Llywodraeth yn parhau i flaenoriaethu'r mater hwn, a gyda Jane Hutt mae gennym ni Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sy'n hyrwyddwr diflino ar ran dioddefwyr a goroeswyr. Ond, yn anffodus, mae'r penderfyniad gwleidyddol i ddileu trais dynion yn erbyn menywod a merched yn cael ei danseilio yn rhy aml gan y methiannau yn y system cyfiawnder troseddol. Mae ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer Cymru a Lloegr yn ein hatgoffa o hynny yn eglur: mae achosion o drais rhywiol wedi codi 10 y cant o'r llynedd i fis Mehefin, tra bod nifer yr achosion sy'n arwain at gyhuddiad ar ei hisaf erioed. Wrth gwrs, nid yw'r ddeddfwriaeth a llawer o'r toriadau ariannol y tu ôl i'r ffigurau hyn wedi eu datganoli, ond wrth i ni nesáu at Ddiwrnod y Rhuban Gwyn ddydd Iau, a'r 16 diwrnod o weithredu a fydd yn dilyn, a wnewch chi drafod gyda heddluoedd a chomisiynwyr trosedd yr angen dybryd i flaenoriaethu diogelwch menywod a merched?
I thank Joyce Watson for that, Llywydd. Can I begin just by paying tribute to everything that she does throughout the year, and around the White Ribbon period as well, to highlight the issues that she has referred to again today? She's absolutely right that the points she raises are very important ones to the Welsh Government and very vigorously taken forward by the Minister for Social Justice. She meets very regularly with chief constables and with the police and crime commissioners. The lead police and crime commissioner at the moment, Llywydd, is the Dyfed-Powys police and crime commissioner, Dafydd Llywelyn. I know that the Minister met him last week and is due to meet him again on 16 December. The Policing Partnership Board for Wales will meet on 2 December. That will be an opportunity for us to continue the dialogue that we have established with our police forces. They're not devolved, as Joyce Watson said, but we have managed to create a set of institutional arrangements that make sure that the issues that are of concern to people in Wales are discussed there regularly, directly with police interests themselves, but with other partners as well in the local authorities, in the health service. We will be raising the issues that the Member has identified today again in that forum, and I want to say, Llywydd, for the record, that in our experience we get a very committed response from our partners and our police partners here in Wales.
Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i bopeth y mae'n ei wneud drwy gydol y flwyddyn, ac yn ystod cyfnod y Rhuban Gwyn hefyd, i dynnu sylw at y materion y mae wedi cyfeirio atyn nhw eto heddiw? Mae hi'n llygad ei lle bod y pwyntiau y mae'n eu codi yn rhai pwysig iawn i Lywodraeth Cymru ac yn cael eu hyrwyddo yn egnïol iawn gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Mae'n cyfarfod yn rheolaidd iawn â phrif gwnstabliaid a gyda'r comisiynwyr heddlu a throsedd. Y prif gomisiynydd heddlu a throsedd ar hyn o bryd, Llywydd, yw comisiynydd heddlu a throsedd Dyfed-Powys, Dafydd Llywelyn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi cyfarfod ag ef yr wythnos diwethaf ac y bydd yn cyfarfod ag ef eto ar 16 Rhagfyr. Bydd Bwrdd Partneriaeth Plismona Cymru yn cyfarfod ar 2 Rhagfyr. Bydd hwnnw yn gyfle i ni barhau â'r ddeialog yr ydym ni wedi ei sefydlu gyda'n heddluoedd. Nid ydyn nhw wedi eu datganoli, fel y dywedodd Joyce Watson, ond rydym ni wedi llwyddo i greu cyfres o drefniadau sefydliadol sy'n gwneud yn siŵr bod y materion sy'n peri pryder i bobl yng Nghymru yn cael eu trafod yno yn rheolaidd, yn uniongyrchol â buddiannau'r heddlu eu hunain, ond gyda phartneriaid eraill hefyd yn yr awdurdodau lleol, yn y gwasanaeth iechyd. Byddwn yn codi'r materion y mae'r Aelod wedi eu nodi heddiw eto yn y fforwm hwnnw, a hoffwn i ddweud, Llywydd, ar gyfer y cofnod, ein bod ni, yn ein profiad ni, yn cael ymateb ymroddedig iawn gan ein partneriaid a'n partneriaid heddlu yma yng Nghymru.
This is an exceptionally important topic, especially this week ahead of White Ribbon Day, and I'd like to put on record my thanks to Joyce Watson for all her work in raising awareness of this important issue. We welcome the fact that, now, harassment has been included in the Live Fear Free campaign, but for those who reach out and escape violent situations for good, many will have to rebuild their lives from scratch, and support can often fall short, especially if victims have to flee the area where they've lived. Minister, what additional support will the Welsh Government commit to providing to victims who have had to flee domestic violence, especially when they've had to leave their entire support network behind?
Mae hwn yn bwnc eithriadol o bwysig, yn enwedig yr wythnos hon cyn Diwrnod y Rhuban Gwyn, a hoffwn gofnodi fy niolch i Joyce Watson am ei holl waith yn codi ymwybyddiaeth o'r mater pwysig hwn. Rydym ni'n croesawu'r ffaith bod aflonyddu, bellach, wedi ei gynnwys yn yr ymgyrch Byw Heb Ofn, ond i'r rhai hynny sy'n estyn allan ac yn dianc rhag sefyllfaoedd treisgar yn barhaol, bydd yn rhaid i lawer ailadeiladu eu bywydau yn llwyr, a gall cymorth fod yn annigonol yn aml, yn enwedig os oes rhaid i ddioddefwyr ffoi o'r ardal lle maen nhw wedi byw. Gweinidog, pa gymorth ychwanegol wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i'w roi i ddioddefwyr y bu'n rhaid iddyn nhw ffoi rhag trais yn y cartref, yn enwedig pan fu'n rhaid iddyn nhw adael eu rhwydwaith cymorth cyfan ar ôl?
I thank Laura Anne Jones for those important points, Llywydd. She's absolutely right; the impact of domestic abuse is awful in anybody's life, but for people who have to uproot themselves from their own homes, and sometimes from their own communities, then the impact is all the greater. We will go on as a Welsh Government investing in the budgets we provide in this area. We've included an additional £2.5 million in non-recurrent funding this year, partly to help those services deal with the impact of the pandemic, where we know some of the points that the Member just made have been exacerbated—where people haven't had access to outside interests and organisations to whom they might have brought their plight to those people's attention. We're absolutely committed to the agenda and to funding it and look forward to working with others in this Chamber on it in the 12 months ahead.
Rwy'n diolch i Laura Anne Jones am y pwyntiau pwysig yna, Llywydd. Mae hi'n llygad ei lle; mae effaith cam-drin domestig yn ofnadwy ym mywyd unrhyw un, ond i bobl sy'n gorfod alltudio eu hunain o'u cartrefi eu hunain, ac weithiau o'u cymunedau eu hunain, yna mae'r effaith yn fwy byth. Byddwn yn parhau fel Llywodraeth Cymru i fuddsoddi yn y cyllidebau yr ydym ni'n eu darparu yn y maes hwn. Rydym ni wedi cynnwys £2.5 miliwn ychwanegol mewn cyllid anghylchol eleni, yn rhannol er mwyn helpu'r gwasanaethau hynny i ymdopi ag effaith y pandemig, lle'r ydym ni'n gwybod bod rhai o'r pwyntiau y mae'r Aelod newydd eu gwneud wedi eu gwaethygu—lle nad yw pobl wedi cael mynediad at ddiddordebau a sefydliadau allanol y gallen nhw fod wedi tynnu sylw'r bobl hynny at eu tynged. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i'r agenda ac i'w hariannu ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gydag eraill yn y Siambr hon arni yn y 12 mis sydd i ddod.
First Minister, as we've heard, this week marks the International Day for the Elimination of Violence Against Women. Every year we mark this day, and yet every year more women die because of male violence, and every day women modify their behaviour to avoid being attacked or killed. It sounds extreme, but that is an everyday calculation that countless women make. You recently supported a Plaid Cymru amendment calling for a Government strategy on preventing sexual assault and harassment. Could you tell us more about that strategy, please, and, importantly, how it will make life safer for women and girls, since 97 per cent of women between 18 and 24 have already experienced harassment in their lives? Four out of five women experience workplace harassment, and at least nine women are suspected to have had their lives taken by male violence in the last year in Wales. If we're talking about eliminating male violence against women, First Minister, it seems we do still have a very steep hill to climb.
Prif Weinidog, fel yr ydym wedi ei glywed, mae hi'n Ddiwrnod Rhyngwladol ar gyfer Dileu Trais yn Erbyn Menywod yr wythnos hon. Bob blwyddyn rydym yn nodi'r diwrnod hwn, ac eto bob blwyddyn mae mwy o fenywod yn marw oherwydd trais gan ddynion, a bob dydd mae menywod yn addasu eu hymddygiad er mwyn osgoi dioddef ymosodiad neu gael eu lladd. Mae'n swnio'n eithafol, ond mae hwnnw yn benderfyniad bob dydd y mae menywod di-rif yn ei wneud. Fe wnaethoch chi gefnogi gwelliant gan Blaid Cymru yn ddiweddar yn galw am strategaeth gan y Llywodraeth ar atal ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol. A allech chi ddweud mwy wrthym ni am y strategaeth honno, os gwelwch yn dda, ac, yn bwysig, sut y bydd yn gwneud bywyd yn fwy diogel i fenywod a merched, gan fod 97 y cant o fenywod rhwng 18 a 24 oed eisoes wedi dioddef aflonyddu yn eu bywydau? Mae pedair o bob pump o fenywod yn dioddef aflonyddu yn y gweithle, a thybir bod o leiaf naw menyw wedi colli eu bywydau drwy drais gan ddyn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yng Nghymru. Os ydym ni'n sôn am ddileu trais gan ddynion yn erbyn menywod, Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod gennym ni fynydd serth iawn i'w ddringo o hyd.
Those are dreadful figures that Delyth Jewell has just read out for us, and I absolutely agree with her that this is not a problem to be solved by victims. It is not for women to modify their behaviour in order to reach a solution; it is for men, in the way that they behave, and the way we bring up our children, especially boys, to be part of that solution. Later this week, my colleague the Minister for Social Justice will issue a statement on the annual progress report on violence against women, domestic abuse and sexual violence services here in Wales. We are looking to the report of the Law Commission, which is expected shortly, on recommended changes to hate crime legislation. We need to see a commitment to legislate from the UK Government when that commission report is available. That will help us to frame the strategy that Delyth Jewell referred to. That is being worked on actively by our officials and with our partners, our fantastic advisers in this field, to do the very best we can in Wales.
Mae'r ffigurau hynny y mae Delyth Jewell newydd eu darllen i ni yn ofnadwy, ac rwy'n cytuno yn llwyr â hi nad yw hon yn broblem i gael ei datrys gan ddioddefwyr. Nid mater i fenywod yw addasu eu hymddygiad er mwyn dod o hyd i ateb; mater i ddynion, yn y ffordd y maen nhw'n ymddwyn, a'r ffordd yr ydym ni'n magu ein plant, yn enwedig bechgyn, yw bod yn rhan o'r ateb hwnnw. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn cyhoeddi datganiad ar yr adroddiad blynyddol ar gynnydd o ran gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yma yng Nghymru. Rydym ni'n aros am adroddiad Comisiwn y Gyfraith, a ddisgwylir yn fuan, ar y newidiadau a argymhellir i ddeddfwriaeth troseddau casineb. Mae angen i ni weld ymrwymiad i ddeddfu gan Lywodraeth y DU pan fydd yr adroddiad comisiwn hwnnw ar gael. Bydd hynny yn ein helpu i lunio'r strategaeth y cyfeiriodd Delyth Jewell ati. Mae ein swyddogion gyda'n partneriaid a'n cynghorwyr gwych yn y maes hwn, yn gweithio ar hynny yn weithredol i wneud y gorau posibl y gallwn ni yng Nghymru.
Good afternoon, First Minister. I just really want to add as well my thanks to Joyce Watson, particularly for the candlelit vigil last night to mark White Ribbon Day. Thank you very much, Joyce, for organising that. It was an incredibly moving experience, and I'm sure those of us who were there felt it was something that was very important to us all. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
First Minister, over the summer I visited a number of providers in the region that Joyce Watson and I cover, Mid and West Wales, and also I've spoken with Welsh Women's Aid, and I'd like to thank those who spoke with me so openly about their services. One of the issues that I just wanted to pick up was about sustainability of funding for those providers and those services. Many talked to me about the short-term measures and funding that were in place, which causes significant problems in trying to plan services. I'm sure we'd all agree that many of them have provided an excellent service, particularly over the pandemic. So, I just wonder if you could give us a response around sustainability and more long-term funding, please. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Hoffwn i yn fawr iawn hefyd ychwanegu fy niolch i Joyce Watson, yn enwedig am yr wylnos gannwyll neithiwr i nodi Diwrnod y Rhuban Gwyn. Diolch yn fawr iawn, Joyce, am drefnu hynny. Roedd yn brofiad hynod o deimladwy, ac rwy'n siŵr bod y rhai ohonom ni a oedd yno yn teimlo ei fod yn rhywbeth a oedd yn bwysig iawn i ni i gyd. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Prif Weinidog, ymwelais dros yr haf â nifer o ddarparwyr yn y rhanbarth y mae Joyce Watson a minnau yn ei chynrychioli, Canolbarth a Gorllewin Cymru, ac rwyf i hefyd wedi siarad â'r mudiad Cymorth i Fenywod Cymru, a hoffwn i ddiolch i'r rhai a siaradodd â mi mor agored am eu gwasanaethau. Un o'r materion yr oeddwn i eisiau ei godi oedd hwnnw yn ymwneud â chynaliadwyedd cyllid i'r darparwyr hynny a'r gwasanaethau hynny. Siaradodd llawer â mi am y mesurau a'r cyllid byrdymor a oedd ar waith, sy'n peri problemau sylweddol wrth geisio cynllunio gwasanaethau. Rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn cytuno bod llawer ohonyn nhw wedi darparu gwasanaeth rhagorol, yn enwedig yn ystod y pandemig. Felly, tybed a allech chi roi ymateb i ni ynghylch cynaliadwyedd a chyllid mwy hirdymor, os gwelwch yn dda. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, Llywydd.
Thank you to the Member for the question, Llywydd.
I absolutely do agree with her about the fantastic work that is done by third sector organisations, their partners in local government, and the work that is done by GPs as part of the IRIS project in identifying victims of domestic abuse. This is hard work, Llywydd. These are really difficult areas where people are often frightened to speak up, and the work that is done by people at the front line is absolutely commendable. As the Member will know, we have had to go through a series of years where the UK Government has only declared a one-year budget, pushing back the date of the three-year comprehensive spending review time and again. When we only know how much money we have one year at a time, inevitably, that means that we have to provide funding on that short-term basis to the partners that depend upon the budget decisions we make here. We have a three-year CSR and the ability now to plan ahead. That is really important not just to the Welsh Government itself, but very much to our partners out there in the third sector and in local authorities. Our aim when we lay our draft budget in December will be to pass on whatever certainty we now have to them as well.
Rwy'n cytuno yn llwyr â hi am y gwaith ardderchog sy'n cael ei wneud gan sefydliadau trydydd sector, eu partneriaid mewn llywodraeth leol, a'r gwaith sy'n cael ei wneud gan feddygon teulu yn rhan o brosiect IRIS wrth nodi dioddefwyr cam-drin domestig. Mae hyn yn waith caled, Llywydd. Mae'r rhain yn feysydd anodd iawn lle mae ofn ar bobl i siarad yn aml, ac mae'r gwaith sy'n cael ei wneud gan bobl ar y rheng flaen yn gwbl glodwiw. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, bu'n rhaid i ni fynd drwy gyfres o flynyddoedd lle mae Llywodraeth y DU wedi datgan cyllideb blwyddyn yn unig, gan wthio dyddiad yr adolygiad cynhwysfawr o wariant tair blynedd yn ôl dro ar ôl tro. Pan fyddwn ni ond yn gwybod faint o arian sydd gennym ni flwyddyn ar y tro, mae hynny'n golygu yn anochel bod yn rhaid i ni ddarparu cyllid ar y sail fyrdymor honno i'r partneriaid sy'n dibynnu ar y penderfyniadau cyllideb yr ydym ni'n eu gwneud yma. Mae gennym ni adolygiad cynhwysfawr o wariant tair blynedd a'r gallu bellach i gynllunio ymlaen llaw. Mae hynny yn bwysig iawn nid yn unig i Lywodraeth Cymru ei hun, ond i'n partneriaid yn y trydydd sector ac mewn awdurdodau lleol. Ein nod pan fyddwn ni'n gosod ein cyllideb ddrafft ym mis Rhagfyr fydd trosglwyddo pa sicrwydd bynnag sydd gennym ni bellach iddyn nhw hefyd.
Mae cwestiwn 4 [OQ57226] wedi'i dynnu nôl. Cwestiwn 5, felly—Alun Davies.
Question 4 [OQ57226] has been withdrawn. Question 5—Alun Davies.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth ym Mlaenau Gwent? OQ57256
5. Will the First Minister make a statement on investment in transport infrastructure in Blaenau Gwent? OQ57256
I thank the Member for that question, Llywydd. Completion of the £1 billion dualling of the A465 and major investment in rail infrastructure in Blaenau Gwent demonstrate the strength of the Welsh Government’s commitment to the Member’s constituents, even as the UK Government refuses to fund its own responsibilities.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae cwblhau'r gwaith gwerth £1 biliwn o ddeuoli'r A465 a buddsoddiad mawr mewn seilwaith rheilffyrdd ym Mlaenau Gwent yn dangos cryfder ymrwymiad Llywodraeth Cymru i etholwyr yr Aelod, hyd yn oed wrth i Lywodraeth y DU wrthod ariannu ei chyfrifoldebau ei hun.
First Minister, the people of northern England discovered last week what we in Wales have known for some years—that you can't trust Tory promises when it comes to investment in infrastructure and trains and the future of connectivity in our communities. The people of England discovered last night in the House of Commons that this is a Government in London for London, that doesn't care about any part of the UK outside of London. First Minister, will the Welsh Government continue to support the investment in the Ebbw valley line? We know it is the responsibility of the UK Government, but they have refused, time and time again, to invest a single penny in their responsibilities to develop that line. It is the Welsh Government that's reopened that line, it is the Welsh Government that's invested in developing the line, it's the Welsh Government that's invested in the infrastructure of that line, it's the Welsh Government that's invested in the rolling stock on that line, because we have learnt in Blaenau Gwent that you can't trust a word that Boris Johnson and the Tories tell us.
Prif Weinidog, fe wnaeth pobl gogledd Lloegr ddarganfod yr wythnos diwethaf yr hyn yr ydym ni yng Nghymru wedi ei wybod ers rhai blynyddoedd—na allwch chi ymddiried yn addewidion y Torïaid wrth sôn am fuddsoddiad mewn seilwaith a threnau a dyfodol cysylltedd yn ein cymunedau. Fe wnaeth pobl Lloegr ddarganfod neithiwr yn Nhŷ'r Cyffredin mai Llywodraeth yn Llundain ar gyfer Llundain yw hon, ac nad yw'n poeni am unrhyw ran o'r DU y tu allan i Lundain. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i gefnogi'r buddsoddiad yn rheilffordd Glynebwy? Rydym ni'n gwybod mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hi, ond maen nhw wedi gwrthod, dro ar ôl tro, buddsoddi yr un geiniog yn eu cyfrifoldebau i ddatblygu'r rheilffordd honno. Llywodraeth Cymru sydd wedi ailagor y rheilffordd honno, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi mewn datblygu'r rheilffordd, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi yn seilwaith y rheilffordd honno, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi yn y cerbydau ar y rheilffordd honno, oherwydd ein bod ni wedi dysgu ym Mlaenau Gwent na allwch chi ymddiried mewn gair y mae Boris Johnson a'r Torïaid yn ei ddweud wrthym ni.
That is a view, Llywydd, shared by Robbie Moore, the Conservative MP for Keighley since 2019, who said that as a result of the announcement, his constituents had been completely short-changed. The announcement as far as the north of England is concerned, Llywydd, not only strips money away from that part of England, far away from London, as Alun Davies said, but it strips powers away from them as well. We are very used to this way of the current Conservative Government behaving. Andy Burnham said:
'Not only did we lose out on infrastructure, we got silenced as well'
and that the only formal structure in the British mechanism of Government that allows the north to come together with one voice has now been removed. Here in Wales we do go on doing things very differently, Llywydd. I'm very glad to see that there will be a new service on the Ebbw Vale line from Monday 13 December, an hourly service between Crosskeys and Newport, and the £70 million that the Welsh Government was able to provide to Blaenau Gwent County Borough Council will mean that the physical infrastructure will be put in place to make sure that those additional rail services run between Ebbw Vale and Newport as well.
Despite the cuts to people in the north of England announced last week, Llywydd, there is still a commitment of £98 billion to an England-only project, a shameless refusal by the Conservative Government in London to provide any consequential to us in Wales, a nonsensical claim that a hub in Crewe—[Interruption.] I made the mistake, Llywydd, of pausing for a moment in case the Member was saying something sensible. I should have known better, and I'll remember that next time. Listen to this, Llywydd; listen to it again: £98 billion—billion—being spent in England and not a penny in a consequential for Wales, and a nonsensical—a nonsensical—claim by his colleagues that a hub at Crewe and a hub in the midlands is somehow being put together for the benefit of Wales.
Members here will be familiar with these figures, because we've had to remind our colleagues there of them before: 40 per cent of the rail network in England is electrified, 25 per cent of the network in Scotland is electrified, and as a result of the actions of that Member's Government, 2 per cent of it is electrified in Wales. And as a result of this week's decisions, that figure in England will go up to 75 per cent—75 per cent for England and 2 per cent for Wales. That's what you get with a Conservative Government.
Mae hwnna'n safbwynt, Llywydd, sy'n cael ei rannu gan Robbie Moore, AS Ceidwadol Keighley ers 2019, a ddywedodd fod ei etholwyr, o ganlyniad i'r cyhoeddiad, wedi eu twyllo yn llwyr. Mae'r cyhoeddiad cyn belled ag y mae gogledd Lloegr yn y cwestiwn, Llywydd, nid yn unig yn cymryd arian oddi wrth y rhan honno o Loegr, ymhell i ffwrdd o Lundain, fel y dywedodd Alun Davies, ond mae'n cymryd pwerau oddi wrthyn nhw hefyd. Rydym ni wedi hen arfer â'r math hwn o ymddygiad gan y Llywodraeth Geidwadol bresennol. Dywedodd Andy Burnham:
'Yn ogystal â cholli allan ar seilwaith, cawsom ein tawelu hefyd'
a bod yr unig strwythur ffurfiol ym mecanwaith Llywodraeth Prydain sy'n caniatáu i'r gogledd ddod ynghyd ag un llais bellach wedi ei ddiddymu. Yma yng Nghymru, rydym ni'n parhau i wneud pethau yn wahanol iawn, Llywydd. Rwy'n falch iawn o weld y bydd gwasanaeth newydd ar reilffordd Glynebwy o ddydd Llun 13 Rhagfyr, gwasanaeth bob awr rhwng Crosskeys a Chasnewydd, a bydd y £70 miliwn y llwyddodd Llywodraeth Cymru i'w ddarparu i Gyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent yn golygu y bydd y seilwaith ffisegol yn cael ei roi ar waith i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau rheilffordd ychwanegol hynny yn rhedeg rhwng Glynebwy a Chasnewydd hefyd.
Er gwaethaf y toriadau i bobl yng ngogledd Lloegr a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, Llywydd, ceir ymrwymiad o hyd o £98 biliwn i brosiect Lloegr yn unig, gwrthodiad digywilydd gan y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain i ddarparu unrhyw arian canlyniadol i ni yng Nghymru, honiad hurt bod canolfan yn Crewe—[Torri ar draws.] Fe wnes i'r camgymeriad, Llywydd, o oedi am eiliad rhag ofn bod yr Aelod yn dweud rhywbeth synhwyrol. Dylwn i fod wedi gwybod yn well, a byddaf i'n cofio hynny y tro nesaf. Gwrandewch ar hyn, Llywydd; gwrandewch arno eto: £98 biliwn—biliwn—yn cael ei wario yn Lloegr a dim un geiniog o arian canlyniadol i Gymru, a honiad hurt—hurt—gan ei gyd-Aelodau bod canolfan yn Crewe a chanolfan yng nghanolbarth Lloegr rywsut yn cael eu creu er budd Cymru.
Bydd yr Aelodau yma yn gyfarwydd â'r ffigurau hyn, oherwydd bu’n rhaid i ni atgoffa ein cyd-Aelodau yno ohonyn nhw o'r blaen: mae 40 y cant o'r rhwydwaith rheilffyrdd yn Lloegr wedi ei drydaneiddio, mae 25 y cant o'r rhwydwaith yn yr Alban wedi ei drydaneiddio, ac o ganlyniad i weithredoedd Llywodraeth yr Aelod hwnnw, mae 2 y cant ohono wedi ei drydaneiddio yng Nghymru. Ac o ganlyniad i benderfyniadau'r wythnos hon, bydd y ffigur hwnnw yn Lloegr yn codi i 75 y cant—75 y cant i Loegr a 2 y cant i Gymru. Dyna'r hyn yr ydych chi'n ei gael gyda Llywodraeth Geidwadol.
First Minister, in the summer it was announced that more than £3 million-worth of improvements were set to be made on the road network of Blaenau Gwent. Local government funding was to be combined with an additional sum of Welsh Government funding to bring the total investment to over £3 million to improve the conditions of the roads in Blaenau Gwent, improvements that were described, and I quote, as 'critical' for local communities, businesses and visitors to the borough.
I tabled a written question to the Deputy Minister for Climate Change asking for a list of the roads that are being reviewed as a result of the road-building freeze, but he said that he was unable to provide the information before the roads review panel makes its initial report. In view of the Deputy Minister's inability to respond, can you advise if these much-needed road improvements will indeed go ahead in my region of South Wales East, within Blaenau Gwent itself? Thank you, First Minister.
Prif Weinidog, yn yr haf cyhoeddwyd bod gwerth mwy na £3 miliwn o welliannau ar fin cael eu gwneud ar rwydwaith ffyrdd Blaenau Gwent. Byddai cyllid llywodraeth leol yn cael ei gyfuno â swm ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i ddod â chyfanswm y buddsoddiad i dros £3 miliwn i wella cyflwr y ffyrdd ym Mlaenau Gwent, gwelliannau a gafodd eu disgrifio, ac rwy'n dyfynnu, fel rhai 'hanfodol' i gymunedau lleol, busnesau ac ymwelwyr â'r fwrdeistref.
Cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gofyn am restr o'r ffyrdd sy'n cael eu hadolygu o ganlyniad i rewi gwaith adeiladu ffyrdd, ond dywedodd nad oedd yn gallu darparu'r wybodaeth cyn i'r panel adolygu ffyrdd lunio ei adroddiad cychwynnol. O ystyried anallu'r Dirprwy Weinidog i ymateb, a allwch chi ddweud a fydd y gwelliannau ffyrdd y mae mawr eu hangen hyn yn digwydd yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, ym Mlaenau Gwent ei hun? Diolch, Prif Weinidog.
Llywydd, I was doing my best to follow the question. As I understand it, the Minister has said to the Member that if she wants to get a better answer, she needs to ask a better question. I'll read the record of what's been said this afternoon, Llywydd, and if there is anything further that I can provide to the answer, then, of course, I'm happy to do that.
Llywydd, roeddwn i'n gwneud fy ngorau i ddilyn y cwestiwn. Yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, mae'r Gweinidog wedi dweud wrth yr Aelod bod angen iddi ofyn cwestiwn gwell os yw hi eisiau ateb gwell. Byddaf i'n darllen y cofnod o'r hyn sydd wedi ei ddweud y prynhawn yma, Llywydd, ac os oes unrhyw beth arall y gallaf i ei ddarparu i'r ateb, yna, wrth gwrs, rwy'n hapus i wneud hynny.
Since my election, I've conducted many street surgeries, and a pattern that you often see at these surgeries, when my team are out in Blaenau Gwent, is transportation to the Grange hospital. I know it can take up to 45 minutes to travel from the Grange to Tredegar, for example, as I've done it myself, but if you rely on public transport, it can be a much harder and much more time-consuming journey. Depending on where you live in Blaenau Gwent and what time of day it is, it can take up to four different buses and more than two hours just to go one way. I know in other parts of South Wales East it can be even worse than this. First Minister, do you agree that connectivity to the Grange hospital is not what it should be, and if so, what plans do you have to make this hospital more accessible to the people it serves?
Ers cael fy ethol, rwyf i wedi cynnal llawer o gymorthfeydd stryd, a phatrwm y byddwch chi'n ei weld yn aml yn y cymorthfeydd hyn, pan fydd fy nhîm i allan ym Mlaenau Gwent, yw cludiant i ysbyty'r Faenor. Rwy'n gwybod y gall gymryd hyd at 45 munud i deithio o'r Faenor i Dredegar, er enghraifft, gan fy mod i wedi ei wneud fy hun, ond os ydych chi'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, gall fod yn daith llawer anoddach sy'n cymryd llawer mwy o amser. Yn dibynnu ar ble'r ydych chi'n byw ym Mlaenau Gwent a pha adeg o'r dydd yw hi, gall gymryd hyd at bedwar gwahanol fws a mwy na dwy awr dim ond i fynd un ffordd. Rwy'n gwybod mewn rhannau eraill o Ddwyrain De Cymru y gall fod hyd yn oed yn waeth na hyn. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno nad yw cysylltedd i ysbyty'r Faenor yr hyn y dylai fod, ac os felly, pa gynlluniau sydd gennych chi i wneud yr ysbyty hwn yn fwy hygyrch i'r bobl y mae'n eu gwasanaethu?
Well, Llywydd, I'm very well aware of the issue of bus links to the Grange hospital, having had extensive discussions about it with my colleague, Alun Davies and with my ministerial colleague, Lynne Neagle in the past as well. The Welsh Government is working actively with Transport for Wales and the local authorities to introduce a new bus link to the hospital that will go from Pontypool, Newbridge, Blackwood, Ystrad Mynach and Nelson. The plan is for it to be introduced early in 2022 and to operate it on a basis that will allow us to learn the lessons from that introduction and then to see what else might be necessary to make sure that there are good and reliable public transport links to the Grange.
Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol iawn o'r mater o gysylltiadau bws ag ysbyty'r Faenor, ar ôl cael trafodaethau helaeth amdano gyda fy nghyd-Aelod, Alun Davies a gyda fy nghyd-Weinidog, Lynne Neagle yn y gorffennol hefyd. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n ddiwyd gyda Trafnidiaeth Cymru a'r awdurdodau lleol i gyflwyno cyswllt bysiau newydd i'r ysbyty a fydd yn mynd o Bont-y-pŵl, Trecelyn, y Coed Duon, Ystrad Mynach a Nelson. Y bwriad yw ei gyflwyno ddechrau 2022 a'i weithredu ar sail a fydd yn caniatáu i ni ddysgu'r gwersi o'r cyflwyniad hwnnw ac yna i weld beth arall allai fod ei angen i wneud yn siŵr bod cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus da a dibynadwy â'r Faenor.
6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr am wasanaethau iechyd meddwl yng Ngogledd Cymru? OQ57254
6. What discussions has the Welsh Government had with Betsi Cadwaladr University Health Board about mental health services in North Wales? OQ57254
Llywydd, in addition to ministerial oversight, there is regular engagement between Welsh Government officials and the health board as part of the targeted intervention that surrounds the provision of mental health services in north Wales.
Llywydd, yn ogystal â goruchwyliaeth weinidogol, ceir ymgysylltu rheolaidd rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd yn rhan o'r ymyriad wedi ei dargedu sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd.
Thank you, First Minister, for your response. I'd also like to take a moment just to point to the damning Holden report that came out last week, which my colleague, Darren Millar has raised with you earlier today, because it is such a significant report for my residents who I represent in north Wales. And, First Minister, this report is shocking. It does seem to point to a pattern of behaviour that stretches back many years. And as already highlighted, it was your Government that oversaw the significant failings of mental health services at this health board, and it's the same health board that you surprised many by taking it out of special measures just a few months before the elections in May.
Mental health is a key flagship policy of your Government's programme—indeed, in coalition with Plaid Cymru—for government, and yet, this report has shown that patients have come to harm and been neglected under the Welsh Government's watch. So, First Minister, how will you rebuild people's trust, especially the residents I serve in north Wales, for them to believe that you take mental health seriously?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb. Hoffwn i gymryd eiliad hefyd i dynnu sylw at adroddiad damniol Holden a gafodd ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf, y mae fy nghyd-Aelod, Darren Millar wedi ei godi gyda chi yn gynharach heddiw, oherwydd ei fod yn adroddiad mor arwyddocaol i fy nhrigolion yr wyf i'n eu cynrychioli yn y gogledd. A, Prif Weinidog, mae'r adroddiad hwn yn frawychus. Mae'n ymddangos ei fod yn cyfeirio at batrwm o ymddygiad sy'n ymestyn yn ôl flynyddoedd lawer. Ac fel y nodwyd eisoes, eich Llywodraeth chi oedd yn gyfrifol am fethiannau sylweddol gwasanaethau iechyd meddwl yn y bwrdd iechyd hwn, a dyma'r un bwrdd iechyd y gwnaethoch chi synnu llawer o bobl drwy ei dynnu allan o fesurau arbennig ychydig fisoedd yn unig cyn yr etholiadau ym mis Mai.
Mae iechyd meddwl yn un o brif bolisïau allweddol rhaglen lywodraethu eich Llywodraeth chi—yn wir, mewn clymblaid â Phlaid Cymru—ac eto, mae'r adroddiad hwn wedi dangos bod cleifion wedi dioddef niwed ac wedi eu hesgeuluso o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Cymru. Felly, Prif Weinidog, sut gwnewch chi feithrin ymddiriedaeth pobl, yn enwedig y trigolion yr wyf i'n eu gwasanaethu yn y gogledd, iddyn nhw gredu eich bod chi'n cymryd iechyd meddwl o ddifrif?
Llywydd, I agree that it is important to make sure that there is proper trust between people who use services and the provision of those services in north Wales and elsewhere. In my discussion with the chair and chief executive of the board yesterday, they set out some of the achievements that are there in mental health services in north Wales: the national award for Llanfairfechan's learning disability service and the fact that they are achieving their waiting time targets for psychological therapies in north Wales. And then they pointed to the challenges that the board faces as well; challenges in its estate, and the Welsh Government is currently working with the board on proposals for new investment at Ysbyty Glan Clwyd in the physical estate for mental health services there; looking at recruitment where the board has had some success recently in bolstering its consultant psychiatry provision; developing new models, for example, with consultant therapists; joint work with community mental health services to move intervention more towards prevention than dealing with the consequences of mental ill health; and a recruitment campaign in January to bring more people into that service.
The Chair said to me that the board were completely appraised. Independent members had a comprehensive grasp of mental health services and challenges, and the new chief executive said to me that she had a relentless focus on improvement in mental health across BCU. Those things, I think, will help to rebuild and re-establish trust, and I believe that the board and its executives are fully committed to that journey.
Llywydd, rwy'n cytuno ei bod hi'n bwysig gwneud yn siŵr bod ymddiriedaeth briodol rhwng pobl sy'n defnyddio gwasanaethau a'r ddarpariaeth o'r gwasanaethau hynny yn y gogledd ac mewn mannau eraill. Yn fy nhrafodaeth gyda chadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd ddoe, fe wnaethon nhw nodi rhai o'r llwyddiannau sydd yno mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd: y wobr genedlaethol i wasanaeth anabledd dysgu Llanfairfechan a'r ffaith eu bod nhw'n cyrraedd eu targedau amseroedd aros ar gyfer therapïau seicolegol yn y gogledd. Ac yna fe wnaethon nhw gyfeirio at yr heriau y mae'r bwrdd yn eu hwynebu hefyd; heriau o ran ei ystâd, ac mae Llywodraeth Cymru wrthi'n gweithio gyda'r bwrdd ar gynigion ar gyfer buddsoddiad newydd yn Ysbyty Glan Clwyd yn yr ystâd ffisegol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yno; gan edrych ar recriwtio lle mae'r bwrdd wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn ddiweddar o ran cryfhau ei ddarpariaeth seiciatreg ymgynghorol; datblygu modelau newydd, er enghraifft, gyda therapyddion ymgynghorol; cydweithio â gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol i symud ymyrraeth yn fwy tuag at atal nag ymdrin â chanlyniadau salwch meddwl; ac ymgyrch recriwtio ym mis Ionawr i ddod â mwy o bobl i mewn i'r gwasanaeth hwnnw.
Dywedodd y Cadeirydd wrthyf fod y bwrdd yn gwbl ymwybodol o'r sefyllfa. Roedd gan aelodau annibynnol ddealltwriaeth gynhwysfawr o wasanaethau a heriau iechyd meddwl, a dywedodd y prif weithredwr newydd wrthyf fod ganddi bwyslais penderfynol ar welliant ym maes iechyd meddwl ar draws y bwrdd iechyd. Rwy'n credu y bydd y pethau hynny yn helpu i ailadeiladu ac ailsefydlu ymddiriedaeth, ac rwy'n credu bod y bwrdd a'i swyddogion gweithredol wedi ymrwymo yn llwyr i'r daith honno.
7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi gofalwyr di-dâl y gaeaf hwn? OQ57259
7. How will the Welsh Government support unpaid carers this winter? OQ57259
Llywydd, in recognition of the increased pressure caused by the pandemic, we have allocated additional funding of £10 million to support unpaid carers of all ages in this financial year, including £5.5 million allocated to local authorities to provide a range of support to unpaid carers over this winter.
Llywydd, i gydnabod y pwysau cynyddol a achoswyd gan y pandemig, rydym ni wedi dyrannu cyllid ychwanegol o £10 miliwn i gynorthwyo gofalwyr di-dâl o bob oed yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys dyrannu £5.5 miliwn i awdurdodau lleol i ddarparu amrywiaeth o gymorth i ofalwyr di-dâl dros y gaeaf hwn.
Diolch, Prif Weinidog. In a recently published report, Carers UK found that 36 per cent of carers in Wales said that they were struggling to make ends meet; 34 per cent wrote that their mental health was bad or very bad; and 36 per cent reported that they are often, or always, lonely. Very sadly, they also found that carers rated their overall satisfaction with life at an average of just 4 out of 10. Behind every statistic there's a person who is caring for a loved one.
Carers are absolutely invaluable. I know that there are support services in place, but many services have been, and still are being, disrupted by the pandemic. This Thursday marks Carers Rights Day. Following the last 19 months, carers need our support now more than ever. What is the Welsh Government doing to restore disrupted care services, and how is the Welsh Government ensuring that all carers are aware of the support available?
Diolch, Prif Weinidog. Mewn adroddiad a gafodd ei gyhoeddi'n ddiweddar, canfu Carers UK fod 36 y cant o ofalwyr yng Nghymru wedi dweud eu bod nhw'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd; ysgrifennodd 34 y cant fod eu hiechyd meddwl yn wael neu'n wael iawn; a dywedodd 36 y cant eu bod nhw'n aml, neu bob amser, yn unig. Yn anffodus iawn, canfu hefyd fod gofalwyr yn rhoi sgôr cyfartalog o 4 allan o 10 yn unig i'w boddhad cyffredinol â bywyd. Y tu ôl i bob ystadegyn mae rhywun sy'n gofalu am anwylyn.
Mae gofalwyr yn gwbl amhrisiadwy. Rwy'n gwybod bod gwasanaethau cymorth ar waith, ond mae'r pandemig wedi tarfu, ac yn dal i darfu ar lawer o wasanaethau. Mae hi'n Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr dydd Iau yma. Yn dilyn y 19 mis diwethaf, mae angen ein cymorth ar ofalwyr yn awr yn fwy nag erioed. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adfer gwasanaethau gofal y tarfwyd arnyn nhw, a sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pob gofalwr yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael?
Llywydd, I agree with everything that Jayne Bryant said about the invaluable service that unpaid carers provide in Wales, and the impact of the pandemic, both on them directly and on their ability to access services. Nonetheless, I think that partners right across Wales, and from all party political persuasions, are working very hard to make sure that those services are restored.
The Welsh Government recently provided £3 million to local authorities to help them with their respite care services. So, just to give you some examples—and my colleague Julie Morgan will say more about this, Llywydd, in a statement later this week—. In Gwynedd, in the north, the council there is using its share of that money to improve and to extend the range of respite care services that it provides. In Swansea, they have developed a rapid response respite at home service.
In Monmouth, 1,400 unpaid and young carers have taken advantage of a new scheme set up by the local authority to allow access to small-scale activities for people who spend so much of their time looking after others. I think that you can see there that there is both imagination and determination among our partners to restore those services, and to do it in a way that meets the needs of people who have offered so much.
Of course, Jayne Bryant is right, Llywydd, that knowing your rights as a carer is very important. I'm glad that, once again this year, the Welsh Government will help to fund and take part in the national carers' rights information campaign. It's a partnership with Carers Wales and the Carers Trust here in Wales. We have got some evidence, Llywydd, of some success in those efforts.
The Welsh Government made available £1.25 million in a carers' support fund to help with the particular impact of the pandemic. That fund was available between October of last year and the end of March of this year. Some 6,000 carers were able to draw down funding from that new funding stream, and 2,500 of them had never previously been in receipt of any form of support. That gives me some confidence that the efforts that are being made to make sure that the services that are available are known to the people who need them—that some success is being achieved in that.
Llywydd, rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd Jayne Bryant am y gwasanaeth amhrisiadwy y mae gofalwyr di-dâl yn ei ddarparu yng Nghymru, ac effaith y pandemig, arnyn nhw yn uniongyrchol ac ar eu gallu i gael gafael ar wasanaethau. Er hynny, rwy'n credu bod partneriaid ledled Cymru gyfan, ac o bob perswâd plaid wleidyddol, yn gweithio yn galed iawn i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau hynny yn cael eu hadfer.
Yn ddiweddar, rhoddodd Llywodraeth Cymru £3 miliwn i awdurdodau lleol i'w helpu gyda'u gwasanaethau gofal seibiant. Felly, i roi rhai enghreifftiau i chi—a bydd fy nghyd-Weinidog Julie Morgan yn dweud mwy am hyn, Llywydd, mewn datganiad yn ddiweddarach yr wythnos hon—. Yng Ngwynedd, yn y gogledd, mae'r cyngor yno yn defnyddio ei gyfran o'r arian hwnnw i wella ac i ymestyn yr amrywiaeth o wasanaethau gofal seibiant y mae'n eu darparu. Yn Abertawe, maen nhw wedi datblygu gwasanaeth seibiant ymateb cyflym yn y cartref.
Yn Nhrefynwy, mae 1,400 o ofalwyr di-dâl a gofalwyr ifanc wedi manteisio ar gynllun newydd a sefydlwyd gan yr awdurdod lleol i ganiatáu mynediad at weithgareddau ar raddfa fach i bobl sy'n treulio cymaint o'u hamser yn gofalu am bobl eraill. Rwy'n credu y gallwch chi weld yno bod dychymyg a phenderfyniad ymhlith ein partneriaid i adfer y gwasanaethau hynny, a'i wneud mewn ffordd sy'n diwallu anghenion pobl sydd wedi cynnig cymaint.
Wrth gwrs, mae Jayne Bryant yn iawn, Llywydd, bod gwybod eich hawliau fel gofalwr yn bwysig iawn. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru, unwaith eto eleni, yn helpu i ariannu a chymryd rhan yn yr ymgyrch wybodaeth hawliau gofalwyr genedlaethol. Mae'n bartneriaeth â Gofalwyr Cymru a'r Ymddiriedolaeth Gofalwyr yma yng Nghymru. Mae gennym ni rywfaint o dystiolaeth, Llywydd, o rywfaint o lwyddiant yn yr ymdrechion hynny.
Rhoddodd Llywodraeth Cymru £1.25 miliwn mewn cronfa cymorth i ofalwyr i helpu gydag effaith benodol y pandemig. Roedd y gronfa honno ar gael rhwng mis Hydref y llynedd a diwedd mis Mawrth eleni. Llwyddodd tua 6,000 o ofalwyr i dynnu arian o'r ffrwd cyllid newydd honno, ac nid oedd 2,500 ohonyn nhw erioed wedi derbyn unrhyw fath o gymorth o'r blaen. Mae hynny yn rhoi rhywfaint o hyder i mi fod yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau bod y gwasanaethau sydd ar gael yn hysbys i'r bobl sydd eu hangen nhw—bod rhywfaint o lwyddiant yn cael ei sicrhau yn hynny o beth.
8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn dilyn cyhoeddi adroddiad Holden? OQ57257
8. What discussions has the Welsh Government had with Betsi Cadwaladr University Health Board following the publication of the Holden report? OQ57257
Diolch yn fawr i'r Aelod, Llywydd. Mater i’r bwrdd iechyd a Swyddfa’r Comisiynydd Gwybodaeth oedd y penderfyniad i gyhoeddi adroddiad llawn Holden. Rydym yn parhau i geisio sicrwydd ynghylch gweithredu argymhellion adroddiad Holden fel rhan o’r ymgysylltu rheolaidd â’r bwrdd iechyd.
Thank you very much to the Member, Llywydd. The decision to publish the full Holden report was a matter for the health board and the Information Commissioner’s Office. We continue to seek assurance regarding the implementation of the recommendations in the Holden report as part of our regular engagement with the health board.
Diolch am yr ateb. Rydych chi’n dweud mai mater i’r bwrdd oedd hynny. Wel, mi wnaeth eich Gweinidog iechyd chi, a oedd yn Ddirprwy Weinidog iechyd meddwl ar y pryd, gadarnhau i mi flwyddyn yn ôl ei bod hi wedi darllen adroddiad Holden. Nawr, blwyddyn yn ôl oedd hynny, cofiwch, pan oedd y bwrdd dal mewn mesurau arbennig, ac felly’n dal o dan reolaeth uniongyrchol eich Llywodraeth chi. Pam felly na wnaethoch chi fynnu bod yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi pan oeddech chi’n rhedeg y bwrdd iechyd, achos, wrth gwrs, mi fuoch chi’n rhedeg y bwrdd am bum mlynedd o’r wyth mlynedd hir buodd rhaid i bobl ogledd Cymru aros i’r adroddiad weld golau dydd?
Thank you for that response. You said that it was a matter for the board. Well, your health Minister, who was Deputy Minister for mental health at the time, confirmed to me a year ago that she had read the Holden report. Now, that was 12 months ago, when the board was still in special measures, and still under the direct management of your Government. So, why then didn't you insist that the report was published when you ran the health board, because, of course, you did that for five of the eight long years that the people of north Wales had to wait for it to see the light of day?
Wel, fel esboniais i, Llywydd, nid mater i’r Llywodraeth oedd y penderfyniad cyfreithiol i gyhoeddi y ddogfen. Cyfrifoldeb y bwrdd oedd e i wneud y penderfyniadau yna. Dyna pam mai’r bwrdd sydd wedi bod mewn cysylltiad gyda Swyddfa’r Comisiynydd Gwybodaeth ac sydd wedi dod i’r casgliad gyda’r swyddfa a gyda’r tribunal sydd wedi bod yn edrych i mewn i benderfyniadau’r bwrdd i gyhoeddi’r adroddiad nawr. Eu cyfrifoldeb nhw yw e, a nhw sy’n gyfrifol am y penderfyniadau maen nhw wedi eu gwneud.
Well, as I explained, Llywydd, it wasn't a matter for the Government to make that legal decision to publish the document. It was the responsibility of the board to make those decisions. That's why it's the board that has been in contact with the Information Commissioner's Office and has come to the conclusion with the office and with the tribunal that has been looking into the decisions made by the board to publish the report now. It was their responsibility, and it's they who are responsible for the decisions that they have made.
Diolch i'r Prif Weinidog. Pwynt o drefn yn deillio allan o gwestiynau. Darren Millar.
Thank you, First Minister. A point of order emerging from questions. Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I want to give the opportunity for the First Minister to correct the Record, if that’s possible. During First Minister’s question time he referred to some correspondence with the leader of the Welsh Conservative group, Andrew R.T. Davies, regarding a willingness to co-operate on areas of common interest. That particular letter was sent to the leader of the opposition on 18 May, and within 24 hours a response was issued from his office offering to meet with the First Minister. Meeting dates were put in the diary, but subsequently cancelled by the First Minister’s office, and the last message received from the First Minister’s office was that there would be contact to rearrange. I would like to give the opportunity for the First Minister to withdraw the allegation that was made earlier on, and correct the Record.
Diolch, Llywydd. Rwyf i eisiau rhoi cyfle i'r Prif Weinidog gywiro'r Cofnod, os yw hynny'n bosibl. Yn ystod sesiwn holi'r Prif Weinidog cyfeiriodd at rywfaint o ohebiaeth ag arweinydd grŵp Ceidwadwyr Cymru, Andrew R.T. Davies, ynghylch parodrwydd i gydweithredu ar feysydd o ddiddordeb cyffredin. Cafodd y llythyr penodol hwnnw ei anfon at arweinydd yr wrthblaid ar 18 Mai, ac o fewn 24 awr cyhoeddodd ei swyddfa ymateb yn cynnig cyfarfod â'r Prif Weinidog. Cafodd dyddiadau cyfarfodydd eu rhoi yn y dyddiadur, ond wedi hynny cawsant eu canslo gan swyddfa'r Prif Weinidog, a'r neges olaf a ddaeth gan swyddfa'r Prif Weinidog oedd y byddai rhywun yn cysylltu i aildrefnu. Hoffwn i roi cyfle i'r Prif Weinidog dynnu'n ôl yr honiad a gafodd ei wneud yn gynharach, a chywiro'r Cofnod.
I’m sure that the First Minister isn’t in a position to look at the correspondence at this point, but I’m sure that this can be looked at at a later point, and that correspondence can be made to ensure that the Record is correct, or corrected if needs be.
Rwy'n siŵr nad yw'r Prif Weinidog mewn sefyllfa i edrych ar yr ohebiaeth ar hyn o bryd, ond rwy'n siŵr bod modd edrych ar hyn yn ddiweddarach, ac y bydd modd gohebu i sicrhau bod y Cofnod yn gywir, neu'n cael ei gywiro os oes angen.
Ocê, diolch am hynny.
Thank you for that.
Rŷn ni'n mynd ymlaen nawr i'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad hynny gan y Trefnydd, Lesley Griffiths.
We'll move on to the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I’ve added two statements to today’s agenda. These are second homes and affordability by the Minister for Climate Change, and the Welsh language communities housing plan by the Minister for Education and the Welsh Language. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi ychwanegu dau ddatganiad at yr agenda heddiw. Y rhain yw ail gartrefi a fforddiadwyedd gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a chynllun tai cymunedau Cymraeg gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
I call for a debate in Welsh Government time on the Holden report. Ahead of last Thursday’s publication of this report, exposing serious and extensive problems with patient safety on the Hergest mental health unit in Bangor, a health expert involved in the appeal sent me his observations on the report and its appendix, stating, up until now, the health board was protesting that the main text of the Holden report and its appendix, completed in December 2013 and containing extracts from the damning statements of 40 whistleblowers, must remain hidden from public view in order to safeguard the confidentiality of the whistleblowers. The decision to withhold evidence of neglect on such spurious grounds was deliberate and wilful. He further states that the whistleblowers complained about the behaviour of three senior managers, including acts of bullying and conduct that put the care of patients at serious risk. He asks how then was it possible that in 2014 the most senior of these managers was allowed to make reports to the health board and its quality committee that concealed his own part in the Holden process. Has the health board now satisfied itself that the senior officials responsible for this mess, and for keeping it under wraps for so long, have now all been removed from any responsibility for the care of vulnerable mental health patients?
Responding to September's short debate on the Holden report, the health Minister said it was important to note that a summary report was published in 2015, including the Holden recommendations. It's therefore important to note that, when the health board's acting chief executive presented the summary report to the Senedd's Public Accounts Committee in November 2015, it was very brief and did not describe the 31 concerns listed by staff.
And last week, a Public Services Ombudsman for Wales report also revealed that the health board had made a fulsome apology to the son of a lady who received treatment on the Hergest ward—people's hero, David Graves—for the failings identified and injustice caused to him and his family—the hell that poor man's been put through by public bodies in Wales. I call for a debate in Welsh Government time accordingly.
Rwy'n galw am ddadl yn amser Llywodraeth Cymru ar adroddiad Holden. Cyn cyhoeddi'r adroddiad hwn ddydd Iau diwethaf, a oedd yn datgelu problemau difrifol a helaeth o ran diogelwch cleifion ar uned iechyd meddwl Hergest ym Mangor, anfonodd arbenigwr iechyd a oedd yn rhan o'r apêl ei sylwadau ataf i ar yr adroddiad a'i atodiad, gan ddweud, hyd yma, fod y bwrdd iechyd yn protestio bod yn rhaid i brif destun adroddiad Holden a'i atodiad, a gafodd eu cwblhau ym mis Rhagfyr 2013 ac sy'n cynnwys darnau o'r datganiadau damniol gan 40 o chwythwyr chwiban, barhau i fod wedi'u cuddio o olwg y cyhoedd er mwyn diogelu cyfrinachedd y chwythwyr chwiban. Roedd y penderfyniad i atal tystiolaeth o esgeulustod ar sail mor annilys yn fwriadol ac yn haerllyd. Mae e'n dweud hefyd fod y chwythwyr chwiban yn cwyno ynghylch ymddygiad tri uwch reolwr, gan gynnwys bwlio ac ymddygiad sy'n rhoi gofal cleifion mewn perygl difrifol. Mae'n gofyn sut felly yr oedd yn bosibl bod y rheolwyr mwyaf blaenllaw yn 2014 wedi cael cyflwyno adroddiadau i'r bwrdd iechyd a'i bwyllgor ansawdd a oedd yn cuddio ei ran ef ei hun ym mhroses Holden. A yw'r bwrdd iechyd nawr wedi bodloni ei hun bod yr uwch swyddogion sy'n gyfrifol am y llanastr hwn, ac am ei gadw'n dawel cyhyd, nawr i gyd wedi'u symud oddi wrth unrhyw gyfrifoldeb am ofalu am gleifion iechyd meddwl sy'n agored i niwed?
Wrth ymateb i ddadl fer mis Medi ar adroddiad Holden, dywedodd y Gweinidog iechyd ei bod yn bwysig nodi bod adroddiad cryno wedi'i gyhoeddi yn 2015, gan gynnwys argymhellion Holden. Felly, mae'n bwysig nodi, pan gyflwynodd prif weithredwr dros dro'r bwrdd iechyd yr adroddiad cryno i Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Senedd ym mis Tachwedd 2015, ei fod yn fyr iawn ac nad oedd yn disgrifio'r 31 o bryderon a oedd wedi'u rhestru gan staff.
A'r wythnos diwethaf, datgelodd adroddiad gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru hefyd fod y bwrdd iechyd wedi ymddiheuro'n llawn i fab dynes a gafodd driniaeth ar ward Hergest—arwr y bobl, David Graves—am y methiannau a gafodd eu nodi a'r anghyfiawnder a gafodd ei achosi iddo ef a'i deulu—yr uffern y mae'r dyn hwnnw druan wedi'i ddioddef oherwydd cyrff cyhoeddus yng Nghymru. Rwy'n galw am ddadl yn amser Llywodraeth Cymru yn unol â hynny.
Thank you. As a Government, we very much welcome the publication of the full Holden report and we endorse the recommendations of the recent Public Services Ombudsman for Wales review into the care of a patient treated at the Hergest unit in 2013. We note that Betsi Cadwaladr University Health Board has accepted all the recommendations and will ensure that these are implemented at pace.
The health board is in targeted intervention for its mental health services. That does retain significant Welsh Government oversight. It means there are very clear and agreed actions in place to ensure the service continues to improve.
We of course acknowledge that the delay in publishing the report will have been difficult for the individuals affected and their families, and we're very pleased the health board has decided that, in the interests of openness and transparency, future reports of this nature will be made public. As you heard the First Minister say in his answers, it was a matter for Betsi Cadwaladr University Health Board when the report was published.
The Minister has announced a substantial package of strategic support for Betsi Cadwaladr UHB, including £12 million a year to support implementation of its mental health strategy, and to build capacity and capability in the organisation to be able to deliver the transformation that's required.
Diolch. Fel Llywodraeth, rydym ni'n croesawu cyhoeddi adroddiad llawn Holden yn fawr ac rydym ni'n cymeradwyo argymhellion adolygiad diweddar Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru o ofal claf a gafodd ei drin yn uned Hergest yn 2013. Rydym ni'n nodi bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi derbyn yr holl argymhellion a byddwn ni'n sicrhau bod y rhain yn cael eu gweithredu'n gyflym.
Mae'r bwrdd iechyd yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer ei wasanaethau iechyd meddwl. Yn hynny o beth, mae Llywodraeth Cymru yn cadw goruchwyliaeth sylweddol. Mae'n golygu bod camau gweithredu clir iawn wedi'u cytuno ar waith i sicrhau bod y gwasanaeth yn parhau i wella.
Rydym ni wrth gwrs yn cydnabod y bydd yr oedi wrth gyhoeddi'r adroddiad wedi bod yn anodd i'r unigolion yr effeithiwyd arnyn nhw a'u teuluoedd, ac rydym ni'n falch iawn bod y bwrdd iechyd wedi penderfynu, er mwyn bod yn agored ac yn dryloyw, y bydd adroddiadau o'r math hwn yn y dyfodol yn cael eu cyhoeddi. Fel y gwnaethoch chi glywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei atebion, mater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr oedd penderfynu pryd y byddai'r adroddiad yn cael ei gyhoeddi.
Mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi pecyn sylweddol o gymorth strategol i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gan gynnwys £12 miliwn y flwyddyn i gefnogi gweithredu ei strategaeth iechyd meddwl, ac i feithrin capasiti a gallu yn y sefydliad i allu cyflawni'r trawsnewid sy'n ofynnol.
Trefnydd, it's been two years this week since the Senedd discussed Lynne Neagle's Member debate on pancreatic cancer. My grandmother passed away from pancreatic cancer in 2005, so I'm one of too many people who know the brutal reality of this disease, which is both the quickest-killing cancer, and one with one of the lowest survival rates. Recently, I and Members attended a cross-party meeting with Pancreatic Cancer UK to discuss their current priorities as part of Pancreatic Cancer Awareness Month. They told us that they want to see pancreatic enzyme replacement therapy rolled out more widely within the Welsh NHS, since they say the science proves it's an effective treatment that can improve patients' quality of life and give them the strength to undergo life-saving treatment, but that it's currently not being prescribed to 40 per cent of Welsh patients.
I'd like a Welsh Government statement, please, about pancreatic cancer that responds to this point specifically, but also that updates Members more generally on progress since the Welsh Government's commitment two years ago to take action to improve survival rates of this devastating cancer.
Trefnydd, mae'n ddwy flynedd i'r wythnos hon ers i'r Senedd drafod dadl Lynne Neagle ar ganser y pancreas. Bu farw fy mam-gu o ganser y pancreas yn 2005, felly rwy'n un o ormod o bobl sy'n gwybod beth yw realiti creulon y clefyd hwn, sef y canser sy'n lladd gyflymaf, ac sydd a'r cyfraddau goroesi isaf. Yn ddiweddar, fe es i ac Aelodau i gyfarfod trawsbleidiol gyda Pancreatic Cancer UK i drafod eu blaenoriaethau presennol fel rhan o Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas. Gwnaethon nhw ddweud wrthym ni eu bod eisiau gweld therapi amnewid ensym pancreatig yn cael ei gyflwyno'n ehangach o fewn GIG Cymru, gan eu bod yn dweud bod y wyddoniaeth yn profi ei bod yn driniaeth effeithiol a all wella ansawdd bywyd cleifion a rhoi'r cryfder iddyn nhw gael triniaeth achub bywyd, ond nad yw'n cael ei roi ar bresgripsiwn ar hyn o bryd i 40 y cant o gleifion Cymru.
Hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, am ganser y pancreas sy'n ymateb i'r pwynt hwn yn benodol, ond hefyd sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau'n fwy cyffredinol ynghylch y cynnydd ers ymrwymiad Llywodraeth Cymru ddwy flynedd yn ôl i gymryd camau i wella cyfraddau goroesi'r canser dinistriol hwn.
Thank you. And, as you say, it certainly is one of the most devastating cancers that we have. I'm not aware of the drug to which you refer, but the Minister does have questions that you're able to table this week and I would urge you to do that.
Diolch. Ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'n sicr yn un o'r canserau mwyaf dinistriol sydd gennym ni. Nid wyf i'n ymwybodol o'r cyffur yr ydych chi'n cyfeirio ato, ond mae gan y Gweinidog gwestiynau y gallwch chi eu cyflwyno yr wythnos hon a byddwn i'n eich annog chi i wneud hynny.
Minister, over the last few months, we've seen the complete collapse of UK policy towards the European Union, and the collapse of many of the agreements made in the withdrawal agreement last year. The consequence of that may well be that article 16 is activated. This could cause enormous damage to the Welsh economy and to Welsh society. I'd be grateful therefore if the Welsh Government could make a statement on any contingency planning that is taking place in the Welsh Government with regard to ensuring that Wales is protected from any triggering of article 16.
On a wider point, I'd like to ask for another statement from the Welsh Government on the damage that Brexit is doing to this country. We've seen trade agreements reached with Australia and New Zealand that could cause extraordinary damage to the agriculture industry. We've seen a shortage of drivers, which has affected all parts of our economy. We've seen price increases that are leading to a real crisis for many families up and down the country. We are seeing the Welsh economy put under greater stress than at any time in recent history, as a consequence of a failed Brexit con. It is incumbent on the Welsh Government to ensure that people in Wales understand this damage and that we in this Chamber have an opportunity to discuss how we can address the damage that Brexit is doing in Wales. So, it would be a useful exercise, I think, if the Welsh Government were to commit to making regular statements to this Chamber on the damage that Brexit is doing to Wales.
Gweinidog, yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, rydym ni wedi gweld dirywiad llwyr polisi'r DU tuag at yr Undeb Ewropeaidd, a dirywiad llawer o'r cytundebau a gafodd eu gwneud yn y cytundeb ymadael y llynedd. Mae'n ddigon posibl mai canlyniad hynny yw bod erthygl 16 yn cael ei gweithredu. Gallai hyn achosi niwed enfawr i economi Cymru ac i gymdeithas yng Nghymru. Byddwn i'n ddiolchgar felly pe byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad ar unrhyw gynllunio wrth gefn sy'n digwydd yn Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod Cymru'n cael ei diogelu rhag unrhyw effeithiau gweithredu erthygl 16.
Ar bwynt ehangach, hoffwn i ofyn am ddatganiad arall gan Lywodraeth Cymru o ran y niwed y mae Brexit yn ei wneud i'r wlad hon. Rydym ni wedi gweld cytundebau masnach yn cael eu cytuno gydag Awstralia a Seland Newydd a allai achosi niwed eithriadol i'r diwydiant amaeth. Rydym ni wedi gweld prinder gyrwyr, sydd wedi effeithio ar bob rhan o'n heconomi. Rydym ni wedi gweld cynnydd mewn prisiau sy'n arwain at argyfwng gwirioneddol i lawer o deuluoedd ar hyd a lled y wlad. Rydym ni'n gweld economi Cymru dan fwy o straen nag ar unrhyw adeg mewn hanes diweddar, o ganlyniad i gytundeb Brexit aflwyddiannus. Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod pobl yng Nghymru yn deall y difrod hwn a'n bod ni yn y Siambr hon yn cael cyfle i drafod sut y gallwn ni fynd i'r afael â'r niwed y mae Brexit yn ei wneud yng Nghymru. Felly, byddai'n ymarfer defnyddiol, rwy'n credu, pe bai Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i wneud datganiadau rheolaidd i'r Siambr hon ar y niwed y mae Brexit yn ei wneud i Gymru.
I can assure the Member, and all Members, that the Welsh Government is doing all it can to protect the people of Wales from the devastating, I think, impact of leaving the European Union. And certainly, the issues that you raised around trade and logistics are topics that we discuss at the Department for Environment, Food and Rural Affairs inter-ministerial group. The next one I will be chairing, and I'll certainly be very pleased to update Members in relation to the specific points about trade and also logistics, because, clearly, that is having a devastating impact. Who would think of having ballet dancers as a protected job and not having butchers? And we are seeing, unfortunately, a decrease in the number of butchers that we have available here.
In relation to your points around constitutional issues, the Counsel General I know is looking at these issues with the UK Government. Again, he has questions tomorrow; there may be an opportunity to raise with him if he has any further information.
Gallaf i sicrhau'r Aelod, a'r holl Aelodau, fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i amddiffyn pobl Cymru rhag effaith ddinistriol, rwy'n credu, gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ac yn sicr, mae'r materion y gwnaethoch chi eu codi ynghylch masnach a logisteg yn bynciau yr ydym ni'n eu trafod yng ngrŵp rhyng-weinidogol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Byddaf i'n cadeirio'r un nesaf, a byddaf i'n sicr yn falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y pwyntiau penodol ynghylch masnach a logisteg hefyd, oherwydd, yn amlwg, mae hynny'n cael effaith ddinistriol. Pwy fyddai wedi meddwl am gael dawnswyr bale fel swydd wedi'i diogelu a pheidio â chael cigyddion? Ac rydym ni'n gweld, yn anffodus, ostyngiad yn nifer y cigyddion sydd ar gael yma.
O ran eich pwyntiau ynghylch materion cyfansoddiadol, gwn i fod y Cwnsler Cyffredinol yn ystyried y materion hyn gyda Llywodraeth y DU. Unwaith eto, mae ganddo gwestiynau yfory; efallai y bydd cyfle i godi materion gydag ef os oes ganddo unrhyw wybodaeth arall.
Trefnydd, as you may have seen, despite council and community opposition, developers have finally secured permission to demolish the historic Roath Park pub along City Road in Cardiff, following the trend that has seen the gradual destruction of Cardiff's historic fabric. Sadly, this is not an isolated incident, and campaigners are fighting right across the country to preserve buildings that are significant to them and their communities, but that haven't met the requirements set out by Cadw as having historic or architectural significance.
One such example is Cowbridge Girls' School in the Vale of Glamorgan, which was the first purpose-built secondary school for girls in Wales, and the first to have, I understand, a purpose-built science laboratory for girls' education in the entire United Kingdom. Regrettably, despite local, national and even significant academic opposition to these proposals, Cadw has refused to provide listed building consent, a decision that has been supported by the Welsh Minister. I believe that local residents should have the power to stop the demolition and destruction of buildings that they believe contribute to the character of their area, contribute to their health and well-being and which maintain a tangible link to the traditions and cultures of their community. With this in mind, will the Minister allow a debate on the issue to discuss what possible changes to planning legislation can be made that would give local authorities greater power to stop the destruction of buildings of local importance within their communities and also allow residents a greater say in how their area is developed? Thank you.
Er gwaethaf gwrthwynebiad y cyngor a'r gymuned, mae datblygwyr o'r diwedd wedi sicrhau caniatâd i ddymchwel tafarn hanesyddol Parc y Rhath ar Heol y Ddinas yng Nghaerdydd, yn dilyn y duedd sydd wedi gweld adeiladwaith hanesyddol Caerdydd yn cael ei ddinistrio'n raddol. Yn anffodus, nid yw hwn yn ddigwyddiad neilltuol, ac mae ymgyrchwyr yn brwydro ledled y wlad i gadw adeiladau sy'n arwyddocaol iddyn nhw a'u cymunedau, ond nad ydyn nhw wedi bodloni'r gofynion wedi'u nodi gan Cadw fel rhai sydd ag arwyddocâd hanesyddol neu bensaernïol.
Un enghraifft o'r fath yw Ysgol y Merched y Bont-faen ym Mro Morgannwg, sef yr ysgol uwchradd bwrpasol gyntaf i ferched yng Nghymru, a'r gyntaf i gael, rwy'n deall, labordy gwyddoniaeth pwrpasol ar gyfer addysg merched yn y Deyrnas Unedig gyfan. Yn anffodus, er gwaethaf gwrthwynebiad lleol, cenedlaethol a hyd yn oed academaidd sylweddol i'r cynigion hyn, mae Cadw wedi gwrthod darparu caniatâd adeilad rhestredig, penderfyniad sydd wedi'i gefnogi gan Weinidog Cymru. Rwy'n credu y dylai trigolion lleol gael y pŵer i atal dymchwel a dinistrio adeiladau y maen nhw'n credu eu bod yn cyfrannu at gymeriad eu hardal, cyfrannu at eu hiechyd a'u llesiant ac sy'n cynnal cysylltiad pendant â thraddodiadau a diwylliannau eu cymuned. Gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog ganiatáu dadl ar y mater i drafod pa newidiadau posibl i ddeddfwriaeth gynllunio y byddai modd eu gwneud a fyddai'n rhoi mwy o bŵer i awdurdodau lleol atal dinistrio adeiladau o bwysigrwydd lleol yn eu cymunedau a hefyd yn rhoi mwy o lais i drigolion yn y ffordd y caiff eu hardal ei datblygu? Diolch.
Thank you. The Member refers to two very specific issues, which I'm not aware of, and obviously those decisions have been taken. On a more general point, I think it is very important that planning information, and also the way that Cadw do list buildings, is transparent, and I will ask the Minister—the Deputy Minister, sorry—if there is anything further that she's able to give you in order that you're able to advise your constituents.
Diolch. Mae'r Aelod yn cyfeirio at ddau fater penodol iawn, nad wyf yn ymwybodol ohonyn nhw, ac yn amlwg mae'r penderfyniadau hynny wedi'u gwneud. Ar bwynt mwy cyffredinol, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod gwybodaeth gynllunio, a hefyd y ffordd y mae Cadw yn rhestru adeiladau, yn dryloyw, a byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog—y Dirprwy Weinidog, mae'n ddrwg gennyf i—a oes unrhyw beth arall y gall hi ei roi i chi er mwyn eich bod chi'n gallu cynghori'ch etholwyr.
I'd just like to refer you to my Member's interests as a member of Powys County Council. Trefnydd, could we have a statement from the Minister responsible for planning regarding the delivery of local development plans? My colleague Janet Finch-Saunders and I met with a number of local authorities last week to discuss the new Natural Resources Wales phosphate guidance. And a number of those authorities are really concerned about the delivery of their local development plans because of the constraints this is putting on the delivery of social homes. The Welsh Government do have ambitious targets about delivery of social and affordable homes across Wales, and local authorities are concerned that this guidance is going to really hinder the delivery of those properties. So can we please have a statement from the Welsh Government on how you intend to tackle this problem? Thank you.
Hoffwn i'ch cyfeirio at fuddiannau fy Aelod fel aelod o Gyngor Sir Powys. Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am gynllunio ynghylch cyflawni cynlluniau datblygu lleol? Gwnaeth fy nghyd-Aelod Janet Finch-Saunders a minnau gyfarfod â nifer o awdurdodau lleol yr wythnos diwethaf i drafod canllawiau ffosffad newydd Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac mae nifer o'r awdurdodau hynny'n pryderu'n fawr am gyflawni eu cynlluniau datblygu lleol oherwydd y cyfyngiadau y mae hyn yn eu rhoi ar ddarparu cartrefi cymdeithasol. Mae gan Lywodraeth Cymru dargedau uchelgeisiol ynghylch darparu cartrefi cymdeithasol a fforddiadwy ledled Cymru, ac mae awdurdodau lleol yn pryderu y bydd y canllawiau hyn yn rhwystro'r gwaith o gyflenwi'r eiddo hynny mewn gwirionedd. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch sut yr ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â'r broblem hon? Diolch.
Well, I think the guidance provided by NRW is very clear. As you say, we do have affordable homes targets, social homes targets, and it's very important that the planning information and the technical advice notes are there to assist. So, I don't think really that it's necessary to have a further debate in Welsh Government time.
Wel, rwy'n credu bod y canllawiau wedi'u darparu gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn glir iawn. Fel y dywedwch chi, mae gennym ni dargedau cartrefi fforddiadwy, targedau cartrefi cymdeithasol, ac mae'n bwysig iawn bod yr wybodaeth gynllunio a'r nodiadau cyngor technegol yno i'w cynorthwyo. Felly, nid wyf i'n credu mewn gwirionedd bod angen cael dadl arall yn amser Llywodraeth Cymru.
Thank you, business Minister. Of course, I welcomed your assurance last week that you and your Government have been liaising with the UK Council for Internet Safety, after it came to light that teachers were facing abuse on social media platforms such as TikTok. However, the situation has escalated, and teachers are continuing to be uploaded to the social media platform, and it's now being reported that some of these videos have hashtags such as 'paedo', others have extremely derogatory language, and some have included teachers' faces superimposed onto pornographic images. Minister, this is causing a lot of distress for teachers who have been targeted, and the teachers' union NASUWT have examples of teachers taking time off work due to stress, and even leaving the profession altogether now. I would welcome a detailed statement, please, on this matter, and what exact action has been taken, and what exact guidance has been issued to teachers, schools and local authorities on this matter, and for the Minister to outline in detail what discussions they've had with the other UK Governments, as well as the UK Council for Internet Safety. I believe this is something that the whole of the Senedd now needs to be aware of, given the severity of the problems and the impact it's now having on teaching careers and well-being and our children's education. Thank you.
Diolch i chi, Gweinidog busnes. Wrth gwrs, gwnes i groesawu'ch sicrwydd yr wythnos diwethaf eich bod chi a'ch Llywodraeth wedi bod yn cysylltu â Chyngor y DU ar Ddiogelwch y Rhyngrwyd, ar ôl iddi ddod i'r amlwg bod athrawon yn wynebu gwawdio ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol fel TikTok. Fodd bynnag, mae'r sefyllfa wedi gwaethygu, ac mae athrawon yn parhau i gael eu lanlwytho i'r llwyfan cyfryngau cymdeithasol, ac mae adroddiadau nawr bod gan rai o'r fideos hyn hashnodau fel 'paedo', mae gan eraill iaith hynod ddifrïol, ac mae rhai wedi cynnwys wynebau athrawon wedi'u gosod ar ddelweddau pornograffig. Gweinidog, mae hyn yn achosi llawer o ofid i athrawon sydd wedi'u targedu, ac mae gan undeb yr athrawon NASUWT enghreifftiau o athrawon yn cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith oherwydd straen, a hyd yn oed yn gadael y proffesiwn yn gyfan gwbl nawr. Byddwn i'n croesawu datganiad manwl, os gwelwch yn dda, ar y mater hwn, a pha gamau yn union sydd wedi'u cymryd, a pha ganllawiau yn union sydd wedi'u rhoi i athrawon, ysgolion ac awdurdodau lleol ar y mater hwn, ac i'r Gweinidog amlinellu'n fanwl pa drafodaethau y maen nhw wedi'u cael gyda Llywodraethau eraill y DU, yn ogystal â Chyngor y DU ar Ddiogelwch y Rhyngrwyd. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i'r Senedd gyfan fod yn ymwybodol ohono nawr, o ystyried difrifoldeb y problemau a'r effaith y mae'n ei chael nawr ar yrfaoedd addysgu a llesiant ac addysg ein plant. Diolch.
Thank you. Well, I think we discussed last week how completely unacceptable this sort of behaviour is, and it's incredibly disappointing that our teachers are being targeted with abuse on social media. I updated, I think last week, that we have asked TikTok to remove any instances of inappropriate or offensive content immediately, and we have provided guidance on harmful viral challenges to support teachers in dealing with any instances. The Minister has pledged to continue to work with the UK Council for Internet Safety, and also the UK Safer Internet Centre, so that we can have a co-ordinated approach, and I know he is looking at what can be done on a four-nation basis across the UK also.
Diolch. Wel, rwy'n credu ein bod ni wedi trafod yr wythnos diwethaf pa mor gwbl annerbyniol yw'r math hwn o ymddygiad, ac mae'n hynod siomedig bod ein hathrawon yn cael eu targedu gyda cham-driniaeth ar y cyfryngau cymdeithasol. Rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf, rwy'n credu, yr wythnos diwethaf, ein bod ni wedi gofyn i TikTok ddileu unrhyw achosion o gynnwys amhriodol neu dramgwyddus ar unwaith, ac rydym ni wedi darparu canllawiau ar heriau feirol niweidiol i gefnogi athrawon i ymdrin ag unrhyw achosion. Mae'r Gweinidog wedi addo parhau i weithio gyda Chyngor y DU ar gyfer Diogelwch ar y Rhyngrwyd, a hefyd Canolfan Rhyngrwyd Mwy Diogel y DU, fel y gallwn ni gael dull cydgysylltiedig, a gwn i ei fod yn edrych ar yr hyn y mae modd ei wneud ar sail pedair gwlad ledled y DU hefyd.
I, first, would like to request two statements. But, in the first instance, I want to echo the points made by my colleague James Evans. I was present at the meeting; I think it was Friday. And I was amazed by the number of council leaders, planning officers, who attended the meeting and raised their concerns about the lack of—the stop to—building that's going ahead. And I know the coalition deal that you've done with Plaid Cymru—all the emphasis on second homes—but yet we have thousands of homes in Wales now that are unable to go ahead in planning. Young people simply cannot get on the ladder; we need more housing. It's true that the special areas of conservation management oversight group, a planning sub-group and an NRW project group with several work streams have been formed, but it has been made very clear to me that this is not working for our councils across Wales. So, will you arrange for the Minister to make an urgent oral statement outlining what steps she's going to take?
Secondly, the Minister knows that I'm opposed to the NHS COVID pass, but I accept that the majority voted in favour and that is democracy. The Older People's Commissioner for Wales, however, has highlighted that only 40 per cent of over-75s in Wales use the internet, compared to 71 per cent of 65 to 74-year-olds. It's essential that all residents have the ability to request a paper COVID pass, and, Minister—and the First Minister is here as well listening to this—I am receiving a lot—. We do have an older population in Aberconwy, and people are phoning quite distressed about the lack of ability to obtain a COVID pass so that they can go to a show or a theatre in our Venue Cymru. The phone lines are not always working—
Hoffwn i, yn gyntaf, ofyn am ddau ddatganiad. Ond, yn y lle cyntaf, rwyf i eisiau adleisio'r pwyntiau a gafodd eu gwneud gan fy nghyd-Aelod James Evans. Roeddwn i'n bresennol yn y cyfarfod; rwy'n credu mai dydd Gwener ydoedd. A chefais i fy syfrdanu gan nifer yr arweinwyr cyngor, swyddogion cynllunio, a oedd yn bresennol yn y cyfarfod a oedd yn codi eu pryderon am y diffyg— yr atal—adeiladu sy'n mynd yn ei flaen. A gwn i am y cytundeb clymblaid yr ydych chi wedi'i wneud gyda Phlaid Cymru—yr holl bwyslais ar ail gartrefi—ond eto mae gennym ni filoedd o gartrefi yng Nghymru nawr nad oes modd bwrw ymlaen â nhw oherwydd cynllunio. Ni all pobl ifanc gael troed ar yr ysgol; mae angen mwy o dai arnom ni. Mae'n wir fod ardaloedd arbennig y grŵp goruchwylio rheoli cadwraeth, is-grŵp cynllunio a grŵp prosiect Cyfoeth Naturiol Cymru gyda sawl ffrwd waith wedi'u ffurfio, ond cafodd ei wneud yn glir iawn i mi nad yw hyn yn gweithio i'n cynghorau ledled Cymru. Felly, a wnewch chi drefnu i'r Gweinidog wneud datganiad llafar brys yn amlinellu pa gamau y bydd hi'n eu cymryd?
Yn ail, mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n gwrthwynebu tocynnau COVID y GIG, ond rwy'n derbyn bod y mwyafrif wedi pleidleisio o blaid a dyna yw democratiaeth. Fodd bynnag, mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith mai dim ond 40 y cant o bobl dros 75 oed yng Nghymru sy'n defnyddio'r rhyngrwyd, o'i gymharu â 71 y cant o bobl 65 i 74 oed. Mae'n hanfodol bod gan bob preswylydd y gallu i ofyn am docyn COVID papur, a, Gweinidog—ac mae'r Prif Weinidog yma hefyd yn gwrando ar hyn—rwy'n cael llawer—. Mae gennym ni boblogaeth hŷn yn Aberconwy, ac mae pobl yn ffonio yn eithaf pryderus ynghylch y diffyg gallu i gael tocyn COVID fel y gallan nhw fynd i sioe neu theatr yn ein Venue Cymru. Nid yw'r llinellau ffôn bob amser yn gweithio—
You are out of time—
Rydych chi wedi mynd dros eich amser chi—
Okay. Just this quick point—
Iawn. Dim ond y pwynt cyflym hwn—
—and I don't want to do the Trefnydd's job for her, but we do have a statement and regulations on COVID passes later on this afternoon. So, you're asking for a statement that's about to be called, if you—
—ac nid wyf i eisiau gwneud gwaith y Trefnydd iddi, ond mae gennym ni ddatganiad a rheoliadau ar docynnau COVID yn ddiweddarach y prynhawn yma. Felly, rydych chi'n gofyn am ddatganiad sydd ar fin cael ei alw, os ydych chi—
Right. A final quick point: the calls are costing between 2p and 40p per minute, and this is unacceptable. So, could we have a statement on that, and maybe include it—
Iawn. Pwynt cyflym olaf: mae'r galwadau'n costio rhwng 2c a 40c y funud, ac mae hyn yn annerbyniol. Felly, a gawn ni ddatganiad ar hynny, ac efallai ei gynnwys—
Yes, yes. I will make sure that the statement happens this afternoon. The health Minister will be here to answer questions on COVID this afternoon.
Iawn, iawn. Byddaf i'n sicrhau bod y datganiad yn digwydd y prynhawn yma. Bydd y Gweinidog iechyd yma i ateb cwestiynau ar COVID y prynhawn yma.
Thank you for your help, Llywydd.
Diolch am eich cymorth, Llywydd.
And you can ask it again, Janet Finch-Saunders, if you want, to the Minister.
A gallwch chi ei ofyn eto, Janet Finch-Saunders, os ydych chi'n dymuno, i'r Gweinidog.
Thank you.
Diolch.
I'll call you.
Byddaf i'n eich galw chi.
I'll take you up on that. Thank you.
Fe wnaf i dderbyn eich cynnig. Diolch.
Yes. Trefnydd.
Iawn. Trefnydd.
Thank you. I don't think there's anything further to add, but I do agree with you that everybody should be able to get a paper pass.
In relation to the coalition deal you refer to, I presume you mean the co-operation agreement. You know, I absolutely agree with you—planning should be an enabler. It's really important that happens, and you'll be aware that planning has been updated. So, I really do not, as I said to James Evans, see the need for an urgent statement.
Diolch. Nid wyf yn credu bod unrhyw beth arall i'w ychwanegu, ond rwy'n cytuno â chi y dylai pawb allu cael tocyn papur.
O ran y cytundeb clymblaid yr ydych chi'n cyfeirio ato, rwy'n tybio eich bod chi'n golygu'r cytundeb cydweithredu. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—dylai cynllunio fod yn hwylusydd. Mae'n bwysig iawn bod hynny'n digwydd, a byddwch chi'n ymwybodol bod cynllunio wedi'i ddiweddaru. Felly, nid wyf i mewn gwirionedd, fel y dywedais i wrth James Evans, yn gweld yr angen am ddatganiad brys.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nghymru. Felly, y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.
The next item, therefore, is the statement by the First Minister on the British-Irish Council summit in Wales. Therefore, the First Minister to make his statement—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. On 19 November, Friday last, Wales hosted the thirty-sixth summit of the British-Irish Council at St Fagans National Museum of History in Cardiff. The Minister for Education and the Welsh Language and I represented the Welsh Government. We were joined by representatives of all BIC member administrations either in person or via our videoconferencing systems. I welcomed leaders from the UK, Ireland, which was represented by both the Taoiseach and the Tánaiste, Northern Ireland, Scotland, Jersey, Guernsey and the Isle of Man. I also held bilateral meetings with Michael Gove, who led the UK delegation, Nicola Sturgeon, First Minister of Scotland, and the Northern Ireland Executive delegation—Ministers Deirdre Hargey and Gary Middleton—as well as the newly appointed Deputy Chief Minister of the Isle of Man, Jane Poole-Wilson.
The summit took place at a particularly crucial moment for the member administrations of the British-Irish Council, in the context of recovery from the pandemic, continuing discussions between the UK and the EU, and the need for Governments to work together to take action against climate change, following COP26 in Glasgow. Our collective discussions, Dirprwy Lywydd, provided a valuable opportunity to consider latest political developments, to share experiences on tackling common challenges, and to identify ways though which we can harness the combined experience and energy of the Governments to the benefit of all the people across the islands represented. In particular, at an early-morning meeting on Friday before the main summit plenary event, we discussed ways of accelerating the collective contributions that members of the BIC could make in pursuit of the COP26 agenda. The discussion focused on the importance of citizen and community engagement in a just transition to net zero, and work is planned to share research and consider further engagement with coastal, post-industrial and rural communities in this agenda.
The formal plenary provided an opportunity to explore different perspectives on the operation of the Northern Ireland protocol and the state of relations between the constituent members of the council and the European Union. In relation to the current position on the negotiations between the UK Government and the EU, I took the opportunity to reinforce the Welsh Government's view of the importance of making progress and resolving issues through dialogue rather than unilateral action or ultimatum.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ar 19 Tachwedd, dydd Gwener diwethaf, cynhaliodd Cymru uwchgynhadledd Cyngor Prydeinig-Gwyddelig rhif tri deg chwech yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan yng Nghaerdydd. Roedd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a minnau'n cynrychioli Llywodraeth Cymru. Ymunodd cynrychiolwyr o holl weinyddiaethau aelodau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig â ni naill ai'n bersonol neu drwy ein systemau fideogynadledda. Croesawais arweinwyr o'r DU, Iwerddon, a oedd wedi'u cynrychioli gan y Taoiseach a'r Tánaiste, Gogledd Iwerddon, yr Alban, Jersey, Guernsey ac Ynys Manaw. Cynhaliais gyfarfodydd dwyochrog hefyd gyda Michael Gove, a arweiniodd ddirprwyaeth y DU, Nicola Sturgeon, Prif Weinidog yr Alban, a dirprwyaeth Weithredol Gogledd Iwerddon—y Gweinidogion Deirdre Hargey a Gary Middleton—yn ogystal â Dirprwy Brif Weinidog newydd Ynys Manaw, Jane Poole-Wilson.
Cafodd yr uwchgynhadledd ei chynnal ar adeg arbennig o hanfodol i aelodau gweinyddiaethau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, yng nghyd-destun adferiad o'r pandemig, trafodaethau parhaus rhwng y DU a'r UE, a'r angen i Lywodraethau gydweithio i weithredu yn erbyn newid hinsawdd, yn dilyn COP26 yn Glasgow. Rhoddodd ein trafodaethau ar y cyd, Dirprwy Lywydd, gyfle gwerthfawr i ystyried y datblygiadau gwleidyddol diweddaraf, i rannu profiadau o ymdrin â heriau cyffredin, ac i nodi ffyrdd y gallwn ni ddefnyddio profiad ac egni cyfunol y Llywodraethau er budd yr holl bobl ledled yr ynysoedd sy'n cael eu cynrychioli. Yn benodol, mewn cyfarfod bore cynnar ddydd Gwener cyn prif ddigwyddiad cyfarfod llawn yr uwchgynhadledd, gwnaethom ni drafod ffyrdd o gyflymu'r cyfraniadau cyfunol y gallai aelodau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig eu gwneud wrth fynd ar drywydd agenda COP26. Canolbwyntiodd y drafodaeth ar bwysigrwydd ymgysylltu â dinasyddion a'r gymuned mewn cyfnod pontio teg i sero net, ac mae gwaith wedi'i gynllunio i rannu ymchwil ac ystyried ymgysylltu arall â chymunedau arfordirol, ôl-ddiwydiannol a gwledig ar yr agenda hon.
Roedd y cyfarfod ffurfiol llawn yn gyfle i archwilio safbwyntiau gwahanol ar weithredu protocol Gogledd Iwerddon a chyflwr y berthynas rhwng aelodau cyfansoddol y cyngor a'r Undeb Ewropeaidd. O ran y sefyllfa bresennol ynghylch y trafodaethau rhwng Llywodraeth y DU a'r UE, manteisiais ar y cyfle i atgyfnerthu barn Llywodraeth Cymru am bwysigrwydd gwneud cynnydd a datrys materion drwy ddeialog yn hytrach na gweithredu unochrog neu wltimatwm.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Dirprwy Lywydd, mae pob uwchgynhadledd yn canolbwyntio ar faes penodol yng ngwaith y cyngor. Fel ei thema, dewisodd uwchgynhadledd Caerdydd edrych ar ieithoedd brodorol, lleiafrifol a llai eu defnydd, gan gyfeirio'n benodol at bolisi blynyddoedd cynnar a gofal plant. Wrth arwain ar yr eitem hon, roeddem yn gallu elwa ar y gwaith arloesol sydd gennym yng Nghymru ar addysg ieithyddol yn y blynyddoedd cynnar.
Yn unol â thema'r uwchgynhadledd hon, a'r ffordd yr ydym yn gweithio yng Nghymru fel gwlad ddwyieithog, cafodd trafodaethau'r cyfarfod llawn eu cynnal yn ddwyieithog am y tro cyntaf yn un o uwchgynadleddau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig. Roedd darpariaeth cyfieithu ar y pryd o'r Gymraeg, y Wyddeleg a'r Aeleg i'r Saesneg. Roedd Gweinidogion o Gymru, yr Alban ac Iwerddon, felly, yn gallu cyfrannu i'r trafodaethau yn eu hieithoedd eu hunain. Roeddwn yn falch hefyd ein bod wedi cael cyfraniadau yn ieithoedd Ynys Manaw, Jersey a Guernsey yn ystod ein sgyrsiau, gan amlygu eto amrywiaeth ieithyddol gyfoethog yr ynysoedd hyn.
Diprwy Lywydd, each summit focuses on a particular strand within the work of the council. The Cardiff summit took as its theme support for minority, indigenous and lesser used languages, with specific reference to early years and childcare policy. In leading this item, we were able to draw on the pioneering work in Wales on early years language education.
In keeping with this theme of the summit, and in line with the way we work in Wales as a bilingual nation, the plenary discussions were conducted on a multilingual basis. For the first time at a summit of the BIC, there was simultaneous interpretation from Welsh, Irish and Gaelic into English, which enabled delegations from Wales, Scotland, and Ireland to make contributions to the discussions using their own languages. I was also delighted that contributions in Manx, Jèrriais, and Guernésiais also featured during our conversations, which further demonstrated the rich linguistic diversity across these islands.
Dirprwy Lywydd, we also noted progress made in the implementation of proposals agreed at the thirty-fifth BIC summit in Northern Ireland in June of this year, and particularly the scope for the newly established senior officials group to support the future work of the council. The plenary also endorsed the work of the ministerial group held earlier in the year, which focused on sustainable transport arrangements, particularly in the context of climate change. A joint communiqué was issued after the summit was over.
I'd like to take this opportunity, Dirprwy Lywydd, to put on record my thanks to David Anderson, director general of Amgueddfa Cymru, National Museum Wales, and the team at St Fagans for being such excellent hosts. Holding the event at the museum provided an opportunity to demonstrate the rich cultural history of Wales in a unique and memorable location, and that was widely appreciated by the visiting delegations. The summit agreed that it will meet again in the summer of 2022, and this time on the island of Guernsey.
Dirprwy Lywydd, gwnaethom ni hefyd nodi'r cynnydd sydd wedi'i wneud o ran gweithredu'r cynigion y cafodd eu cytuno arnyn nhw yn uwchgynhadledd Cyngor Prydeinig-Gwyddelig rhif tri deg pump yng Ngogledd Iwerddon ym mis Mehefin eleni, ac yn arbennig y cyfle i'r grŵp uwch swyddogion sydd newydd ei sefydlu gefnogi gwaith y cyngor yn y dyfodol. Roedd y Cyfarfod Llawn hefyd yn cymeradwyo gwaith y grŵp gweinidogol a gafodd ei gynnal yn gynharach yn y flwyddyn, a oedd yn canolbwyntio ar drefniadau trafnidiaeth gynaliadwy, yn enwedig yng nghyd-destun newid hinsawdd. Cafodd gorchymyn ar y cyd ei gyhoeddi ar ôl i'r uwchgynhadledd orffen.
Hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn, Dirprwy Lywydd, i nodi fy niolch i David Anderson, cyfarwyddwr cyffredinol Amgueddfa Cymru, a'r tîm yn Sain Ffagan am fod yn westeiwyr mor ardderchog. Roedd cynnal y digwyddiad yn yr amgueddfa yn gyfle i ddangos hanes diwylliannol cyfoethog Cymru mewn lleoliad unigryw a chofiadwy, a chafodd hynny ei werthfawrogi'n eang gan y dirprwyaethau a oedd yn ymweld. Cytunodd yr uwchgynhadledd y bydd yn cyfarfod eto yn haf 2022, a'r tro hwn ar ynys Guernsey.
Ar ran y Ceidwadwyr, Darren Millar.
On behalf of the Conservatives, Darren Millar.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you, First Minister, for your statement. I think it's very welcome that you're making an oral statement to the Chamber following the summit in Wales, because, of course, usually, we tend to receive written statements only in respect of these important relationships. So, I do welcome that, and I would put on record a request, if I may, for this to be a more regular feature following British-Irish Council summits in the future. I'm also pleased to hear that the summit took place, of course, in St Fagans, something that I like to showcase visitors to Wales whenever they visit this part of the world. It truly is one of the most incredible museums, I think, in the whole of Europe, and it's always a delight to be able to see the expressions on people's faces as they learn about Wales, our culture and our history as they go around that tremendous place.
First Minister, you referred to a number of issues in your statement. Obviously, the protocol will have been something of an important issue for members of the summit to consider, and I am pleased that it does appear that is there a different mood music around the protocol at the moment, and there appears to be a great deal of willingness both on the European Commission side and the UK Government side to wanting to secure an agreement without triggering article 16. That, of course, is in everybody's interest, and I am pleased to see that that does appear now to be the case. Would you agree with me that that mood music was rather different at this particular summit than from previous discussions with Governments, both in London and Dublin, and what are your hopes and anticipations for the timescale for an agreement?
You made reference as well, of course, to the work that the British-Irish Council has done in terms of highlighting the issue of minority languages. As you will know, I have been a long-standing member of the British-Irish Parliamentary Assembly, and one of our work streams in that assembly has been around minority languages, and the world-leading work that we have done here in Wales has been something that we have always liked to share and encourage other people in the various BIPA jurisdictions to adopt. So, I'm very pleased that the British-Irish Council has also been discussing this important issue. And I wonder whether you can tell us what consideration the British-Irish Council and the hosts of each summit give to the British-Irish Parliamentary Assembly's agenda when considering what topics to include in the themes that are discussed at each meeting.
I noted with interest that you referred to the impact of the pandemic as well, of course, and the vaccination programme in your statement. That is also a subject of a current British-Irish Parliamentary Assembly inquiry—in fact, it's the European affairs committee of that British-Irish assembly, which I must declare an interest in as the chair of that committee. We are undertaking an inquiry into the roll-out of vaccinations across Europe and in the different BIPA jurisdictions at present, and I think it would be useful for the British-Irish Parliamentary Assembly to share its findings with, obviously, all of the Governments in the different BIPA jurisdictions to see whether that has anything useful to add to the discussions that might take place.
I do welcome this statement. I hope that we can continue to have oral statements in the future on these important topics, and perhaps there will be some way in which parties across the Senedd can work together to feed some of these work streams into the wider parliamentary business of the Senedd in the future in order that we can capitalise on the good work that's been done by BIPA, the British-Irish Council and others in terms of forging these important relationships across the whole of the British isles.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Rwy'n credu ei bod yn galonogol iawn eich bod chi'n gwneud datganiad llafar i'r Siambr yn dilyn yr uwchgynhadledd yng Nghymru, oherwydd, wrth gwrs, fel arfer, rydym ni'n dueddol o dderbyn datganiadau ysgrifenedig o ran y cydberthnasau pwysig hyn yn unig. Felly, rwyf i'n croesawu hynny, a byddwn i'n cofnodi cais, os caf i, i hyn fod yn nodwedd fwy rheolaidd yn dilyn uwchgynadleddau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn y dyfodol. Rwyf i hefyd yn falch o glywed bod yr uwchgynhadledd wedi digwydd, wrth gwrs, yn Sain Ffagan, rhywbeth yr wyf i'n hoffi ei arddangos i ymwelwyr â Chymru pryd bynnag y byddan nhw'n ymweld â'r rhan hon o'r byd. Mae hi wir yn un o'r amgueddfeydd mwyaf anhygoel, rwy'n credu, yn Ewrop gyfan, ac mae bob amser yn bleser gallu gweld yr ymateb ar wynebau pobl wrth iddyn nhw ddysgu am Gymru, ein diwylliant a'n hanes wrth iddyn nhw fynd o gwmpas y lle gwych hwnnw.
Prif Weinidog, gwnaethoch chi gyfeirio at nifer o faterion yn eich datganiad. Yn amlwg, bydd y protocol wedi bod yn fater pwysig i aelodau'r uwchgynhadledd ei ystyried, ac rwyf i'n falch ei bod yn ymddangos bod ymdeimlad gwahanol o amgylch y protocol ar hyn o bryd, ac mae'n ymddangos bod llawer iawn o barodrwydd ar ochr y Comisiwn Ewropeaidd ac ochr Llywodraeth y DU i fod eisiau sicrhau cytundeb heb sbarduno erthygl 16. Mae hynny, wrth gwrs, er budd pawb, ac rwyf i'n falch o weld bod hynny'n ymddangos yn wir nawr. A fyddech chi'n cytuno â mi fod y naws ychydig yn wahanol yn yr uwchgynhadledd benodol hon nag o drafodaethau blaenorol gyda Llywodraethau, yn Llundain a Dulyn, a beth yw eich gobeithion a'ch disgwyliadau o ran yr amserlen ar gyfer cytundeb?
Gwnaethoch chi gyfeirio hefyd, wrth gwrs, at y gwaith y mae'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig wedi'i wneud o ran tynnu sylw at fater ieithoedd lleiafrifol. Fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi bod yn aelod hirsefydlog o Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, ac mae un o'n ffrydiau gwaith yn y cynulliad hwnnw wedi bod yn ymwneud ag ieithoedd lleiafrifol, ac mae'r gwaith sy'n arwain y byd yr ydym ni wedi'i wneud yma yng Nghymru wedi bod yn rhywbeth yr ydym ni bob amser wedi hoffi ei rannu ac annog pobl eraill yn y gwahanol awdurdodaethau Cynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon i'w mabwysiadu. Felly, rwy'n falch iawn bod y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig hefyd wedi bod yn trafod y mater pwysig hwn. A tybed a wnewch chi ddweud wrthym ni pa ystyriaeth y mae'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig a gwesteiwyr pob uwchgynhadledd yn ei rhoi i agenda'r Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig wrth ystyried pa bynciau i'w cynnwys yn y themâu sy'n cael eu trafod ym mhob cyfarfod.
Nodais gyda diddordeb, eich bod chi wedi cyfeirio at effaith y pandemig hefyd, wrth gwrs, a'r rhaglen frechu yn eich datganiad. Mae hynny hefyd yn destun ymchwiliad presennol gan y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig—mewn gwirionedd, pwyllgor materion Ewropeaidd y cynulliad Prydeinig-Gwyddelig hwnnw, y mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant ynddo fel cadeirydd y pwyllgor hwnnw. Rydym ni'n cynnal ymchwiliad i gyflwyno brechiadau ledled Ewrop ac yn y gwahanol awdurdodaethau Cynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon rannu ei ganfyddiadau â'r holl Lywodraethau yn y gwahanol awdurdodaethau yng Nghynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, yn amlwg, i weld a oes gan hynny unrhyw beth defnyddiol i'w ychwanegu at y trafodaethau a allai ddigwydd.
Rwy'n croesawu'r datganiad hwn. Rwy'n gobeithio y gallwn ni barhau i gael datganiadau llafar yn y dyfodol ar y pynciau pwysig hyn, ac efallai y bydd rhyw ffordd y gall pleidiau ledled y Senedd gydweithio i gyfrannu rhai o'r ffrydiau gwaith hyn i fusnes seneddol ehangach y Senedd yn y dyfodol er mwyn i ni allu manteisio ar y gwaith da sy'n cael ei wneud gan Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig ac eraill o ran meithrin y cydberthnasau pwysig hyn ledled ynysoedd Prydain i gyd.
Dirprwy Lywydd, I thank Darren Millar for that contribution. I was very keen to make an oral statement today both because this particular summit was held here in Wales and because of the significance of the items that were on the agenda, and I've heard what the Member has said about oral statements in future, were the British-Irish Council to be engaged on matters that clearly would be of interest here.
I share everything he said about St Fagans, in my own constituency, of course. This wasn't the first British-Irish Council to be held in St Fagans. The first one was held in 2002, and because I am as old as the hills, Dirprwy Lywydd, I was there at that one as well. Bertie Ahern was the Taoiseach—[Interruption.]—I should be; I may well be, indeed. [Laughter.] In those days, because the British-Irish Council had not long been in existence because of the Good Friday agreement, it was attended by the Prime Minister as well, and Darren Millar is absolutely right, Llywydd—you can see the impression that the museum makes on people who are visiting it for the first time, and that was very evident on Thursday and Friday last week.
I agree with what Darren Millar said, Dirprwy Lywydd—there was a different mood music. I'd met the German ambassador here in Cardiff early in the day on Thursday, and he reported the same impression from the Commission, and the contributions by Michael Gove at the plenary sessions particularly, I thought, were designed to assist in that different mood music to help to move forward the prospects of securing an agreement. Quite certainly, everybody who spoke—apart from the UK Government, who, for understandable reasons, I think, didn't comment on this issue, but I think every other contribution—emphasised, as the Member has, that it is in everybody's interests to avoid the triggering of article 16.
I thank Darren Millar for what he said about the parliamentary assembly's work. Personally, and on behalf of the Welsh Government, I have argued that there ought to be a closer synergy between the work of the council and the work of the assembly and that we ought to think about, every now and then, getting together where there is a common piece of work going on. That's not been a view necessarily supported by all members of the council, but my own view is that a great deal of work goes on in both forums, it often is of common interest, and certainly the COVID impact was discussed in a very lively way on Thursday and Friday, because, of course, the Republic of Ireland has recently had to introduce fresh measures, the Executive in Northern Ireland was in the middle of making its decisions, and, by now, we may have heard of conclusions in Scotland as well. So, I'm very happy to go on working on that idea that we should make more of the synergies that could be created between the work of the ministerial group and the parliamentary group when we're both engaged on common concerns.
Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Darren Millar am y cyfraniad hwnnw. Roeddwn i'n awyddus iawn i wneud datganiad llafar heddiw oherwydd i'r uwchgynhadledd benodol hon gael ei chynnal yma yng Nghymru ac oherwydd arwyddocâd yr eitemau a oedd ar yr agenda, ac rwyf i wedi clywed yr hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud o ran datganiadau llafar yn y dyfodol, pe byddai'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ymwneud â materion a fyddai'n amlwg o ddiddordeb yma.
Rwy'n rhannu popeth a wnaeth ef ei ddweud am Sain Ffagan, yn fy etholaeth i, wrth gwrs. Nid hwn oedd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig cyntaf i gael ei gynnal yn Sain Ffagan. Cafodd yr un cyntaf ei gynnal yn 2002, ac oherwydd fy mod i mor hen ag Adda, Dirprwy Lywydd, roeddwn i yno hefyd. Bertie Ahern oedd y Taoiseach—[Torri ar draws.]—dylwn i fod; mae'n ddigon posibl fy mod i, yn wir. [Chwerthin.] Yn y dyddiau hynny, gan nad oedd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig wedi bod mewn bodolaeth ers tro oherwydd cytundeb Dydd Gwener y Groglith, roedd y Prif Weinidog yn bresennol hefyd, ac mae Darren Millar yn llygad ei le, Llywydd—gallwch chi weld yr argraff y mae'r amgueddfa yn ei gwneud ar bobl sy'n ymweld â hi am y tro cyntaf, ac roedd hynny'n amlwg iawn ddydd Iau a dydd Gwener yr wythnos diwethaf.
Rwy'n cytuno â'r hyn y dywedodd Darren Millar, Dirprwy Lywydd—y naws wahanol. Roeddwn i wedi cwrdd â llysgennad yr Almaen yma yng Nghaerdydd yn gynnar yn y dydd ddydd Iau, ac adroddodd ef yr un argraff gan y Comisiwn, ac roedd y cyfraniadau gan Michael Gove yn y cyfarfodydd llawn yn enwedig, yn fy marn i, wedi'u cynllunio i gynorthwyo yn y naws wahanol honno i helpu i symud ymlaen â'r posibilrwydd o sicrhau cytundeb. Yn sicr, pwysleisiodd pawb a siaradodd—ar wahân i Lywodraeth y DU, nad oedd, am resymau dealladwy, wedi gwneud sylwadau ar y mater hwn, ond rwy'n credu bod pob cyfraniad arall—wedi pwysleisio, fel y mae'r Aelod wedi, ei fod er budd pawb i osgoi sbarduno erthygl 16.
Diolch i Darren Millar am yr hyn a ddywedodd ef am waith y cynulliad seneddol. Yn bersonol, ac ar ran Llywodraeth Cymru, rwyf i wedi dadlau y dylai fod synergedd agosach rhwng gwaith y cyngor a gwaith y cynulliad ac y dylem ni feddwl amdano, bob hyn a hyn, gan ddod at ein gilydd lle mae darn cyffredin o waith yn digwydd. Nid yw hynny wedi bod yn farn sydd o reidrwydd wedi'i chefnogi gan holl aelodau'r cyngor, ond fy marn i yw bod llawer iawn o waith yn digwydd yn y ddau fforwm, sydd o ddiddordeb cyffredin yn aml, ac yn sicr cafodd effaith COVID ei thrafod mewn ffordd fywiog iawn ddydd Iau a dydd Gwener, oherwydd, wrth gwrs, mae Gweriniaeth Iwerddon wedi gorfod cyflwyno mesurau newydd yn ddiweddar, yr oedd y Weithrediaeth yng Ngogledd Iwerddon ar ganol gwneud ei phenderfyniadau, ac, erbyn hyn, efallai ein bod ni wedi clywed am gasgliadau yn yr Alban hefyd. Felly, rwy'n hapus iawn i fynd ati i weithio ar y syniad hwnnw y dylem ni wneud mwy o'r synergeddau y mae modd eu creu rhwng gwaith y grŵp gweinidogol a'r grŵp seneddol pan fydd y ddau ohonom ni'n ymwneud â phryderon cyffredin.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu, yn eich datganiad ysgrifenedig, wrth ymateb i'r uwchgynhadledd ddiwethaf, roeddech chi wedi cyfeirio at y ffaith bryd hynny nad oedd y Prif Weinidog Prydeinig wedi mynychu. Doedd e ddim wedi mynychu eto, ac, a dweud y gwir, dwi ddim yn credu ei fod e byth wedi mynychu. Doedd Theresa May byth wedi mynychu, David Cameron byth wedi mynychu. Mae'n rhaid ichi fynd nôl i Gordon Brown yn 2007, dwi'n credu. Rwy'n gwybod hyn achos roeddwn i'n darllen—. Roedd e wedi mynychu ym Melffast bryd hynny a dwi'n gwybod hyn achos mae e yn llyfr newydd Ieuan Wyn Jones, a dwi'n credu iddo gynrychioli Llywodraeth Cymru yn yr uwchgynhadledd honno tra oedd Rhodri Morgan yn ymadfer o'i salwch. Fe wnaeth Gordon Brown ddim ond troi lan oherwydd dwi'n credu bod Ian Paisley a Micheál Martin wedi bygwth canslo'r holl beth pe bai e ddim. Pam ŷch chi'n meddwl bod Prif Weinidogion Prydeinig mor amharod i fynychu'r uwchgynhadledd? Hynny yw, onid yw e'n bwysig? Tra bod pob Llywodraeth arall fel arfer yn hala eu Prif Weinidogion nhw, ac yn yr achos yma y Taoiseach a'r Tánaiste, onid yw o leiaf yn dangos amharch, a dweud y gwir, i'r Llywodraethau eraill fod Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ddim yn cael ei chynrychioli yn yr un modd?
Mae Micheál Martin, y Taoiseach, wedi cyflwyno rhai syniadau ynglŷn â'r cyngor a chryfhau'r cyngor. Ydyw e wedi rhannu rhai o'r syniadau rŷch chi wedi'u crybwyll nawr, rhai syniadau eich hunain o ran diwygio y berthynas gyda'r corff seneddol cyfochrog? Mae statws cyfansoddiadol gwahanol gan yr amrediad o aelodau o'r cyngor, onid oes e? Mae gennych chi'r Weriniaeth, wrth gwrs, fel gwlad annibynnol; mae gennych chi Ogledd Iwerddon, Cymru a'r Alban, wrth gwrs, gyda'u seneddau datganoledig; ac wedyn mae gennych chi'r Crown dependencies, wrth gwrs, sydd â statws rhywle yn y canol—yn eithaf diddorol, tu fas i'r Undeb Ewropeaidd ond tu fewn i'r undeb tollau, tu fas i'r Deyrnas Gyfunol ac eto yn arddel Prydeindod. Mae hynny'n ddiddorol yng nghyd-destun y trafodaethau ddaw drwy'r comisiwn cyfansoddiadol. Oeddech chi wedi cael cyfle yn ystod y sgyrsiau ar yr ochr, sydd weithiau y rhai mwyaf diddorol yn ystod y sesiynau yma, i drafod y comisiwn cyfansoddiadol a'r gwersi, efallai, o'r amrediad yna o fodelau cyfansoddiadol sydd yn berthnasol i ni?
Yn olaf, ieithoedd lleiafrifol oedd un o'r themâu oedd wedi cael eu trafod. Oedd yna drafodaeth o gwbl ynglŷn â'r addewid gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i gyflwyno deddfwriaeth ynglŷn â'r iaith Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon yn dilyn yr argyfwng gwleidyddol a fu yn Stormont rai blynyddoedd yn ôl? Mae yna addewid i fod i ddeddfu cyn diwedd y flwyddyn, ond ychydig o wythnosau sydd ar ôl. Oedd yna unrhyw beth i'w adrodd o ran cynnydd i'r perwyl hwnnw?
Thank you, Dirprwy Lywydd. In your written statement in response to the previous summit, I think you mentioned that the UK Prime Minister had not attended, and he didn't attend again. In fact, I don't think he's ever attended, and I don't think Theresa May attended and neither did David Cameron. You have to go back to Gordon Brown in 2007, I think. I know this because I was reading—. He attended in Belfast at that time and I know this because it's included in Ieuan Wyn Jones's new book, and he was representing the Welsh Government at that summit whilst Rhodri Morgan was recovering from illness. And Gordon Brown only turned up because Ian Paisley and Micheál Martin had threatened to cancel the whole thing if he hadn't done so. So, why do you think that UK Prime Ministers are so unwilling to attend the summit? Isn't it important? Whilst every other Government, as a rule, sends their First Ministers, and in this case the Taoiseach and the Tánaiste, doesn't it at least show some disrespect, if truth be told, to the other Governments that the UK Government isn't represented in the same way?
Micheál Martin, the Taoiseach, has put forward some ideas in relation to the council and strengthening the council. I'm wondering whether he shares some of the ideas you have mentioned now, your ideas on reforming the relationship with the parliamentary assembly. There is a different constitutional status to the various members of the council, isn't there? You have the Republic, of course, as an independent nation; you have Northern Ireland, Wales and Scotland with their own devolved parliaments; and then you have the Crown dependencies too, which have a status somewhere in between—quite interestingly, outwith the European Union but within the customs union, outside the UK but espousing British identity. That's interesting in the context of the discussions that will come up through the constitutional commission. I wonder whether you had an opportunity during the conversations at the periphery, which can be the most interesting during these sessions, to discuss the constitutional commission and the lessons that can be learned from that range of constitutional models that might be relevant to us.
Finally, minority languages was one of the themes discussed. Was there any discussion at all on the pledge by the UK Government to introduce legislation on the Irish language in Northern Ireland following the political crisis in Stormont some years ago? There has been a pledge to legislate before the end of the year, but there are only a few weeks remaining of this year. So, was there anything to report in terms of progress to that end?
Diolch yn fawr i Adam Price. Dwi wedi bod nawr dair neu bedair gwaith i'r uwchgynhadledd, a phob tro mae absenoldeb y Prif Weinidog yn codi—Prif Weinidog y Deyrnas Unedig. Fe allaf i weld, ddegawd yn ôl, pan oedd y system ar ôl cytundeb Good Friday yn rhedeg yn eithaf clir ac roeddem ni i gyd yn dal i fod o fewn yr Undeb Ewropeaidd—gallaf i weld roedd achos i'r Prif Weinidog beidio â bod yna. Ond, yng nghyd-destun Brexit ac yng nghyd-destun popeth sydd wedi digwydd ar ôl Brexit, mae'r achos i'r Prif Weinidog fod yna ac i siarad â'r partneriaid sydd mor bwysig yn y cytundeb yna—wel, mae hwnna'n cryfhau, dwi'n meddwl, ac roedd lot o bobl yn teimlo'n siomedig bod Mr Johnson ddim yn y gynhadledd. Roedd cyfle i fod yna ac i siarad â phobl eraill.
Roedd trafodaeth ddiddorol gyda'r Taoiseach a'r bobl eraill ar sut allwn ni gryfhau y cyngor, ac mae nifer o syniadau. Cyfeiriais i at y grŵp newydd o'r uwchswyddogion. Rŷn ni'n mynd i ofyn iddyn nhw i wneud rhyw fath o waith ar sut allwn ni gryfhau, ar yr un ochr, a jest diwygio sut mae'r cyngor yn gweithio, i gael popeth y gallwn ni mas o'r cyfle pan fydd pobl yn teithio o bob man i gwrdd â'i gilydd. Roedd hi'n ddiddorol, wrth gwrs, i glywed gan Ynys Manaw, Jersey a Guernsey. Mae agweddau diddorol ganddyn nhw. Roedd lot gan Brif Weinidog Jersey i'w ddweud ar y maes pysgota, er enghraifft, a sut mae hwnna'n rhan o'r trafodaethau sy'n mynd ymlaen gyda'r Undeb Ewropeaidd.
Doedd dim sôn yn y cyfarfod llawn am ddeddfu yn y maes iaith i Ogledd Iwerddon, ond o gwmpas y gynhadledd, clywais i nifer o bobl yn siarad am bwysigrwydd ar un ochr a sensitifrwydd ar yr ochr arall yr holl bwnc, a beth mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi'i addo ac, ar hyn o bryd, ddim wedi ei ddelifro.
Thank you very much to Adam Price. I have been three or four times to these summits, and every time the absence of the Prime Minister of the United Kingdom is raised. I can see, a decade ago, when the system after the Good Friday agreement was running quite smoothly and we were all still within the European Union—I can see that there was a case for the Prime Minister not attending. But, in the Brexit context and in the context of everything that has happened post Brexit, the case for the Prime Minister to be there and to discuss with the partners who are so important within that agreement—well, that case is strengthened, I think, and several people expressed disappointment that Mr Johnson wasn't there. There was an opportunity to be there and speak to the other people present.
There was an interesting discussion with the Taoiseach and others about how we can strengthen the council, and there are a number of ideas. I referred to the new group of senior officials. We're going to ask them to do some work on how we can strengthen, on the one hand, the council and also reform how the council operates, so that we can derive everything from the opportunity when people travel from all over to come together. It was very interesting of course to hear from the Isle of Man, Jersey and Guernsey. They have very interesting points of view. For example, the Chief Minister of Jersey had a great deal to say about fisheries and how that is part of the discussions with the European Union.
There wasn't a great deal of mention made in the plenary about legislation with regard to Northern Ireland and the Irish language, but that happened on the periphery of the summit. There were many people talking about the importance on the one hand and sensitivity on the other hand of this whole topic, and what the UK Government has promised to do and, at present, hasn't delivered on.
Like others, I welcome the oral statement this afternoon. I welcome the opportunity to debate and discuss the issues that have arisen, both from the meetings last week but also the wider issues of relationships in these islands. Like others who have spoken this afternoon, I also agree that the council is a good opportunity for us not just to root and deepen peace in the islands of the British isles, but also to learn from each other. And, certainly, as a past participant myself, I can certainly say that I learned a great deal from colleague Ministers in other administrations. But, you also met, First Minister, last week, at an extraordinarily difficult time in relations between these islands. I think that anyone who followed the debate and the discussion around the Northern Ireland protocol has seen nothing in the last year of its operation that was either unexpected, not predicted or in any way surprising. And the failure of UK policy in this field is a profoundly troubling matter for us all.
But, in terms of the place of Northern Ireland, of course, it does have a direct effect on the politics and policy of this place, because if we agree common frameworks that include the territory of Northern Ireland, and if Northern Ireland is following mainstream European regulations, then it is difficult to see how a common framework that includes Northern Ireland can vary itself from—
Fel eraill, rwy'n croesawu'r datganiad llafar y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r cyfle i drin a thrafod y materion sydd wedi codi, o'r cyfarfodydd yr wythnos diwethaf ond hefyd y materion ehangach sy'n ymwneud â chysylltiadau yn yr ynysoedd hyn. Fel eraill sydd wedi siarad y prynhawn yma, rwyf i hefyd yn cytuno bod y cyngor yn gyfle da, nid yn unig i ni wreiddio a dyfnhau heddwch yn ynysoedd Prydain, ond hefyd i ddysgu oddi wrth ein gilydd. Ac, yn sicr, fel cyfranogwr fy hun yn y gorffennol, gallaf i ddweud yn sicr fy mod i wedi dysgu llawer gan gyd-Weinidogion mewn gweinyddiaethau eraill. Ond, fe wnaethoch chi gyfarfod hefyd, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, ar adeg eithriadol o anodd o ran cysylltiadau rhwng yr ynysoedd hyn. Nid wyf i'n credu bod unrhyw un a ddilynodd y ddadl a'r drafodaeth ynghylch protocol Gogledd Iwerddon wedi gweld dim ym mlwyddyn ddiwethaf ei weithrediad a oedd naill ai'n annisgwyl, neu heb ei ragweld neu'n syndod mewn unrhyw ffordd. Ac mae methiant polisi'r DU yn y maes hwn yn fater sy'n peri gofid mawr i bob un ohonom ni.
Ond, o ran lle Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, mae yn cael effaith uniongyrchol ar wleidyddiaeth a pholisi y lle hwn, oherwydd os ydym ni'n cytuno ar fframweithiau cyffredin sy'n cynnwys tiriogaeth Gogledd Iwerddon, ac os yw Gogledd Iwerddon yn dilyn rheoliadau prif ffrwd Ewropeaidd, yna mae'n anodd gweld sut y gall fframwaith cyffredin sy'n cynnwys Gogledd Iwerddon amrywio o—
The Member must conclude now.
Mae'n rhaid i'r Aelod ddod i ben yn awr.
—European norms. Therefore, First Minister, my question is: how do you see the operation of common frameworks, if there is a determination in UK policy—and we saw Lord Frost saying this again—that they want there to be a major turn away from EU regulations, because that will have a direct impact on the way that common frameworks operate here in Wales?
—normau Ewropeaidd. Felly, Prif Weinidog, fy nghwestiwn i yw: sut ydych chi'n gweld fframweithiau cyffredin yn cael eu gweithredu, os oes penderfyniad ym mholisi'r DU—a gwnaethom ni weld yr Arglwydd Frost yn dweud hyn eto—eu bod nhw eisiau newid cyfeiriad mawr oddi wrth reoliadau'r UE, oherwydd bydd hynny yn cael effaith uniongyrchol ar y ffordd y mae fframweithiau cyffredin yn gweithredu yma yng Nghymru?
Well, I thank Alun Davies for that, Dirprwy Lywydd. He's absolutely right to point to the fact that the discussions about the future of the protocol have a direct impact on us here in Wales. I do very much regret the fact that the UK Government—Lord Frost being their agent in this matter—refused our request to be in the room when these discussions were taking place. Our only purpose in being there would have been to ensure that essential Welsh interests were known to those who were making the decisions. We weren't expecting to be decision makers. We thought we had a constructive part to play in making sure that those who did make decisions were well informed about the impact of the protocol on Welsh ports, for example, which I did discuss extensively with the Taoiseach and with Mr Gove.
Common frameworks work, Dirprwy Lywydd, has gone on quietly and in the background, more slowly than we would have wished, but making progress. And I'm still optimistic that we may be in a position to publish a series of those common frameworks for external scrutiny before too long. The context within which that work is carried out, however, has undoubtedly been made more challenging by the atmosphere that has, up until more recently, surrounded these discussions.
Wel, diolch i Alun Davies am hynny, Dirprwy Lywydd. Mae'n hollol gywir i dynnu sylw at y ffaith bod y trafodaethau ynghylch dyfodol y protocol yn cael effaith uniongyrchol arnom ni yma yng Nghymru. Rwyf i yn gresynu yn fawr at y ffaith bod Llywodraeth y DU—yr Arglwydd Frost yn asiant yn y mater hwn—wedi gwrthod ein cais i fod yn yr ystafell pan oedd y trafodaethau hyn yn digwydd. Ein hunig ddiben o fod yno fyddai sicrhau bod buddiannau hanfodol Cymru yn hysbys i'r rhai a oedd yn gwneud y penderfyniadau. Nid oeddem ni'n disgwyl bod yn rhan o wneud y penderfyniadau. Roeddem ni o'r farn bod gennym ni ran adeiladol i'w chwarae o ran sicrhau bod y rhai a oedd yn gwneud y penderfyniadau yn cael gwybodaeth dda am effaith y protocol ar borthladdoedd Cymru, er enghraifft, y gwnes i ei drafod yn helaeth gyda'r Taoiseach a gyda Mr Gove.
Mae gwaith fframweithiau cyffredin, Dirprwy Lywydd, wedi parhau yn dawel ac yn y cefndir, yn arafach nag y byddem ni wedi dymuno, ond yn gwneud cynnydd. Ac rwy'n dal i fod yn obeithiol y gallwn ni fod mewn sefyllfa i gyhoeddi cyfres o'r fframweithiau cyffredin hynny ar gyfer craffu allanol yn fuan. Fodd bynnag, mae'r cyd-destun y mae'r gwaith hwnnw yn cael ei wneud ynddo wedi ei wneud yn fwy heriol yn sgil yr awyrgylch sydd, hyd at yn fwy diweddar, wedi amgylchynu'r trafodaethau hyn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. You say in your statement today that dialogue, not unilateral actions or ultimatums, is important, and of course that will be true in terms of not invoking article 16 to hide behind the mess that has somehow been created by a bad deal. I'm really concerned about the ports of Milford Haven, Fishguard and Pembroke Dock—all valued employers in my region. I notice on camera that the Taoiseach said that already they've seen reduced activity in those ports, and we've all read reports about sea traffic evading and bypassing the Welsh ports. If we add in free ports as well, the sustainability and the viability of these ports start to come into question, and will be ultimately severely challenged. So, I want to know, First Minister, what conversations you had, raising those issues that I've just raised with Michael Gove at the British-Irish Council.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad heddiw mai deialog, nid gweithredoedd unochrog neu gynigion terfynol, sy'n bwysig, ac wrth gwrs bydd hynny'n wir o ran peidio â gweithredu erthygl 16 i guddio y tu ôl i'r llanastr sydd wedi ei greu rywsut gan gytundeb gwael. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch porthladdoedd Aberdaugleddau, Abergwaun a Doc Penfro—bob un yn gyflogwr gwerthfawr yn fy rhanbarth i. Rwy'n sylwi, ar y camera, fod y Taoiseach wedi dweud eu bod eisoes wedi gweld llai o weithgarwch yn y porthladdoedd hynny, ac rydym ni i gyd wedi darllen adroddiadau am draffig môr yn osgoi porthladdoedd Cymru. Os ydym ni'n ychwanegu porthladdoedd rhydd hefyd, mae cynaliadwyedd a hyfywedd y porthladdoedd hyn yn dechrau cael eu cwestiynu, a byddan nhw'n cael eu herio'n ddifrifol yn y pen draw. Felly, rwyf i eisiau gwybod, Prif Weinidog, pa sgyrsiau gawsoch chi â Michael Gove yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, yn codi'r materion hynny yr wyf i newydd eu codi.
Dirprwy Lywydd, I thank Joyce Watson for that very important question, which is absolutely relevant to the part of Wales that she represents. I did have an opportunity to discuss these issues, both with Mr Gove but also with the Taoiseach as well. The danger for Wales, Dirprwy Lywydd, is that we are being squeezed in both directions. People in the Republic are making plans to transport goods directly to the continent of Europe, bypassing all the new complexities that they have to face if they bring goods into Welsh ports, because we're no longer members of the single market or the customs union. And at the other side, there is evidence of goods being imported into the United Kingdom going north on the island of Ireland, and then coming across from Northern Ireland into ports in England and Scotland; again, in order to avoid the complexities that leaving the European Union has created.
The Taoiseach was very clear with me that, in the view of his Government, the land bridge remains the quickest, the safest, the most efficient, economically beneficial route to transport goods between Ireland and the United Kingdom and the rest of the European Union. But for that land bridge to be effective again, we need a stable agreement, because people are going to have to have complexity, but they need complexity that they can get to grips with, understand, and then operate. The danger is—and this is where I think we have to be as vigilant as we can—that when people invest time and money and energy in establishing alternatives, even if they were meant to be short-term alternatives, if you're not careful those things become permanent. Even though they are not as efficient, even though they take longer, even though they're more expensive, if you've put a lot of your time and energy into establishing them, you may decide that it's just easier to stick with them, and if that were the case, then that would certainly be to the detriment of ports here in Wales.
Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Joyce Watson am y cwestiwn pwysig iawn yna, sy'n gwbl berthnasol i'r rhan o Gymru y mae hi'n ei chynrychioli. Fe ges i gyfle i drafod y materion hyn, gyda Mr Gove ond gyda'r Taoiseach hefyd. Y perygl i Gymru, Dirprwy Lywydd, yw ein bod ni'n cael ein gwasgu o'r ddau gyfeiriad. Mae pobl yn y Weriniaeth yn gwneud cynlluniau i gludo nwyddau yn uniongyrchol i gyfandir Ewrop, gan osgoi'r holl gymhlethdodau newydd y mae'n rhaid iddyn nhw eu hwynebu os ydyn nhw'n dod â nwyddau i borthladdoedd Cymru, oherwydd nad ydym ni'n aelodau o'r farchnad sengl na'r undeb tollau mwyach. Ac ar yr ochr arall, mae tystiolaeth o nwyddau yn cael eu mewnforio i'r Deyrnas Unedig yn mynd i'r gogledd ar ynys Iwerddon, ac yna'n dod draw o Ogledd Iwerddon i borthladdoedd yn Lloegr a'r Alban; eto, er mwyn osgoi'r cymhlethdodau y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi eu creu.
Roedd y Taoiseach yn glir iawn gyda mi mai'r bont dir, ym marn ei Lywodraeth ef, yw'r llwybr cyflymaf, mwyaf diogel, mwyaf effeithlon a buddiol yn economaidd i gludo nwyddau rhwng Iwerddon a'r Deyrnas Unedig a gweddill yr Undeb Ewropeaidd o hyd. Ond er mwyn i'r bont dir honno fod yn effeithiol eto, mae angen cytundeb sefydlog arnom ni, oherwydd bydd yn rhaid i bobl gael cymhlethdod, ond mae angen cymhlethdod arnyn nhw y gallan nhw fynd i'r afael ag ef, ei ddeall, ac yna ei weithredu. Y perygl yw—a dyma le rwy'n credu y mae'n rhaid i ni fod mor wyliadwrus ag y gallwn ni fod—pan fydd pobl yn buddsoddi amser ac arian ac egni wrth sefydlu dewisiadau eraill, hyd yn oed pe baen nhw i fod yn ddewisiadau amgen tymor byr, os nad ydych chi'n ofalus, bydd y pethau hynny yn mynd yn barhaol. Er nad ydyn nhw mor effeithlon, er eu bod nhw'n cymryd mwy o amser, er eu bod nhw'n ddrutach, os ydych chi wedi rhoi llawer o'ch amser a'ch egni i'w sefydlu, efallai y byddwch chi'n penderfynu ei bod yn haws cadw atyn nhw, a phe bai hynny'n digwydd, yna byddai hynny'n sicr ar draul porthladdoedd yma yng Nghymru.
First Minister, the pandemic and COP too have shown the need for closer working between Governments across the globe. The British-Irish Council summit, hosted by the Welsh Government at our iconic St Fagans National Museum of History, was a unique opportunity for Wales to show the value of how we are all stronger working co-operatively together.
First Minister, did you have an opportunity during your bilateral meeting with Michael Gove, who led the UK delegation, to raise also the grave concerns of the communities of Islwyn that we are being and will be potentially short-changed by the UK Tory Government? The confidence of the people of Islwyn is not helped when the Prime Minister addressing the Confederation of British Industry recently descended into total incoherence before asking the assembled audience if anyone had been to Peppa Pig World. First Minister, how can we and the Welsh Government ensure better clarity and transparency with the UK Government's funding of Welsh communities following the UK leaving the European Union, and how can the Welsh Government continue to drive systemic co-operation from a Tory Government seemingly intent on dilution of devolution?
Prif Weinidog, mae'r pandemig a COP hefyd wedi dangos bod angen i Lywodraethau ledled y byd weithio'n agosach. Roedd uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, a gafodd ei chynnal gan Lywodraeth Cymru yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan eiconig, yn gyfle unigryw i Gymru ddangos gwerth sut yr ydym ni i gyd yn gryfach yn cydweithio gyda'n gilydd.
Prif Weinidog, a gawsoch chi gyfle yn ystod eich cyfarfod dwyochrog â Michael Gove, a arweiniodd ddirprwyaeth y DU, i godi pryderon difrifol cymunedau Islwyn ein bod ni ac y gallwn ni o bosibl gael cam gan Lywodraeth Dorïaidd y DU? Nid yw'n helpu hyder pobl Islwyn pan fo Prif Weinidog y DU wrth annerch Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yn ddiweddar yn mwydro cyn gofyn i'r gynulleidfa a oedd unrhyw un wedi bod i Peppa Pig World. Prif Weinidog, sut gallwn ni a Llywodraeth Cymru sicrhau gwell eglurder a thryloywder o ran cyllid Llywodraeth y DU i gymunedau yng Nghymru yn dilyn ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd, a sut gall Llywodraeth Cymru barhau i sbarduno cydweithredu systemig gan Lywodraeth Dorïaidd sy'n ymddangos yn benderfynol o wanhau datganoli?
I thank Rhianon Passmore for that, Dirprwy Lywydd. The bilateral meetings that are possible around an event like the BIC are very valuable. I did have such a meeting with Mr Gove. My aim in those meetings is that where I think we can work on things together, I want to emphasise those things, and I want to make progress on positive ground. We did that on a number of issues, the UK inquiry into the COVID experience being one of them. But I cannot leave a meeting of that sort without being as clear as I could be, and I don't think I could have been more direct with the Secretary of State in making it clear to him that the way that Wales has lost out in funding, in decision making, in those things that were promised to Wales as a result of leaving the European Union, and the operation of the internal market Act to achieve all of that, is the single most difficult challenge facing the United Kingdom today, because it poisons relationships. Until the UK Government is prepared to take a different approach to those matters, that will always be there in the background, despite the efforts that Michael Gove himself—I'm happy to acknowledge that—and we, where we can, try to make on areas where more common ground is possible.
Rwy'n diolch i Rhianon Passmore am hynna, Dirprwy Lywydd. Mae'r cyfarfodydd dwyochrog sy'n bosibl o gwmpas digwyddiad fel y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn werthfawr iawn. Fe gefais i gyfarfod o'r fath gyda Mr Gove. Fy nod i yn y cyfarfodydd hynny yw, pan wyf i o'r farn y gallwn ni weithio ar bethau gyda'n gilydd, rwy'n awyddus i bwysleisio'r pethau hynny, ac rwy'n awyddus i weld cynnydd yn digwydd ar dir cadarnhaol. Fe welsom ni hynny ar nifer o faterion, ac roedd ymchwiliad y DU i brofiad COVID yn un ohonyn nhw. Ond ni allaf i ymadael â chyfarfod o'r fath heb fod mor ddiamwys ag y gallwn i fod, ac nid wyf i'n credu y gallwn i fod yn fwy uniongyrchol gyda'r Ysgrifennydd Gwladol wrth egluro iddo ef mai'r ffordd y mae Cymru ar ei cholled o ran cyllid, wrth wneud penderfyniadau, ac o ran y pethau hynny a addawyd i Gymru o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, a gweithrediad Deddf y farchnad fewnol i gyflawni'r cyfan i gyd, yw'r her anoddaf sy'n wynebu'r Deyrnas Unedig heddiw, oherwydd dyna sy'n gwenwyno'r berthynas rhyngom ni. Hyd nes y bydd Llywodraeth y DU yn barod i fabwysiadu ymagwedd wahanol at y materion hynny, fe fydd hynny bob amser yn y cefndir, er gwaethaf yr ymdrechion y mae Michael Gove ei hunan—rwy'n hapus i gydnabod hynny—a ninnau, lle y gallwn ni, yn ceisio gwneud felly ar faterion lle mae mwy o dir cyffredin yn bosibl.
Ac yn olaf, Rhun ap Iorwerth.
And finally, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I appreciate the comments about the discussions that were had around the port of Holyhead, and you're quite right that there's squeezing from both sides, with the increased traffic directly to the continent, but also there's the Northern Ireland link. Can you give me an assurance that you will press the UK Government to not in any way allow Liverpool ports, ports on the Mersey, to be given prominence over Holyhead? I remember as far back as the development of the TEN-T transport network, where Holyhead was seen as lower priority than the ports on the Mersey at that time. Now we're coming to a point where that really means something, and we need those assurances for the port of Holyhead.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gwerthfawrogi'r sylwadau am y trafodaethau a gafwyd ynglŷn â phorthladd Caergybi, ac rydych chi yn llygad eich lle bod gwasgu o'r ddwy ochr, gyda'r cynnydd yn y traffig uniongyrchol i'r cyfandir, ond fe geir y cyswllt â Gogledd Iwerddon hefyd. A wnewch chi roi sicrwydd i mi y byddwch chi'n pwyso ar Lywodraeth y DU i beidio â chaniatáu i borthladdoedd Lerpwl, porthladdoedd ar afon Mersi, fod â mwy o amlygrwydd na Chaergybi? Rwy'n cofio mor bell yn ôl â datblygiad y rhwydwaith trafnidiaeth TEN-T, lle'r oedd Caergybi yn cael ei ystyried yn llai teilwng o'r flaenoriaeth na phorthladdoedd afon Mersi bryd hynny. Nawr, rydym ni'n cyrraedd pwynt lle mae hynny'n golygu rhywbeth gwirioneddol, ac mae angen y sicrwydd hwnnw arnom ni i borthladd Caergybi.
I'm absolutely happy to give that assurance, Dirprwy Lywydd. I did directly raise with the UK Government not simply ports in Pembrokeshire, but particularly the impact on Holyhead given its significance as a port to the whole of the United Kingdom in the BIC context, and Welsh Ministers lose no opportunity to make sure that we return to this issue with UK Ministers whenever we have that chance, and to press them to go beyond the sort of assurances we have had up until now, which is that all this is just teething trouble, that it will all settle down, and that provided we all just keep crossing our fingers, it'll all be all right. Well, I'm afraid, as every week goes by, that view of the world becomes a little harder to sustain, and we really need to move UK Ministers beyond that, to think about what actions they can take, and we are prepared to take as well, to make sure that the real advantages that there are of trading through those Welsh ports are secured for the future.
Rwy'n gwbl fodlon i roi sicrwydd o'r fath, Dirprwy Lywydd. Fe godais i'n uniongyrchol gyda Llywodraeth y DU yr effaith, nid yn unig ar borthladdoedd yn Sir Benfro, ond ar Gaergybi yn arbennig o ystyried ei arwyddocâd fel porthladd i'r Deyrnas Unedig gyfan yng nghyd-destun y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, ac nid yw Gweinidogion Cymru fyth yn colli unrhyw gyfle i sicrhau ein bod ni'n dychwelyd at y mater hwn gyda Gweinidogion y DU bryd bynnag y cawn ni gyfle i wneud felly, a phwyso arnyn nhw i fynd y tu hwnt i'r math o sicrwydd a gawsom ni hyd yn hyn, sef mai dim ond trafferthion cychwynnol yw hyn i gyd, ac y bydd y cyfan yn setlo i lawr, ar yr amod ein bod ni i gyd yn parhau i groesi ein bysedd ni, fe fydd popeth yn iawn. Wel, mae arnaf i ofn, wrth i bob wythnos fynd heibio, fod y weledigaeth honno o'r byd yn mynd yn galetach i'w chynnal, ac mae gwir angen i ni symud Gweinidogion y DU y tu hwnt i hyn, ac ystyried pa gamau y gallan nhw eu cymryd, ac rydym ninnau'n barod i'w cymryd hefyd, i sicrhau bod y manteision gwirioneddol a ddaw yn sgil masnachu drwy borthladdoedd Cymru yn cael eu diogelu i'r dyfodol.
Diolch, Brif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, diweddariad ar COVID-19. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.
The next item is the statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19. I call on the Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd, for the opportunity to provide Members with the latest information about the public health situation and the outcome of last week’s review of the coronavirus regulations.
Since my last update three weeks ago, there has been a reduction in overall rates of infection in Wales. They have fallen back from very high levels that we saw at the end of October, thanks to the hard work of everyone across Wales. However, we aren’t out of the woods yet. Cases remain high across Wales at around 500 cases per 100,000 people, people are continuing to be admitted to hospital with COVID-19 and, very sadly, the latest data shows that over 250 deaths have been registered involving the virus in Wales in the past three weeks.
Our healthcare system is under intense pressure at the moment from the combination of pandemic and winter pressures; from a spike in emergency demands while also trying to catch up with the treatment and operations that were postponed earlier in the pandemic. Our NHS and care staff are doing a fantastic job under extraordinary circumstances. I want to thank them for everything that they do every day. They continue to play a crucial role in our response to the pandemic, whilst also caring for those who need help.
Wales will remain at alert level zero for the next three weeks. There'll be no further changes to the suite of protections that we have in place. We will not be extending the use of the COVID pass any further at this time. But, we will continue to keep it as an option to help keep hospitality businesses open and trading through the winter months and the busy Christmas period.
We will continue to work with the sector. Our aim is to keep Wales open and to keep Wales safe. Cases may have fallen back from the record high rates we saw just a few weeks ago, but the pandemic is far from over. A fourth wave is sweeping across Europe and many countries are introducing new restrictions to control the spread of coronavirus. Austria started a 20-day full lockdown yesterday, and will make COVID vaccinations compulsory from February. Germany is considering following suit after introducing new restrictions for unvaccinated people in many areas. Slovakia introduced a lockdown for the unvaccinated yesterday. The Czech Government is limiting access to a range of services, and the Netherlands has a partial lockdown in place.
Closer to home, the Republic of Ireland has introduced new protections following a surge of cases. These include a midnight curfew for hospitality, working from home and an extension of its COVID pass to theatres and cinemas. In Northern Ireland, a COVID pass will be introduced for hospitality, nightclubs, events, cinemas and theatres, and the Executive is considering further restrictions to reduce rising cases. In Scotland, the Government is deciding whether to extend its vaccine passport to indoor cinemas and theatres. I believe that they have decided that they won't be doing that at this stage.
Diolch yn fawr, Llywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau o ran sefyllfa iechyd y cyhoedd a chanlyniad adolygiad yr wythnos diwethaf o reoliadau coronafeirws.
Ers fy niweddariad diwethaf i dair wythnos yn ôl, bu gostyngiad yng nghyfraddau cyffredinol yr haint yng Nghymru. Maen nhw wedi gostwng o'r lefelau uchel iawn a welsom ni ar ddiwedd mis Hydref, diolch i waith caled pawb ledled Cymru. Er hynny, nid ydym ni wedi cyrraedd y lan eto. Mae achosion yn parhau i fod yn niferus ledled Cymru â thua 500 o achosion fesul 100,000 o bobl, mae pobl yn parhau i gael eu derbyn i'r ysbyty oherwydd COVID-19 ac, yn anffodus iawn, mae'r data diweddaraf yn dangos bod dros 250 o farwolaethau yn gysylltiedig â'r feirws wedi cael eu cofrestru yng Nghymru yn ystod y tair wythnos diwethaf.
Mae ein system gofal iechyd ni dan bwysau mawr ar hyn o bryd oherwydd y cyfuniad o bwysau'r pandemig a phwysau'r gaeaf; oherwydd cynnydd mawr mewn galwadau brys gan geisio hefyd dal i fyny â'r triniaethau a'r llawdriniaethau a ohiriwyd yn gynharach yn ystod y pandemig. Mae ein GIG ni a'n staff gofal ni'n gwneud gwaith ardderchog dan amgylchiadau eithriadol. Fe hoffwn i ddiolch iddyn nhw am bopeth y maen nhw'n ei wneud bob dydd. Maen nhw'n dal i fod â rhan hanfodol yn ein hymateb ni i'r pandemig, wrth ofalu am y rhai sydd ag angen cymorth hefyd.
Bydd Cymru yn parhau i fod ar lefel rhybudd sero am y tair wythnos nesaf. Ni fydd unrhyw newidiadau pellach i'r gyfres o amddiffyniadau sydd gennym ni ar waith. Ni fyddwn ni'n ymestyn y defnydd o'r pàs COVID ymhellach ar hyn o bryd. Ond, fe fyddwn ni'n parhau i'w gadw yn ddewis i helpu i gadw busnesau lletygarwch yn agored ac yn gweithio drwy fisoedd y gaeaf a chyfnod prysur y Nadolig.
Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'r sector. Ein nod ni yw cadw Cymru ar agor a diogelu Cymru. Efallai fod achosion wedi gostwng o'r cyfraddau uchaf erioed a welsom ni ychydig wythnosau nôl, ond mae'r pandemig ymhell o fod ar ben. Mae pedwaredd don yn ysgubo ar draws Ewrop ac mae llawer o wledydd yn cyflwyno cyfyngiadau newydd i reoli ymlediad coronafeirws. Fe ddechreuodd Awstria gyfnod o gyfyngiadau symud llawn o 20 diwrnod ddoe, a bydd brechiadau COVID yn orfodol yno o fis Chwefror ymlaen. Mae'r Almaen yn ystyried dilyn eu hesiampl nhw ar ôl cyflwyno cyfyngiadau newydd ar gyfer pobl sydd heb eu brechu mewn sawl ardal. Cyflwynodd Slofacia gyfnod o gyfyngiadau symud ddoe ar gyfer y rhai sydd heb eu brechu. Mae Llywodraeth y Weriniaeth Tsiec yn cyfyngu ar y gallu i wneud defnydd o amrywiaeth o wasanaethau, ac mae gan yr Iseldiroedd gyfyngiadau symud rhannol ar waith.
Yn nes adref, mae Gweriniaeth Iwerddon wedi cyflwyno amddiffyniadau newydd yn dilyn ymchwydd o achosion. Mae'r rhain yn cynnwys cyrffyw hanner nos ar gyfer lletygarwch, gweithio gartref, ac ymestyn ei phàs COVID ar gyfer theatrau a sinemâu. Yng Ngogledd Iwerddon, bydd pàs COVID yn cael ei gyflwyno ar gyfer lletygarwch, clybiau nos, digwyddiadau, sinemâu a theatrau, ac mae'r Bwrdd Gweithredol yn ystyried cyfyngiadau pellach i leihau'r achosion cynyddol. Yn yr Alban, mae'r Llywodraeth yn penderfynu a ddylid ymestyn ei phasbort brechlyn i gynnwys sinemâu a theatrau dan do. Rwy'n credu eu bod nhw wedi penderfynu na fyddan nhw'n gwneud felly ar hyn o bryd.
Dirprwy Lywydd, brechu yw'r ffordd orau o amddiffyn pobl rhag y feirws dychrynllyd hwn, yn enwedig pan fyddwn ni hefyd yn cymryd yr holl fesurau eraill sydd ar gael i ni ddiogelu ein hunain. Rŷm ni'n dal i annog pawb sy'n gymwys i dderbyn y cynnig i gael y brechiad a'r brechiad atgyfnerthu. Rŷm ni'n gweithredu'r cyngor diweddaraf gan y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu i gynnig ail ddos o'r brechlyn i bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed. A byddwn ni nawr yn ymestyn y rhaglen atgyfnerthu i bobl 40 i 49 oed hefyd.
Mae ein rhaglen frechu nawr yn cynnig dosau cyntaf i bawb sy'n 12 oed a throsodd ar yr egwyddor bod neb yn cael ei adael ar ôl, ail ddosau i bawb sy'n gymwys, gan gynnwys pobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed, trydydd dos sylfaenol i unigolion sydd â system imiwnedd wan iawn, a dosau atgyfnerthu i grwpiau cymwys, gan gynnwys pobl 40 i 49 mlwydd oed. Hyd heddiw, mae 90 y cant o oedolion cymwys wedi cael dos cyntaf o'r brechlyn, ac mae 82 y cant wedi cael ail ddos. Mae mwy na 725,000 o ddosau atgyfnerthu wedi cael eu rhoi hyd yma. Mae 71 y cant o holl staff gofal iechyd y rheng flaen, tri chwarter o bobl dros 80 mlwydd oed, a 78 y cant o breswylwyr cartrefi gofal sy'n gymwys, wedi cael y brechiad atgyfnerthu.
Dirprwy Lywydd, nid yw'r arwyddion ar y cyfandir yn dda. Mae ton newydd o'r coronafeirws yn ymledu ar draws Ewrop unwaith eto, ac mae gwledydd o'n cwmpas ni yn tynhau eu cyfyngiadau nhw. Nid oes unrhyw un am weld cyfyngiadau nôl ar waith yng Nghymru dros y Nadolig, ond dydyn ni ddim chwaith am weld pobl yn mynd yn sâl gyda COVID adeg y Nadolig. Mae'r cylch tair wythnos hwn yn hanfodol. Mae angen help a chymorth pob un arnom ni i gadw'r feirws hwn o dan reolaeth wrth i ni ddechrau edrych ymlaen a chynllunio at y Nadolig.
Byddwn ni'n dal i wneud popeth allwn ni drwy ein rhaglen frechu ac atgyfnerthu rhagorol; profi'n rheolaidd mewn ysgolion a rhoi mesurau amddiffynnol eraill ar waith i gadw'r feirws allan o'n hysgolion ni; defnyddio'r pàs COVID mewn rhai lleoliadau; hunanynysu os bydd gan rywun rŷm ni'n byw gyda nhw COVID-19; a chymryd yr holl gamau syml sy'n ein cadw ni i gyd yn ddiogel, sef golchi dwylo yn rheolaidd, gwisgo masgiau, a chadw pellter cymdeithasol pan fo hynny'n bosibl.
Mae'r gostyngiad yn y cyfraddau ers yr adolygiad diwethaf yn gadarnhaol iawn, ond rhaid inni wneud mwy eto. Gadewch inni i gyd weithio gyda'n gilydd. Gadewch inni i gyd ddiogelu Cymru. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Dirprwy Lywydd, vaccination is our best defence against this awful virus, especially when combined with all the other measures we can take to protect ourselves. We continue to encourage everyone who is eligible to take up the offer of vaccination and the booster. We are implementing the latest advice from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation to offer a second dose of the vaccine to young people between the ages of 16 and 17 years. And we will also be extending the booster programme to people aged 40 to 49.
Our vaccination programme is now offering first doses to everyone aged 12 and over on the principle that no one is left behind, second doses for everyone eligible, including young people between the ages of 16 and 17, a third primary dose to people who are severely immunosuppressed, and booster doses for eligible groups, including people between the ages of 40 and 49. To date, 90 per cent of eligible adults have had a first dose of the vaccine and 82 per cent have had a second dose. More than 725,000 booster doses have been given so far, with 71 per cent of all front-line healthcare staff, three quarters of people over 80, and 78 per cent of eligible care home residents having received the booster.
Dirprwy Lywydd, the signs from the continent are not good. A new wave of coronavirus is once again sweeping across Europe, and countries all around us are tightening their restrictions. None of us wants to see restrictions back in place in Wales at Christmas, but neither do we want to see people falling ill with COVID at Christmas. This three-week cycle is vital. We need everyone’s help and support to keep the virus under control as we start looking ahead and planning for Christmas.
We will continue to do everything we can through our fantastic vaccination and booster programme; regular testing in schools and putting other protective measures in place to keep the virus out of schools; using the COVID pass in certain settings; self-isolating if someone we live with has COVID-19; and taking all the simple steps that keep us all safe, such as regular hand washing, wearing face masks, and keeping social distance wherever possible.
The decline in rates since the last review is very positive, but there's still more we need to do. Let’s work together and let's keep Wales safe. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Conservative spokesperson, Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I first of all thank the Minister for the advance copy of the statement, which was greatly appreciated? I share in your pleasure that we're seeing those rates of COVID lower in Wales. That is positive news, albeit from a very, very high case rate, and of course I share your concern as well about the level of those that are sadly dying from COVID.
I wonder if I can firstly ask, Minister, some questions around vaccine passports. The most alarming part, to me, of your statement today was that you are keeping it as an option to introduce COVID passes for the hospitality sector. This is particularly, I think, concerning. In your statement, Minister, you say that you'll continue to work with the sector, so what are they telling you? What are the hospitality sector telling you in regard to the introduction of COVID passes for their sector, and what are their asks, as well? Previously, when I have raised the issue about additional cost, the answer back, the reply, has been, 'Well, if you're going into a theatre or a cinema, then you have to show documentation so there shouldn't be any additional work in that regard.' This is different for the hospitality sector. If you're a cafe or a restaurant or some elements of the other parts of the hospitality sector, you will require additional staff, potentially, to be on the door, and of course there is an issue at the moment in terms of attracting staff to come and work in the hospitality sector, let alone the cost that is attached to it. As this option is remaining on the table, can you outline what discussions you're having with the economy Minister and the finance Minister in regard to additional financial support for the hospitality sector, should you extend COVID passes in this regard? I certainly hope you won't, for all the reasons that I've previously outlined.
In regard to evidence, you referred in your statement today to the case rates in parts of Europe, in some of the continental countries of Europe. Case rates are increasing at an alarming rate. Some of those countries, of course, have had COVID passes for some time, so the data should be there if the evidence is there. I appreciate that in Wales there's time for the vaccine passport to bed in, and that data may not yet be available, but I think it is particularly crucial to have that evidence as soon as possible in regard to the effectiveness of COVID passes, particularly since a number of studies have shown that people who are double vaccinated are just as likely to pass on COVID as unvaccinated people. So, it's all the more crucial that we have the evidence that demonstrates the support for COVID passes, if you believe that is the appropriate way forward, which I, of course, don't.
Minister, if I can ask about mandatory vaccinations, in your statement you correctly, of course, point out that there was, in Austria, a full lockdown yesterday, and they will make vaccinations compulsory from February, and other countries are considering the same as well. I am entirely opposed to vaccinations being compulsory. I think that is the Welsh Government's position and that is your position as well. I'd be grateful if you could confirm that is the position or not. I certainly agree with you that vaccination is our best defence against the awful virus, and I think that we should all be encouraging everyone to take up the vaccination in that regard, but your thoughts on mandatory vaccination would be appreciated.
Walk-in vaccination centres for booster jabs—I think this is the appropriate way forward, particularly as we go to those lower age groups. You yourself say you want to encourage people to be vaccinated. I agree with that. To do that, I think we need walk-in centres, particularly as we go to those lower age groups, because those lower age groups are going to be in a working environment, and we need to make it as easy as possible for people to have those booster jabs. Now, previously, you have said that you don't support this approach, that it's a free-for-all. Do you still hold that position? I'd be grateful if you could outline which health boards across Wales are considering or have introduced walk-in centres because I think there is a disparity about what is happening across Wales. So, in the context of your view that you have got concern that they are a free-for-all, and also, that some health boards are operating walk-in centres and others aren't, your views in that regard would be appreciated.
And, finally, I'm sure as you have, I have deep concerns, of course, about the state of the current NHS in Wales. Last month, we saw the worst ever A&E waiting times, the worst ever ambulance response times, the longest treatment waiting lists on record—nearly 9,500 people waiting more than 12 hours for emergency treatment. That's 2,000 more people in Wales than the whole of England, and considering England is 16 times bigger, that's a concerning position. We've got one in four patients that are waiting over a year for treatment compared to one in 19 in England. So, the staff, as you say, are doing a fantastic job, health Minister, and what they need, of course, is support to do their job. So, I'm highly concerned, as you are—
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'r datganiad, a werthfawrogwyd yn fawr? Rwyf innau'r un mor hapus ein bod ni'n gweld y cyfraddau COVID hynny wedi gostwng yng Nghymru. Mae hynny'n newyddion cadarnhaol, er mai gostyngiad ydyw hwn o gyfradd uchel iawn, iawn o achosion ac, wrth gwrs, rwyf innau'n pryderu hefyd o ran cyfradd, yn drist iawn, y marwolaethau oherwydd COVID.
Tybed a gaf i ofyn rhai cwestiynau i ddechrau, Gweinidog, am basbortau brechlyn. Y rhan fwyaf brawychus, i mi, o'ch datganiad chi heddiw oedd eich bod chi'n cadw'r dewis ar y bwrdd o gyflwyno pasiau COVID ar gyfer y sector lletygarwch. Mae hyn yn arbennig o ofidus, yn fy marn i. Yn eich datganiad chi, Gweinidog, rydych chi'n dweud y byddwch chi'n parhau i weithio gyda'r sector, felly beth maen nhw'n ei ddweud wrthych chi? Beth mae'r sector lletygarwch yn ei ddweud wrthych chi o ran cyflwyno pasiau COVID ar gyfer eu sector nhw, a beth maen nhw'n ei ofyn i chi, hefyd? Yn y gorffennol, pan fyddwn i'n codi mater y gost ychwanegol, yr ateb a gefais i, yr ymateb, oedd, 'Wel, os ydych chi am fynd i theatr neu sinema, yna mae'n rhaid i chi ddangos dogfennau felly ni ddylai fod yna unrhyw waith ychwanegol yn hynny o beth.' Mae hyn yn wahanol i'r sector lletygarwch. Os ydych chi'n rhedeg caffi neu fwyty neu ryw elfen arall o'r sector lletygarwch, fe fydd angen staff ychwanegol arnoch chi, o bosibl, i fod ar y drws, ac wrth gwrs fe geir problem ar hyn o bryd o ran denu staff i ddod i weithio yn y sector lletygarwch, heb sôn am y gost sydd ynghlwm wrth hynny. Gan fod y dewis hwn yn aros ar y bwrdd, a wnewch chi amlinellu pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog cyllid o ran cymorth ariannol ychwanegol i'r sector lletygarwch, pe byddech chi'n dewis ymestyn y pasiau COVID yn y cyswllt hwn? Rwy'n gobeithio yn fawr na wnewch chi ddim, am yr holl resymau yr amlinellais i'n flaenorol.
O ran tystiolaeth, roeddech chi'n cyfeirio yn eich datganiad chi heddiw at y cyfraddau o achosion mewn rhannau o Ewrop, mewn rhai gwledydd ar gyfandir Ewrop. Mae cyfraddau'r achosion yn cynyddu ar gyflymder brawychus. Mae rhai o'r gwledydd hynny, wrth gwrs, wedi bod â phasiau COVID ers peth amser, felly fe ddylai'r data fod ar gael os yw'r dystiolaeth yn bresennol. Rwy'n sylweddoli bod amser eto cyn i'r pasbort brechlyn ymsefydlu yng Nghymru, ac efallai nad yw'r data ar gael eto, ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n arbennig o hanfodol i ni fod â'r dystiolaeth cyn gynted â phosibl o ran effeithiolrwydd pasiau COVID, yn enwedig gan fod nifer o astudiaethau wedi dangos bod pobl sydd wedi cael dau frechiad yr un mor debygol o drosglwyddo COVID â phobl sydd heb eu brechu. Felly, mae hi'n bwysicach fyth fod gennym ni dystiolaeth sy'n cefnogi pasiau COVID, os ydych chi o'r farn mai honno yw'r ffordd briodol ymlaen, nid fy marn i, wrth gwrs.
Gweinidog, os caf i ofyn am frechiadau gorfodol, yn eich datganiad chi, roeddech chi'n iawn, wrth gwrs, i dynnu sylw at y ffaith bod cyfyngiadau symud llawn wedi dechrau ddoe yn Awstria, ac fe fydd brechiadau yn orfodol yno o fis Chwefror, ac mae gwledydd eraill yn ystyried yr un peth hefyd. Rwyf i'n gwbl wrthwynebus i frechiadau gorfodol. Rwy'n credu mai dyna safbwynt Llywodraeth Cymru a'ch safbwynt chwithau hefyd. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n cadarnhau ai honno yw'r sefyllfa neu beidio. Rwy'n sicr yn cytuno â chi mai brechu yw ein hamddiffyniad gorau ni yn erbyn y feirws ofnadwy, ac rwy'n credu y dylem ni i gyd fod yn annog pawb i gael y brechiad oherwydd hynny, ond fe fyddai eich barn chi am frechu gorfodol o werth mawr i ni.
Canolfannau brechu cerdded i mewn ar gyfer brechiadau atgyfnerthu—rwy'n credu mai honno yw'r ffordd gywir ymlaen, yn arbennig felly wrth i ni ymdrin â'r grwpiau hynny o oedran iau. Rydych chi eich hun yn dweud eich bod chi'n dymuno annog pobl i gael eu brechu. Rwy'n cytuno â hynny. I wneud hynny, rwy'n credu bod angen canolfannau galw i mewn arnom i, yn arbennig wrth i ni droi at y grwpiau oedran iau hynny, oherwydd fe fydd y grwpiau oedran iau hynny mewn amgylcheddau gwaith, ac mae angen i ni ei gwneud hi mor hawdd â phosibl i bobl gael y brechiadau atgyfnerthu hyn. Nawr, yn flaenorol, rydych chi wedi dweud nad ydych chi'n cefnogi'r dull hwn, a bod hynny'n golygu ysgarmes. A ydych chi o'r un farn o hyd? Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n amlinellu pa fyrddau iechyd yng Nghymru sy'n ystyried neu wedi cyflwyno canolfannau cerdded i mewn oherwydd rwy'n credu bod y sefyllfa yn amrywio o ran yr hyn sy'n digwydd ledled Cymru. Felly, yng nghyd-destun eich barn chi ynglŷn â phryderu eu bod nhw'n golygu ysgarmes, a hefyd, bod rhai byrddau iechyd yn gweithredu canolfannau galw i mewn a rhai eraill heb fod yn gwneud felly, fe fyddai eich barn chi yn hynny o beth yn cael ei gwerthfawrogi.
Ac, yn olaf, fel chwithau, rwy'n siŵr, mae gennyf i bryderon mawr, wrth gwrs, am gyflwr presennol y GIG yng Nghymru. Y mis diwethaf, fe welsom ni'r amseroedd aros gwaethaf erioed mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd ymateb gwaethaf erioed i ambiwlansys, y rhestrau aros hwyaf am driniaeth a welwyd erioed—bron i 9,500 o bobl yn aros mwy na 12 awr am driniaeth frys. Mae hynny'n golygu 2,000 yn fwy o bobl yng Nghymru na Lloegr gyfan, ac o ystyried bod Lloegr 16 gwaith yn fwy o faint, mae honno'n sefyllfa bryderus. Mae gennym ni un o bob pedwar claf yn aros dros flwyddyn am driniaeth o'i gymharu ag un o bob 19 yn Lloegr. Felly, mae'r staff, fel dywedwch chi, yn gwneud gwaith ardderchog, Gweinidog iechyd, a'r hyn sydd ei angen arnyn nhw, wrth gwrs, yw cymorth i wneud eu gwaith. Felly, rwy'n bryderus iawn, fel rydych—
You need to ask the question now because your time is up.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr gan fod eich amser chi ar ben.
I'm getting to my last question, Deputy Presiding Officer. In regard to the A&E waiting times and many waiting up to 36 hours, can you please give us details about your plan to support our fantastic NHS staff in terms of bringing down those waiting times, and the additional beds that are needed to stop the backlog that we've seen to the extent we have in terms of ambulances waiting outside A&E in hospitals?
Rwy'n dod at fy nghwestiwn olaf, Dirprwy Lywydd. O ran amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys a llawer yn aros hyd at 36 awr, a fyddech chi'n rhoi manylion i mi, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â'ch cynllun chi i gefnogi staff rhagorol ein GIG ni o ran byrhau'r amseroedd aros hynny, a'r gwelyau ychwanegol sydd eu hangen i leihau'r gwaith sydd wedi pentyrru fel y gwelsom ni i'r fath raddau, o ran ambiwlansys yn aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys mewn ysbytai?
Well, diolch yn fawr Russell. I must say, in terms of the vaccine passport, we will, like everything else, keep all the options on the table. I think it would be irresponsible for us, particularly when we see the rates on the continent go through the roof, not to keep everything on the table. So, that option will continue to be on the table. We continue our discussions with the sector. It is true that we're having mixed messages, if I'm honest, from the sector. Some clearly are less enthusiastic about the prospect of vaccine passports, but many, many others are saying, 'Look, if this is what it will take to keep us open over Christmas, then we'll welcome it.' So, they prefer the security of knowing what the situation is likely to be, and keeping it open is really what they are really focused on.
I think, in terms of the continent, it's clear that the delta variant is hitting them much later than it hit us. So, we know that there's a 70 per cent advantage of the delta variant over the alpha variant, which is why it is really becoming far more transmissible now on the continent. And there's plenty of evidence to demonstrate that indoor places, where lots of people congregate, we are more likely to see the spread of the virus. So, there's plenty of evidence to support that case. And, so, that's what we're keeping our eye on.
We don't have any plans for compulsory vaccinations. We're very proud of the fact that the Welsh public have responded really positively to the vaccination programme. We've got 91 per cent of people over the age of 16 who've had the first vaccination; 86 per cent of people over 16 have had the second dose. And I think we've got to bear this in mind constantly. When we keep on worrying about the situation in relation to a COVID pass—86 per cent of the public have had their vaccination, both vaccinations. It's the minority that's making a lot of noise here, and I do think that we need to be very careful that we're listening not just to the voices of the minority, but we are protecting the majority who've come with us on this journey, who see it and understand their responsibility to their fellow human beings. And I think it's really important that we don't lose sight of that.
The vaccination plan in Wales, in terms of the booster, it's not a free for all, no; we are doing a very comprehensive programme where we're calling people in an order, where we're following the same order as we did with the first vaccination. Obviously, with Pfizer it's more complicated because people have to wait for 15 minutes after they've had their vaccination. So, it is a more sophisticated and more difficult programme. And, obviously, we have lots of different vaccination programmes that we're undertaking at the same time here. It's a very, very complex mix that we're trying to service at the moment.
And, of course, we're more than aware of the pressure on the NHS at the moment, and that's why we do have, in particular, when it comes to emergency services—we've put an extra £25 million into emergency care. We are developing these urgent primary care centres; we're completing the 111 call centres; we are developing more same-day emergency care centres to avoid admission into hospitals; and we're implementing far more discharge to assess. So, all of those things are being undertaken with our six goals programme, and, of course, on top of that, we've brought the army in to help us out with the ambulance service, and we are really focused on the fragility of our care service.
Wel, diolch yn fawr Russell. Mae'n rhaid i mi ddweud, o ran y pasbort brechlynnau, y byddwn ni, fel ym mhopeth arall, yn cadw'r holl ddewisiadau ar y bwrdd. Rwyf i o'r farn y byddai hi'n anghyfrifol i ni, yn enwedig pan welwn ni'r cyfraddau ar y cyfandir yn llamu, beidio â chadw pob dewis ar y bwrdd. Felly, fe fydd y dewis hwnnw'n parhau i fod ar y bwrdd. Rydym ni'n parhau â'n trafodaethau ni gyda'r sector. Mae hi'n wir ein bod ni'n clywed negeseuon cymysg, a dweud y gwir yn onest, oddi wrth y sector. Mae hi'n amlwg bod rhai'n llai brwdfrydig ynglŷn â'r posibilrwydd o basbortau brechlynnau, ond mae llawer o bobl eraill yn dweud, 'Edrychwch, os dyna'r hyn y bydd hi'n ei gymryd i'n cadw ni ar agor dros y Nadolig, yna fe fyddwn ni'n croesawu hynny.' Felly, mae hi'n well ganddyn nhw fod â sicrwydd o wybod beth yw'r sefyllfa debygol, a chadw yn agored yw'r hyn y maen nhw'n canolbwyntio arno'n wirioneddol.
Yn fy marn i, ynglŷn â'r sefyllfa ar y cyfandir, ei bod hi'n amlwg bod amrywiolyn delta yn eu taro nhw'n llawer hwyrach nag y trawyd ni ag ef. Felly, fe wyddom ni fod mantais o 70 y cant gan amrywiolyn delta dros amrywiolyn alpha, a dyna pam mae'n mynd yn llawer mwy trosglwyddadwy nawr ar y cyfandir, mewn gwirionedd. Ac mae yna ddigon o dystiolaeth i ddangos bod cyrchfannau dan do, lle mae llawer o bobl yn ymgynnull, yn fwy tebygol o weld ymlediad y feirws. Felly, mae yna ddigon o dystiolaeth i gefnogi'r achos hwn. Ac, felly, dyna'r hyn yr ydym ni'n cadw ein llygaid ni arno.
Nid oes gennym ni unrhyw gynlluniau i fod â brechiadau gorfodol. Rydym ni'n falch iawn o'r ffaith bod y cyhoedd yng Nghymru wedi ymateb yn gadarnhaol iawn i'r rhaglen frechu. Mae 91 y cant o bobl dros 16 oed yma wedi cael y brechiad cyntaf; mae 86 y cant o bobl dros 16 oed wedi cael yr ail ddos. Ac rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni gadw hyn mewn cof trwy'r amser. Pan fyddwn ni'n poeni o hyd am y sefyllfa o ran y pàs COVID—mae 86 y cant o'r cyhoedd wedi cael eu brechu, gyda'r ddau frechiad. Y lleiafrif sy'n gwneud llawer o sŵn yn hyn o beth, ac rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn ein bod ni'n gwrando nid yn unig ar leisiau'r lleiafrif, ond ein bod ni'n diogelu'r mwyafrif sydd wedi cerdded gyda ni ar y daith hon, sy'n deall y sefyllfa ac yn amgyffred eu cyfrifoldeb nhw i bobl eraill. Ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n colli golwg ar hynny.
Nid ysgarmes yw'r cynllun brechu yng Nghymru, o ran y brechiadau atgyfnerthu, nage ddim; rydym ni'n gweithredu rhaglen gynhwysfawr iawn ac rydym ni'n galw pobl yn eu trefn, rydym ni'n dilyn yr un drefn gyda'r rhaglen hon ag a wnaethom ni gyda'r brechiadau cyntaf. Yn amlwg, gyda brechlyn Pfizer y mae hi'n fwy cymhleth oherwydd mae'n rhaid i bobl aros am 15 munud ar ôl iddyn nhw gael eu brechu. Felly, mae hon yn rhaglen fwy cymhleth ac anodd. Ac, yn amlwg, mae gennym ni lawer o wahanol raglenni brechu yr ydym ni'n ymgymryd â nhw yn gydamserol hefyd. Mae hon yn gymysgedd gymhleth iawn, iawn yr ydym ni'n ceisio ei gweini hi ar hyn o bryd.
Ac, wrth gwrs, rydym ni'n fwy nag ymwybodol o'r pwysau sydd ar y GIG ar hyn o bryd, a dyna pam rydym ni, yn arbennig, o ran gwasanaethau brys—rydym ni wedi rhoi £25 miliwn ychwanegol mewn gofal brys. Rydym ni'n datblygu'r canolfannau gofal sylfaenol brys hyn; rydym ni'n gorffen sefydlu 111 o ganolfannau galwadau; rydym ni'n datblygu mwy o ganolfannau Gofal Brys ar yr Un Diwrnod i osgoi mynediadau i ysbytai; ac rydym ni'n gweithredu llawer mwy o ryddhau i asesu. Felly, mae'r holl bethau hynny'n cael eu gwneud gyda'n rhaglen chwe nod, ac, wrth gwrs, at hynny, rydym ni wedi dod â'r fyddin i mewn i'n helpu ni gyda'r gwasanaeth ambiwlans, ac rydym ni'n canolbwyntio yn wirioneddol ar fregusrwydd ein gwasanaeth gofal ni.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch am y datganiad. Mae'r sefyllfa yn dal yn amlwg yn ddifrifol, er fy mod i'n falch o weld y ffigurau yn mynd i lawr rhywfaint, o ran niferoedd, ac o ran y gyfradd positifrwydd hefyd. Ond y prynhawn yma, dwi'n meddwl yn benodol am Ffion Parry, merch 10 oed o Amlwch, yn fy etholaeth i, sydd wedi bod yn sâl iawn yn ysbyty Alder Hey, ar ôl i'w chorff hi ymateb yn wael iawn i'r feirws yma. Dwi'n dymuno'n dda iddi hi a'i theulu. A dyna pam rydym ni yn cymryd y feirws yma o ddifrif o hyd, a dyna pam bod angen i bob un ohonom ni, ym mhob plaid yn fan hyn, fod yn ddifrifol yn ein hymateb iddo fo o hyd.
Ydw, dwi'n deall rhwystredigaeth pobl ein bod ni yn dal yn wynebu rhai mesurau sydd yn cael impact ar ein bywydau bob dydd ni. Ond dwi'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran pob gwleidydd, pawb sy'n gwneud deddfau a rheoliadau, ein bod ni'n edrych ymlaen at gael gwared ar y deddfau a'r rheoliadau hynny mor fuan â phosib, ond dydyn ni ddim ar y pwynt hwnnw eto.
Ambell fater i'w codi gen i rŵan. Y cyntaf: diffyg cysondeb efo darparu'r booster. Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ddweud yn gynharach wrthyf y bydd swyddog yn edrych ar y sefyllfa yn fy etholaeth i—Caergybi ac Amlwch—lle mae yna niferoedd llawer is nag mewn ardaloedd cyfagos wedi cael y booster. Dwi eisiau gwybod beth sy'n digwydd yn fanno. Ond mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sicrwydd am y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau cysondeb yn lefel y booster sy'n cael ei rhoi ym mhob rhan o Gymru.
Yn ail: brechu ydy'r amddiffyniad gorau, rydyn ni'n gwybod, ond dwi'n dal yn bryderus bod yna ddiffyg gweithredu ar rai o'r pethau mwyaf sylfaenol eraill yna sy'n ein cadw ni yn ddiogel. A, phan dwi'n gweld lluniau neu'n clywed adroddiadau am drenau gorlawn a phobl ddim yn gwisgo masgiau o gwmpas gemau rygbi'r penwythnos, mae'n amlwg bod yna dal ddiffyg enforcement ac ati yn mynd ymlaen. Ac mi fyddwn i'n gwerthfawrogi clywed pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i drio mynd i'r afael â rheini, ac mewn ysgolion hefyd. Hynny ydy, mater dwi wedi codi tro ar ôl tro: beth sy'n mynd i fod yn cael ei wneud, wrth inni fynd mewn yn ddyfnach i'r gaeaf, i gryfhau polisïau awyru ac agor ffenestri a ballu mewn ysgolion i gadw plant ac athrawon a staff yn ddiogel?
Os caf i droi at basys, rydyn ni wedi trafod, dwi'n meddwl, y trafferthion mae pobl wedi eu cael—llawer o bobl—i gael trwodd i'r rhif ffôn canolog i ofyn am bàs papur. Dwi'n gwerthfawrogi'r datganiad ysgrifenedig a gafodd ei roi mewn llythyr gan y Gweinidog y bore yma, yn egluro y bydd yna ragor o gapasiti yn cael ei greu. Dwi'n edrych ymlaen at glywed bod hynny'n gweithio, oherwydd os ydy pàs COVID yn rhywbeth synhwyrol, mewn egwyddor, mae'n rhaid iddo fo weithio yn ymarferol hefyd.
Ond un pwynt yn benodol iawn: mae yna bryderon gan bobl sy'n cefnogi'r egwyddor am sut mae o'n gweithredu yn ymarferol. Dwi wedi sôn wrth y Gweinidog yn barod am un sinema, lle'r oedd yna rwystredigaeth fawr am orfod troi pobl i ffwrdd—nain a thaid yno efo’u gwyrion yn methu dod i mewn, oherwydd eu bod nhw wedi methu cael y pàs ar bapur. Roedd ganddyn nhw eu prawf o frechu ac eisiau gallu defnyddio hwnnw i ddod i mewn. Doedd dim posib caniatáu hynny. Gofyn oedd y sinema, tybed a oedd yna fodd arall i allu defnyddio prawf o fod wedi cael brechiad ynghyd â phrawf ID, er enghraifft? Dwi'n gwybod, wrth gwrs, byddai rhywun yn gallu cael prawf llif unffordd, a byddai hynny'n ffordd fyddai'n osgoi gorfod aros am y pàs COVID. Ond, mae'n amlwg bod yna ddiffyg dealltwriaeth o hyd; mae'n amlwg bod angen help pellach ar nifer o sefydliadau er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu cadw pethau'n dynn, fel y maen nhw'n dymuno ei wneud. Felly, gaf i ofyn: beth ydy'r cymorth ychwanegol yna mae'r Gweinidog a'r Llywodraeth yn gallu ei gynnig i'r sinema yna ac i sefydliadau eraill ar draws Cymru, sydd yn wirioneddol eisiau gallu cefnogi hwn a chydweithio efo fo, ond jest yn cael ychydig bach o drafferth weithiau?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the statement. The situation is still very serious obviously, although I am pleased to see figures reducing somewhat, in terms of numbers, and in terms of the positivity rate too. But this afternoon, I'm thinking particularly about Ffion Parry, a 10-year-old girl from Amlwch, in my constituency, who's been gravely ill in Alder Hey hospital, after her body responded very badly to this virus. And I want to wish her and her family well. And that is why we are taking this virus seriously, and that's why each and every one of us, in all parties in this place, need to be considered in our response to it.
Yes, I understand the frustrations of people that we are still facing some restrictions that are having an impact on our daily lives. But I'm sure I'm speaking on behalf of every politician and everyone who makes laws and regulations, that we look forward to scrapping those laws and regulations as soon as possible, but we aren't at that point as of yet.
A few issues I wanted to raise—. First of all, a lack of consistency in terms of the provision of the booster. I'm grateful to the Minister for saying earlier that an official will look at the situation in my constituency—in Holyhead and Amlwch—where far lower numbers have had the booster in those areas. But I would like an assurance about the steps being taken to ensure consistency in the provision of the booster across Wales.
Secondly, vaccination, of course, is our greatest protection, we know that. But I am still concerned that there is a lack of action on some of the other fundamentals that could keep us safe. And, when I see pictures or hear reports about trains that are full to overflowing and people not wearing masks as they travel to rugby matches, then, clearly there is still a lack of enforcement. And I would like to know what steps the Government is taking to seek to tackle those problems, and in schools too. It's an issue I've raised time and time again: what's going to be done, as we go deeper into the winter months, to strengthen ventilation policies and open windows in schools to keep pupils and staff safe?
If I can turn to COVID passes, we've discussed the difficulties that some people have had in getting through to that central helpline to ask for a paper pass. And I appreciate the written statement made in the letter by the Minister, this morning, stating that there will be greater capacity in the system. I'm looking forward to hearing that that is working, because if a COVID pass is a sensible step in principle, it does have to work on a practical level too.
But one very specific point: there are concerns from people who support the principle as to how it's operating on a practical level. I've mentioned to the Minister already one cinema, where there was great frustration about having to turn people away—grandparents there with their grandchildren, who couldn't get in, because they had failed to get their paper pass. They had their proof of vaccination, and they wanted to use that to come in. But it wasn't possible to allow that, because they didn't have the official pass. Now, the cinema was asking whether there was another way of using that proof of vaccination along with an ID, for example. Now, I know that one could have a lateral flow test, and that would avoid the need for waiting for the COVID pass. But, it is clear that there is a lack of understanding still; it's clear that people and many institutions need more help in order to ensure that they can keep things tight, as they want to do. So, can I ask what additional support the Government and the Minister can offer to that cinema and to other institutions across Wales, who do want to support this and to work with the policy, but are having some difficulty on occasion?
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg iawn gen i i glywed am sefyllfa Ffion, ac rŷn ni i gyd yn cofio amdani a gobeithio'r gorau iddi hi. A dwi'n meddwl bod hwnna'n bwynt pwysig i'w wneud: does dim un ohonom ni'n gwybod sut rŷn ni'n mynd i ymateb pan rŷn ni'n cael coronafeirws, a dyna pam mae mor bwysig ein bod ni'n cael y brechlyn os ŷn ni'n cael cynnig y brechlyn. Felly, dwi'n falch o weld bod cymaint o bobl wedi cymryd y cyfle i wneud hynny. Ar wahân i'r bobl sydd eisoes yn wan yn gorfforol a phobl sydd â phroblemau meddygol eisoes, mae canran fawr iawn o'r 58 o bobl sydd mewn gofal critigol yn ein hysbytai yn bobl sydd heb gael y brechlyn. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni feddwl am ein cyfrifoldeb ni fel unigolion i feddwl am y pwysau sydd ar ein hysbytai ni ar hyn o bryd. A phan mae 10 y cant o'r gwelyau yn ein hysbytai ni'n ymwneud â COVID, dwi yn meddwl bod yn rhaid inni ofyn cwestiynau i bob un sydd ddim yn cymryd y cyfle i gael y brechlyn i ofyn, 'Ble mae'ch cyfrifoldeb chi i ni sydd, efallai, angen defnyddio'r NHS ar gyfer pethau eraill hefyd?'
O ran enforcement, mae yn bwysig ein bod ni'n sicrhau, os rŷm ni'n dod i mewn â'r rheolau newydd hyn, mae'n bwysig bod enforcement yn cael ei wneud. A dyna pam rŷm ni'n cael trafodaethau cyson gyda'r heddlu, gydag, er enghraifft, y bobl sy'n gyfrifol am drenau a bysys a gyda llywodraeth leol, ac mae hynny'n digwydd yn aml iawn. Byddwch chi wedi gweld bod rhywun yn Abertawe ddim eisiau defnyddio pasys ar gyfer sinema; mae'n werth dweud fy mod i wedi cael ymateb gan Ben yn Snowcat Cinema, a beth yr oedd e'n dweud wrthyf oedd, ers inni gyflwyno'r pàs COVID—
Thank you very much. I am very sorry to hear about Ffion's situation, and we all think about her and wish her all the best. And I think that's a very important point to make: none of us know how we will respond when we catch coronavirus, and that's why it's so important that we do have the vaccine if we're offered it. So, I am very pleased to see that so many people have taken up the opportunity to have the vaccine. Other than those who are already physically weak and those who have previous medical conditions, a vast percentage of the 58 people in critical care in our hospitals are those who haven't been vaccinated. I do think we need to think about our responsibility as individuals to think about the pressure on our hospitals at the moment. And when 10 per cent of the beds in our hospitals are tied up with COVID, I do think we have to ask questions of everyone who doesn't take up the opportunity to be vaccinated to ask, 'Where does your responsibility lie to us who, perhaps, need to use the NHS for other things as well?'
In terms of enforcement, it is important that we do ensure that if we do introduce these new rules, enforcement is undertaken. And that is why we have constant discussions with the police, with, for example, those people who are responsible for trains and buses and with local government as well, and that happens very regularly. You will have seen that someone in Swansea didn't want to use passes for a cinema; it is worth saying that I have had a response from Ben in Snowcat Cinema, and what he told me was that, since we introduced the COVID pass—
—since we've introduced the COVID pass, in his cinema, he has seen the sales go through the roof; that, actually, people are far more comfortable about going to the cinema now, they feel safer and they're asking, 'Can we keep those measures once you take them away—? If you're going to dismantle them, we would like to continue to enforce them'. And I think it's really important that people hear that message; that, actually, the public are responding really positively and they're saying, 'I feel safer. Your establishment is one that I am going to go to.'
I'm very aware of the capacity in the system in terms of the telephone service if people are unable to download the pass. That's why we're putting far more resources into that and making sure that the number of phone lines, for example, are increased. So, all of that work is happening. And, of course, as you say, it is possible for people to use the lateral flow test if that is unavailable to them. So, I hope that that's been helpful. Diolch yn fawr iawn.
—ers i ni gyflwyno'r pàs COVID, yn ei sinema ef, mae wedi gweld y gwerthiant yn codi'n aruthrol; a bod pobl, mewn gwirionedd, yn llawer mwy cyfforddus ynghylch mynd i'r sinema nawr, maen nhw'n teimlo yn fwy diogel ac maen nhw'n gofyn, 'A gawn ni gadw'r mesurau hyn pan fyddwch chi'n eu disodli nhw—? Os ydych chi am eu datgymalu nhw, fe fyddem ni'n hoffi parhau â'u gorfodi nhw'. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn clywed y neges honno; bod y cyhoedd, mewn gwirionedd, yn ymateb yn gadarnhaol iawn ac yn dweud, 'Rwyf i'n teimlo yn fwy diogel. Mae eich lle chi'n un y byddaf yn ymweld ag ef.'
Rwy'n ymwybodol iawn o'r capasiti yn y system o ran y gwasanaeth ffôn os nad yw pobl yn gallu lawrlwytho'r pàs. Dyna pam yr ydym ni'n rhoi llawer mwy o adnoddau i mewn i hynny ac yn sicrhau bod nifer y llinellau ffôn, er enghraifft, yn cynyddu. Felly, mae'r holl waith hwnnw'n digwydd. Ac, wrth gwrs, fel rydych chi'n dweud, mae hi'n bosibl i bobl ddefnyddio'r prawf llif unffordd os nad yw hynny ar gael iddyn nhw. Felly, rwy'n gobeithio bod hynna wedi bod o gymorth. Diolch yn fawr iawn.
I thank you for your statement, Minister. I speak to an awful lot of people and get an awful lot of e-mails, like everybody else here, and it is the case that people do support those restrictions that we currently have and those ones that we are operating. And I've also had messages where people now feel able to go out and enjoy their lives a little bit more because of those COVID passes, where they were extremely nervous to do so before. But on the other hand, of course, I do understand that people don't support them; that they want all restrictions to come to an end. However, the figures tell us the reality of the spread of this infection and this virus, and we only have to look around in Europe to see exactly what is happening.
So, in terms of asking you a question, you do hint—and you've done it again today—that it may be possible that we have to expand the COVID passes into other areas where they are currently not used. When would you make that decision? What would be the trigger point at which you'd have to decide?
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Fe fyddaf i'n siarad â llawer iawn o bobl ac yn cael llawer iawn o negeseuon e-bost, fel pawb arall yn y fan hon, ac mae hi'n wir fod pobl yn cefnogi'r cyfyngiadau hynny sydd gennym ni ar hyn o bryd a'r rhai hynny yr ydym ni'n eu gweithredu nhw. Ac rwyf i wedi cael negeseuon hefyd yn sôn bod pobl yn teimlo erbyn hyn eu bod nhw'n gallu mynd allan a mwynhau eu bywydau ychydig yn well oherwydd y pasiau COVID hyn, a'u bod nhw'n nerfus iawn i wneud hynny ynghynt. Ond ar y llaw arall, wrth gwrs, rwy'n deall nad yw pobl yn eu cefnogi nhw; eu bod nhw'n awyddus i'r holl gyfyngiadau ddod i ben. Serch hynny, mae'r ffigurau yn dangos y sefyllfa wirioneddol o ran ymlediad yr haint hwn a'r feirws hwn, a dim ond edrych o amgylch Ewrop y mae'n rhaid i ni wneud i weld beth yn union sy'n digwydd.
Felly, o ran gofyn cwestiwn i chi, rydych chi'n awgrymu—ac fe wnaethoch chi hynny eto heddiw—y gallai hi fod yn bosibl y bydd yn rhaid i ni ehangu'r pàs COVID i feysydd eraill lle nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd. Pryd fyddech chi'n gwneud y penderfyniad hwnnw? Beth fyddai'r sbardun i'ch gorfodi i wneud penderfyniad?
Thanks very much, Joyce. I think, actually, that one of the things that it might be worth us all considering is using different language around this. We keep on talking about restrictions. Well, I think that it's important that we start to talk about protections, because that's what we are putting in place—protections. We're trying to protect the public here from coronavirus. So, that's certainly something that I'm going to try and use in my discussions in future.
Certainly, in relation to the COVID pass and any possible expansion, of course that will be done in the context of the 21-day review that we undertake every three weeks. The trigger for that will be, as always, the potential and the possibility of the NHS being overwhelmed as we go into the winter period. So, that's always the trigger for us: can the NHS cope?
Frankly, we still haven't really seen the flu really come at us with the kind of force that we were expecting. We're still waiting for that, and it's possible that it will come. But we will keep an eye on things. About 10 per cent of our hospital beds at the moment are filled with COVID patients. Now, that's quite a lot of people. Obviously, we need to keep an eye on that situation, but it's also about keeping an eye on the broader NHS. That's an important situation. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Joyce. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, mai un o'r pethau y gallai hi fod yn werth i bob un ohonom ni ei ystyried yw defnyddio iaith wahanol yn hyn o beth. Rydym ni'n dal i siarad am gyfyngiadau. Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni ddechrau siarad am amddiffyniadau, oherwydd dyna'r hyn yr ydym ni'n ei roi ar waith—amddiffyniadau. Rydym ni'n ceisio diogelu'r cyhoedd yma rhag coronafeirws. Felly, dyna rywbeth yr wyf i'n sicr am geisio ei ddefnyddio yn fy nhrafodaethau i'r dyfodol.
Yn sicr, o ran y pàs COVID ac unrhyw ehangu posibl arno, wrth gwrs, fe wneir hynny yng nghyd-destun yr adolygiad 21 diwrnod yr ydym ni'n ei gynnal bob tair wythnos. Y sbardun ar gyfer hynny fyddai, fel pob amser, y potensial a'r posibilrwydd y bydd y GIG yn cael ei orlethu wrth i ni fynd i mewn i gyfnod y gaeaf. Felly, hwnnw'r yw'r sbardun i ni bob amser: a all y GIG ymdopi?
A dweud y gwir, nid ydym ni wedi gweld y ffliw yn ymaflyd ynom ni mewn gwirionedd gyda'r math o rym yr oeddem ni'n ei ddisgwyl. Rydym ni'n dal i aros, ac mae hi'n bosibl iddi hi fynd felly. Ond fe fyddwn ni'n cadw llygad ar bethau. Mae tua 10 y cant o'r gwelyau sydd gennym ni mewn ysbytai ar hyn o bryd yn cael eu llenwi â chleifion COVID. Nawr, mae hynny'n gryn nifer o bobl. Yn amlwg, mae angen i ni gadw llygad ar y sefyllfa honno, ond mae hyn yn ymwneud hefyd â chadw llygad ar y GIG yn fwy eang. Mae honno'n sefyllfa bwysig. Diolch.
Thank you for your statement, Minister, and for providing a briefing to Members of the health committee at lunchtime today. As in previous updates, I want to focus my questions on the care sector, as those living in care homes and their families have been deeply affected by the pandemic. Thankfully, a successful UK vaccination programme has meant that care home visits can once again take place.
Minister, how will your Government ensure that care home residents will remain able to be visited by, and able to visit, their loved ones? What steps are you taking to accelerate the booster vaccine programme for care home staff and residents? Some care homes across the UK are now asking for proof of vaccination for care home visitors. Is this something that the Welsh Government is considering introducing?
Finally, Minister, alongside COVID—and you've touched on it briefly in your answer to Joyce Watson—is the flu. Flu will be a big threat to those in care this winter. Will you publish flu vaccination rates for care home staff and residents, as well as outline the steps that you are taking to boost vaccination rates? Thank you very much.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, ac am roi briff i Aelodau'r pwyllgor iechyd amser cinio heddiw. Fel yn y diweddariadau blaenorol, rwyf i'n awyddus i ganolbwyntio ar y sector gofal yn fy nghwestiynau i, gan fod y pandemig wedi effeithio yn fawr ar y rhai sy'n byw mewn cartrefi gofal a'u teuluoedd nhw. Diolch byth, mae rhaglen frechu lwyddiannus yn y DU wedi golygu y gellir ymweld â chartrefi gofal unwaith eto.
Gweinidog, sut mae eich Llywodraeth chi am sicrhau y bydd preswylwyr cartrefi gofal yn parhau i gael ymweliadau gan eu hanwyliaid nhw, ac yn gallu mynd i ymweld â nhw hefyd? Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gyflymu'r rhaglen brechiad atgyfnerthu ar gyfer staff a phreswylwyr cartrefi gofal? Mae rhai cartrefi gofal ledled y DU yn gofyn am brawf o frechu erbyn hyn i ymwelwyr â chartrefi gofal. A yw hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried ei gyflwyno?
Yn olaf, Gweinidog, ochr yn ochr â COVID—ac rydych chi wedi sôn am hyn yn fyr yn eich ateb i Joyce Watson—mae'r ffliw. Fe fydd y ffliw yn fygythiad mawr y gaeaf hwn i'r rhai sydd mewn gofal. A wnewch chi gyhoeddi cyfraddau brechu rhag y ffliw ar gyfer staff a phreswylwyr cartrefi gofal, yn ogystal ag amlinellu'r camau yr ydych chi'n eu cymryd i roi hwb i gyfraddau brechu? Diolch yn fawr iawn i chi.
Thanks, Gareth. Like you, I'm keeping a very close eye on the care sector, as is my colleague Julie Morgan—very concerned about the relationship between care homes and hospitals and the flow through that is crucial to keep the whole system moving. We do have very clear guidelines when it comes to visiting care homes. So, all of those are set out, and you will find that information on our website. That includes the fact that visitors do need to take a lateral flow test before they visit a care home. So, that facility is already in place.
About 77 per cent of care home residents have already received their booster vaccination. I was very pleased that we hit our proposed timetable, which was to offer all those care home residents the booster by 1 November. We did hit that milestone, so I was very pleased to see that. I can find you the flu vaccination rates for care home residents, but obviously that is one of the first places that we go in terms of getting the flu vaccine rolled out. But I will say this, and that is that we are not seeing the same uptake by the public in general across Wales when it comes to flu vaccination as we did last year. I would encourage people to take up that opportunity, because we genuinely don't know what's ahead of us, and we all need to take all of our protections seriously.
Diolch, Gareth. Fel chwithau, rwyf i'n cadw llygad barcud ar y sector gofal, fel gwnaiff fy nghyd-Aelod Julie Morgan—gan bryderu llawer iawn am y berthynas rhwng cartrefi gofal ac ysbytai ac mae'r llifeiriant yn hynny o beth yn hanfodol i gadw'r system gyfan yn gweithio. Mae gennym ni ganllawiau eglur iawn o ran ymweld â chartrefi gofal. Felly, caiff pob un o'r rhain eu nodi, ac mae'r wybodaeth honno i'w gweld ar ein gwefan ni. Mae hynny'n cynnwys y ffaith bod angen i ymwelwyr gymryd prawf llif unffordd cyn iddyn nhw ymweld â chartref gofal. Felly, mae'r cyfleuster hwnnw ar waith eisoes.
Mae tua 77 y cant o breswylwyr cartrefi gofal wedi cael eu brechiad atgyfnerthu. Roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi taro nod ein hamserlen arfaethedig ni, sef i gynnig brechiad atgyfnerthu i bob un o'r preswylwyr hynny mewn cartrefi gofal erbyn 1 o fis Tachwedd. Fe wnaethom ni gyrraedd y garreg filltir honno, felly roeddwn i'n falch iawn o weld hynny. Fe allaf i ddod o hyd i'r cyfraddau brechu rhag y ffliw ar gyfer preswylwyr cartrefi gofal, ond mae hi'n amlwg mai dyna un o'r lleoedd cyntaf yr awn ni o ran cyflwyno'r brechlyn ffliw. Ond rwyf i am ddweud hyn, a hynny yw nad ydym ni'n gweld yr un niferoedd ymhlith y cyhoedd ledled Cymru o ran brechu rhag y ffliw ag y gwnaethom ni'r llynedd. Fe fyddwn i'n annog pobl i fanteisio ar y cyfle hwnnw, oherwydd nid ydym ni'n gwybod beth sydd o'n blaenau ni, ac mae angen i bob un ohonom gymryd o ddifrif yr amddiffyniadau sydd ar gael i ni.
Ac yn olaf, Mark Isherwood.
And finally, Mark Isherwood.
Diolch. Thank you very much indeed. What hope can you give to the constituents who have contacted me saying that they have had one vaccination in England and one in Wales, and, despite being passed from pillar to post for weeks, they still can't get their COVID pass because they can't show that they've had both vaccinations? And what hope can you give to the growing number of constituents who have contacted me telling me that they've been told that the booster vaccination in Wales will not be included on their COVID pass for overseas travel, despite France and other EU states saying that people from the UK will have to demonstrate that they’ve had the booster vaccination either to enter the country or to access restaurants and hospitality venues?
Diolch. Diolch yn fawr iawn i chi wir. Pa obaith y gallwch chi ei roi i'r etholwyr sydd wedi cysylltu â mi yn dweud eu bod nhw wedi cael un brechiad yn Lloegr ac un yng Nghymru, ac, er iddyn nhw gael eu taflu yma ac acw am wythnosau, maen nhw'n parhau i fethu â chael eu pàs COVID nhw am na allan nhw ddangos eu bod nhw wedi cael y ddau frechiad? A pha obaith y gallwch chi ei roi i'r nifer cynyddol o etholwyr sydd wedi cysylltu â mi i ddweud wrthyf i eu bod nhw wedi cael gwybod na fydd y brechiad atgyfnerthu yng Nghymru yn cael ei gynnwys ar eu pàs COVID nhw ar gyfer teithio dramor, er bod Ffrainc a gwladwriaethau eraill yr UE yn dweud y bydd yn rhaid i bobl o'r DU ddangos eu bod nhw wedi cael y brechiad atgyfnerthu naill ai i gael mynediad i'r wlad neu i gael mynediad i fwytai a lleoliadau lletygarwch?
Thank you very much. Well, in terms of the vaccination in England and Wales, that surprises me that it’s such a problem because, actually, we’re sharing the data together. So, if you can write to me about that specific case, I’ll be more than happy to take that up. The COVID pass is a shared system, so we’re doing that together with England.
When it comes to overseas travel and the booster, we were only told, I think it was, last week that England would be updating it. They didn’t give us the opportunity to request that we did it at the same time prior to that. Once they told us, we said, ‘For goodness sake, let us have that opportunity.’ So, they will be giving us that opportunity. I’m hoping that, by the end of next week, that will be in place, so they should be able to show on their COVID pass that they’ve had the booster as well.
Diolch yn fawr iawn i chi. Wel, o ran brechiadau yng Nghymru ac yn Lloegr, mae hynny'n fy synnu i'n fawr fod yna gymaint o broblem oherwydd, mewn gwirionedd, rydym yn rhannu'r data gyda'n gilydd. Felly, pe byddech chi'n ysgrifennu ataf i am yr achos penodol hwnnw, rwy'n fwy na pharod i ymdrin â hynny. Mae'r pàs COVID yn system sy'n cael ei rhannu, felly rydym ni'n gwneud hynny ar y cyd â Lloegr.
O ran teithio dramor a'r brechiad atgyfnerthu, ni chawsom ni wybod, rwy'n credu, tan yr wythnos diwethaf y byddai Lloegr yn diweddaru hynny. Ni chawsom ni gyfle cyn hynny i ofyn am gael gwneud hynny ar yr un pryd â nhw. Ar ôl iddyn nhw ddweud wrthym ni, fe wnaethom ddweud, 'Er mwyn popeth, rhowch y cyfle hwnnw i ni.' Felly, fe fyddan nhw'n rhoi'r cyfle hwnnw i ni. Rwy'n gobeithio, erbyn diwedd yr wythnos nesaf, y bydd hynny ar waith, felly fe ddylen nhw allu dangos ar eu pàs COVID nhw eu bod nhw wedi cael y brechiad atgyfnerthu hefyd.
Diolch, Weinidog. Galwaf ar Joel James.
I thank Minister. I call on Joel James.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you for giving me an opportunity to correct the record. It was just with regard to the business statement earlier. As you know, I’m a councillor, and I forgot to mention that when I spoke. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am roi cyfle i mi gywiro'r cofnod. Mae hyn yn ymwneud â'r datganiad busnes yn gynharach. Fel gwyddoch chi, rwyf i'n gynghorydd, ac fe anghofiais i grybwyll hynny pan siaradais i. Diolch i chi.
Well, it's on the record now. Thank you very much.
Wel, mae hynny ar y cofnod nawr. Diolch yn fawr iawn i chi.
Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Hoffwn atgoffa Aelodau, os ydych chi’n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Ac yn olaf, dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. I'd like remind Members, if they are leaving the Siambr, to please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. And finally, any Members who arrive after a changeover should wait until the bell rings before entering the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:52.
Plenary was suspended at 15:52.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:02, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:02, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd nawr eitem 5, sef y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ail gartrefi a fforddiadwyedd. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Julie James.
That brings us to item 5, a statement by the Minister for Climate Change on second homes and affordability. I call on the Minister to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. This Government has a strong, proud record in building affordable housing. Our programme for government reflects our continuing commitment to this with our ambitious target of delivering 20,000 low-carbon social homes for rent this term. But, for some people living in some parts of Wales, an affordable home is beyond their reach because of a combination of rising house prices and a disproportionate number of second homes and short-term holiday lets.
We want young people to have a realistic prospect of buying or renting affordable homes in the places they have grown up, so they can live and work in their local communities. High numbers of second and holiday homes in one area can threaten the Welsh language in its heartlands and affect the sustainability of some rural areas. We are a welcoming nation and tourism is a major part of our economy, bringing jobs and income to many parts of Wales, but we also don’t want ghost villages in seasonal holiday spots—places where no-one is at home during the winter months.
These are complex issues and there are no quick fixes. What may be right for one community may not work for another. We also need to avoid unintended consequences. Certainly, we need to take communities and the people living there with us if we are to find and implement effective responses. And, in a context where commentators point to a lack of robust evidence about what works, we have to forge our own Welsh way, developing our own evidence and our own solutions. I think we all acknowledge there is no one silver bullet here, and we will need to bring forward a range of actions.
In July, I set out the Government’s three-pronged approach: addressing issues of affordability; using our regulatory framework to better manage additional second homes and short-term holiday lets; and, using national and local taxation to ensure second home owners make a fairer contribution.
Our consultation on local taxes for second homes and self-catering accommodation has just closed. Almost 1,000 people responded to the consultation, which shows the strength of feeling and the range of views. We are working through these and will respond with the next steps to ensure a fair financial contribution is made, which reflects social justice.
In his excellent report, 'Second homes: Developing new policies in Wales', Dr Simon Brooks recommended we pilot changes to planning law as a means of addressing excess numbers of second homes in specific local communities. Over the summer, we've been working with Gwynedd Council, and I would just like to put on record my thanks to the council for the constructive and positive way they have engaged with us. Starting in January, we will run a phased pilot to test a number of interventions in Dwyfor, in Gwynedd. This will be the first time we have intervened in the market to support local people to live in their local communities in this way. Dwyfor is one of our Welsh-speaking heartlands. It's an area where second homes range from around one in five to almost half of the available stock.
The first phase of the pilot will include a range of practical support to help people access affordable housing, and will link to our existing and new interventions in a way that really makes a difference. We have already started work on preliminary actions, so we can start delivering with our partners as soon as possible. I will say more about these after the finance Minister has published the draft budget next month, but we are keen to look at shared equity schemes, rental solutions and what we can do with empty homes.
In phase two, we will look at the planning system itself. We know that the planning system plays a key role in supporting our efforts to manage additional second homes and short-term holiday lets. The evidence suggests issues around second homes are usually localised rather than nationwide. Planning law, though, applies across the whole of Wales. So, today, I am launching a consultation on changes that would enable local planning authorities to switch on the need for planning permission to change from a primary home to a secondary home or a short-term holiday let.
We are proposing changes to the use classes Order, which would, if implemented, create specific use classes for primary, secondary and short-term holiday residences. Alongside this, the consultation seeks views on proposals to amend the general permitted development Order. These would make movement between these classes permitted development. Individual planning authorities would then be able to decide whether they wished to remove the permitted development rights through what's called an article 4 direction. If implemented, this would mean that planning permission would be needed to move homes between the different uses of primary, secondary homes and short-term holiday lets in the areas where the local authorities had decided that was what they wished to do. We will also ask about possible changes to 'Planning Policy Wales', referencing any changes.
We are not prejudging the outcomes of this consultation or the local consultations on article 4 directions. It is very important to hear and take account of all voices, and we and our partners must and will do that. If there is broad support for these changes, we will be able to change legislation and evaluate the impact. I anticipate that that can begin to happen from next summer. If Gwynedd Council and Snowdonia National Park decide, after consultation and on the basis of their evidence, to use their powers in Dwyfor, we will include the impact of this within the pilot.
We are currently working with a contractor on the feasibility and shape of a statutory licensing or registration scheme for all holiday accommodation, including short-term lets. As part of this work, we will engage with local partners with a view to establishing a voluntary scheme in the pilot area, to draw lessons to inform the operation of a statutory scheme. While Dwyfor will be the focus of the pilot, an independent evaluation will include ongoing action learning, so that other areas can engage, influence and learn from the pilot. We want to know the combined effect of the actions we take as part of our three-pronged approach.
One of the things we already do know is that there are too many homes sitting empty and idle. To help address this, the Welsh Government will grant aid Gwynedd Council £2 million for the purchase of empty homes for social rent. At least £1 million of this must be spent in the Dwyfor pilot. A further £1 million each will be available to Anglesey, Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire councils for the same purpose. The funding will help us assess the impact this has in communities in need of social homes and where Welsh is a community language.
I have today set out the next steps to address the complex issue of second homes to ensure people can live and work in their local areas. There are no easy answers here and I look forward to working with Gwynedd Council through the Dwyfor pilot, but also with Plaid Cymru, to develop these measures further, as part of the co-operation agreement that the First Minister announced yesterday. We are committed to finding solutions that will make a real and lasting difference. We will continue to explore everything that can be done and develop the best possible policy approaches. I look forward to your support in this. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae gan y Llywodraeth hon record gref a balch o ran adeiladu tai fforddiadwy. Mae ein rhaglen lywodraethu yn adlewyrchu ein hymrwymiad parhaus i hyn gyda'n targed uchelgeisiol o ddarparu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel i'w rhentu y tymor hwn. Ond, i rai pobl sy'n byw mewn rhai rhannau o Gymru, mae cartref fforddiadwy y tu hwnt i'w cyrraedd oherwydd cyfuniad o brisiau tai cynyddol a nifer anghymesur o ail-gartrefi ac eiddo gwyliau tymor byr.
Rydym eisiau i bobl ifanc gael gobaith realistig o brynu neu rentu tai fforddiadwy yn y lleoedd y maen nhw wedi tyfu i fyny, fel y gallant fyw a gweithio yn eu cymunedau lleol. Gall niferoedd uchel o ail gartrefi a chartrefi gwyliau mewn un ardal fygwth y Gymraeg yn ei chadarnleoedd ac effeithio ar gynaliadwyedd rhai ardaloedd gwledig. Rydym yn genedl groesawgar ac mae twristiaeth yn rhan bwysig o'n heconomi, gan ddod â swyddi ac incwm i sawl rhan o Gymru, ond nid ydym chwaith am gael pentrefi anghyfannedd mewn mannau gwyliau tymhorol—mannau lle nad oes neb gartref yn ystod misoedd y gaeaf.
Mae'r rhain yn faterion cymhleth ac nid oes atebion cyflym. Efallai na fydd yr hyn a allai fod yn iawn i un gymuned yn gweithio i un arall. Mae angen i ni hefyd osgoi canlyniadau anfwriadol. Yn sicr, mae angen i ni gael cefnogaeth y cymunedau a'r bobl sy'n byw yno os ydym am ddod o hyd i ymatebion effeithiol a'u rhoi ar waith. Ac, mewn cyd-destun lle mae sylwebwyr yn cyfeirio at ddiffyg tystiolaeth gadarn am yr hyn sy'n gweithio, rhaid i ni greu ein ffordd Gymreig ein hunain, gan ddatblygu ein tystiolaeth ein hunain a'n hatebion ein hunain. Credaf ein bod i gyd yn cydnabod nad oes un ateb syml yma, a bydd angen i ni gyflwyno ystod o gamau gweithredu.
Ym mis Gorffennaf, nodais ddull gweithredu tair elfen y Llywodraeth: mynd i'r afael â materion fforddiadwyedd; defnyddio ein fframwaith rheoleiddio i reoli ail gartrefi ychwanegol ac eiddo a osodir ar gyfer gwyliau tymor byr yn well; a defnyddio trethiant cenedlaethol a lleol i sicrhau bod perchnogion ail gartrefi yn gwneud cyfraniad tecach.
Mae ein hymgynghoriad ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanarlwyo newydd gau. Ymatebodd bron i 1,000 o bobl i'r ymgynghoriad, sy'n dangos cryfder y teimlad a'r amrywiaeth barn. Rydym yn gweithio drwy'r rhain a byddwn yn ymateb gyda'r camau nesaf i sicrhau bod cyfraniad ariannol teg yn cael ei wneud, sy'n adlewyrchu cyfiawnder cymdeithasol.
Yn ei adroddiad rhagorol, 'Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru', argymhellodd Dr Simon Brooks ein bod yn treialu newidiadau i gyfraith cynllunio fel ffordd o fynd i'r afael â niferoedd gormodol o ail gartrefi mewn cymunedau lleol penodol. Dros yr haf, rydym wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Gwynedd, a hoffwn nodi fy niolch i'r cyngor am y ffordd adeiladol a chadarnhaol maen nhw wedi ymgysylltu â ni. Gan ddechrau ym mis Ionawr, byddwn yn cynnal cynllun treialu fesul cam i brofi nifer o ymyriadau yn Nwyfor, yng Ngwynedd. Dyma'r tro cyntaf y byddwn yn ymyrryd yn y farchnad i gefnogi pobl leol i fyw yn eu cymunedau lleol fel hyn. Mae Dwyfor yn un o'n cadarnleoedd Cymraeg. Mae'n ardal lle mae ail gartrefi yn amrywio o tua un o bob pump i bron hanner y stoc sydd ar gael.
Bydd cam cyntaf y cynllun treialu yn cynnwys ystod o gymorth ymarferol i helpu pobl i gael gafael ar dai fforddiadwy, a bydd yn cysylltu â'n hymyriadau presennol a newydd mewn ffordd sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio ar gamau rhagarweiniol, fel y gallwn ddechrau cyflawni gyda'n partneriaid cyn gynted â phosibl. Byddaf yn dweud mwy am y rhain ar ôl i'r Gweinidog cyllid gyhoeddi'r gyllideb ddrafft y mis nesaf, ond rydym yn awyddus i edrych ar gynlluniau rhannu ecwiti, atebion rhentu a'r hyn y gallwn ei wneud gyda chartrefi gwag.
Yng ngham dau, byddwn yn edrych ar y system gynllunio ei hun. Gwyddom fod y system gynllunio yn chwarae rhan allweddol yn y gwaith o gefnogi ein hymdrechion i reoli ail gartrefi ychwanegol a llety gwyliau tymor byr. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod materion yn ymwneud ag ail gartrefi fel arfer yn lleol yn hytrach na ledled y wlad. Fodd bynnag, mae cyfraith cynllunio yn berthnasol ar draws Cymru gyfan. Felly, heddiw, rwyf yn lansio ymgynghoriad ar newidiadau a fyddai'n galluogi awdurdodau cynllunio lleol i newid yr angen am ganiatâd cynllunio i newid o gartref cynradd i gartref eilaidd neu lety gwyliau tymor byr.
Rydym yn cynnig newidiadau i'r Gorchymyn dosbarthiadau defnydd, a fyddai, o'u gweithredu, yn creu dosbarthiadau defnydd penodol ar gyfer preswylfeydd gwyliau cynradd, eilaidd a thymor byr. Ochr yn ochr â hyn, mae'r ymgynghoriad yn gofyn am farn ar gynigion i ddiwygio'r Gorchymyn datblygu cyffredinol a ganiateir. Byddai'r rhain yn symud rhwng y dosbarthiadau datblygiad a ganiateir hyn. Byddai awdurdodau cynllunio unigol wedyn yn gallu penderfynu a oeddent yn dymuno dileu'r hawliau datblygu a ganiateir drwy'r hyn a elwir yn gyfarwyddyd erthygl 4. Pe bai'n cael ei weithredu, byddai hyn yn golygu y byddai angen caniatâd cynllunio i symud cartrefi rhwng gwahanol ddefnyddiau cartrefi cynradd, eilaidd a gwyliau tymor byr yn yr ardaloedd lle yr oedd yr awdurdodau lleol wedi penderfynu mai dyna yr oeddent yn dymuno ei wneud. Byddwn hefyd yn gofyn am newidiadau posibl i 'Bolisi Cynllunio Cymru', gan gyfeirio at unrhyw newidiadau.
Nid ydym yn rhagfarnu canlyniadau'r ymgynghoriad hwn na'r ymgynghoriadau lleol ar gyfarwyddiadau erthygl 4. Mae'n bwysig iawn clywed ac ystyried pob llais, ac mae'n rhaid i ni a'n partneriaid wneud hynny a byddwn yn gwneud hynny. Os oes cefnogaeth eang i'r newidiadau hyn, byddwn yn gallu newid deddfwriaeth a gwerthuso'r effaith. Rwy’n rhagweld y gall hynny ddechrau digwydd o'r haf nesaf. Os bydd Cyngor Gwynedd a Pharc Cenedlaethol Eryri yn penderfynu, ar ôl ymgynghori ac ar sail eu tystiolaeth, i ddefnyddio eu pwerau yn Nwyfor, byddwn yn cynnwys effaith hyn o fewn y cynllun treialu.
Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gyda chontractwr ar ddichonoldeb a ffurf cynllun trwyddedu neu gofrestru statudol ar gyfer pob llety gwyliau, gan gynnwys llety wedi'i osod am dymor byr. Fel rhan o'r gwaith hwn, byddwn yn ymgysylltu â phartneriaid lleol gyda'r bwriad o sefydlu cynllun gwirfoddol yn ardal y cynllun treialu, i ddefnyddio gwersi i lywio gweithrediad cynllun statudol. Er mai Dwyfor fydd canolbwynt y cynllun treialu, bydd gwerthusiad annibynnol yn cynnwys dysgu gweithredol parhaus, fel y gall meysydd eraill ymgysylltu, dylanwadu a dysgu o'r cynllun treialu. Rydym eisiau gwybod beth fydd effaith gyfunol y camau a gymerwn fel rhan o'n dull gweithredu tair elfen.
Un o'r pethau rydym ni eisoes yn ei wybod yw bod gormod o gartrefi'n eistedd yn wag ac yn segur. Er mwyn helpu i fynd i'r afael â hyn, bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth grant o £2 filiwn i Gyngor Gwynedd ar gyfer prynu cartrefi gwag ar gyfer rhent cymdeithasol. Rhaid gwario o leiaf £1 miliwn o hyn yng nghynllun treialu Dwyfor. Bydd £1 miliwn arall yr un ar gael i gynghorau Ynys Môn, Ceredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin i'r un diben. Bydd yr arian yn ein helpu i asesu'r effaith mae hyn yn ei gael mewn cymunedau sydd angen cartrefi cymdeithasol a lle mae'r Gymraeg yn iaith gymunedol.
Heddiw, rwyf wedi nodi'r camau nesaf i fynd i'r afael â mater cymhleth ail gartrefi er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu byw a gweithio yn eu hardaloedd lleol. Nid oes atebion hawdd yma ac edrychaf ymlaen at weithio gyda Chyngor Gwynedd drwy gynllun treialu Dwyfor, ond hefyd gyda Phlaid Cymru, i ddatblygu'r mesurau hyn ymhellach, fel rhan o'r cytundeb cydweithredu a gyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe. Rydym wedi ymrwymo i ddod o hyd i atebion a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol. Byddwn yn parhau i archwilio popeth y gellir ei wneud a datblygu'r dulliau polisi gorau posibl. Edrychaf ymlaen at eich cefnogaeth yn hyn o beth. Diolch.
Thank you, Minister, for bringing this statement to the Chamber today. Before I begin, I would like to refer Members and members of the public to my own register of interests as regards property ownership.
Now, yesterday, we all heard that the Welsh Government announced their coalition deal with Plaid Cymru. Many of us who've been here some time now believe that that was very heavy on rhetoric but light on detail. Just one day later, how surprising it is to find that the Welsh Government has now announced that it will grant £2 million in aid to Plaid Cymru-led Gwynedd Council for the purchase of empty homes for social rent. Minister, whilst it's really good that you're providing £1 million for other local authorities, Wales does have 22 local authorities, and I do think that, once again, this should not be party politically motivated.
I have many misgivings about the statement made today, as it is important that the Welsh Government does not intervene in the market in a manner that has too much of an impact. The Welsh Government needs to be supporting people to buy houses, rather than lowering house prices inadvertently. Therefore, increasing premiums is not the answer, neither is the possibility of enabling local planning authorities to switch on the need for planning permission to change from a primary home to a secondary home or short-term holiday let.
Diolch, Gweinidog, am ddod â'r datganiad hwn i'r Siambr heddiw. Cyn i mi ddechrau, hoffwn gyfeirio Aelodau ac aelodau o'r cyhoedd at fy nghofrestr buddiannau fy hun o ran perchnogaeth eiddo.
Nawr, ddoe, clywsom i gyd fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi eu cytundeb clymblaid â Phlaid Cymru. Mae llawer ohonom sydd wedi bod yma am beth amser bellach yn credu bod hwnnw'n drwm iawn o ran rhethreg ond yn ysgafn o ran manylion. Un diwrnod yn ddiweddarach, faint o syndod yw hi i ganfod bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cyhoeddi y bydd yn rhoi £2 filiwn o gymorth i Gyngor Gwynedd dan arweiniad Plaid Cymru ar gyfer prynu cartrefi gwag i'w rhentu'n gymdeithasol. Gweinidog, er ei bod yn dda iawn eich bod yn darparu £1 miliwn ar gyfer awdurdodau lleol eraill, mae gan Gymru 22 o awdurdodau lleol, a chredaf, unwaith eto, na ddylai hyn gael ei gymell yn wleidyddol.
Mae gennyf lawer o amheuon ynghylch y datganiad a wnaed heddiw, gan ei bod yn bwysig nad yw Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y farchnad mewn modd sy'n cael gormod o effaith. Mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn cefnogi pobl i brynu tai, yn hytrach na gostwng prisiau tai yn ddiofal. Felly, nid cynyddu premiymau yw'r ateb, ac nid yw'r posibilrwydd chwaith o alluogi awdurdodau cynllunio lleol i newid yr angen am ganiatâd cynllunio i newid o gartref cynradd i gartref eilaidd neu eiddo a osodir ar gyfer gwyliau tymor byr.
During the cross-party group on housing last week, Shelter Cymru officials present agreed that the tackling of second homes will not solve the issue of housing affordability. The simple fact here is that we need to be building more homes—well, rather, you as a Government need to be building more homes. Around 7,400 new homes are needed annually to meet the demand in Wales, and whilst every electoral term comes, or Senedd term comes, we get promises of what's going to happen, but it doesn't happen. In 2019 registrations of new homes were down by 12 per cent. This is incredibly disappointing given that there are 67,000 households currently on housing waiting lists in Wales, and some of those, a large number, are in the constituency of Aberconwy.
So, Minister, will you confirm what other progress has been made to convert empty public sector land into sites ready for development? You know in the groups that we've had cross-party, you are fully aware that I have pointed this out, that our public bodies have lots and lots of land available, and, in fact, buildings available that would make safe and comfortable homes for those wishing to get on the housing ladder. I haven't seen anything like that coming forward, but have heard the rhetoric by Plaid Cymru many times about how second homes and holiday lets are so bad for us that I feel you're going down that road a bit too quickly.
It was highlighted to me only last week that as many as 10,000 homes—1,000 of these affordable—cannot now be progressed due to Natural Resources Wales guidance on phosphorus. I asked for a statement, in the business statement earlier, from you and James Evans my colleague did also, because we met with leaders, we met with cabinet members, and we met with planning officers of many councils across Wales last week, and they were all saying the same thing: you're asking for more houses to be built, but you're stopping them with these planning regulations on phosphorus. So, you need to plunge this block by either asking NRW to suspend its guidance or through implementing exceptions and phosphate-stripping capability in our drainage systems.
Affordability needs to be addressed by removing the cap on aspiration by cutting land transaction tax. So, whilst I welcome the announcement from the Minister for finance that new legislation will allow taxpayers to claim a refund of the higher rates of LTT where they are replacing their main residence, so as to make Wales their home and economically contribute to our communities, will you be able to confirm the timeline for bringing forward such legislation?
And we do need to confront the issue of empty properties, and, as I say, some of your initiatives are good, but this has got to be done on a far more fair and balanced proportionality. There were 25,725 long-term empty properties in Wales, and four years later—shockingly—this figure has only reduced by 24. The National Residential Landlords Association have proposed removing the second home land transaction tax premium and separating buy-to-let properties from second homes—because, again, I would ask you to tell us today, Minister, what you consider to be a second home—as they are defined in current discourse, encouraging landlords to help address the empty property issue.
As a representative said during my recent round-table, held in conjunction with Propertymark, 'Why are we not incentivising the renovation of empty space above empty shops?' I've heard that for 11 years: 'We're going to bring back all those empty office spaces above shops in our high streets.' I don't know of too many where that has happened. As regards empty shops and taking those shops back, in some instances, if you knock buildings down, you get your value added tax back; if you renovate, you do not. Will you commit to working with UK Government to review this specific situation as a means to help encourage the renovation of affordable central properties and rejuvenate our high street?
To conclude, I look forward to your responses to these most pressing questions and hope that they will give pause for thought over your policy's direction of travel. We want to work with you, Minister. We believe there is an issue, there aren't enough homes in Wales, but there has to be a far more balanced and proportionate response, and this should not be part of any coalition deal with another political party.
Yn ystod y grŵp trawsbleidiol ar dai yr wythnos diwethaf, cytunodd swyddogion Shelter Cymru a oedd yn bresennol na fydd mynd i'r afael ag ail gartrefi yn datrys y broblem o fforddiadwyedd tai. Y ffaith syml yma yw bod angen i ni fod yn adeiladu mwy o gartrefi—wel, yn hytrach, mae angen i chi fel Llywodraeth fod yn adeiladu mwy o gartrefi. Mae angen tua 7,400 o gartrefi newydd bob blwyddyn i ateb y galw yng Nghymru, ac er bod pob tymor etholiadol yn dod, neu dymor y Senedd yn dod, cawn addewidion o'r hyn sy'n mynd i ddigwydd, ond nid yw'n digwydd. Yn 2019 roedd nifer y cofrestriadau ar gyfer cartrefi newydd wedi gostwng 12 y cant. Mae hyn yn hynod siomedig o gofio bod 67,000 o aelwydydd ar restrau aros am dai yng Nghymru ar hyn o bryd, ac mae rhai o'r rheini, nifer fawr, yn etholaeth Aberconwy.
Felly, Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau pa gynnydd arall sydd wedi'i wneud i droi tir gwag yn y sector cyhoeddus yn safleoedd sy'n barod i'w datblygu? Wyddoch chi yn y grwpiau yr ydym wedi'u cael yn drawsbleidiol, rydych chi’n gwbl ymwybodol fy mod wedi tynnu sylw at hyn, bod gan ein cyrff cyhoeddus lawer o dir ar gael, ac, mewn gwirionedd, adeiladau ar gael a fyddai'n sicrhau cartrefi diogel a chyfforddus i'r rhai sy'n dymuno mynd ar yr ysgol dai. Nid wyf wedi gweld dim byd tebyg i hynny'n cael ei gyflwyno, ond rwyf wedi clywed y rhethreg gan Blaid Cymru droeon am sut mae ail gartrefi ac eiddo a osodir ar gyfer gwyliau mor ddrwg i ni fel fy mod yn teimlo eich bod yn mynd i lawr y ffordd honno ychydig yn rhy gyflym.
Yr wythnos diwethaf yn unig, tynnwyd fy sylw at y ffaith na ellir symud ymlaen gyda chynifer â 10,000 o gartrefi—1,000 o'r rhain yn fforddiadwy—nawr oherwydd canllawiau Cyfoeth Naturiol Cymru ar ffosfforws. Gofynnais am ddatganiad, yn y datganiad busnes yn gynharach, gennych chi a James Evans, fe wnaeth fy nghyd-Aelod hefyd, oherwydd fe wnaethom gyfarfod arweinwyr, fe wnaethom gyfarfod aelodau'r cabinet, ac fe wnaethom gyfarfod swyddogion cynllunio llawer o gynghorau ledled Cymru yr wythnos diwethaf, ac roedden nhw i gyd yn dweud yr un peth: rydych chi’n gofyn am adeiladu mwy o dai, ond rydych chi'n eu hatal gyda'r rheoliadau cynllunio hyn ar ffosfforws. Felly, mae angen i chi gael gwared ar y rhwystr hwn naill ai drwy ofyn i CNC atal ei ganllawiau neu drwy weithredu eithriadau a galluogi tynnu ffosffad yn ein systemau draenio.
Mae angen mynd i'r afael â fforddiadwyedd drwy ddileu'r cap ar ddyhead drwy dorri'r dreth trafodiadau tir. Felly, er fy mod yn croesawu'r cyhoeddiad gan y Gweinidog cyllid y bydd deddfwriaeth newydd yn caniatáu i drethdalwyr hawlio ad-daliad o gyfraddau uwch LTT lle maen nhw’n disodli eu prif breswylfa, er mwyn gwneud Cymru yn gartref iddynt a chyfrannu'n economaidd at ein cymunedau, a fyddwch chi’n gallu cadarnhau'r amserlen ar gyfer cyflwyno deddfwriaeth o'r fath?
Ac mae angen i ni wynebu mater eiddo gwag, ac, fel y dywedais, mae rhai o'ch mentrau'n dda, ond rhaid gwneud hyn ar gymesuredd llawer mwy teg a chytbwys. Roedd 25,725 o eiddo gwag hirdymor yng Nghymru, a phedair blynedd yn ddiweddarach—yn frawychus—dim ond o 24 mae'r ffigur hwn wedi gostwng. Mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl Cenedlaethol wedi cynnig dileu'r premiwm treth trafodiadau tir ail gartref a gwahanu eiddo prynu-i-osod oddi wrth ail gartrefi—oherwydd, unwaith eto, byddwn yn gofyn i chi ddweud wrthym heddiw, Gweinidog, yr hyn a ystyriwch yn ail gartref—fel maen nhw wedi’u diffinio yn y drafodaeth bresennol, gan annog landlordiaid i helpu i fynd i'r afael â mater eiddo gwag.
Fel y dywedodd cynrychiolydd yn ystod fy nghyfarfod bord gron diweddar, a gynhaliwyd ar y cyd â Propertymark, 'Pam nad ydym yn cymell adnewyddu gofod gwag uwchben siopau gwag?' Rwyf wedi clywed hynny ers 11 mlynedd: 'Rydym yn mynd i ddod â'r holl fannau swyddfa gwag hynny yn ôl uwchben siopau yn ein strydoedd mawr.' Nid wyf yn gwybod am lawer o achosion lle mae hynny wedi digwydd. O ran siopau gwag a chymryd y siopau hynny'n ôl, mewn rhai achosion, os byddwch yn chwalu adeiladau, byddwch yn cael eich treth ar werth yn ôl; os ydych chi'n adnewyddu, nid ydych chi’n ei gael. A wnewch chi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU i adolygu'r sefyllfa benodol hon fel modd i helpu i annog adnewyddu eiddo canolog fforddiadwy ac adfywio ein stryd fawr?
I gloi, edrychaf ymlaen at eich ymatebion i'r cwestiynau pwysicaf hyn a gobeithiaf y byddant yn peri i chi oedi i feddwl am gyfeiriad teithio eich polisi. Rydym eisiau gweithio gyda chi, Gweinidog. Credwn fod problem, nid oes digon o gartrefi yng Nghymru, ond rhaid cael ymateb llawer mwy cytbwys a chymesur, ac ni ddylai hyn fod yn rhan o unrhyw gytundeb clymblaid â phlaid wleidyddol arall.
I think I detected four questions in that rather long speech, so I'll—[Interruption.] I think there were four, I think I'm right in saying, which considering the length of the speech is quite something. But, there we are.
The first one was about land for house building. Janet Finch-Saunders, because she's part of the cross-party working group, will know perfectly well that we have been working with local authorities right across Wales on their local development plans to identify housing land that is identified in the LDP to understand why it isn't brought forward for housing and to make sure that we've removed all the barriers for that. She would do well to discuss with Propertymark and others how much land banking there is in the private sector across Wales and why the release of housing is so slow, and whether that has any effect on the current house prices, because I think she'd be quite surprised by some of the answers.
The idea that the solution to house building is to remove pollution controls on floodplains is quite extraordinary. I cannot understand at all how the Conservatives can, on the one hand, say that they agree that there's a climate emergency and on the other hand say that we should build on floodplains with phosphate problems. So, I'm not going to even dignify that with an answer, because it's quite obvious what the answer is. Of course we can't build on floodplains where there's a danger of flooding or pollution. So, we have to find other land or we have to find flood defence capability to make sure that that land is available. And I've got absolutely no problem with NRW's guidance on the subject.
The empty homes figures are interesting. They include houses that are, of course, up for sale. She knows that as well from the cross-party group. We have been working very hard to make sure that we have proper figures on empty homes, and we have a number of initiatives in that regard, as she will also know. So, for a very long time now, we have been offering grant aid to people to bring the empty homes back into beneficial use, either for their own use, if they live in them for five years, or to give them to us as social rented homes, where that's suitable.
On VAT, again, Janet Finch-Saunders does not seem to understand that she's a member of a Conservative Party that has not removed VAT on refurbishing homes, or renovation or reuse. Perhaps she would like to address that to her own Government, who have absolutely refused to do so despite their own declaration of a climate emergency.
And the last thing I would say is that, if she honestly thinks there isn't a problem with second homes, then I suggest she gets out more, because in most parts of Wales there most certainly is.
Credaf i mi ganfod pedwar cwestiwn yn yr araith eithaf hir yna, felly byddaf—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod pedwar, rwy'n credu fy mod yn iawn yn dweud, sy'n dipyn o beth o ystyried hyd yr araith. Ond, dyna ni.
Roedd yr un cyntaf yn ymwneud â thir ar gyfer adeiladu tai. Bydd Janet Finch-Saunders, oherwydd ei bod yn rhan o'r gweithgor trawsbleidiol, yn gwybod yn iawn ein bod wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru ar eu cynlluniau datblygu lleol i nodi tir tai a nodir yn y CDLl i ddeall pam nad yw'n cael ei gyflwyno ar gyfer tai ac i sicrhau ein bod wedi dileu'r holl rwystrau ar gyfer hynny. Byddai'n gwneud yn dda i drafod gyda Propertymark ac eraill ynghylch faint o fancio tir sydd yn y sector preifat ledled Cymru a pham mae rhyddhau tai mor araf, ac a yw hynny'n cael unrhyw effaith ar brisiau presennol tai, oherwydd credaf y byddai rhai o'r atebion yn ei synnu'n fawr.
Mae'r syniad mai'r ateb i adeiladu tai yw dileu rheolaethau llygredd ar orlifdiroedd yn eithaf rhyfeddol. Ni allaf ddeall o gwbl sut y gall y Ceidwadwyr, ar y naill law, ddweud eu bod yn cytuno bod argyfwng hinsawdd, ac ar y llaw arall, dweud y dylem adeiladu ar orlifdiroedd gyda phroblemau ffosffad. Felly, nid wyf yn mynd i anrhydeddu hynny gydag ateb hyd yn oed, oherwydd mae'n gwbl amlwg beth yw'r ateb. Wrth gwrs na allwn adeiladu ar orlifdiroedd lle mae perygl o lifogydd neu lygredd. Felly, rhaid i ni ddod o hyd i dir arall neu mae'n rhaid i ni ddod o hyd i ffordd o allu amddiffyn rhag llifogydd i sicrhau bod y tir hwnnw ar gael. A does gen i ddim problem o gwbl gyda chanllawiau CNC ar y pwnc.
Mae'r ffigurau cartrefi gwag yn ddiddorol. Maen nhw’n cynnwys tai sydd, wrth gwrs, ar werth. Mae'n gwybod hynny hefyd o'r grŵp trawsbleidiol. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod gennym ffigurau priodol ynghylch cartrefi gwag, ac mae gennym nifer o fentrau yn hynny o beth, fel y bydd hefyd yn gwybod. Felly, ers amser maith bellach, rydym wedi bod yn cynnig cymorth grant i bobl ddod â'r cartrefi gwag yn ôl i ddefnydd buddiol, naill ai at eu defnydd eu hunain, os ydyn nhw'n byw ynddyn nhw am bum mlynedd, neu i'w rhoi i ni fel cartrefi rhent cymdeithasol, pan fo hynny'n addas.
O ran TAW, unwaith eto, nid yw'n ymddangos bod Janet Finch-Saunders yn deall ei bod yn aelod o Blaid Geidwadol nad yw wedi dileu TAW ar ailwampio cartrefi, nac adnewyddu neu ailddefnyddio. Efallai yr hoffai fynd i'r afael â hynny gyda’i Llywodraeth ei hun, sydd wedi gwrthod gwneud hynny'n llwyr er gwaethaf eu datganiad eu hunain o argyfwng hinsawdd.
A'r peth olaf y byddwn yn ei ddweud yw, os yw'n credu'n onest nad oes problem gydag ail gartrefi, yna awgrymaf ei bod yn mynd allan mwy, oherwydd yn y rhan fwyaf o Gymru mae problem yn sicr.
Ar gyfer y record, mae gen i dŷ lle mae gen i denant hirdymor yn byw ynddo hefyd, lawr yn Aberystwyth.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am y datganiad yma. Mae yna genedlaethau o bobl wedi bod yn ymgyrchu er mwyn ceisio cael llywodraethau i weithredu ar yr argyfwng yma, argyfwng sydd wedi bod yn wynebu rhai o'n cymunedau ers degawdau. Nôl ar ddechrau'r 1980au, fe wnaeth fy rhagflaenydd yn Nwyfor, Dafydd Wigley, gyflwyno syniadau i fynd i'r afael â'r cwestiwn ail dau yn San Steffan, ond fe'i wfftiwyd bryd hynny. Mae'n rhaid hefyd cydnabod rôl Cyngor Gwynedd—a Phlaid Cymru yn arwain y cyngor, wrth gwrs—a nhwythau eisoes wedi gwneud llawer o'r gwaith o amgylch hyn, a diolch iddynt am eu harweiniad yn y mater.
Mae'r ffaith ein bod ni'n gweld camau diriaethol yma heddiw er mwyn mynd i'r afael â'r cwestiwn yma o ail gartrefi a fforddiadwyedd tai yn rhai o gymunedau Cymru i'w groesawu. Mae yna dristwch ei fod wedi cymryd cyhyd, wrth reswm, efo nifer o gymunedau wedi gweld diboblogi aruthrol dros y degawdau oherwydd methiant llywodraeth ar ôl llywodraeth i gymryd y mater o ddifrif a gweithredu. Ond gwell hwyr na hwyrach, ac mae'r ystod yma o bolisïau yn cynnig gobaith. Mae'n bwysig hefyd bod yr ymgynghoriad yn cael ei gynnal yn gytbwys ac yn deg, gyda phroses ac amserlen gywir yn cael eu dilyn yn llawn. Ni allwn ragfarnu'r canlyniad, ac mae'n rhaid i bob llais gael ei glywed. Ni allwn ychwaith risgio niweidio unrhyw gyfleoedd sydd gennym ni i weithredu ar unrhyw ddatrysiadau. Mae'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth rydyn ni wedi clywed amdano yn barod ar y meysydd penodol yma yn dangos fod posib gweithredu gwleidyddiaeth wahanol yma yng Nghymru. Dyma ddangos gwerth datganoli a bod posib cael datrysiadau yng Nghymru i broblemau sydd yn ein hwynebu ni yma yng Nghymru.
Mae'n rhaid hefyd cydnabod bod yr argyfwng tai ehangach yn effeithio ar gymunedau ledled Cymru. Mae fforddiadwyedd tai a chostau rhentu yn golygu bod nifer yn methu â fforddio talu am do uwch eu pennau, a dwi'n edrych ymlaen at weithio a chydweithio efo'r Llywodraeth ar ddatrysiad i'r problemau yma hefyd wrth inni gydweithio ar y Papur Gwyn. Wrth gwrs, mae'r sialens felly yn un anferthol, ond gyda'r awydd gwleidyddol, y weledigaeth, polisïau cryf ac adnoddau ariannol digonol i wireddu'r amcanion, mae yna obaith eto am ddyfodol gwell i gymunedau Cymru.
Felly, i gloi, dwi am ofyn ychydig o gwestiynau i'r Gweinidog, os caf i. Pa sicrwydd, Weinidog, a pha atebion y gallwn ni eu cynnig i gymunedau eraill, y rhai y tu allan i'r cynlluniau peilot yma, nad ydyn nhw am gael eu gadael ar ôl? Bydd yna lawer yn pryderu am hyd y peilotiaid yma a'r symiau cymharol fach o bres sydd yn cael eu cynnig ar hyn o bryd. Pa mor sydyn allwn ni ddisgwyl i'r ardaloedd eraill yma gael eu cynnwys yn ymateb y Llywodraeth unwaith bod y peilot wedi cael ei weithredu ac unwaith rŷn ni'n dysgu gwersi o'r cynllun, fel bod pob ardal yn gallu gweld budd mor fuan â phosib? Ac a oes yna ymrwymiad i gynyddu'r cyfraniad ariannol ar sail peilot llwyddiannus?
Ac yn olaf, er bod y Papur Gwyn ar y ffordd, ynghyd â sôn am rhentu, fforddiadwyedd a phrisiau tai—ac mae hynny'n sicr i'w groesawu—hoffwn i ofyn pa gamau brys fydd yn cael eu gweithredu er mwyn ymateb i'r twf anghynaliadwy yn y bwlch rhwng prisiau tai, prisiau rhentu a chyflogau, sy'n atal nifer rhag fforddio cadw to uwch eu pennau. Diolch yn fawr iawn, Lywydd.
For the record, I have a home where I have a long-term tenant in situ in Aberystwyth.
Thank you very much for the statement, Minister. There are generations of people who have been campaigning to encourage governments to take action on this crisis, a crisis that's been facing some of our communities over decades. Back at the beginning of the 1980s, my predecessor in Dwyfor, Dafydd Wigley, put forward ideas to tackle the issue of second homes in Westminster, but he was ignored then. We also have to acknowledge the role of Gwynedd Council—and Plaid Cymru leads that council—as they have already done much of the work around this area, and I thank them for their leadership in this area.
The fact that we are seeing concrete steps here to tackle this issue of second homes and affordability in some of Wales's communities is to be welcomed. There is some sadness that it's taken so long, of course, with many communities having seen huge depopulation over decades because of the failure of government after government to take the issue seriously and to take action. But, better late than never, and this range of policies does provide some hope. It's also important that the consultation is staged in a balanced and fair way and the right process and timetable followed fully. We can't prejudice the outcome; every voice has to be heard. We can't, either, risk harming any opportunities we have to take action on any possible solutions. The agreement between Plaid Cymru and the Government that we've heard mention of today already on these specific issues does show that it's possible to work a different kind of politics in Wales. This shows the value of devolution and that it's possible to find solutions in Wales to those problems facing us here in Wales.
We must also recognise that the broader housing crisis is having an impact on communities across Wales. The affordability of homes and rental costs means that many can't pay for a roof above their heads, and I look forward to working with the Government on finding solutions to these problems, too, as we work on that White Paper. Of course, the challenge is therefore huge, but with the political will, the vision, strong policies and sufficient financial resources to deliver these objectives, there is hope for a better future for Wales's communities.
So, to conclude, I do want to ask a few questions of the Minister, if I may. What assurance and what solutions can we provide to other communities, those outwith the pilot areas, and convince them that they won't be left behind? There will be many concerned about the length of these pilots and the relatively small amounts of money provided at the moment, so how quickly can we expect these other areas to be included in the Government's response once the pilot has been implemented and once we've learnt lessons from this programme, so that every area can see benefits as soon as possible? And is there a commitment to increase the financial commitment on the basis of a successful pilot?
And finally, whilst the White Paper is on the way, as well as talk about rental costs and house prices—and that's certainly to be welcomed—I'd like to ask what urgent steps will be put in place in order to respond to the unsustainable growth in the gap between house prices, rental prices and salaries, which prevent many people from keeping a roof over their heads. Thank you, Llywydd.
Thank you, Mabon. In terms of whether we can roll the pilot out, we've got to get to the pilot first. One of the things that we will be doing is putting an evaluation contract in place so that we can get the data from that pilot as rapidly as is humanly possible so that we can evaluate what we're seeing from the pilot, the effect it's having, and what we will need to do to adjust it, if anything. Obviously, that data is essential for other communities who are looking on to see whether they want to take part in similar pilots, so I would anticipate that we would get the data coming in pretty swiftly—house price data, occupancy data and so on—and we will be able to use that data to assist other areas to do it.
Assuming the planning consultation allows the use class Order to be changed and any subsequent article for consultation done by a local authority comes out that they would like to do this, there's nothing to stop them doing it. What we're doing in the pilot area is assisting the council to go a little bit faster with that with some additional resource so we can get the information from the pilot. So, we're not putting any barriers in the way of councils doing it; we are assisting Gwynedd, who have been extremely helpful and co-operative in this, and it's been a pleasure to work with them over very many months now in coming to this point, to go a bit faster so that we can get that data in. So, the message there is that it's possible elsewhere, but we're going to assist in a particular area of need.
In terms of all the other provisions, we are of course forging ahead with our building of the 20,000 zero-carbon or low-carbon social homes. We are in conversation with councils in the areas with high levels of second homes to identify land in order to do that and to make sure that our RSLs and stock-owning councils are stepping up to that. I'm really pleased that that's going very well, despite the fact that we have major global supply chain cost increases. So, we've been able to help with that for our SME builders right across Wales to make sure that they stay in business, and to assist with additional moneys into the social housing grant to assist with the supply price inflation issues, which are affecting, as I'm sure every Member of the Senedd knows, all building work, right across the Chamber.
The last bit was just around what we're doing to make sure that the rented accommodation market recovers in areas of high tourism and second homes. One of the things we're wanting to see in the pilot is whether the registration of holiday lets on the same basis or similar to the Rent Smart Wales arrangements will have an effect on whether people choose to stay in the long-term rented sector or they still want to go across to the holiday lets. So, one of the points of the pilot is to pilot whether we can have an influence on whether people make that decision or not, in order to increase the supply of long-term rented accommodation in large numbers in the particularly beautiful parts of Wales.
Diolch, Mabon. O ran a allwn gyflwyno'r cynllun treialu, mae'n rhaid i ni gyrraedd y cynllun treialu yn gyntaf. Un o'r pethau y byddwn yn ei wneud yw rhoi contract gwerthuso ar waith fel y gallwn gael y data o'r cynllun treialu hwnnw cyn gynted ag sy'n bosibl fel y gallwn werthuso'r hyn yr ydym yn ei weld o'r cynllun treialu, yr effaith mae'n ei chael, a'r hyn y bydd angen i ni ei wneud i'w addasu, os oes unrhyw beth. Yn amlwg, mae'r data hwnnw'n hanfodol i gymunedau eraill sy'n edrych i weld a ydyn nhw eisiau cymryd rhan mewn cynlluniau treialu tebyg, felly byddwn yn rhagweld y byddem yn gweld y data'n dod i mewn yn eithaf cyflym—data prisiau tai, data meddiannaeth ac ati—a byddwn yn gallu defnyddio'r data hwnnw i gynorthwyo meysydd eraill i wneud hynny.
Gan dybio bod yr ymgynghoriad cynllunio yn caniatáu i'r Gorchymyn dosbarth defnydd gael ei newid a bod unrhyw erthygl ddilynol ar gyfer ymgynghori a wneir gan awdurdod lleol yn nodi yr hoffent wneud hyn, nid oes dim i'w hatal rhag gwneud hynny. Yr hyn yr ydym ni yn ei wneud yn ardal y cynllun treialu yw cynorthwyo'r cyngor i symud ychydig yn gyflymach gyda hynny gyda rhywfaint o adnoddau ychwanegol fel y gallwn gael y wybodaeth o'r cynllun treialu. Felly, nid ydym yn gosod unrhyw rwystrau yn y ffordd mae cynghorau'n ei wneud; rydym yn cynorthwyo Gwynedd, sydd wedi bod yn hynod o gymwynasgar a chydweithredol yn hyn o beth, ac mae wedi bod yn bleser gweithio gyda nhw dros fisoedd lawer bellach wrth ddod i'r pwynt hwn, i fynd ychydig yn gyflymach fel y gallwn gael y data i mewn. Felly, y neges yno yw ei bod yn bosibl mewn mannau eraill, ond rydym yn mynd i gynorthwyo mewn maes penodol o angen.
O ran yr holl ddarpariaethau eraill, rydym, wrth gwrs, yn bwrw ymlaen â'n gwaith i adeiladu'r 20,000 o gartrefi cymdeithasol di-garbon neu garbon isel. Rydym yn sgwrsio â chynghorau yn yr ardaloedd sydd â lefelau uchel o ail gartrefi i nodi tir er mwyn gwneud hynny ac i sicrhau bod ein Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig a'n cynghorau sy'n berchen ar stoc yn camu i fyny at hynny. Rwy'n falch iawn bod hynny'n mynd yn dda iawn, er gwaethaf y ffaith bod gennym gynnydd mawr mewn costau cadwyn gyflenwi fyd-eang. Felly, rydym wedi gallu helpu gyda hynny i'n hadeiladwyr BBaChau ledled Cymru i sicrhau eu bod yn aros mewn busnes, ac i gynorthwyo gydag arian ychwanegol i'r grant tai cymdeithasol i helpu gyda'r materion chwyddiant prisiau cyflenwi, sy'n effeithio, fel y gŵyr pob Aelod o'r Senedd, rwy'n siŵr, ar yr holl waith adeiladu, ar draws y Siambr.
Roedd y darn olaf yn ymwneud â'r hyn yr ydym ni’n ei wneud i sicrhau bod y farchnad llety rhent yn gwella mewn ardaloedd o dwristiaeth uchel ac ail gartrefi. Un o'r pethau yr ydym eisiau ei weld yn y cynllun treialu yw a fydd cofrestru eiddo a osodir ar gyfer gwyliau ar yr un sail neu'n debyg i drefniadau Rhentu Doeth Cymru yn cael effaith ar p'un a yw pobl yn dewis aros yn y sector rhentu hirdymor neu a ydynt yn dal i fod eisiau symud i eiddo a osodir ar gyfer gwyliau. Felly, un o bwyntiau'r cynllun treialu yw treialu a allwn gael dylanwad ar p'un a yw pobl yn gwneud y penderfyniad hwnnw ai peidio, er mwyn cynyddu'r cyflenwad o lety rhent hirdymor mewn niferoedd mawr yn rhannau arbennig o brydferth Cymru.
I very much welcome the statement by the Minister. If we had a surfeit of housing, then second home ownership would not be a problem, but unfortunately, we have a shortage of accommodation across Wales and in certain parts of Wales, a massive shortage. I find it morally wrong that some people have two or more houses and others are either homeless, living in very poor quality housing or living in accommodation that is totally inadequate for the numbers living in it.
Does the Minister agree that the large-scale building of council housing has to be part of any housing solution? We know that the only time we had house building and demand in equilibrium was during the time that large-scale council housing was built in the 1950s and 1960s.
Short-term holiday lets is a growing problem, even in Swansea East. I will again ask that properties for short-term rent are controlled via the planning system; it just happens and it causes huge problems to the neighbours. I agree that the testing of something in one area is a brilliant idea, and I hope that other Ministers will learn from that so that we can test things before we implement them across the whole of Wales.
Finally, can I again ask that housing is excluded from small business rate relief? That is one of the things that distorts the market, and allows people to make lots of money by not paying any council tax and not paying any small business rates. I think we need to make sure that housing is for people, not for profit.
Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad gan y Gweinidog. Pe bai gennym ormod o dai, yna ni fyddai perchnogaeth ail gartrefi yn broblem, ond yn anffodus, mae gennym brinder llety ledled Cymru ac mewn rhai rhannau o Gymru, prinder enfawr. Rwyf yn ei chael hi'n foesol anghywir bod gan rai pobl ddau neu fwy o dai ac eraill naill ai'n ddigartref, yn byw mewn tai o ansawdd gwael iawn neu'n byw mewn llety sy'n gwbl annigonol ar gyfer y niferoedd sy'n byw ynddo.
A yw'r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid i'r gwaith o adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr fod yn rhan o unrhyw ateb tai? Gwyddom mai'r unig adeg y cawsom gydbwysedd rhwng adeiladu tai a'r galw oedd yn ystod yr amser yr adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr yn y 1950au a'r 1960au.
Mae eiddo a osodir ar gyfer gwyliau tymor byr yn broblem gynyddol, hyd yn oed yn Nwyrain Abertawe. Gofynnaf eto i eiddo ar gyfer rhent tymor byr gael ei reoli drwy'r system gynllunio; mae'n digwydd ac mae'n achosi problemau enfawr i'r cymdogion. Rwy'n cytuno bod profi rhywbeth mewn un ardal yn syniad gwych, a gobeithiaf y bydd Gweinidogion eraill yn dysgu o hynny fel y gallwn brofi pethau cyn i ni eu gweithredu ledled Cymru gyfan.
Yn olaf, a gaf i ofyn eto i dai gael eu heithrio o ryddhad ardrethi busnesau bach? Dyna un o'r pethau sy'n ystumio'r farchnad, ac yn caniatáu i bobl wneud llawer o arian drwy beidio â thalu unrhyw dreth gyngor a pheidio â thalu unrhyw ardrethi busnes bach. Credaf fod angen i ni sicrhau bod tai ar gyfer pobl, nid er elw.
Thank you, Mike. I completely agree with you about the large-scale social house building. That's why we've got the 20,000 social homes for rent in this Senedd term. Councils have only recently, of course, been removed from the Conservative cap on the housing revenue accounts, and they've done remarkable things since then in stepping up their house building, having to reconstitute much of their skills and talent base that they'd lost in the 40 years since Thatcher took the right away from them. I'm really pleased with the success that they've had in doing that, and we are certainly working with the 11 stock-holding councils to ramp that up right across Wales in conjunction with registered social landlord partners as well.
In terms of the short-term rents, one of the things that we are very determined to do is implement the Renting Homes (Wales) Act 2016. The renting homes Act changes the relationship between landlords and tenants and will really help in the short-term rental section. It will give landlords certainty of income and better tools to make sure that their good tenants stay in place. And it will give tenants better tools to use against the rogue landlords that we have very few of in Wales, but where we do encounter them, we do need to deal with it. I'm very pleased that we will be able to do that, and we're on course to implement that as we go.
Of course, the business rate exemption point is part of the consultation that is now complete. We are just analysing the 1,000-odd responses that we got from that, and we'll be able to come back to the Senedd with the outcome of that as soon as we've been able to analyse those responses.
Diolch, Mike. Cytunaf yn llwyr â chi ynghylch yr adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr. Dyna pam mae gennym yr 20,000 o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu yn nhymor y Senedd hon. Dim ond yn ddiweddar, wrth gwrs, y mae cynghorau wedi cael eu tynnu oddi ar gap y Ceidwadwyr ar y cyfrifon refeniw tai, ac maen nhw wedi gwneud pethau rhyfeddol ers hynny wrth gynyddu'r rhaglen adeiladu tai, gan orfod ailgyfansoddi llawer o'u sylfaen sgiliau a thalent yr oedden nhw wedi'u colli yn y 40 mlynedd ers i Thatcher gymryd yr hawl oddi wrthyn nhw. Rwy'n falch iawn o'r llwyddiant y maen nhw wedi'i gael wrth wneud hynny, ac rydym yn sicr yn gweithio gyda'r 11 cyngor sy'n dal stoc i gynyddu hynny ledled Cymru ar y cyd â phartneriaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig hefyd.
O ran y rhenti tymor byr, un o'r pethau yr ydym yn benderfynol iawn o'i wneud yw gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Mae'r Ddeddf rhentu cartrefi yn newid y berthynas rhwng landlordiaid a thenantiaid a bydd yn helpu'n fawr yn yr adran rhentu tymor byr. Bydd yn rhoi sicrwydd i landlordiaid o incwm ac offer gwell i sicrhau bod eu tenantiaid da yn aros yn eu lle. A bydd yn rhoi gwell dulliau i denantiaid eu defnyddio yn erbyn y landlordiaid twyllodrus nad oes gennym lawer iawn ohonyn nhw yng Nghymru, ond pan fyddwn yn dod ar eu traws, mae angen inni ymdrin â'r sefyllfa. Rwy'n falch iawn y byddwn yn gallu gwneud hynny, ac rydym ar y trywydd iawn i weithredu hynny wrth i ni fwrw ymlaen.
Wrth gwrs, mae'r pwynt eithrio ardrethi busnes yn rhan o'r ymgynghoriad sydd bellach wedi'i gwblhau. Rydym yn dadansoddi'r 1,000 o ymatebion a gawsom o hwnnw, a byddwn yn gallu dod yn ôl i'r Senedd gyda chanlyniad hwnnw cyn gynted ag y byddwn wedi gallu dadansoddi'r ymatebion hynny.
Thank you, Minister, for your statement. As a member of the Local Government and Housing Committee, one of the things that has struck me the most is the lack of any reliable and quantifiable evidence on what is actually happening in communities that appear to be affected by second home ownership, despite the fact that this Government is looking to change planning policy in this country to deal with it. I recognise that, in some places, there is an acute issue with housing, but without proper investigation it is only ever going to be speculative as to what are the causes of the housing problem. Your own research document, 'Research on second homes: evidence review summary', published in July this year, which no doubt has helped inform your statement, has very few references to any evidence collected in Wales whatsoever, with most of the evidence used coming from a wider European perspective, even as far as Turkey. Furthermore, the report states that
'the literature does not enable us to either delineate or quantify the impact of second homes in Wales with precision in order to fully understand the breadth of impacts. Evaluating and addressing the impact of second homes on housing markets and communities therefore remains largely a matter of judgement'.
Can the Minister therefore clarify if this Government has plans to collect any relevant data about the actual impact of second homes in Wales in order to guide their policy rather than simply collect evidence that just assesses the impact of the second home proposals you've just announced? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Fel aelod o'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, un o'r pethau sydd wedi fy nharo fwyaf yw'r diffyg tystiolaeth ddibynadwy a mesuradwy ynghylch yr hyn sy'n digwydd mewn cymunedau y mae'n ymddangos bod perchnogaeth ail gartrefi yn effeithio arnyn nhw, er gwaethaf y ffaith bod y Llywodraeth hon yn bwriadu newid polisi cynllunio yn y wlad hon i ymdrin ag ef. Rwy'n cydnabod, mewn rhai mannau, fod problem ddifrifol gyda thai, ond heb ymchwiliad priodol, dim ond damcaniaethu bydd ynghylch achosion y broblem dai. Ychydig iawn o gyfeiriadau sydd gan eich dogfen ymchwil eich hun, 'Gwaith ymchwil ar ail gartrefi: crynodeb o'r adolygiad o'r dystiolaeth', a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf eleni, y mae'n siŵr sydd wedi helpu i lywio eich datganiad, at unrhyw dystiolaeth a gasglwyd yng Nghymru o gwbl, gyda'r rhan fwyaf o'r dystiolaeth a ddefnyddiwyd yn dod o safbwynt Ewropeaidd ehangach, hyd yn oed cyn belled â Thwrci. At hynny, mae'r adroddiad yn nodi
'nid yw’r llenyddiaeth yn ein galluogi i ddarlunio nac i feintioli effaith ail gartrefi yng Nghymru yn fanwl gywir er mwyn deall ehangder yr effeithiau yn llawn. Felly mae gwerthuso a mynd i’r afael ag effaith ail gartrefi ar farchnadoedd tai a chymunedau yn parhau i fod yn fater o ddefnyddio crebwyll.'
A wnaiff y Gweinidog felly egluro a oes gan y Llywodraeth hon gynlluniau i gasglu unrhyw ddata perthnasol am effaith wirioneddol ail gartrefi yng Nghymru er mwyn llywio eu polisi yn hytrach na chasglu tystiolaeth sy'n asesu effaith y cynigion ail gartrefi yr ydych newydd eu cyhoeddi? Diolch.
The very short answer to that is 'yes, we do'. We are collecting a range of evidence already, and of course we'll be evaluating the pilot. I understand the evidence report that he's citing, but I think the evidence of our own eyes is just there for all to see. The house price boom that we're currently experiencing right across the UK and the very, very heated market in Wales is pricing people out of the market as we speak. You've only got to look at the local newspapers to see the increase in house prices and the speed with which the houses are being sold, sometimes to people who haven't even seen them. That's not being sold to people who want to live in those houses, that's being sold as an investment. One of the problems with the UK housing market is that it's not just a home, it is an investment, and that really does confuse the figures that we're looking at. So, the empty property figures that Janet Finch-Saunders mentioned, for example, include houses up for sale. So, it's very difficult to do that, but we are very determined to improve the data, and of course I just answered in response to Mabon that we will be evaluating the pilot very carefully, with a contract put in place to do just that.
Yr ateb byr iawn i hynny yw 'oes'. Rydym yn casglu ystod o dystiolaeth yn barod, ac wrth gwrs byddwn yn gwerthuso'r cynllun treialu. Deallaf yr adroddiad tystiolaeth y mae'n ei ddyfynnu, ond credaf fod tystiolaeth ein llygaid ein hunain yno i bawb ei gweld. Mae'r ffyniant prisiau tai yr ydym yn ei brofi ar hyn o bryd ledled y DU a'r farchnad danbaid iawn yng Nghymru yn prisio pobl allan o'r farchnad wrth i ni siarad. Does ond rhaid i chi edrych ar y papurau newydd lleol i weld y cynnydd ym mhrisiau tai a pha mor gyflym y mae'r tai'n cael eu gwerthu, weithiau i bobl nad ydyn nhw hyd yn oed wedi'u gweld. Nid cael eu gwerthu i bobl sydd eisiau byw yn y tai hynny a gawn yma, ond gwerthu fel buddsoddiad. Un o'r problemau gyda marchnad dai'r DU yw nad cartref yn unig ydyw, mae'n fuddsoddiad, ac mae hynny'n drysu'r ffigurau yr ydym yn edrych arnyn nhw mewn gwirionedd. Felly, mae'r ffigurau eiddo gwag y soniodd Janet Finch-Saunders amdanyn nhw, er enghraifft, yn cynnwys tai ar werth. Felly, mae'n anodd iawn gwneud hynny, ond yr ydym yn benderfynol iawn o wella'r data, ac wrth gwrs rwyf newydd ateb mewn ymateb i Mabon y byddwn yn gwerthuso'r cynllun treialu yn ofalus iawn, gyda chontract wedi'i roi ar waith i wneud hynny.
John Griffiths, Cadeirydd y pwyllgor tai.
John Griffiths, Chair of the housing committee.
Diolch yn fawr, Llywydd, and yes, I will be speaking in my capacity as Chair of the Local Government and Housing Committee today. I thank the Minister for her statement. Our committee will be looking at housing in the round over the course of this Senedd term—the availability of affordable, good quality housing that meets the climate change challenges. Our first work stream is, however, on second homes—a subset, really, of that overall picture—and we recently launched a public consultation as part of this inquiry, which will be open until mid January. We hope to receive a wide range of responses in order to gather evidence, and we hope that will come from a spectrum of different perspectives so that we hear all points of view on these very important matters.
I do think the Minister's statement today is very timely as we begin our inquiry. One of the main strands of our work will be to examine the recommendations of Dr Simon Brooks in his report, and we will also look, of course, at the Welsh Government's response to those recommendations. Part of that governmental response was to take forward the pilots and, obviously, to evaluate them in due course. I wonder, Minister, if you could say a little bit more about that exercise and what were the criteria used to decide on the pilot area. Obviously, the extent of the issues in that particular part of Wales is very important, but I wonder if you could add to that with any other criteria that were used. And also, if you could say anything about the extent of community interest in becoming pilot areas. It would be good to know what the extent of that interest was.
It's very topical, of course, this issue, and it's had quite a deal of media attention in recent months and, indeed, over quite a long period of time. And I think now particularly in light of the pandemic and its potential impact in terms of increasing people's ability to work from home, and appreciation of the environment and a desire to live in attractive coastal and rural areas, I wonder if the Minister agrees that that's an added dimension at the moment that needs to be factored into consideration of these issues.
We haven't yet received enough evidence to draw any conclusions, but we do know this is a very complex issue. As Joel said, we've heard that more research and data are needed in order to fully understand the scale of the issue, and we'll continue to explore that through our work. We're also eager to better understand where the balance lies between the economic benefits of second homes and at what point you reach what I think is often described as a tipping point, where potential economic benefits are outweighed by social harm.
So, we will continue our inquiry into the new year when we'll be inviting stakeholders with a range of views to present their evidence, and we'll also be inviting you, Minister, to give formal evidence to the inquiry before we consider our conclusions and issue a report. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Llywydd, a byddaf, byddaf yn siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai heddiw. Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Bydd ein pwyllgor yn edrych ar dai yn gyffredinol yn ystod tymor y Senedd—argaeledd tai fforddiadwy o ansawdd da sy'n ateb yr heriau newid yn yr hinsawdd. Fodd bynnag, mae ein ffrwd waith gyntaf ar ail gartrefi—yn is-set, mewn gwirionedd, o'r darlun cyffredinol hwnnw—ac fe wnaethom lansio ymgynghoriad cyhoeddus yn ddiweddar fel rhan o'r ymchwiliad hwn, a fydd ar agor tan ganol mis Ionawr. Gobeithiwn dderbyn ystod eang o ymatebion er mwyn casglu tystiolaeth, a gobeithiwn y daw hynny o sbectrwm o safbwyntiau gwahanol fel ein bod yn clywed pob safbwynt ar y materion pwysig iawn hyn.
Credaf fod datganiad y Gweinidog heddiw yn amserol iawn wrth i ni ddechrau ein hymchwiliad. Un o brif elfennau ein gwaith fydd archwilio argymhellion Dr Simon Brooks yn ei adroddiad, a byddwn hefyd yn edrych, wrth gwrs, ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion hynny. Rhan o'r ymateb llywodraethol hwnnw oedd bwrw ymlaen â'r cynlluniau treialu ac, yn amlwg, eu gwerthuso maes o law. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi ddweud ychydig mwy am yr ymarfer hwnnw a beth oedd y meini prawf a ddefnyddiwyd i benderfynu ar ardal y cynllun treialu. Yn amlwg, mae maint y problemau yn y rhan benodol honno o Gymru yn bwysig iawn, ond tybed a allech ychwanegu at hynny gydag unrhyw feini prawf eraill a ddefnyddiwyd. A hefyd, a allech ddweud unrhyw beth am faint o ddiddordeb cymunedol sydd mewn dod yn ardaloedd cynllun treialu. Byddai'n dda gwybod beth oedd maint y diddordeb hwnnw.
Mae'n amserol iawn, wrth gwrs, y mater hwn, ac mae wedi cael cryn dipyn o sylw yn y cyfryngau yn ystod y misoedd diwethaf ac, yn wir, dros gyfnod eithaf hir. A chredaf nawr yn enwedig yng ngoleuni'r pandemig a'i effaith bosibl o ran cynyddu gallu pobl i weithio gartref, a gwerthfawrogiad o'r amgylchedd ac awydd i fyw mewn ardaloedd arfordirol a gwledig deniadol, tybed a yw'r Gweinidog yn cytuno bod hynny'n ddimensiwn ychwanegol ar hyn o bryd y mae angen ei ystyried yn y materion hyn.
Nid ydym wedi cael digon o dystiolaeth eto i ddod i unrhyw gasgliadau, ond gwyddom fod hwn yn fater cymhleth iawn. Fel y dywedodd Joel, rydym wedi clywed bod angen mwy o ymchwil a data er mwyn deall maint y broblem yn llawn, a byddwn yn parhau i archwilio hynny drwy ein gwaith. Rydym hefyd yn awyddus i ddeall yn well lle mae'r cydbwysedd rhwng manteision economaidd ail gartrefi ac ar ba bwynt y byddwch yn cyrraedd yr hyn sy’n cael ei ddisgrifio’n aml fel pwynt tyngedfennol, lle mae niwed cymdeithasol yn drech na manteision economaidd posibl.
Felly, byddwn yn parhau â'n hymchwiliad i'r flwyddyn newydd pan fyddwn yn gwahodd rhanddeiliaid gydag amrywiaeth o safbwyntiau i gyflwyno eu tystiolaeth, a byddwn hefyd yn eich gwahodd chi, Gweinidog, i roi tystiolaeth ffurfiol i'r ymchwiliad cyn i ni ystyried ein casgliadau a chyhoeddi adroddiad. Diolch yn fawr.
Thank you very much, John Griffiths. I'm really looking forward to working with the committee on this, so I'll be delighted to come and give evidence to the committee on their inquiry. This is a big issue right across Wales, actually. Some areas, though, have a real hotspot for it. The pilot was chosen because we had been in conversation with Gwynedd Council for some considerable time before hitting on a pilot about the problems in Gwynedd. Gwynedd has one of the highest levels of second homes, as in people who aren't using them for their primary residence, in Wales, and it's a concern that the council had expressed to me in my previous role as the Minister for Housing and Local Government on a number of occasions. So, we were able to work well with Gwynedd Council, who were able to work with their community to make sure that the community wished to have the pilot. So, that's how the pilot came to be. We were also very keen to pilot it in an area with a high level of second houses and holiday lets, and in a Welsh-speaking area, for obvious reasons, because some of the concerns are around what happens to the Welsh language if you have a large number of people who don't live all the time in the community.
I'd just like to make the point, though, that you have absolutely hit on, that during the pandemic, people became aware that they could work from pretty much anywhere as long as they had a decent broadband connection, and are moving out of the cities. My own personal point of view is that Wales is a welcoming nation. If you want to come and make your home in Wales and integrate with the local community and put your kids in the local school, you are very welcome. That is a completely different thing to saying that what you want to do is to have a lovely house on a coastal path somewhere, overlooking a beautiful sea, that you're going to come to three weekends a year. That is a very different kettle of fish altogether. Expanding our communities because people want to come and live and work and be in them is one thing. Emptying them out, or hollowing them out, because we have a large number of houses that are largely empty, is quite another.
We know that we want sustainable communities. Sustainable communities are communities that can sustain things like shops and pubs and community facilities. If there aren't enough people in the community to do that, then the whole community has that tipping point that you mentioned. So, the pilot is there to see whether the interventions that we are suggesting will make a difference to that, whether the people of Dwyfor are happy with the interventions or have other things to suggest, and the data coming back from it will be invaluable. It's an action learning contract that we're letting for the data from the pilot. So, I'll be delighted to be able to share that with Members of the Senedd and with the committee, John, as the data starts to come in, so we have a dynamic set of data that we can share.
Diolch yn fawr iawn, John Griffiths. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda'r pwyllgor ar hyn, felly byddaf wrth fy modd yn dod i roi tystiolaeth i'r pwyllgor ar eu hymchwiliad. Mae hwn yn fater mawr ledled Cymru, mewn gwirionedd. Fodd bynnag, mae gan rai ardaloedd fan poblogaidd iawn ar ei gyfer. Dewiswyd y cynllun treialu am ein bod wedi bod yn sgwrsio gyda Chyngor Gwynedd ers cryn amser cyn taro ar gynllun treialu, am y problemau yng Ngwynedd. Mae gan Wynedd un o'r lefelau uchaf o ail gartrefi, hynny yw pobl nad ydyn nhw yn eu defnyddio ar gyfer eu prif breswylfa, yng Nghymru, ac mae'n bryder y mae'r cyngor wedi mynegi i mi yn fy swyddogaeth flaenorol fel y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar sawl achlysur. Felly, roeddem yn gallu gweithio'n dda gyda Chyngor Gwynedd, a oedd yn gallu gweithio gyda'u cymuned i sicrhau bod y gymuned yn dymuno cael y cynllun treialu. Felly, dyna sut y daeth y cynllun treialu i fodolaeth. Roeddem hefyd yn awyddus iawn i'w dreialu mewn ardal gyda lefel uchel o ail dai ac eiddo a osodir ar gyfer gwyliau, ac mewn ardal Gymraeg ei hiaith, am resymau amlwg, oherwydd mae rhai o'r pryderon yn ymwneud â'r hyn sy'n digwydd i'r Gymraeg os oes gennych chi nifer fawr o bobl nad ydyn nhw yn byw drwy'r amser yn y gymuned.
Hoffwn wneud y pwynt, serch hynny, eich bod wedi taro'n llwyr ar y ffaith, yn ystod y pandemig, daeth pobl yn ymwybodol y gallen nhw weithio o unrhyw le cyn belled â bod ganddyn nhw gysylltiad band eang digon da, ac maen nhw’n symud allan o'r dinasoedd. Fy safbwynt personol i yw bod Cymru'n genedl groesawgar. Os ydych chi eisiau dod i wneud eich cartref yng Nghymru ac integreiddio â'r gymuned leol a rhoi eich plant yn yr ysgol leol, mae croeso mawr i chi. Mae hynny'n beth hollol wahanol i ddweud mai'r hyn yr ydych chi eisiau ei wneud yw cael tŷ hyfryd ar lwybr arfordirol yn rhywle, sy'n edrych dros fôr hardd, y byddwch chi’n dod iddo dri phenwythnos y flwyddyn. Mae hynny'n beth arall yn gyfan gwbl. Mae ehangu ein cymunedau oherwydd bod pobl eisiau dod i fyw a gweithio a bod ynddyn nhw yn un peth. Mae eu gwagio, neu eu cafnu nhw, oherwydd bod gennym nifer fawr o dai sy'n wag i raddau helaeth, yn beth arall.
Gwyddom ein bod eisiau cymunedau cynaliadwy. Mae cymunedau cynaliadwy yn gymunedau sy'n gallu cynnal pethau fel siopau a thafarndai a chyfleusterau cymunedol. Os nad oes digon o bobl yn y gymuned i wneud hynny, yna mae gan y gymuned gyfan y pwynt tyngedfennol hwnnw y gwnaethoch chi sôn amdano. Felly, mae'r cynllun treialu yno i weld a fydd yr ymyriadau yr ydym yn eu hawgrymu yn gwneud gwahaniaeth i hynny, p'un a yw pobl Dwyfor yn hapus â'r ymyriadau neu a oes ganddyn nhw bethau eraill i'w hawgrymu, a bydd y data sy'n dod yn ôl ohono yn amhrisiadwy. Mae'n gontract dysgu gweithredol yr ydym yn ei osod ar gyfer y data o'r cynllun treialu. Felly, byddaf yn falch iawn o allu rhannu hynny gydag Aelodau'r Senedd a gyda'r pwyllgor, John, wrth i'r data ddechrau dod i mewn, fel bod gennym set ddeinamig o ddata y gallwn ei rannu.
Thank you, Minister, for your statement today. I'd also like to welcome the comments you just made there to the Chairman of the committee and thank you for your ongoing communication, as a member of the Local Government and Housing Committee, as well. In line with your statement, Minister, I agree with you that we need to understand the issues fully, in line with the comments from Joel James there as well, gathering the evidence so that we can get a full picture of some of the challenges, but also, as you pointed out a moment ago in one of your responses, remembering the acute challenge, perhaps, that this can be in some communities, which are vastly different from one community to the other, even just a couple of miles apart from each other. You acknowledge in your statement, and I'll quote, the
'need to avoid unintended consequences'
with any measures that may be implemented on this issue. As you will know, a huge concern that I have with the second homes discussion at times is the tone of the debate and the possibly damaging effect it could have on our tourism sector in Wales. As you will be aware, it is a vitally important sector in my region of North Wales, where it supports tens of thousands of jobs and contributes around £3.5 billion a year to the economy. So, Minister, what work will you undertake, with the Minister for Economy, to ensure that Wales continues to be seen as an open and welcoming country? Yes, for those 11 million overnight domestic visitors, for the 87 million day visitors, and for the 1 million international visitors that we welcome year on year, who come to Wales, spending their money, supporting our jobs for local people, and seeing the exceptional attractions that our country has to offer. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Hoffwn hefyd groesawu'r sylwadau a wnaethoch nawr i Gadeirydd y pwyllgor a diolch i chi am eich cyfathrebu parhaus, fel aelod o'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, hefyd. Yn unol â'ch datganiad, Gweinidog, cytunaf â chi fod angen i ni ddeall y materion yn llawn, yn unol â sylwadau Joel James hefyd, gan gasglu'r dystiolaeth fel y gallwn gael darlun llawn o rai o'r heriau, ond hefyd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud eiliad yn ôl yn un o'ch ymatebion, gan gofio'r her acíwt, efallai, y gall hyn fod mewn rhai cymunedau, sy'n wahanol iawn o un gymuned i'r llall, hyd yn oed ychydig filltiroedd ar wahân i'w gilydd. Rydych chi'n cydnabod yn eich datganiad, ac rwy'n dyfynnu, yr
'angen i osgoi canlyniadau anfwriadol'
yn sgil unrhyw fesurau y gellir eu rhoi ar waith ar y mater hwn. Fel y gwyddoch, pryder enfawr sydd gennyf gyda'r drafodaeth ail gartrefi ar adegau yw naws y ddadl a'r effaith niweidiol bosibl y gallai ei chael ar ein sector twristiaeth yng Nghymru. Fel y gwyddoch, mae'n sector hanfodol bwysig yn fy rhanbarth i yng Ngogledd Cymru, lle mae'n cefnogi degau o filoedd o swyddi ac yn cyfrannu tua £3.5 biliwn y flwyddyn i'r economi. Felly, Gweinidog, pa waith y byddwch chi'n ei wneud, gyda Gweinidog yr Economi, i sicrhau bod Cymru'n parhau i gael ei gweld fel gwlad agored a chroesawgar? Ie, i'r 11 miliwn o ymwelwyr domestig dros nos hynny, i'r 87 miliwn o ymwelwyr dydd, ac i'r 1 miliwn o ymwelwyr rhyngwladol yr ydym yn eu croesawu o flwyddyn i flwyddyn, sy'n dod i Gymru, yn gwario eu harian, yn cefnogi ein swyddi i bobl leol, ac yn gweld yr atyniadau eithriadol sydd gan ein gwlad i'w cynnig. Diolch yn fawr iawn.
Yes, absolutely, Sam Rowlands. I completely agree with that. Wales is indeed a welcoming country, and one that is very proud of its tourism offer and the welcome we keep in the hillsides, to quote the famous song. So, absolutely. This isn't about not welcoming people who are coming on holiday to spend their money with us and spend their time with us and share their life and experiences with us—of course it isn't—but those tourists want to come to vibrant communities. They don't want to come to shell towns where there are no shops and no pub, nothing, because it can't sustain itself through the winter months when there's nobody there. People want to go to a vibrant community. When I go as a tourist to different parts of Wales, I want to see a vibrant community there. I don't want to see a hollowed-out shell with just nothing but holiday lets. So, this is all about the right level and the sustainability. Frankly, I think it's essential to the tourist offer. You don't want to go to what's effectively a holiday park; you want to go to a vibrant town or village or wherever you're going, and you want to see the way that the locals live their lives, because that's part of the experience of the tourist offer.
So, this is all about the balance. It's about making sure that people can grow up, live, and expect to carry on living in the community that they've grown up in and feel part of, and then welcome the visitors in numbers, because of course that will be very much part of their economic offer. So, it's all about the balance, and as I said, I also make the distinction between people who are moving to Wales and making their home here, who are very welcome, and people who are just using it very occasionally for one or two weekends, who really do have a very bad effect on the economy, because that house would otherwise be supporting a family or a tourist offer that would be in use all the time and would therefore bring economic benefit to the area.
Ie, yn union, Sam Rowlands. Cytunaf yn llwyr â hynny. Mae Cymru yn wir yn wlad groesawgar, ac yn un sy'n falch iawn o'i chynnig twristiaeth a'r croeso cynnes. Felly, yn union. Nid yw hyn yn ymwneud â pheidio croesawu pobl sy'n dod ar eu gwyliau i wario eu harian gyda ni a threulio eu hamser gyda ni a rhannu eu bywyd a'u profiadau gyda ni—wrth gwrs nad yw —ond mae'r twristiaid hynny eisiau dod i gymunedau bywiog. Dydyn nhw ddim eisiau dod i drefi gwag lle nad oes siopau a dim tafarn, dim byd, oherwydd na allant gynnal eu hunain drwy fisoedd y gaeaf pan nad oes neb yno. Mae pobl eisiau mynd i gymuned fywiog. Pan fyddaf yn mynd fel ymwelydd i wahanol rannau o Gymru, rwyf eisiau gweld cymuned fywiog yno. Dydw i ddim eisiau gweld cragen wag heb ddim ond eiddo a osodir ar gyfer gwyliau. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â'r lefel gywir a'r cynaliadwyedd. A dweud y gwir, credaf ei bod yn hanfodol i'r cynnig i dwristiaid. Nid ydych chi eisiau mynd i'r hyn sydd i bob pwrpas yn barc gwyliau; rydych chi eisiau mynd i dref neu bentref bywiog neu le bynnag yr ydych chi'n mynd, ac rydych chi eisiau gweld y ffordd mae'r bobl leol yn byw eu bywydau, oherwydd mae hynny'n rhan o brofiad y cynnig i dwristiaid.
Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â'r cydbwysedd. Mae'n ymwneud â sicrhau bod pobl yn gallu tyfu i fyny, byw, a disgwyl parhau i fyw yn y gymuned y maen nhw wedi tyfu i fyny ynddi a theimlo'n rhan ohoni, ac yna croesawu'r ymwelwyr yn eu niferoedd, oherwydd wrth gwrs bydd hynny'n rhan fawr o'u cynnig economaidd. Felly, mae'n ymwneud â'r cydbwysedd, ac fel y dywedais, rwyf hefyd yn gwahaniaethu rhwng pobl sy'n symud i Gymru ac yn gwneud eu cartref yma, sydd i'w groesawu'n fawr, a phobl sy'n ei ddefnyddio'n achlysurol iawn am un neu ddau benwythnos, sydd mewn gwirionedd yn cael effaith wael iawn ar yr economi, oherwydd byddai'r tŷ hwnnw fel arall yn cefnogi teulu neu gynnig i dwristiaid a fyddai'n cael ei ddefnyddio drwy'r amser ac a fyddai felly'n dod â budd economaidd i'r ardal.
Thank you for your statement, Minister, and I welcome the action being taken by the Welsh Government. The lack of affordable housing across the UK is an issue acutely felt by younger generations. Many are unable to get a mortgage and feel trapped within the private rented sector, paying off the landlord's mortgage instead of being allowed to pay off their own. Often, tenants can be paying far more in rental payments than they would be in mortgage repayments and yet they are told that they cannot afford a mortgage.
What steps will the Minister take to encourage banks and building societies, particularly community banks such as Banc Cambria, to take the historic rental payments of tenants into account when offering mortgages? And will the Welsh Government introduce rent controls to help those struggling within the existing private rental sector? Diolch.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, a chroesawaf y camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru. Mae'r diffyg tai fforddiadwy ledled y DU yn broblem y mae cenedlaethau iau yn ei theimlo'n ddifrifol. Nid yw llawer yn gallu cael morgais ac maen nhw'n teimlo eu bod wedi'u dal o fewn y sector rhentu preifat, gan dalu morgais y landlord yn hytrach na chael talu eu morgeisi ei hunain. Yn aml, gall tenantiaid fod yn talu llawer mwy mewn taliadau rhent nag y bydden nhw mewn ad-daliadau morgais ac eto dywedir wrthyn nhw na allan nhw fforddio morgais.
Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i annog banciau a chymdeithasau adeiladu, yn enwedig banciau cymunedol fel Banc Cambria, i ystyried taliadau rhent hanesyddol tenantiaid wrth gynnig morgeisi? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno rheolaethau rhent i helpu'r rhai sy'n cael trafferth yn y sector rhentu preifat presennol? Diolch.
Yes. Thanks, Carolyn, those are two very good points. We have been talking to some lenders about whether or not we could devise a scheme that allowed a long rental record of perhaps more than the mortgage to be taken into account on ability to pay. Often, though, a deposit is also a problem for people renting, because getting their deposit together can be really problematic. So, one of the things that we're going to pilot in the Dwyfor area is a slight change to something called Homebuy. We have a scheme called Homebuy that I think you're familiar with, where we assist people to buy a house by taking a public equity stake in it, effectively, and then, when you sell the house, you pay back the equity stake and you sell the house to whoever you want and off you go into your life. In the pilot area, we're going to change that so that the equity stake stays in the public sector for that house. So, when you sell, you sell your bit of it and then somebody else can come in and take advantage of that house, to see whether that keeps those houses in circulation for local people in a better way, and that's part of the pilot approach to see whether it works or not. If it does work, then we can look at extending it elsewhere and if it doesn't then we can look to see what else we can do. We're also looking to see what we can do with lenders, including the community bank and other lenders who've been very helpful, to see what we can do to assist people to get assisted mortgages using rental records as proof of affordability.
In terms of rent controls, we have, as part of the co-operation agreement, agreed to look at a White Paper on how that would work; we will want to do a consultation on that and make sure that there aren't any unintended consequences. In particular, I'd be concerned that private sector landlords would not then bring their houses up to the standard that we expect them to be, because they wouldn't be getting the income from that. So, we just need to be careful that we do the right thing for our tenants and we do the right thing for our housing stock, and our landlords, of course. I'm very keen to offer landlords a scheme that allows the Government to bring their homes up to standard, whilst allowing us to give much longer term rental agreements to tenants in those houses, and then give back the house to the landlord after a long period. That way, we keep the houses in the rental sector and we bring them up to standard. I fear that many good private sector landlords just don't have the wherewithal to bring their houses up to standard. So, one of the things we'll be looking at is the interaction of all of these various things to see that we just hit the sweet spot where we get the right level of investment and we get the right amount of security of tenure for the tenants.
Ie. Diolch, Carolyn, maen nhw yn ddau bwynt da iawn. Rydym ni wedi bod yn siarad â rhai benthycwyr ynghylch pa un a allem ni ddyfeisio cynllun a fyddai'n caniatáu i gofnod rhent hir o fwy na'r morgais efallai gael ei ystyried ar y gallu i dalu ai peidio. Yn aml, fodd bynnag, mae blaendal hefyd yn broblem i bobl sy'n rhentu, oherwydd gall cael eu blaendal at ei gilydd fod yn broblem wirioneddol. Felly, un o'r pethau yr ydym yn mynd i'w dreialu yn ardal Dwyfor yw newid bach i rywbeth o'r enw Prynu Cartref. Mae gennym ni gynllun o'r enw Prynu Cartref yr wyf i'n credu eich bod chi'n gyfarwydd ag ef, lle rydym yn cynorthwyo pobl i brynu tŷ drwy gymryd cyfran ecwiti cyhoeddus ynddo, i bob pwrpas, ac yna, pan fyddwch yn gwerthu'r tŷ, byddwch yn talu'r gyfran ecwiti yn ôl ac yn gwerthu'r tŷ i bwy bynnag yr ydych yn dymuno ac i ffwrdd â chi â'ch bywyd. Yn yr ardal dreialu, rydym yn mynd i newid hynny fel bod y gyfran ecwiti yn aros yn y sector cyhoeddus ar gyfer y tŷ hwnnw. Felly, pan fyddwch chi'n gwerthu, byddwch chi'n gwerthu eich rhan chi ohono ac yna gall rhywun arall ddod i mewn a manteisio ar y tŷ hwnnw, i weld a yw hynny'n cadw'r tai hynny mewn cylchrediad i bobl leol mewn ffordd well, ac mae hynny'n rhan o'r dull treialu i weld a yw'n gweithio ai peidio. Os ydyw'n gweithio, yna gallwn ni ystyried ei ymestyn i fannau eraill ac os nad yw'n gweithio, gallwn ni edrych i weld beth arall y gallwn ni ei wneud. Rydym ni hefyd yn edrych i weld beth allwn ni ei wneud gyda benthycwyr, gan gynnwys y banc cymunedol a benthycwyr eraill sydd wedi bod yn ddefnyddiol iawn, i weld beth allwn ni ei wneud i gynorthwyo pobl i gael morgeisi â chymorth gan ddefnyddio cofnodion rhent fel prawf fforddiadwyedd.
O ran rheolaethau rhent, rydym ni, yn rhan o'r cytundeb cydweithredu, wedi cytuno i edrych ar Bapur Gwyn ar sut y byddai hynny'n gweithio; byddwn ni eisiau cynnal ymgynghoriad ar hynny a sicrhau nad oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Yn benodol, byddwn i'n pryderu na fyddai landlordiaid y sector preifat wedyn yn codi eu tai i'r safon yr ydym yn disgwyl iddyn nhw fod, gan na fyddan nhw'n cael yr incwm o hynny. Felly, mae angen i ni fod yn ofalus ein bod ni'n gwneud y peth iawn i'n tenantiaid a'n bod ni'n gwneud y peth iawn i'n stoc tai, a'n landlordiaid, wrth gwrs. Rwy'n awyddus iawn i gynnig cynllun i landlordiaid sy'n caniatáu i'r Llywodraeth sicrhau bod eu cartrefi'n cyrraedd y safon, wrth ganiatáu hefyd i ni roi cytundebau rhentu tymor hwy o lawer i denantiaid yn y tai hynny, ac yna rhoi'r tŷ yn ôl i'r landlord ar ôl cyfnod hir. Drwy hynny, rydym yn cadw'r tai yn y sector rhentu ac rydym yn eu codi i'r safon. Rwy'n ofni nad oes gan lawer o landlordiaid sector preifat da y modd i sicrhau bod eu tai yn cyrraedd y safon. Felly, un o'r pethau y byddwn yn edrych arno yw rhyngweithio'r holl bethau amrywiol hyn i weld ein bod yn taro'r man iawn lle cawn ni'r lefel gywir o fuddsoddiad a chawn ni'r sicrwydd deiliadaeth iawn i'r tenantiaid.
And finally, Mark Isherwood.
Ac yn olaf, Mark Isherwood.
Perhaps I should start, given the Minister's comments, by declaring that, in my previous employment working for a building society, I worked with Tai Cymru to introduce a number of low-cost home ownership schemes in Wales.
But last Friday, I visited Penmachno in Conwy with the rural futures programme funded by the National Lottery Community Fund. Whilst there, local residents showed me the number of properties in the town centre that were now Airbnb properties—they looked in very good condition, but nearly all of them were empty—that were previously occupied by local people. They presented me with a detailed submission with evidence, and asked me if I could hand this to you personally. Could I arrange to hand this to you or one of your officials?
Efallai y dylwn i ddechrau, o ystyried sylwadau'r Gweinidog, drwy ddatgan, yn fy swydd flaenorol yn gweithio i gymdeithas adeiladu, y bues i'n gweithio gyda Tai Cymru i gyflwyno nifer o gynlluniau perchentyaeth cost isel yng Nghymru.
Ond ddydd Gwener diwethaf, ymwelais â Phenmachno yng Nghonwy gyda'r rhaglen dyfodol gwledig wedi ei hariannu gan Gronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol. Pan oeddwn i yno, dangosodd trigolion lleol i mi nifer yr eiddo yng nghanol y dref a oedd bellach yn eiddo Airbnb—roedden nhw'n edrych mewn cyflwr da iawn, ond roedd bron pob un ohonyn nhw yn wag—a oedd yn arfer bod wedi eu meddiannu gan bobl leol. Fe wnaethon nhw gyflwyno cyflwyniad manwl i mi gyda thystiolaeth, gan ofyn i mi a fyddwn i'n rhoi hyn i chi yn bersonol. A gaf i drefnu i roi hyn i chi neu un o'ch swyddogion?
Yes, I'd be delighted to do that. We're looking for those kinds of enterprising schemes to see what we can do to bring houses both up to standard and back into beneficial use, so I'd be delighted to do that, Mark.
Gallwch, byddwn i wrth fy modd yn gwneud hynny. Rydym ni'n chwilio am y mathau hynny o gynlluniau menter i weld beth allwn ni ei wneud i sicrhau bod tai yn cyrraedd y safon ac yn ôl i ddefnydd buddiol, felly byddwn i wrth fy modd yn gwneud hynny, Mark.
Thank you.
Diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar y cynllun tai mewn cymunedau Cymraeg. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.
The next item, therefore, is the statement by the Minister for Education and Welsh Language on the Welsh language communities housing plan. I call on the Minister to make his statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Mae sicrhau bod pobl leol yn gallu fforddio byw yn y cymunedau lle'u magwyd, a chynnal hyfywedd y Gymraeg fel iaith gymunedol ffyniannus, yn nodau strategol allweddol i Lywodraeth Cymru.
Mae'r Gweinidog dros Newid Hinsawdd, Julie James, newydd amlinellu nifer o ymyraethau allweddol rydyn ni'n bwriadu eu gwneud ynglŷn ag ail gartrefi a fforddiadwyedd. Pwysleisiodd unwaith eto ein penderfyniad i gefnogi'n cymunedau er mwyn iddynt ffynnu. Nawr, rydw i am amlinellu elfen ategol ac allweddol o'r gwaith hwn, sef datblygu cynllun tai cymunedau Cymraeg, sydd hefyd yn un o ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu.
Thank you, Llywydd. Ensuring that local people can afford to live in the communities in which they grew up, and maintaining the vitality of Welsh as a thriving community language, are both key strategic goals for the Welsh Government.
The Minister for Climate Change, Julie James, has just outlined a number of key interventions that we intend to make on second homes and affordability. She reiterated our determination to support our communities and to see them thrive. Today, I want to outline a critical and complementary element of this work, which is the development of a Welsh language communities housing plan, which is also a key programme for government commitment.
Mae niferoedd uchel o ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr wedi ysgogi teimladau cryf mewn rhai cymunedau yng Nghymru ers cryn dipyn o flynyddoedd. Yn y cymunedau hyn, yn aml, ceir ymdeimlad o anghyfiawnder bod pobl yn cael eu prisio allan o'r farchnad dai leol gan y rheini sy'n prynu ail gartrefi neu gartrefi i'w gosod fel llety gwyliau tymor byr. Rŷn ni'n benderfynol o fynd i'r afael â'r mater hwn.
Rŷn ni'n ymwybodol o'r heriau, ac rydyn ni eisoes wedi cymryd camau i fynd i'r afael â nhw. Ar 6 Gorffennaf, gosododd y Gweinidog Newid Hinsawdd uchelgais o fynd i'r afael â materion yn ymwneud â pherchnogaeth ail gartrefi, ac mae ei chyhoeddiad heddiw yn nodi sut yr eir i'r afael â materion treth, cynllunio a fforddiadwyedd.
Ochr yn ochr gyda hyn, yn y cymunedau hynny lle mae'r Gymraeg yn iaith naturiol i'r gymuned, bydd ein cynllun tai cymunedau Cymraeg yn chwarae rhan hanfodol yn ein hymateb. Byddwn yn datblygu pecyn o ymyraethau a fydd yn gweithio gyda'n dull gweithredu ar y cyd er mwyn cefnogi a diogelu cymunedau Cymraeg.
Mae 'Cymraeg 2050: Miliwn o siaradwyr' yn cydnabod pwysigrwydd y cymunedau hyn fel mannau sy'n hwyluso defnyddio'r iaith ymhob agwedd ar fywyd. Felly, mae angen inni lunio cynlluniau economaidd, cymunedol ac ieithyddol yn ofalus er mwyn galluogi cymunedau Cymraeg i fod yn hyfyw yn economaidd ac yn ieithyddol. Rhaid sicrhau bod modd i bobl, yn enwedig ein pobl ifanc, allu fforddio byw a gweithio yn y cymunedau Cymraeg hyn, a gwneud cyfraniad gwerthfawr atynt.
Mae'r ymgynghoriad hwn yn ystyried sut y gallai'r pecyn cyfan o ymyraethau, gan gynnwys y rheini y byddwn yn eu treialu yn Nwyfor, gael eu hategu ar lefel gymunedol er mwyn cefnogi a diogelu'r Gymraeg, tra hefyd yn osgoi unrhyw ganlyniadau annisgwyl. Mae'n ceisio barn ar ba fentrau ychwanegol sydd eu hangen i sicrhau y gall pobl, yn enwedig pobl ifanc, fforddio byw a gweithio yn ein cymunedau Cymraeg. Mae cyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd ein hymyraethau arfaethedig. Mae'n bosib y bydd rhai o'r ymyraethau a gynigir yn yr ymgynghoriad hwn yn elwa ar gael eu cynnwys ym mheilot Dwyfor.
Mae'r ddogfen ymgynghori yn cynnig nifer o fesurau y gwahoddir barn amdanynt. Dyma'r mesurau. Yn gyntaf, rŷn ni'n cynnig darparu cefnogaeth i fentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol cymunedol. Yn ail, rŷn ni'n cynnig sefydlu prosiect peilot ar gyfer busnesau cymdeithasol yn y sector twristiaeth a fydd yn eiddo i'r gymuned. Yn drydydd, rŷn ni'n cynnig sefydlu grŵp llywio gwerthwyr tai, er mwyn ystyried prosiectau ac ymchwil posib ynghylch marchnadoedd tai lleol.
Yn bedwerydd, rŷn ni'n cynnig ymchwilio i gynllun cyfle teg gwirfoddol, a fydd yn golygu bod tai sydd ar y farchnad ar gael i bobl leol yn unig am amser cyfyngedig. Yn bumed, rŷn ni'n cynnig sefydlu rhwydwaith o lysgenhadon diwylliannol i ymgysylltu ar lefel gymunedol, i annog cynhwysiant cymdeithasol a gwella dealltwriaeth pawb o'n diwylliant, y Gymraeg a'n treftadaeth.
Yn chweched, rŷn ni'n cynnig sefydlu comisiwn ar gymunedau Cymraeg i gael gwell dealltwriaeth o'r heriau y mae cymunedau Cymraeg yn eu hwynebu yng nghyd-destun y newidiadau ieithyddol, economaidd a chymdeithasol sydd wedi deillio o COVID-19 a Brexit. Bydd y comisiwn hefyd yn gweithio i ddatblygu model a fydd yn helpu i adnabod ardaloedd o sensitifrwydd ieithyddol neilltuol, lle gellir cyflwyno ymyriadau polisi wedi'u teilwra.
Yn seithfed, rydyn ni'n cynnig gweithio gydag arweinwyr awdurdodau lleol i gryfhau'r cysylltiad rhwng yr economi, tai a'r Gymraeg drwy ehangu gwaith bwrdd crwn yr economi a'r iaith i gynnwys tai a rôl i oruchwylio datblygiad y cynllun Tai cymunedau Cymraeg. Ac yn olaf, rŷn ni'n cynnig archwilio ffyrdd newydd o godi ymwybyddiaeth o enwau lleoedd Cymraeg a'u hyrwyddo.
Mae yma gyfleoedd i gymunedau arwain ar rai o'r ymyraethau hyn, ac rŷn ni am sicrhau bod ganddynt yr arfau angenrheidiol i ymbweru, annog a hwyluso cyfranogiad cymunedol. Mae mentrau cymdeithasol a chwmnïau chydweithredol eisoes yn rhan bwysig o dirwedd sosioeconomaidd Cymru. Rydyn ni am archwilio ffyrdd o annog cymunedau i arwain gyda datblygiadau tai ar raddfa fechan, yn ogystal â sefydlu busnesau cymdeithasol, i sicrhau bod cymunedau sydd mewn peryg o golli gwasanaethau pwysig yn gallu diogelu a rheoli eu dyfodol eu hunain.
Does yna ddim atebion hawdd. Rwy’n hyderus y bydd yr ymyraethau a gynigir heddiw yn helpu i sicrhau bod pobl mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith yn gallu fforddio byw yn y cymunedau lle’u magwyd.
Mae hwn yn faes cymhleth, a bydd gan bobl amrywiaeth eang o safbwyntiau ar sut y dylai Llywodraeth Cymru ymateb. Rŷn ni felly yn annog pawb yn y cymunedau yr effeithir arnynt, ledled Cymru, i ymateb i'r ymgynghoriad hwn, p'un a ydynt yn byw, yn rhedeg busnesau, yn berchen ar eiddo, neu'n darparu gwasanaethau cyhoeddus yn y cymunedau hyn, i’n cynorthwyo i ffurfio ein cynllun tai cymunedau Cymraeg.
Fel y dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn awr, mae hwn yn faes a gwmpesir gan y cytundeb cydweithio a gyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe, ac felly dwi’n edrych ymlaen at gael trafodaethau pellach gyda'r Aelod dynodedig o Blaid Cymru wrth inni gydweithio i ymateb i'r maes pwysig hwn.
Byddwn ni’n parhau i ddatblygu ac ystyried pob opsiwn posib er mwyn sicrhau bod ein cymunedau Cymraeg yn ffynnu.
Large numbers of second homes and holiday lets have provoked strong feelings in some communities across Wales for some years now. In these communities, there is often a sense of injustice that people are priced out of the local housing market by those purchasing second homes or short-term holiday accommodation. We are determined to tackle this issue.
We are aware of the challenges being faced, and we've already made clear strides towards addressing them. On 6 July, my colleague the Minister for Climate Change set out our ambition to address issues relating to second home ownership, and her announcement today sets out how the issues of tax, planning and affordability will be tackled.
Alongside this, for those communities in which Welsh is widely spoken in the community, our Welsh language communities housing plan will play a crucial part in our response. We will develop a package of interventions that intertwines with the national approaches in order to support and protect Welsh-speaking communities.
'Cymraeg 2050: A million Welsh speakers' acknowledges the importance of these communities as places that facilitate the use of the language in every aspect of life. We need, therefore, careful economic, community and linguistic planning to enable Welsh-speaking communities to be economically and linguistically viable. People, especially our young people, must be able to afford to live, work and make a valuable contribution within these Welsh-speaking communities.
This consultation explores how the collective package of interventions, including those being trialled in Dwyfor, could be complemented at a community level to support and protect the Welsh language, while avoiding unintended consequences. It seeks views on what additional initiatives are needed to ensure that people, especially young people, can afford to live and work in our Welsh-speaking communities. Social justice is at the heart of our proposed interventions. Some of the interventions proposed in this consultation may also benefit from being included in the Dwyfor trial.
The consultation document proposes a number of measures and seeks views on them. Those measures are as follows. First, we propose to provide support for community-led co-operative and social enterprises. Second, we propose to establish a pilot project on community-owned social businesses in the tourism sector. Third, we propose to establish an estate agent steering group to consider possible projects and research regarding local housing markets.
Fourth, we propose to explore a voluntary fair chance scheme, so that properties are available on the market for a limited time to local people only. Fifth, we propose to establish a network of cultural ambassadors to engage at community level to support social cohesion and gain a better understanding by all of our culture, Welsh language and heritage.
Sixth, we propose to establish a commission on Welsh language communities to better understand the challenges facing Welsh-speaking communities within the context of the linguistic, economic and social changes as a result of COVID-19 and Brexit. It will work to develop a model that will help to identify areas of particular linguistic sensitivity, where tailored policy interventions can be applied.
Seventh, we propose to work with local authority leaders to strengthen the link between the economy, housing and Welsh language by enhancing the work of the economy and Welsh language round-table to include housing and a role for overseeing the progress of the Welsh language communities housing plan. And finally, we propose to explore new ways of safeguarding and promoting Welsh language place names.
Now, there are opportunities for communities here to lead some of these interventions, and we certainly want to provide them with the necessary tools to empower, encourage and facilitate community participation. Co-operatives and social enterprises are already an important part of the social and economic landscape in Wales. We want to explore ways of encouraging communities to lead in small-scale housing development, as well as establish social businesses that ensure that communities that risk losing valuable services are able to safeguard and take control of their future.
There are no easy answers. But I'm confident that the interventions proposed today will help us to ensure that people in Welsh-speaking communities can afford to live in the communities in which they grew up.
This is a complex area, and there will be a range of views on how the Welsh Government should respond. Therefore, we encourage everyone in the communities affected, the length and breadth of Wales, to respond to this consultation, whether they run businesses in these areas, live in these areas, own property, or deliver public services—to respond to this consultation and help shape our Welsh-language communities housing plan.
And as the Minister for Climate Change has just said, this is an area covered by the co-operation agreement that the First Minister announced yesterday, so I look forward to having further discussions with the designated Plaid Cymru Member as we work together to respond to this very important issue.
We will continue to develop and explore all options available to ensure that our Welsh-speaking communities thrive.
Diolch, Llywydd, a gwnaf i ddiolch i'r Gweinidog am y cyfle i weld y datganiad o flaen amser, a hoffwn hefyd ddatgan fod gen i ddiddordeb bersonol yn y mater hwn.
Thank you, Llywydd, and thank you for the opportunity to read the statement before hand, and I'd like to declare a personal interest in this issue.
Today’s statement was previously scheduled for last week, however it was delayed. It’s now evident from today’s statement that we were in fact waiting on the final details of the Labour/Plaid Cymru coalition before you made any formal announcement in relation to your Welsh language communities housing plan policy.
There is a unique problem in certain areas of Wales where local people are unable to buy homes in the areas in which they grew up. This is understood by all sides of the Chamber, despite what the climate change Minister said earlier. With this come concerns on the impact on the Welsh language and culture.
Firstly, I welcome the consultation, as it provides an opportunity for all to submit their thoughts. Everyone in these communities has a right to an opinion and a right to express it, and I hope the consultation will provide a wide range of answers and scenarios to ensure that future policy is of benefit.
Roedd y datganiad heddiw wedi ei drefnu'n flaenorol ar gyfer yr wythnos diwethaf, ond cafodd ei ohirio. Mae'n amlwg bellach o'r datganiad heddiw ein bod ni mewn gwirionedd yn aros am fanylion terfynol y glymblaid Llafur/Plaid Cymru cyn i chi wneud unrhyw gyhoeddiad ffurfiol mewn cysylltiad â'ch polisi cynllun tai mewn cymunedau Cymraeg.
Mae problem unigryw mewn rhai ardaloedd yng Nghymru lle nad yw pobl leol yn gallu prynu cartrefi yn yr ardaloedd lle cawson nhw eu magu. Mae pob ochr i'r Siambr yn deall hyn, er gwaethaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog newid hinsawdd yn gynharach. Gyda hyn daw pryderon am yr effaith ar yr iaith a'r diwylliant Cymraeg.
Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ymgynghoriad, gan ei fod yn rhoi cyfle i bawb gyflwyno eu barn. Mae gan bawb yn y cymunedau hyn hawl i farn a hawl i'w mynegi, ac rwy'n gobeithio y bydd yr ymgynghoriad yn darparu ystod eang o atebion a senarios i sicrhau bod polisi yn y dyfodol o fudd.
Nid yw adeiladu tai ledled Cymru wedi cadw i fyny â'r galw, ac, er bod y Llywodraeth yn addo adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel, nid yw, o’r hyn a welaf, yn nodi ble yng Nghymru y bydd y cartrefi hyn yn cael eu hadeiladu. Mae angen adeiladu cartrefi lle mae eu hangen, nid lle mae hawsaf.
Home building across Wales hasn't kept up with demand. Although the Government promises to build 20,000 low-carbon homes, from what I see, it doesn't note where in Wales these new homes will be built. We need to build homes where there is demand for them, not where it's easier to do it.
I would also point out that, throughout Wales, there exist more empty properties than second homes, and so I would be interested in knowing what the Minister and his Cabinet colleagues plan to do in addressing these issues. What will be done to get these properties back into use, allowing more people to have a home? Properties that are permanently empty 24/7 and that are not adequately maintained can have an impact on a local area, but equally they can help aid the solution to this very discussion we’re having this afternoon. I fear this solution has, perhaps, fallen under the radar, and so is one that requires greater debate and further focus.
There is also evidence in areas where second home premiums have been added to council tax that second home owners are flipping their properties over and registering them as self-catering units, thus avoiding the need to pay higher taxes, and sometimes meaning they pay no rates at all. Strengthening the eligibility criteria to stop this from happening must be a priority. Genuine self-catering businesses would welcome the removal of this unscrupulous behaviour by some second-home owners. Tourism mustn’t be seen as the enemy, but rather a key addition to our economy. Our rich culture, beautiful landscapes and warm welcome see people visit Wales, supporting jobs and livelihoods.
Hoffwn i dynnu sylw hefyd at y ffaith bod mwy o eiddo gwag yn bodoli ledled Cymru nag ail gartrefi, ac felly byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod beth y mae'r Gweinidog a'i gyd-Aelodau yn y Cabinet yn bwriadu ei wneud wrth fynd i'r afael â'r materion hyn. Beth fydd yn cael ei wneud i sicrhau bod yr eiddo hyn yn cael eu defnyddio eto, gan ganiatáu i fwy o bobl gael cartref? Gall eiddo sy'n wag yn barhaol bob awr o bob dydd ac nad ydyn nhw'n cael eu cynnal a'u cadw'n ddigonol gael effaith ar ardal leol, ond yn yr un modd gallan nhw helpu i gynorthwyo'r ateb i'r union drafodaeth hon yr ydym yn ei chael y prynhawn yma. Mae ofn arnaf i fod yr ateb hwn, efallai, wedi disgyn o dan y radar, ac felly mae'n un y mae angen mwy o ddadlau a phwyslais manylach arno.
Mae tystiolaeth hefyd mewn ardaloedd lle mae premiymau ail gartrefi wedi eu hychwanegu at y dreth gyngor bod perchnogion ail gartrefi yn troi eu heiddo drosodd ac yn eu cofrestru fel unedau hunanarlwyo, gan osgoi'r angen i dalu trethi uwch, ac weithiau mae hyn yn golygu nad ydyn nhw'n talu unrhyw ardrethi o gwbl. Mae'n rhaid i'r flaenoriaeth fod ar gryfhau'r meini prawf cymhwysedd i atal hyn rhag digwydd. Byddai busnesau hunanarlwyo gwirioneddol yn croesawu'r cam hwn i ddileu'r ymddygiad diegwyddor hwn gan rai perchnogion ail gartrefi. Ni ddylid ystyried twristiaeth yn elyn, ond yn hytrach yn ychwanegiad allweddol at ein heconomi. Mae ein diwylliant cyfoethog, tirweddau hardd a chroeso cynnes yn golygu bod pobl yn ymweld â Chymru, gan gefnogi swyddi a bywoliaethau.
Yn ystod y 18 mis diwethaf, mae patrymau gwaith wedi newid, gyda llawer o bobl yn dychwelyd i’r ardaloedd lle cawsant eu magu, ac, wrth i ni drosglwyddo i ffwrdd o’r pandemig, mae’n annhebygol y bydd dychwelyd i’r ffyrdd traddodiadol o weithio wrth ddesg swyddfa. Mae yna enghreifftiau o weithwyr proffesiynol ifanc yn dychwelyd i’r ardaloedd y cawsant eu magu i barhau â'u swyddi dinas ffurfiol o gysur eu cartrefi eu hunain, ddim yn rhy annhebyg i’r Aelodau hynny o’r Siambr hon sy’n dewis mynychu Cyfarfod Llawn ar Zoom. Yn aml, gall y gweithwyr proffesiynol ifanc hyn ddychwelyd gyda’r iaith Gymraeg a gyda phlant sy’n mynychu’r ysgol leol. Mae angen i ni ganolbwyntio ar wella cyfleodd gwaith i bobl ifanc mewn ardaloedd traddodiadol Gymraeg eu hiaith.
Over the past 18 months, working patterns have changed, with many people returning to those areas where they grew up, and, as we transfer out of the pandemic, it's unlikely that we will return to the traditional forms of working at an office desk. There are examples of young professionals returning to those areas in which they grew up to continue with their city jobs from the comfort of their own homes, not unlike those Members of this Chamber who choose to attend Plenary meetings via Zoom. Often, these young professionals can return with the Welsh language and children who would attend local schools. We need to focus on improving work opportunities for young people in traditionally Welsh-speaking areas.
Another issue I’ve raised in this Chamber is the buying of Welsh farmland for tree planting by organisations and businesses from outside of Wales. Therefore, I would welcome it if the community-led co-operatives and social enterprises element could be extended to include agricultural land. Agriculture has a higher percentage of Welsh speakers than other industries, and supporting that industry, ensuring the local community has the opportunity to purchase food-producing land and protect it, will naturally help protect the language in these areas, as agriculture supports approximately three times as many jobs as the forestry industry, for example.
Mater arall yr wyf i wedi ei godi yn y Siambr hon yw prynu tir fferm o Gymru ar gyfer plannu coed gan sefydliadau a busnesau o'r tu allan i Gymru. Felly, byddwn i'n ei groesawu pe gellid ymestyn yr elfen mentrau cydweithredol a mentrau cymdeithasol a arweinir gan y gymuned i gynnwys tir amaethyddol. Mae gan amaethyddiaeth ganran uwch o siaradwyr Cymraeg na diwydiannau eraill, a bydd cefnogi'r diwydiant hwnnw, gan sicrhau bod gan y gymuned leol y cyfle i brynu a diogelu tir i gynhyrchu bwyd, yn naturiol yn helpu i ddiogelu'r iaith yn yr ardaloedd hyn, gan fod amaethyddiaeth yn cefnogi tua thair gwaith cymaint o swyddi â'r diwydiant coedwigaeth, er enghraifft.
Weinidog, wrth gloi, mae sicrhau bod gan Gymru wledig ddigon o gartrefi a swyddi o ansawdd i bobl leol, a bod cefnogaeth i'r iaith a diwylliant, yn her, ac mae angen mynd i'r afael â hi. Rwy'n gobeithio bod ymatebion i'r consultation yn darparu strategaeth hirdymor i sicrhau nad ydym yn siarad am y mater hwn mewn blynyddoedd i ddod. Diolch.
Minister, in conclusion, ensuring that rural Wales has a sufficient number of homes and quality jobs for local people, and that there is support for the Welsh language and culture, is a challenge, and we need to tackle that challenge. I very much hope that the responses to the consultation will provide a long-term strategy to ensure that we're not talking about this issue in years to come. Thank you.
Gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiynau yn ei gyfraniad e? O ran y cwestiynau ar fforddiadwyedd ac o ran defnydd tai, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi cael cyfle i wrando ar ei gwestiynau. Gwnaeth hi ymgymryd â rhai o'r atebion yn ei datganiad yn gynharach, ond mae'r cwestiynau wedi bod yn ddefnyddiol, diolch yn fawr iddo fe.
O ran ambell beth mwy penodol yng nghyd-destun fy natganiad i, o ran pwysigrwydd twristiaeth, rwy'n siŵr bydd e'n croesawu'r gwaith rŷn ni'n amlinellu yn y ddogfen ymgynghori ynglŷn â chefnogi busnesau llety gwyliau tymor byr i ailfuddsoddi er mwyn prynu stoc bellach, ar gael i bobl leol i rentu ar sail gymdeithasol, er mwyn cyfrannu at dirwedd twristiaeth a chyfle economaidd lleol sydd yn gydweithredol ac yn caniatáu defnydd pwrpasol cymdeithasol.
Rwy'n cytuno'n llwyr gydag e am yr hyn roedd e'n dweud am gyfleodd gwaith yn yr economi leol. Dyna un o'r amcanion sydd wrth wraidd cefnogi mentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol, gan gynnwys yn y meysydd gwnaeth e sôn amdanynt yn ei gyfraniad. Ac mae amryw o enghreifftiau ledled Cymru—Cwmni Bro Ffestiniog, Partneriaeth Ogwen a Galeri yng Nghaernarfon, er enghraifft—sydd yn gwmnïau cydweithredol sydd yn caniatáu cyflogaeth leol ond hefyd defnydd y Gymraeg trwy bopeth maen nhw'n ei wneud, ac mae hwnna'n cyfrannu at yr economi leol.
O ran y pwynt diwethaf gwnaeth e godi yng nghyd-destun defnydd tir, rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn edrych ar hynny ar hyn o bryd o safbwynt cynllunio.
May I thank the Member for the questions in his contribution? In terms of the questions on affordability and housing use, the climate change Minister has had an opportunity to listen to your questions. She responded to some of them in her earlier statement, but the questions have been very useful, so thank you very much for them.
In terms of some of the more specific issues in my statement, in terms of the importance of tourism, I'm sure he'll welcome the work that we outline in the consultation document with regard to supporting short-term holiday let businesses to be able to reinvest to ensure that there's additional stock available to local communities on a social basis, to contribute to the tourism landscape and to provide economic opportunity locally to ensure that there is social use of that resource.
I agree entirely with him about what he said about employment opportunities in the local economy. That's one of the objectives at the heart of supporting social enterprises and co-operative companies, including in the areas of work that he mentioned in his contribution. There are several examples across Wales, such as Cwmni Bro Ffestiniog, Partneriaeth Ogwen and Galeri in Caernarfon, which are co-operatives that enable employment locally, but also use of the Welsh language in everything that they do, and that contributes to the local economy.
In terms of the final point that he raised with regard to land use, I'm aware that the climate change Minister is looking at that issue at the moment in terms of planning.
Diolch yn fawr i chi, Weinidog, am y datganiad hwn. Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn. Ac fel sydd wedi cael ei ddweud gan Mabon ap Gwynfor, rwy'n hynod o falch o weld bod cynifer o bolisïau cyffrous a chwbl hanfodol i ddyfodol ein cymunedau Cymraeg wedi cael eu cynnwys yn y cytundeb rhyngom ni fel dwy blaid.
Rwy'n croesawu'r nodau uchelgeisiol a amlinellir yn y datganiad hwn heddiw, a dwi'n edrych ymlaen at gydweithio gyda chi ar y materion pwysig hyn er mwyn creu Cymru well, lle gall yr iaith Gymraeg a'n diwylliant ffynnu, a lle mae cymunedau Cymraeg yn cael eu cefnogi a'u diogelu, a lle bydd bywydau pobl yn gyffredinol yn gwella'n sylweddol.
Rwy'n sicr yn croesawu uchelgais y gwahanol bolisïau sy'n cael eu hamlinellu, ac mae ymgyrchwyr iaith, a minnau yn eu plith, ochr yn ochr â Phlaid Cymru, wedi bod yn brwydro'n hir ac yn galed iawn ers degawdau, mewn gwirionedd, i geisio mynd i'r afael â'r broblem tai, ac ail gartrefi'n benodol, yn ein cymunedau Cymraeg, a'r egwyddor sydd wedi caei ei gydnabod gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a chithau yn y datganiad yma—yr egwyddor pwysig y dylai pobl leol fforddio byw yn y cymunedau lle maen nhw wedi cael eu magu.
Rwy'n falch bod hwn yn ddatganiad clir gennych chi fel Llywodraeth, er rwy'n ofni bod y datganiad a'r gweithredu sydd yn dilyn hyn, gobeithio, ychydig bach yn rhy hwyr yn y dydd i rai cymunedau sydd wedi cael eu colli yn barod o ran y niferoedd uchel iawn o ail gartrefi a'r nifer o unigolion sydd wedi dioddef yn sgil hyn. Ond rŷn ni yma i gyflawni nodau strategaeth 'Cymraeg 2050', a beth sydd yn bwysig, wrth gwrs, yw gweld sut mae polisïau tai, polisïau cynllunio a'r iaith Gymraeg yn cydblethu gyda'i gilydd mewn strategaeth sydd yn un cadarnhaol a buddiol. Ac, wrth gwrs, rhan o'r ateb i'r broblem o geisio cadw pobl ifanc yn eu cymunedau yw tai, ie, ond hefyd cryfhau'r economi leol, fel bod pobl yn gallu dod o hyd i waith yn eu milltir sgwâr, cyfrannu mewn ffordd ystyrlon ac adeiladol i'w cymunedau lleol a chael bywoliaeth dda yn eu hardaloedd o'u dewis. Mae'r hen slogan a oedd gan Gymdeithas yr Iaith flynyddoedd yn ôl yn dod i'r meddwl: 'Tai a gwaith i gadw'r iaith.'
Felly, yn benodol o ran cwestiynau i chi. Rŷch chi wedi rhoi pwyslais mawr ar dai a chryfhau'r economi, felly, yn hynny o beth, allwch chi esbonio beth yn union sydd gyda chi mewn golwg o ran cryfhau'r economi a sicrhau tai i bobl leol? Beth yw'r cynlluniau penodol sydd gyda chi i fynd i'r afael â hynny? Ac o ran datblygiadau tai, mae hyn yn fater sensitif hefyd, achos mae angen i ddatblygiadau tai ddigwydd lle mae eu hangen nhw. Yn aml iawn, mae'r datblygiadau tai yma'n digwydd ar gyrion ein prif drefi, ac mae hynny'n golygu bod y datblygiadau tai yma'n bell o wasanaethau pwysig, yn bell o ysgolion, yn bell o gael gafael ar drafnidiaeth gyhoeddus a hyd yn oed swyddi, ac, yn aml iawn, dyw'r datblygiadau tai yma ddim yn cynnwys digon o dai fforddiadwy. Dwi am adleisio un pwynt sydd wedi cael ei wneud gan y Torïaid yn barod: bod angen, efallai, pwyslais mwy ar ddod â thai gwag nôl i ddefnydd. Felly, a wnewch chi fel Gweinidog amlinellu sut mae eich Llywodraeth chi yn bwriadu sicrhau bod tai newydd, mewn gwirionedd, yn diwallu anghenion lleol, yn arbennig mewn ardaloedd Cymraeg, a sut mae tai newydd a'r broses gynllunio yn gallu arwain at ganlyniadau gwell i'r iaith a siaradwyr Cymraeg ifanc? A hefyd, beth yw cyfrifoldebau cymdeithasau tai o safbwynt eu polisïau gosod o ran gwarchod cymunedau Cymraeg?
Fel y dywedais i, yn gyffredinol, rwy'n croesawu'r amrywiaeth o atebion polisi rŷn ni wedi clywed amdanyn nhw yn barod, ond, er mor uchelgeisiol yw rhai o'r mesurau ŷch chi'n eu cynnig, byddwn i'n licio cael ychydig bach mwy o fanylion, yn gyntaf o ran darparu cefnogaeth i fentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol cymunedol—wel, i wneud beth a beth yw eu pwrpas nhw? Y prosiect peilot o ran y sector twristiaeth: beth yw'r model ŷch chi am ei ddefnyddio, beth yw rôl y llysgenhadon diwylliannol ac i bwy maen nhw yn mynd i fod yn atebol? Sefydlu comisiwn: beth mae hyn yn ei olygu, ai corff sefydlog neu grŵp tasg a gorffen? A hefyd bwrdd crwn yr economi a'r iaith: dwi wedi bod yn rhan o'r bwrdd crwn hwnnw ers y dechrau, a dwi'n meddwl bod angen inni symud ymlaen nawr i weld cynllunio gweithredu penodol yn digwydd.
Ac i gloi, Llywydd, os caf i, er mwyn gwireddu'r amcanion yma, mae angen cyllid, wrth gwrs, ac adnoddau. Felly, fyddech chi'n gallu rhoi rhagor o fanylion inni am sut fath o gefnogaeth ariannol a'r arbenigedd y gellir ei roi gan y Llywodraeth er mwyn darparu'r mesurau yma? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Minister, for this statement. I warmly welcome the statement. And as has been said by Mabon ap Gwynfor, I am very pleased to see that so many exciting and crucial policies for our Welsh-speaking communities have been included in the agreement between us as two parties.
I welcome the ambitious aims and objectives outlined in this statement today, and I look forward to working with you on these important issues in order to create a better Wales, where the Welsh language and our culture can prosper and where Welsh language communities are supported and safeguarded, and where the lives of people will improve in general terms.
I certainly welcome the ambition of the various policies outlined, and language campaigners, me among them, along with Plaid Cymru, have been fighting for a long time—over decades, indeed—to try and tackle the problem of housing, and second homes particularly, in our Welsh-speaking communities, and the principle that has been acknowledged by the Minister for Climate Change, and yourself in this statement—the important principle that local people should be able to afford to live in the communities in which they grew up.
I'm pleased that this is a clear statement from you as a Government, although I do fear that the statement and the implementation that will follow, hopefully, is a little too late in the day for some of those communities that have already been lost in terms of the very high number of second homes and the number of individuals who have suffered as a result of that. But we are here to deliver the strategic aims of 'Cymraeg 2050', and what's important, of course, is to see how housing policy, planning policy and Welsh language policy can dovetail in a strategy that is positive and beneficial. And, of course, part of the solution to the problem of trying to retain young people in their communities is, yes, housing, but also strengthening the local economy, so that people can find work in those areas, make a meaningful and considered contribution to their local communities and make a good living in the areas of their choice. The old Cymdeithas yr Iaith slogan of many years ago comes to mind: 'Tai a gwaith i gadw'r iaith'—housing and work to save the language.
So, specifically in terms of questions to you. You've placed great emphasis on housing and strengthening the economy, so, in that regard, can you explain exactly what you have in mind in terms of strengthening the economy and securing housing for local people? What particular plans do you have to tackle those issues? And in terms of housing developments, this is a sensitive issue also, because housing developments need to happen where there is demand for that housing. Very often, these developments are built at the outskirts of our towns, and that means that these developments are a long way from important services, a long way from schools, from public transport provision and even access to jobs, and, very often, these housing developments don't include enough affordable housing. I want to echo one point that's been made by the Conservatives already, namely that we need more of an emphasis on bringing empty homes back into use. So, will you as Minister outline how your Government intends to ensure that new homes meet local needs, particularly in Welsh-speaking areas, and how new housing and the planning process can lead to better outcomes for the language and young Welsh speakers? And also, what are the responsibilities of housing associations in terms of their letting policies in terms of safeguarding Welsh-speaking communities?
As I said, in general terms I welcome the diverse policy solutions that we've heard about already, but, despite how ambitious some of these measures appear to be, I would like a little more detail, first of all in terms of providing support to social enterprises and community co-operative businesses—well, to do what and what are their purpose? The pilot project in terms of the tourism sector: what's the model you're going to use there, what's the role of the cultural ambassadors and who will they be accountable to? The establishment of a commission: what does that mean, is that a task and finish group or a standing body? And also the economy and language round-table: I have been part of that since the outset, and I think we do need to now make progress and see planning for particular actions to be taken.
And to conclude, Llywydd, if I may, in order to deliver these objectives, we need funding and resources, of course. So, could you give us further details on what financial support and what expertise can be provided by Government in order to put these measures in places? Thank you.
Diolch i'r Aelod am yr amryw gwestiynau yn ei gyfraniad ef. O ran manylder y cynllun, rydyn ni heddiw'n cyhoeddi dogfen ymgynghori sydd yn ateb sawl un o'r cwestiynau sydd gan yr Aelod—cwestiynau pwysig am fanylion yr hyn rŷn ni'n bwriadu ym mhob un o'r wyth ymyrraeth wnes i eu hamlinellu. Felly, byddwn i'n argymell bod unrhyw un sydd â diddordeb ym manylion y cynnig yn edrych ar y ddogfen honno.
Ond, jest i roi blas iddo fe o'r hyn sydd gyda ni mewn golwg, o ran y gwaith tai lleol a sicrhau bod mynediad at y farchnad dai a chartrefi gan bobl leol, ynghyd â'r hyn mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd eisoes wedi'i ddatgan, un o'r pethau byddwn ni eisiau eu gwneud yw gweithio gyda'r cymdeithasau tai lleol y gwnaeth ef sôn amdanyn nhw yn ei gwestiwn i archwilio modelau tai cydweithredol, neu fodelau tai sydd wedi cael eu harwain gan y gymuned, i edrych ar ffyrdd o ddiwallu anghenion lleol. Mae hyn, wrth gwrs, yn elfen sydd eisoes yn bresennol mewn amryw o'n cymunedau ni, ond mae mwy o gefnogaeth a mwy y gallwn ni ei wneud yn y maes penodol hwnnw.
O ran cyfleoedd yn y farchnad breifat, mae hwn, wrth gwrs, yn fwy anodd o ran ymyraethau economaidd. Mae'r ymyraethau cynllunio ac ati fel mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd eisoes wedi datgan. Rydym ni'n gobeithio, gyda'r grŵp llywio gwerthwyr tai, y gallwn ni sefydlu gwell perthnasau ac adeiladu ar yr hyn sydd eisoes yno rhwng arwerthwyr a gwerthwyr tai lleol a chymunedau Cymraeg—mae gwaith da wedi bod yn digwydd eisoes gyda nhw mewn amryw o'n cymunedau ni i gynyddu ymwybyddiaeth o ddiwylliant lleol a phwysigrwydd y Gymraeg yn lleol—ac adeiladu ar hynny i gyflwyno cyfle chwarae teg i bobl leol sydd am brynu ac am rentu a chyfle iddyn nhw gael mynediad at y farchnad cyn bod y cyfleoedd yn mynd yn ehangach. Efallai fod hwnna'n un o'r pethau sydd angen eu treialu er mwyn gweld sut gall hynny weithio yn ymarferol.
Ac i fynd nôl at y pwynt ar brynu eiddo gan gwmnïau cydweithredol a chymdeithasau tai lleol ac ati, byddai efallai ychydig wythnosau yn ddigon i'r cwmnïau hynny allu paratoi pecyn ariannol i brynu rhai o'r cartrefi yma ar gyfer pwrpasau cymdeithasol hefyd.
Roedd e'n sôn am waith y bwrdd crwn. Mae un o atodlenni'r ddogfen ymgynghori yn amlinellu'r hyn mae'r bwrdd crwn eisoes wedi ei argymell. Mae llawer iawn o'r rheini naill ai ar waith neu yn cael eu datblygu ar hyn o bryd yn barod, ond mae'n sicr, fel ŷn ni wedi clywed yn barod, fod angen edrych am y cyfleoedd hynny, ac rydym ni wedi gweld rhai o'r rhain yng nghynllun Arfor eisoes—pobl yn cael cefnogaeth ariannol i sefydlu busnesau lleol yn eu cymunedau Cymraeg. Felly, mae hynny'n cael ei werthuso ar hyn o bryd. Dwi'n sicr y bydd cyfleoedd yn dod allan o'r gwerthusiad hwnnw i ehangu hynny mewn rhagor o gymunedau hefyd.
Thank you to the Member for the variety of questions in his contribution. In terms of the detail of the scheme, we've published a consultation document today that answers several of the questions that the Member has asked—important questions on the detail regarding our intentions in relation to the eight measures that I outlined. So, I would recommend that anybody who has an interest in the detail of the proposal should look at that document.
But, just to give a flavour of what we have in mind, in terms of the work on local housing and ensuring that there is access to the housing market and homes for local people, on top of what the Minister for Climate Change has already stated, one of the things that we would want to do is work with the local housing associations, which the Member mentioned in his question, to look at co-operative housing models, or housing models that have been led by the community, to look at ways of meeting local need. This, of course, is an element that already exists in several of our communities, but there is more support and more that we can do in that specific area.
With regard to opportunities in the private market, this, of course, is more difficult in terms of economic interventions. The planning interventions and so on are as the Minister for Climate Change has already outlined. We hope, with the estate agents steering group, that we can develop relationships and build on what already exists in terms of auctioneers and local estate agents and Welsh-speaking communities—work has already been done with them in several communities, good work, to increase awareness of local culture and the importance of the Welsh language locally—and build on that to introduce a fair opportunity for local people who want to buy and rent, and an opportunity for them to have access to the market before those opportunities are shared more widely. Perhaps that's something that needs to be trialled to see how that can work practically.
And to return to the point on buying property by co-operatives and local housing associations and so on, perhaps a few weeks would be enough for those companies to be able to prepare a financial package to buy some of these homes for social purposes as well.
He mentioned the work being done by the round-table. One of the annexes to the consultation document outlines what the round-table has already recommended. A great deal of those recommendations are either under way or being developed at the moment, but, as we've already heard, we need to seek those opportunities, and we've seen some of those with Arfor as well—people receiving financial support to establish businesses in those localities where the Welsh language is spoken. So, that evaluation is happening currently. I'm sure that opportunities will arise from that evaluation to expand that in more communities as well.
John Griffiths, Cadeirydd y pwyllgor tai.
John Griffiths, Chair of the housing committee.
Diolch, Llywydd. Rydw i'n siarad fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei ddatganiad.
Thank you, Llywydd. I'm speaking as Chair of the Local Government and Housing Committee. Thank you very much to the Minister for his statement.
As I outlined earlier, our committee is currently looking at second homes and will be looking at the Welsh Government's response to Dr Brooks's report on whether the steps taken are appropriate ones. Of course, Dr Brooks looked at the future of Welsh as a community language, and he found that the issue of second homes was affecting what he described, I think, as
'the territorial "core" of traditional Welsh-speaking Wales'.
Dr Brooks said that new policies will be required in a range of areas, including but not confined to second homes, if Welsh-speaking communities are to be stabilised over the next few decades. So, I wonder if the Minister could outline how Dr Brooks's work has shaped this plan.
The impact on the Welsh language and Welsh-speaking communities is a very important aspect for my committee to take into account when considering policies relating to second homes, and, as a committee, we're very mindful of that and will be ensuring that we explore this crucial element as we take forward our work. The language must thrive across Wales, and policies and approaches have to safeguard that.
Dr Brooks recommended the establishment of a commission to make recommendations regarding the future of the Welsh language as a community language, and I thank the Minister for the update on the establishment of a commission. The committee will gather views from stakeholders on that matter through the inquiry.
I'd just like to conclude by saying that, obviously, this issue does cut across many different areas, including the portfolios of different Welsh Government Ministers, and we do need a holistic approach, as always, when we're dealing with complex and difficult issues, and I wonder if the Minister could explain how he's worked with other Welsh Government Ministers across portfolios in developing this plan. Just finally, as a committee, we look forward to exploring these issues with stakeholders and also the Minister as well, of course, and we will invite him to give evidence next year. Diolch yn fawr.
Fel yr amlinellais yn gynharach, mae ein pwyllgor yn edrych ar ail gartrefi ar hyn o bryd a bydd yn edrych ar ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad Dr Brooks ynghylch a yw'r camau a gymerwyd yn rhai priodol. Wrth gwrs, edrychodd Dr Brooks ar ddyfodol y Gymraeg fel iaith gymunedol, a chanfu fod mater ail gartrefi yn effeithio ar yr hyn a ddisgrifiodd, rwy'n credu, fel
'yn "graidd" tiriogaethol y Gymru Gymraeg draddodiadol.'
Dywedodd Dr Brooks y bydd angen polisïau newydd mewn amrywiaeth o feysydd, gan gynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i ail gartrefi, os bydd cymunedau Cymraeg yn cael eu sefydlogi dros y degawdau nesaf. Felly, tybed a allai'r Gweinidog amlinellu sut y mae gwaith Dr Brooks wedi llunio'r cynllun hwn.
Mae'r effaith ar y Gymraeg a chymunedau Cymraeg yn agwedd bwysig iawn i fy mhwyllgor ei hystyried wrth drafod polisïau sy'n ymwneud ag ail gartrefi, ac, fel pwyllgor, rydym yn ymwybodol iawn o hynny a byddwn yn sicrhau ein bod yn archwilio'r elfen hollbwysig hon wrth i ni fwrw ymlaen â'n gwaith. Mae'n rhaid i'r iaith ffynnu ledled Cymru, ac mae'n rhaid i bolisïau a dulliau gweithredu ddiogelu hynny.
Argymhellodd Dr Brooks y dylid sefydlu comisiwn i wneud argymhellion ynghylch dyfodol y Gymraeg fel iaith gymunedol, ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am yr wybodaeth ddiweddaraf am sefydlu comisiwn. Bydd y pwyllgor yn casglu barn rhanddeiliaid ar y mater hwnnw drwy'r ymchwiliad.
Hoffwn i gloi drwy ddweud, yn amlwg, fod y mater hwn yn croesi ffiniau llawer o wahanol feysydd, gan gynnwys portffolios gwahanol Weinidogion Llywodraeth Cymru, ac mae angen dull cyfannol arnom, fel bob amser, pan fyddwn yn ymdrin â materion cymhleth ac anodd, a tybed a allai'r Gweinidog egluro sut y mae wedi gweithio gyda Gweinidogion eraill Llywodraeth Cymru ar draws portffolios wrth ddatblygu'r cynllun hwn. Yn olaf, fel pwyllgor, rydym yn edrych ymlaen at archwilio'r materion hyn gyda rhanddeiliaid a'r Gweinidog hefyd, wrth gwrs, a byddwn yn ei wahodd i roi tystiolaeth y flwyddyn nesaf. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny a byddwn i'n hapus iawn, wrth gwrs, i gydweithio ag e a'i bwyllgor i ddatblygu'r cynigion sydd yn y pecyn sy'n cael ei ymgynghori arno heddiw. O ran beth yw dylanwad gwaith Dr Brooks ar y cynllun hwn ac ar y cynllun mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ei ddatgan heddiw, dwi'n credu ei fod e'n gwbl greiddiol i'r holl weledigaeth sydd yma. Mae wedi cael effaith sylweddol iawn ar yr hyn rydyn ni'n cyhoeddi. Enghreifftiau o hynny, yw'r pwysigrwydd efallai y gwnaeth yr Aelod glywed ar sicrhau bod gennym ni sector dwristiaeth sy'n gynaliadwy ac sydd yn caniatáu gweithgaredd a chyfleoedd economaidd yn lleol, pwysigrwydd yr economi leol yn ehangach, ac mae hynny wrth wraidd yr hyn rŷn ni'n ei gynnig o ran mentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol.
Ond yn benodol, felly, ar waith y comisiwn—a gydag ymddiheuriadau i Cefin Campbell, gwnes i ddim ateb y rhan hwn o'i gwestiwn e—dydyn ni ddim yn sôn am ryw gomisiwn sydd yn gorff statudol yn cael ei sefydlu yn annibynnol o'r Llywodraeth. Mae gennych chi gyfle yma i'r comisiwn edrych ar dystiolaeth empiric, os hoffech chi, fydd yn sail i'n dealltwriaeth ni o impact newidiadau sosioeconomaidd ar ein cymunedau Cymraeg ni, ond hefyd i greu sail o dystiolaeth ar gyfer y syniad yma o ardaloedd o ddiddordeb a sensitifrwydd sylweddol o ran yr iaith. A bydd hynny, efallai, yn creu cyfle inni deilwra pecyn o ymyraethau pellach yn y dyfodol yn benodol ar gyfer cymunedau sydd yn arbennig o sensitif o ran dyfodol a ffyniant yr iaith yn y cymunedau hynny.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â sut mae elfennau gwahanol y Llywodraeth yn cydweithio. Mae hwn yn flaenoriaeth sydd yn cyffwrdd â bron pob rhan o'r ystod o gyfrifoldebau'r Llywodraeth. Er enghraifft, mae'r bwrdd crwn eisoes yn un sydd yn cyffwrdd ar yr iaith, yr economi a nawr, o hyn allan, y cwestiwn o dai hefyd. Felly, mae gan y Gweinidogion sydd â diddordeb a chyfrifoldeb ymhob un o'r ardaloedd hynny rôl mewn perthynas â gwaith y bwrdd crwn. A hefyd mae grŵp trawsbleidiol wedi bod yn gweithio ar rai o'r pethau yma, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, minnau, y Gweinidog cyllid, a Gweinidog yr Economi o bryd i'w gilydd wedi bod yn rhan o'r fforwm yna fel ein bod ni'n gallu cyfrannu ar y cyd i ateb y nod pwysig hwn.
Well, thank you to the Member for those questions. I'd be very happy, of course, to collaborate with him and his committee to develop the proposals that are in the package that is being consulted on today. In terms of the influence of Dr Brooks's work on this plan and on the scheme that the climate change Minister has outlined today, I think it's at the heart of the vision that is here. It's had a significant impact on what we are announcing. Examples of that are the importance, which the Member may have heard, of ensuring that we have a tourism sector that is sustainable and that allows activity and economic opportunities locally, the importance of the local economy more widely, and that's at the heart of what we are proposing in terms of social enterprises and co-operatives.
But specifically in terms of the commission's work—and with apologies to Cefin Campbell, I didn't respond to that part of his question—we're not talking about a commission that is a statutory body being established independently of Government. We have an opportunity for the commission to look at empirical evidence, if you will, that will be the basis of our understanding of the impact of socioeconomic changes on our Welsh-speaking communities, but also to create the basis of evidence for this idea of areas of interest and significant sensitivity with regard to the Welsh language. And that, perhaps, will provide an opportunity for us to tailor a package of further interventions in future specifically for those communities that are particularly sensitive with regard to the future prosperity of the Welsh language in those communities.
The Member makes a very important point in terms of how different elements of Government collaborate. This is a priority that touches almost all parts of the range of Government responsibilities. For example, the round-table already touches on the language, the economy and now, from now on, the question of housing as well. So, the Ministers who have an interest and a responsibility in all of those particular areas have a role with regard to the work of the round-table. And there's a cross-party group that's been working on some of the issues, and the climate change Minister and myself, the finance Minister and the economy Minister have occasionally been part of that forum so that we can make a joint contribution to meeting this important aim.
Ac yn olaf, Sioned Williams.
And finally, Sioned Williams.
Pwynt o eglurder sydd gen i a dweud y gwir, Gweinidog. Fe wnaethoch chi sôn yn y datganiad—un o'r mesurau gwnaethoch chi eu rhestru oedd ffyrdd newydd o godi ymwybyddiaeth o enwau lleoedd Cymraeg a'u hyrwyddo. Codi ymwybyddiaeth, nid diogelu. Ond, dwi'n nodi yn y cyfieithiad Saesneg rydyn ni wedi'i dderbyn ar e-bost—yn amlwg, doeddwn i ddim yn gwrando ar y cyfieithiad Saesneg drwy'r cyfieithu ar y pryd, ond yn y cyfieithiad o'r datganiad ar e-bost, mae'n sôn am 'safeguarding'. 'Safeguarding' yw'r term sy'n cael ei ddefnyddio. Wrth gwrs, mae diogelu yn wahanol i godi ymwybyddiaeth, onid yw e? A dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod disodli enwau lleoedd Cymraeg yn sarhad i'n hunaniaeth ni fel cenedl ac, wrth gwrs, yn golled i'n diwylliant a'n hanes. Felly, jest eisiau cael eglurder ydw i ar y pwynt yna. Diolch.
I'm seeking some clarity, Minister. You mentioned in the statement that—one of the things you listed was new ways of raising awareness of Welsh language place names and promoting them. Now, raising awareness, not safeguarding. But, I note in the English translation that we received on e-mail—clearly, I wasn't listening to the interpretation, but in the English translation of the statement via e-mail, it mentions 'safeguarding'. That's the term used in the English version. Of course, safeguarding is different to raising awareness, isn't it? I'm sure that you would agree that replacing Welsh language place names is an insult to our identity as a nation and a loss to our culture and our history. So, I just wanted some clarity on that particular point. Thank you.
Diolch. Does dim gwahaniaeth o'm safbwynt i. Sylwedd y pwynt yw ein bod ni'n moyn gwneud popeth i ddiogelu enwau lleoedd. Gwnaf i gyfeirio'r Aelod at dudalen 14 yn y ddogfen ymgynghori sydd yn gosod allan y camau penodol sydd gennym ni mewn golwg.
Thank you. Well, there is no difference from my point of view. The substance is that we want to safeguard place names. I refer the Member to page 14 of the consultation document, which outlines the specific steps we have in mind.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 20) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cynnig ar y rhain. Eluned Morgan.
The next item is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 20) Regulations 2021, and I call on the health Minister to move the motion. Eluned Morgan.
Cynnig NDM7838 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 20) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Hydref 2021.
Motion NDM7838 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 20) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 October 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I move the motion before us.
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) Regulations 2020 put in place the legislative framework for the alert levels described in the coronavirus control plan. In the autumn and winter update of this plan, which we published on 8 October, we set out what we expect to keep as a baseline measure in place over the autumn and the winter. Some of the key defences that will keep us safe over winter are in the regulations. They include the fact that businesses must carry out a COVID risk assessment and put in place reasonable measures to minimise risks; wearing face coverings in indoor public places; the requirement to isolate after a positive test; the use of the NHS COVID pass to gain entry to certain events and venues.
The current regulations expire on 26 November. On 29 October, draft amended regulations were laid that will extend the expiry of the regulations for a further three months to 25 February, which will take us through to the beginning of spring. As has been the case since the beginning of the pandemic, the regulations will be reviewed every three weeks and measures that are no longer proportionate will be removed.
Separate legislation, the functions of local authorities regulations, confers powers on local authorities in Wales to respond to serious and imminent threats posed by coronavirus in their areas. This is also due to expire on 26 November and the draft amended regulations also extend the expiry date of these regulations until 25 February. The functions of local authorities regulations are designed to do three things if localities are faced with a serious coronavirus outbreak: firstly, they empower local authorities to close or impose restrictions on specific premises or public places; secondly, they allow them to stop events from taking place or impose requirements on them; and thirdly, they permit local authorities, national parks and Natural Resources Wales to close public paths and restrict access to land.
Llywydd, let me be clear: as we move into winter, the measures in the regulations will help us keep Wales safe and take further action if necessary at a local level. I'm very pleased we have the opportunity to debate this motion today, and I look forward to hearing and responding to Members' contributions. I urge Members to support the motion.
Diolch yn fawr, Llywydd. Cynigiaf y cynnig sydd ger ein bron.
Mae Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 yn rhoi'r fframwaith deddfwriaethol ar waith ar gyfer y lefelau rhybudd a ddisgrifir yn y cynllun rheoli coronafeirws. Yn niweddariad yr hydref a'r gaeaf y cynllun hwn, y gwnaethom ei gyhoeddi ar 8 Hydref, fe wnaethom nodi'r hyn yr ydym yn disgwyl ei gadw fel mesur sylfaenol ar waith dros yr hydref a'r gaeaf. Mae rhai o'r amddiffynfeydd allweddol a fydd yn ein cadw'n ddiogel dros y gaeaf yn y rheoliadau. Maen nhw'n cynnwys y ffaith bod yn rhaid i fusnesau gynnal asesiad risg COVID a rhoi mesurau rhesymol ar waith i leihau risgiau; gwisgo gorchuddion wyneb mewn mannau cyhoeddus dan do; y gofyniad i ynysu ar ôl prawf positif; defnyddio tocyn COVID y GIG i gael mynediad i ddigwyddiadau a lleoliadau penodol.
Daw'r rheoliadau presennol i ben ar 26 Tachwedd. Ar 29 Hydref, gosodwyd rheoliadau diwygiedig drafft a fydd yn ymestyn dyddiad dod i ben y rheoliadau am dri mis arall hyd at 25 Chwefror, a fydd yn mynd â ni drwodd i ddechrau'r gwanwyn. Fel sydd wedi digwydd ers dechrau'r pandemig, bydd y rheoliadau'n cael eu hadolygu bob tair wythnos a bydd mesurau nad ydyn nhw'n gymesur bellach yn cael eu dileu.
Mae deddfwriaeth ar wahân, swyddogaethau rheoliadau awdurdodau lleol, yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol yng Nghymru ymateb i fygythiadau difrifol a buan a achosir gan y coronafeirws yn eu hardaloedd. Disgwylir i hyn ddod i ben ar 26 Tachwedd hefyd ac mae'r rheoliadau diwygiedig drafft yn ymestyn dyddiad dod i ben y rheoliadau hyn tan 25 Chwefror hefyd. Mae rheoliadau swyddogaethau awdurdodau lleol wedi eu cynllunio i wneud tri pheth os yw ardaloedd yn wynebu achosion difrifol o'r coronafeirws: yn gyntaf, maen nhw'n grymuso awdurdodau lleol i gau neu osod cyfyngiadau ar safleoedd neu fannau cyhoeddus penodol; yn ail, maen nhw'n caniatáu iddyn nhw atal digwyddiadau rhag digwydd neu osod gofynion arnyn nhw; ac yn drydydd, maen nhw'n caniatáu i awdurdodau lleol, parciau cenedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru gau llwybrau cyhoeddus a chyfyngu ar fynediad i dir.
Llywydd, gadewch i mi fod yn glir: wrth i ni symud i'r gaeaf, bydd y mesurau yn y rheoliadau yn ein helpu ni i gadw Cymru'n ddiogel ac i gymryd camau pellach os bydd angen ar lefel leol. Rwy'n falch iawn ein bod yn cael cyfle i drafod y cynnig hwn heddiw, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ac ymateb iddyn nhw. Anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig.
Minister, we thank you for your statement today and the regulations you've set out. We won't be, as Welsh Conservatives, supporting these regulations today. I would point out to the Minister and Members that we've supported approximately 90 per cent of the Welsh Government's COVID regulations because we accept and agree that they're in place for good reasons in terms of keeping the people of Wales safe. Many of the aspects that you've set out in these regulations today we do agree with; however, there are two particular reasons why we won't support the regulations today. The first is that we can't support the extension of COVID passes for the reasons I've previously set out. There's the ethical, equality and other negative ramifications of COVID passes; we simply believe that they outweigh any benefit. And when I say 'benefit', we've yet to see the evidence of any benefit. Of course, I've already asked questions on this today, but we'd like to see the evidence that sits behind the COVID passes, and the benefits that they bring. In terms of the second point, I would state that we can't support the regulations today because the regulations provide an extension of a further three months of all COVID restrictions, including COVID passes, and I believe that the Government should be bringing forward the regulations on a case-by-case basis so we can discuss these here in this Chamber. As the Minister responds to my comments, I'd be grateful if the Minister could respond to that specific point. Diolch yn fawr.
Gweinidog, rydym yn diolch i chi am eich datganiad heddiw a'r rheoliadau yr ydych wedi eu nodi. Ni fyddwn ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn cefnogi'r rheoliadau hyn heddiw. Hoffwn i dynnu sylw'r Gweinidog a'r Aelodau at y ffaith ein bod ni wedi cefnogi tua 90 y cant o reoliadau COVID Llywodraeth Cymru oherwydd ein bod ni'n derbyn ac yn cytuno eu bod ar waith am resymau da o ran cadw pobl Cymru'n ddiogel. Rydym ni yn cytuno â llawer o'r agweddau yr ydych chi wedi eu nodi yn y rheoliadau hyn heddiw; fodd bynnag, mae dau reswm penodol pam na fyddwn yn cefnogi'r rheoliadau heddiw. Y cyntaf yw na allwn ni gefnogi ymestyn y defnydd o docynnau COVID am y rhesymau yr wyf i wedi eu nodi o'r blaen. Mae goblygiadau moesegol, cydraddoldeb a goblygiadau negyddol eraill i docynnau COVID; rydym ni'n credu'n syml eu bod nhw yn drech nag unrhyw fudd. A phan fyddaf i'n dweud 'budd', nid ydym wedi gweld y dystiolaeth o unrhyw fudd hyd yn hyn. Wrth gwrs, rwyf i eisoes wedi gofyn cwestiynau ynglŷn â hyn heddiw, ond hoffem ni weld y dystiolaeth sy'n sail i'r tocynnau COVID, a'r budd a ddaw yn eu sgil. O ran yr ail bwynt, fe ddywedwn i na allwn ni gefnogi'r rheoliadau heddiw oherwydd bod y rheoliadau'n darparu estyniad o dri mis arall o holl gyfyngiadau COVID, gan gynnwys tocynnau COVID, ac rwyf i'n credu y dylai'r Llywodraeth fod yn cyflwyno'r rheoliadau fesul achos er mwyn i ni allu trafod y rhain yma yn y Siambr hon. Wrth i'r Gweinidog ymateb i fy sylwadau, byddwn i'n ddiolchgar pe byddai'r Gweinidog yn ymateb i'r pwynt penodol hwnnw. Diolch yn fawr.
Ymestyn y rheoliadau tan ddiwedd Chwefror yw'r nod yn fan hyn. Mi fyddwn ni yn sicr yn cefnogi'r rheoliadau yma. Dwi'n synnu'n fawr o glywed sylwadau'r Ceidwadwyr eu bod nhw bellach ddim yn cefnogi cael unrhyw gyfyngiadau mewn lle, i bob pwrpas, achos dyma'r fframwaith, ac o fewn y fframwaith yma mae'r rheoliadau'n cael eu rhoi mewn lle. Mae Plaid Cymru wedi ei gwneud hi'n glir trwy gydol y pandemig ein bod ni yn cefnogi gweithredu ar sail tystiolaeth, yn cefnogi camau a all helpu i gyfyngu ar drosglwyddo'r feirws a chadw pobl Cymru yn ddiogel. Ac ydy, mae hynny i bob un ohonom ni ar draws pob plaid yma wedi golygu penderfyniadau anodd iawn dros y flwyddyn a naw mis diwethaf.
Dwi'n gwneud y pwynt eto yn y fan hon, fel dwi wedi gwneud droeon, bod angen gweithio'n fwy a mwy dygn ar gyfathrebu'r rhesymeg, ie, tu ôl i reoliadau, ond hefyd y camau pwysig sydd angen i bobl eu cymryd er mwyn cadw at y rheoliadau yna, yn cynnwys y pethau cwbl sylfaenol. Y mwyaf o bobl sy'n gallu gweithio gartref, yn defnyddio gorchudd wyneb mewn mannau prysur dan do, yn gwneud yn siŵr bod yna awyr iach o'u cwmpas nhw, y mwyaf ydy'r gobaith y gallwn ni gyfyngu ar drosglwyddiad y feirws. Dwi'n meddwl bod yna dystiolaeth o ble mae'r neges, o bosib, yn cael ei cholli, a'r neges yn cael ei gwanhau. Felly, dwi'n annog y Llywodraeth eto i wthio ar y maes hwnnw. Ac wrth gwrs, mae'n rhaid i'r rheoliadau yma fynd law yn llaw ar yr un pryd â'r gwaith i gryfhau'r gwasanaeth iechyd.
Gwnaf y pwynt yma i gloi: efo pwysau mor fawr yn tyfu ar y gwasanaeth iechyd wrth i ni fynd i mewn i ddyddiau tywyll y gaeaf, mae'n rhaid i ni osgoi cael ein dal mewn cylch dieflig, diddiwedd, lle mae'r amseroedd aros yn gwaethygu fwy a mwy. Beth dwi'n ei weld ydy camau byrdymor yn cael eu cymryd gan y Llywodraeth, ie, ond rydyn ni angen gweld newid yn y tirlun iechyd yna sy'n mynd i olygu bod gennym ni wasanaethau iechyd a gofal mwy cynaliadwy ar gyfer yr hirdymor—ie, brwydro yn erbyn y feirws yma rŵan sy'n dal yn gymaint o fygythiad o fewn ein cymunedau ni, ond cadw llygad ar yr hirdymor yna a gwneud newidiadau rŵan sydd yn mynd i roi gwasanaethau mwy cadarn ar gyfer y blynyddoedd i ddod.
Thank you very much, Llywydd. Extending the regulations until the end of February is the aim here and we will certainly be supporting these regulations. I'm surprised to hear the comment made by the Conservatives that they don't now support having any restrictions in place, to all intents and purposes, because this is the framework, and it's within that framework that the regulations are imposed. Plaid Cymru has made it clear throughout the pandemic that we support taking action on the basis of evidence, supporting steps that could help to restrict the transmission of the virus and keeping the people of Wales safe. And yes, for all of us in every party, that's meant very difficult decisions being made over the past year and nine months.
I make the point once again here, as I've made several times before, that we need to work more intensively on communicating the rationale, yes, behind the regulations, but also the important steps that people need to take to adhere to the regulations, including those fundamental things. The more people who can work from home, the more people who can use facial coverings in busy indoor spaces and ensure that there is fresh air around them, the more hope there is that we can limit the transmission of the virus. I think that there is evidence of where the message is perhaps being lost, the message is being diluted, so I would encourage the Government to push that particular point. Of course, these regulations need to go hand in hand at the same time as work to strengthen the health service.
I will make this point to close: with such great pressure, and growing pressure, on the health service as we go into the dark days of winter, we do need to avoid being caught in a vicious circle, an endless circle, where waiting times deteriorate. What I see is short-term steps being taken by the Government, yes, but we need to see that change in the health landscape that will ensure that we have health and care services that are more sustainable for the long term. Yes, it's about battling against this virus that is such a threat within our communities, but do keep an eye on that long-term view, and make changes now that will give us those robust services and more resilient services for the coming years.
I thank the Minister for the statement today, and I'll be supporting these. These are difficult decisions, but we have to acknowledge as well that they are temporary but emergency measures, and their purpose is not only to protect public health, but also, indeed, to try and keep businesses open with the minimum of measures that will protect the public health not only of their customers, but also of their staff as well in those places of work, who do not have a choice. So, it's very difficult, we hope they're as temporary as can be, but we need to get through this winter as well.
I like to bring unusual things in front of the Minister, and I've got an unusual one today. I'm not asking her to intervene or to cast judgment; I just ask her to keep open her diary, because I might need to come back. In the middle of October, two very good football clubs in my area, very good football clubs that not only have adult teams, but also have extensive junior teams as well, were due to play on a Saturday morning in the middle of October. The team was advised on that very morning—that morning—that there were two players that had tested positive. By the end of two or three days later it was seven players. They consulted with the local authority to say, 'What should we do?' The local authority said, 'Do not play the game'. They did not play the game. They have been fined £100 and deducted three points for not playing the game. They have an appeal next week, and we have to leave this proceed, so do not intervene in this yet, Minister. But could she simply say that, in the generality of my enquiry, if a club is advised by local COVID enforcement officers that they should not proceed because some of the team have tested positive, that's exactly the guidance that they should follow, and not risk either their own players, the participants, the people watching on the field or the other team indeed—that they should not play, and play another day instead?
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw, a byddaf i'n cefnogi'r rhain. Mae'r rhain yn benderfyniadau anodd, ond mae'n rhaid i ni gydnabod hefyd eu bod yn fesurau dros dro ond brys, a'u diben, yn ogystal â diogelu iechyd y cyhoedd, yn wir, yw ceisio cadw busnesau ar agor hefyd gyda chyn lleied o fesurau â phosibl a fydd yn diogelu iechyd cyhoeddus nid yn unig eu cwsmeriaid, ond eu staff hefyd yn y mannau gwaith hynny, nad oes ganddyn nhw ddewis. Felly, mae'n anodd iawn, rydym ni'n gobeithio eu bod nhw mor dros dro ag y gallan nhw fod, ond mae angen i ni fynd drwy'r gaeaf hwn hefyd.
Rwy'n hoffi dod â phethau anarferol o flaen y Gweinidog, ac mae gen i un anarferol heddiw. Nid wyf i'n gofyn iddi ymyrryd na bwrw barn; ond rwyf yn gofyn iddi gadw ei dyddiadur ar agor, oherwydd efallai y bydd angen i mi ddychwelyd. Ganol mis Hydref, roedd dau glwb pêl-droed da iawn yn fy ardal i, clybiau pêl-droed da iawn sydd, yn ogystal â thimau oedolion, hefyd â thimau iau helaeth hefyd, i fod i chwarae ar fore Sadwrn ganol mis Hydref. Cafodd y tîm wybod ar yr union fore hwnnw—y bore hwnnw—fod dau chwaraewr wedi profi'n bositif. Erbyn diwedd dau neu dri diwrnod yn ddiweddarach roedd yn saith chwaraewr. Fe wnaethon nhw ymgynghori â'r awdurdod lleol i ddweud, 'Beth ddylem ni ei wneud?' Dywedodd yr awdurdod lleol, 'Peidiwch â chwarae'r gêm'. Ni wnaethon nhw chwarae'r gêm. Maen nhw wedi cael dirwy o £100 a thynnwyd tri phwynt oddi arnyn nhw am beidio â chwarae'r gêm. Mae ganddyn nhw apêl yr wythnos nesaf, ac mae'n rhaid i ni adael i hwn fynd ymlaen, felly peidiwch ag ymyrryd yn hyn eto, Gweinidog. Ond a wnaiff hi ddweud, yn gyffredinol, os caiff clwb ei gynghori gan swyddogion gorfodi COVID lleol na ddylen nhw fwrw ymlaen oherwydd bod rhai aelodau o'r tîm wedi profi'n bositif, dyna'n union yw'r canllawiau y dylen nhw eu dilyn, a pheidio â pheryglu eu chwaraewyr eu hunain, y cyfranogwyr, y bobl sy'n gwylio ar y cae nac yn wir y tîm arall—na ddylen nhw chwarae, a chwarae ar ddiwrnod arall yn lle hynny?
Minister, with regard to COVID passes in Wales, the Cabinet must have a threshold and parameters as to when they are imposed on certain venues. What I specifically want to know, Minister, is: what level does COVID-19 have to be at in Wales to get COVID passes repealed? Because none of this legislation or rules or passes that are brought in are here to stay indefinitely. So, I think it's very important for the public to know at what level will COVID passes be repealed in Wales, because I think that's vitally important information that the public needs to know. Diolch, Llywydd.
Gweinidog, o ran tocynnau COVID yng Nghymru, mae'n rhaid i'r Cabinet gael trothwy a pharamedrau o ran pryd maen nhw'n cael eu gorfodi ar leoliadau penodol. Yr hyn yr wyf i'n dymuno ei wybod yn benodol, Gweinidog yw: ar ba lefel y mae'n rhaid i COVID-19 fod yng Nghymru cyn y gellid diddymu tocynnau COVID? Gan nad yw unrhyw ddeddfwriaeth na rheolau na thocynnau sy'n cael eu cyflwyno yma i aros am gyfnod amhenodol. Felly, rwyf i'n credu ei bod yn bwysig iawn i'r cyhoedd wybod ar ba lefel y bydd tocynnau COVID yn cael eu diddymu yng Nghymru, oherwydd rwy'n credu bod honno'n wybodaeth hanfodol bwysig y mae angen i'r cyhoedd ei chael. Diolch, Llywydd.
Y Gweinidog nawr i ymateb i'r ddadl yma.
The Minister now to reply to the debate.
Diolch yn fawr. Dwi'n ddiolchgar i Aelodau am eu cyfraniad i'r ddadl hon. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig fy mod i'n pwysleisio unwaith eto nad yw'r coronafeirws wedi diflannu, yn anffodus. Mae'r sefyllfa yng Nghymru yn dal i fod yn un difrifol. Mae'r cyfrannau'n rhy uchel, ac mae'r pandemig yn dal i roi pwysau sylweddol ar ein gwasanaethau iechyd ni.
Thank you very much. I am grateful to Members for their contribution to this debate. I think it is important that I emphasise once again that, unfortunately, coronavirus has not disappeared. The situation in Wales remains serious, with case rates that are far too high. The pandemic continues to put significant pressure on our health services.
I'm very disappointed to hear that the Conservatives won't be supporting these regulations. We are at a situation in Wales where we have over 500 cases per 100,000. That is a very, very high level of cases within our communities and I think it's frankly irresponsible not to take this situation seriously. We have put these protections in place in order to protect the public. We are going into a very, very difficult time with the winter pressures, and certainly it is disappointing to see that. I can assure you that we took very seriously all of the ethical, legal and practical issues relating to the introduction of COVID passes into consideration before we not only introduced them, but thought of extending them to cinemas. As I quoted to you earlier, I've had a very interesting message from a cinema saying that since we've brought in the COVID pass, the sales have gone through the roof in his particular cinema, because customers feel safer because they're aware that other people are protected who are sitting near them. So, just to be clear—
Rwyf i wedi fy siomi'n fawr o glywed na fydd y Ceidwadwyr yn cefnogi'r rheoliadau hyn. Rydym ni mewn sefyllfa yng Nghymru lle mae gennym ni dros 500 o achosion ym mhob 100,000 o bobl. Mae hynny'n lefel uchel iawn o achosion yn ein cymunedau ac rwyf i'n credu ei bod yn anghyfrifol iawn peidio â chymryd y sefyllfa hon o ddifrif. Rydym ni wedi rhoi'r amddiffyniadau hyn ar waith er mwyn diogelu'r cyhoedd. Rydym ni'n cychwyn ar gyfnod anodd iawn, iawn gyda phwysau'r gaeaf, ac yn sicr mae'n destun siom gweld hynny. Gallaf eich sicrhau ein bod ni wedi cymryd o ddifrif yr holl faterion moesegol, cyfreithiol ac ymarferol sy'n ymwneud â chyflwyno tocynnau COVID nid yn unig cyn i ni eu cyflwyno, ond cyn i ni ystyried eu hymestyn i sinemâu. Fel y dyfynnais i chi'n gynharach, rwyf i wedi cael neges ddiddorol iawn gan sinema yn dweud bod gwerthiant tocynnau wedi mynd drwy'r to yn ei sinema benodol ers i ni gyflwyno'r tocyn COVID, oherwydd bod cwsmeriaid yn teimlo'n fwy diogel oherwydd eu bod yn ymwybodol bod pobl eraill wedi eu diogelu sy'n eistedd yn agos atyn nhw. Felly, i fod yn glir—
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
You can take it if you want to.
Gallwch chi ei gymryd os ydych chi eisiau gwneud hynny.
I'm happy to take an intervention.
Rwy'n hapus i gymryd ymyriad.
Thank you for giving way. I'm disappointed that you feel that it's irresponsible that we're not supporting these regulations today, but you yourself and the First Minister said that when it came to the introduction of COVID passes, they were finely balanced decisions that needed to be taken in terms of ethical ramifications. So, surely you accept that we're just taking a different judgment call in those finely balanced decisions that you yourself mentioned.
Diolch am ildio. Rwyf wedi siomi eich bod yn teimlo ei bod yn anghyfrifol nad ydym ni'n cefnogi'r rheoliadau hyn heddiw, ond fe wnaethoch chi eich hun a'r Prif Weinidog ddweud, wrth gyflwyno tocynnau COVID, eu bod yn benderfyniadau yr oedd angen eu gwneud yn ofalus iawn o ran goblygiadau moesegol. Felly, siawns eich bod yn derbyn ein bod â barn wahanol ar y penderfyniadau gofalus hynny y gwnaethoch chi eich hun sôn amdanyn nhw.
I'm sure Russell is aware that these regulations don't just apply to cinemas; they also apply to the broader regulations surrounding all of the other measures that we have in place, including wearing face coverings in public places, working from home and all of those other things. So, I think as we enter the winter months, it is really important when we see cases surging across the continent that this is not the time to dismantle the provisions that we have. [Interruption.] Yes.
Rwy'n siŵr bod Russell yn ymwybodol nad yw'r rheoliadau hyn yn berthnasol i sinemâu yn unig; maen nhw hefyd yn berthnasol i'r rheoliadau ehangach sy'n ymwneud â'r holl fesurau eraill sydd gennym ar waith, gan gynnwys gwisgo gorchuddion wyneb mewn mannau cyhoeddus, gweithio gartref a'r holl bethau eraill hynny. Felly, rwy'n credu wrth i ni ddechrau misoedd y gaeaf, ei bod yn bwysig iawn wrth i ni weld achosion yn cynyddu ar draws y cyfandir nad dyma'r amser i ddileu'r darpariaethau sydd gennym ni. [Torri ar draws.] Ie.
I genuinely do appreciate the point that has just been made by Russell that, sometimes, these are finely balanced and they're taken in the round of a range of measures. But my point would simply be, Russell and Minister, that if it's a fine balance, that fine balance should be then exercised in the interests of public health and safety, and avoiding what we're seeing happening now on the continent.
Rwy'n gwerthfawrogi yn wirioneddol y pwynt sydd newydd gael ei wneud gan Russell fod y rhain, weithiau, yn benderfyniadau gofalus iawn a'u bod yn cael eu cymryd yn rhan o ystod o fesurau. Ond fy mhwynt i yn syml fyddai, Russell a'r Gweinidog, os yw'n benderfyniad gofalus, y dylid arfer y gofal hwnnw felly er budd iechyd a diogelwch y cyhoedd, ac osgoi'r hyn yr ydym yn ei weld yn digwydd yn awr ar y cyfandir.
Thank you very much. I think one of the key things to remember in terms of what we're discussing here today—it's a very legal discussion that we're participating in here—is that part of it is about making sure that, actually, these restrictions are not in place indefinitely. We have a process where these are revised, but there is effectively a sunset clause built into these regulations. So, these are not things that will continue for the long term, but, of course, we do have a regular rhythm every 21 days of reassessing the situation.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu mai un o'r pethau allweddol i'w gofio o ran yr hyn yr ydym yn ei drafod yma heddiw—mae'n drafodaeth gyfreithiol iawn yr ydym yn cymryd rhan ynddi yn y fan yma—yw bod rhan ohono'n ymwneud â sicrhau, mewn gwirionedd, nad yw'r cyfyngiadau hyn ar waith am gyfnod amhenodol. Mae gennym ni broses lle caiff y rhain eu diwygio, ond i bob pwrpas mae cymal machlud wedi ei gynnwys yn y rheoliadau hyn. Felly, nid pethau a fydd yn parhau yn y tymor hir yw'r rhain, ond, wrth gwrs, mae gennym ni rythm rheolaidd bob 21 diwrnod o ailasesu'r sefyllfa.
Diolch yn fawr i Rhun am yr ymrwymiad i gefnogi y rheoliadau newydd yma. Rŷch chi'n iawn bod y tirlun yn bwysig o ran beth rŷm ni'n gweithredu ynddo ar hyn o bryd. Mae 10 y cant o'r achosion sydd yn yr ysbytai heddiw yn ymwneud â COVID, ac, wrth gwrs, rŷm ni eisoes wedi ymrwymo i wario £0.25 biliwn i ailgodi ein gwasanaethau yn dilyn COVID. Felly, gobeithio y gallwn ni fynd ati nawr i drefnu gymaint ag sy'n bosibl i fwyta i mewn i'r achosion o bobl sydd wedi bod yn aros am amser hir am eu mesurau nhw a'u operations nhw ac ati.
I'd like to thank Rhun for his commitment in supporting these new regulations. You're right that the landscape is very important. Ten per cent of the cases in hospital today are COVID related, and, of course, we're already committed to spending £0.25 billion in ensuring that services recover post COVID. So, I hope that we can actually look at those cases of people who have been waiting a very long time for their treatments and their operations and so on.
Huw, it's always a joy to hear your special cases, and particularly a joy to hear this one, which is rather quirky. But I am sure, if I am not to intervene at this point, I think speaking in general terms, if people have been advised by public health experts not to do a particular thing, I think they would be well advised to be in a situation where they heeded that advice, and that they would have to be very brave if people were to impose a fine on people were that situation not to have been heeded. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Huw, mae bob amser yn bleser clywed eich achosion arbennig, ac yn bleser arbennig i glywed yr un yma, sydd yn eithaf anarferol. Ond rwy'n siŵr, os nad wyf i fod i ymyrryd ar hyn o bryd, rwy'n credu, o siarad yn gyffredinol, os yw pobl wedi cael cyngor gan arbenigwyr iechyd cyhoeddus i beidio â gwneud rhywbeth penodol, rwy'n credu y byddai'n ddoeth iddyn nhw fod mewn sefyllfa lle'r oedden nhw'n gwrando ar y cyngor hwnnw, ac y byddai'n rhaid iddyn nhw fod yn ddewr iawn pe byddai pobl yn gorfodi dirwy ar bobl pe na byddai'r sefyllfa honno wedi ei dilyn. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 8 yw'r eitem nesaf, a hwn yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmniau a Ddiddymwyd). Rwy'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
Item 8 is next, and this is a legislative consent motion on the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualifications (Dissolved Companies) Bill. I call on the Minister for finance to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7837 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmniau a Ddiddymwyd), i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7837 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualification (Dissolved Companies) Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. I am very grateful to both the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Economy, Trade and Rural Affairs Committee for considering and reporting on the memorandum. Neither committee identified an impediment to the Senedd agreeing to the legislative consent motion. I note the helpful points raised by both committees, and I've written to Members prior to today's debate providing clarification on the matters that were raised.
The UK Government introduced the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualifications (Dissolved Companies) Bill on 12 May to provide that matters attributable to COVID-19 could not be considered for the purpose of non-domestic rates appeals citing a material change of circumstances. Provisions in the Bill applying to Wales will prevent such appeals, both prospectively and retrospectively, with immediate effect from the date of Royal Assent. On 1 November, I laid the Valuation for Rating (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021, which commenced later that day. Those regulations have the effect of prospectively preventing material change of circumstances appeals citing COVID-19 related matters. The Bill acts as a suitable vehicle to prevent such appeals, both prospectively and retrospectively. The provisions in the Bill supersede the regulations, and I intend to revoke the regulations, following the passage of the Bill, to ensure legislative clarity. The primary reason for limiting appeals of this kind is that the wider economic impact of the COVID-19 pandemic will be considered as part of the next non-domestic rates revaluation in April 2023. In the interim, the Welsh Government has provided an extensive package of support to businesses and other rate payers to help them through the pandemic.
The Bill also provides clarity for rate payers in Wales during these uncertain times. I believe these provisions fall within the legislative competence of this Senedd. However, I am content that these provisions should be made in a UK Bill. There is an imminent risk to public finances that requires expedient action to clarify the situation. This could not be effected through primary legislation in this Senedd within the required timescale. This is a short Bill to effect a change that provides certainty within the non-domestic rating appeal system and for local government funding in Wales, and I ask the Senedd to approve this legislative consent motion.
Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynnig. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am ystyried ac adrodd ar y memorandwm. Ni wnaeth y naill bwyllgor na'r llall nodi rhwystr i'r Senedd gytuno i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n nodi'r pwyntiau defnyddiol a gafodd eu codi gan y ddau bwyllgor, ac rwyf wedi ysgrifennu at yr Aelodau cyn y ddadl heddiw yn rhoi eglurhad ar y materion a gafodd eu codi.
Cyflwynodd Llywodraeth y DU y Bil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymwyso Cyfarwyddwyr (Cwmnïau a Ddiddymwyd) ar 12 Mai i ddarparu na ellid ystyried materion y gellir eu priodoli i COVID-19 at ddibenion apeliadau ardrethi annomestig gan nodi newid sylweddol mewn amgylchiadau. Bydd darpariaethau yn y Bil sy'n berthnasol i Gymru yn atal apeliadau o'r fath, yn arfaethedig ac yn ôl-weithredol, a hynny ar unwaith o ddyddiad y Cydsyniad Brenhinol. Ar 1 Tachwedd, gosodais Reoliadau Prisio ar gyfer Ardrethu (Cymru) (Coronafeirws) 2021, a ddechreuodd yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw. Effaith y rheoliadau hynny yw atal, yn arfaethedig, apeliadau newid sylweddol mewn amgylchiadau rhag cyfeirio at faterion sy'n ymwneud â COVID-19. Mae'r Bil yn gweithredu fel cyfrwng addas i atal apeliadau o'r fath, yn arfaethedig ac yn ôl-weithredol. Mae'r darpariaethau yn y Bil yn disodli'r rheoliadau, ac rwy'n bwriadu dirymu'r rheoliadau, ar ôl i'r Bil gael ei basio, er mwyn sicrhau eglurder deddfwriaethol. Y prif reswm dros gyfyngu ar apeliadau o'r math hwn yw y bydd effaith economaidd ehangach pandemig COVID-19 yn cael ei hystyried yn rhan o'r ailbrisio ardrethi annomestig nesaf ym mis Ebrill 2023. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu pecyn helaeth o gymorth i fusnesau a thalwyr ardrethi eraill i'w helpu drwy'r pandemig.
Mae'r Bil hefyd yn rhoi eglurder i dalwyr ardrethi yng Nghymru yn ystod y cyfnod ansicr hwn. Rwy'n credu bod y darpariaethau hyn yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd hon. Fodd bynnag, rwy'n fodlon y dylid gwneud y darpariaethau hyn mewn Bil y DU. Mae perygl agos i gyllid cyhoeddus sy'n gofyn am weithredu cyflym i egluro'r sefyllfa. Ni ellid gweithredu hyn drwy ddeddfwriaeth sylfaenol yn y Senedd hon o fewn yr amserlen ofynnol. Mae hwn yn Fil byr i sicrhau newid sy'n rhoi sicrwydd o fewn y system apêl ardrethi annomestig ac ar gyfer cyllid llywodraeth leol yng Nghymru, ac rwy'n gofyn i'r Senedd gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Galwaf nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Fe wnaethon ni adrodd ar y memorandwm yr wythnos diwethaf. Fe wnaethon ni hefyd adrodd ar Reoliadau Prisio ar gyfer Ardrethu (Cymru) (Coronafeirws) 2021, sydd hefyd yn berthnasol i'r ddadl y prynhawn yma.
Thank you very much, Llywydd.
We reported on the memorandum last week. We also reported on the Valuation for Rating (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021, which are also relevant to this afternoon’s debate.
My thanks, at the opening, to my fellow committee members, and our clerking team as well, for their diligence and scrutiny. We may be few, but we are mighty in our deliberations.
Llywydd, the memorandum that was laid before the Senedd was, in our view, poorly drafted. The Bill that was originally introduced to the UK Parliament was indeed an England-only Bill, and the Minister petitioned the UK Government, we understand, and asked for the Bill's application to be extended to Wales. Now, for us, the key fact is that this is not included in the explanatory memorandum. The Minister told us that this was because it was background information and, by implication, did not need to be included, but as a committee, Minister, we respectfully but very strongly disagree, because in the interests of openness and transparency of Government decision making, particularly in aspects like this where we have England-and-Wales legislation, it is important. It's a pertinent issue to be drawn to the attention of the Senedd as part of its consideration on the matter of consent. And in such circumstances where the timescales may prevent effective scrutiny by Senedd committees, the Senedd would be asked to consider and vote without being in full receipt of all the facts. Such circumstances we do not think are acceptable, and we'd like to see improvement in this, so that the explanatory memorandum on this or on other LCMs brought forward are more fulsome and entire and complete.
We asked the Minister to explain to Senedd Members how, when, and why the request was put in that the England-only Bill was amended so that its application was extended to Wales. We note the explanation in the opening remarks, but again we just think there could be more clarity, a more fulsome explanation, so that Senedd Members here can consider this, not simply our committee.
Now, at this point I'd also like to highlight that the Minister has not formally responded to our report. We recognise that the Minister sent a letter out to all Members yesterday, which indeed addressed two specific recommendations in our report. However, Minister, our committee must offer a gentle reminder that a letter from the Minister is not a formal Welsh Government response to the report of a Senedd committee.
So, with regard to the Minister's reasons for making provision for Wales in the Bill, we've got two primary concerns. Firstly, the memorandum states that the Bill, and I quote,
'would ensure that the treatment of appeals in Wales aligns with that in England'.
In our view, as a committee, this reasoning may well imply that the position for England is the norm and the default position. We believe that the guiding principle should be a solution that meets the needs of those in Wales affected by the legislation, and we'd be happy to hear from the Minister that this is not the intention, whether implied or more explicit, of Welsh Government. Secondly, whilst we acknowledge the Minister's view that, by making provision for Wales in the Bill, in quotes,
'Welsh ratepayers would be treated in a consistent manner',
it is unclear whether the Minister would, and should, make exactly the same provision for Welsh ratepayers through a Welsh Bill given that such provisions have not been tested with these stakeholders.
I'd like to briefly discuss the regulations I mentioned at the start of my contribution, particularly as they are subject to the negative procedure and will not naturally find themselves before this Chamber. I'm grateful to the Minister for agreeing to our recommendation that these regulations were mentioned today. Although not mentioned in the memorandum, we were aware of a statement issued by the Minister in July in which she said that regulations would be forthcoming that will have a similar effect to the provisions to be included in the UK Bill until such time as the Bill becomes law. That's quite clear. On 19 October, we wrote to the Minister to ask about their whereabouts. Now, these regulations were eventually laid before the Senedd at 9.00 a.m. on 1 November and they came into force at 6.00 p.m. on the same day. Now, that is a somewhat extreme example of a breach of the 21-day rule, especially as the Welsh Government, we understand, knew that they wanted to make these regulations more than three months before.
We wrote separately to the Minister on these regulations, and the Minister did respond over the weekend, for which we are very grateful. However, Minister, I would simply say that the committee feels that noting our concerns is not a wholly satisfactory response; we would've liked a more fulsome explanation, which we think would have been more appropriate and helpful. The Minister's letter to us also highlights some other issues that we may pursue with her further.
Llywydd, my apologies for going slightly over, but finally, on inter-governmental working, the Minister told us that the Bill was introduced into the UK Parliament without prior discussion with the Welsh Government as to whether provisions for Wales should be included. This is very concerning in and of itself. It raises an important point. Given that the UK Government acknowledges that this matter is fully devolved, it is unclear whether the Minister is suggesting that the UK Government should now routinely consult the Welsh Government to see whether it wants legislative provisions in a UK Bill. Such a position would, in our committee's view, be unsatisfactory. Diolch, Llywydd.
Diolch, i ddechrau, i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor, a'n tîm clercio hefyd, am eu diwydrwydd a'u gwaith craffu. Efallai nad oes llawer ohonom ni, ond rydym ni'n gadarn yn ein trafodaethau.
Llywydd, roedd y memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd, yn ein barn ni, wedi ei ddrafftio'n wael. Roedd y Bil a gyflwynwyd yn wreiddiol i Senedd y DU, yn wir, yn Fil ar gyfer Lloegr yn unig, ac rydym ar ddeall y gwnaeth y Gweinidog gais i Lywodraeth y DU, a gofyn i berthnasedd y Bil gael ei ymestyn i Gymru. Nawr, i ni, y ffaith allweddol yw nad yw hyn wedi ei gynnwys yn y memorandwm esboniadol. Dywedodd y Gweinidog wrthym mai'r rheswm am hyn oedd ei bod yn wybodaeth gefndir ac, yn sgil hynny, nid oedd angen ei chynnwys, ond fel pwyllgor, Gweinidog, rydym yn anghytuno, yn barchus ond yn gryf iawn, oherwydd er mwyn bod yn agored ac yn dryloyw wrth wneud penderfyniadau gan y Llywodraeth, yn enwedig mewn agweddau fel hyn lle mae gennym ni ddeddfwriaeth Cymru a Lloegr, mae yn bwysig. Mae'n fater perthnasol i'w dynnu i sylw'r Senedd yn rhan o'i hystyriaeth ar fater cydsyniad. Ac o dan amgylchiadau o'r fath lle gallai'r amserlenni atal pwyllgorau'r Senedd rhag craffu'n effeithiol, gofynnir i'r Senedd ystyried a phleidleisio heb dderbyn yr holl ffeithiau yn llawn. Nid ydym yn credu bod amgylchiadau o'r fath yn dderbyniol, a hoffem weld gwelliant yn hyn, fel bod y memorandwm esboniadol ar hyn neu ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol eraill a gyflwynir yn fwy cyflawn a chyfan.
Fe wnaethom ni ofyn i'r Gweinidog egluro i Aelodau'r Senedd sut, pryd, a pham y cyflwynwyd y cais i'r Bil i Loegr yn unig gael ei ddiwygio fel bod ei berthnasedd yn cael ei ymestyn i Gymru. Rydym yn nodi'r esboniad yn y sylwadau agoriadol, ond unwaith eto rydym yn credu y gallai fod mwy o eglurder, esboniad llawnach, er mwyn i Aelodau'r Senedd yn y fan yma allu ystyried hyn, nid ein pwyllgor ni yn unig.
Nawr, ar yr adeg hon hoffwn i dynnu sylw hefyd at y ffaith nad yw'r Gweinidog wedi ymateb yn ffurfiol i'n hadroddiad. Rydym yn cydnabod bod y Gweinidog wedi anfon llythyr at yr holl Aelodau ddoe, a oedd yn wir yn mynd i'r afael â dau argymhelliad penodol yn ein hadroddiad. Fodd bynnag, Gweinidog, mae'n rhaid i'n pwyllgor eich atgoffa yn garedig nad yw llythyr gan y Gweinidog yn ymateb ffurfiol gan Lywodraeth Cymru i adroddiad un o bwyllgorau'r Senedd.
Felly, o ran rhesymau'r Gweinidog dros wneud darpariaeth ar gyfer Cymru yn y Bil, mae gennym ni ddau brif bryder. Yn gyntaf, mae'r memorandwm yn nodi y byddai'r Bil, ac rwy'n dyfynnu,
'yn sicrhau bod apeliadau yng Nghymru yn cael eu trin mewn ffordd
sy’n gydnaws â Lloegr'.
Yn ein barn ni, fel pwyllgor, mae'n ddigon posibl y bydd y rhesymu hwn yn awgrymu mai'r sefyllfa ar gyfer Lloegr yw'r norm a'r sefyllfa ddiofyn. Rydym ni'n credu y dylai'r egwyddor arweiniol fod yn ateb sy'n diwallu anghenion y bobl yng Nghymru y mae'r ddeddfwriaeth yn effeithio arnyn nhw, a byddem yn hapus i glywed gan y Gweinidog nad dyma fwriad Llywodraeth Cymru, boed yn ymhlyg nac yn fwy eglur. Yn ail, er ein bod yn cydnabod barn y Gweinidog, drwy wneud darpariaeth ar gyfer Cymru yn y Bil, mewn dyfyniadau, byddai
'trethdalwyr Cymru yn cael eu trin mewn modd cyson',
nid yw'n glir a fyddai'r Gweinidog, ac a ddylai hi, wneud yr un ddarpariaeth yn union ar gyfer trethdalwyr Cymru drwy Fil Cymru o gofio nad yw darpariaethau o'r fath wedi eu profi gyda'r rhanddeiliaid hyn.
Hoffwn i drafod yn fyr y rheoliadau y soniais amdanyn nhw ar ddechrau fy nghyfraniad, yn enwedig gan eu bod yn ddarostyngedig i'r weithdrefn negyddol ac na fyddan nhw yn naturiol yn cael eu cyflwyno gerbron y Siambr hon. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am gytuno i'n hargymhelliad i'r rheoliadau hyn gael eu crybwyll heddiw. Er nad oes sôn amdano yn y memorandwm, roeddem yn ymwybodol o ddatganiad a gyhoeddodd y Gweinidog fis Gorffennaf pan ddywedodd y byddai rheoliadau'n dod i law a fydd yn cael effaith debyg i'r darpariaethau sydd i'w cynnwys ym Mil y DU hyd nes y daw'r Bil yn gyfraith. Mae hynny'n eithaf clir. Ar 19 Hydref, fe wnaethom ni ysgrifennu at y Gweinidog i ofyn ble oedden nhw. Nawr, yn y diwedd, gosodwyd y rheoliadau hyn gerbron y Senedd am 9.00 a.m. ar 1 Tachwedd a daethon nhw i rym am 6.00 p.m. ar yr un diwrnod. Nawr, mae hynny'n enghraifft eithafol braidd o dorri'r rheol 21 diwrnod, yn enwedig gan fod Llywodraeth Cymru, rydym ni ar ddeall, yn gwybod ei bod yn dymuno gwneud y rheoliadau hyn fwy na thri mis cyn hynny.
Fe wnaethom ni ysgrifennu ar wahân at y Gweinidog ar y rheoliadau hyn, ac fe wnaeth y Gweinidog ymateb dros y penwythnos, ac rydym yn ddiolchgar iawn am hynny. Fodd bynnag, Gweinidog, byddwn i'n dweud yn syml fod y pwyllgor o'r farn nad yw nodi ein pryderon yn ymateb cwbl foddhaol; byddem ni wedi hoffi cael esboniad llawnach, a fyddai, yn ein barn ni, wedi bod yn fwy priodol a defnyddiol. Mae llythyr y Gweinidog atom hefyd yn tynnu sylw at rai materion eraill y byddwn o bosibl yn eu trafod ymhellach gyda hi.
Llywydd, rwy'n ymddiheuro am fynd ychydig dros yr amser, ond yn olaf, o ran gweithio rhynglywodraethol, dywedodd y Gweinidog wrthym fod y Bil wedi ei gyflwyno i Senedd y DU heb drafodaeth ymlaen llaw gyda Llywodraeth Cymru ynghylch a ddylid cynnwys darpariaethau ar gyfer Cymru. Mae hyn yn peri pryder mawr ynddo'i hun. Mae'n codi pwynt pwysig. Gan fod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod y mater hwn wedi ei ddatganoli'n llawn, nid yw'n glir a yw'r Gweinidog yn awgrymu y dylai Llywodraeth y DU ymgynghori â Llywodraeth Cymru fel mater o drefn i weld a yw'n dymuno cael darpariaethau deddfwriaethol mewn Bil yn y DU. Byddai sefyllfa o'r fath, ym marn ein pwyllgor, yn anfoddhaol. Diolch, Llywydd.
Gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod i'n cytuno'n llwyr gyda sylwadau Cadeirydd y pwyllgor? A diolch yn fawr iddo ef a'r tîm clercio am yr holl waith maen nhw'n ei wneud. Gaf i hefyd ddweud bod hyn yn gonsýrn nid yn unig i'ch adran chi, Weinidog, ond i nifer o adrannau'r Llywodraeth? Ac mae consýrn mawr gennyf i ac aelodau'r pwyllgor ynglŷn â'r broses LCM a hynny'n ein tanseilio ni fel sefydliad yma yn y Senedd. Gaf i ddechrau hefyd drwy adleisio sylwadau'r Cadeirydd ei fod yn siomedig ein bod ni ddim wedi cael ymateb ffurfiol i adroddiad y pwyllgor? Dylai hyn fod wedi digwydd cyn heddiw, a dwi'n gobeithio y cawn ni ymateb ffurfiol maes o law.
Ond, wrth i gymaint o LCMs ymddangos o flaen y chweched Senedd, nid yw peidio ymateb yn ffurfiol yn gwneud dim byd i hyrwyddo craffu go iawn yn y lle hwn. Rwy'n wirioneddol poeni bod gormod o LCMs yn cael eu pasio heb ystyriaeth ddigonol o'r effaith maen nhw'n ei gael ar y setliad datganoli, a thrwy hynny, ar y sefydliad yma. Yn sicr, ni ddylid disgwyl i Aelodau bleidleisio ar LCM heb i un o'r pwyllgorau sy'n craffu ar y Bil dderbyn ymateb llawn i'w adroddiad.
May I start by saying that I agree entirely with the comments made by the committee Chair? And I thank him and the clerking team for all the work that they do. May I also say that this is a concern not only for your department, Minister, but for many other departments within Government? And I and other members of the committee have huge concerns about the LCM process as it undermines us as an institution here in the Senedd. May I also start by echoing the comments made by the Chair that it's disappointing that we haven't received a formal response to the committee's report? This should have happened before today, and I do very much hope that we will receive a formal response in due time.
But, as so many LCMs appear before the sixth Senedd, not responding formally does nothing to promote real scrutiny in this place. I am truly concerned that there are too many LCMs being passed without sufficient scrutiny of the impact that they will have on the devolution settlement, and through that, on this institution itself. Certainly, we shouldn't expect Members to vote on LCMs without one of the committees scrutinising the Bill receiving a full response to its report.
The committee has asked a series of important questions, not to be awkward, Minister, not to ask questions for the sake of asking questions, but because that is the role of the committee, and it's the duty of the Minister to answer those questions, especially when using the LCM system that bypasses the full scrutiny of the Senedd.
The history of the Bill, as mentioned by the Chairman of the committee, is interesting to say the least. When the Bill was first introduced, it extended to England only. The Minister asked the UK Government to extend the Bill to Wales—a fact, as the Chairman said, not drawn attention to in the memorandum. Now, the UK Government acknowledged that this matter is fully devolved. But, the Welsh Government says, as a criticism, that the UK Government didn't consult with them before introducing the Bill. I'm sure you don't mean this, but this, Minister, seems to suggest that the UK Government should routinely ask the Welsh Government before introducing a Bill that extends only to England that is within the devolved Welsh powers. This approach is completely inconsistent with what the Counsel General has given us—the guidance as to when the LCM should be used. Really, it is completely inconsistent with devolution itself.
Mae'r pwyllgor wedi gofyn cyfres o gwestiynau pwysig, nid i fod yn lletchwith, Weinidog, nid i ofyn cwestiynau er mwyn gofyn cwestiynau, ond oherwydd mai dyna swyddogaeth y pwyllgor, a dyletswydd y Gweinidog yw ateb y cwestiynau hynny, yn enwedig wrth ddefnyddio'r system cynnig cydsyniad deddfwriaethol sy'n osgoi craffu llawn gan y Senedd.
Mae hanes y Bil, fel y soniodd Cadeirydd y pwyllgor, yn ddiddorol a dweud y lleiaf. Pan gafodd y Bil ei gyflwyno am y tro cyntaf, roedd yn berthnasol i Loegr yn unig. Gofynnodd y Gweinidog i Lywodraeth y DU ymestyn y Bil i Gymru—ffaith, fel y dywedodd y Cadeirydd, nad oes sôn amdano yn y memorandwm. Nawr, gwnaeth Llywodraeth y DU gydnabod bod y mater hwn wedi ei ddatganoli'n llawn. Ond, mae Llywodraeth Cymru yn dweud, fel beirniadaeth, nad oedd Llywodraeth y DU wedi ymgynghori â nhw cyn cyflwyno'r Bil. Rwy'n siŵr nad ydych yn bwriadu hyn, ond mae'n ymddangos bod hyn, Weinidog, yn awgrymu y dylai Llywodraeth y DU ofyn i Lywodraeth Cymru fel mater o drefn cyn cyflwyno Bil sy'n ymestyn i Loegr yn unig, sydd o fewn pwerau datganoledig Cymru. Mae'r dull hwn yn gwbl anghyson â'r hyn y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i ni—y canllawiau ynghylch pryd y dylid defnyddio'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Mewn gwirionedd, mae'n gwbl anghyson â datganoli ei hun.
Pam fod disgwyl i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ymgynghori â Llywodraeth Cymru wrth gyflwyno Bil sy'n ymwneud â Lloegr yn unig, mewn maes sy'n ddatganoledig i Gymru? Rôl Senedd Cymru yw pasio Deddfau mewn meysydd datganoledig. Nid rôl Llywodraeth San Steffan yw ymgynghori â Llywodraeth Cymru ynghylch a ydyn nhw am gynnwys rhywbeth mewn Bil yn San Steffan.
Why is the UK Government expected to consult with the Welsh Government in introducing a Bill that relates to England only, in an area that is devolved to Wales? It's the role of the Welsh Parliament to pass legislation in devolved areas. It's not the role of the Westminster Government to consult with the Welsh Government as to whether they want to include something in a Westminster Bill.
The Minister's comments about the Bill aligning with England further undermine devolution by suggesting, as the Chair mentioned, that following England is the norm. With the Westminster Government flexing its muscular unionism, with us here hearing, quite correctly, time after time, from Welsh Ministers of the impact that the Westminster Government is having on the devolution settlement, I cannot fathom that approach by the Welsh Government. This Government, the Welsh Government, won a Senedd election by showing the Welsh public that following England was not the norm, and that by doing things differently in Wales, things can be done better.
Mae sylwadau'r Gweinidog am y Bil yn cyd-fynd â Lloegr yn tanseilio datganoli ymhellach drwy awgrymu, fel y soniodd y Cadeirydd, mai dilyn Lloegr yw'r norm. Gyda Llywodraeth San Steffan yn arfer ei hundebaeth gyhyrol, a ni yma yn clywed, yn gwbl gywir, dro ar ôl tro, gan Weinidogion Cymru am yr effaith y mae Llywodraeth San Steffan yn ei chael ar y setliad datganoli, ni allaf ddeall y dull hwnnw gan Lywodraeth Cymru. Enillodd y Llywodraeth hon, Llywodraeth Cymru, etholiad Senedd drwy ddangos i'r cyhoedd yng Nghymru nad dilyn Lloegr oedd y norm, ac y gellir gwneud pethau'n well drwy wneud pethau'n wahanol yng Nghymru.
Mae darpariaethau Cymreig wedi'u hychwanegu i'r Bil yma heb unrhyw gyfle am graffu go iawn yn y lle hwn. Mae hyn hefyd yn golygu na fydd y Bil yn ddwyieithog, na fydd yn rhan o gyfraith Cymru—a thrwy hynny, yn ei wneud yn llai hygyrch ac yn cymhlethu y setliad datganoledig ymhellach. Mae hyn hefyd yn mynd yn erbyn egwyddorion y Llywodraeth.
Welsh provisions have been added to this Bill without any opportunity for real scrutiny in this place. This also means that the Bill will not be bilingual, that it will not form a part of Welsh law—and in that regard, it is less accessible and confuses the devolved settlement further. It's also contrary to the Government's own principles.
In addition, the stopgap regulation laid on 1 November coming to force that very same day—. As the Chair said, we all appreciate that there need to be breaches of the 21-day rule. But, there are breaches and there are breaches—laid at 9 a.m. and enforced by 6 p.m. This was made over seven months after the regulation was introduced in England. This is not good law making, Minister. We can do better here in Wales. We must do better here in Wales.
Yn ogystal â hyn, mae'r rheoliad dros dro a osodwyd ar 1 Tachwedd ac a ddaeth i rym yr un diwrnod—. Fel y dywedodd y Cadeirydd, rydym ni i gyd yn gwerthfawrogi bod angen torri'r rheol 21 diwrnod. Ond, mae yna dorri rheolau ac mae yna dorri rheolau—cafodd ei osod am 9 a.m. a'i orfodi erbyn 6 p.m. Cafodd hyn ei wneud dros saith mis ar ôl i'r rheoliad gael ei gyflwyno yn Lloegr. Nid yw hyn yn ddeddfu da, Weinidog. Gallwn ni wneud yn well yma yng Nghymru. Mae'n rhaid i ni wneud yn well yma yng Nghymru.
Wrth hyrwyddo datblygiad y lle hwn i dderbyn rhagor o bwerau, un o'r dadleuon cryfaf y gallwn eu rhoi yw ein bod ni'n gallu gwneud pethau'n well yma yng Nghymru nag sy'n digwydd yn San Steffan. Nid yw hyn yn arfer da wrth ddrafftio cyfraith yng Nghymru. Ac am y rhesymau hyn, ni fyddwn ni, fel Plaid Cymru, yn pleidleisio o blaid y cydsyniad deddfwriaethol. Diolch yn fawr.
In promoting the development of this institution in taking on more powers, one of the strongest arguments that we can make is that we can do things better here in Wales than is done in Westminster. This is not good practice in drafting law in Wales. And for those reasons, we, as Plaid Cymru, will not be voting in favour of this LCM. Thank you.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Rebecca Evans.
The Minister to reply to the debate—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I would just like to begin by correcting the Chair and the member of the committee. I did respond to the committee's correspondence, dated 16 November, with a letter on 20 November. We did have confirmation of receipt from the committee as well, so I'm not sure how that has not reached members of the committee.FootnoteLink
But, just for clarity, I did say in writing that, although non-domestic rates policy is devolved, there are elements of the rating system that, in practice, operate across Wales and England. Valuation and, in turn, the initial processing of appeals, falls under this categorisation, and the Valuation Office Agency is the body responsible for those matters across Wales and England.
The Welsh Government's intention in addressing this matter was to achieve a collaborative approach with that of the UK Government. We have made frequent calls for communication and co-operation in reaching a consensus on a suitable approach. Unfortunately, this cohesive approach has not proven possible, and the Welsh Government wasn't sighted—as we've discussed—on the UK Government's intentions until announcements had been made. In addition, the sharing of relevant data from the VOA has been limited, adversely impacting appropriate and timely policy development for Wales.
Welsh policy on devolved matters is set in Wales, although it is also recognised that the interconnected nature of certain policy and operational matters across Wales and England means that, for the sake of certainty, it is sometimes better to adopt an aligned approach, and, in this instance, given the impact on businesses and other ratepayers in both Wales and England, and the fact that subsequent business support is linked to the passing of the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualification (Dissolved Companies) Bill, an aligned approach better enables the use of financial levers that are, to a lesser extent, within the Welsh Government’s devolved arsenal. So, that summarises what I said to the committee over the weekend, which did respond to the concerns of the committee, so perhaps that should be better taken up with the clerk of the committee.
But I just would finish by saying that the non-domestic rates system provides vital revenue for funding local government services, and clarity over the appeal system ensures certainly for public finances and for ratepayers. And we've sought to offset the negative impacts of the pandemic through our package of business support, and market conditions relating to these appeals will be considered as part—
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddechrau drwy gywiro'r Cadeirydd ac aelod y pwyllgor. Fe wnes i ymateb i ohebiaeth y pwyllgor, dyddiedig 16 Tachwedd, â llythyr ar 20 Tachwedd. Fe gawsom ni gadarnhad o'r ffaith bod y pwyllgor wedi'i dderbyn hefyd, felly nid wyf yn siŵr sut nad yw hynny wedi cyrraedd aelodau'r pwyllgor.FootnoteLink
Ond, er eglurder, fe wnes i ddweud yn ysgrifenedig, er bod polisi ardrethi annomestig wedi ei ddatganoli, fod elfennau o'r system ardrethu sydd, yn ymarferol, yn gweithredu ledled Cymru a Lloegr. Mae prisio ac, yn ei dro, prosesu apeliadau yn y lle cyntaf, yn dod o dan y categoreiddio hwn, ac Asiantaeth y Swyddfa Brisio yw'r corff sy'n gyfrifol am y materion hynny ledled Cymru a Lloegr.
Bwriad Llywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael â'r mater hwn oedd sicrhau dull cydweithredol o weithredu â dull Llywodraeth y DU. Rydym ni wedi galw'n aml am gyfathrebu a chydweithredu wrth ddod i gonsensws ar ddull addas. Yn anffodus, nid yw'r dull cydlynol hwn wedi bod yn bosibl, ac nid oedd Llywodraeth Cymru wedi gweld—fel yr ydym ni wedi ei drafod—fwriadau Llywodraeth y DU nes bod cyhoeddiadau wedi eu gwneud. Yn ogystal â hyn, mae rhannu data perthnasol gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio wedi bod yn gyfyngedig, gan effeithio'n andwyol ar ddatblygu polisi priodol ac amserol i Gymru.
Mae polisi Cymru ar faterion datganoledig wedi ei bennu yng Nghymru, er bod cydnabyddiaeth hefyd fod natur gydgysylltiedig rhai materion polisi a gweithredol ledled Cymru a Lloegr yn golygu, er mwyn cael sicrwydd, ei bod yn well mabwysiadu dull cydgysylltiedig weithiau, ac, yn yr achos hwn, o ystyried yr effaith ar fusnesau a thalwyr ardrethi eraill yng Nghymru a Lloegr, a'r ffaith bod cymorth busnes dilynol yn gysylltiedig â phasio'r Bil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmnïau a Ddiddymwyd), mae dull gweithredu wedi ei alinio yn galluogi defnyddio ysgogiadau ariannol sydd, i raddau llai, o fewn arfau datganoledig Llywodraeth Cymru mewn modd gwell. Felly, mae hynny'n crynhoi'r hyn a ddywedais wrth y pwyllgor dros y penwythnos, a wnaeth ymateb i bryderon y pwyllgor, felly efallai y byddai'n well codi hynny gyda chlerc y pwyllgor.
Ond hoffwn i orffen drwy ddweud bod y system ardrethi annomestig yn darparu refeniw hanfodol ar gyfer ariannu gwasanaethau llywodraeth leol, ac mae eglurder ynghylch y system apelio yn rhoi sicrwydd ar gyfer cyllid cyhoeddus a thalwyr ardrethi. Ac rydym wedi ceisio gwrthbwyso effeithiau negyddol y pandemig drwy ein pecyn cymorth busnes, a bydd amodau'r farchnad sy'n ymwneud â'r apeliadau hyn yn cael eu hystyried yn rhan—
Will you take an intervention, Minister, from Huw Irranca-Davies?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Gweinidog, gan Huw Irranca-Davies?
Yes, I will.
—as part of the 2023 revaluation.
Gwnaf.
—fel rhan o ailbrisio 2023.
Llywydd, thank you very much. A brief intervention, Minister. We will check the records of correspondence and whether the questions have been answered or not, and we’ll get back to you. If it’s an error on our part, we’ll take that on the chin, but we want to check that and come back so that the record is accurate. But we take the points made by the Minister, and, Llywydd, for accuracy of the record in this Senedd Chamber, we’ll come back if we need to correct anything.
Llywydd, diolch yn fawr iawn. Ymyriad byr, Gweinidog. Byddwn yn gwirio'r cofnodion gohebiaeth a pha un a yw'r cwestiynau wedi eu hateb ai peidio, a byddwn yn cysylltu â chi. Os yw'n gamgymeriad ar ein rhan ni, byddwn yn derbyn yr ergyd heb gwyno, ond rydym ni'n awyddus i wirio hynny a dod yn ôl fel bod y cofnod yn gywir. Ond rydym yn cymryd y pwyntiau y mae'r Gweinidog wedi eu gwneud, a, Llywydd, er mwyn cywirdeb y cofnod yn Siambr y Senedd hon, byddwn yn dod yn ôl os bydd angen i ni gywiro unrhyw beth.
Okay. Minister to continue.
Iawn. Y Gweinidog i barhau.
So, I would just conclude, Llywydd, by committing to continue to update Members on our ongoing work looking at the reforming of the non-domestic rates system here in Wales. Diolch.
Felly, hoffwn i gloi, Llywydd, drwy ymrwymo i barhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus wrth edrych ar sut i ddiwygio'r system ardrethi annomestig yma yng Nghymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Bach yn hwyr, ond fe gyrhaeddodd jest mewn pryd. Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. A slightly late objection, but it did arrive just in time. So, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 9 yw'r eitem nesaf. Hwn yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil y Lluoedd Arfog, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog ar bartneriaethau cymdeithasol i wneud y cynnig. Hannah Blythyn.
Item 9 is the next item. This is the legislative consent motion on the Armed Forces Bill, and I call on the Deputy Minister for Social Partnership to move the motion. Hannah Blythyn.
Cynnig NDM7836 Hannah Blythyn
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil y Lluoedd Arfog i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7836 Hannah Blythyn
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Armed Forces Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Llywydd. I move the motion today and will set out why I believe that the Senedd should support it. We’ve recently marked the remembrance period, as we do every year, to pay tribute those who’ve served in our armed forces, both past and present, and I know Members in this Chamber took part in a debate as well as attending services and events, as we always do, as I did in my own constituency. However, we all recognise that our armed forces community are not just active or visible during two weeks in November—they are serving throughout the year, their families are impacted throughout the year, and some of those who have served may need support throughout the year and for many years to come.
The armed forces covenant, implemented 10 years ago, has seen great strides forward in the support for our armed forces community. It’s helped increase awareness amongst our service providers of the issues facing the armed forces community and support that may be needed. It also developed and strengthened bespoke medical services, such as Veterans NHS Wales, and has seen new employment schemes so that our skilled forces personnel continue to contribute to our communities and economy. However, there is more that we can do to make sure the covenant principles of no disadvantage due to service and special consideration for those who have given the most are upheld. Too often, our armed forces community can still slip through the net. Often, it’s not because a service provider doesn’t care or doesn’t have the structures in place—it could simply be because of a lack of awareness or identification.
The Welsh Government is of the view that clause 8 of the Armed Forces Bill will help tackle these issues. A due-regard duty, along the lines of that in the Equality Act 2010, will increase awareness amongst service providers. Providers will need to demonstrate that they have considered the needs of the armed forces community, not necessarily to advantage them over other people, but to ensure that the unique sacrifices they have made, which may have affected their ability to access services, are considered.
Although I’m clear that clause 8 of the Bill relating to the covenant is within the Senedd’s competence, we are supporting a cross-UK Bill to ensure that there’s a joined-up approach to this element of armed forces support. We work closely with all UK nations and share best practice with them, and will continue to do so. Recent examples have included developing an employment toolkit for military spouses and partners with the Scottish Government.
Llywydd, I’d like to thank both the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Equality and Social Justice Committee for their scrutiny of the Bill, the legislative consent memorandum and supplementary legislative consent memorandum. I welcome the correspondence with the Chair of the equality committee and hope that I was able to provide the answers to the questions that were raised and which were published in the committee report. I also welcome the conclusions and recommendations of the legislation committee, and am happy to address many of their points now.
As the committee points out, the UK Government had originally indicated that they considered clause 8 would engage the LCM process, as corresponding provision could be made by the Senedd, then changed their position. Whilst the legal assessment of the UK Government is beyond our control, I wrote to the Minister, Leo Docherty, on 20 May to express my deep disappointment at this change in position and requested clarification of their reasoning. The Minister responded and explained that, after further legal analysis, their view had changed. My officials also raised the issue in meetings with the UK Government. Our assessments of the main areas of competence of the element of this Bill may indeed diverge, but they are both, however, committed to implementing the provisions.
We believe that the legislative consent of the Senedd is required, as the majority of issues relating to support of the armed forces community in Wales are in the areas of health, education and housing that are in the scope of the Bill are within competence. I therefore believe it's right for Members to have a chance to debate this Bill and LCM and to have their say.
Regarding our requested amendment for the consent of Welsh Ministers to be obtained prior to any changes to the guidance or regulations, it was also disappointing that the UK Government would not agree to this request. However, this is not surprising, given the difference in the legislative competence assessments of the Bill between the Welsh Government and UK legal teams. However, the Bill provides that the Secretary of State for Wales must consult the Welsh Ministers before issuing guidance that relates to devolved Welsh functions. In addition, before making any regulation to broaden the scope of due-regard duty to include other bodies or functions that are within the competence of the Senedd, the Bill provides that the Secretary of State for Wales must also consult the Welsh Ministers.
The UK Government has also stated that any such changes
'would only happen where there is benefit in doing so after consultation with key stakeholders, such as the Welsh Government, and after due Parliamentary process had been conducted'.
I have made it clear that I would expect any such proposals to change the guidance or scope of the Bill to be consulted on in detail with Welsh devolved Government and partners. The level of collaboration today on the statutory guidance supports my view that we are vital contributors in developing guidance that is useful to our partners in Wales.
Diolch. Llywydd. Cynigiaf y cynnig heddiw a byddaf yn nodi pam yr wyf i'n credu y dylai'r Senedd ei gefnogi. Rydym wedi nodi cyfnod y cofio yn ddiweddar, fel yr ydym yn ei wneud bob blwyddyn, i dalu teyrnged i'r rhai sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog, yn y gorffennol a'r presennol, a gwn fod Aelodau yn y Siambr hon wedi cymryd rhan mewn dadl yn ogystal â bod yn bresennol mewn gwasanaethau a digwyddiadau, fel yr ydym yn ei wneud bob amser, fel y gwnes i yn fy etholaeth fy hun. Fodd bynnag, rydym ni i gyd yn cydnabod nad yw cymuned ein lluoedd arfog yn weithredol neu'n weladwy yn ystod pythefnos ym mis Tachwedd yn unig—maen nhw'n gwasanaethu drwy gydol y flwyddyn, effeithir ar eu teuluoedd drwy gydol y flwyddyn, ac efallai y bydd angen cymorth ar y rhai hynny sydd wedi gwasanaethu, drwy gydol y flwyddyn ac am flynyddoedd lawer i ddod.
Mae cyfamod y lluoedd arfog, a gafodd ei weithredu 10 mlynedd yn ôl, wedi gweld camau breision ymlaen yn y gefnogaeth i gymuned ein lluoedd arfog. Mae wedi helpu i gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith ein darparwyr gwasanaethau o'r materion sy'n wynebu cymuned y lluoedd arfog a'r cymorth y gallai fod ei angen. Fe wnaeth hefyd ddatblygu a chryfhau gwasanaethau meddygol pwrpasol, fel GIG Cymru i Gyn-filwyr, ac mae wedi gweld cynlluniau cyflogaeth newydd fel bod staff medrus ein lluoedd yn parhau i gyfrannu at ein cymunedau a'n heconomi. Fodd bynnag, mae mwy y gallwn ei wneud i sicrhau bod egwyddorion y cyfamod, sef dim anfantais oherwydd gwasanaeth ac ystyriaeth arbennig i'r rhai hynny sydd wedi rhoi'r mwyaf, yn cael eu cadarnhau. Yn rhy aml, gall cymuned ein lluoedd arfog barhau i lithro drwy'r rhwyd. Yn aml, nid yw hyn oherwydd nad yw darparwr gwasanaeth yn poeni neu nad oes ganddo'r strwythurau ar waith—gallai fod oherwydd diffyg ymwybyddiaeth neu adnabyddiaeth.
Mae Llywodraeth Cymru o'r farn y bydd cymal 8 o Fil y Lluoedd Arfog yn helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn. Bydd dyletswydd sylw dyledus, yn debyg i'r hyn a nodir yn Neddf Cydraddoldeb 2010, yn cynyddu ymwybyddiaeth ymhlith darparwyr gwasanaethau. Bydd angen i ddarparwyr ddangos eu bod wedi ystyried anghenion cymuned y lluoedd arfog, nid o reidrwydd i roi mantais iddyn nhw dros bobl eraill, ond i sicrhau bod yr ebyrth unigryw y maen nhw wedi eu gwneud, a allai fod wedi effeithio ar eu gallu i gael gafael ar wasanaethau, yn cael eu hystyried.
Er fy mod i'n glir bod cymal 8 o'r Bil sy'n ymwneud â'r cyfamod o fewn cymhwysedd y Senedd, rydym yn cefnogi Bil ar draws y DU i sicrhau bod ymagwedd gydgysylltiedig tuag at yr elfen hon o gymorth i'r lluoedd arfog. Rydym yn gweithio'n agos gyda holl wledydd y DU ac yn rhannu arfer gorau gyda nhw, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Mae enghreifftiau diweddar wedi cynnwys datblygu pecyn cymorth cyflogaeth ar gyfer gwŷr a gwragedd a phartneriaid milwrol gyda Llywodraeth yr Alban.
Llywydd, hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu gwaith craffu ar y Bil, y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol. Rwy'n croesawu'r ohebiaeth â Chadeirydd y pwyllgor cydraddoldeb ac yn gobeithio y gallwn ni roi'r atebion i'r cwestiynau a godwyd ac a gyhoeddwyd yn adroddiad y pwyllgor. Rwyf i hefyd yn croesawu casgliadau ac argymhellion y pwyllgor deddfwriaeth, ac rwy'n fodlon mynd i'r afael â llawer o'u pwyntiau yn awr.
Fel y noda'r pwyllgor, roedd Llywodraeth y DU wedi nodi'n wreiddiol ei bod o'r farn y byddai cymal 8 yn ysgogi proses y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, gan y gallai'r Senedd wneud darpariaeth gyfatebol, ac yna fe wnaethon nhw newid eu safbwynt. Er bod asesiad cyfreithiol Llywodraeth y DU y tu hwnt i'n rheolaeth ni, ysgrifennais at y Gweinidog, Leo Docherty, ar 20 Mai i fynegi fy siom ddwys ynghylch y newid hwn mewn safbwynt a gofyn am eglurhad o ran eu rhesymu. Ymatebodd y Gweinidog ac esboniodd fod eu barn wedi newid ar ôl dadansoddi'r gyfraith yn fwy. Cododd fy swyddogion y mater hefyd mewn cyfarfodydd gyda Llywodraeth y DU. Gall ein hasesiadau o brif feysydd cymhwysedd yr elfen o'r Bil hwn ymwahanu, ond mae'r ddau, fodd bynnag, wedi ymrwymo i weithredu'r darpariaethau.
Rydym ni'n credu bod angen cydsyniad deddfwriaethol y Senedd, gan fod y rhan fwyaf o'r materion sy'n ymwneud â chefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru ym meysydd iechyd, addysg a thai sydd o fewn cwmpas y Bil o fewn ei chymhwysedd. Rwyf i'n credu felly ei bod yn iawn i Aelodau gael cyfle i drafod y Bil hwn a'r memorandwm a chael dweud eu dweud.
O ran y gwelliant y gwnaethom ofyn amdano i gael cydsyniad Gweinidogion Cymru cyn gwneud unrhyw newidiadau i'r canllawiau neu'r rheoliadau, roedd hefyd yn destun siom na fyddai Llywodraeth y DU yn cytuno i'r cais hwn. Fodd bynnag, nid yw hyn yn syndod, o ystyried y gwahaniaeth yn asesiadau cymhwysedd deddfwriaethol y Bil rhwng Llywodraeth Cymru a thimau cyfreithiol y DU. Fodd bynnag, mae'r Bil yn darparu bod yn rhaid i Ysgrifennydd Gwladol Cymru ymgynghori â Gweinidogion Cymru cyn cyhoeddi canllawiau sy'n ymwneud â swyddogaethau datganoledig Cymru. Hefyd, cyn gwneud unrhyw reoliad i ehangu cwmpas y ddyletswydd sylw dyledus i gynnwys cyrff neu swyddogaethau eraill sydd o fewn cymhwysedd y Senedd, mae'r Bil yn darparu hefyd fod yn rhaid i Ysgrifennydd Gwladol Cymru ymgynghori â Gweinidogion Cymru.
Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi datgan y byddai unrhyw newidiadau o'r fath yn cael eu gwneud
'dim ond pan fydd budd mewn gwneud hynny ar ôl ymgynghori â rhanddeiliaid allweddol, megis Llywodraeth Cymru ac ar ôl i'r broses Seneddol briodol gael ei chynnal'.
Rwyf i wedi ei gwneud yn glir y byddwn i'n disgwyl i unrhyw gynigion o'r fath i newid canllawiau neu gwmpas y Bil gael eu trafod yn fanwl gyda Llywodraeth ddatganoledig Cymru a phartneriaid. Mae lefel y cydweithio heddiw ar y canllawiau statudol yn cefnogi fy marn ein bod yn gyfranwyr hanfodol wrth ddatblygu canllawiau sy'n ddefnyddiol i'n partneriaid yng Nghymru.
Dwi nawr yn galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Fe wnaethon ni ystyried memoranda Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r Bil Lluoedd Arfog ym mis Medi. Wrth wneud hynny, nodwyd bod ein pwyllgor blaenorol yn y bumed Senedd wedi bod yn craffu ar y Bil. Daeth ein hadroddiad i ddau gasgliad a gwnaeth un argymhelliad, ac rwy’n diolch i’r Dirprwy Weinidog am ymateb i'n hadroddiad cyn y ddadl y prynhawn yma.
Thank you very much, Llywydd. We considered the Welsh Government’s memoranda in relation to the Armed Forces Bill in September. In doing so, we noted that our predecessor committee in the fifth Senedd had scrutinised the Bill. Our report drew two conclusions and made one recommendation, and I thank the Deputy Minister for responding to our report ahead of this afternoon’s debate.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Again, my thanks to my committee colleagues and our clerks and the support team for their work on this as well.
Now, as the Deputy Minister has set out, clause 8 of the Bill makes provisions relating to the armed forces covenant by amending the Armed Forces Act 2016, and we noted the Welsh Government’s assessment that clause 8 of the Bill requires the Senedd’s consent.
We were particularly concerned to note, however, that the UK Government had changed its position on whether clause 8 relates to a devolved matter between the Bill’s introduction in the House of Commons on 26 January and its reintroduction on 12 May. And, further to that, no explanation had been provided.
We were also disappointed that, whilst the memorandum noted the UK Government’s change in position, there was no further assessment or detail provided with regards to a change of the Welsh Government’s view on this as well. So, our report therefore asked the Deputy Minister to address this matter, and we noted her response, which sets out both her engagement with the UK Government and the Welsh Government’s position. I welcome the information from the Deputy Minister, and we would respectfully, and we think helpfully, suggest that the level of detail that was provided subsequently could well have been included in the original memorandum, to make this information as accessible as possible as early as possible.
Now, as I've already mentioned, our predecessor committee also scrutinised this Bill. One of their recommendations at the time was that the Deputy Minister should pursue amendments to the Bill to the effect that the Secretary of State is required to obtain the consent of the Welsh Ministers before issuing or revising guidance and before making regulations under the new sections inserted by clause 8. And we welcome the fact that the Welsh Government did indeed pursue this recommendation, but we note as well that their request to the UK Government was rejected, as the Deputy Minister has laid out. In rejecting that request, the UK Government said that any such changes would, in quotes,
'only happen where there is benefit in doing so after consultation with key stakeholders, such as the Welsh Government'.
Now, in our view, this response does not demonstrate an understanding of the Welsh Government’s position as the elected Government in Wales. The Minister told us that whilst she is disappointed in the UK Government's adopted position, she considers, in balance, that the benefits outweigh any detriment that results from the UK Government's position, and so, Llywydd, in closing, I draw the Senedd's attention to these comments. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Unwaith eto, diolch i fy nghyd-Aelodau yn y pwyllgor a'n clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith ar hyn hefyd.
Nawr, fel y mae'r Dirprwy Weinidog wedi ei nodi, mae cymal 8 o'r Bil yn gwneud darpariaethau sy'n ymwneud â chyfamod y lluoedd arfog drwy ddiwygio Deddf y Lluoedd Arfog 2016, ac fe wnaethom nodi asesiad Llywodraeth Cymru bod cymal 8 o'r Bil yn gofyn am gydsyniad y Senedd.
Roeddem yn arbennig o bryderus o nodi, fodd bynnag, fod Llywodraeth y DU wedi newid ei safbwynt ynghylch a yw cymal 8 yn ymwneud â mater datganoledig rhwng cyflwyno'r Bil yn Nhŷ'r Cyffredin ar 26 Ionawr a'i ailgyflwyno ar 12 Mai. Ac, at hynny, nid oes unrhyw esboniad wedi ei roi.
Roeddem ni hefyd wedi siomi, er bod y memorandwm yn nodi newid safbwynt Llywodraeth y DU, nad oedd unrhyw asesiad na manylion pellach wedi eu darparu o ran newid barn Llywodraeth Cymru ar hyn hefyd. Felly, gofynnodd ein hadroddiad i'r Dirprwy Weinidog fynd i'r afael â'r mater hwn, ac fe wnaethom nodi ei hymateb, sy'n nodi ei hymgysylltiad â Llywodraeth y DU a safbwynt Llywodraeth Cymru. Rwy'n croesawu'r wybodaeth gan y Dirprwy Weinidog, a byddem, gyda pharch ac yn ddefnyddiol yn ein barn ni, yn awgrymu y gallai lefel y manylion a ddarparwyd wedyn fod wedi ei chynnwys yn y memorandwm gwreiddiol; i sicrhau bod yr wybodaeth hon ar gael mor rhwydd â phosibl cyn gynted â phosibl.
Nawr, fel yr wyf i wedi sôn eisoes, craffodd ein pwyllgor blaenorol ar y Bil hwn hefyd. Un o'u hargymhellion ar y pryd oedd y dylai'r Dirprwy Weinidog fynd ar drywydd diwygiadau i'r Bil i'r perwyl ei bod yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol gael cydsyniad Gweinidogion Cymru cyn cyhoeddi neu ddiwygio canllawiau a chyn gwneud rheoliadau o dan yr adrannau newydd a fewnosodir gan gymal 8. Ac rydym yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi mynd ar drywydd yr argymhelliad hwn yn wir, ond rydym ni hefyd yn nodi bod eu cais i Lywodraeth y DU wedi ei wrthod, fel y mae'r Dirprwy Weinidog wedi ei nodi. Wrth wrthod y cais hwnnw, dywedodd Llywodraeth y DU y byddai unrhyw newidiadau o'r fath, mewn dyfyniadau, yn digwydd
'dim ond pan fydd budd mewn gwneud hynny ar ôl ymgynghori â rhanddeiliaid allweddol, megis Llywodraeth Cymru'.
Nawr, yn ein barn ni, nid yw'r ymateb hwn yn dangos dealltwriaeth o safbwynt Llywodraeth Cymru fel y Llywodraeth etholedig yng Nghymru. Dywedodd y Gweinidog wrthym, er ei bod wedi ei siomi gan y safbwynt y mae Llywodraeth y DU wedi ei fabwysiadu, ei bod o'r farn, mewn cydbwysedd, fod y manteision yn fwy nag unrhyw niwed sy'n deillio o safbwynt Llywodraeth y DU, ac felly, Llywydd, wrth gloi, tynnaf sylw'r Senedd at y sylwadau hyn. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill, felly galwaf ar y Dirprwy Weinidog.
There are no other speakers, therefore I call on the Deputy Minister to reply.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank the Chair of the committee for your contributions in the debate, and also the correspondence we've had on this matter? As I said in the opening remarks, much of your concerns and disappointment are shared by myself as well, and I certainly take the points that you made with regard to the level of detail provided subsequently, and that's certainly something that we can then take back as we move forward. But I welcome the points you made in closing, as I think we're clear that this is an important piece of legislation for our armed forces community and I believe it will help instil a more consistent approach and minimum standard of service delivery in Wales and across the UK, whilst complementing the already excellent work, and building on that, of our public and charity sector partners. So, I would encourage fellow Senedd Members to support this LCM.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor am eich cyfraniadau yn y ddadl, a hefyd am yr ohebiaeth yr ydym ni wedi ei chael ar y mater hwn? Fel y dywedais yn y sylwadau agoriadol, rwy'n rhannu llawer o'ch pryderon a'ch siom hefyd, ac rwy'n sicr yn derbyn y pwyntiau a wnaethoch chi o ran lefel y manylion a ddarparwyd wedi hynny, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y gallwn ei gymryd yn ôl wedyn wrth i ni symud ymlaen. Ond rwy'n croesawu'r pwyntiau a wnaethoch wrth gloi, gan fy mod i'n credu ein bod ni'n glir bod hwn yn ddarn pwysig o ddeddfwriaeth i gymuned ein lluoedd arfog ac rwy'n credu y bydd yn helpu i feithrin ymagwedd fwy cyson a safon ofynnol o ran darparu gwasanaethau yng Nghymru a ledled y DU, gan ategu gwaith rhagorol ein partneriaid yn y sector cyhoeddus ac elusennol sydd eisoes wedi ei wneud ac adeiladu ar hwnnw. Felly, byddwn i'n annog cyd-Aelodau'r Senedd i gefnogi'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf heddiw yw'r ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2020-21, ac ail adroddiad pum mlynedd y comisiynydd. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles.
The next item today is a debate on the Welsh Language Commissioner's annual report for 2020-21, and the commissioner's second five-year report. I call on the Minister for Education and Welsh Language to move the motion. Jeremy Miles.
Cynnig NDM7835 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg (2020-21)
2. Yn nodi Adroddiad 5 mlynedd Comisiynydd y Gymraeg (2016-20).
Motion NDM7835 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Notes the Welsh Language Commissioner’s Annual Report (2020-21)
2. Notes the Welsh Language Commissioner's 5 year Report (2016-20).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Gymraeg yn perthyn i bob un ohonom ni yma yn y Senedd, yn y Llywodraeth ac, yn bwysicach, bobman arall yng Nghymru. Dyna dwi wedi'i bwysleisio ers cael fy mhenodi'n Weinidog dros ein hiaith ni, a dyna dwi'n ei bwysleisio heddiw. Faint bynnag o Gymraeg rŷn ni'n ei siarad a beth bynnag mae ein cyswllt â'r iaith wedi bod, mae gyda ni i gyd gyfraniad i'w wneud iddi. Mae'r Gymraeg yn iaith gyntaf i mi. Dwi'n ddiolchgar i'm rhieni am ei rhoi hi i mi, ac mae medru dwy iaith yn rhoi dwy ffenestr inni edrych ar y byd. Felly, cyn mynd ymlaen at graidd y drafodaeth, dyma jest osod fy ngweledigaeth i yn gryno ar gyfer ein hiaith ni, a sut y byddaf i'n gweld fy ngwaith i fel Gweinidog y Gymraeg.
Dwi am i fwy gael beth ges i. Dwi eisiau i fwy o bobl ddysgu'n hiaith. Dwi am fyw hynny o fy mywyd a allaf i drwy'r Gymraeg. Rydych chi efallai'n meddwl bod dim byd newydd yn fanna, ond ydyn ni yn y pentref polisi Cymraeg yn canolbwyntio digon ar ddefnydd iaith? Ydyn ni'n osgoi hynny efallai am ei fod ef bach yn anodd weithiau? Dwi am i fwy o bobl ddefnyddio'n hiaith ni, nid jest gallu ei siarad hi. Felly, defnydd yw'r allwedd i mi, a drwy brism defnydd dwi'n gweld fy ngwaith fel Gweinidog—defnydd nid jest darparu.
Nôl ym mis Gorffennaf, fe wnes i gyhoeddi cynllun gwaith pum mlynedd 'Cymraeg 2050' er mwyn gwneud yn siŵr bod y weledigaeth honno'n dod yn fyw. Edrych ymlaen at bum mlynedd nesaf polisi iaith rôn i bryd hwnnw, ac mae cynlluniau reit gyffrous gyda ni ar y gweill, a mwy am y rheini dros y misoedd sy'n dod. Ond o dro i dro mae'n bwysig edrych nôl, a dyna rŷn ni'n ei wneud heddiw, ac rŷn ni'n gwneud hynny dros y flwyddyn ddiwethaf a dros y pum mlynedd diwethaf drwy lygaid Comisiynydd y Gymraeg.
Dyw'r cyfnod diweddar ddim wedi bod yn un hawdd i'r comisiynydd. Fel pob un ohonom ni, roedd yn rhaid i'r comisiynydd addasu i ddulliau newydd o weithio oherwydd COVID. Ond ar ben hynny, fe ddioddefodd y comisiynydd ymosodiad seiber anffodus iawn, ac mae'r gwaith adfer yn dilyn hwnnw wedi bod yn sylweddol. Rŷn ni'n parhau i weithio gyda'r comisiynydd i'w helpu gyda'r gwaith o adfer ei systemau yn dilyn yr ymosodiad yna.
Ym mis Hydref, fe gyhoeddodd y comisiynydd ei adroddiad pum mlynedd. Diben yr adroddiad yw rhoi trosolwg annibynnol inni o sefyllfa'n hiaith, rhywbeth sy'n hollbwysig wrth inni weithio tuag at y targed o filiwn o siaradwyr erbyn 2050, a dyblu'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg.
Yn ei adroddiad pum mlynedd ar sefyllfa'r Gymraeg yn ystod y cyfnod hwnnw, mae'r comisiynydd yn ffocysu ar waith y Llywodraeth ac yn gosod sawl her inni. A dwi wastad yn croesawu heriau deallus ym mhob agwedd ar fy ngwaith. Does gan neb fonopoli ar syniadau da, a gaf i gymryd y cyfle i ddiolch i'r holl gyrff ac ymgyrchwyr eraill sydd wedi bod yn gweithio dros y Gymraeg yn y cyfnod o dan ystyriaeth yn yr adroddiad?
Mae themâu tebyg yn amlwg yn y ddau adroddiad rŷn ni'n eu trafod heddiw, yr adroddiad blynyddol a'r adroddiad pum mlynedd. Yn un peth, mae'r comisiynydd yn gofyn inni ddod â mwy o gyrff a sectorau o dan drefn safonau'r Gymraeg. Dwi am fod yn glir ac yn groyw am y safonau: rwy'n cefnogi'r drefn safonau ac yn edrych ymlaen at gydweithio gyda Phlaid Cymru ar sail ein cytundeb cydweithredu ar hyn. Fel y comisiynydd, rwy'n falch bod gyda ni bellach fwy o hawliau i ddefnyddio'r Gymraeg gyda chyrff cyhoeddus, a dwi hefyd eisiau gwybod beth yn union yw effaith y safonau yna ar ddefnydd dydd i ddydd ein hiaith ni.
Os nad yw e'n hollol amlwg hyd yn hyn, dwi'n benderfynol o ystyried popeth rwy'n ei wneud fel Gweinidog y Gymraeg, drwy ba sianel bynnag, drwy lens defnydd y Gymraeg. Felly, dwi wedi gofyn i'r comisiynydd wneud darn o waith yn ystyried hyn. Dwi wedi gwneud hyn oherwydd fy mod i'n awyddus i ddeall sut mae'r safonau sydd eisoes wedi eu gosod yn helpu siaradwyr Cymraeg i ddefnyddio mwy o Gymraeg ac am y rhwystrau sy'n atal pobl rhag defnyddio gwasanaethau Cymraeg. Yn ei adroddiad pum mlynedd, mae'r comisiynydd ei hun yn cydnabod nad yw nifer y bobl sy'n dewis defnyddio gwasanaethau Cymraeg yn cyfateb i'r nifer sy'n gallu siarad Cymraeg, felly mae'n rhaid inni edrych i mewn i hynny.
Mae'n rhaid inni ddeall mwy hefyd am y rhwystrau mae sefydliadau yn dod wyneb yn wyneb â nhw wrth iddyn nhw roi cynnig ar ddarparu gwasanaethau Cymraeg, a deall pwy sydd yn y lle gorau i'w helpu a sut mae'r help yna'n edrych. Bydd casgliadau'r gwaith yna yn cyfoethogi dylanwad y safonau y byddwn ni'n eu paratoi yn y dyfodol, gyda'r bwriad eu bod nhw'n cynyddu faint o Gymraeg rŷn ni'n ei defnyddio o ddydd i ddydd.
Mae'r comisiynydd hefyd yn rhannu ein pryderon ni am effeithiau COVID ar y Gymraeg. Trwy gydol y pandemig, rŷn ni wedi bod yn gweithio ar draws y Llywodraeth a thu hwnt er mwyn ymateb i sefyllfa a oedd yn newid yn gyflym. Rŷn ni wedi cyhoeddi ymateb reit sylweddol i'r awdit wnaethom ni ar effaith COVID-19 ar grwpiau cymunedol Cymraeg. Rŷn ni eisoes wedi dechrau gweithredu. Hefyd, mae rhai llwyddiannau wedi dod yn ystod y cyfnod anodd yma. Rydym ni wedi gweld diddordeb fel rydym ni erioed wedi ei weld mewn dysgu Cymraeg, er enghraifft, gyda lot o gyrsiau rhithiol newydd.
Mae fy mlaenoriaethau i dros y Gymraeg yn glir. Dwi am weld mwy o bobl yn defnyddio pa Gymraeg bynnag sydd gyda nhw bob dydd, yn eu cartrefi, yn eu cymunedau a'u gweithleoedd. Mae angen inni ddysgu gwersi o beth sy'n gweithio a beth sydd ddim, ac mae angen inni fod yn ddigon dewr i newid siẁd rŷn ni'n gwneud pethau os nad ŷn nhw'n gweithio. Mae angen inni flaenoriaethu, a gallai hynny olygu stopio gwneud rhai pethau er mwyn gwneud pethau mwy pellgyrhaeddol. Ac mae angen inni i gyd, yn Llywodraeth, yn gomisiynydd ac yn bartneriaid oll, sylweddoli bod y byd wedi newid ac, oherwydd y newidiadau hyn, mae'n amlwg bod angen inni hefyd newid y ffordd rŷn ni'n gweithio ac esblygu hynny.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The Welsh language belongs to each and every one of us here in the Senedd, in Government and, more importantly, everywhere in Wales. That's what I have emphasised since my appointment as Minister for our language, and that's what I'm emphasising today. It doesn't matter how much Welsh we speak and whatever our connection with the language has been, we all have a contribution to make. The Welsh language is my first language. I'm grateful to my parents for gifting me with that language, and being bilingual gives us two windows to view the world through. So, before going on to the core of this debate, I just want to set out my vision briefly for our language, and how I see my work as Minister for Welsh language.
I want more people to have what I had. I want more people to learn our language. I want to live as much of my life as possible through the medium of Welsh. You might think that there's nothing new in that, but, in the Welsh-speaking policy village, are we focused enough on language use? Do we avoid that because it's a little difficult, perhaps? I want more people to use our language, not just be able to speak it. So, language use is the key for me, and it's through the prism of language use that I see my work as Minister—use not just provision.
Back in July, I published a five-year 'Cymraeg 2050' strategy to ensure that that vision became a reality. I was looking towards the next five years of language policy, and we have some exciting plans in place, and more on those over coming months. But from time to time it's important to look back, and that's what we're doing today, and we do that looking back not just over the last year, but also the last five years, through the eyes of the Welsh Language Commissioner.
The recent time hasn't been easy for the commissioner. Like every one of us, the commissioner had to adapt to new ways of working because of COVID. But, in addition to that, the commissioner suffered a very unfortunate cyber attack, and the restoration work following that attack has been significant. We continue to work with the commissioner to help him with that work of restoring his systems following that cyber attack.
In October, the commissioner published his five-year report. The purpose of the report is to give an independent overview of the situation of our language, something that is crucially important as we work towards the target of a million Welsh speakers by 2050, and to double the daily use of the Welsh language.
In his five-year report on the position of the Welsh language during that time, the commissioner focuses on the work of Government and sets us a number of challenges. And I always welcome considered challenges in all aspects of my work. Nobody has a monopoly on good ideas, and may I take this opportunity to thank all of the organisations and campaigners who have been working for the Welsh language in the period covered in that report?
Similar themes become apparent in both reports considered today, the annual report and the five-year report. For one thing, the commissioner asks us to bring more bodies and sectors under Welsh language standards. I want ours to be clear on standards: I support the standards regime and I look forward to working with Plaid Cymru on the basis of our co-operation agreement in this area. Like the commissioner, I am pleased that we now have enhanced rights to use the Welsh language with public bodies, and I also want to know what exactly the impact of standards has been on the day-to-day use of our language.
If it's not entirely clear up to this point, I'm determined to consider everything I do as Minister for the Welsh language, through whichever channel, through the prism of the use of the Welsh language. So, I've asked the commissioner to undertake a piece of work that considers this. I've done this because I'm eager to understand how the standards already in place assist Welsh speakers to make more use of the Welsh language and understand the barriers preventing people from using Welsh language services. In his five-year report, the commissioner himself recognises that the number choosing to use Welsh language services doesn't correspond to the number able to speak Welsh, so we need to look into that.
We must also understand more about the barriers that organisations face as they try to provide Welsh language services and to understand who is best placed to help them and what that help looks like. The conclusions of that work will enhance the influence of standards to be prepared for the future, with the intention that they increase the amount of Welsh we use on a daily basis.
The commissioner also shares our concerns about the impacts of COVID on the Welsh language. Throughout the pandemic, we've been working across Government and beyond in order to respond to a situation that was changing very quickly. We've published a substantial response to the audit we carried out on the impact of COVID 19 on Welsh-speaking community organisations, and we've already started to take action. Also, there have some successes during this difficult period. We've seen interest like never before in learning the Welsh language, for example, with a number of new virtual courses being undertaken.
My priorities for the Welsh language are clear. I want to see more people using whatever Welsh language skills they have on a daily basis, in their homes, in their communities and in the workplace. We need to learn lessons from what works and what doesn't, and we need to be brave enough to change our approach if it doesn't work. We need to prioritise, and that could mean stopping doing certain things in order to do things that are more far-reaching in their impact, and we must all, as a Government, as a commissioner and as partners, realise that the world has changed and, because of these changes, it's clear that we also need to change the way we work and to evolve.
Hoffwn i groesawu'r ddadl heddiw ar y ddau adroddiad gan Gomisiynydd y Gymraeg, a hoffwn ddatgan buddiant. Dyma'r cyfle cyntaf i mi wneud sylwadau ar waith y comisiynydd a hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith caled y mae ef a'i dîm wedi'i wneud i gyflawni eu rolau, nid yn unig dros y 18 mis diwethaf, ond cyn hynny hefyd. Fel rydw i a llawer ohonom ni yn y Siambr hon wedi dweud, a chi hefyd, Weinidog, mae'r iaith Gymraeg yn perthyn i bawb, o bob cefndir. Mae'r gwaith y mae Comisiynydd y Gymraeg yn ei wneud yn helpu nid yn unig i hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg, ond i ddiogelu a chynyddu’r defnydd hwn ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Gan edrych ar yr adroddiad pum mlynedd, rwy'n nodi pryder y comisiynydd:
'Er i'r uchelgais i gyrraedd miliwn o siaradwyr gael ei chroesawu’n fawr adeg ei chyhoeddi yn 2017, mae peth amheuaeth ynghylch a yw'r ymdrechion hyd yma'n ddigonol i'w gwireddu.'
O gofio mai dim ond ers mis Mai yr ydych chi wedi bod yn Weinidog dros y Gymraeg, mae gennyf ddiddordeb mewn clywed a ydyn ni'n dal i fod ar y trywydd cywir i gyrraedd y targed hwn erbyn 2050 a pha gamau yr ydych chi wedi eu cymryd i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y targed.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith bod yna ganfyddiad ymhlith siaradwyr Cymraeg fod gwasanaethau Cymraeg yn gwella i lefel lle maent yn hapus i drafod eu busnes gyda sefydliadau cyhoeddus yn y Gymraeg. Ond, rwy'n rhannu pryder y comisiynwyr am y diffyg data i fesur faint mae'r Gymraeg yn cael ei defnyddio wrth ddelio â sefydliadau cyhoeddus, ac mae'n broblemus nad os unrhyw ofyniad i'r sefydliadau sy'n cael eu llywodraethu gan safonau'r Gymraeg fonitro'r defnydd o'r iaith. Beth yw eich cynlluniau, Weinidog, i fynd i'r afael â'r galwadau hyn?
Mae'r adroddiad yn cyffwrdd â'r angen i fusnesau ac i elusennau hyrwyddo'r ffaith eu bod yn cynnig opsiwn cyfrwng Cymraeg. Wrth beidio â hyrwyddo hyn, nid yw llawer o siaradwyr Cymraeg yn mynd i ofyn am y gwasanaeth, ac i ofyn a yw'r gwasanaeth ar gael, ac ni fyddant wedyn yn trafod eu busnes yn Gymraeg. Weinidog, hoffwn glywed mwy am ba rôl y gall eich Llywodraeth chi chwarae wrth helpu i ddangos y gellir cynnig gwasanaethau yn ddwyieithog.
Yn ystod y ddadl hon y llynedd, tynnodd Suzy Davies sylw at y cwymp yn y galw am Gymraeg Safon Uwch, a allai effeithio ar gynlluniau i recriwtio a hyfforddi mwy o athrawon sydd â sgiliau Cymraeg. Mae'r her o ran recriwtio athrawon, yn enwedig ar lefel uwchradd, yn fater dwi wedi'i godi gyda chi o'r blaen yn y Siambr. Hoffwn glywed pa gynnydd sydd wedi ei wneud yn y maes hyn.
Yn olaf, Weinidog, a gaf i ofyn am gynlluniau yn y dyfodol yn dilyn ymlaen o gynllun Arfor, a redodd rhwng 2016 a 2020, gan wario £2 filiwn ar draws pedair sir Gymraeg, yn naturiol, yn bennaf i greu mwy o swyddi a gwell swyddi i gefnogi'r iaith? Mae'r comisiynydd yn nodi mai prin yw'r dystiolaeth ar hyn o bryd o lwyddiant y prosiect, ac mae'n bosibl nad yw chwistrelliad untro o arian heb fod iddo ddiben penodol iawn yn ddigon i greu sail tystiolaeth ynghylch y cysylltiad rhwng gwaith ac iaith. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r feirniadaeth hon, a pha newidiadau y gellir eu gwneud i gynlluniau yn y dyfodol i sicrhau eu bod yn cyflawni eu nodau yn llawnach?
Weinidog, mae'r adroddiadau gan y comisiynydd yn gefnogol, ond maent yn gosod her i'ch Llywodraeth i ddangos bod ganddi syniadau newydd i'w helpu i gyflawni ei hymrwymiadau a'i nodau. Byddaf yn hapus i gefnogi eich ymdrechion i annog mwy o bobl i ddysgu a defnyddio'r Gymraeg, ond rwy'n aros am ymatebion i rai o bryderon y comisiynydd yr wyf wedi eu hamlygu heddiw i sicrhau bod dyfodol y Gymraeg yn ddiogel am genedlaethau i ddod. Diolch.
I welcome today's debate on the two reports from the Welsh Language Commissioner, and I'd like to declare an interest. This is the first opportunity that I have had to comment on the work of the commissioner, and I would like to pay tribute to the hard work that both he and his team have put into fulfilling their roles, not only over the past 18 months, but before that. As I and many of us in this Chamber have said, as have you, Minister, the Welsh language belongs to everyone, from all walks of life. The work that the Welsh Language Commissioner undertakes is there to help not only promote the use of the Welsh language, but to safeguard it and expand it for future generations.
Looking at the five-year report, I note the commissioner’s concern that
'Although the ambition to reach a million Welsh speakers was warmly welcomed at the time of its publication in 2017, there is some doubt as to whether the efforts to date are sufficient to achieve this.'
Bearing in mind that you've only been Minister for the Welsh language since May, I have a great deal of interest in hearing whether we are still on the right path to meet this target by 2050 and what actions you have taken to ensure that we do reach this target.
The report highlights that there is a perception amongst Welsh speakers that Welsh language services are improving to a level where they are happy to conduct their business with public organisations in the Welsh language. But, I share the commissioner's concern regarding the lack of reliable data to measure how much the Welsh language is being used when dealing with public organisations, and it is problematic that there is no requirement for the organisations that are governed by the Welsh language standards to monitor use of the language. What are your plans, Minister, to address these calls?
The report touches on the need for businesses and charities to promote the fact that they offer a Welsh language option. In not promoting this, many Welsh speakers are not going to enquire about the service's availability, and they won't then conduct their business in Welsh. Minister, I'd like to hear more about what role your Government can play in helping to demonstrate that services can be provided bilingually.
During this debate last year, Suzy Davies drew attention to the decline in demand for A-level Welsh, which could impact on plans to recruit and train more teachers with Welsh language skills. The challenge with regard to recruitment of teachers—particularly at secondary level—is a matter that I have raised with you before in the Siambr. I'd like to hear what progress has been made in this area.
Finally, Minister, may I ask about future schemes following on from the Arfor scheme which ran between 2016 and 2020 and allocated £2 million across four predominantly Welsh-speaking counties to create more and better jobs to support the language's growth? The commissioner states that there is currently little evidence of the success of this project, and a one-off injection of funding without a very specific purpose may not be sufficient to create an evidence base for the link between work and language. How is the Welsh Government planning to address this criticism, and what changes can be made to future schemes to ensure that they more fully deliver on their aims?
Minister, the reports from the commissioner are supportive, but they do set out a challenge for your Government to demonstrate that it has ideas to help it fulfil its commitments and reach its goals. I would be happy to support you in your efforts to encourage more people to take up and use the Welsh language, but I await responses to some of the commissioner's concerns that I have highlighted today to ensure that the future of the Welsh language is safeguarded for generations to come. Thank you.
Dwi'n falch iawn o allu cyfrannu i'r ddadl yma heddiw, ond, cyn symud ymlaen, dwi am ddiolch o galon i'r comisiynydd am ei waith a'i ymrwymiad diflino i'r Gymraeg.
Mae'r Gweinidog eisoes wedi sôn yn barod am fanteision bod yn ddwyieithog, ac rydw innau hefyd yn hynod o falch bod gen i ddwy iaith, oherwydd dwy iaith, dwywaith y dewis, ac, mewn gwirionedd, dwi am annog pawb yng Nghymru—plant, rhieni, pobl sydd yn oedolion—sydd am ddysgu'r iaith i fanteisio ar y cyfle i fod yn ddwyieithog.
Mae gan ddwyieithrwydd, wrth gwrs, nifer fawr o fanteision amlwg—yn fanteision cymdeithasol, economaidd, gwybyddol, ac yn y blaen—ac mae'r defnydd o'r iaith yn rhywbeth cymhleth dros ben, a dwi wedi cyfeirio'n barod at yr hyder sydd yn dod o ddefnyddio'r iaith yn gyson. Nawr, mae diffyg hyder, wrth gwrs, weithiau yn adlewyrchu ei hun yn y dewis, efallai, o Saesneg wrth ymwneud person â chyrff cyhoeddus. Mae diffyg hyder yn aml iawn deillio yn ôl i ddiffyg sgiliau yn y Gymraeg, felly mae'n rhaid i ni edrych arno fe fel cylch, mewn gwirionedd: diffyg sgiliau, diffyg hyder, diffyg defnydd. Felly, yn hytrach na bod yn feirniadol o'r diffyg ymwneud yna, mae'n rhaid i ni edrych i weld beth mae'r cyrff cyhoeddus yn ei wneud i'w gwneud hi'n rhwyddach i bobl ddefnyddio'r Gymraeg gyda nhw, a dwi'n croesawu'r ymchwil sydd yn mynd i gael ei wneud i hynny, achos mae angen i'r gwasanaeth dwyieithog yna fod yn un diofyn a dilestair, mewn gwirionedd, fel bod pobl yn gwneud y defnydd gorau o'r cyfleoedd. Beth sydd yn wych yn y Siambr yma yw bod yna bobl sydd wedi dysgu'r Gymraeg yn cymryd y cyfle hefyd i ddefnyddio'r iaith, ac mae hynny'n beth gwych iawn, iawn.
Mae adroddiad y comisiynydd yn nodi ystod eang o heriau sydd wedi wynebu'r Gymraeg dros y flwyddyn neu'r blynyddoedd diwethaf, o Brexit a'r pandemig i ganslo'r digwyddiadau cymdeithasol sydd wedi bod mor bwysig i bobl i ddod at ei gilydd i ddefnyddio'r iaith ym mhob rhan o Gymru, a chau ysgolion, a hefyd y mater o ail gartrefi rŷn ni wedi'i drafod yn barod y prynhawn yma, a'r diffyg gwasanaethau iechyd meddwl sydd ar gael yn y Gymraeg.
Ond rwyf am dynnu sylw at un mater sydd yn peri pryder mawr i fi. Mae'r adroddiad yma yn adroddiad pum mlynedd, ac yn nodi mai un o amcanion craidd y strategaeth addysg cyfrwng Cymraeg yw cynyddu capasiti a sgiliau'r gweithlu cyfrwng Cymraeg. Nawr, yn anffodus, rŷn ni wedi gweld gostyngiad yn hyn dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'r data yma yn peri gofid penodol. Bu cwymp trawiadol yn y pum mlynedd diwethaf yn nifer yr athrawon newydd gymhwyso sy'n gallu siarad Cymraeg, neu sy'n gallu gweithio trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae gostyngiad o 23 y cant yn y nifer sy'n gallu siarad Cymraeg a 27 y cant sy'n gallu gweithredu trwy gyfrwng y Gymraeg. Nawr, mae hyn lawer yn fwy na'r 8 y cant o ostyngiad yng nghyfanswm yr athrawon newydd gymhwyso. Mae hyn, wrth gwrs, yn fater o bryder mawr, ac mae'n amlwg bod siaradwyr Cymraeg ifanc yn gweld gyrfa arall y tu fas i'r sector addysg, yn anffodus. Felly, hoffwn i ofyn i chi beth yn union yw'ch cynlluniau chi i fynd i'r afael â hyn er mwyn sicrhau gweithlu digonol i gyflawni amcanion strategaeth 2050?
Os caf i droi yn sydyn cyn cloi at safonau iaith, dwi am ofyn i chi beth yw'r rhwystrau rhag gweithredu mwy o safonau iaith yn y sectorau hynny lle nad yw'r safonau'n bodoli'n barod, sectorau fel trafnidiaeth gyhoeddus, rheoleiddwyr yn y sector iechyd, a nifer o gyrff cyhoeddus eraill, cwmnïau dŵr a chymdeithasau tai yn benodol. Felly, sut ŷn ni'n eu tynnu nhw i mewn i'r cylch o safonau iaith?
Rwyf am orffen, Dirprwy Lywydd, gyda hyn: fe wnaeth Sam gyfeirio at y ffaith bod y comisiynydd wedi dyfynnu pryder, a dwi'n dyfynnu peth amheuaeth ganddo fe, ynghylch a yw'r ymdrechion hyd yma yn ddigonol i wireddu amcanion strategaeth 2050? Ydych chi'n cytuno ag asesiad y comisiynydd o sefyllfa'r Gymraeg? Diolch yn fawr iawn.
I'm very pleased to be able to contribute to this debate today, but, before moving on, I do want to give heartfelt thanks to the commissioner for his work and his unstinting commitment to the Welsh language.
The Minister has already mentioned the benefits of bilingualism, and I, too, am very proud to have two languages, because two languages means twice as much choice, of course, and I want to encourage everyone in Wales—children, parents, adults—who wishes to learn the language to take advantage of the opportunity to be bilingual.
Bilingualism, of course, has a number of clear benefits—socially, economically, cognitively, and so on and so forth—and the use of language, or language use, is something that's very complex, and I've referred already to the confidence that one gains from using the language regularly. Now, a lack of confidence, of course, can sometimes be reflected in the choice to engage with public bodies through the medium of English. A lack of confidence very often goes back to a lack of Welsh language skills, so we need to look at it as a cycle: a lack of skills, lack of confidence, lack of use. So, rather than being critical of that engagement, we have to consider what public bodies are doing to make it easier for people to engage through the medium of Welsh, and I welcome the research that is to be done on that, because that bilingual service needs to be there as a default, and there should be no hindrance to people taking advantage of those opportunities. What's excellent in this Chamber is that we have Welsh learners who are also taking the opportunities to use the language, and that is a wonderful thing.
The commissioner's report notes a number of challenges that have faced the Welsh language over recent years, from Brexit and the pandemic to the cancellation of those social events that have been so important in bringing people together to use the Welsh language in all parts of Wales. There's also the issue of school closures and the issue of second homes that we've already considered this afternoon, and the shortage of mental health services through the medium of Welsh.
But I want to highlight one issue that is of great concern to me. This report is a five-year report, and it notes that one of the core objectives of the Welsh-medium education strategy is to increase capacity and skills within the Welsh-medium workforce. Now, unfortunately, we have seen a decline in this area over recent years. This data causes particular concern. There has been a striking fall over the past five years in the number of newly qualified teachers who are able to speak Welsh or to work through the medium of Welsh. There's been a reduction of 23 per cent in the numbers able to speak Welsh and 27 per cent in those who can work through the medium of Welsh. Now, this is far higher than the 8 per cent reduction in the total number of newly qualified teachers, and this is a cause of great concern, and it's clear that young Welsh speakers are following other careers outwith the education sector, unfortunately. So, I would like to ask you what exactly your plans are to tackle this in order to ensure an adequate workforce to deliver the 'Cymraeg 2050' strategy.
And if I may briefly turn to Welsh language standards before I conclude, I would like to ask you what the barriers are to implementing further standards in those sectors where standards haven't been imposed to date, such as public transport, regulators in the health sector, and a number of other public bodies, specifically water companies and housing associations. So, how do we draw them into the standards regime?
I want to conclude, Dirprwy Lywydd, with this: Sam referred to the fact that the commissioner had quoted some concerns and some doubt as to whether efforts to date are sufficient in delivering the objectives of the 2050 strategy. Do you agree with the commissioner's assessment of the position of the Welsh language? Thank you.
I would like to thank the Welsh Language Commissioner and his staff for their ongoing work. For those dependent on the care sector, speaking Welsh is not a matter of choice, it's a necessity. I'm currently dealing with a constituent whose mother, suffering from dementia, has lost the ability to speak in English. She recently suffered a fall and was forced to wait nearly five hours for help, a bad situation in and of itself, but one made so much worse because she was unable to communicate with ambulance staff. Hours spent in pain, frightened and totally isolated, all because staff don't speak your language. The ability to communicate is something we all take for granted. How terrifying must it be to be unable to make yourself understood at the time of your greatest need? Sadly, it's not just my constituent who was faced with this experience. Regrettably, the lack of Welsh-speaking staff in health and care results in this being all too common. The commissioner highlights that progress is being made to improve the number of Welsh speakers entering healthcare through schemes such as Tomorrow's Doctors. Tomorrow's Doctors, a joint venture between Coleg Cymraeg Cenedlaethol and the medical schools at Cardiff and Swansea, has, according to the commissioner's report, seen record numbers of Welsh-speaking students begin their medical training. However, it's one thing to train the Welsh-speaking doctors of tomorrow; it's quite another to convince them to stay and practise in Wales.
And while we are making progress, albeit slowly, in recruiting Welsh-speaking medics, we have an even bigger problem in social care. In social care, fewer than 13 per cent of staff across Wales are Welsh speakers. We are struggling to recruit sufficient staff to meet the care needs of today's Wales, let alone tomorrow's. In order to meet the challenges, there is a clamour to recruit staff from overseas. While this short-termism may alleviate the recruitment crisis, it will also reduce the number of Welsh-speaking care staff. We know that large numbers of social care staff are approaching retirement age in the coming decade. If we are not recruiting Welsh-speaking, Welsh-domiciled staff to replace them, then we are compounding the problem. People like my constituents are relying upon us to ensure that the staff looking after them can communicate well with them, and an inability to speak Welsh is a barrier to care, one that we must overcome urgently.
I thank the Welsh Language Commissioner for his ongoing work to improve the situation, but progress is far too slow. Not only must the Welsh Government take steps to make social care an attractive career with more than adequate pay and conditions, they must also incentivise Welsh speakers to take up a caring profession, as well as making it easier for existing staff to acquire Welsh language skills. Our constituents need us to act. How many more people suffering from dementia will be left isolated and alone, confused and afraid, all because staff cannot communicate with them in their mother tongue? Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn i ddiolch i Gomisiynydd y Gymraeg a'i staff am eu gwaith parhaus. I'r rhai hynny sy'n ddibynnol ar y sector gofal, nid yw siarad Cymraeg yn fater o ddewis, mae'n anghenraid. Ar hyn o bryd rwy'n ymdrin ag etholwr y mae ei fam, sy'n dioddef o ddementia, wedi colli'r gallu i siarad yn Saesneg. Cwympodd yn ddiweddar a chafodd ei gorfodi i aros bron i bum awr am gymorth, sefyllfa wael ynddi ei hun, ond un a wnaed gymaint yn waeth gan nad oedd hi'n gallu cyfathrebu â staff yr ambiwlans. Treulio oriau mewn poen, wedi ofni ac yn gwbl ynysig, a'r cyfan oherwydd nad yw'r staff yn siarad eich iaith. Mae'r gallu i gyfathrebu yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ei gymryd yn ganiataol. Mae'n rhaid ei bod yn frawychus pan nad yw pobl yn eich deall chi a hynny ar adeg o angen mawr. Yn anffodus, nid fy etholwr i yn unig a oedd yn wynebu'r profiad hwn. Yn anffodus, mae prinder staff sy'n siarad Cymraeg ym maes iechyd a gofal yn arwain at sefyllfa fel hon yn llawer rhy aml. Mae'r comisiynydd yn tynnu sylw at y ffaith bod cynnydd yn cael ei wneud i godi nifer y siaradwyr Cymraeg sy'n mynd i ofal iechyd drwy gynlluniau fel Meddygon Yfory. Yn ôl adroddiad y comisiynydd, mae Meddygon Yfory, menter ar y cyd rhwng y Coleg Cymraeg Cenedlaethol a'r ysgolion meddygol yng Nghaerdydd ac Abertawe, wedi gweld y nifer uchaf erioed o fyfyrwyr Cymraeg eu hiaith yn dechrau eu hyfforddiant meddygol. Fodd bynnag, un peth yw hyfforddi meddygon Cymraeg yfory; peth arall yw eu hargyhoeddi i aros ac ymarfer yng Nghymru.
Ac er ein bod yn gwneud cynnydd, er yn araf, wrth recriwtio meddygon sy'n siarad Cymraeg, mae gennym ni broblem fwy byth ym maes gofal cymdeithasol. Ym maes gofal cymdeithasol, mae llai na 13 y cant o staff ledled Cymru yn siaradwyr Cymraeg. Rydym yn ei chael yn anodd recriwtio digon o staff i ddiwallu anghenion gofal Cymru heddiw, heb sôn am yfory. Er mwyn ymateb i'r heriau, mae gweiddi mawr i recriwtio staff o dramor. Er y gallai'r trefniadau tymor byr hyn leddfu'r argyfwng recriwtio, bydd hefyd yn lleihau nifer y staff gofal sy'n siarad Cymraeg. Rydym yn gwybod bod llawer o staff gofal cymdeithasol yn nesáu at oedran ymddeol yn ystod y degawd nesaf. Os nad ydym yn recriwtio staff Cymraeg eu hiaith sy'n hanu o Gymru i gymryd eu lle, yna rydym yn dwysáu'r broblem. Mae pobl fel fy etholwyr i yn dibynnu arnom ni i sicrhau bod y staff sy'n gofalu amdanyn nhw yn gallu cyfathrebu'n dda â nhw, ac mae anallu i siarad Cymraeg yn rhwystr i ofal, ac yn un y mae'n rhaid i ni ei oresgyn ar frys.
Diolch i Gomisiynydd y Gymraeg am ei waith parhaus i wella'r sefyllfa, ond mae'r cynnydd yn llawer rhy araf. Nid yn unig y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd camau i wneud gofal cymdeithasol yn yrfa ddeniadol gyda chyflog ac amodau mwy na digonol, mae'n rhaid iddyn nhw hefyd gymell siaradwyr Cymraeg i ymgymryd â phroffesiwn gofalu, yn ogystal â'i gwneud yn haws i staff presennol feithrin sgiliau Cymraeg. Mae angen ar ein hetholwyr i ni weithredu. Faint yn rhagor o bobl yn dioddef o ddementia fydd yn cael eu gadael yn ynysig ac ar eu pennau eu hunain, wedi drysu ac ag ofn, oherwydd bod staff yn methu â chyfathrebu â nhw yn eu mamiaith? Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw? Ac mae'n amlwg wrth glywed geiriau brwdfrydig o bob rhan o'r Siambr fod cyfleoedd gyda ni i gyd yma yn y Siambr i gydweithio tu hwnt i'r cytundeb cydweithredol sydd rhyngom ni fel Llywodraeth a Phlaid Cymru, ond gyda phob rhan o'r Siambr i sicrhau ffyniant yr iaith, a sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth y gallwn ni fel Llywodraeth, a hefyd y cyrff eraill rŷm ni'n gweithio gyda nhw fel partneriaid, i sicrhau ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr erbyn 2050, ac, wrth gwrs, y nod bwysig arall honno o ddyblu defnydd o'r Gymraeg dros yr un cyfnod. Ac rwy'n sicr bod Aelodau wedi clywed y pwyslais rwyf wedi dodi yn yr araith agoriadol ar ddefnydd fel lens polisi i fi fel Gweinidog y Gymraeg.
Fe wnaeth Sam Kurtz a Cefin Campbell ill dau godi'r cwestiwn pwysig iawn: 'Ydych chi'n sicr eich bod chi'n gwneud popeth sydd ei angen ar hyn o bryd? Ydych chi'n dal yn gwneud digon o gynnydd tuag at filiwn o siaradwyr a'r nod pwysig hwnnw o ran polisi Llywodraeth Cymru?' Wel, bydd y cyfle cyntaf i ni werthuso hynny o ran data yn cyrraedd y flwyddyn nesaf gyda'r cyfrifiad, a bydd angen i ni i gyd edrych ar y canlyniadau pwysig hynny. Mae amryw o arolygon yn y cyfamser wedi dangos cynnydd, ond ar sail y rhifau hynny rŷm ni'n disgwyl cael ein mesur. Felly, bydd cyfle i ni i gyd edrych ar y cyd ar hyn o ran y cynnydd sydd wedi bod y flwyddyn nesaf, a bydd cyfle i ni bryd hynny i edrych eto ar y rhaglen waith wnes i ei chyhoeddi yn ystod tymor yr haf. Ac mae'r rhaglen waith honno yn disgrifio'r camau rŷm ni'n bwriadu cymryd fel Llywodraeth, ar ôl i fi ddod mewn i'r rôl ym mis Mai, dros y pum mlynedd nesaf, i sicrhau ein bod ni ar y trac i gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg.
O ran a ydy'r rhaglen waith honno yn ddigonol, does dim dadansoddiad yn adroddiad y comisiynydd o'r rhaglen waith. Fe fyddwn i yn gwerthfawrogi ac yn croesawu asesiad o'r cyfraniad hwnnw. Mae amryw o'r pwyntiau mae'r comisiynydd yn eu codi yn yr adroddiad yn cael eu hateb yn y rhaglen waith honno, felly byddwn i yn croesawu dadansoddiad pellach o'r hyn rŷm ni eisoes wedi ei gyhoeddi yn ystod tymor yr haf.
O ran y pwyntiau ehangach a wnaeth Sam Kurtz, 'A ydym ni'n gwneud popeth gallwn ni?' Rwyf jest eisiau pwysleisio bod y ffocws ar ddefnydd, rwy'n credu, yn un pwysig iawn oherwydd mae'n gyrru pob ymyrraeth arall gallwn ni ei gwneud fel Llywodraeth, o ran ariannu, o ran cydweithio â phartneriaid. Mae popeth rŷm ni'n ei wneud, o ran rheoleiddio, o ran annog a hybu, yn rhan bwysig o'r darlun cyflawn, ond mae'n rhaid sicrhau bod hynny yn arwain at fwy o ddefnydd dyddiol yn ein cymunedau ni, yn ein gweithleoedd ni, ac o fewn ein teuluoedd ni. Rwy'n credu bod y ffocws hynny yn un pwysig dros y cyfnod nesaf er mwyn sicrhau cynnydd.
Fe wnaeth Sam Kurtz sôn am ganfyddiad y cyhoedd bod y safonau a chyfreithiau eraill yn cynyddu mynediad at wasanaethau Cymraeg, ac mae hynny, wrth gwrs, yn beth i'w groesawu. Y cyfle nawr yw i symud tu hwnt i ganfyddiad a gallu cael casgliad, efallai, sicrach ar sail data a dadansoddiad o hynny. Does dim data newydd yn yr adroddiad rŷm ni'n ei drafod heddiw, a hoffwn i hefyd ddeall yn well y rhifau o bobl sydd yn defnyddio gwasanaethau. Mae'r pwynt a wnaeth Cefin Campbell yn bwysig iawn yn hyn o beth, hynny yw, yr hyder a'r gallu i wneud hynny, ond mae'n rhaid i ni gael gwell dealltwriaeth na sydd gyda ni o'r rhifau o bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau yma. Mae'r adroddiad ei hun yn dweud bod hynny'n llai na'r rhifau o bobl sydd yn medru'r Gymraeg, ac rwy'n falch ein bod ni'n gallu cydweithio â'r comisiynydd ar ddeall y darlun hwnnw yn gyflawnach, a'r pwynt pwysig a wnaeth Cefin Campbell yn ei gyfraniad e o ddeall y rhwystrau sydd yn golygu nad yw pobl yn mynnu'r gwasanaethau yn y Gymraeg, neu fod sefydliadau ddim yn gallu eu darparu nhw fel y byddem ni'n disgwyl yn y Gymraeg. Mae dealltwriaeth o'r pethau sydd yn rhwystro hynny yn gwbl greiddiol, rwy'n credu, i'r broses o sicrhau bod y safonau yn gwneud y gwaith rŷm ni eisiau iddyn nhw ei wneud.
Fe wnaeth Cefin Campbell ofyn pwynt penodol ar y rhwystrau o ran y broses o osod safonau. Rwy'n credu mai dyna oedd pwynt y cwestiwn. Mae'r broses o'u gosod nhw, fel mae e wedi esblygu, ddim yn tueddu tuag at broses syml. Hynny yw, mae camau mae'r comisiynydd yn eu gwneud, mae camau pellach mae'n rhaid inni eu gwneud fel Llywodraeth, ac mae'r cyrff sydd yn disgwyl bod yn ddarostyngedig i'r safonau wedyn mewn proses gynyddol a pharhaol o ymgynghori a chyfrannu. Felly, dwi ddim yn credu mai dyna'r ffordd orau o wneud hyn. Rŷm ni wedi cael trafodaeth ac yn dal i gael trafodaeth gyda'r comisiynydd—trafodaeth adeiladol—am sut allwn ni sicrhau bod y broses honno yn symlach, fel ein bod ni'n gallu gosod safonau sy'n gwneud eu pwrpas yn haws yn y dyfodol, ac, wrth gwrs, mae hynny yn rhan o'r cytundeb sydd rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, ynghyd â'r cwestiynau wnaeth Cefin Campbell sôn am safonau ar drafnidiaeth, ar gwmnïau dŵr, ar reoleiddwyr iechyd a chymdeithasau tai. Rwy'n disgwyl ymlaen at y cyfle i drafod hynny ymhellach ag e.
Ond gaf i ddiolch i'r comisiynydd am ei waith? Gaf i ddiolch i'r holl sefydliadau a mudiadau ac ymgyrchwyr eraill sy'n gwneud cyfraniad mor bwysig i ffyniant y Gymraeg ac yn ein helpu ni i gyd ar y nod rŷm ni i gyd yn ei rannu o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a dyblu defnydd pob dydd?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and may I thank everyone who's contributed to today's debate? And it's clear in hearing the enthusiastic words from all parts of the Siambr that we all have opportunities here in the Siambr to collaborate beyond the collaboration agreement that we have as a Government with Plaid Cymru, but with all parts of the Siambr to ensure the prosperity of the Welsh language, and to ensure that we do everything that we can as a Government, and also the other bodies that we work with as partners, to ensure that we do our very best to reach the target of a million Welsh speakers by 2050, and, of course, that other important aim of doubling the use of the Welsh language over the same period. And I'm sure that Members will have heard the emphasis that I placed in my opening speech on the use of the Welsh language as a policy lens for me as Minister for the Welsh language.
Sam Kurtz and Cefin Campbell raised the important question: 'Are you sure that you are doing everything that needs to be done at the moment? Are you still making enough progress towards a million Welsh speakers and that important aim in terms of Welsh Government policy?' Well, the first opportunity for us to evaluate that in terms of data will arise next year with the census, and we'll all need to look at the important results of that. Several surveys in the meantime have shown progress, but it's on the basis of those numbers that we expect to be evaluated. So, there'll be an opportunity for all of us to look jointly at this on the progress next year, and there'll be an opportunity at that point to look again at the work programme that I announced during the summer. And that programme describes the steps that we intend to take as a Government, after I came into the role in May, over the next five years, to ensure that we are on track to reach that target of a million Welsh speakers.
In terms of whether that work programme is sufficient, there is no analysis in the commissioner's report of the work programme itself. I would welcome and appreciate an assessment of that contribution. Many of the points that the commissioner raises in the report are answered in that work programme, so I would welcome a further analysis of what we have already announced during the summer term.
In terms of the wider points that Sam Kurtz made in terms of whether we're doing everything we can, I just want to emphasise that the focus on the use of the language is a very important one, I think, because it drives every other intervention that we can make as a Government, in terms of funding, in terms of collaborating with partners. Everything that we do, in terms of regulation, encouragement and promotion is an important part of the entire picture, but we need to ensure that that leads to greater daily use in our communities, in our workplaces, and within our families. I think that that focus is a very important one over the coming period, to ensure that we do make progress.
Sam Kurtz mentioned a perception amongst the public that the standards and other regulations are increasing access to Welsh language services, and that of course is to be welcomed. The opportunity now is to move beyond that perception to being able to have a more robust conclusion based on data and analysis of that. There are no new data in the report that we're discussing today, and I would like to understand better the numbers of people who are using services. The point that Cefin Campbell made is very important in that regard, namely the confidence and ability to do that, but we need to have a better understanding than we currently have of the numbers of people who are using these services. The report itself says, of course, that that is fewer than the number of people who can speak Welsh, and I am pleased that we were able to collaborate with the commissioner to understand that picture more clearly, and the important point that Cefin Campbell made in his contribution in terms of understanding the barriers that mean that people don't request those services through the medium of Welsh, or that organisations can't provide them in the way that we would want. That understanding of the barriers is crucial, I believe, to the process of ensuring that the standards do what we want them to do.
Cefin Campbell asked a specific point on the barriers in terms of the process of setting standards. I think that was the thrust of the question. The process of establishing and imposing the standards, as it has evolved, hasn't tended towards a simple process. That is, there are steps that the commissioner has to take, further steps that we need to take as a Government, and the bodies that expect to be subject to these standards are then in a growing process and a continuous process of contribution and consultation. So, I don't think that's the best way of doing this. We've had a discussion and we continue to have discussions with the commissioner—a constructive discussion—about how we can ensure that that process is simpler, so that we can set standards that do their job more simply and easier in future, and, of course, that's part of the agreement that the Welsh Government has with Plaid Cymru, as well as the questions that Cefin Campbell asked with regard to standards for transport, water companies, health regulators and housing associations. I look forward to discussing that further with him.
But may I thank the commissioner for his work? May I thank all of the organisations and campaigners who make such an important contribution to the prosperity of the Welsh language and that help us towards our shared aim of a million Welsh speakers by 2050 and doubling the use of the language every day?
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf heddiw yw'r ddadl ar adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i wneud y cynnig.
The next item is a debate on the president of the Welsh Tribunals annual report. I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move the motion.
Cynnig NDM7834 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad blynyddol Llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ar weithrediad Tribiwnlysoedd Cymru dros flwyddyn ariannol 2020-2021.
Motion NDM7834 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
Notes the annual report of the President of Welsh Tribunals on the operation of the Welsh Tribunals over the 2020-2021 financial year.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o agor y ddadl hon, y ddadl ar adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ar gyfer 2020 i 2021. Dyma'r trydydd adroddiad blynyddol gan Syr Wyn Williams yn ystod ei gyfnod fel llywydd. Cyn imi drafod yr adroddiad ymhellach, dwi'n siŵr y bydd yr Aelodau am ymuno â mi i ddiolch i Syr Wyn, diolch iddo am ei ymroddiad bob amser yn ei swydd fel llywydd Tribiwnlysoedd Cymru.
Syr Wyn yw'r cyntaf i wneud y swydd a gafodd ei chreu gan Ddeddf Cymru 2017. Mae Syr Wyn wedi chwarae rôl allweddol i ddatblygu'r system ar gyfer Tribiwnlysoedd Cymru yn y dyddiau cynnar. Rydym ni'n cofio hefyd am ei gyfraniad pwysig i gryfhau annibyniaeth y farnwriaeth ac arweiniad barnwrol. Mae ef wedi bod yn allweddol hefyd wrth lunio'r agenda ar gyfer diwygio Tribiwnlysoedd Cymru. Bydd gen i ragor o sylwadau am hyn mewn rhai munudau.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to open this debate, the debate on the president of the Welsh Tribunals annual report for 2020 to 2021. This is the third annual report by Sir Wyn Williams during his period as president. Before I discuss the report further, I'm sure that Members will want to join me in thanking Sir Wyn, thanking him for his commitment and dedication at all times in his role as president of the Welsh Tribunals.
Sir Wyn is the first to undertake this role that was created by the Wales Act 2017. Sir Wyn has played a key role in developing the system for Welsh Tribunals in these early days. We also remember his important contribution to strengthening the independence of the judiciary and judicial leadership. He has been vitally important as well in drawing up the agenda for the reform of Welsh Tribunals. I will have more comments to make on this in a few moments.
The past year has seen the Welsh Tribunals continue to respond to the very significant challenges posed by the coronavirus pandemic. The president gave evidence to the Legislation, Justice and Constitution Committee on 1 November and advised that all cases brought forward in 2020-21 had been dealt with by the Welsh Tribunals. And it is to the credit of the president, judicial leads, tribunal members and the Welsh Tribunals unit that the Welsh Tribunals have been able to operate remotely over the period and do so successfully in the face of difficult ongoing circumstances. This performance is particularly notable when one looks at the delays in the justice system that have been seen across England and Wales in the same period. And it is important in terms of access to justice that the Welsh Tribunals have continued to operate effectively, as the consequences for those who would have recourse to them, particularly users of the mental health review tribunal, could have been extremely serious had they not.
Of course, Sir Wyn also served on the Commission on Justice in Wales and he contributed to its comprehensive set of recommendations on the future of justice in Wales. Latterly, as president of Welsh Tribunals, he has worked with the Law Commission to inform its review of the law governing the operation of the devolved tribunals in Wales. And one of the recommendations made by the Commission on Justice in Wales, and one I anticipate is likely the Law Commission will make, concerns the structural independence of the Welsh Tribunals unit. Not only is this an issue that has been a recurring theme in each of the president's annual reports, it is one that the president reiterated in his recent appearance before the Legislation, Justice and Constitution Committee. To use the words of the president from his committee appearance,
'the Welsh Tribunals unit should be, and be seen to be, independent of Welsh Government',
so as to promote the fundamental principle of the independence of the judiciary. This is not a position from which I would demur.
And as our system of Welsh tribunals under the Wales Act 2017 has developed, so has the Welsh Tribunals unit's role in administering them. The unit is part of the Welsh Government and, as a Government, we highly value and respect the work of the Welsh Tribunals judiciary. We recognise their integrity, their commitment to public service and the important role they play in the exercise of public responsibilities in Wales. And I've no doubt that this Government and this Senedd recognise and understand the importance of the principle of judicial independence. I'm confident in saying that this principle guides the way in which judicial institutions are and will continue to be supported in Wales.
I also have no doubt that the Law Commission's recommendations will identify the structural reforms required to modernise our tribunal system. A remodelling of the administration of justice will be a necessary part of our journey towards building a justice infrastructure for Wales that is capable of managing the ever greater divergence of law from England.
And finally, I'd like to turn to the president's future priorities, and two in particular: first, evaluating how the Welsh Tribunals should operate post pandemic in terms of the balance between remote and face-to-face hearings to best serve access to justice; and secondly, responding to and assisting with the implementation of recommendations made by the Law Commission. We can all be very pleased that Sir Wyn will bring his experience and leadership to bear on taking forward these important matters. Deputy Presiding Officer, in closing, I hope Members will join me in thanking the president of Welsh Tribunals for his annual report for the last financial year. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae Tribiwnlysoedd Cymru wedi parhau i ymateb i'r heriau sylweddol iawn a ddaw yn sgil pandemig y coronafeirws. Rhoddodd y llywydd dystiolaeth i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar 1 Tachwedd a dywedodd fod Tribiwnlysoedd Cymru wedi ymdrin â phob achos a gyflwynwyd yn 2020-21. Ac mae'n glod i'r llywydd, arweinwyr barnwrol, aelodau'r tribiwnlys ac uned Tribiwnlysoedd Cymru bod Tribiwnlysoedd Cymru wedi gallu gweithredu o bell dros y cyfnod a gwneud hynny'n llwyddiannus yn wyneb amgylchiadau anodd parhaus. Mae'r perfformiad hwn yn arbennig o nodedig pan fydd rhywun yn edrych ar yr oedi yn y system gyfiawnder a welwyd ledled Cymru a Lloegr yn yr un cyfnod. Ac mae'n bwysig o ran mynediad at gyfiawnder bod Tribiwnlysoedd Cymru wedi parhau i weithredu'n effeithiol, gan y gallai'r canlyniadau i'r rhai a fyddai'n ceisio cymorth ganddyn nhw, yn enwedig defnyddwyr tribiwnlys yr adolygiad iechyd meddwl, fod wedi bod yn ddifrifol iawn oni bai am hynny.
Wrth gwrs, bu Syr Wyn hefyd yn gwasanaethu ar y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru a chyfrannodd at ei gyfres gynhwysfawr o argymhellion ar ddyfodol cyfiawnder yng Nghymru. Yn fwyaf diweddar, yn llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, mae wedi gweithio gyda Chomisiwn y Gyfraith i lywio ei adolygiad o'r gyfraith sy'n llywodraethu gweithrediad y tribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru. Ac mae un o'r argymhellion a wnaed gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, ac un yr wyf i'n rhagweld ei fod yn debygol y bydd Comisiwn y Gyfraith yn ei wneud, yn ymwneud ag annibyniaeth strwythurol uned Tribiwnlysoedd Cymru. Nid yn unig y mae hwn yn fater sydd wedi bod yn thema gyson ym mhob un o adroddiadau blynyddol y llywydd, mae'n un a ailadroddodd y llywydd yn ei ymddangosiad diweddar gerbron y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. I ddefnyddio geiriau'r llywydd o'i ymddangosiad gerbron y pwyllgor,
'dylai uned Tribiwnlysoedd Cymru fod yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru, a chael ei gweld felly',
er mwyn hyrwyddo egwyddor sylfaenol annibyniaeth y farnwriaeth. Nid yw hon yn sefyllfa y byddwn i'n ei gwrthwynebu.
Ac wrth i'n system o dribiwnlysoedd Cymru o dan Ddeddf Cymru 2017 ddatblygu, felly hefyd swyddogaeth uned Tribiwnlysoedd Cymru o ran eu gweinyddu. Mae'r uned yn rhan o Lywodraeth Cymru ac, fel Llywodraeth, rydym yn gwerthfawrogi ac yn parchu gwaith barnwriaeth Tribiwnlysoedd Cymru. Rydym yn cydnabod eu huniondeb, eu hymrwymiad i wasanaethau cyhoeddus a'r rhan bwysig y maen nhw’n ei chwarae wrth arfer cyfrifoldebau cyhoeddus yng Nghymru. Ac nid oes gen i unrhyw amheuaeth nad yw'r Llywodraeth hon a'r Senedd hon yn cydnabod ac yn deall pwysigrwydd yr egwyddor o annibyniaeth farnwrol. Rwy'n ffyddiog wrth ddweud bod yr egwyddor hon yn llywio'r ffordd y mae sefydliadau barnwrol yn cael eu cefnogi ac y byddan nhw'n parhau i gael eu cefnogi yng Nghymru.
Nid oes gen i unrhyw amheuaeth ychwaith na fydd argymhellion Comisiwn y Gyfraith yn nodi'r diwygiadau strwythurol sydd eu hangen i foderneiddio ein system dribiwnlysoedd. Bydd ailfodelu'r gwaith o weinyddu cyfiawnder yn rhan angenrheidiol o'n taith tuag at ddatblygu seilwaith cyfiawnder i Gymru sy'n gallu rheoli ymwahaniad fwy byth y gyfraith o Loegr.
Ac yn olaf, hoffwn i droi at flaenoriaethau'r llywydd yn y dyfodol, a dau yn benodol: yn gyntaf, gwerthuso sut y dylai Tribiwnlysoedd Cymru weithredu ar ôl y pandemig o ran y cydbwysedd rhwng gwrandawiadau o bell ac wyneb yn wyneb er mwyn sicrhau mynediad gorau at gyfiawnder; ac yn ail, ymateb i'r argymhellion a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith a'u cynorthwyo i'w gweithredu. Gallwn ni i gyd fod yn falch iawn y bydd Syr Wyn yn dod â'i brofiad a'i arweiniad i fwrw ymlaen â'r materion pwysig hyn. Dirprwy Lywydd, wrth gloi, gobeithio y bydd yr Aelodau yn ymuno â mi i ddiolch i lywydd Tribiwnlysoedd Cymru am ei adroddiad blynyddol ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein pwyllgor yn croesawu’r ddadl heddiw ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i drefnu dadleuon ar adroddiadau blynyddol yn y dyfodol gan lywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Edrychwn ymlaen at weld y ddadl hon yn rhan arferol o fusnes y Senedd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Our committee welcomes today’s debate and the Welsh Government’s commitment to schedule debates on future annual reports by the president of Welsh Tribunals. We look forward to seeing this debate become a routine part of Senedd business.
I only have a few short comments today, but I would join indeed the Minister and Counsel General in his comments on the record on Sir Wyn, and also the future work of Sir Wyn as well. I think we are blessed in having people such as him, of his calibre, to actually guide some of this work in Wales.
On 1 November, as the Minister has said, the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn, attended our committee meeting to discuss his annual report, and this is a precedent that was set by our predecessor committee. We thank the Chair and our predecessor committee members for going in that direction. It's one that we intend to continue throughout this Senedd term. I think it's a mark of the maturing respect and the strength of this democratic institution as well that we do this.
During the meeting, we discussed Sir Wyn’s key priorities for the rest of his term in office, in respect of access to justice and the Law Commission’s devolved tribunals in Wales project, and other matters as well, some of which the Minister has touched on. I don't intend to go into those in depth today, but he's laid out some of the important matters that actually have an effect on bread-and-butter issues for citizens in Wales. We were very grateful to Sir Wyn for his frank and extensive answers. We expect no less, I have to say, from Sir Wyn; it's the way he deals with this—very honest, very straightforward. This will help us inform our forward work programme as well. I think he pointed us in the direction of areas to look at. So, we look forward to continuing this dialogue with Sir Wyn following the publication of the upcoming report by the Law Commission too.
As part of our discussion with Sir Wyn, we gave some consideration to the work of the individual Welsh tribunals. As part of our regular monitoring work, we've written now to the relevant Senedd committees to draw their attention to the annual reports published by Welsh tribunals that fall within their remits. This, again, is part of the strengthening of our scrutiny and our due diligence here within this institution. So, we look forward to continuing this practice in our committee throughout the sixth Senedd.
And finally, in echoing the comments of the Minister and Counsel General, Sir Wyn’s term in office is currently set to end in March 2022, so we would like as a committee, and I would like personally, just to take this opportunity to put my thanks on the record to Sir Wyn for his work as president of Welsh Tribunals. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Dim ond ychydig o sylwadau byr sydd gen i heddiw, ond rwyf i'n ymuno â'r Gweinidog a'r Cwnsler Cyffredinol yn ei sylwadau a gofnodwyd ynghylch Syr Wyn, a hefyd gwaith Syr Wyn yn y dyfodol. Rwy'n credu ein bod ni wedi ein bendithio o fod â phobl fel fe, o'i safon ef, i arwain rhywfaint o'r gwaith hwn yng Nghymru.
Ar 1 Tachwedd, fel y dywedodd y Gweinidog, daeth llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn, i'n cyfarfod pwyllgor i drafod ei adroddiad blynyddol, ac mae hwn yn gynsail a osodwyd gan ein pwyllgor blaenorol. Rydym yn diolch i'r Cadeirydd ac aelodau ein pwyllgor blaenorol am fynd i'r cyfeiriad hwnnw. Mae'n un yr ydym yn bwriadu ei ddilyn drwy gydol y tymor Senedd hwn. Rwy'n credu ei fod yn arwydd o'r parch sy'n aeddfedu a chryfder y sefydliad democrataidd hwn hefyd ein bod yn gwneud hyn.
Yn ystod y cyfarfod, fe wnaethom ni drafod blaenoriaethau allweddol Syr Wyn ar gyfer gweddill ei dymor yn y swydd, o ran mynediad at gyfiawnder a phrosiect tribiwnlysoedd datganoledig Comisiwn y Gyfraith yng Nghymru, a materion eraill hefyd, y mae'r Gweinidog wedi sôn amdanyn nhw. Nid wyf i'n bwriadu manylu arnyn nhw heddiw, ond mae wedi nodi rhai o'r materion pwysig sy'n cael effaith mewn gwirionedd ar faterion bara menyn i ddinasyddion yng Nghymru. Roeddem yn ddiolchgar iawn i Syr Wyn am ei atebion gonest a helaeth. Ni fyddwn yn disgwyl dim llai, mae'n rhaid i mi ddweud, gan Syr Wyn; dyma'r ffordd y mae'n ymdrin â hyn—yn onest iawn, yn syml iawn. Bydd hyn yn ein helpu ni i lywio ein blaenraglen waith hefyd. Rwy'n credu iddo ein cyfeirio at feysydd i edrych arnyn nhw. Felly, rydym yn edrych ymlaen at barhau â'r ddeialog hon gyda Syr Wyn yn dilyn cyhoeddi'r adroddiad sydd ar y gweill gan Gomisiwn y Gyfraith hefyd.
Yn rhan o'n trafodaeth gyda Syr Wyn, fe wnaethom ni ystyried gwaith tribiwnlysoedd unigol Cymru. Fel rhan o'n gwaith monitro rheolaidd, rydym ni wedi ysgrifennu erbyn hyn at bwyllgorau perthnasol y Senedd i dynnu eu sylw at yr adroddiadau blynyddol a gyhoeddwyd gan dribiwnlysoedd Cymru sy'n dod o fewn eu cylchoedd gwaith. Mae hyn, unwaith eto, yn rhan o gryfhau ein gwaith craffu a'n diwydrwydd dyladwy yma yn y sefydliad hwn. Felly, rydym yn edrych ymlaen at barhau â'r arfer hwn yn ein pwyllgor drwy gydol y chweched Senedd.
Ac yn olaf, wrth adleisio sylwadau'r Gweinidog a'r Cwnsler Cyffredinol, ar hyn o bryd mae disgwyl i dymor Syr Wyn yn y swydd ddod i ben ym mis Mawrth 2022, felly hoffem ni fel pwyllgor, a hoffwn i'n bersonol, fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch i Syr Wyn am ei waith fel llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
As the president of Welsh Tribunals states, a substantial part of his report focuses upon how the Welsh tribunals have dealt with the disruption brought about by coronavirus. As the report states, tribunal members and the staff of the Welsh Tribunals unit deserve a great deal of credit for their determination to ensure that the work of the Welsh tribunals has run as smoothly as possible. The report refers to the Law Commission project on Welsh tribunals and to the provisional recommendation in the commission's consultation paper that the Welsh Tribunals unit should become a non-ministerial department. As the report states, the reasoning for supporting this recommendation is compelling and such a development would be of substantial benefit.
Speaking here in September, I asked the Counsel General for his response to this and other proposals in the consultation paper, including to standardise the processes for appointing and dismissing members of the tribunals, to standardise procedural rules across the tribunals, to replace the existing separate tribunals with a single unified first-tier tribunal, and to bring the Valuation Tribunal for Wales and school exclusion appeals panels within the unified new first-tier tribunal. In his response, the Counsel General told me that he looked forward to receiving the commission's recommendations. It would be helpful if he could now clarify his position, if these recommendations are maintained in the Law Commission's final report.
I welcome the president of Welsh Tribunals' membership of various UK bodies, which ensures, he says, that he is well placed to keep abreast of all important developments in the tribunals that exist in all four countries of the UK. Referring to the Commission on Justice in Wales, this report states that the recommendation that courts and tribunals that determine disputes in both civil and administrative law should be under one unified system in Wales can be achieved only if there is substantial devolution of the justice function to Wales. However, devolution of justice powers would risk exacerbating the jagged edge of how devolved and non-devolved powers intersect and could cost up to £100 million a year. Further, as the Law Society states, a jurisdictional solution to accommodate Welsh law needs to be developed without creating barriers for the operation of justice or the ability of practitioners to work across Wales and England
Finally, the report refers to the Special Educational Needs Tribunal for Wales, SENTW, referring to the clear need to ensure that the education of vulnerable children is not compromised, and to the transition from SENTW to the new education tribunal. In this context, it is of extreme concern to the families I have represented that neither SENTW nor its successor body can take any further enforcement action when the relevant bodies fail to carry out their orders.
Fel y dywed llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, mae rhan sylweddol o'i adroddiad yn canolbwyntio ar sut y mae tribiwnlysoedd Cymru wedi ymdrin â'r tarfu y mae'r coronafeirws wedi ei achosi. Fel y dywed yr adroddiad, mae aelodau'r tribiwnlys a staff uned Tribiwnlysoedd Cymru yn haeddu llawer o glod am eu penderfyniad i sicrhau bod gwaith tribiwnlysoedd Cymru wedi rhedeg mor ddidrafferth â phosibl. Mae'r adroddiad yn cyfeirio at brosiect Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd Cymru ac at yr argymhelliad dros dro ym mhapur ymgynghori'r comisiwn y dylai uned Tribiwnlysoedd Cymru ddod yn adran anweinidogol. Fel y dywed yr adroddiad, mae'r rhesymeg dros gefnogi'r argymhelliad hwn yn gymhellol a byddai datblygiad o'r fath o fudd sylweddol.
Wrth siarad yma ym mis Medi, gofynnais i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb i hyn a chynigion eraill yn y papur ymgynghori, gan gynnwys safoni'r prosesau ar gyfer penodi a diswyddo aelodau'r tribiwnlysoedd, safoni rheolau gweithdrefnol ar draws y tribiwnlysoedd, disodli'r tribiwnlysoedd ar wahân presennol gydag un tribiwnlys haen gyntaf unedig, a dod â Thribiwnlys Prisio Cymru a phaneli apeliadau gwahardd o ysgolion o fewn y tribiwnlys haen gyntaf newydd unedig. Yn ei ymateb, dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthyf ei fod yn edrych ymlaen at gael argymhellion y comisiwn. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai egluro ei safbwynt yn awr, os yw'r argymhellion hyn yn cael eu cynnal yn adroddiad terfynol Comisiwn y Gyfraith.
Rwy'n croesawu aelodaeth llywydd Tribiwnlysoedd Cymru o wahanol gyrff yn y DU, sy'n sicrhau, meddai, ei fod mewn sefyllfa dda i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr holl ddatblygiadau pwysig yn y tribiwnlysoedd sy'n bodoli ym mhob un o bedair gwlad y DU. Gan gyfeirio at y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, mae'r adroddiad hwn yn nodi mai dim ond os oes datganoli sylweddol o'r swyddogaeth gyfiawnder i Gymru y gellir cyflawni'r argymhelliad y dylai llysoedd a thribiwnlysoedd sy'n datrys anghydfodau mewn cyfraith sifil a gweinyddol fod o dan un system unedig yng Nghymru. Fodd bynnag, drwy ddatganoli pwerau cyfiawnder mae perygl y gallai waethygu'r ffordd y mae pwerau datganoledig a phwerau nad ydyn nhw wedi eu datganoli yn croestorri ac y gallai arwain at gost o hyd at £100 miliwn y flwyddyn. At hynny, fel y dywed Cymdeithas y Gyfraith, mae angen datblygu ateb awdurdodaethol i ddarparu ar gyfer cyfraith Cymru heb greu rhwystrau rhag gweithredu cyfiawnder a gallu ymarferwyr i weithio ledled Cymru a Lloegr.
Yn olaf, mae'r adroddiad yn cyfeirio at Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, TAAAC, gan gyfeirio at yr angen clir i sicrhau nad oes amharu ar addysg plant sy'n agored i niwed, ac at y trosglwyddo o TAAAC i'r tribiwnlys addysg newydd. Yn y cyd-destun hwn, mae'n peri pryder mawr iawn i'r teuluoedd yr wyf i wedi eu cynrychioli na all TAAAC na'i gorff olynol gymryd unrhyw gamau gorfodi pellach pan fydd y cyrff perthnasol yn methu â chyflawni eu gorchmynion.
Hoffwn i hefyd ategu'r deyrnged i Syr Wyn Williams, i aelodau'r tribiwnlysoedd, ac uned Tribiwnlysoedd Cymru am yr holl waith arbennig maen nhw wedi'i wneud yn ystod y flwyddyn hynod heriol yma gyda'r pandemig. Rwy'n falch iawn, oherwydd yr estyniad synhwyrol i gyfnod penodiad Syr Wyn i fis Mawrth blwyddyn nesaf, mai nid dyma fydd adroddiad blynyddol olaf Syr Wyn. Rŷn ni wedi bod yn hynod ffodus o gael rhywun o'i safon ac o'i anian ef i fod yn llywydd cyntaf Tribiwnlysoedd Cymru. Mae Syr Wyn, yn ei adroddiad blynyddol, ac nid dyma'r tro cyntaf chwaith, wedi sôn am bwysigrwydd cynllunio ei olyniaeth. Fel rŷch chi'n gwybod, Cwnsler Cyffredinol, mae penodiad barnwrol yn cymryd misoedd yn hytrach nag wythnosau. A yw Llywodraeth Cymru wedi dechrau trafod gyda'r Arglwydd Brif Ustus i gynllunio ar gyfer olyniaeth Syr Wyn?
I'd like to echo the tributes to Sir Wyn Williams, the members of the tribunals, and the Welsh Tribunals unit for all of the excellent work that they have done over this extremely challenging year with the pandemic. I'm very pleased, given the very sensible extension to Sir Wyn's term of office into March of next year, that this won't be his final annual report. We have been extremely fortunate to have someone of his quality and nature to the be the first president of Welsh Tribunals. Sir Wyn, in his annual report, and this isn't the first time he's done this, has mentioned the importance of succession planning. Judicial appointments take months rather than weeks, Minister, as you well know. So, has the Welsh Government started to discuss with the Lord Chief Justice in order to plan for Sir Wyn's succession?
Moving on to the tribunal structure, if the Welsh Government and the Senedd are serious about getting justice devolved here, we need to ensure that what we have already is being run well. The Commission on Justice in Wales in October 2019 made many recommendations about the Welsh tribunals, and I look forward to seeing the full report of the Law Commission next month. I welcomed its consultation report, and I welcome the creation of a first-tier tribunal and upper tribunal, and the consistency with regard to procedural rules, appointment and dismissal. Sir Wyn Williams has already indicated that the workload of the president of Welsh Tribunals and the Welsh Tribunals unit will increase dramatically if the Law Commission's recommendations are implemented. What are the Government's plans with regard to implementation?
It is disappointing that previous Welsh legislation has not used the Welsh tribunals. This has caused issues between the Ministry of Justice and the Welsh Government with regard to funding, and we've also lost a great opportunity to enlarge the workload of the Welsh tribunals. Do you agree with me, and also the Commission on Justice in Wales report, that with all future Welsh legislation, if practical, the dispute resolution should use the Welsh tribunals rather than the courts of England and Wales?
On tribunal performance, we've all indicated how well the tribunals have performed during these very difficult times. However, Sir Wyn Williams does mention in his report some concerns about the drop of cases with regard to the agricultural land tribunal and the Special Educational Needs Tribunal for Wales. The reasons prove elusive, but it seems that COVID was the main reason. But he in his report mentioned that research into the drop of the figures would be welcomed. Will the Government support this request and look into why the numbers have dropped?
I'd like to move to an area that I know is very close to your heart, Counsel General—that is access to justice. In tribunals, as in most places, we will not be returning to how things were before COVID. In the last report, and reiterated again in this report, Sir Wyn Williams mentions the advantages of remote hearings. Indeed, he says that remote hearings by video-conferencing has proved a great success. This has also led to an unprecedented underspend in the budget of Welsh Tribunals—over £0.5 million. Now, I appreciate that remote hearings don't work for everyone, but with such clear testimony from Sir Wyn Williams that they have worked on the whole, and with such underspend in the budget, what are the Government's plans to continue remote hearings in the future, where appropriate?
You've mentioned independence, and the reason I mention it again is because I think it's so important to stress this point.
Gan symud ymlaen at strwythur y tribiwnlys, os yw Llywodraeth Cymru a'r Senedd o ddifrif ynghylch datganoli cyfiawnder yma, mae angen i ni sicrhau bod yr hyn sydd gennym ni eisoes yn cael ei redeg yn dda. Ym mis Hydref 2019, gwnaeth y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru lawer o argymhellion ynghylch tribiwnlysoedd Cymru, ac rwy'n edrych ymlaen at weld adroddiad llawn Comisiwn y Gyfraith fis nesaf. Fe wnes i groesawu ei adroddiad ymgynghori, ac rwy'n croesawu creu tribiwnlys haen gyntaf a'r uwch dribiwnlys, a'r cysondeb o ran rheolau gweithdrefnol, penodi a diswyddo. Mae Syr Wyn Williams eisoes wedi nodi y bydd llwyth gwaith llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ac uned Tribiwnlysoedd Cymru yn cynyddu'n sylweddol os gweithredir argymhellion Comisiwn y Gyfraith. Beth yw cynlluniau'r Llywodraeth o ran gweithredu?
Mae'n destun siom nad yw deddfwriaeth flaenorol Cymru wedi defnyddio tribiwnlysoedd Cymru. Mae hyn wedi achosi problemau rhwng y Weinyddiaeth Gyfiawnder a Llywodraeth Cymru o ran cyllid, ac rydym ni hefyd wedi colli cyfle gwych i ehangu llwyth gwaith tribiwnlysoedd Cymru. A ydych chi'n cytuno â mi, a hefyd adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, y dylai'r broses o ddatrys anghydfodau, gyda holl ddeddfwriaeth Cymru yn y dyfodol, os yw'n ymarferol, ddefnyddio tribiwnlysoedd Cymru yn hytrach na llysoedd Cymru a Lloegr?
O ran perfformiad tribiwnlysoedd, rydym ni i gyd wedi nodi pa mor dda y mae'r tribiwnlysoedd wedi perfformio yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn. Fodd bynnag, mae Syr Wyn Williams yn sôn yn ei adroddiad am rai pryderon ynghylch y gostyngiad yn nifer yr achosion mewn cysylltiad â'r tribiwnlys tir amaethyddol a Thribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru. Nid yw'r rhesymau wedi eu canfod, ond mae'n ymddangos mai COVID oedd y prif reswm. Ond soniodd yn ei adroddiad y byddai ymchwil i'r gostyngiad yn y ffigurau i'w groesawu. A wnaiff y Llywodraeth gefnogi'r cais hwn ac ystyried pam mae'r niferoedd wedi gostwng?
Hoffwn i symud at faes yr wyf i'n gwybod sy'n agos iawn at eich calon, Cwnsler Cyffredinol, sef mynediad at gyfiawnder. Mewn tribiwnlysoedd, fel yn y rhan fwyaf o leoedd, ni fyddwn yn dychwelyd i'r ffordd yr oedd pethau cyn COVID. Yn yr adroddiad diwethaf, sy'n cael ei ailadrodd eto yn yr adroddiad hwn, mae Syr Wyn Williams yn sôn am fanteision gwrandawiadau o bell. Yn wir, mae'n dweud bod gwrandawiadau o bell drwy fideo-gynadledda wedi bod yn llwyddiant mawr. Mae hyn hefyd wedi arwain at danwariant digynsail yng nghyllideb Tribiwnlysoedd Cymru—dros £0.5 miliwn. Nawr, rwy'n sylweddoli nad yw gwrandawiadau o bell yn gweithio i bawb, ond gyda thystiolaeth mor glir gan Syr Wyn Williams eu bod nhw wedi gweithio ar y cyfan, a gyda thanwariant o'r fath yn y gyllideb, beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i barhau â gwrandawiadau o bell yn y dyfodol, pan fo'n briodol?
Rydych chi wedi sôn am annibyniaeth, a'r rheswm yr wyf i'n sôn amdano eto yw oherwydd fy mod i'n credu ei bod hi mor bwysig pwysleisio'r pwynt hwn.
Ym mhob adroddiad blynyddol, fel dŷch chi wedi ei ddweud, mae Syr Wyn Williams wedi sôn am bwysigrwydd annibyniaeth uned Tribiwnlysoedd Cymru. Nawr, ddim am un eiliad dwi'n cwestiynu annibyniaeth yr uned yna, ond, fel rŷch chi'n ymwybodol, mae'n hanfodol bod cyfiawnder yn cael ei weld yn cael ei weithredu. Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno, ond er mwyn y record, a ydych chi'n cytuno bod angen annibyniaeth strwythurol ar yr uned o Lywodraeth Cymru, a beth yw'ch cynlluniau i weithredu hyn?
Ac i gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy dribiwnlysoedd Cymru, mae gennym ni gyfle i adeiladu system gyfiawnder deg a hygyrch yng Nghymru. Er enghraifft, does dim rhaid talu unrhyw ffi gwrandawiad yn nhribiwnlysoedd Cymru. Fodd bynnag, er mwyn cyflawni, er mwyn cael system deg, mae angen digon o sylw ac adnoddau gan y Llywodraeth a chan y Senedd i'r tribiwnlysoedd. Rhaid i lywydd y tribiwnlysoedd, rhaid i'w aelodau, rhaid i'r staff, a phob defnyddiwr, gael y cymorth sydd ei angen arnynt. A dyna, Gwnsler Cyffredinol, sut y mae modd i ni berswadio pobl Cymru, profi i bobl Cymru, y gallwn ni wneud cyfiawnder yn well yma yng Nghymru nag yn San Steffan. Diolch yn fawr.
In every annual report, as you've mentioned, Sir Wyn Williams has emphasised the importance of the independence of the Welsh Tribunals unit. And not for one second do I question that independence, but, as you are aware, it is crucial that justice is seen to be done. I'm sure you would agree, but just for the record, would you agree that we need structural independence for this unit within Welsh Government, and what are your plans to ensure this?
And to conclude, Deputy Llywydd, through the Welsh tribunals, we have an opportunity to build a justice system that is fair and accessible in Wales. For example, you don't have to pay any hearing fee in Welsh tribunals. However, in order to have a fair system, we need sufficient resources from the Government and from the Senedd for tribunals. The president of tribunals, and its members, and the staff, and everyone who uses the service, need the support that they need. And that, Counsel General, is how we can persuade the people of Wales, and prove to the people of Wales, that we can do justice better here in Wales than is done in Westminster. Thank you.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.
I call on the Counsel General to reply to the debate.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I thank all the speakers who've contributed to this debate at the end of this long day? Can I also just reiterate the comments of support and recognition of the work of Sir Wyn Williams? I suspect he may well be listening in, so I hope he doesn't think that some of these comments are more in light of an obituary, because I can assure you that he is alive and well—it just sometimes sounds like that; I'm sure he's not going anywhere for quite some time.
Can I also say that one of the things that he—? I obviously have met with him to discuss his report, and again with the First Minister, and again with the Lord Chief Justice, on issues around the tribunals and broader legal issues. The issue of independence goes really to the heart of one of the points that he wanted to emphasise. So, on his behalf, that very much was contained I think in the statement I made, but also I think it's a point that you've made, and others have made, and we recognise this. Because the transition of the tribunals into what I hope will be a new, modern tribunal service in due course, has to be at the cornerstone of it.
A number of comments were made about the format for the tribunals in a number of the issues that were raised. Can I just say that we're obviously waiting the final report of the Law Commission on tribunals? We very much look forward to the recommendations, and indeed, I hope, to the implementation of those recommendations. Because what we are doing is really putting together now what has emerged on an ad hoc basis. There are very important aspects of administrative law that are very important to people's lives in many particular areas, and it's about putting that into what I hope will become a first-tier tribunal service, and a Welsh appeals service, with a president of tribunals who will have a very specific role.
Can I say, obviously, to the Member, that we probably disagree in terms of the issues on the devolution of justice? Because I agree with very much what Lord Thomas said to the Legislation, Justice and Constitution Committee the other day that it's not a question of 'if', it's a question of 'when'. Because it is about how we can actually do things better, rather than 'Who owns this?' or 'Who owns that?', and I think those arguments are becoming clearer and clearer as time goes on.
The point was made very strongly in the report, and again by Sir Wyn, in terms of the impact of COVID, but the efforts that were made to ensure that those cases were still dealt with—. And it's also very clear as well that there were advantages to moving forward to the greater use of online hearings and so on. And I think the access to justice point is really about the fact that these tribunals will, I think, become increasingly inquisitorial, rather than adversarial, and that is there to actually seek the right outcome, rather than who has the best representation on a particular day. And I think that is a way in which this part of our Welsh justice system can actually do things very differently. So, I think there will be those changes, and I think we have to consider all of those within the context of the recommendations from the Law Commission, and again, the fact that almost certainly, as a consequence of that, we will need a tribunal Wales Bill, in order to reform the structures and so on. I don't want to jump the gun on it, because obviously we have to wait for the commission report.
Our programme for government commitment is to pursue the case for the devolution of justice and policing to Wales, and the Cabinet sub-committee on justice, which I chair, has been reconvened to take that forward. As Members will be aware, the clear case for change was made out by the Commission on Justice in Wales. We are continuing to pursue the case for change within the UK Government; continuing to work with our stakeholders to explore how best to achieve change; and continuing to progress our own programme of work. And I'm pleased that the new Law Council for Wales has now been constituted, and has held its own first inaugural meeting.
In October, together with the First Minister, as I've said, I met with the president of the tribunals to discuss his report and future priorities. I've also met with the lord chief justices, with justices of the Supreme Court, and with other senior judges serving in Wales. And I think Members can take heart at the level of engagement from our most senior judges with the particular needs of Wales—. And I'm particularly pleased to see so much positive judicial engagement with the new law council. More recently, as I said, I met with Lord Thomas of Cwmgiedd to discuss the future of justice in Wales. And, whilst the pandemic has slowed the pace of change, the arguments made out by the commission on justice for constitutional change and devolution of justice have, I think, if anything, been strengthened by the exceptional circumstances that we've found ourselves in.
Finally, as I said, I anticipate receiving the Law Commission's report on the devolved tribunal by the end of the year. It will signpost our journey towards a modern tribunal system for Wales, and I look forward to considering the commission's recommendations for a distinct Welsh policy in this important area. Dirprwy Lywydd, in drawing to a conclusion, I'd again like to thank the president for his third annual report, and for his ongoing leadership of Welsh Tribunals. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r holl siaradwyr sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon ar ddiwedd y diwrnod hir hwn? A gaf i hefyd ailadrodd y sylwadau o gefnogaeth a chydnabyddiaeth o waith Syr Wyn Williams? Rwy'n tybio ei fod yn gwrando, felly gobeithio nad yw'n credu bod rhai o'r sylwadau hyn yn ymdebygu i goffâd, oherwydd gallaf eich sicrhau chi ei fod yn fyw ac yn iach—mae'n swnio fel hynny weithiau; rwy'n siŵr nad yw'n mynd i unrhyw le am sbel.
A gaf i ddweud hefyd mai un o'r pethau y mae—? Mae'n amlwg fy mod wedi cyfarfod ag ef i drafod ei adroddiad, ac eto gyda'r Prif Weinidog, ac eto gyda'r Arglwydd Brif Ustus, ar faterion yn ymwneud â'r tribiwnlysoedd a materion cyfreithiol ehangach. Mae annibyniaeth yn mynd i galon un o'r pwyntiau yr oedd eisiau ei bwysleisio. Felly, ar ei ran, roedd hynny'n cael ei gynnwys yn fy marn i yn y datganiad a wneuthum i, ond hefyd credaf ei fod yn bwynt yr ydych chi wedi'i wneud, ac eraill wedi'i wneud, ac rydym yn cydnabod hyn. Gan fod yn rhaid i'r broses o drosglwyddo'r tribiwnlysoedd i'r hyn a fydd, gobeithio, yn wasanaeth tribiwnlys modern newydd maes o law, fod yn gonglfaen iddo.
Gwnaed nifer o sylwadau am y fformat ar gyfer y tribiwnlysoedd mewn nifer o'r materion a godwyd. A gaf i ddweud ein bod yn amlwg yn aros am adroddiad terfynol Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd? Edrychwn ymlaen yn fawr at yr argymhellion, ac yn wir, gobeithio, at weithredu'r argymhellion hynny. Oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw rhoi at ei gilydd nawr yr hyn sydd wedi dod i'r amlwg ar sail ad hoc. Mae agweddau pwysig iawn ar gyfraith weinyddol sy'n bwysig iawn i fywydau pobl mewn sawl maes penodol, ac mae'n ymwneud â rhoi hynny i mewn i'r hyn a fydd, gobeithio, yn dod yn wasanaeth tribiwnlys haen gyntaf, a gwasanaeth apeliadau i Gymru, gyda llywydd tribiwnlysoedd a fydd â swyddogaeth benodol iawn.
A gaf i ddweud, yn amlwg, wrth yr Aelod, ein bod yn anghytuno, mae'n debyg, o ran y materion sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder? Gan fy mod yn cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Arglwydd Thomas wrth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y diwrnod o'r blaen nad yw'n fater o 'os', mae'n fater o 'pryd'. Gan ei fod yn ymwneud â sut y gallwn ni wneud pethau'n well mewn gwirionedd, yn hytrach na 'Pwy sy'n berchen ar hwn?' neu 'Pwy sy'n berchen ar hwnna?', a chredaf fod y dadleuon hynny'n dod yn gliriach ac yn gliriach wrth i amser fynd yn ei flaen.
Gwnaed y pwynt yn gryf iawn yn yr adroddiad, ac eto gan Syr Wyn, o ran effaith COVID, ond yr ymdrechion a wnaed i sicrhau bod y gwaith o ymdrin â'r achosion hynny yn parhau—. Ac mae hefyd yn glir iawn hefyd bod manteision i symud ymlaen at y defnydd mwy o wrandawiadau ar-lein ac ati. A chredaf fod y pwynt mynediad at gyfiawnder yn ymwneud mewn gwirionedd â'r ffaith y bydd y tribiwnlysoedd hyn, mi gredaf, yn dod yn fwyfwy holgar, yn hytrach nag yn wrthwynebol, ac mae hynny yno i geisio'r canlyniad cywir, yn hytrach na phwy sydd â'r gynrychiolaeth orau ar ddiwrnod penodol. A chredaf fod hynny'n ffordd y gall y rhan hon o'n system gyfiawnder yng Nghymru wneud pethau'n wahanol iawn. Felly, credaf y bydd y newidiadau hynny'n digwydd, a chredaf fod yn rhaid i ni ystyried pob un o'r rheini yng nghyd-destun argymhellion Comisiwn y Gyfraith, ac eto, y ffaith y bydd arnom bron yn sicr, o ganlyniad i hynny, angen Bil Tribiwnlys Cymru, er mwyn diwygio'r strwythurau ac ati. Nid wyf eisiau achub y blaen arno, oherwydd mae'n amlwg bod yn rhaid inni aros am adroddiad y comisiwn.
Ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu yw mynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli cyfiawnder a phlismona i Gymru, ac mae is-bwyllgor y Cabinet ar gyfiawnder, yr wyf yn ei gadeirio, wedi cael ei ailymgynnull i fwrw ymlaen â hynny. Fel y gŵyr yr Aelodau, gwnaed yr achos clir dros newid gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Rydym yn parhau i fynd ar drywydd yr achos dros newid o fewn Llywodraeth y DU; parhau i weithio gyda'n rhanddeiliaid i archwilio'r ffordd orau o sicrhau newid; a pharhau i ddatblygu ein rhaglen waith ein hunain. Ac rwy'n falch bod Cyngor y Gyfraith newydd i Gymru bellach yn sefydledig, ac wedi cynnal ei gyfarfod cyntaf ei hun.
Ym mis Hydref, ynghyd â'r Prif Weinidog, fel y dywedais, cyfarfûm â llywydd y tribiwnlysoedd i drafod ei adroddiad a'i flaenoriaethau ar gyfer y dyfodol. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â'r arglwyddi prif ustusiaid, gydag ynadon y Goruchaf Lys, a chydag uwch farnwyr eraill sy'n gwasanaethu yng Nghymru. Ac rwy'n credu y gall yr Aelodau gael eu calonogi oherwydd lefel yr ymgysylltu gan ein barnwyr uchaf ag anghenion penodol Cymru—. Ac rwy'n arbennig o falch o weld cymaint o ymgysylltiad barnwrol cadarnhaol â'r cyngor cyfraith newydd. Yn fwy diweddar, fel y dywedais i, cyfarfûm â'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd i drafod dyfodol cyfiawnder yng Nghymru. Ac, er bod y pandemig wedi arafu cyflymder y newid, mae'r dadleuon a wnaed gan y comisiwn ar gyfiawnder ar gyfer newid cyfansoddiadol a datganoli cyfiawnder, rwy'n credu, os o gwbl, wedi'u cryfhau gan yr amgylchiadau eithriadol y cawsom ein hunain ynddyn nhw.
Yn olaf, fel y dywedais i, rwy'n disgwyl cael adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar y tribiwnlys datganoledig erbyn diwedd y flwyddyn. Bydd yn cyfeirio ein taith tuag at system dribiwnlysoedd fodern i Gymru, ac edrychaf ymlaen at ystyried argymhellion y comisiwn ar gyfer polisi Cymreig penodol yn y maes pwysig hwn. Dirprwy Lywydd, wrth gloi, hoffwn ddiolch eto i'r llywydd am ei drydydd adroddiad blynyddol, ac am ei arweiniad parhaus o ran Tribiwnlysoedd Cymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Rydym wedi cyrraedd yr amser pleidleisio. Ond, yn gyntaf, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddwn yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.
We've reached voting time now. But, first of all, and in accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:48.
Plenary was suspended at 18:48.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:55, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:55, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
We've now reached voting time and therefore we now move on to our votes. The first vote is on item 7 on today's agenda: the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 20) Regulations 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. In favour, 37, no abstentions, 13 against. Therefore, the motion is agreed.
Rydym bellach wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio ac felly rydym yn symud ymlaen nawr at ein pleidleisiau. Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 7 ar yr agenda heddiw: Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 20) 2021. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agorwch y bleidlais. O blaid, 37, neb yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
Eitem 7. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 20) 2021: O blaid: 37, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 20) Regulations 2021: For: 37, Against: 13, Abstain: 0
Motion has been agreed
The next item is item 8: the legislative consent motion on the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualifications (Dissolved Companies) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Thank you. Close the vote. In favour, 39, no abstentions, 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Yr eitem nesaf yw eitem 8: y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Y Bil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmnïau a Ddiddymwyd). Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agorwch y bleidlais. Diolch. Caewch y bleidlais. O blaid, 39, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
Eitem 8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmniau a Ddiddymwyd): O blaid: 39, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Legislative Consent Motion on the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualifications (Dissolved Companies) Bill: For: 39, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
The next item is item 11: the debate on the president of the Welsh Tribunals annual report—no, I've done that one. Sorry. My apologies—item 9: the legislative consent motion on the Armed Forces Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Hannah Blythyn. Open the vote. Thank you. Close the vote. In favour, 39, no abstentions, 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Yr eitem nesaf yw eitem 11: y ddadl ar lywydd adroddiad blynyddol Tribiwnlysoedd Cymru—na, rwyf wedi gwneud honna. Mae'n ddrwg gen i. Rwy'n ymddiheuro—eitem 9: y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil y Lluoedd Arfog. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Hannah Blythyn. Agorwch y bleidlais. Diolch. Caewch y bleidlais. O blaid, 39, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
Eitem 9. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil y Lluoedd Arfog: O blaid: 39, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. Legislative Consent Motion on the Armed Forces Bill: For: 39, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
And that concludes the voting for this evening, and it concludes the business for the day. Everyone have a safe journey home.
Ac mae hynny'n cloi'r pleidleisio ar gyfer heno, ac mae'n dod â'r busnes i ben am y diwrnod. Rwy'n dymuno taith ddiogel adref i bawb.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:58.
The meeting ended at 18:58.