National Assembly for Wales

Prynhawn da, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells. 

Llywydd, ar 21 Rhagfyr, cyhoeddodd y Gweinidog iechyd meddwl, Eluned Morgan, 'Tu Hwnt i'r Alwad', adolygiad Llywodraeth Cymru o fynediad brys at wasanaethau iechyd meddwl. Ers hynny, sicrhawyd cytundeb y Cabinet i weithredu argymhellion yr adroddiad ar draws yr ystod o gyfrifoldebau gweinidogol.

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Rwy'n pryderu yn arbennig am ein plant a'n pobl ifanc yn gallu cael y gofal priodol o ran y pwysau a roddwyd arnyn nhw yn ystod y pandemig. Felly, mae i'w groesawu bod Llywodraeth Cymru wedi eu blaenoriaethu gyda'r £9.4 miliwn diweddar ar gyfer y cynllun arbrofol mewngymorth ysgolion a gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Fodd bynnag, mae'r pandemig hefyd wedi amlygu'r anghydraddoldebau iechyd gwirioneddol iawn a wynebir gan lawer gormod o gymunedau ledled Cymru, gan gynnwys yn fy etholaeth i, sef Cwm Cynon. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â hyn wrth ddarparu gwasanaethau?

Llywydd, diolchaf i Vikki Howells am y cwestiwn atodol yna. Mae'n rhoi cyfle i mi, o'i chlywed yn sôn am anghydraddoldebau iechyd, i atgoffa cyd-Aelodau yn y fan yma mai'r wythnos hon yw hanner can mlwyddiant papur Dr Julian Tudor Hart yn The Lancet ar y gyfraith gofal gwrthdro, papur sydd wedi cael effaith wirioneddol fyd-eang ymhell y tu hwnt i Gymru. Fe'i hanfonwyd ataf, Llywydd, eto yr wythnos hon gan ein cyn-gyd-Aelod Dr Brian Gibbons, yn fy atgoffa o berthnasedd parhaus y darn arloesol hwnnw o waith sy'n 50 mlwydd oed. Ac, wrth gwrs, mae Vikki Howells yn iawn, fel yr oedd Dr Gibbons, bod y pandemig wedi amlygu'r mannau gwan hynny yn ein cymdeithas unwaith yn rhagor. Ac mewn gwasanaethau iechyd meddwl brys, Llywydd, rydym ni'n gwybod bod yn rhaid yn aml i'r bobl hynny sydd â'r lleiaf o fynediad at wasanaethau prif ffrwd gaffael a chael gwasanaethau iechyd trwy lwybrau brys. Dyna pam yr oedd yr adolygiad 'Tu Hwnt i'r Alwad' mor bwysig, i wneud yn siŵr bod y llwybrau hynny mor eglur ac mor hawdd â phosibl i bobl eu darllen.

Bydd aelodau sydd wedi cael cyfle i edrych arno yn gwybod ei fod yn olrhain y 950 o alwadau bob dydd sy'n cael eu derbyn gan wasanaethau brys a gwasanaethau y tu allan i oriau arferol ledled Cymru gan bobl sydd ag angen yn ymwneud ag iechyd meddwl o ryw fath neu'i gilydd. Mae'n edrych i weld beth sy'n digwydd i'r bobl hynny, a dim ond tri o bob 10 ohonyn nhw, Llywydd, y darganfyddir mai dim ond ymateb GIG sydd ei angen arnyn nhw yn y pen draw; ceir agweddau eraill ar eu bywydau y mae angen rhoi sylw iddyn nhw hefyd. Felly, mae'r adroddiad yn canolbwyntio ar gydweithredu, ar brydlondeb, ar gynllunio ar gyfer argyfwng i bobl y gwyddys bod ganddyn nhw gyflwr sy'n bodoli eisoes, ar brotocol person coll, sy'n arbennig o bwysig i bobl ifanc, fel y canolbwyntiodd Vikki Howells arno yn ei chwestiwn atodol, ac un pwynt mynediad i helpu'r rhai sydd angen cymorth ei gael mewn argyfwng. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym ni gynlluniau arbrofol erbyn hyn, 111 o gynlluniau arbrofol, ym myrddau iechyd Bae Abertawe, Hywel Dda ac Aneurin Bevan, pob un â'r nod o roi'r agwedd honno ar yr adroddiad ar waith, fel y gallwn ni wneud yn well yn y ffordd y gofynnodd Vikki Howells yn ei chwestiwn gwreiddiol, i wneud yn siŵr bod gofal iechyd meddwl brys ar gael i bobl ar yr adeg honno o angen. 

Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod angen rhoi blaenoriaeth i fuddsoddiad cyfalaf mewn cyfleusterau acíwt modern? Mae'n dal yn wir bod rhai yn hen ffasiwn, yn anaddas, yn rhy fawr, gyda phobl ifanc, er enghraifft, mewn cyfleusterau oedolion, a gall unrhyw un sy'n dioddef trallod meddwl acíwt a/neu seicosis ganfod bod eu trawma yn cael ei gynyddu gan gyfleusterau anaddas iawn weithiau, gan gynnwys cael eu cadw mewn celloedd carchar wrth chwilio am leoliadau. Mae hyn yn annerbyniol yn yr oes fodern.

Llywydd, rwy'n cytuno yn llwyr â David Melding y dylai pobl gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw yn y lleoliad iawn. Mae'n gwbl annerbyniol y dylai rhywun sydd ag angen neu gyflwr iechyd meddwl yn bennaf ganfod eu hunain mewn cyd-destun cyfiawnder troseddol. Gwn y bydd David Melding yn falch mai un o argymhellion 'Tu Hwnt i'r Alwad' a roddwyd ar waith yw y dylem ni gael cynlluniau arbrofol trawsgludiad—na ddylid mynd â phobl sydd mewn trallod meddwl acíwt i le y gallan nhw gael cymorth yng nghefn car heddlu. Ac mae gennym ni dri o'r cynlluniau arbrofol hynny yn cael eu cynnal ar hyn o bryd gydag Ambiwlans Sant Ioan Cymru—ym Mae Abertawe, Cwm Taf Morgannwg, ac yma yng Nghaerdydd a'r Fro. Ac mae'n union er mwyn mynd i'r afael â'r mathau o amgylchiadau y mae David Melding wedi cyfeirio atyn nhw—y dylai'r bobl hynny gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw mewn ffordd sy'n sensitif i'r trallod y maen nhw'n ei ddioddef, ac nid mewn mannau neu drwy ddulliau sy'n ychwanegu at y trallod hwnnw. A bydd angen buddsoddiad pellach ar gyfer hynny. Rwy'n falch iawn o ddweud ein bod ni'n dal i obeithio y bydd gwasanaeth iechyd meddwl amenedigol cleifion mewnol Tonna yn agor i gleifion ym mis Ebrill eleni, a bydd hynny mewn amodau ffisegol sy'n bodloni safonau'r unfed ganrif ar hugain.

Prif Weinidog, rwyf i wedi codi'r mater hwn o effeithiau'r polisi cyfyngiadau symud ar iechyd meddwl gan ei bod yn amlwg nad oedd y tair wythnos i lyfnhau'r gromlin yn ddim byd o'r fath. Ni fyddwn ni'n gwybod effeithiau llawn polisi'r cyfyngiadau symud o ran hunanladdiad, argyfyngau iechyd meddwl, canserau ac amseroedd aros am amser maith hyd yma. Wedi dweud hynny, mae'n ymddangos bod eich Llywodraeth yn buddsoddi yn helaeth mewn gwasanaethau iechyd meddwl, gyda £10 miliwn o gyllid ychwanegol i ymdrin ag effeithiau'r cyfyngiadau symud. A allwch chi ddweud wrth y Siambr sut y cyfrifwyd y swm hwn, os gwelwch yn dda, a sut, yn benodol, y bydd o fudd i'r rhai hynny sy'n ddigon anffodus o fod angen mynediad at wasanaethau iechyd meddwl brys? Diolch.

Diolchaf i'r Aelod am ei chwestiwn. Wrth gwrs, rydym ni wedi cydnabod o'r cychwyn bod mwy nag un math o niwed sy'n dod o coronafeirws, ac mae'r effaith ar iechyd meddwl a llesiant pobl yn sicr yn un o'r pethau yr ydym ni wedi ceisio rhoi sylw gofalus iddo erioed. Gwn y bydd yr Aelod yn falch bod y British Medical Journal wedi adrodd yn ddiweddar ar dystiolaeth na fu cynnydd i gyfraddau hunanladdiad yn ystod cyfnod cynnar y pandemig. Ond rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Mandy Jones mai dyddiau cynnar yw'r rhain, ac y bydd effaith y pandemig yn parhau am fisoedd lawer, ac yn hwy na hynny, i ddod. Ond roedd o leiaf yn galonogol nad oedd yn ymddangos bod yr effeithiau gwaethaf a ofnwyd yn y dyddiau cynnar hynny wedi dod i'r amlwg.

Y buddsoddiad ychwanegol mewn iechyd meddwl yn y gyllideb ddrafft yw £43 miliwn mewn gwirionedd. Daw hynny ar ben y ffaith mai iechyd meddwl yw'r llinell gyllideb unigol fwyaf yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Mae'n rhaid i'r £43 miliwn hwnnw wneud llawer iawn, Llywydd, wrth gwrs: mae'n rhaid iddo gryfhau gwasanaethau yn y gymuned; mae'n rhaid iddo sicrhau nad yw pobl ifanc, fel y soniodd David Melding, yn mynd i leoliadau sy'n amhriodol i'w hoedran os oes angen triniaeth arnyn nhw fel cleifion mewnol; mae'n rhaid iddo wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i wella gwasanaethau i bobl â dementia a'r angen am wasanaethau iechyd meddwl yn ddiweddarach mewn bywyd. Ond bydd wedi cael ei gyfrifo yn y ffyrdd arferol, mewn partneriaeth â'r gwasanaeth iechyd, y trydydd sector a'r rhai sy'n gwneud cymaint i helpu i ddarparu gwasanaethau i bobl yng Nghymru sydd â chyflwr iechyd meddwl.

Llywydd, agor addysg yw prif flaenoriaeth Llywodraeth Cymru o hyd. Dechreuodd ein dysgwyr ieuengaf ddychwelyd i ysgolion yr wythnos hon. Fel y cyhoeddwyd ddydd Gwener, os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau i wella, bydd mwy o blant yn dychwelyd i'w hystafelloedd dosbarth o 15 Mawrth, mewn modd diogel a hyblyg.

Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith bod ysgolion wedi ailagor ddoe ar gyfer plant iau. Un pryder a godwyd gyda mi yw ei bod hi'n ymddangos bod gwisg ysgol yn cael ei hystyried yn eitem nad yw'n hanfodol ac na ellir ei phrynu. Mae siopau esgidiau ar gau, sy'n golygu na ellir mesur plant i gael esgidiau maint bras. Felly, pa gyngor allwch chi ei roi i rieni i'w cynorthwyo i gael gwisg ysgol ac esgidiau cyn i'w plant ddychwelyd i'r ysgol? A pha ystyriaeth sydd wedi  ei rhoi i lacio gwisgo gwisgoedd ysgol mewn ysgolion, o ystyried y ffaith fod plant yn tyfu allan o ddillad ac esgidiau mor gyflym a bod ysgolion ar gau am gyfnodau mor faith?

Wel, Llywydd, diolchaf i Russell George am y pwyntiau yna, sydd i gyd yn bwyntiau yr wyf i'n credu eu bod nhw'n gwbl gywir i'w codi yn y cyd-destun hwn. Cyfarwyddyd Llywodraeth Cymru i ysgolion yw bod yn rhaid iddyn nhw fabwysiadu agwedd hyblyg at wisgoedd yn y cyfnodau eithriadol hyn. Ni ddylid anfon unrhyw blentyn adref o'r ysgol yng Nghymru oherwydd nad yw'n gallu cael gwisg ysgol o dan amgylchiadau eithriadol yr wythnosau diwethaf, ac rwy'n siŵr y bydd ysgolion yn arfer synnwyr da yn y ffordd y maen nhw'n ymdrin â'r mater hwn.

Rydym ni'n cynnal trafodaethau gyda'r sector manwerthu i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu i ddiwallu anghenion brys pan nad oes gan blant esgidiau, yn y ffordd yr esboniodd yr Aelod, a gwn y bydd yr ysgolion eu hunain yn ceisio cynorthwyo lle ceir anawsterau gwirioneddol o'r math hwnnw. Mae angen i'r system ymateb i'r amgylchiadau yn y ffordd sy'n dangos rhywfaint o hyblygrwydd a synnwyr da syml er mwyn gwneud yn siŵr nad yw teuluoedd yn wynebu anawsterau ychwanegol ar y daith yn ôl i addysg.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mewn ymateb i gwestiwn Russell George, dywedasoch mai addysg ac ailagor addysg oedd eich prif flaenoriaeth, ac rwy'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno â hynny. Ond, yn anffodus, mae Gweinidogion wedi cadarnhau na fydd rhai grwpiau blwyddyn sy'n mynd yn ôl i'r ysgol yn dychwelyd i'r ysgol tan ar ôl gwyliau'r Pasg. Felly, os ydych chi ym mlynyddoedd 7, 8, 9 neu 10, ni fyddwch chi'n dychwelyd tan ar ôl gwyliau'r Pasg, o dan yr amodau presennol y mae eich Llywodraeth wedi eu hamlinellu. Sut gallwch chi ganiatáu, os oes unrhyw hyblygrwydd wrth fynd trwy fis Mawrth, i blant ysgol aros allan o'r ysgol a bod yn agor rhannau eraill o'r economi drwy godi'r cyfyngiadau? A yw addysg wedi llithro i lawr eich rhestr o flaenoriaethau? Neu, os mai addysg yw eich prif flaenoriaeth o hyd, a wnewch chi wneud yn siŵr bod unrhyw hyblygrwydd sy'n datblygu trwy fis Mawrth yn golygu bod plant ysgol yn dychwelyd ar draws pob grŵp blwyddyn yng Nghymru?

Wel, Llywydd, dychwelyd plant a phobl ifanc i ddysgu wyneb yn wyneb yw prif flaenoriaeth y Llywodraeth hon, ond byddwn ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n gyson â'r wyddoniaeth a'r cyngor yr ydym yn ei gael. Bydd yr Aelodau yn y fan yma wedi gweld adroddiad y gell cyngor technegol, a gyhoeddwyd ar 5 Chwefror, sy'n cyflwyno'r cyngor hwnnw ac sy'n adleisio'r cyngor a ddarparwyd gan SAGE. Ac mae'r cyngor hwnnw yn syml: pe byddem ni'n dychwelyd pob plentyn i'r ysgol ar un diwrnod yng Nghymru, byddai hynny'n codi'r rhif R yng Nghymru rhwng 10 y cant a 50 y cant. Felly, rydym ni'n cael ein hargymell yn benodol iawn i beidio â gwneud hynny. Yr hyn yr argymhellir i ni ei wneud yw dychwelyd plant i'r ysgol mewn cyfrannau, i oedi rhwng y cyfrannau hynny, fel y gallwn ni gasglu yn iawn y dystiolaeth o effaith y dychweliad hwnnw ar gylchrediad y feirws yma yng Nghymru. Felly, nid yw mor syml â dweud, 'Os yw'r hyblygrwydd gennych chi, dychwelwch bob plentyn i'r ysgol' oherwydd byddai gwneud hynny yn y ffordd honno yn golygu risgiau sylweddol iawn ei hun.

Byddwn yn dychwelyd y cyfnod sylfaen yr wythnos hon. Byddwn yn oedi a byddwn yn adolygu'r dystiolaeth sy'n deillio o'r dychweliad hwnnw. Cyn belled â bod y dystiolaeth yn gadarnhaol, bydd pob plentyn oedran cynradd yn dychwelyd i'r ysgol ar 15 Mawrth, ynghyd â myfyrwyr arholiad yn yr ysgol uwchradd. Byddwn wedyn yn oedi, fel y mae'r cyngor gwyddonol yn ei gwneud yn ofynnol i ni ei wneud, i adolygu effaith hynny, ac, ar yr amod bod hynny yn mynd yn dda, yna byddwn yn dychwelyd myfyrwyr eraill i'r ysgol, lle'r ydym ni eisiau iddyn nhw fod. Os yw hynny'n golygu, yn y cyfamser, y gallwn ni gynnig unrhyw hawddfreintiau pellach mewn meysydd eraill, i ganiatáu i'n heconomi neu ein bywydau beunyddiol gychwyn—cychwyn—y daith yn ôl i normalrwydd, yna, wrth gwrs, byddem ni eisiau gwneud hynny.

Prif Weinidog, mae'n destun gofid na fydd rhai carfannau o blant yn mynd yn ôl i'r ysgol tan ar ôl y Pasg, a dyna'r dewis yr ydych chi'n ei wneud, er i chi ddweud mai eich prif flaenoriaeth yw cael plant ysgol i fynd yn ôl i ddysgu wyneb yn wyneb cyn gynted â phosibl. Roeddwn i'n benodol iawn yn y ffordd y gofynnais y cwestiwn am ddefnyddio'r hyblygrwydd sydd ar gael trwy fis Mawrth i ganiatáu i hyn ddigwydd yn fwy prydlon. Yn anffodus, fe wnaethoch chi ddewis peidio ag ymgysylltu â hynny, ac mae'n ffaith y bydd y Llywodraeth yn gadael carfan sylweddol o ddisgyblion allan o'r ysgol. Mae hwnnw yn ddewis y mae'r Llywodraeth yn ei wneud.

Os edrychwn ni ar ddewisiadau a blaenoriaethau, mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi sôn am dawelwch llwyr gan y Llywodraeth heddiw pan ddaw'n fater o ryngweithio â'r byd busnes ynghylch yr amodau y byddai'r Llywodraeth yn disgwyl eu gweld cyn agor rhannau helaeth o'r economi. Mae'n anffodus bod sefydliad busnes mor sylweddol wedi cyfeirio at dawelwch llwyr gan Lywodraeth Cymru a diffyg map ffyrdd yn cael ei roi ar waith fel y gall byd busnes ddeall yr hyn y byddai'r Llywodraeth yn ei ddisgwyl ganddyn nhw cyn iddyn nhw ailagor. A allwch chi ddefnyddio'r cyfle hwn yn y Cyfarfod Llawn i gofnodi pa amodau yr ydych chi'n disgwyl iddyn nhw fod ar waith cyn ailagor rhannau o'r economi ac y gall byd busnes gynllunio yn unol â hynny? A wnewch chi gadarnhau pa un a fyddwch chi'n cyflwyno map ffyrdd sydd â phyrth ac amodau eglur i deithio drwyddyn nhw fel bod busnesau yn gwybod pryd y byddan nhw'n cael ailagor a dechrau masnachu? Oherwydd dyna fyddai'r adferiad gorau y gall unrhyw fusnes ddisgwyl ei gael—trwy fasnachu o dan amodau arferol.

Gadewch i mi helpu'r Aelod yr eildro o ran ysgolion. Byddwn yn dychwelyd myfyrwyr i ysgolion cyn gynted ag y bydd yn ddiogel i wneud hynny. Y cyngor sydd gennym ni yw na fyddai'n ddiogel gwneud yr hyn y mae e'n ei awgrymu. Os mai polisi'r Blaid Geidwadol yng Nghymru yw dychwelyd plant i amodau nad ydyn nhw'n ddiogel iddyn nhw na'u staff, yna gadewch iddo ddweud hynny. Ni wnaiff y Llywodraeth hon hynny; byddwn yn dilyn y wyddoniaeth, beth bynnag sy'n digwydd mewn mannau eraill. Y wyddoniaeth yw bod yn rhaid i chi ddychwelyd plant mewn cyfrannau ac mae'n rhaid i chi oedi rhwng pob un. Cyflwynais fap ffyrdd Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr; fe'i diweddarwyd gennym ni unwaith eto ddydd Gwener yr wythnos diwethaf. Rwy'n gobeithio bod yr Aelod wedi cael cyfle i ystyried hwnnw. Ni fyddai angen iddo ofyn i mi am un pe byddai wedi mynd i'r drafferth i wneud hynny. Mae hwnnw yn nodi'r ffordd y byddwn ni'n codi'r cyfyngiadau sy'n angenrheidiol ar hyn o bryd i fusnesau ac yn ein bywydau personol. Mae'n amlwg o'r hyn y mae ef wedi ei ddweud heddiw y byddai busnesau yng Nghymru yn gwybod ble'r oedden nhw pe byddai ef wrth y llyw, oherwydd ni fydden nhw'n dychwelyd o gwbl, oherwydd byddai'n eglur na fyddai'n gallu gwneud hynny a gwneud yr hyn y mae newydd ei ddweud o ran addysg. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn dilyn ei gyngor ar hynny. Os byddwn ni mewn sefyllfa i ddechrau ailagor busnesau yng Nghymru yn gynharach nag y byddai ef yn gallu gwneud hynny, yna dyna fyddwn ni'n ei wneud. Byddwn ni'n gwneud hynny mewn partneriaeth, wrth gwrs, â sefydliadau busnes, fel y byddwn ni yn ei wneud bob amser, a byddwn yn trafod y posibiliadau hynny gyda nhw yn ystod y tair wythnos sydd gennym ni nawr cyn i'r adolygiad nesaf ddod i ben.

Prif Weinidog, rydych chi wedi mabwysiadu eich tôn nawddoglyd arferol. Efallai mai chi yw'r athro yn y Bae, ond chi yw'r athro heb gynllun allan o'r cyfyngiadau symud ac mae hynny yn broblem wirioneddol i'r economi ac i blant ysgol ar hyd a lled Cymru. Yr hyn y gallwch chi ei wneud gyda'r pwerau sydd ar gael i chi yw rhoi rhywfaint o gymorth i fusnesau drwy ymestyn y cynllun rhyddhad ardrethi busnes. A wnewch chi o leiaf yn y trydydd cwestiwn hwn ymateb yn gadarnhaol ac ymrwymo heddiw i ymestyn y cynllun rhyddhad ardrethi busnes sydd wedi cael ei ymestyn mewn rhannau eraill o'r DU ac a fyddai'n rhyddhad i lawer o fusnesau sy'n wynebu biliau ardrethi busnes? Oherwydd yn absenoldeb unrhyw gynllun cydlynol i ddod â'r economi allan o'r cyfyngiadau symud a chyda'r dystiolaeth a ddarparwyd gan y Ffederasiwn Busnesau Bach bod distawrwydd llwyr yn dod gan Lywodraeth Cymru, ceisiwch dynnu un ysgogiad o leiaf i helpu'r economi adennill ei hyder.

Llywydd, mae 64,000 o fusnesau yng Nghymru eisoes wedi cael rhyddhad ardrethi o ganlyniad i benderfyniadau'r Llywodraeth hon yng Nghymru. Rwy'n deall pa mor bwysig yw hynny i fusnesau, ond byddwn yn aros tan ddydd Mercher yr wythnos nesaf, 3 Mawrth, i weld cyllideb y Canghellor, fel ein bod ni'n eglur ynghylch faint o arian sydd gennym ni fel Llywodraeth at yr holl wahanol ddibenion y mae'n rhaid i ni eu cyflawni yn y flwyddyn ariannol nesaf. Os bydd y Canghellor yn darparu ar gyfer rhyddhad ardrethi, yna byddwn ni'n gallu darparu rhyddhad ardrethi yma yng Nghymru. Nid wyf i'n barod i ymrwymo i ddefnyddio'r arian sydd gennym ni y flwyddyn nesaf tan fy mod i'n eglur ynghylch cwantwm y cyllid a fydd ar gael nid yn unig i fusnesau, ond i gynorthwyo'r gwasanaeth iechyd yn ystod y pandemig hwn, i gynorthwyo awdurdodau lleol yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud, i wneud yn siŵr bod sefydliadau'r trydydd sector, y celfyddydau, yr holl bethau niferus hynny y mae'n rhaid i ni roi sylw iddyn nhw—tan yr wyf i'n gwybod faint o arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf, nid wyf i'n barod i ddod i gasgliad ar unrhyw un agwedd arno. Byddai gwneud hynny yn anghyfrifol. Cyn gynted ag y byddwn ni'n gwybod, ddydd Mercher yr wythnos nesaf, pa un a fydd Cymru yn colli arian unwaith eto y flwyddyn nesaf, fel sydd wedi digwydd ar gynifer o achlysuron yn ystod y 10 mlynedd y mae ei Lywodraeth ef wedi gorfodi cyni cyllidol ar Gymru, neu pa un a yw'r arian sydd ei angen arnom ni gennym ni i ymateb i alwadau busnesau ac eraill—cyn gynted ag y byddwn ni'n gwybod, bydd y Llywodraeth hon yn gwneud dyraniadau i'r sectorau allweddol hynny yn ystod mis Mawrth. Rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn ni mewn sefyllfa i wneud fel y mae arweinydd y Ceidwadwyr yn y fan yma wedi ei awgrymu, a chynnig cymorth pellach i fusnesau yng Nghymru, ond ni fyddwn ni mewn sefyllfa i wneud hynny tan y byddwn ni'n gwybod beth sydd gan ei Lywodraeth ef yn San Steffan ar y gweill ar ein cyfer.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Prif Weinidog, faint o weithwyr gofal yng Nghymru sy'n cael llai na'r cyflog byw gwirioneddol ar hyn o bryd?

Rwy'n eithaf sicr y bydd yr Aelod yn gallu rhoi ateb i mi i'r cwestiwn hwnnw. Rwy'n gwbl ymwybodol bod gofal cymdeithasol a ddarperir yn gyhoeddus yn y rhan fwyaf o Gymru yn darparu'r cyflog byw gwirioneddol, ac yn y sector preifat, lle darperir y rhan fwyaf o ofal preswyl, ceir cyflogwyr nad ydyn nhw wedi gwneud hynny hyd yn hyn. Rydym ni'n defnyddio ein cymorth grant i'r sector i annog y ddarpariaeth o'r cyflog byw gwirioneddol, ac rydym ni'n gobeithio y byddwn ni'n gallu gwneud cynnydd sylweddol o ganlyniad i'r arian ychwanegol yr ydym ni'n ei ddarparu.

Yn ôl y Resolution Foundation, Prif Weinidog, mae mwy na hanner yr holl weithwyr gofal yng Nghymru yn cael llai na'r cyflog byw gwirioneddol ar hyn o bryd—cyflogau tlodi, mewn geiriau eraill. Roedd hynny yn annerbyniol cyn y pandemig ac mae'n sicr yn annerbyniol nawr. Nid fy marn i yn unig yw hynny; dyna'r farn a fynegwyd hefyd yn ddiweddar gan ddirprwy arweinydd eich plaid, Angela Rayner, sydd wedi galw ar y Llywodraeth yn Lloegr i ymrwymo i isafswm cyflog o £10 yr awr i weithwyr gofal. A ydych chi'n barod i gyfateb yr ymrwymiad hwnnw i isafswm cyflog o £10 yr awr i'r holl weithwyr gofal yma yng Nghymru?

Rwy'n sicr yn cytuno â'r Aelod ei bod hi'n annerbyniol nad yw pobl sydd wedi gwneud cymaint yn y rheng flaen yn ystod y pandemig yn cael eu talu ar lefel sy'n cydnabod gwerth a phwysigrwydd y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Wrth gwrs, os bydd fy mhlaid i yn San Steffan yn llwyddo i berswadio Llywodraeth y DU i wneud taliad o'r fath, bydd arian a fydd yn dod i Gymru i ganiatáu i ni ariannu ymrwymiad o'r fath. Ond mae'n rhaid i mi ofyn i mi fy hun bob amser o ble fydd yr arian yn dod. Wythnos ar ôl wythnos, mae'n gofyn i mi wario arian nad yw ganddo ef ac nad yw gennyf i, ac rwy'n cadw cyfanswm o'i ymrwymiadau niferus iawn sydd heb eu hariannu, y mae'n ceisio eu pwyso arnaf i yn gyson. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r arian sydd gennym ni mewn ffordd a fyddai'n hyrwyddo talu'r cyflog byw gwirioneddol yn y sector gofal cymdeithasol. Buddsoddiad busnes yw hwnnw, yn fy marn i, i'r sefydliadau preifat hynny sy'n methu â gwneud hynny ar hyn o bryd. Yn yr arian yr ydym ni'n ei ddarparu, rydym ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr bod hynny yn cael ei wneud yn flaenoriaeth iddyn nhw. Os daw mwy o arian i ni, byddwn yn gallu gwneud hyd yn oed mwy.

Prif Weinidog, mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi ymrwymo y llynedd i sicrhau bod pob gweithiwr gofal yn yr Alban yn cael y cyflog byw gwirioneddol. Pam nad ydych chi'n barod i wneud yr ymrwymiad hwnnw yma yng Nghymru? Mae'r undebau yn galw amdano, mae'r sector gofal yn galw amdano, mae Sefydliad Bevan yn galw amdano. Byddai, rydych chi yn llygad eich lle, byddai'n flaenoriaeth i'w gyflawni i Lywodraeth Plaid Cymru. Mae'r Blaid Lafur wedi ymrwymo i'w gefnogi yn Lloegr a'r Alban. Maen nhw newydd gynnig gwelliant yno yr wythnos hon i fynd ymhellach nag ymrwymiad presennol Llywodraeth yr Alban. Pam na wnewch chi ymrwymo i'w wneud fel Llywodraeth, i wneud yr un ymrwymiad, lle mae gennych chi'r grym i wneud cymaint o wahaniaeth i ddegau o filoedd o fywydau gweithwyr gofal, a'r bobl sy'n dibynnu arnyn nhw?

Yr unig flaenoriaeth sydd gan arweinydd Plaid Cymru yw gwneud areithiau sy'n swnio'n dda lle mae'n addo i unrhyw un y bydd yn gallu datrys eu problemau. Felly, mae hyn yn flaenoriaeth iddo fe—wel, mae'n braf cael gwybod hynny. Yr wythnos diwethaf, roedd yn flaenoriaeth iddo wario arian ar brydau ysgol am ddim. Yr wythnos cyn hynny, roedd yn flaenoriaeth iddo ddarparu gofal plant i bob teulu â phlentyn dros un oed. Yr wythnos cyn hynny y flaenoriaeth oedd gwario £6 biliwn ar fuddsoddiad, nad oes ganddo. Mae blaenoriaethau, Lywydd, yn golygu nid yn unig dweud pethau y mae'n credu y bydd pobl eisiau eu clywed. Mae'n golygu gorfod gwneud penderfyniadau sy'n cyd-fynd â realiti llym cyllidebau â'r uchelgeisiau sydd gennym ni. Roedd gan y Llywodraeth hon uchelgais wirioneddol i wella amodau yn y gweithlu gofal cymdeithasol. Dyna pam y gwnaethom ni benderfynu y byddai'n broffesiwn cofrestredig. Mae gennym ni uchelgais wirioneddol i wneud yn siŵr bod pobl yn cael eu talu yn briodol ynddo, a byddwn yn dod o hyd i'r arian i gyflawni ein blaenoriaethau. Mae ychwanegu, wythnos ar ôl wythnos, at restrau dymuniadau heb eu costio o gwbl, sef y cwbl sydd ganddo ef byth i'w gynnig i mi, wir yn berfformiad rhyfeddol o economeg fwdw y mae'n ei gonsurio yn y fan yma bob wythnos, ac mae wedi gwneud hynny unwaith eto heddiw.

I roi dim ond dau gam gweithredu penodol, mae dros 6,500 o fenywod ledled Cymru wedi defnyddio gwasanaeth Cymru'n Gweithio yn ystod y cyfyngiadau symud, ac mae'r grant dechrau busnes wedi denu 60 y cant o'i geisiadau oddi wrth fenywod. Mae hyn i gyd a mwy yn cael ei ddwyn ynghyd yng nghyhoeddiad heddiw o'n cenhadaeth cydnerthedd economaidd ac adeiladu.

Diolch am yr ymateb. Rydym ni'n gwybod bod menywod, yn anffodus, wedi cael eu heffeithio yn anghymesur gan y pandemig, gan fod menywod yn cynrychioli 80 y cant o wasanaethau gofal plant, gofal a hamdden, 75 y cant mewn gwasanaethau gweinyddol ac ysgrifenyddol, a 60 y cant yn gweithio ym maes gwerthu a gwasanaethau cwsmeriaid—sectorau sydd wedi eu taro'n galed. Rydym ni newydd siarad am ofal plant, ond rwy'n credu mai un o'r newidiadau mwyaf hanfodol y gallech chi ei wneud fyddai bod gan fenywod sy'n chwilio am waith a/neu hyfforddiant fynediad at ofal plant, yn ogystal â'r rhai sydd yn y cynllun presennol, fel y gallan nhw deimlo eu bod wedi'u grymuso i fynd allan i weithio eto. Rydym ni'n aros i weld a yw Llywodraeth y DU wedi gweithredu yn anghyfreithlon i leihau taliadau'r cynllun cymhorthdal incwm hunangyflogaeth i fenywod sydd wedi cymryd absenoldeb mamolaeth. Hoffwn wybod yn y fan yma heddiw pa un a yw Llywodraeth Cymru wedi cymryd unrhyw gamau i gynorthwyo mamau newydd yng Nghymru, a fydd wedi cael ergyd ariannol annheg gan y methiant hwn. Pa risgiau a nodwyd yn eich cynllun ailgodi'n gryfach? Rydym ni'n gwybod bod cau ysgolion wedi effeithio ar fenywod, sy'n gwneud llawer o'r gofal plant a'r addysgu. Sut gwnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau y bydd Cymru nid yn unig yn ailgodi’n gryfach, ond yn ailgodi'n gyfartal?

Gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â'r safbwyntiau yr oedd Bethan Sayed yn eu mynegi ar ddiwedd ei chwestiwn atodol. Nid wyf i erioed wedi defnyddio'r mantra 'ailgodi'n gryfach' fy hun; rwyf i bob amser yn dweud 'ailgodi'n decach', oherwydd os nad yw'n decach, nid yw'n mynd i fod yn well. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at yr effaith anghymesur y mae'r 12 mis diwethaf wedi ei chael ar fenywod yng Nghymru, fel y mae ar bobl ifanc, fel y mae ar bobl o gymunedau BAME. Mae Llywodraeth Cymru yn lobïo Llywodraeth y DU drwy'r amser pan ei bod wedi cymryd camau nad ydym ni'n eu cymeradwyo ac nad ydyn nhw'n cyd-fynd â'n dymuniad i greu Cymru fwy cyfartal, fel y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn ofynnol i ni ei wneud. Pan fyddwn ni'n cyhoeddi ein penderfyniadau gwario a'r penderfyniadau yr ydym ni wedi eu gwneud yn ystod y cyfyngiadau symud, rydym ni'n eu hategu gydag asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb, gan ein bod ni'n ceisio gweld yr holl benderfyniadau hynny drwy lens yr effaith ar gydraddoldeb y mae'r penderfyniadau hynny yn ei chael ar bobl. Rydym ni'n cyhoeddi'r effeithiau hynny ar gydraddoldeb ochr yn ochr â'r penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud.

Rwy'n falch iawn yn wir ein bod ni'n cael dadl ffrwythlon yma yng Nghymru drwy'r amser ynglŷn â sut y gallwn ni wneud mwy a gwneud yn well i wneud yn siŵr bod y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud yn ystod y pandemig, ac yn enwedig wrth i ni ddod allan ohono, yn canolbwyntio ar y bobl hynny y mae eu hanghenion fwyaf, lle mae'r effaith niweidiol wedi bod y mwyaf dwys, a lle y gallwn ni ddefnyddio'r pwerau sydd gennym ni i wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Yn yr ystyr hwnnw, mae fy man cychwyn i a man cychwyn yr Aelod yr un fath. Efallai y byddwn ni'n dod i wahanol gasgliadau ynghylch gweithrediad ymarferol rhai o'r pethau hynny, ond nid wyf am funud yn anghydweld â byrdwn sylfaenol yr hyn y mae hi wedi ei ddweud y prynhawn yma.

Rwy'n credu bod hynny yr un fath i bob un ohonom ni, Prif Weinidog. Gadewch i ni edrych yn gyflym ar yr effaith anghymesur honno. Mae gennym ni 72 y cant o famau sy'n gweithio yn gweithio llai o oriau ac yn torri eu henillion oherwydd diffyg gofal plant, ac yn ystod y cyfyngiadau symud roedd mamau yn gwneud 35 y cant o oriau gwaith di-dor yr oedd y tad cyffredin yn ei wneud. Rwy'n siŵr nad oedd y ffigurau hynny o adroddiad 'Cyflwr y Genedl' Chwarae Teg yn eich synnu rhyw lawer. Ond beth am y ffaith bod menywod yng Nghymru ddwywaith mor debygol â dynion o fod yn weithwyr allweddol, oherwydd os edrychwch chi ar y ffigurau hynny gyda'i gilydd, mae'n amlwg bod cyfran sylweddol o weithwyr allweddol benywaidd wedi camu yn ôl o'r gwaith oherwydd gofynion eraill arnyn nhw a ysgogwyd gan COVID? Ni waeth beth fo'r ddarpariaeth canolfannau ysgol, lle'r oedd presenoldeb yn is na'r disgwyl ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n gofyn 'pam?' eich hun, maes o law, menywod sydd wedi gorfod—ac rwy'n golygu 'gorfod'—rhoi eu cyflogwyr yn ail. Gan mai gweithwyr sector cyhoeddus fydd y rhan fwyaf o'r gweithwyr allweddol hynny—yn amlwg, ceir gweithwyr sector preifat hefyd—pa ysgogiadau sydd ar gael i chi i sicrhau nad yw eu rhagolygon o ran cyflog a dyrchafiad yn cael eu peryglu gan eu hanes gwaith yn ystod cyfnod COVID?

Rwy'n cytuno bod y pwynt olaf yn un pwysig. Rwy'n ofni nad wyf i'n meddwl ein bod ni i gyd yn dechrau o'r un lle. Pe byddem ni, ni fyddai gennym ni Lywodraeth nad yw'n barod o hyd i sicrhau y bydd yr £20 ychwanegol bob wythnos i bobl sy'n hawlio credyd cynhwysol yn parhau y tu hwnt i ddiwedd mis Mawrth, oni fyddai? Mae hwnnw yn benderfyniad a fydd yn disgyn yn anghymesur iawn yn wir ar fenywod a'r gwaith y maen nhw'n ei wneud mewn teuluoedd. Ac nid yw'r cynllun ffyrlo ychwaith yn seiliedig ar y math o egwyddorion y mae'r Aelod newydd eu hamlinellu. Gwrthodwyd saith o bob 10 cais am ffyrlo i famau sy'n gweithio—dyna a ganfu'r TUC yn yr adroddiad y maen nhw wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar. Felly, mae gen i ofn nad yw mor hawdd â dweud, 'Rydym ni i gyd eisiau gwneud y peth iawn', oherwydd nid yw'n ymddangos i mi bod pawb yn y sefyllfa honno. Rwy'n cytuno, fodd bynnag, â'r peth olaf a ddywedodd Suzy Davies, sef y bydd pethau y gallem ni eu gwneud efallai wrth i bobl ddychwelyd i'r gwaith, y tu hwnt i coronafeirws ac yn sicr yn y gwasanaethau cyhoeddus, lle mae gan bobl fylchau yn eu cyflogaeth oherwydd y bu'n rhaid iddyn nhw ymdrin â'r gwahanol ofynion niferus y mae coronafeirws wedi eu gorfodi arnyn nhw, ni ddylen nhw fod o dan anfantais i'r hirdymor oherwydd y ffordd y bu'n rhaid iddyn nhw wneud penderfyniadau i ymdrin â'r pwysau niferus sy'n disgyn arnyn nhw yn ystod argyfwng.

Prif Weinidog, fel yr ydych chi wedi ei ddweud mor aml, menywod yn y gweithle sydd wedi bod yn anghymesur ar y rheng flaen o ran amlygiad i'r pandemig. Maen nhw'n gweithio ym meysydd manwerthu a gofal ac iechyd a swyddi eraill sy'n wynebu'r cyhoedd yn anghymesur, ac mewn swyddi achlysurol neu â chyflogau isel lle gall llais undebol y gweithlu fod yn wannach yn anffodus, ac eto gall y pwysau fod yn fwy i ddod i weithio ar bob cyfrif, gan gynnwys iechyd a llesiant personol, ac mae'r pwysau domestig i roi bwyd ar y bwrdd a thalu'r biliau hefyd yn ddifrifol.

Felly, Prif Weinidog, wrth i'r broses o gyflwyno'r brechlyn fynd rhagddi a'r gobaith yw y gallwn ni ragweld mwy o enillion yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf i lawer o weithleoedd, gan gynnwys gwasanaethau manwerthu a phersonol nad ydynt yn hanfodol a lletygarwch, lle mae menywod wedi'u gorgynrychioli unwaith eto mewn swyddi sy'n wynebu cwsmeriaid, yna beth arall allwn ni ei wneud na wnaethom ni y llynedd i sicrhau bod cyflogwyr yn rhoi pob mesur posibl ar waith i ddiogelu eu staff a'u cwsmeriaid yn y gwaith a bod gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru y mesurau cywir ar waith i gynorthwyo'r rhai y mae'n rhaid iddyn nhw fod yn absennol o'r gweithle am resymau sy'n ymwneud â COVID, ac yn bwysig nad yw Llywodraeth y DU yn torri'r £20 yr wythnos hwnnw o gredyd cynhwysol, oherwydd bydd hynny yn ergyd drom i fenywod yn y gwaith ac yn y cartref hefyd?

Wel, Llywydd, rwy'n siŵr y bydd Huw Irranca-Davies yn cydnabod y camau y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi eu cymryd i ddiogelu gweithluoedd lle mae menywod wedi'u cynrychioli yn anghymesur, felly roedd ein penderfyniad yn gynnar i sicrhau bod cyfarpar diogelu personol ar gael am ddim yn y sector gofal cymdeithasol yn sicrwydd pwysig iawn bod y gweithwyr hynny yn gwybod y bydden nhw'n cael yr amddiffyniad y mae hynny wedi ei ddarparu. Fel y gwyddoch, mae cartrefi gofal dros ein ffin yn gorfod talu amdano, ond gwnaethom ni'r penderfyniad o'r cychwyn mai amddiffyn y gweithwyr hynny oedd ein prif flaenoriaeth ac roedd cael yr amddiffyniad yr oedd ei angen arnyn nhw a'i gael iddyn nhw am ddim yn fuddsoddiad gennym ni yn llesiant y gweithlu hwnnw, ac felly hefyd y cynllun parhaus sydd gennym ni i wneud yn siŵr bod pobl yn cael tâl salwch llawn yn y sector gofal cymdeithasol, fel nad ydyn nhw'n teimlo, fel y dywedodd Huw Irranca, bod yn rhaid iddyn nhw ddod yn ôl i'r gwaith pan fyddan nhw'n gwybod nad yw'n iawn iddyn nhw wneud hynny. Ac yn y maes manwerthu lle mae menywod, unwaith eto, yn rhan anghymesur o'r gweithlu, cyhoeddasom ym mis Ionawr y byddai'n rhaid i weithleoedd gynnal asesiadau risg newydd gyda safonau uwch i wneud yn siŵr bod gweithleoedd yn ddiogel rhag amrywiolion newydd y clefyd. Ac fe'n cynorthwywyd i wneud hynny gan gyflogwyr yma yng Nghymru. A bydd y safonau uwch hynny—gwneud yn siŵr bod gweithleoedd yn cael eu diogelu yn briodol a bod popeth yn cael ei wneud i wneud yn siŵr bod gweithwyr a phobl sy'n defnyddio'r lleoliadau hynny yn cael eu cadw'n ddiogel—yn parhau i fod yn flaenllaw ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud fel Llywodraeth yn ystod gweddill y flwyddyn galendr hon, pan fydd coronafeirws yn dal i fod yn rhan o'n bywydau.

Ac fe ddywedaf eto, gan fy mod i'n cytuno gymaint â Huw Irranca-Davies: mae'r syniad y gallai hyd at draean o deuluoedd sy'n gweithio yng Nghymru ganfod eu hunain gyda £1,000 yn llai i ddiwallu anghenion eu teuluoedd—pobl sy'n defnyddio'r arian hwnnw i wneud pethau syml fel cadw'r goleuadau ymlaen a chadw bwyd ar y bwrdd—mae'r syniad bod y Llywodraeth hon wedi cadw'r teuluoedd hynny yn aros, heb wybod beth fyddai eu sefyllfa, mae'n greulondeb gwirioneddol. Dychmygwch fyw o dan yr amodau hynny a gwybod na fyddech chi, ymhen ychydig wythnosau'n unig, yn cael y cymorth ychwanegol hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn gywilyddus, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd y Canghellor, ar 3 Mawrth, o'r diwedd yn gwneud iawn am y trallod y mae hynny wedi ei achosi i'r teuluoedd hynny.

Diolchaf i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Yn ystod y pandemig, mae gyrwyr tacsis wedi gallu cael cymorth ariannol gan y gronfa adfer economaidd, gan gynnwys pedair rownd o grantiau dewisol. Dyrannwyd £1.1 miliwn arall ar gyfer cyfarpar diogelu personol am ddim a chynhyrchion glanhau i yrwyr i'w helpu i amddiffyn eu hunain a theithwyr rhag COVID-19.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Hoffwn dalu teyrnged i undeb Unite am dynnu sylw at y graddau yr oedd gyrwyr tacsis yn dioddef o fethu â bod yn gymwys ar gyfer grantiau Llywodraeth y DU. A hefyd i dalu teyrnged i Lywodraeth Cymru am estyn allan at yrwyr tacsis a chaniatáu iddyn nhw gael rhywfaint o iawndal wedi'i dargedu am ddiflaniad y rhan fwyaf o'u cwsmeriaid o ganlyniad i gyfyngiadau'r pandemig. Rwy'n credu ei bod yn enghraifft wych o sut mae'r Llywodraeth wedi defnyddio ei hadnoddau cyfyngedig i lenwi bylchau mewn cymorth i fusnesau bach a gweithwyr llawrydd nad yw ar gael mewn mannau eraill. Ond rwyf i hefyd eisiau talu teyrnged i'r gyrwyr tacsis eu hunain, oherwydd o ganlyniad i'r symiau eithaf bach hyn o arian yr ydych chi wedi eu darparu iddyn nhw, fe wnaethon nhw benderfynu ymateb trwy godi dros £10,000 yng Nghaerdydd i dri banc bwyd lleol, ac roedd yn deimlad eithaf diymhongar gweld siec yn cael ei roi yng nghanolfan Al-Ikhlas yn Adamsdown, sydd wedi bod yn darparu parseli bwyd wythnosol i bobl mewn angen dybryd ers dros flwyddyn. Felly, rwy'n meddwl—

A allwch chi ddod at eich cwestiwn, nawr, Jenny Rathbone?

Gallaf, diolch. Felly, gan edrych i'r dyfodol a'n hangen i sicrhau bod gennym ni system cludiant cyhoeddus lân, wedi'i datgarboneiddio, pa gymorth ariannol ellid ei ddarparu i yrwyr tacsis i ganiatáu iddyn nhw uwchraddio eu cerbydau i'r safonau aer glân y byddwn yn eu gwneud yn ofynnol yn y dyfodol, fel y byddan nhw'n gallu parhau i wasanaethu'r cymunedau y mae'n amlwg bod ganddyn nhw gymaint o feddwl ohonyn nhw?

Wel, Llywydd, diolchaf i Jenny Rathbone. Hoffwn ymuno â hi i dalu teyrnged i waith gyrwyr tacsis yma yng Nghaerdydd, sydd wedi gweithio mor galed i allu cynorthwyo'r banciau bwyd hynny. Mae ganddi hi a minnau—a llawer o Aelodau eraill yn y Senedd heddiw, rwy'n siŵr—nifer sylweddol o yrwyr tacsis sy'n byw yn ein hetholaethau, ac fe'u tarwyd yn galed iawn gan y pandemig—yn galed iawn. Rwy'n falch iawn bod ein cronfeydd dewisol yn arbennig wedi cael effaith ar y sector. Roedd Cyngor Caerdydd, erbyn dydd Gwener yr wythnos diwethaf, wedi cymeradwyo dros 2,700 o grantiau dewisol i'r rhai â'r alwedigaeth ddatganedig 'gyrrwr tacsi', gwerth dros £5 miliwn. A bydd y rownd ddiweddaraf—y £30 miliwn a gyhoeddwyd ar y pumed o'r mis hwn—yn darparu grant pellach o £2,000 i yrwyr tacsi hunangyflogedig.

Mae moderneiddio'r fflyd yn her wirioneddol iddyn nhw. Dyna pam yr ydym ni wedi bod yn falch iawn o ddatblygu nifer o gynlluniau arbrofol tacsis gwyrdd ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, yn sir Benfro ac yn Sir Ddinbych, i ganiatáu i yrwyr ddefnyddio cerbydau dim allyriadau ar sail ceisio cyn prynu am ddim. Mae hanner cant o dacsis yn cael eu prynu, gyda 30 diwrnod i yrwyr tacsi eu defnyddio yn rhad ac am ddim, yn y gobaith y bydd hynny yn ysgogi galw yn y sector am y math o drafnidiaeth y mae Jenny Rathbone wedi ei hyrwyddo ers amser maith. Rydym ni'n edrych, fel Llywodraeth, ar ddewisiadau ar gyfer grantiau, trefniadau prydlesu ac yn y blaen, fel y gallwn ni ysgogi'r awydd am y math hwnnw o ddarpariaeth. Byddwn ni yno i gynorthwyo'r sector yn hynny hefyd.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth gweithredol i bob merch a menyw ifanc yng Nghymru i astudio pynciau STEM a dilyn gyrfaoedd STEM. Rydym ni'n darparu cyllid blynyddol i sefydliadau STEM yn y sector addysg. Eleni, bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ar gydraddoldeb rhywiol mewn pynciau STEM, i'w gynnal yma yng Nghymru.

Diolch, Prif Weinidog. Drwy gydol y pandemig, rydym ni wedi gweld gwaith a llwyddiannau rhyfeddol gwyddonwyr a pheirianwyr. O gynhyrchu brechlynnau yn yr amser cyflymaf erioed i systemau profi, nodi amrywiolion newydd, cynhyrchu dadansoddiadau data a datblygu meddyginiaethau a chyfarpar diogelu newydd, mae'r pandemig wedi tynnu sylw at swyddogaeth hanfodol STEM.

Ymhlith y llwyddiannau hynny bu rhai menywod anhygoel yn arwain: Dr Moore, a arweiniodd yr ymdrech i sefydlu profion COVID yng Nghymru; Dr Hayhurst, sef y prif wyddonydd ar ffurf newydd o brofion cyflym; ac, wrth gwrs, Dr Gillian Richardson, sy'n arwain ein rhaglen frechu COVID wych yng Nghymru, sef y cyflymaf o holl wledydd y DU. Mae'r menywod hyn yn arwain yn eu meysydd, ond, yn anffodus, rydym ni i gyd yn gwybod bod menywod a merched yn llawer llai tebygol o astudio pynciau STEM yn yr ysgol, ac, o'r herwydd, nid ydyn nhw'n dilyn ymlaen i'r gyrfaoedd hyn.

Mae'r pandemig wedi dyrchafu ein gwyddonwyr a'n peirianwyr i lwyfan cyhoeddus, ac wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw eu gwaith i bob un ohonom ni. Sut gallwn ni ddefnyddio'r flwyddyn ddiwethaf hon i hyrwyddo pynciau STEM i'n menywod ifanc a'n merched, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael mwy fel Dr Moore, Dr Hayhurst a Dr Richardson yn y dyfodol?

Diolchaf i Jayne Bryant am hynna ac rwy'n cytuno â hi am ansawdd rhagorol unigolion sydd gennym ni yma yng Nghymru fel esiamplau i fenywod ifanc sy'n ystyried gyrfaoedd mewn pynciau STEM. Cafwyd rhywfaint o gynnydd da yn ddiweddar; mae mwy o ferched na bechgyn yn astudio bioleg, ffiseg a chemeg yng Nghymru ar lefel TGAU erbyn hyn, ac mae dros hanner ein bron i 20,000 o brentisiaethau STEM yng Nghymru bellach wedi'u llenwi gan fenywod ifanc yn hytrach na dynion ifanc. Felly, ceir rhai datblygiadau arloesol sy'n digwydd.

Mae esiamplau yn bwysig iawn yn hynny o beth. Y bwrdd menywod mewn STEM sydd gennym ni yma yng Nghymru—cyfarfu fis Hydref diwethaf ac roedd ein cyd-Aelodau Jane Hutt a Kirsty Williams yn bresennol i egluro cefnogaeth Llywodraeth Cymru i arweinyddiaeth menywod yn y pynciau hynny yma yng Nghymru ac yn y swyddi hynny y tynnodd Jayne Bryant sylw atynt, a'r ffordd y gallan nhw ysbrydoli eraill i ddilyn yn ôl eu traed.

Gwn y bydd gan Jayne Bryant ddiddordeb bod Gyrfa Cymru, ddechrau mis Mawrth, yn cynnal digwyddiad sy'n agos iawn at ei rhan hi o'r byd, wedi ei gynllunio yn benodol i geisio denu menywod ifanc i'r swyddi mewn proffesiynau lled-ddargludyddion ac yn y blaen sydd wedi'u clystyru o amgylch de-ddwyrain Cymru, a lle mae perswadio menywod ifanc i feddwl am y swyddi hynny fel eu dyfodol yn rhan bendant o'r ffordd y mae'r digwyddiad hwnnw yn cael ei drefnu.

Prif Weinidog, rwy'n 42 oed erbyn hyn ac roedd gen i un neu ddau o ffrindiau—menywod cryf—a oedd y cyntaf o'u math, flynyddoedd lawer iawn yn ôl, pan oeddwn i'n iau, a gafodd yrfaoedd disglair fel peirianwyr mewn amgylchedd sy'n cael ei reoli yn llwyr gan ddynion; nid oedd yn bodoli bron pan oeddwn i'n iau. Mae'r sefyllfa, fel yr amlinellwyd nawr, wedi gwella'n fawr iawn, ond mae ganddi ffordd bell i fynd o hyd i fod fel y dylai fod.

Mae'r rhain yn feysydd hanfodol yr ydym ni angen i genedlaethau'r dyfodol o bob rhyw ragori ynddyn nhw nawr, gan ei gwneud yn fwy hygyrch i fenywod yn arbennig, yn amlwg, ac annog menywod i ymrwymo iddyn nhw. Fel yr ydych chi wedi ei amlinellu, mae'r nifer sy'n manteisio ar brentisiaethau wedi gwella, ond mae ffordd bell i fynd o hyd. Mae cyngor gyrfaoedd mewn ysgolion yn tueddu i lywio menywod tuag at brentisiaethau sydd mewn sectorau lle mae cyflog yn llai na'r rhai sy'n llawn dynion. Ond beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau o ran cyngor gyrfaoedd mewn ysgolion? A sut ydych chi'n gweithio gyda'r Comisiwn Gwaith Teg i atal anghydraddoldeb rhwng y rhywiau rhag parhau ac i gyflawni'r amcanion cydraddoldeb y mae eich Llywodraeth wedi eu pennu? Diolch.

Wel, Llywydd, mae'r digwyddiad y cyfeiriais ato wrth ateb cwestiwn Jayne Bryant yn ddigwyddiad a fydd yn cael ei redeg gan y gwasanaeth gyrfaoedd, felly byddwn yn siomedig iawn pe byddai'r gwasanaeth gyrfaoedd yn parhau yn fwriadol â chyfarwyddiadau ystrydebol i ddynion ifanc neu fenywod ifanc yn y gweithle, ac rwy'n siŵr nad dyna yw bwriad y gwasanaeth.

Mae'n frwydr galed, fel y bydd yr Aelod yn gwybod. Rwy'n cytuno â hi bod llawer mwy y mae angen ei wneud. Mae gen i ŵyr ifanc, ac mae'n rhaid i chi weithio yn galed iawn i wneud yn siŵr nad ydych chi'n prynu pethau sy'n cael eu gwthio atom ni i gyd fel y pethau iawn i fechgyn ifanc eu cael, yn hytrach na chynnig syniad mwy cytbwys o sut y gallai bywyd fod. Ac mae hynny'n sicr yn wir i fenywod ifanc sydd wedi cael yr holl bethau hynny wedi eu gwthio atyn nhw gan y byd masnachol ac yn y blaen. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn torchi ei llewys ac yn gwthio i'r cyfeiriad arall, gan ddefnyddio'r gwasanaethau sydd gennym ni, a'r nifer fawr o bobl sydd yno mewn busnesau preifat yn ogystal ag yn y gwasanaeth cyhoeddus sydd eisiau gwneud yn siŵr bod yr amrywiaeth ehangach honno o gyfleoedd yn cael ei hyrwyddo yn gadarnhaol i fenywod ifanc a merched sy'n dod i mewn i'r gweithle. Rydym ni'n gwneud hynny mewn byd sydd yn dal i fod â rhai agweddau confensiynol eithaf dwfn ac yn y blaen, ond mae hynny'n golygu bod y gwaith hwnnw yn fwy angenrheidiol byth.

Cwestiwn 6, Helen Mary Jones.

[Anghylwadwy.]

Nid wyf i'n clywed cwestiwn Helen Mary.

Mae'n ddrwg gen i, Llywydd, rwy'n credu bod fy meicroffon yn y lle anghywir.

Oedd, roedd ar dop eich pen. [Chwerthin.]

Y lle anghywir, yn amlwg. Mae'n ddrwg gen i. [Chwerthin.]

Ewch ymlaen.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae brechlynnau'n cael eu rhoi ar hyn o bryd mewn 260 o safleoedd yn y byrddau iechyd sy'n cwmpasu Canolbarth a Gorllewin Cymru. Rydym ni'n dal ar y trywydd iawn ym mhob rhan o Gymru i gyflawni'r garreg filltir a nodwyd yn ein strategaeth frechu genedlaethol. Yn y dyddiau nesaf, byddwn yn mynd y tu hwnt i 1 filiwn dos o frechlyn a roddwyd yma yng Nghymru.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb a gwn fod y gwaith anhygoel sydd wedi ei wneud i gyflawni'r rhaglen frechu wedi creu argraff fawr arnom ni i gyd. Ond bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod teuluoedd a chyfeillion pobl ag anableddau dysgu sy'n byw mewn lleoliadau preswyl yn parhau i bryderu'n fawr am y ffaith nad yw'r bobl hynny y maen nhw'n poeni amdanyn nhw gymaint wedi cael eu blaenoriaethu hyd yma. Rwyf i'n bersonol wedi colli cyfrif o nifer y sylwadau yr wyf i wedi eu derbyn—o Lanelli i Bowys, o sir Benfro i Ben Llŷn—gan deuluoedd sy'n pryderu, ac o gofio bod Mencap yn amcangyfrif mai dim ond tua 3,500 o bobl yn y categori hwnnw o bobl ag anabledd dysgu sy'n byw mewn lleoliadau preswyl.

Roedd yn galonogol clywed y Gweinidog iechyd, Vaughan Gething, ar ITV yn dweud neithiwr y gallai fod canllawiau ar gael mewn diwrnod neu ddau i alluogi Llywodraeth Cymru i ddarparu'r brechlynnau hynny. Nawr, os gall hyn ddigwydd, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fydd ef a'r Gweinidog iechyd yn rhoi blaenoriaeth i bobl ag anabledd dysgu yng ngrŵp blaenoriaeth 6? Mae'r bwrdd iechyd lleol yn dweud wrthyf i bod y grŵp blaenoriaeth hwnnw yn hynod o fawr, ac rwy'n siŵr y byddai'n gysur enfawr i'r teuluoedd a'r ffrindiau hynny pe byddai'r Prif Weinidog a'i Weinidog iechyd yn gallu blaenoriaethu pobl ag anableddau dysgu o fewn blaenoriaeth 6, os eu bod nhw mewn gwirionedd yn mynd i gael eu cynnwys yn y flaenoriaeth honno.

Wel, Llywydd, diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn atodol pwysig yna, ac rwy'n credu bod rhywfaint o newyddion da yn dod i'r teuluoedd hynny sy'n bryderus, a hynny'n gwbl ddealladwy. Rwyf i wedi gweld y cyngor y bydd y Gweinidog yn ei ystyried heddiw ar y mater hwn o ran blaenoriaethu grŵp 6. Bydd Helen Mary Jones yn gwybod mai cyflyrau iechyd sylfaenol yw categori eang rhif 6, ac o fewn hynny mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yn nodi pobl ag anableddau dysgu difrifol a dwys. Ond mae'r cyngor yr wyf i wedi ei weld yn mynd at y Gweinidog yn argymell dull cynhwysol, lle mae'r dull yn canolbwyntio llai ar borthgadw nag ar sicrhau nad oes neb sydd â hawl i gael brechiad yn cael ei fethu.

Felly, y cynnig yw defnyddio cofrestrau meddygon teulu o bobl ag anabledd dysgu fel y sail i nodi unigolion cymwys, ac y dylai hynny gael ei ategu gan farn broffesiynol a gwybodaeth leol ehangach, a ddelir, er enghraifft, gan sefydliadau trydydd sector neu gan awdurdodau lleol. Ac mae'r cyngor yn mynd y tu hwnt i nodi syml i greu'r amodau cywir i bobl ag anabledd dysgu allu dod ymlaen yn gyfforddus, i deimlo'n hapus i dderbyn brechiad ac felly i sicrhau bod cymaint â phosibl yn manteisio arno. Felly, bydd y Gweinidog yn ystyried y cyngor hwnnw heddiw, ond rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn fwy tawel ei meddwl nad yw'r dull y mae'n ei fabwysiadu yn un lle'r ydym ni'n cymryd 'difrifol a dwys' fel diffiniad sydd â'r bwriad o sicrhau y gall cyn lleied â phosibl o bobl ddod drwodd yn y grŵp hwnnw, ond i fabwysiadu dull mwy cynhwysol, gan wneud yn siŵr nad oes neb sydd â hawl yn cael eu methu. Dyna'r dull y byddwn ni eisiau ei fabwysiadu yng Nghymru.

A, Llywydd, efallai y dylwn i ddweud bod y ffaith bod gennym ni gofrestrau meddygon teulu o bobl ag anabledd dysgu, wrth gwrs, yn ganlyniad i benderfyniad cynnar iawn a wnaed yn nhymor cyntaf un datganoli, pan gyflwynodd David Melding gynnig o archwiliad iechyd blynyddol i bobl ag anableddau dysgu, a gefnogwyd ym mhob rhan o'r Siambr ar y pryd , ac, o ganlyniad, mae gennym ni'r cofrestrau hyn ac rydym ni bellach yn gallu eu defnyddio, gwneud gwaith da gyda nhw, i wneud yn siŵr bod pobl ag anableddau dysgu yn gallu cael eu brechu yn unol â'r flaenoriaeth grŵp 6 honno.

Prif Weinidog, mae hynny'n newyddion da iawn am y mater anabledd dysgu. A allwch chi gynnig newyddion yr un mor dda i ofalwyr di-dâl? Oherwydd mae fy mewnflwch i, ac rwy'n siŵr bod mewnflwch pob Aelod arall o'r Senedd, yn llawn i'r ymylon o bobl sy'n ofalwyr di-dâl, yn awyddus iawn i gael brechlyn, oherwydd os byddan nhw'n mynd yn sâl, nid oes gan y bobl sydd angen eu cymorth—y perthynas oedrannus neu'r plentyn anabl, pwy bynnag y bo—neb arall i ofalu amdanyn nhw. Rwy'n sylwi gyda'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu eu bod nhw'n siarad am yr holl sefyllfa ofalu, ac mae ganddyn nhw adendwm, ac mae'n dweud:

Dylid hefyd cynnig brechiad i grwpiau eraill sydd mewn mwy o berygl, gan gynnwys y rhai sy'n cael lwfans gofalwr, neu'r rhai sy'n brif ofalwr am berson oedrannus neu anabl y gallai ei les fod mewn perygl os bydd y gofalwr yn mynd yn sâl, ochr yn ochr â'r grwpiau hyn.

Ceir nifer o achosion lle'r ydych chi neu'r Gweinidog iechyd wedi dweud, 'Ydy, mae'r penderfyniad yn dod; mae'n mynd i ddigwydd', ac yna mae wedi cael ei ohirio tra byddwch chi'n aros i weld beth mae'r cyd-bwyllgor yn ei ddweud. Maen nhw eisoes yn dweud hynny, felly a allwch chi gynnig yr un math o obaith i'r gofalwyr di-dâl hynny sydd mor ddiobaith ac mor bryderus ynghylch y mater hwn?

Wel, nid wyf i'n cydnabod yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am benderfyniadau yn cael eu gwneud ac yna eu hoedi. Rydym ni wedi dweud o'r cychwyn y byddwn ni'n dilyn cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ac mae hynny yn cynnwys cynnwys gofalwyr di-dâl yng ngrŵp blaenoriaeth 6. Ochr yn ochr â'r cyngor y byddwn ni'n ei gyhoeddi ar bobl ag anableddau dysgu, byddwn yn cyhoeddi yr wythnos hon y diffiniadau y byddwn ni'n eu defnyddio i wneud yn siŵr bod gofalwyr di-dâl yn gallu dod ymlaen a chael eu brechu yn rhan o'r grŵp hwnnw. Ni all fod, fel y bydd yr Aelod yn deall, yn hunanardystiad syml, neu fel arall byddai unrhyw un yn gallu cerdded drwy'r drws a chael ei frechu ar sail yr hyn y mae'n ei ddweud ei hun. Mae pob un o'r pedair Llywodraeth yn y DU yn cytuno na allwn ni wneud hynny. Felly, mae'n rhaid i ni ddefnyddio diffiniadau i wneud yn siŵr bod y bobl iawn yn cael blaenoriaeth, ac rydym ni'n ceisio gwneud hynny ar sail gyson ledled y DU i wneud yn siŵr bod y diffiniadau hynny yn gyffredin rhyngom ni. Byddwn yn cyhoeddi'r canllawiau manwl ar hynny yr wythnos hon. Rwy'n awyddus iawn, wrth gwrs, bod pobl sy'n ofalwyr di-dâl yn cael y brechiad cyn gynted â phosibl oherwydd y gwaith hynod werthfawr y maen nhw'n ei wneud a natur agored i niwed y bobl hynny sy'n dibynnu ar eu gofal.

Llywydd, cael plant a phobl ifanc yn ôl i'r ysgol yw ein prif flaenoriaeth o hyd. Mae'r ystod o fesurau i gynorthwyo dysgu o bell yn cynnwys cymorth ychwanegol i ymarferwyr, buddsoddiad sylweddol mewn dyfeisiau, cymorth i ddysgwyr ag anghenion ychwanegol a'r rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau gwerth £29 miliwn.

Diolch, Prif Weinidog, ac roedd yn hollol wych gweld ein plant ieuengaf yn mynd yn ôl i'r ysgol ddoe, ac yn wahanol i Andrew R.T. Davies ac, mae'n ymddangos, Boris Johnson, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i Lywodraethau ddilyn eu cyngor gwyddonol eu hunain, sy'n golygu y bydd ein plant yng Nghymru yn dysgu gartref am gyfnod hwy, wrth i ni reoli'r dychweliad hwnnw i'r ysgol yn ddiogel. Gyda hyn mewn golwg, ac o gofio'r gydnabyddiaeth a gafwyd gan y Sefydliad Polisi Addysg am y cyflymder—a chyflymder sydd i'w groesawu'n fawr—y mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod cymorth digidol ar gael i deuluoedd, pa fuddsoddiad pellach sydd wedi ei gynllunio i sicrhau y gall pob plentyn a pherson ifanc ddysgu gartref am y cyfnod yr ydym ni'n gobeithio erbyn hyn y bydd mor fyr â phosibl?

Wel, Llywydd, diolchaf i Lynne Neagle am hynna, a diolchaf iddi am y gwaith y mae hi a'i phwyllgor wedi ei wneud i gynorthwyo dychwelyd plant a phobl ifanc i ddysgu wyneb yn wyneb mor gyflym ond mor ddiogel ag y mae angen i ni ei wneud. Rwyf i wedi gweld ei llythyr at y Gweinidog Addysg yn gynharach y mis hwn, sydd, rwy'n credu, yn nodi yn deg iawn y cydbwysedd y mae'n rhaid ei sicrhau rhwng brys yr angen i gael y bobl ifanc hynny yn ôl i addysg, ond gwneud hynny bob amser yn unol â'r cyngor gwyddonol gorau i'w cadw nhw a'r rhai sy'n gofalu amdanyn nhw yn y lleoliad hwnnw yn ddiogel rhag y clefyd marwol hwn.

Diolchaf i'r Aelod am yr hyn y mae hi wedi ei ddweud am fuddsoddi yn rhaglen technoleg addysg Hwb. Rydym ni'n ffodus iawn, Llywydd, rwy'n credu, pan darodd coronafeirws, ein bod ni eisoes wedi cael gwerth bron i £100 miliwn o fuddsoddiad yn Hwb. Mae wir yn gyfres o adnoddau sy'n arwain y byd yr ydym ni wedi gallu ei chyflwyno ar gyfer pobl ifanc yma yng Nghymru. Ac, fel y bydd Lynne Neagle yn gwybod, yn gynharach y mis hwn, penderfynodd y Gweinidog Addysg fuddsoddi £15 miliwn arall mewn technoleg addysg mewn ysgolion y flwyddyn nesaf, ac mae hynny yn rhoi pwyslais mawr ar sicrhau bod dyfeisiau ar gael i bobl ifanc sydd eu hangen, ond hefyd bod cysylltedd i ddysgwyr sydd wedi'u hallgáu yn ddigidol. Ac mae'r £15 miliwn yr oeddem ni'n gallu ei gyhoeddi ychydig ddyddiau yn ôl yn golygu erbyn hyn y gallwn ni fod yn siŵr y gallwn ni gynorthwyo'r dysgwyr hynny yr holl ffordd hyd at ddiwedd y flwyddyn academaidd hon.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Llywydd. Ysgrifennodd y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg at yr Is-Ysgrifennydd Gwladol Seneddol yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar 16 Chwefror i fynegi pryder am yr honiadau am brofiadau siaradwyr Cymraeg yng ngharchar y Berwyn, ac yn gofyn am eglurder am yr amserlen i weithredu mesurau i wella'r sefyllfa.

Byddwch chi'n gwybod bod carchar y Berwyn, wrth gwrs, wedi cael ei feirniadu'n gryf gan y bwrdd monitro annibynnol y llynedd am fethu darparu ar gyfer carcharorion Cymraeg eu hiaith, ac wrth gwrs wedi gwadu rhai hawliau i'r carcharorion hynny am eu bod nhw'n siarad Cymraeg. Nawr, chwe mis yn ddiweddarach, mewn gohebiaeth â mi, mae'r carchar wedi cadarnhau eu bod nhw ddim hyd yn oed yn gwybod faint o'u staff nhw eu hunain sy'n medru'r Gymraeg, felly sut y gallan nhw honni eu bod nhw'n sicrhau y ddarpariaeth angenrheidiol, dwi ddim yn siŵr. Ac mae yna honiad difrifol wedi bod hefyd—dwi'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o hyn—fod un carcharor wedi dioddef ymosodiad oherwydd y sylw a gafodd ei achos ef o safbwynt yr iaith Gymraeg yn y cyfryngau.

Nawr, mae'r holl sefyllfa yma yn amlygu methiant llwyr i gwrdd â hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg. Dwi'n gwybod bod carchardai ddim wedi'u datganoli, ond mae elfennau ynglŷn â'r iaith wedi'u datganoli, ac, wrth gwrs, mae hyn yn digwydd yng Nghymru. Mae mwy o siaradwyr Cymraeg yn dal i fod mewn carchardai y tu allan i Gymru na sydd yna yng ngharchar y Berwyn, sy'n profi i fi fod yr addewid gwreiddiol y byddai Berwyn yn helpu i gwrdd ag anghenion Cymru yn gelwydd noeth. Felly, byddwn i'n eich annog chi yn y modd cryfaf posibl i sicrhau bod y sefyllfa yma'n newid. Y cwestiwn sylfaenol yw: pam ein bod ni'n dal i weld siaradwyr Cymraeg yn cael eu trin yn eilradd yma yng Nghymru?

Llywydd, diolch yn fawr i Llyr Gruffydd am y cwestiynau ychwanegol yna. Mae'n hollol annerbyniol i fi os yw pobl yn y Berwyn ddim yn cael eu trin dan y gyfraith sydd gyda ni yma yng Nghymru. A dwi wedi gweld adroddiad blynyddol y bwrdd monitro annibynnol yn y Berwyn, sydd yn codi pryderon am ddefnydd o'r Gymraeg yn y carchar. Dyna pam mae Eluned Morgan wedi ysgrifennu at Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn gofyn am sicrwydd bod cynllun iaith Cymraeg y Berwyn yn cael ei weithredu. Nawr, dwi'n siŵr y bydd Llyr Gruffydd yn gwybod bod gan Gomisiynydd y Gymraeg gyfarfod ar yr 2 Mawrth gyda'r bobl yn y Berwyn am y mater hwn. Mae'r awdurdodau yn y Berwyn wedi nodi'r camau y maent yn eu cymryd i sicrhau bod hawliau i ddefnyddio'r Gymraeg yn cael eu cynnal, a nawr mae angen i ni weld y camau hynny'n cael eu cymryd, nid jest ar bapur, ond yn mywydau'r bobl yn y carchar, fel mae Llyr Gruffydd wedi awgrymu y prynhawn yma.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r dataganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad os gwelwch yn dda gan y Gweinidog cynllunio ynglŷn â chanllawiau sydd wedi dod gan Cyfoeth Naturiol Cymru at awdurdodau cynllunio yng Nghymru ynghylch ffosffadau a'r cyfrifiadau y mae angen i awdurdodau cynllunio eu defnyddio wrth benderfynu ar geisiadau pan ddaw'n fater o ffosffadau ar dir ac mewn prosiectau adeiladu? Rwy'n cael fy arwain i gredu bod oedi i lawer o geisiadau ar hyn o bryd gan nad oes gan awdurdodau lleol yr arbenigedd i ymdrin â'r canllawiau penodol hyn, ac ni all CNC ddarparu canllawiau manwl gwirioneddol i helpu awdurdodau lleol i benderfynu ar geisiadau. Mae hyn yn cael effaith fawr yn economaidd oherwydd, yn amlwg, mae'r broses gynllunio wrth wraidd llawer o ddatblygiadau economaidd. Ac fe fyddwn i'n awgrymu bod CNC wedi bod yn ddi-hid yn cyhoeddi canllawiau o'r fath heb y cymorth a'r gefnogaeth y byddai eu hangen ar awdurdodau cynllunio, ac yn enwedig swyddogion cynllunio. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog cynllunio ynghylch beth yw ei barn hi am y canllawiau hyn sy'n cael eu cyhoeddi gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ond, yn bwysicach, pa gymorth y byddai hi'n disgwyl ei weld gan CNC i awdurdodau cynllunio i'w helpu i benderfynu ar geisiadau ledled Cymru?

Diolch i Andrew R.T. Davies am godi mater canllawiau cynllunio a ffosffadau ar brosiectau tir ac adeiladu. Fe fyddwn i'n awgrymu, y tro hwn, ei fod yn codi'r mater penodol hwn gyda'r Gweinidog drwy ohebiaeth, o ystyried ei fod yn fater manwl. Rwy'n credu y gallai ymateb manwl drwy ohebiaeth fod yn fwy priodol y tro hwn yn hytrach na gofyn am ddatganiad ar lawr y Senedd, yn enwedig gan mai dim ond pedair wythnos o'r tymor sydd gennym ni ar ôl bellach i ddarparu ar gyfer y ceisiadau y mae cyd-Aelodau'n eu cyflwyno. Ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn awyddus i ddarparu ymateb manwl yn ysgrifenedig.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ynghylch brechu pobl ag anableddau dysgu a gofalwyr di-dâl. Ysgrifennais at y Prif Weinidog a'r Gweinidog iechyd bythefnos yn ôl, yn nodi'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer blaenoriaethu brechu pobl ag anableddau dysgu sy'n byw mewn cartrefi gofal. Nid wyf wedi cael ateb i'r llythyr, er i'r Prif Weinidog newydd gadarnhau yn y Cyfarfod Llawn fod penderfyniad ar fin digwydd, o gofio bod y Gweinidog iechyd wedi cael y cyngor diweddaraf. Nawr, mae'n drueni mawr, Trefnydd, na fyddai wedi gallu gwneud y penderfyniad cyn ei ddatganiad ar frechiadau heddiw, gan y byddai hynny wedi rhoi cyfle i'r Aelodau graffu ar yr amgylchiadau sy'n gysylltiedig â'r digwyddiadau hyn. Hoffwn i wybod, er enghraifft, pam yr oedd angen i Lywodraeth Cymru aros am y cyngor, sydd fwy na thebyg wedi dod gan y Cyd-bwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio, pan oedd modd iddi symud meddygon yr heddlu yn unochrog i fyny i grŵp 2 heb gael cyngor newydd. Hoffwn i wybod hefyd pam y caniatawyd i'r grŵp hwn o bobl ag anableddau dysgu ddisgyn drwy'r bwlch yn y lle cyntaf, sy'n golygu ei bod wedi cymryd ymgyrch bwrpasol i wneud y penderfyniad cywir. 

Mae mater tebyg yn bodoli o ran gofalwyr di-dâl. Rwyf wedi siarad â staff ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan a Chwm Taf, ac mae'r ddau fwrdd yn aros i gael arweiniad ar sut i nodi gofalwyr di-dâl fel y gallan nhw weithio gyda meddygon teulu i sicrhau eu bod yn cael y flaenoriaeth. Mae'n sicr bod hyn yn mynd at wraidd y rheswm pam mae angen inni gael cofrestr o ofalwyr di-dâl yng Nghymru. Mae'n dangos i ba raddau nad yw'r bobl hyn yn cael eu gwerthfawrogi nad oes gan y Llywodraeth ffordd hawdd o ddarganfod pwy ydyn nhw. Mae rhywbeth o'i le ynghylch y ffordd yr ydym ni'n trin y bobl anhunanol a dewr hyn. Felly, gobeithio y gall y Trefnydd bwyso ar y Gweinidog iechyd fod angen i'r materion hyn gael eu craffu yn y Senedd er mwyn sicrhau tryloywder, fel y gallwn ni fod yn sicr y bydd gwersi'n cael eu dysgu. 

Diolch i Delyth Jewell am godi hyn, ac, wrth gwrs, ymatebodd y Prif Weinidog i'r ddau fater hyn, o ran pobl ag anableddau dysgu a gofalwyr di-dâl, yn ei gyfraniad yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma. Rydym ni wedi rhoi datganiad ar frechiadau gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol bob wythnos ar y datganiad busnes ar gyfer yr wythnosau nesaf, er mwyn rhoi'r cyfle hwnnw i gyd-Aelodau—i ddarparu'r craffu cadarn hwnnw ar y gwahanol faterion sy'n effeithio ar eu hetholwyr o ran brechu, a dyna'r eitem nesaf o fusnes y prynhawn yma. Ond bydd cyfleoedd pellach i gael y drafodaeth fanwl honno hefyd.

Trefnydd, tybed a gawn ni ddod o hyd i amser ar gyfer dadl cyn inni dorri ar gyfer yr etholiad ym mis Mai ar hanes rhyfeddol ac etifeddiaeth barhaus Robert Owen, un o feibion y Drenewydd a Chymru, ac, yn wir, y byd? Gwneuthurwr tecstiliau, dyngarwr, diwygiwr cymdeithasol, ac wrth gwrs un o sylfaenwyr y mudiad cydweithredol a sosialaeth iwtopaidd hefyd. Ac i aralleirio Oscar Wilde, beth yw pwynt map heb iwtopia arno? Ar 14 Mai eleni, byddwn ni'n nodi dau gant a hanner can mlwyddiant geni'r unigolyn llawn gweledigaeth hwn, Robert Owen. Roedd yn lladmerydd o blaid pobl sy'n gweithio, ac fe geisiodd wella eu hamodau gweithio a byw, ac fe arweiniodd ei waith at ddatblygu nid yn unig y mudiad cydweithredol, ond y mudiad undebau llafur. Roedd yn cefnogi sefydliadau cyd-addysgol am ddim a deddfwriaeth ar lafur plant. Felly, wrth i genhedloedd a seneddau ledled y byd ddathlu etifeddiaeth fyd-eang un o feibion Cymru, oni ddylem ni hefyd ddod o hyd i'r cyfle i nodi ei etifeddiaeth yma gartref, yma yn y Senedd hon, yn Senedd Cymru ac, wrth inni edrych ar chweched tymor y Senedd, ystyried sut yr ydym ni'n hyrwyddo ei uchelgeisiau ar gyfer cymdeithas ac economi decach a mwy cyfiawn lle mae gan bawb lais cyfartal a chyfran gyfartal?

Ac ar thema gysylltiedig, Trefnydd, mae'n gychwyn ar Bythefnos Masnach Deg yng Nghymru. Mae'n dathlu'r mudiad Masnach Deg ledled y byd, ac yn rhywbeth sy'n mynd at galon y mudiad cydweithredol, ac yn wir mae'n rhywbeth sydd wrth wraidd y Blaid Gydweithredol yng Nghymru. Ac fe fydd yr Aelodau yma—o'r Blaid Gydweithredol a grwpiau eraill—yn cymryd rhan mewn digwyddiadau ar-lein, gan dynnu sylw at y gwaith a gaiff ei wneud ledled y byd i hyrwyddo cynhyrchu masnach deg sy'n eiddo i weithwyr a gweithwyr. Felly, a gawn ni o leiaf ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn cefnogi'r mudiad Masnach Deg, a allai hefyd dynnu sylw at ddigwyddiadau Pythefnos Masnach Deg yng Nghymru, gan gynnwys sgyrsiau newid hinsawdd gyda Jenipher, ffermwr coffi Masnach Deg o Uganda, a digwyddiadau ryseitiau a choginio Masnach Deg, digwyddiadau addysgol, darlleniadau barddoniaeth, a mwy? Siawns nad yw'n bwysig nawr yn fwy nag erioed, gyda her ychwanegol y pandemig byd-eang, yn ogystal â newid hinsawdd, ein bod ni'n cadarnhau drachefn ein cefnogaeth yng Nghymru i'r mudiad Masnach Deg. Felly, gobeithio, Trefnydd, y gallwn ni gael datganiad ynghylch hyn yn ystod Pythefnos Masnach Deg, os nad dadl lawn yma yn ein Senedd ni.

Diolch i Huw Irranca-Davies am godi'r ddau fater hynny y prynhawn yma. Rwy'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar y posibilrwydd o weithio gyda Chyngor Celfyddydau Cymru i ddathlu dau gant a hanner can mlwyddiant geni Robert Owen. Cafodd artist preswyl ei benodi ym mis Awst i ymgysylltu â'r gymuned leol yn y Drenewydd, ac erbyn hyn mae'r artist wedi cynhyrchu adroddiad, gyda nifer o argymhellion, sy'n cael eu hadolygu ar hyn o bryd. Felly, rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu dweud mwy am y cynlluniau hynny maes o law. Wrth gwrs, mae cydweithredu wrth wraidd popeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ac rwy'n falch iawn y bydd fy nghydweithiwr Lee Waters yn gwneud datganiad ynghylch yr economi sylfaenol y prynhawn yma. Rwy'n credu mai dyna un o'r meysydd hynny lle y gallwch weld ein dulliau cydweithredol yn dod yn fyw ac yn cael eu darparu drwy'r dewisiadau yr ydym ni'n eu gwneud.

Ac, yn sicr, rydym ni'n ailadrodd ein cefnogaeth i'r mudiad Masnach Deg. Rwy'n gwybod, fel rheol, pan nad ydym ni'n cyfarfod ar Zoom, yn y blynyddoedd a fu, rydym i gyd wedi mwynhau cwrdd â ffermwyr o Uganda sydd wedi dod i'r Senedd a siarad â ni am eu profiadau a pha wahaniaeth y mae'n ei wneud iddyn nhw pan fyddwn ni i gyd yn ymrwymo i fasnach deg. Felly, rwy'n credu ei fod yn bendant wrth wraidd ein darpariaeth ni ac yn cyflawni ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, o fod yn Gymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang, er mwyn sicrhau ein bod yn manteisio ar y cyfleoedd i gefnogi masnach deg pan gânt eu cyflwyno.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw? Y cyntaf yw cais am ddatganiad ar effaith pobl sy'n cymryd meddyginiaeth erthylu gartref. Byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru, y Gweinidog iechyd, wedi cyhoeddi ar ddechrau pandemig y coronafeirws, ei fod yn newid y rheolau ynglŷn â'r gallu i gymryd meddyginiaeth erthylu gartref. Ond y broblem yw, rhwng 1 Ebrill, pan newidiodd y trefniadau, a 31 Rhagfyr y llynedd, eu bod wedi gweld nifer y galwadau i 999 yn dyblu ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans a dyblu yn nifer yr ambiwlansys y bu'n rhaid eu hanfon at fenywod a oedd wedi cymryd meddyginiaeth erthylu gartref. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch hynny, oherwydd rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru newydd gwblhau cyfnod ymgynghori ynglŷn â'r posibilrwydd y bydd y trefniadau hyn yn dod yn rhai parhaol. Ond mae yna bobl sy'n pryderu'n fawr am y galwadau cynyddol i'r gwasanaeth ambiwlans, y diffyg goruchwyliaeth feddygol a brofir gan y menywod hyn ac, wrth gwrs, y ffaith nad oes unrhyw fesurau diogelu i sicrhau nad yw'r menywod hyn yn cael eu gorfodi gan bartneriaid.

Yr ail ddatganiad yr hoffwn i ei weld yw datganiad ar gathod mawr yng nghefn gwlad Cymru gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig. Byddwch chi'n ymwybodol, yng ngogledd-ddwyrain Cymru, bod nifer fawr o gathod mawr wedi'u gweld yng nghefn gwlad Cymru yn ystod y misoedd diwethaf. Mae llawer o aelodau'r gymuned ffermio yn arbennig yn pryderu am yr effaith y gallai'r rhain ei chael ar eu da byw yn y dyfodol, ac eto nid ydym ni wedi cael unrhyw ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd ynghylch pa ymchwiliadau sy'n cael eu cynnal i'r achosion hyn. A gaf i ofyn am ddatganiad brys ynghylch hynny gan Weinidog Materion Gwledig Llywodraeth Cymru cyn gynted â phosibl? Diolch. 

Diolch. O ran y mater cyntaf a gododd Darren Millar, sef mater meddyginiaeth erthylu i'w chymryd gartref, fel y mae yn ei ddweud, daeth yr ymgynghoriad i ben heddiw, rwy'n credu, o ran a ddylai'r trefniadau hynny gael eu gwneud yn barhaol ai peidio. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn gwrando'n astud iawn ar sylwadau a gafodd eu cyflwyno ganddo y prynhawn yma, ond hefyd y sylwadau hynny a gafodd eu cyflwyno drwy gydol y broses ymgynghori honno, gyda'r bwriad o ddod i benderfyniad gwybodus ar y ffordd ymlaen.

O ran cathod mawr yng nghefn gwlad Cymru a'r pryder y mae hynny'n ei godi ymysg y gymuned ffermio, yn enwedig yn yr ardal y mae'n ei chynrychioli, rwy'n gwybod y bydd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wedi bod yn gwrando'n astud iawn ar y cais hwnnw am ragor o wybodaeth a datganiad pellach ynghylch hynny.

Mae yna brinder affwysol o fannau gwefru ar gyfer cerbydau trydan yn y Rhondda. Mae map Cymru yn dangos nad oes dim byd yn y Rhondda Fach nac yn y Rhondda Fawr, a'r pwyntiau gwefru agosaf, yn dibynnu ar ble yr ydych chi'n byw yn y Rhondda, yw Hirwaun, Aberdâr neu ychydig y tu allan i Lantrisant. Nawr, nid yw'n syndod mai dim ond 0.17 y cant o gerbydau trydan sy'n cael eu defnyddio yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae gan ymgynghoriad a strategaeth cerbydau trydan a gafodd eu cyhoeddi yn ddiweddar gan eich Llywodraeth chi, y targed amwys o sicrhau 

'erbyn 2025, bod holl ddefnyddwyr ceir a faniau trydan yng Nghymru yn hyderus y gallan nhw gael mynediad i seilwaith gwefru cerbydau trydan pryd a ble y mae ei angen arnyn nhw.'

Ond mae'r dechnoleg gwefru cerbydau yn bodoli nawr. Ni allwn aros tan 2025. Pam nad oes modd eu gosod mewn meysydd parcio cyhoeddus nawr, er enghraifft? Mae pobl eisiau newid i gerbydau trydan ac rydym yng nghanol argyfwng hinsawdd. Mae pobl eisiau gallu gwneud eu cyfraniad nhw eu hunain i hynny. O ystyried bod cynlluniau i ddiddymu'n raddol geir petrol a diesel, onid ydych chi'n credu y dylai fod llawer mwy o frys ar hyn? Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth i egluro pryd y gallwn ni weld cynnydd o ran hyn a beth yw eich cynlluniau i weld rhyw fath o ddeddfwriaeth gyflym? Yn amlwg, efallai na fydd yn bosibl o fewn tymor y Senedd hon, ond a yw'n rhywbeth y byddech chi'n gefnogol iddo yn nhymor nesaf y Senedd, pan fydd Plaid Cymru yn rhedeg y Llywodraeth?

Diolch i Leanne Wood am godi'r mater hwn y prynhawn yma. Rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a'r Gogledd yn ystyried y ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau am y strategaeth drafnidiaeth, sydd, wrth gwrs, yn cynnwys adran ar gerbydau a sicrhau ein bod ni'n symud tuag at ddarlun mwy cynaliadwy yng Nghymru o ran cerbydau, gan ymwneud yn benodol â cherbydau trydan, a sicrhau y gall pobl gael gafael ar y pwyntiau gwefru hynny y mae arnyn nhw eu hangen i gyflawni'r newid hwnnw. Felly, rwy'n gwybod ei fod yn ystyried beth yw'r ffordd orau o ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf ar hynny yn yr amser sydd gennym ni ar ôl. Ond yn y cyfamser, cyn iddo allu gwneud hynny, gofynnaf iddo roi diweddariad ysgrifenedig ar y mater penodol hwn i Leanne Wood i fynd i'r afael â'r pryderon hynny a godwyd ganddi hi y prynhawn yma.FootnoteLink

A wnaiff y Llywodraeth ddatganiad yn condemnio ymddygiad gwarthus y Comisiwn Ewropeaidd wrth wahardd mewnforio molysgiaid deufalf byw o'r DU? Er eu bod yn dweud eu bod yn gweithredu cyfyngiadau ar bob gwlad nad yw'n rhan o Ewrop, cytunwyd na fydden nhw'n gwneud hyn yn y trafodaethau a gynhaliwyd cyn Brexit. Roedd hyd yn oed cadeirydd Pwyllgor Pysgodfeydd Senedd Ewrop, Pierre Karleskind, yn condemnio'r weithred, gan ddweud ei fod yn ochri â Phrydain yn y mater hwn. Fel y dywed, nid yw'r dyfroedd o amgylch arfordir y DU wedi cael eu llygru'n sydyn oherwydd Brexit. Bydd y cam hwn, wrth gwrs, yn agor y posibilrwydd o fesurau talu'r pwyth yn ôl gan Lywodraeth Prydain, felly a wnaiff Llywodraeth Cymru gefnogi, yn benodol, gymuned bysgota Cymru, sy'n ddibynnol iawn ar y fasnach hon, drwy fynegi ei chondemniad o'r weithred warthus hon?

Rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn rhan o'r trafodaethau ar y mater penodol hwn a byddaf i'n gofyn iddi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau ynghylch ein sefyllfa ni o ran y materion allforio y mae David Rowlands newydd eu disgrifio.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad a dadl gyffredinol, os caf i, os gwelwch chi'n dda? Mae'r datganiad cyntaf yn dilyn y cwestiwn blaenorol, mewn gwirionedd. O ran ein profiad o Brexit hyd yn hyn, ni waeth ble'r oeddech chi'n sefyll ar y cwestiwn ei hun, rwy'n credu ei bod yn deg dweud ei fod wedi bod yn drychineb yn ystod y ddau fis diwethaf. Nid yn unig yr ydym wedi gweld yr effaith ar y diwydiant pysgota, ond rydym wedi gweld effaith y fargen wael iawn, y cytunwyd arni cyn y Nadolig, ar y rhan fwyaf o'n prif weithgynhyrchwyr a diwydiannau. Ac mae canlyniadau bod yn drydedd wlad bellach yn golygu goblygiadau gwirioneddol i'n heconomi ac i bobl a'u swyddi a'u bywoliaeth. A yw'n bosibl i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad ynghylch effaith Brexit a'r niwed y mae Brexit yn ei wneud i'n heconomi fel y gallwn ni drafod y materion hyn cyn diddymu'r Senedd?

Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn i ofyn amdano, Gweinidog, yn ymwneud â llywodraethu'r Deyrnas Unedig. Rhoddodd y Cwnsler Cyffredinol dystiolaeth drawiadol iawn i'r pwyllgor materion allanol ddoe, pan ddisgrifiodd y dirywiad yn y berthynas rhwng Llywodraethau'r Deyrnas Unedig. Rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gael dadl ar y materion hyn fel y gallwn ddeall yn iawn beth yw'r anawsterau, a hefyd, felly, ddeall y mesurau y gallai'r Senedd hon eu cymryd o ran mynd i'r afael â nhw.

Y mater olaf, Gweinidog, yw dadl gyffredinol ar drefniant busnes yn y Senedd hon. Byddwn ni, ddiwedd y mis nesaf, yn colli nifer o Aelodau profiadol ac uchel eu parch, ac rwy'n credu ei bod yn arfer da iawn trafod nid yn unig ein Rheolau Sefydlog, ond sut yr ydym ni'n trefnu ein hunain ar ddiwedd Senedd i ddysgu gwersi o'r hyn sydd wedi digwydd yn ystod y blynyddoedd blaenorol. Yn sicr, byddai gennyf i ddiddordeb mewn clywed yn benodol gan yr Aelodau hynny sydd wedi dweud nad ydyn nhw'n bwriadu dychwelyd yn y Senedd nesaf, er mwyn deall o'u profiad nhw sut y credant y byddai modd gwella'r ffordd yr ydym ni'n rheoli ein hunain ac yn rheoli busnes yn y chweched Senedd. Diolch.

Mae hynny'n syniad diddorol a byddaf i'n sicr yn ei ddilyn, yn y lle cyntaf gyda'r Llywydd, o ran deall sut y gallwn ni fel sefydliad ddysgu o brofiadau'r cydweithwyr hynny a wnaeth y penderfyniad i beidio â dychwelyd y tro nesaf, neu i beidio â cheisio cael eu hail ailethol, yn sicr, i gael eu dychwelyd. Rwy'n credu y bydd hwnnw'n ddarn diddorol o waith. O ran y Pwyllgor Busnes, rydym wedi bod yn edrych ar ein Rheolau Sefydlog, a byddwn yn cyflwyno amrywiaeth o newidiadau posibl i gydweithwyr gael y cyfle i drafod a phleidleisio arnyn nhw yn ystod yr wythnosau nesaf. Yn amlwg, bydd angen cyhoeddi  canllawiau cysylltiedig ar gyfer cydweithwyr wedyn hefyd. Ond byddaf i'n codi'r pwynt hwnnw gyda'r Llywydd ar unwaith.

O ran y materion strategol pwysig iawn hynny yr ydych wedi sôn amdanynt—llywodraethu'r DU a hefyd effaith Brexit, yn gyffredinol—byddaf i'n sicrhau fy mod yn cael trafodaeth gyda'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd yn y lle cyntaf i geisio dod o hyd i'r ffordd orau o gael y trafodaethau hynny a darparu'r diweddariadau hynny.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am frechu oedolion ag anableddau dysgu mewn lleoliadau preswyl? Clywais i'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i gwestiwn cynharach am flaenoriaethu pobl ag anableddau dysgu, oherwydd mae pobl ag anableddau dysgu yn fwy tebygol o fod mewn perygl difrifol o gael cymhlethdodau os ydyn nhw'n dal COVID-19. Mae nifer o sefydliadau yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi sy'n poeni'n fawr y bydd yn rhaid cludo trigolion ar wahanol adegau ar gyfer eu brechiadau unigol. Rwy'n sylweddoli bod y Gweinidog iechyd eisoes yn edrych ar y mater blaenoriaethu, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Ond o ystyried y trallod y gallai hyn ei achosi, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru roi rhywfaint o eglurder ynghylch rhoi brechlynnau i bobl ag anableddau dysgu mewn lleoliadau gofal ac amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod preswylwyr mewn cyfleusterau gofal yn gallu cael eu brechlynnau yng nghysur eu lleoliad eu hunain, yn hytrach na bod pob preswylydd yn gorfod teithio ar gyfer ei apwyntiad brechlyn. Rwy'n sylweddoli ichi ddweud, mewn ymateb i Delyth Jewell, y byddai cyfle i ofyn cwestiynau yn ystod yr eitem nesaf ar yr agenda, ond rwy'n credu bod datganiad clir ar y mater hwn gan y Llywodraeth yn bwysig ac y byddai'n ddefnyddiol iawn.

Yn ail, a gaf i hefyd ofyn am ddatganiad ar gymorth i gartrefi gofal yn gyffredinol yn ystod y pandemig? Mae Fforwm Gofal Cymru wedi egluro bod rhai cartrefi gofal ledled Cymru mewn perygl o gau heb gymorth ariannol hanfodol. Yn ystod y pandemig, mae costau wedi codi wrth i gartrefi gofal orfod cynyddu nifer eu staff a gweithredu mesurau rheoli heintiau ychwanegol. Felly mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i fodel ariannu sy'n rhoi sefydlogrwydd i'r lleoliadau hynny i ddiogelu'r preswylwyr sy'n byw mewn lleoliadau gofal ac i ddiogelu darpariaeth yn y dyfodol a sicrhau bod y sector cyfan yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Felly, byddwn i'n ddiolchgar iawn pe gallai Llywodraeth Cymru roi'r amser i ddarparu datganiad ar ei chefnogaeth i'r sector a'i chynlluniau i ddiogelu cartrefi gofal yng Nghymru cyn diwedd tymor y Senedd.

O ran y mater cyntaf sy'n ymwneud â brechiadau i bobl ag anabledd dysgu, mae'n amlwg bod hwn yn fater eithriadol o bwysig a bydd pob un ohonom ni'n poeni'n fawr iawn ynghylch sicrhau y dylai'r bobl sydd wedi'u heffeithio yn cael eu brechlyn cyn gynted â phosibl ac mewn ffordd mor gyfleus ac mor ddi-broblem â phosibl. Rwy'n siŵr, pan fydd y Gweinidog yn rhoi ei ddiweddariad i gydweithwyr ar y mater hwn, y bydd yn ceisio mynd i'r afael â'r pwyntiau penodol hynny y mae Paul Davies ac eraill wedi'u disgrifio heddiw yn eu cyfraniadau hyd yma.

Cawsom gyfle yr wythnos ddiwethaf i gael datganiad ar ddyfodol gofal cymdeithasol gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae hynny'n nodi'r dull y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio o ran gweithio gyda'r sector i geisio sicrhau bod ganddo ddyfodol cadarnhaol a chynaliadwy iawn. Hefyd, gwn fod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystyried y ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am waith y grŵp rhyng-weinidogol ar dalu am ofal. Felly, bydd cyfle pellach, fe gredaf, cyn diwedd y tymor— os yw amser yn caniatáu—inni gael trafodaethau pellach ar y mater pwysig hwnnw hefyd.

Rwy'n gwerthfawrogi y byddwn ni'n ystyried ymchwiliad i ymateb Llywodraeth Cymru i COVID yn y Senedd nesaf, Trefnydd, ond tybed a fyddai'n bosibl cael datganiad cyn mis Ebrill gan y Gweinidog Addysg, neu efallai hyd yn oed y Gweinidog llywodraeth leol, mewn gwirionedd, ar unrhyw ganlyniadau cynnar o werthusiad o ddarpariaeth ysgolion neu hybiau ar gyfer plant a phlant sy'n agored i niwed a phlant gweithwyr allweddol. Rwy'n siŵr y bydd gan y ddau ohonom ni etholwyr, Trefnydd, sydd wedi cwyno ynghylch y meini prawf cychwynnol a bennwyd gan gyngor Abertawe, er enghraifft, ac yna fe newidion nhw eu meddyliau. Ond mae anghysondeb wedi bod ledled Cymru o ran meini prawf a lefel o ansicrwydd ynghylch beth yn union y mae dysgwyr yn ei wneud pan fyddan nhw'n mynychu'r canolfannau hyn neu eu hysgolion. Rwy'n credu bod gwir angen inni wybod pam mae'r presenoldeb wedi bod mor isel yn y pen draw, ac yn enwedig pam mai dim ond 4 y cant o blant agored i niwed a ddefnyddiodd y ddarpariaeth. Diolch

Diolch am godi'r mater y prynhawn yma. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog Addysg yn amlwg wedi bod yn gwrando'n astud iawn ar y cais hwnnw am ddadansoddiad dyfnach, os hoffech chi, o'r ffordd y cafodd y ddarpariaeth hyb ei defnyddio a'r disgyblion sydd wedi elwa ohoni, a gwell dealltwriaeth o'r rhesymau pam na wnaeth rhai ohonynt ymgysylltu â hynny. Rwy'n gwybod y bydd hi'n ystyried y cais penodol hwnnw o ddifrif.

Yn olaf, Nick Ramsay.

Dau fater, os caf i, Trefnydd. Yn gyntaf, a gaf i adleisio teimladau Huw Irranca-Davies yn ei faterion yn gynharach ynghylch Pythefnos Masnach Deg? Fel rheol, fe fyddwn i'n mynd i lansiad lleol Pythefnos Masnach Deg yn fy nhref etholaeth leol yn y Fenni, ond yn ddealladwy, eleni nid yw hynny'n bosibl oherwydd y pandemig, ac mae digwyddiadau ar-lein wedi cymryd ei le. Rwy'n credu y dylem ni barhau i gydnabod elfen leol masnach deg a hyrwyddo hynny, felly tybed a gawn ni ddatganiad, fel y galwodd Huw amdano, ar sut y gallwn ni gefnogi masnach deg yn well a chydnabod y rhan bwysig y gall ei chwarae, nid yn unig ledled y byd, ond yn lleol wrth inni adeiladu'n ôl yn well ac adeiladu'n ôl yn decach.

Yn ail ac yn olaf, fy ngalwad arferol ar yr adeg hon o'r flwyddyn am ddatganiad ar effaith llifogydd ar y rhwydwaith cefnffyrdd. Caeodd y llifogydd trwm arferol yr A4042 yn Llanelen yn ddiweddar, yn ystod y glaw trwm. Rwy'n gwybod bod rhywfaint o waith adfer wedi'i wneud a chyhoeddodd Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth hyn ychydig o amser yn ôl, ond mae pryderon yn parhau ynghylch mynediad i'r Ysbyty Athrofaol y Faenor newydd ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Felly, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog ynghylch yr hyn sy'n cael ei wneud i sicrhau, ar yr adeg hon o'r flwyddyn, fod y ffordd honno a ffyrdd allweddol eraill yn y rhwydwaith cefnffyrdd yn glir, ac yn sicr yn addas ar gyfer ambiwlansys a cherbydau brys.

Rwy'n cydnabod y gefnogaeth barhaol a roddodd Nick Ramsay i'r mudiad masnach deg ac, unwaith eto, rwy'n falch o ailfynegi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i fasnach deg a'n cydnabyddiaeth ni o'r gwahaniaeth y gall hyn ei wneud i fywydau llaweroedd o bobl.

O ran y cais am ddatganiad ynglŷn â llifogydd, mae gan Nick Ramsay ddiddordeb penodol yn y rhwydwaith cefnffyrdd, a sut y gallwn ni barhau i gael symudiad ar hwnnw. Fe fyddwn i'n ei wahodd ef i ysgrifennu at y Gweinidog ynglŷn â'r ffyrdd a'r meysydd arbennig hyn y mae ganddo ef bryderon amdanyn nhw'n lleol, ond fe allaf i ddweud bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflawni ei hymrwymiad i fuddsoddi mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd ac erbyn diwedd y tymor Seneddol hwn, fe fyddwn ni wedi buddsoddi dros £390 miliwn mewn rheoli peryglon llifogydd ac erydu arfordirol. Mae hynny wedi lleihau'r risg i fwy na 47,000 o dai yma yng Nghymru ac rwyf i o'r farn fod hynny'n tystiolaethu i lefel ein buddsoddiad ni yn hynny o beth, ond i ddifrifoldeb y peryglon sydd yna i eiddo hefyd. Mae hwn yn amlwg yn faes lle bydd angen i ni yng Nghymru barhau i ganolbwyntio ein hymdrechion i'r dyfodol.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am frechiadau COVID-19. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.

Ar 11 Ionawr, fe gyhoeddais i ein strategaeth frechu ar gyfer Cymru. Mae llawer iawn wedi digwydd mewn ychydig dros chwe wythnos. Mae ein rhaglen ni wedi mynd o nerth i nerth. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, fe fyddaf yn cyhoeddi diweddariad i'r strategaeth, i fwrw golwg yn ôl ar y cynnydd a rhoi rhagor o fanylion am ein blaenoriaethau presennol ni yn ogystal â'n blaenoriaethau i'r dyfodol.

Mae dros 860,000 o bobl yng Nghymru, sydd i gyd yn y grwpiau o bobl sydd fwyaf tebygol o ddioddef niwed difrifol oherwydd coronafeirws, wedi derbyn eu dos cyntaf nhw o'r brechlyn erbyn hyn. Hefyd, mae ail ddosau, sy'n bwysig ar gyfer amddiffyniad yn y tymor hwy yn arbennig, yn cael eu gweinyddu, gyda bron 50,000 o bobl wedi cael eu rhai nhw eisoes. Mae hon yn ymdrech anhygoel gan y tîm cenedlaethol. Rwy'n diolch i bawb sy'n gysylltiedig â'r GIG yng Nghymru, ein partneriaid ni yn y sectorau cyhoeddus a phreifat, y gefnogaeth gan y lluoedd arfog, a'r llu o wirfoddolwyr sydd wedi dod i'r adwy. Rwy'n diolch i'r cannoedd o filoedd o bobl hefyd sydd wedi derbyn y cynnig a roddwyd iddyn nhw o'r brechlyn ac wrth wneud hynny maen nhw wedi chwarae eu rhan yn ein hymdrech genedlaethol ni i gadw Cymru'n ddiogel. Mae'r dystiolaeth yn parhau i ddod i'r amlwg, ond mae'r hyder yn magu yn y rhaglen frechu fel ffactor hollbwysig yn ein taith ni allan o'r cyfyngiadau symud ac ymlaen i ddyfodol sy'n fwy disglair.

Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi gweld yr ymchwil galonogol iawn o'r Alban a Lloegr a ddaeth i'r amlwg ddoe. Mae llawer i'w wneud eto, ond mae'r dechrau arbennig o dda i'n rhaglen frechu ni wedi dod â gobaith i bob un ohonom ni. Mae'r Aelodau wedi gweld y cyhoeddiadau gan Lywodraeth y DU dros y dyddiau diwethaf ynghylch cyflymu'r broses o gyflwyno brechlynnau. Rydym ni wedi dweud bob amser y gallai ein rhaglen frechu ni gyflymu, ond mae hynny'n dibynnu ar gyflenwad mwy o frechlynnau y gellir ei ragweld. Yn hwyr neithiwr, fe gawsom ni gadarnhad y dylem weld rhai o'n cyflenwadau ni o frechlynnau yn cyrraedd yn gynt na'r disgwyl. Felly, rydym ni'n gweithio, fel mater o frys, ar gynlluniau i sicrhau bod ein capasiti ni i weinyddu yn cyfateb i'r cyflenwad a ragwelir nawr. Rydym ni'n awyddus i sicrhau y gellir brechu cymaint o bobl â phosibl cyn gynted ag y bydd y cyflenwadau cynharach nawr yn caniatáu hynny.

Fel y dywedaf, rydym wedi mynegi ers peth amser y gallem symud yn gynt pe byddai'r cyflenwad yn fwy. Rwy'n disgwyl y byddwn ni yma yng Nghymru yn gallu mynd ar yr un cyflymder â Lloegr wrth gyflwyno'r rhaglen frechu, ac fe ddylai pobl fod yn hyderus iawn o ran ein gallu i gyflawni hynny o ystyried llwyddiant rhaglen Cymru hyd yn hyn. Fe fydd gennyf i ragor i'w ddweud yn y dyddiau nesaf pan fydd fy swyddogion i a'r GIG yng Nghymru wedi cael amser i weithio drwy'r wybodaeth a gyflwynwyd neithiwr. Diolch, Llywydd.

Gweinidog, diolch yn fawr i chi am eich datganiad heddiw. Newydd da yw hwn yn amlwg. Nid wyf i'n defnyddio'r gair 'gwyrthiol' yn aml iawn, ond rwy'n credu bod cyflwyniad y brechlyn drwy'r holl DU, ym mhob un o'r pedair gwlad sydd ynddi, ac yng Nghymru, wedi bod yn gwbl wyrthiol. Rwy'n falch iawn o'ch clywed chi'n dweud y credwch y gallwch fynd ar yr un cyflymder â'r rhaglen frechu yn Lloegr, ac rwy'n awyddus iawn i ddweud diolch o galon, fel y gwnaethoch chi, wrth bawb sydd â rhan yn y rhaglen hon. Rwyf i o'r farn ei bod yn tystiolaethu i allu'r ddynolryw i wrthsefyll feirws sy'n awyddus  iawn i achosi cymaint o niwed ag sy'n bosibl, ac rwy'n llongyfarch pawb sy'n gysylltiedig â hyn.

Dim ond ychydig o gwestiynau sydd gennyf i, a hynny mewn tri maes. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r ail ddos. Nid yw'n ymddangos bod unrhyw gysondeb o ran rhoi dyddiadau ar gyfer ail bigiadau. Fe gaiff rhai gynnig apwyntiad yn syth ar ôl cael y pigiad cyntaf, fe ddywedir wrth eraill y bydd rhywun yn cysylltu â nhw, ac mae'n ymddangos bod gwahaniaethau nid yn unig rhwng byrddau iechyd, ond o fewn byrddau iechyd unigol. Tybed a wnewch chi daflu rhywfaint o oleuni ar hynny. A beth sy'n digwydd pe bai rhywun yn methu ei ail ddos oherwydd iddyn nhw gael eu rhwystro ar ddiwrnod yr apwyntiad, ac mae wedi mynd yn hwyrach na'r cyfnod byr hwnnw o amser a bennwyd ar ein cyfer ni? A yw hynny'n broblem? A fyddai'n rhaid iddyn nhw ddechrau o'r dechrau? Cwestiynau yw'r rhain y mae nifer o bobl wedi eu codi gyda mi, a phe byddai gennych chi unrhyw eglurder y gallech chi ei gynnig yn hyn o beth, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn.

Mae ail faes fy ymholiadau yn ymwneud â thegwch. Mae gennym system eglur iawn o flaenoriaethau, ac rydym ni'n gweld dosau weithiau nad ydynt wedi eu defnyddio ar derfyn dydd, ac felly mae'r sefydliadau sy'n gweinyddu'r rhain yn ceisio dod o hyd i bobl i ddod i mewn i gael y dosau hynny. Wel, da iawn hynny wir. Eto i gyd, mae swyddogion yn heddlu Dyfed-Powys wedi dweud wrthyf i eu bod wedi cael e-bost mewnol gan eu heddlu nhw'n dweud nad oes hawl ganddynt i gael y brechlyn os nad ydyn nhw yn y grŵp priodol yn ôl y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu, hyd yn oed pe bydden nhw'n cael eu galw i sesiwn lle mae'r dosau dros ben yn cael eu rhannu. Tybed a wnewch chi ymchwilio i hyn, oherwydd rwyf wedi clywed sawl adroddiad gan luoedd eraill yr heddlu yn mynegi safbwyntiau sy'n wahanol. Felly tybed a gawn ni rywfaint o eglurder, oherwydd fe wn i fod swyddogion yr heddlu'n teimlo eu bod nhw ar y rheng flaen, ac nid ydynt yn teimlo eu bod yn cael eu trin yn iawn. Nid gofyn am flaenoriaeth y maen nhw—gofyn am degwch, ac os wyf i'n cael cerdded i mewn i ganolfan a chael cynnig dos sydd dros ben, pam na chaiff swyddog yn yr heddlu wneud hynny?

Yn olaf, mae'n rhaid imi ddychwelyd at fater gofalwyr, oherwydd mae'r sefyllfa'n un ddryslyd. Ddoe, roeddech chi'n dweud y gellid rhoi gofalwyr di-dâl a phobl ag anableddau dysgu yng ngrŵp blaenoriaeth 6 ar gyfer brechlynnau, ond ar 2 Chwefror fe gawsoch chi eich dyfynnu gan BBC Wales yn dweud y byddai gofalwyr di-dâl yng ngrŵp blaenoriaeth 6, yn unol â chyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Nawr, mae'r ansicrwydd hwn yn peri pryder i bobl sy'n agored i niwed neu sy'n gofalu am bobl sy'n agored i niwed. Rwy'n sylwi bod y GIG yn Lloegr a'r Alban yn amlinellu canllawiau eisoes ar frechu gofalwyr di-dâl yng ngrŵp 6. Fe ysgrifennodd y GIG yn Lloegr at yr ymddiriedolaethau lleol ynglŷn â sut i'w hadnabod nhw ar 20 Chwefror, ac mae'r GIG yn yr Alban wedi diwygio eu canllawiau nhw yn ystod y 24 awr ddiwethaf. Rydych chi'n ymwybodol bod y llyfr gwyrdd ar imiwneiddio rhag clefydau heintus yn nodi y dylai brechu gofalwyr di-dâl yng ngrŵp blaenoriaeth 6 gynnwys

Y rhai sy'n gymwys i gael lwfans gofalwr, neu'r rhai sy'n unig ofalwr neu'n brif ofalwr i unigolyn oedrannus neu anabl sydd mewn mwy o berygl o farwolaeth oherwydd COVID-19.

Mae hwn yn egluro hefyd fod

y rhai sy'n glinigol agored i niwed oherwydd COVID yn cynnwys plant â niwro-anableddau difrifol, y rhai a gaiff eu dynodi yn Glinigol Eithriadol o Agored i Niwed (CEV), oedolion sydd â chyflyrau iechyd isorweddol, a'r rhai sydd ag angen gofal oherwydd oedran mawr.

Felly, mae gofalwyr yn dweud wrthyf i fod y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yn dweud yn glir iawn eisoes, os ydych chi'n cael lwfans gofalwr, mae yna ganiatâd ichi fod yng nghategori 6. Mae gofalwyr yn dweud, pan fyddan nhw'n mynd i ofyn i'r bwrdd iechyd, neu eu meddyg teulu lleol a allan nhw gael y brechiad, yr ateb yw, 'Na chewch, mae'n rhaid i ni aros am arweiniad, mae'n rhaid i chi aros am benderfyniadau gan Lywodraeth Cymru'. Fe wn i fod y Prif Weinidog wedi sôn y byddai rhywbeth yn dod i'r amlwg yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, ond mae gofalwyr, a dweud y gwir, yn teimlo eu bod wedi cael addewid, ac yna mae'r amodau wedi newid eto. A wnewch chi heddiw roi eglurder i ofalwyr—gofalwyr di-dâl sy'n cyflawni swyddogaeth mor hanfodol yn ein cymdeithas ni—a chynnig neges wirioneddol, gyson a chlir iddyn nhw o ran pryd y byddan nhw'n gallu cael eu brechu? Fe fyddwn i'n falch iawn pe byddech chi'n taflu rhywfaint o oleuni ar y pwnc hwn. Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.  

Diolch. Rwyf am ddechrau gyda'r cwestiwn olaf oherwydd bydd gofalwyr di-dâl yn cael eu rhoi yng ngrŵp 6. Rwyf wedi ateb llawer o gwestiynau ynglŷn â hynny, ac rwy'n hapus iawn i ailddatgan y sefyllfa i geisio ymgodymu â rhywfaint o'r pryder a fydd gan rai, yn ddealladwy iawn. Felly, fe fu'n rhaid inni weithio trwy—ac rydym wedi gwneud hyn yn fwriadol gyda gofalwyr a sefydliadau cenedlaethol—ddull o ddiffinio gofalwyr di-dâl yn y fath fodd fel y gallwn sicrhau gwahoddiad i'r bobl hynny. Ac un o'r enghreifftiau a roddais i yw fy mod i'n mynd â nwyddau o'r siop at fy mam yn rheolaidd, felly rwy'n mynd â'r nwyddau i'w thŷ hi, ond ni fyddwn i'n ystyried bod y weithred honno'n golygu fy mod yn cael fy nghyfrif yn grŵp blaenoriaeth 6. Fe fyddaf i yng ngrŵp blaenoriaeth 6, ond y rheswm am hynny yw bod gennyf gyflwr cronig sylfaenol ar yr arennau. Felly, dyna'r rheswm pam y byddaf i'n cael fy ngwahodd yng ngrŵp blaenoriaeth 6. Felly, rydym wedi bod yn gweithio gyda sefydliadau gofalwyr i geisio cytuno ar ddull sy'n gwneud synnwyr.

Nawr, yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn Lloegr yw ceisio nodi pobl yn ôl rhestrau'r meddygfeydd. Roedd hwnnw'n ddull a ystyriwyd gennym ni ond, yn y pen draw, rwyf wedi penderfynu peidio â gwneud hynny oherwydd fe fyddai'n golygu, yn ei hanfod, wrth edrych ar restrau meddygon teulu—gofynion ychwanegol ar feddygon teulu wedyn, ac fe allwch chi ragweld y galwadau ychwanegol niferus y byddai'r meddygon teulu yn eu cael. Nid wyf i o'r farn y byddai honno wedi bod yn ffordd synhwyrol ac effeithlon o gynnwys gofalwyr yn y grŵp. Felly, rwy'n disgwyl gallu cadarnhau rhywfaint o arweiniad yn fuan i ofalwyr di-dâl a'r byrddau iechyd ar gyfer cyflawni hynny, a mater o ychydig ddyddiau yw hynny, yn llythrennol, ac rwy'n disgwyl y caiff canllawiau eu cyhoeddi, ac fe ddylai hynny roi'r eglurder wedyn yn gyhoeddus i bawb sy'n gofyn amdano.  Ond rwy'n ei gwneud hi'n eglur iawn : mae gofalwyr di-dâl yng ngrŵp 6, ac mae'n ymwneud â sut yr ydym am wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gwahodd i'w hapwyntiadau yn hytrach nag os ydyn nhw'n cael eu gwahodd, ac mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn i'w wneud.

O ran eich pwynt chi ynglŷn â thegwch o ran brechiadau sydd ar ôl ar derfyn dydd, wel, gwn eich bod wedi dweud, pe byddech chi'n cael cynnig brechlyn ar derfyn dydd, pam ddim un o swyddogion yr heddlu? Y rheswm am hynny yw eich bod chi, rwy'n amau, ryw ychydig bach dros eich hanner cant, felly rydych chi o fewn grwpiau blaenoriaeth o un i naw, Angela, ac ni fydd llawer iawn o swyddogion yr heddlu yn yr un sefyllfa. Yr hyn a wnaethom ni, er hynny, yw bod yn eglur iawn yn y canllawiau a ddosbarthwyd yn fewnol. Ac rwy'n credu bod Gill Richardson, yr uwch swyddog sy'n gyfrifol am y rhaglen frechu wedi dweud hynny'n gyhoeddus hefyd, ac wedi anfon nodyn yn fwy cyffredinol i ddweud ein bod ni mewn sefyllfa erbyn hyn lle mae grwpiau 5 i 9 yn gyfran helaeth o'n poblogaeth ni. Fe fyddem ni'n disgwyl i fyrddau iechyd allu rheoli'r garfan honno ac, yn sicr, ar hyn o bryd wrth fynd drwy grwpiau 5 i 9, i fod â grwpiau dros ben o bobl ar ddiwedd y dydd y gellir galw arnyn nhw, oherwydd, mewn gwirionedd, i bobl dros 50 oed, fe fydd llawer o'r rhain yn hyblyg ac yn gallu mynd i mewn ar fyr rybudd.

Os nad yw'n bosibl gwneud felly, yna rydym ni o'r farn ei bod hi'n briodol cynnig y brechlyn i bobl eraill ar derfyn y dydd i sicrhau nad oes dosau yn mynd yn wastraff. Nid wyf yn credu y gwelwn ni niferoedd uchel, ond ar gyfer ymdrin â chwe brechlyn o bosibl, i ddiffoddwr tân neu i swyddog heddlu neu i rywun arall, yna yn sicr nid yw Llywodraeth Cymru am ddweud, 'Nid yw'r brechlyn hwn ar eich cyfer chi—mae'n rhaid ei daflu i ffwrdd'. Mae'n amlwg nad yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr, ac nid ydym yn gwneud y safiad hwnnw. Ac, fel y dywedais, rydym wedi anfon nodyn allan i egluro hynny o fewn y system hefyd. Felly, nid wyf i o'r farn fod her y neges yr ydych chi'n cyfeirio ati yn adlewyrchiad cywir o'n safbwynt ni, ac ni ddylai hynny fod yn arfer ar lawr gwlad. Gobeithio bod hynny'n helpu i ddatrys y mater hwnnw, nid yn unig yn ardal Dyfed Powys ond yn fwy cyffredinol; rwyf wedi clywed chwedlau a phryderon o'r fath yn cael eu mynegi mewn mannau eraill hefyd.

Ynglŷn â'r ail ddos, rwy'n hapus i gadarnhau ein bod ni'n disgwyl y gellir parhau i weinyddu dosau'n hwyr. Felly, rydym ni i gyd yn deall y ceir gwahanol resymau mewn bywyd am golli apwyntiad am ail ddos; fe all rhywun fod yn sâl, efallai y bydd rheswm da arall pan na allan nhw fod yn bresennol ar yr amser penodedig. Fe ellir aildrefnu'r ail ddos hwnnw, a'm dealltwriaeth i yw nad oes unrhyw werth i'r unigolyn orfod dechrau eto gyda dos 1 ac ymlaen wedyn i ddos 2. Mewn gwirionedd, mae data cadarn ar gael bod cyfnod hwy rhwng dosau yn beth da mewn gwirionedd o ran lefel yr amddiffyniad a'i hirhoedledd. Felly, os bydd rhywun yn cael ei ail ddos yn ystod wythnos 13 yn hytrach nag wythnos 11 neu 12, ni ddylai hynny ynddo'i hun achosi problem o ran ei ddiogelu yn yr hirdymor. Yn yr un modd, pe byddech chi'n colli eich ail apwyntiad a bod angen ichi ad-drefnu, nid yw hynny'n golygu y bydd rhywun yn dweud wrthych chi am fynd yn ôl i ddechrau'r gêm—nid hwnnw yw ein dull ni o weithredu.

Ac yna, o ran cysondeb, fe gafodd nifer o apwyntiadau eu had-drefnu er mwyn cyflymu'r gwaith o gyflwyno'r dosau, yn arbennig felly i'r bobl hynny sy'n cael y pigiad Pfizer. Rwy'n disgwyl y bydd yna ddull cyson o weithredu ac y caiff pawb wybod yn uniongyrchol pa bryd y bydd eu hapwyntiad nhw. Mae rhai pobl wedi cael rhyw syniad o'u hail ddyddiad wrth gael eu brechlyn cyntaf. Yn gynyddol, serch hynny, rydym ni'n disgwyl rhoi gwybod i bobl, ar ôl iddyn nhw gael eu dos cyntaf, pryd y gweinyddir eu hail ddos. Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw sicrhau nad yw pobl yn cael eu gadael ar ôl. Rwy'n cytuno â chi: mae hon wedi bod yn ymdrech aruthrol yng Nghymru. Mae'n hyfryd bod ar y blaen i wledydd eraill y DU, ond fe all pob un o bedair gwlad y DU ymfalchïo'n fawr yn y ffordd y mae ein gwasanaethau iechyd gwladol cyfunol ni wedi cyflwyno'r rhaglen hon.

Diolch. Diolch i chi am y datganiad ac, unwaith eto, fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd â rhan yn yr ymdrech gwbl ryfeddol i frechu ym mhob rhan o Gymru. Mae'r mater cyntaf yr wyf i'n awyddus i'w godi'n ymwneud â chyfathrebu. Fe ddywedodd y Prif Weinidog, wythnos yn ôl, ar raglen Today Radio 4, fod pobl dros 50 oed ar fin cael eu gwahodd ar gyfer eu brechlynnau. Fe ddywedodd ef, ac rwy'n dyfynnu,-

Fe fydd pobl dros 50 oed yn dechrau cael eu hapwyntiadau nhw wythnos nesaf... a bydd y rhain yn cael eu brechlynnau o ddydd Llun ymlaen.

Fe wyddom nad yw hynny wedi digwydd. Nid ydym wedi cyrraedd y grŵp yn eu 50au i raddau helaeth eto. Bydd y grwpiau blaenoriaeth yn cael eu trin yn eu tro. Nawr, rwy'n siŵr nad oedd y Prif Weinidog yn ceisio camarwain unrhyw un, ond achosodd dipyn o ddryswch, felly a gawn ni fod yn fwy gofalus gyda'n cyfathrebu?

Fe hoffwn i droi at y posibilrwydd o ehangu'r categorïau blaenoriaeth ar gyfer brechu. Unwaith eto, rwyf i wedi galw'n barhaus am gynnwys rhai sy'n gweithio mewn swyddi allweddol, mewn ysgolion, ym maes trafnidiaeth gyhoeddus, yr heddlu, gwasanaethau brys eraill ac yn y blaen ar y rhestrau blaenoriaeth. Mae eich Llywodraeth chi wedi dweud yn gyson, 'Na, rydym am lynu wrth gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu'. Ond a gaf i bwyso arnoch chi i ystyried dull gwahanol o weithredu? Nid oes dim o'i le o gwbl ar restrau blaenoriaeth y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu; os ydych chi'n hŷn neu'n fregus eich iechyd, rydych chi mewn mwy o berygl fel unigolyn—rwy'n credu bod hynny'n ddigon amlwg. Ond mae yna ffactor risg arall, sef pa mor debygol yr ydych chi o fod mewn cysylltiad â'r feirws. Bwriwch fod gennych chi ddau unigolyn 45 oed, sy'n iach, heb fod yn y naw prif grŵp blaenoriaeth. Mae'r un sy'n mynd i lanhau neu i ddysgu neu i gynorthwyo mewn dosbarthiadau mewn ysgol sy'n llawn disgyblion a staff eraill yn wynebu mwy o risg o ddod i gysylltiad â'r feirws na'r unigolyn 45 oed sy'n gweithio, dywedwch, mewn swydd weinyddol ac o gartref. Yn fy marn i, mae'n gwneud synnwyr pur y dylid blaenoriaethu rhywfaint ar y cyntaf dros yr olaf.

Yn ogystal â hynny, a gaf i bwyso unwaith eto am newid yn fuan iawn yn y rheolau ynglŷn â brechu pobl ag anableddau dysgu? Rydym yn clywed sibrydion cadarnhaol. Rydym yn sôn am bobl a allai fod yn agored i niwed nid yn unig yn gorfforol ond yn agored i niwed o ran y gallu i ymdopi â dioddef COVID; mynnwch eu bod nhw'n cael mynd drwy'r system frechu, os gwelwch chi fod yn dda.

Ac o ran gofalwyr di-dâl hefyd, fe geir dryswch o hyd ynglŷn â hyn. Ydym, rydym ni'n gwybod bod gofalwyr di-dâl yng ngrŵp 6 ar y cyfan erbyn hyn, ond rydym yn awyddus iawn i gael y canllawiau cenedlaethol clir hynny fel bod pobl yn gwybod ble maen nhw'n sefyll.

Ac yn olaf, rwyf wedi bod mewn cysylltiad â pherchennog cartref gofal heddiw. Roedd yntau'n disgrifio twll yn y mur sy'n diogelu cartrefi gofal, gyda 6,000 o weithwyr gofal heb eu brechu, ac mae hynny'n destun gofid yn sicr. Ond y pwynt yr oedd ef yn awyddus i'w wneud gyda mi oedd bod tri o'i staff ef wedi cael gwybod na allan nhw gael eu brechu am nifer o wythnosau—mae hynny'n rhywbeth y byddaf i'n ei godi gyda'r bwrdd iechyd—ond mae e'n pryderu am nifer o'r staff nad ydyn nhw'n dymuno cael eu brechu oherwydd eu bod nhw wedi credu rhai o'r chwedlau gwrth-frechlyn sy'n frith mewn rhannau o'r cyfryngau cymdeithasol. Fe wn i eich bod chi'n pryderu am hyn hefyd. Fe ofynnais ichi'r wythnos diwethaf yn ystod sesiwn friffio pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyfathrebu gwybodaeth i danseilio'r chwedlau hynny, felly tybed a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y gwaith sy'n cael ei wneud yn y maes hwnnw. Diolch.

Fe wnaf i ymdrin â'r pwynt olaf yn gyntaf, oherwydd mae yna bryder gwirioneddol ynghylch y lefel o wybodaeth gyfeiliornus a'r anonestrwydd wrth geisio perswadio pobl i beidio â chael y brechlyn ac mae yna gasgliad o straeon arswyd sy'n cael eu hyrwyddo. Ac fe ddylwn i ddweud fy mod i'n ddiolchgar am y ffordd y mae'r Aelodau o bob lliw gwleidyddol wedi bod yn gyson iawn yn eu hanogaeth i bobl gael y brechlyn. Rydym wedi gweld nid yn unig enwogion yn mynd allan ac yn cymell pobl o grwpiau o darddiad du ac Asiaidd i gael y brechlyn, ond rydym wedi gweld gwleidyddion o bob argyhoeddiad gwleidyddol yn gwneud yr un fath hefyd. Fel arfer, ni fyddai Diane Abbott a James Cleverly yn cymeradwyo'r un genadwri, ond mae hyn wedi digwydd i raddau helaeth iawn.

Mae'r domen o wybodaeth gyfeiliornus sydd ar gael i'r cyhoedd yn bryder gwirioneddol i bob un ohonom ni, ac yn arbennig wrth inni fynd trwy'r grwpiau oedran, mae'r pryderon a fynegwyd yn fygythiad gwirioneddol i bob un ohonom ni. Felly, fe wyddom fod y cyflogwyr ym mhob un o'r meysydd hynny'n ategu'r genadwri honno, ac fe wyddom fod y meddygon teulu ac eraill, yn lleol, yn gwneud hynny, a hyd at y safle brechu mae sgyrsiau felly'n digwydd. Ond mae'n ymwneud mewn gwirionedd â faint o wybodaeth y gallwn ni ei chyfathrebu'n gynharach, mae hynny i ryw raddau oherwydd natur systemig ymlediad y straeon hyn, boed hynny drwy WhatsApp neu Facebook neu lwyfannau eraill yn y cyfryngau cymdeithasol, mae'n golygu gallu gwrthsefyll yr wybodaeth anghywir yn y mannau hynny hefyd. Fe welwch chi faint yr her, nid yn unig yn y Llywodraeth, ynglŷn â phwy sy'n cyfathrebu'r neges, oherwydd er y bydd rhai pobl yn credu'r hyn a ddywedaf pan wyf yn dweud fy mod i wedi siarad â'n prif swyddog meddygol ac mai dyma'r cyngor, ond mae llawer o bobl eraill y mae angen iddyn nhw gael clywed hynny'n uniongyrchol gan rywun arall. Felly, mae'n rhaid wrth lawer o leisiau, yn enwedig i'r bobl hynny sy'n dod o'r cymunedau sy'n peri fwyaf o bryder, a gweithwyr gofal eraill yn siarad am eu profiadau nhw ac yn benodol feddygon annibynnol, yn hytrach nag eraill. Ac fe fyddwch chi'n gweld ein bod ni'n hyrwyddo hynny ar lwyfannau Llywodraeth Cymru a llwyfannau eraill, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn ei chael hi'n ddigon hawdd dod o hyd i ffynonellau o wybodaeth os ydych chi'n clywed pryderon am hyn. Os oes gan Aelodau bryderon ynghylch ble mae'r wybodaeth honno ar gael, cysylltwch â mi ac fe fyddaf yn hapus i sicrhau bod rhywbeth yn cael ei anfon allan at yr Aelodau yn fwy cyffredinol i dynnu sylw pobl at ffynonellau dibynadwy o wybodaeth.

O ran eich pwynt cychwynnol ar eglurder o ran cyfathrebu, mae grwpiau 5 i 9 yn cynnwys pawb dros 50 oed a dyna'r pwynt yr oedd y Prif Weinidog yn ei wneud. Rydym ni'n gweithio drwy'r rhain o ran y blaenoriaethau. Rydym wedi cyrraedd grwpiau 5 a 6 yn barod, ac fe fydd pobl yn cael eu gwahoddiadau ac fe fyddan nhw'n cael mynd drwodd yn eu tro. Rwy'n disgwyl, fel y dywedais i'n gynharach, y byddwn o leiaf yn gallu mynd ar yr un cyflymder â'r cyflwyniad yn Lloegr, sy'n golygu y dylem ni allu gwneud hynny'n gynharach na diwedd mis Ebrill, sy'n newydd da i bawb, ac yna i ddechrau ar weddill y boblogaeth sy'n oedolion.

Ac mae hynny'n fy arwain i, rwy'n credu, at ateb y cwestiwn yn y canol, sy'n ymwneud ag ehangu blaenoriaethau'r brechlyn. Fe wn i eich bod chi'n dweud nad ydych chi'n ceisio dadflaenoriaethu pobl eraill, ond y gwir amdani yw, pe byddech chi'n ehangu'r categorïau ar gyfer brechu, pe byddech chi'n ychwanegu mwy o bobl at y grwpiau sydd gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu i'w blaenoriaethu, yna fe fyddwch chi'n amddifadu pobl eraill o'r flaenoriaeth. Ac rwy'n deall eich pwynt chi ynglŷn â gofyn pwy yw'r unigolion hyn. Dewis yw hwn, felly—ac rydym ni wedi gofyn i'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu am gyngor—ynghylch a oes yna alwedigaethau penodol y dylid eu blaenoriaethu uwchlaw grwpiau oedran neu ynghyd â grwpiau oedran eraill. Ac yna efallai y bydd rhai cwestiynau anodd o ran ein gwerthoedd ni, oherwydd mewn gwirionedd, os ydych chi'n gweithio ym maes manwerthu, neu os ydych chi'n gyrru tacsi, neu os ydych chi'n gweithio yn swyddfa'r post, yna mae eich risgiau chi'n wahanol i risgiau pobl eraill, a gwn fod llawer o'r drafodaeth hon yn ymwneud ag athrawon neu'r heddlu, ond a oes yna grwpiau eraill â phroffil galwedigaethol mwy o ran caffael COVID. Felly, fe allem ni fod yn wynebu her—ac mae hyn yn dibynnu ar yr hyn a ddywed y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu—ynghylch a ydym ni'n cynnwys gweithwyr allweddol mewn categori neu weithwyr unigol, ac o fewn hynny, fe hoffwn i gael cyngor ynghylch pa mor benodol y gallai'r cyngor hwnnw fod a pha mor gyflym y gall ein rhaglen gyfan ni symud. Nawr, mae angen imi gael y cyngor hwnnw gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu a'i ystyried, ac rwy'n disgwyl na fydd raid imi aros yn hir iawn, felly nid rhywbeth damcaniaethol fydd hyn am lawer mwy o amser. Fe fydd angen imi wneud penderfyniad gwirioneddol a chyn gynted ag y byddaf i wedi gwneud penderfyniad, fe fyddaf yn mynegi hwnnw'n eglur ac yn cyfathrebu hwnnw i'r cyhoedd yn ogystal ag i'r Aelodau, ac wrth gwrs, fe fyddwn yn gweithio ar sail y cyngor a gyhoeddir gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Felly, rwy'n deall y ddadl sydd gan yr Aelod. Ond rhaid dweud, heb eglurder am sut y byddai hynny'n gweithio a sicrhau ein bod yn amddiffyn y bobl sydd yn y perygl mwyaf cyn gynted â phosibl, nid yw'r safbwynt hwnnw'n un a fyddai'n effeithio ar grwpiau 5 i 9, sy'n parhau i symud ymlaen ar beth cyflymder.

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Fe hoffwn i, unwaith eto, ddiolch i bawb sydd wedi gwneud y dasg enfawr hon yn bosibl a phawb a fydd yn gwneud y gwaith aruthrol o'n brechu ni i gyd yn ystod y misoedd nesaf. Rwy'n falch o ddweud, ddydd Iau diwethaf, ym Margam, fod 100 y cant wedi cadw eu hapwyntiadau, sy'n ganlyniad rhagorol.

Ymhen ychydig wythnosau, fe fyddwn ni wedi rhoi brechlynnau i bawb yn y grwpiau blaenoriaeth ac fe fyddwn ni'n symud ymlaen at weddill y boblogaeth. Felly, Gweinidog, sut ydych chi am fynd ati gyda'r rhaglen honno? A fydd yna restr blaenoriaeth? A ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i'r rhai sydd mewn mwy o berygl, ond nad ydyn nhw wedi eu cynnwys yn y rhestr gynharach o eiddo'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu, fel dioddefwyr asthma ac oedolion ag anableddau dysgu, yn enwedig y rhai sy'n cael cymorth i fyw, yn ogystal â gofalwyr, yr wyf i wedi cael llawer iawn o negeseuon e-bost ganddyn nhw? Gweinidog, rwyf i am eich annog chi hefyd i ystyried blaenoriaethu'r rhai sydd yn y proffesiynau mwy peryglus, fel athrawon, swyddogion yr heddlu, diffoddwyr tân, swyddogion carchardai ac, wrth gwrs, y staff manwerthu sy'n wynebu cwsmeriaid.

Yn olaf, Gweinidog, mae yna rai sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal sy'n gwrthod cael eu brechu, ac mae hynny'n peri pryder. Er bod ganddyn nhw'r hawl i wrthod, ni allwn ganiatáu i'w dewisiadau nhw roi pobl eraill mewn perygl. Felly, a wnewch chi sicrhau bod staff sy'n dewis peidio â chael eu brechu yn cael eu hatal rhag cael cyswllt wyneb yn wyneb â chleifion sy'n agored i niwed hyd nes bydd y rhaglen frechu wedi dod i ben? Diolch yn fawr iawn. Diolch.

O ran y cwestiynau am y cam nesaf ar ôl inni gwblhau grwpiau blaenoriaeth 5 i 9, rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â'r rhain yn drylwyr iawn mewn ymatebion i Angela Burns a Rhun ap Iorwerth, gan gynnwys y pwynt am broffesiynau sydd mewn perygl a phobl ag anableddau dysgu yr wyf i wedi ymrwymo i ymdrin â nhw yn y dyfodol agos iawn. Rwy'n sicr yn gobeithio y byddaf i wedi ymdrin â phobl ag anableddau dysgu a sut i roi'r cyngor hwnnw ar waith cyn ateb cwestiynau yn y Siambr yfory. Fe gaiff yr Aelodau gyfle wedyn i ofyn cwestiynau i mi ynglŷn â dewis a fydd, rwy'n gobeithio, wedi cael ei wneud yn gyhoeddus erbyn hynny.

O ran y rhai sy'n gwrthod brechlynnau, mae hwn yn fater sydd braidd yn fwy dyrys, yn fy marn i. Rwy'n deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch pobl sydd wedi gwrthod brechlyn neu heb gael brechlyn, a gofyn a ddylid eu hatal nhw rhag bod mewn ardaloedd lle maen nhw'n dod wyneb yn wyneb â chleifion. Yma rydym yn mynd yn ôl i'r ddadl ynghylch a yw'r brechlyn, yn ei hanfod, yn rhywbeth a ddylai fod yn orfodol. Fe fyddai hynny, yn ei hanfod, yn gwneud y brechlyn yn orfodol i aelodau rheng flaen y staff ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Mae hwn yn fater yr ydym ni'n gweithio drwyddo nid yn unig o ran yr arweinyddiaeth yn yr ardaloedd hynny ond gydag undebau llafur ac eraill ynglŷn â'r hyn sydd ar waith yn foesegol, oherwydd nid oes gofyniad cyfreithiol i bobl gael y brechlyn. Mae angen inni feddwl, felly, am yr hyn y mae hynny'n ei olygu ac nid pwynt syml mohono.

Mae hwn yn gwestiwn ehangach hefyd, nid yn unig ar gyfer iechyd a gofal, ond ar gyfer ystod o broffesiynau eraill. Os yw pobl yn mynd yn ôl i'w gwaith ac nad oes modd cadw pellter cymdeithasol yno, beth mae hynny'n ei olygu? I roi enghraifft ichi, un o'r grwpiau galwedigaethol sydd wedi gweld cyfraddau marwolaeth sylweddol oherwydd COVID yw cogyddion a gweithwyr cegin. Os ydych chi'n cofio'r cyfnod pan oeddem ni'n gallu bwyta allan, roeddech chi'n gweld pobl mewn cegin yn aml ac nid oedd cadw pellter cymdeithasol yn bosibl bob amser iddyn nhw. Ac eto, mewn gwirionedd, os byddwn yn mynd yn ôl i allu ailagor y rhan honno o letygarwch, fe fydd rhai cyflogwyr yn meddwl am beth i'w wneud pe na fyddai pobl yn barod i gael y brechlyn.

Mae hwn yn gwestiwn anodd, ac fe fydd pobl yn mynegi rhyw gymaint o ddyhead neu amharodrwydd i weithio gyda phobl eraill. Nid yw hyn yn fater syml o ran gwneud i bobl ddatgelu pa driniaethau a gawsant neu beidio, ac mae'r brechiad yn rhan hanfodol o hyn. Felly, rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud. Ond nid wyf yn credu bod hynny mor syml â dweud, 'Ni chewch ymgymryd â dyletswyddau oni bai eich bod yn gallu profi eich bod wedi cael y brechlyn.' Rydym ymhell o ddatrys y ddadl hon, yn fy marn i.

Gweinidog, mae'r broses o gyflwyno'r brechlyn yn mynd rhagddi'n effeithiol ac yn effeithlon iawn, ac rydym ni i gyd yn ddiolchgar iawn am hynny ond, yn amlwg, mae angen i gymaint â phosibl fanteisio ar y brechlyn os ydym ni am ddiogelu Cymru fel y byddem ni'n dymuno ei wneud. Mae pethau'n mynd yn dda, yn gyffredinol, ond mae yna rai bylchau, ac rydych chi wedi cyfeirio eisoes at leiafrifoedd du ac ethnig, er enghraifft. Fe wn i fod gwybodaeth wedi dod i'r amlwg, o ran rhai o'n cymunedau mwy difreintiedig ni, nad ydyn nhw'n manteisio ar y cyfleoedd i frechu yn y niferoedd yr hoffem eu gweld. Rydych wedi sôn yn barod am batrymau ymddygiad, Gweinidog, a chyfathrebu a chenadwri. Wrth i'r wybodaeth hon ddod i'r amlwg, o ran y bylchau yn y niferoedd sy'n manteisio ar y brechlyn, sut wnewch chi fonitro ac ymateb i hynny, o ran addasu'r genadwri a'r cyfathrebu, a gweithio gyda'r rhai sy'n mynd â'r newydd allan i'r cymunedau hyn ac sy'n gallu helpu i wella'r sefyllfa wrth inni fwrw ymlaen â'r rhaglen hon?

Diolch am y cwestiwn. O ran y nifer sy'n manteisio ar y brechlyn, rydym ni eisoes yn gweld tystiolaeth o wahaniaeth yn y niferoedd sy'n manteisio ar y cyfle, yn ein cymunedau mwyaf breintiedig a lleiaf breintiedig fel ei gilydd. Felly, mae gan yr 20 y cant sydd dlotaf yn ariannol yn y boblogaeth niferoedd rhwng 5 y cant i 6 y cant yn llai na'r niferoedd sy'n manteisio ar y brechlyn yn grŵp poblogaeth mwyaf cefnog, ac rydym wedi gweld hynny yn grwpiau 1 i 4. Er hynny, rydym ni'n gweld gwahaniaeth hefyd sy'n fwy ymysg rhai grwpiau amrywiol. Mae gan bobl o dras Affro-Caribïaidd du a rhai grwpiau o dras Asiaidd niferoedd sy'n llawer llai. Nid yw'r data hynny'n gyflawn, ond fe wyddom fod yna wahaniaeth sylweddol. Felly, fe gafodd gwaith ei wneud eisoes, nid yn unig wrth y bwrdd crwn yr wyf i wedi ymuno ag ef, ond fe geir ystod eang o waith sy'n cael ei wneud mewn dull cadarnhaol a rhagweithiol.

Rydych wedi gweld meddygon Mwslimaidd yn ymgymryd ag ystod o waith ac wedi gweld arweiniad gan wahanol grwpiau ffydd hefyd. Ac rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni ran yn y gwaith hefyd o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n edrych ymlaen at ymuno â chi a Jayne Bryant ar gyfer digwyddiad yr wythnos hon i drafod y brechlynnau yng Nghasnewydd. Rydym yn gweithio'n fwriadol gydag amrywiaeth o bobl yn y gymuned ffydd yn ogystal ag amrywiaeth o grwpiau gwirfoddol i gynyddu'r niferoedd sy'n manteisio ar y brechlynnau, oherwydd dyma'r peth gorau y gall pobl ei wneud er eu lles nhw eu hunain, eu teuluoedd, a'u cymunedau, sef cael triniaeth ddiogel ac effeithiol, ac un sydd wedi mynd drwy asesiad trwyadl. Felly, po fwyaf y gwnawn ni i hyrwyddo hynny, gorau i gyd, yn fy marn i. Wrth gwrs, mae gan y byrddau iechyd eu hunain weithwyr allgymorth hefyd. Mae gan bob bwrdd iechyd weithwyr allgymorth i weithio gyda gwahanol gymunedau yn ardal eu bwrdd iechyd nhw. Felly, yr allgymorth pwrpasol a chadarnhaol hwnnw, ynghyd â dulliau pobl eraill, a'n gallu ninnau hefyd i graffu ar y data i weld lle y gall bwlch fodoli o hyd ac ystyried yr hyn y gellid bod angen inni ei wneud. Felly, mae'n ddigon posibl y byddwch chi'n gweld cenadwri fwy uniongyrchol nid yn unig gan arweinwyr ffydd, ond y posibilrwydd o ddefnyddio rhai o'r lleoliadau hyn fel canolfannau brechu er mwyn annog mwy o bobl i ddod am eu brechiad.

Rwy'n llongyfarch pawb sydd wedi bod â rhan nid yn unig yng nghau'r bwlch a oedd ar y dechrau rhwng Cymru â Lloegr a'r Alban o ran gweinyddu'r dos cyntaf, ond wrth gau'r bwlch o ran yr ail ddos nawr hefyd. Felly, mae'n rhaid canmol hynny. Fe wn imi godi hynny gyda chi o'r blaen ac roeddech chi'n dweud y byddai newyddion da i ddod ac roeddech chi'n iawn. Felly, da iawn wir.

Ond pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r etholwraig y mae ei merch hi'n bencampwraig y byd Paralympaidd F20 am daflu maen, sy'n gobeithio mynd i Tokyo i'r gemau Paralympaidd yn yr haf eleni, y gallai fod angen iddi fynd i'r gemau Ewropeaidd yng Ngwlad Pwyl ar ddiwedd mis Mai i fod yn gymwys ar gyfer Tokyo, ond sydd yng ngrŵp 6 o'r blaenoriaethau brechu, a heb gael ei brechiad eto. Mae ei mam yn dweud calon y gwir y byddai'n drueni mawr pe bai'n colli'r cyfle i fynd i Wlad Pwyl ac felly'n peryglu ei chyfle i ennill medal aur yn Tokyo am nad yw wedi ei brechu mewn digon o amser?

Ac yn ail ac yn olaf, sut ydych chi am ymateb i glaf o'r Waun a gysylltodd â mi ddoe, gan ddweud, yn groes i'r datganiad a wnaeth Llywodraeth Cymru bod pawb dros 70 oed wedi eu brechu ddiwrnod o flaen Lloegr, mai heddiw'n unig—hynny yw ddoe y gorffennodd meddygfa'r Waun roi'r dosau olaf o'r brechlyn cyntaf i bobl yn y categori hwn; ac mae pobl mewn grwpiau oedran iau a fyddai eisoes wedi eu brechu pe bydden nhw'n byw yn Swydd Amwythig, rhyw 100 llath i lawr y ffordd, yn wynebu aros am bythefnos i dair wythnos? Mae gwasanaeth brechu'r Waun yn rhagorol bob amser o ran brechlynnau ffliw, felly mae'n amlwg nad arnyn nhw y mae'r bai. Yn aml, nid yw'r ffiniau gwleidyddol yn yr ardal hon yn cyfateb i ffiniau eraill, fel y ffiniau rhwng practisau meddygon teulu, ac yn yr achos penodol hwn, y broblem yw'r cyflenwad o frechlynnau i feddygfa'r Waun, sydd yng Nghymru ac yn rhan o system GIG Cymru. Diolch.

Diolch. O ran eich pwynt cyntaf, fel y gwyddoch chi, roedd y cyfnod yn ystod yr wythnosau cyntaf, pan oedd y rhaglen i weinyddu brechlynnau yng Nghymru yn cael ei beirniadu, yn gyfnod pan oeddem ni'n adeiladu ein seilwaith ni, ac rwy'n credu i hynny gael ei gyfiawnhau. Fe wnaethom drefnu ffordd o gyflawni a oedd y golygu y gallem symud ar gyflymder gwirioneddol mewn modd cynaliadwy. Felly, dyna pam rydym ni'n parhau i fod ar y blaen yn y DU ar hyn o bryd o ran cyfran y boblogaeth sydd wedi cael y dosau cyntaf—mae mwy na thraean o'r boblogaeth oedolion wedi cael eu dos cyntaf nhw eisoes. Ac rydym ni yn yr ail safle ymysg gwledydd y DU, ychydig y tu ôl i Ogledd Iwerddon, o ran canran yr ail ddosau yr ydym ni wedi eu gweinyddu. A dyna'r cynnydd gwirioneddol a wnaed dros yr wythnos neu'r pythefnos diwethaf o ran gweinyddu mwy a mwy o ail ddosau.

O ran eich etholwraig chi a'i phryder bod ei merch yng ngrŵp 6 ac nad yw wedi cael ei brechlyn eto, rwy'n disgwyl y byddwn ni, fel y dywedais i, yn mynd ar yr un cyflymder â Lloegr lle maen nhw'n credu y gallan nhw gwblhau pob grŵp hyd at grŵp blaenoriaeth 9 erbyn canol mis Ebrill. Felly, nid wyf yn credu y bydd yn rhaid i'ch etholwraig aros llawer mwy eto. Fe fydd y cyflenwad ychwanegol y dywedwyd wrthym ei fod ar y ffordd yn ein galluogi ni i gyflawni'n gynt o lawer, oherwydd mae pob rhan o'n system ni wedi dweud, gyda mwy o sicrwydd ynghylch cyflenwad ac eglurder cyflenwad cynnar, y gallwn ni fynd yn gyflymach eto hyd yn oed. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny o gysur i'ch etholwraig chi a llawer un arall yn yr wythnosau i ddod. Ac o ran grwpiau 1 i 4, fe wnaethom ni addo y byddai pawb yng ngrwpiau 1 i 4 yn cael cynnig y brechlyn, ac felly yr oedd hi ym mhob gwlad arall yn y DU. Fe fydd yna rywfaint o ddal i fyny wedi bod o ran y ddarpariaeth wirioneddol.

O ran y cyflenwad o frechlynnau, wrth gwrs, mae hyn yn dibynnu ar y cyflenwadau yr ydym yn eu cael drwy gaffael yn y DU. Fe ddylwn i ddweud mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw caffael y brechlyn ar gyfer y DU gyfan, ond fe lwyddwyd yn dda iawn ar y cyfan o ran y cyfrifoldeb hwn. Rydym wedi cael llawer iawn o frechlynnau i'n helpu ni i fwrw ymlaen â'n gwaith ni o weinyddu'r brechlyn hwn. Rydym wedi gweld y cyflenwad o'r brechlyn yn gwastatáu ac yn gostwng ychydig yn ystod y pythefnos diwethaf. Cafodd hynny ei ragweld ac roedd hynny i'w ddisgwyl. Dyna pam rydym ni wedi gweld gostyngiad bach yn hynny o beth. Rwy'n credu y gallech chi, yng Nghymru, yn Lloegr, ym mhob gwlad, fod â chanolfannau gweinyddu brechlynnau sy'n cael cyflenwad ychydig yn wahanol o'u cymharu â'i gilydd, ond ar y cyfan, rydym ni'n mynd yn gyflym iawn. Nid wyf yn credu mai ystyried Cymru yn gyfrifol, rywsut, am y broblem gyda'r cyflenwad o frechlynnau yw'r ffordd gywir o fynd ati i ddisgrifio'r heriau sydd gennym, a beth bynnag, rwy'n credu bod cyflymder y cyflwyniad yng Nghymru, ac ym mhob gwlad arall yn y DU, yn rhywbeth y gallem ni i gyd ymfalchïo'n fawr ynddo. 

Gweinidog, fe wnaethoch chi, mae'n debyg, fwynhau, fel y gwnes innau, wylio fideo Syr Gareth Edwards y diwrnod o'r blaen o'i ymweliad ef â'r ganolfan frechu ym Mhen-y-bont ar Ogwr y tu cefn i'r clwb rygbi yno. Fe ddywedodd ef yn y fideo nad oedd bob amser wedi mwynhau pob ymweliad â Maes y Bragdy ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mewn gwirionedd. Ond roedd honno'n neges ardderchog i'm hetholwyr i am y fantais fawr o gael gwahoddiad am frechiad ac ymateb i hynny a mynd i'w gael. Rwy'n edrych ymlaen hefyd, Gweinidog, at agor canolfan frechu gymunedol Maesteg yn y ganolfan hamdden ar 1 Mawrth. Mae hynny i'w groesawu'n fawr.

Gweinidog, a gaf i ofyn i chi—? Fe wyliais i gynhadledd Prif Weinidog y DU i'r wasg neithiwr, a oedd yn canmol, fel y gwna pawb ohonom ni, y cyflymder anhygoel wrth gyflwyno'r brechiadau ledled y DU gyfan, gan gynnwys yma yng Nghymru. Ond, weithiau, mae ganddo duedd i edrych ychydig yn rhy bell i'r dyfodol ac addo gormod a methu â chyrraedd y nod. Fe glywsom ni neithiwr y gallem ni, o ddiwedd mis Mai, fod yn edrych ar deithiau awyr rhyngwladol ar gyfer twristiaeth a gwyliau, ac y byddai clybiau nos yn agor ar 21 Mehefin ar ôl cynnal profion torfol ar bobl yn y ciwiau cyn iddyn nhw gael mynediad.

A wnewch chi, Gweinidog, roi eich sylwadau chi ar y cyhoeddiadau hynny, sydd wedi cynyddu disgwyliadau yn sylweddol oherwydd darllediad y BBC ledled y DU, y bydd y clybiau nos yn agor, y bydd teithiau awyr yn hedfan o ddiwedd mis Mai ac yn y blaen? Pa mor hyderus y gallwn ni fod, Gweinidog, mor gynnar â hyn, nad oes yna berygl inni ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol o fynd yn rhy gyflym o lawer unwaith eto, yn enwedig gan Lywodraeth y DU, a chyflwyno mathau newydd o'r feirws o bob cwr o'r byd, a'n bod ni'n osgoi gweld y feirws dinistriol hwn yn ailgodi a mathau newydd yn ymledu drwy gydol y gaeaf nesaf? Gadewch inni fod yn ofalus, gam wrth gam, ac mewn rhai ffyrdd, beidio ag addo gormod ond gwneud yn well na'r disgwyl. 

Diolch am y cwestiwn. Do, fe welais i'r clip o Syr Gareth Edwards, un o fawrion y genedl, yn siarad â'r Prif Weinidog. Rwy'n credu bod hynny'n beth cadarnhaol iawn o ran ei brofiad ef ei hun a'r hyn yr oedd hynny'n ei olygu i bobl Cymru. Rwy'n gobeithio bod pobl eraill wedi cael cyfle i wylio'r clip hwnnw, ac y bydd hynny'n eu hannog nhw i wneud yn siŵr eu bod yn mynd i gael y brechlyn hefyd ac yn cael croeso cynnes ym Maes y Bragdy.

O ran cynhadledd Prif Weinidog y DU ddoe, rwy'n credu mai'r pwynt cyntaf i'w wneud yw ei bod yn well o lawer cael sgwrs am yr hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud yn y dyfodol, yn hytrach na siarad am y pethau na allwn ni eu gwneud nhw heddiw. Fe ddylem ni i gyd gael teimlad o obaith ynglŷn â'r dyfodol, ond nid yw'r dyfodol yn sicr. Rydym wedi gwneud dewis bwriadol i lynu'n dynn wrth y dystiolaeth wyddonol a'r cyngor iechyd cyhoeddus a gawn ni, a dyna pam mae gennym ni ddull gwahanol o agor ysgolion yng Nghymru. Mae hynny'n cyd-fynd yn uniongyrchol â'r dystiolaeth a'r cyngor a gawsom ni. Maen nhw wedi gwneud dewis polisi gwahanol yn Lloegr, ac mae'r hawl ganddyn nhw i wneud hynny. Felly, maen nhw'n dal yn ôl nes cael  'clec fawr' ar 8 Mawrth, os hoffech chi. Nid oedd y cyngor a gawsom ni yn dweud y dylem wneud hynny. Dewis Gweinidogion Lloegr yw gwneud hynny, ac mae ganddyn nhw'r hawl i wneud hynny, ond mae ein harchwaeth ni am risg yn un gwahanol, a dyna pam rydym ni'n dilyn y cyngor.

Pan fyddaf yn meddwl am deithio rhyngwladol, dyma un o'r pethau sy'n fy ngofidio i'n fawr ynglŷn â'r dyfodol ac ailgyflwyniad posibl, oherwydd erbyn mis Mai, ni fyddwn wedi cwblhau rhoi'r dos cyntaf i'r boblogaeth gyfan o oedolion, heb sôn am ail ddos. Rwy'n cofio profiad haf y llynedd yn dda iawn, pan newidiais i'r rheolau ynglŷn â'r cwarantîn a'r hyn y gallai pobl ddisgwyl ei wneud pan oedd awyren o Zante yn yr awyr. Fe wnaethom hynny oherwydd bod y dystiolaeth yn cynyddu bryd hynny o ran ailgyflwyno'r coronafeirws, pan oedd gennym ni lefelau isel iawn o'r coronafeirws. Fe gofiwch mai lefelau o ddau hyd dri ym mhob 100,000 oedd gennym ni ar un amser yn ystod yr haf, ac rydym ni'n sôn erbyn hyn fod y lefelau'n is o lawer pan fyddwn ni wedi cyrraedd 80 ym mhob 100,000. Felly, fe fydd yn rhaid bod yn ofalus iawn i'r dyfodol.

Efallai eich bod wedi clywed y dirprwy brif swyddog meddygol ar Radio Wales fore heddiw yn egluro'r pwynt yn dda iawn na allwn ragweld misoedd lawer i'r dyfodol beth fydd y sefyllfa o ran ymlediad y coronafeirws gydag amrywiad llawer mwy ffyrnig, yn yr ystyr o'i allu i drosglwyddo rhwng pobl, fel y gallai fod yn llawer mwy tebygol o ymledu. Nid wyf i o'r farn, rywsut, fod gosod cynllun cadarn, gyda dyddiadau ac nid data, sy'n ymestyn hyd yr haf, yn ddull addas o gyflawni hyn. Rwy'n credu bod angen inni reoli disgwyliadau pobl, a deall bod y rhan fwyaf o bobl yn ofalus, ac yn dymuno cael sicrwydd nad ydym ni, wrth ddod allan o hyn, yn troedio'n simsan i'r dyfodol ac yna'n gorfod troedio yn ôl i lawr yn simsan i gyfyngiadau symud, os oes modd o gwbl osgoi hynny.

Nid wyf i'n credu ei bod yn realistig agor y clybiau nos ym mis Mehefin yn y ffordd a gaiff ei disgrifio. Fe fyddwn i'n falch o fod yn anghywir, ond mae gennyf i lawer mwy o ddiddordeb mewn diogelwch Cymru, a chadw pobl yn fyw ac yn iach, na gorfod cyflwyno mesurau llawer mwy cyfyngol i gyfyngu ar fywyd cenedlaethol, gyda'r holl niwed i iechyd y cyhoedd y byddai'n rhaid i chi ei osgoi wrth wneud hynny, ond hefyd y niwed economaidd y byddech chi'n ei achosi o ran ailgychwyn sectorau o'r economi yr ydym ni'n gobeithio eu hagor mewn modd cynaliadwy. Felly, fe fyddwn ni'n dal ati i ymdrin â'r ffordd yr ydym ni am gadw Cymru'n ddiogel mewn ffordd ofalus sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth. 

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru ar y genhadaeth o ran cadernid ac ailadeiladu economaidd. Mi fyddaf i'n trosglwyddo'r Gadair nawr i'r Dirprwy Lywydd, Ann Jones. I wneud y datganiad, felly, Ken Skates.

Mae'r flwyddyn ddiwethaf hon wedi bod yn eithriadol o anodd i bawb—i'r busnes a oedd yn gorfod cau i atal lledaeniad y feirws, i'r person ifanc sy'n methu dod o hyd i'w swydd gyntaf, neu'r teulu sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi oherwydd lleihad yn incwm y cartref. Bu'n un o'r blynyddoedd mwyaf heriol y mae unrhyw un ohonom ni wedi eu profi erioed. Er bod y frwydr yn erbyn y feirws yn amlwg yn parhau, mae'n bwysig ystyried sut y gall Cymru ddod trwy effaith uniongyrchol y feirws a mynd i'r afael ag egni o'r newydd â'r heriau dwfn y mae Cymru'n eu hwynebu, a helpu ein pobl, ein busnesau a'n cymunedau i orchfygu a ffynnu. Dros y misoedd diwethaf, rwyf wedi bod yn trafod y materion pwysig hyn gyda phartneriaid, a heddiw rydym ni'n cyhoeddi ein cenhadaeth o ran cadernid ac ailadeiladu economaidd. Mae'n nodi'r hyn a ddywedodd llawer o bobl wrthyf yn uniongyrchol—bod gennym ni yng Nghymru y ddawn, yr egni a'r syniadau i ailadeiladu ein heconomi mewn ffordd well a thecach. Mae ein cenhadaeth yn cynnig optimistiaeth sylfaenol yn wyneb yr amgylchiadau mwyaf heriol.

Rydym wedi ymateb yn gyflym i leihau effeithiau'r pandemig ar fusnesau a gweithwyr. Ein pecyn cymorth o fwy na £2 biliwn yw'r pecyn cymorth busnes mwyaf hael yn unman yn y Deyrnas Unedig. I fusnesau bach, canolig a mawr yn y sector lletygarwch, hamdden a thwristiaeth, a'r gadwyn gyflenwi gysylltiedig, rydym ni nawr yn ychwanegu £30 miliwn arall o gymorth ariannol brys ar ffurf grantiau ar gyfer costau gweithredu. Mae ein cynllun rhyddhad ardrethi penodol eisoes wedi ein galluogi ni i roi mwy o gymorth i filoedd o fusnesau llai, gan sicrhau bod manwerthwyr hanfodol mawr, megis archfarchnadoedd mawr, yn parhau i dalu ardrethi. Nid yw Llywodraeth y DU wedi cadarnhau eto a fydd yn ymestyn cymorth ardrethi annomestig yn Lloegr. Rwy'n ei hannog i wneud hynny, ac i wneud hyn cyn gynted â phosibl, fel y gallwn ni gael sicrwydd llwyr ynghylch y cyllid sydd ar gael i Gymru o ganlyniad. Rydym ni'n gwneud yr holl baratoadau angenrheidiol er mwyn ymateb yn gyflym i fusnesau Cymru cyn gynted ag y bydd y Canghellor yn rhoi sicrwydd inni ynghylch y cyllid sydd ei angen.

Wrth inni geisio symud ymlaen, rydym yn cydnabod bod busnesau sy'n rhan annatod o'r economi ymwelwyr, megis digwyddiadau ac economi hwyr y nos, sy'n debygol o gael eu taro'n galed yn y tymor hwy, a byddwn yn mynd ati i adolygu ein dewisiadau ar gyfer darparu cymorth pellach yma. Er gwaethaf ein cefnogaeth ddihafal, dros y 12 mis nesaf, bydd diweithdra yng Nghymru a ledled y DU yn cynyddu. Bydd gormod o'n dinasyddion yn gweld eu swyddi'n diflannu neu eu horiau gwaith yn lleihau, gydag ychydig o swyddi gwag ar gael i ddewis o'u plith. Bydd hyn yn waeth i weithwyr ifanc, menywod, pobl o gymunedau lleiafrifoedd ethnig, gweithwyr hŷn, pobl anabl, y rhai â chyflyrau iechyd, a'r rhai mewn galwedigaethau sgiliau isel. Felly, rhaid i'n gwaith ailadeiladu gefnogi'r unigolion hyn sydd wedi dioddef waethaf. Mae effaith y pandemig, ynghyd ag ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, yn bygwth gwrthdroi'r cynnydd yr ydym ni wedi'i wneud o ran lleihau diweithdra ac anweithgarwch economaidd yng Nghymru dros y degawd diwethaf. Bydd goblygiadau dwfn i ddyfodol gwaith, ein cymunedau a'n llesiant, yn ogystal â gwead ffisegol canol ein trefi a'n system drafnidiaeth. 

Mae ein cenhadaeth yn amlinellu ein gweledigaeth ar gyfer economi llesiant sy'n creu ffyniant, sy'n amgylcheddol gadarn, ac yn helpu pawb i wireddu eu potensial. Dylid ei gweld ochr yn ochr â'r gwaith pwysig arall yr ydym ni'n ei wneud ym mhob rhan o'r Llywodraeth i adeiladu dyfodol cryfach, tecach a gwyrddach, gan gynnwys yn amlwg ein strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, y cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu, a gyhoeddir yn ddiweddarach yr wythnos hon, a'n penderfyniad i gyrraedd ein targedau newid hinsawdd heriol newydd. Mae Cymru ffyniannus yn un lle mae Cymru yn rhoi pwyslais cyson ar gydnerthedd gyda'r gallu i drawsnewid, a byddwn yn mynd ati i gefnogi sylfaen amrywiol o gwmnïau blaengar sydd â rhaglenni arloesi cadarnhaol, lefelau cynhyrchiant da a gweithlu brwdfrydig sydd â'r sgiliau mewn byd sy'n newid.

Mae economi werdd yn gofyn am fwy o gylchdroi, lle parheir i ddefnyddio adnoddau, gan ychwanegu gwerth economaidd a lle caiff gwastraff ei osgoi. Mae economi wirioneddol werdd yn rhan annatod o gymdeithas carbon isel, felly byddwn yn buddsoddi mewn seilwaith carbon isel a chydnerthedd yn yr hinsawdd, prosiectau ynni adnewyddadwy a chartrefi cynaliadwy, yn eu tro, gan ddefnyddio'r rhain yn gyfleoedd ar gyfer arloesi ym myd busnes a'r posibilrwydd o greu swyddi o ansawdd da yn y dyfodol yma yng Nghymru. Mae cymdeithas gyfartal ac economi gyfartal yn golygu buddsoddi ym mhotensial cynhyrchiol pawb, gan sicrhau na chaiff neb ei esgeuluso. Byddwn yn meithrin uchelgais, yn annog dysgu am oes ac yn cefnogi pobl i fanteisio i'r eithaf ar eu potensial. Bydd ein dull rhanbarthol yn cefnogi dosbarthu cyfleoedd yn deg a byddwn yn parhau i fynnu, i eiriol dros waith teg ac i'w hyrwyddo.

Yn gyntaf oll, rhaid inni gryfhau'r economi sylfaenol. Mae'r argyfwng wedi atgyfnerthu pwysigrwydd hanfodol gweithwyr allweddol, a'u swyddogaeth hollbwysig yn ein llesiant ac ym mhob sector o'n heconomi. Mae angen inni ailystyried yn sylweddol y lleoedd yr ydym ni'n byw ynddyn nhw a'r ffordd y mae ein cartrefi a'n cymunedau'n gweithio, gan weithredu'r egwyddor 'canol tref yn gyntaf' a datblygu canolfannau cydweithio rhanbarthol, yn rhan o'n rhaglen waith trawsnewid trefi. Rhaid inni sylweddoli'r posibilrwydd a'r cyfle i gael ymwelwyr newydd yn ôl ar ein strydoedd mawr fel y gallan nhw unwaith eto ddod yn ganolfannau bywiog i'r bobl sy'n byw yno. Yn ail, byddwn yn parhau gyda'n hymrwymiad i COVID fel nad yw effaith y lefelau pandemig ledled Cymru yn gadael neb ar ôl, gan greu cyfleoedd i gadw pobl mewn swyddi a chynyddu eu sgiliau. Mae angen i ni harneisio diwylliant entrepreneuraidd bywiog, brwdfrydedd o'r newydd dros wirfoddoli ac awydd am ddysgu gydol oes ac ar-lein. Gall technoleg newydd, wrth gwrs, leihau pa mor ynysig yw rhai cymunedau, gan greu cyfleoedd i fyw, gweithio a dysgu o bob cwr o Gymru.

Yn drydydd, dylem helpu busnesau i addasu'n gynt ar gyfer y dyfodol. Byddwn yn darparu cymorth i arloesi ac arallgyfeirio, sy'n ymateb i heriau deuol COVID-19 ac ymadael â'r UE, ac yn gwneud busnesau'n addas ac yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Felly, bydd Banc Datblygu Cymru yn cael £270 miliwn ychwanegol ar gyfer ehangu cronfa fuddsoddi hyblyg Cymru i barhau i fuddsoddi mewn benthyciadau busnes cyffredinol ac ecwiti drwy'r hyn y disgwyliwn y bydd yn gyfnod estynedig o ailadeiladu ac addasu economaidd. Byddwn hefyd yn cyflymu'r broses o ddatgarboneiddio busnesau ac yn rhoi hwb i gylcholdeb defnyddio adnoddau. Mae ysgogi arloesedd digidol a mynd i'r afael ag allgáu digidol yn ganolog i'n hymrwymiad i hyrwyddo cydraddoldeb a helpu pobl i wireddu eu potensial.

Yn bedwerydd, byddwn yn manteisio i'r eithaf ar effaith buddsoddiadau mawr yn y dyfodol fel prosiectau atynnu i gofleidio a manteisio ar dechnolegau newydd a tharfol megis deallusrwydd artiffisial, gan ddenu cyflogaeth, sgiliau, arbenigedd a datblygiad i Gymru. Bydd hyn yn cynnwys pwyslais cryf ar ymchwil a datblygu, arloesi, cynlluniau ysgogi rhanbarthol, clystyru busnesau bach a chanolig a datblygu sgiliau newydd. Yn olaf, byddwn yn dwysáu ein hymgyrch am werth cymdeithasol yn ein perthynas â busnesau. Byddwn yn adnewyddu ac yn cryfhau'r contract economaidd fel bod busnesau'n croesawu ac yn ymgorffori ei werthoedd yn briodol, gan ymgorffori gwaith teg, carbon isel a chydnerthedd o ran yr hinsawdd. Mae gwerthfawrogi llesiant holl ddinasyddion Cymru yn sail i'n hymateb i'r pandemig hwn. Mae hanfodion ein heconomi—y bobl, y cymunedau a'r busnesau oddi mewn iddi—yn gryf, a gyda'n gilydd rwy'n gwybod y gallwn ni lwyddo.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw a'r copi ymlaen llaw, fel bob amser? Credaf, o'm safbwynt i, Gweinidog, fod yn rhaid croesawu unrhyw gymorth ychwanegol i fusnesau Cymru, felly, yn sicr, o'm safbwynt i, rwyf i a'm cyd-Aelodau'n croesawu'r gefnogaeth ychwanegol i Fanc Datblygu Cymru. Gallaf gytuno â llawer iawn o'r hyn a ddywedoch chi. Yn amlwg, rwy'n mynd i ganolbwyntio ar rai meysydd y credaf eich bod wedi'u hesgeuluso yn eich cynllun a'ch datganiad heddiw.

Yr hyn nad yw'r datganiad yn ei amlinellu heddiw yw eglurder i fusnesau o ran dod allan o'r cyfyngiadau symud. Nid fy marn i yn unig yw hynny, dyna farn y Ffederasiwn Busnesau Bach, grwpiau busnes. Cefais enghraifft y bore yma o fusnes manwerthu'n sy'n gweithredu nifer o allfeydd yn fy etholaeth: 'Allwn ni archebu stoc ai peidio?' Maen nhw'n archebu stoc dymhorol. Felly, maen nhw'n credu bod gan gwmnïau tebyg iddyn nhw mewn rhannau eraill o'r DU fwy o gynllun ar gyfer y dyfodol na sydd gan rai yng Nghymru. Ac maen nhw'n derbyn bod dyddiadau'n newid a blaenoriaethau'n newid, ond bod y cynllun dangosol hwnnw ar waith.

Gweinidog, rydych chi'n dweud y bydd y cyllid newydd ar gyfer Banc Datblygu Cymru yn gwella'r cyflenwad ar gyfer cyllid busnes hygyrch yn y tymor hir. Mae hynny'n rhywbeth y credaf fod ei angen yn ddybryd, felly cytunaf â hynny. Credaf mai'r hyn sy'n siomedig yw y bu'r Llywodraeth yn araf ynghylch gweithredu pedwerydd cam y cymorth busnes. Mae busnesau'n crefu am eglurder, er mwyn ichi ddarparu amserlen uchelgeisiol ar gyfer llwybr allan o'r argyfwng hwn. Credaf mai'r hyn y mae ar fusnesau ei angen yw, mae angen iddyn nhw glywed gennych chi am ymestyn y cyfnod o hepgor ardrethi busnes, darparu cymorth ychwanegol i'r sector lletygarwch, er enghraifft, a thrwy ddefnyddio'r tanwariant o'r gronfa sector-benodol i sicrhau y caiff unrhyw gymorth ariannol na chafodd ei ddefnyddio ei ddyrannu'n gyflym ac i le y mae ei angen. Felly, wrth gwrs, croesawaf eich sylwadau ar hynny.

Rydych chi'n cyfeirio at iechyd, llesiant, datgarboneiddio, economi sylfaenol, sgiliau digidol, adfywio canol trefi, economi werdd, mae'r holl feysydd hyn yn iawn, a chytunaf â'r cyfan yr ydych chi wedi'i ddweud yn hynny o beth. Ond yr hyn nad yw eich datganiad yn sôn amdano—ac mae'n ymddangos bod diffyg gwybodaeth yn eich cynllun, eich cenhadaeth, o ran cefnogi'r cynhyrchiant a chystadleurwydd a chreu swyddi. Ac, os ydw i'n onest, yr hyn yr oeddwn yn siomedig iawn ynddo, mewn gwirionedd, yw nad oes sôn am entrepreneuriaeth, y gefnogaeth i fusnesau newydd, ac ychydig iawn o fanylion sydd yn y ddogfen 30 tudalen. Felly, sut ydych chi'n mynd i wneud hyn? Pan ddaethom ni allan o'r cyfyngiadau symud cyntaf ledled y DU, roedd ysbryd entrepreneuraidd mawr ledled y DU, ac mae angen gwella hynny. Mae angen annog y rhai sy'n meithrin yr ysbryd entrepreneuraidd hwnnw. Felly, mae gan rannau eraill o'r DU gynlluniau sy'n gwneud hynny; beth ydych chi'n ei wneud yng Nghymru o ran annog yr entrepreneuriaeth honno yma yng Nghymru?

Roeddech chi yn eithaf cadarnhaol, Gweinidog, pan gyfeiriais o'r blaen at adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a sefydlu corff hyd braich: fe ddywedoch chi fod hynny'n rhywbeth i'w ystyried a'i gloriannu. Felly, roeddwn yn croesawu hynny'n fawr ar y pryd. Credaf fod angen corff hyd braich arnom ni i werthu Cymru i'r byd, cefnogi ein busnesau cynhenid, hyrwyddo Cymru, cyflwyno'r mewnfuddsoddiad hwnnw. Cytunaf ag adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o ran yr asiantaeth hyd braich honno, ac rwyf yn credu bod angen cefnogaeth drawsbleidiol arnom ni os ydym ni eisiau ailsefydlu asiantaeth o'r fath hefyd. Felly, byddwn yn croesawu eich barn ar hynny.

Gweinidog, byddwn yn gofyn i chi sut y byddech yn ymateb i ddadansoddiad y bore yma gan yr Athro Dylan Jones-Evans, sydd wedi dweud ei fod mewn dryswch ynglŷn â pham nad yw Llywodraeth Cymru yn ystyried cynhyrchiant yn fater allweddol i'r economi, o gofio mai Cymru yw'r wlad leiaf cynhyrchiol yn y DU heb strategaeth glir i gau'r bwlch. Rydych chi'n dweud, Gweinidog, eich bod wedi amlinellu cynlluniau i weithio gyda'r sectorau twristiaeth a lletygarwch i ddatblygu cynllun adfer i ddarparu cymorth tymor byr i ddatblygu cydnerthedd a phroffidioldeb dros y tymor hwy. A allwch chi roi eich barn am yr hyn y gallai'r cynllun adfer ei gynnwys ynglŷn â'r cymorth tymor byr gan Lywodraeth Cymru, ac o ran y tymor hir wrth ddarparu drwy'r cynllun hwnnw?

Ac yn olaf, mae eich cynllun, neu eich cenhadaeth, yn amlinellu cynlluniau i roi diben newydd i ganol trefi a chefnu ar y stryd fawr draddodiadol gan nad ydym ni, fel y dywedoch chi, yn dibynnu mwyach ar fanwerthu yn unig. Sut y byddwch yn cydbwyso'r gefnogaeth i greu diben newydd i ganol trefi a dinasoedd â chefnogi'r sector manwerthu, fel y gall barhau i fod â rhan allweddol yn economi Cymru?

A gaf i ddiolch i Russell George am ei sylwadau a'i gwestiynau? Fel bob amser, mae Russell wedi bod yn anhygoel o adeiladol, nid heddiw'n unig, o ran y feirniadaeth y mae wedi'i chynnig a'r cwestiynau y mae'n eu gofyn, ond hefyd yn yr wythnosau a'r misoedd lawer cyn cyhoeddi'r genhadaeth hon heddiw ble gallodd gynnig, yn ystod cyfres o drafodaethau, sylwadau adeiladol iawn i mi a'm swyddogion. Ac rydym ni'n ddiolchgar iawn iddo ef ac Aelodau eraill ym mhob rhan o'r Siambr am eu cyfraniadau i'r gwaith yr ydym ni wedi'i gwblhau heddiw gyda chyhoeddi'r genhadaeth.

Dirprwy Lywydd, yn gyntaf oll, o ran cymorth ychwanegol, mae'n amlwg bod y buddsoddiad ychwanegol o £270 miliwn i Fanc Datblygu Cymru yn dod â chyfanswm y gronfa ar gyfer cronfa fuddsoddi hyblyg Cymru i £500 miliwn, a fydd yn ei dro yn denu swm sylweddol mewn buddsoddiad preifat, gan fynd â chyfanswm y gronfa i tua £1 biliwn o fuddsoddiad mewn busnesau, sy'n swm enfawr o arian i'w weld yn cael ei fuddsoddi mewn busnesau yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod, a bydd yn cefnogi ac yn creu degau o filoedd o swyddi. Ac, wrth gwrs, rwyf eisoes wedi cyhoeddi y bydd y £30 miliwn ychwanegol o gymorth ar gyfer lletygarwch a thwristiaeth, ac yn ystod fy natganiad, cadarnheais hefyd ein bod yn aros am air gan y Canghellor ynglŷn â'r gwyliau ardrethi busnes yn Lloegr, a fyddai'n ein galluogi ni, felly, i ddatblygu cynllun o'r fath yma yng Nghymru gyda'r symiau canlyniadol a fyddai'n dilyn.

Mae'n rhaid imi ddweud, o ran y map ffordd, fod y Prif Weinidog wedi cadarnhau'n gynharach mai'r cynllun rheoli a gynhyrchwyd ym mis Rhagfyr yw ein dogfen arweiniol o hyd, a'i fod wedi'i ddiweddaru, yn amlwg, yr wythnos diwethaf. Mae'r Prif Weinidog wedi rhoi arwydd clir iawn o'r hyn sy'n cael ei ystyried yn rhan o'r cyfnod adolygu rheolaidd o dair wythnos, a chyn y datganiad hwn, cyflwynodd y Gweinidog iechyd, rwy'n credu, ddadl argyhoeddiadol iawn ynghylch pam y mae pennu dyddiadau ar hyn o bryd ar gyfer pob math o weithgaredd yn beryglus iawn yn wir. Gwyddom fod amrywiolion newydd yn tarfu'n fawr ar y ffordd y byddem yn dymuno ailddechrau'r economi, ac felly gallai addo dyddiadau na ellir eu cyflawni o reidrwydd, rwy'n credu, fod yn niweidiol iawn i'r economi ac i fusnesau a fyddai'n disgwyl gallu ailagor, ond a fyddai, ar fyr rybudd, fel y dywedodd y Gweinidog iechyd eisoes heddiw, efallai yn siomedig iawn yn wir.

Rwy'n credu bod cynhyrchiant ac entrepreneuriaeth yn rhan greiddiol o'r genhadaeth. Credaf, yn y ddogfen, fod gwahanol lusernau, fel yr ydym ni wedi'u galw nhw, a fyddai'n arwain at welliant o ran cynhyrchiant ac entrepreneuriaeth. O ran cynhyrchiant, yn amlwg, mae'r pwyslais ar sgiliau ac ar ddenu buddsoddiad a dyluniad i gynyddu cynhyrchiant. Ac o ran entrepreneuriaeth, mae ymrwymiad COVID yn cynnwys cymorth uniongyrchol i unigolion sy'n dymuno dechrau eu busnes eu hunain—yn arbennig, y gronfa rwystrau, sy'n darparu grantiau i bobl sydd bellaf o'r farchnad gyflogaeth i ddechrau eu busnes, ac i wneud hynny gyda chymorth, yn amlwg, ac arweiniad Busnes Cymru.

Dydw i ddim yn credu y gallwn ni ddefnyddio cynhyrchiant yn unig yn fesur o lwyddiant neu fethiant economi. Rhaid i economi wasanaethu'r diben o wella llesiant ei dinasyddion, ac nid yw mesur cynhyrchiant yn gwneud hynny ar wahân, a dyna pam yr ydym yn awyddus i sicrhau y caiff y dangosyddion cenedlaethol eu defnyddio fel modd o fesur llwyddiant yr economi. Ond, yn amlwg, mae ystadegau'r farchnad lafur heddiw'n dangos pa mor werthfawr y gall gweinyddiaeth ddatganoledig fod o ran nodi uchafswm nifer ar gyfer ddiweithdra, a heddiw gwelsom gyhoeddi'r ffigurau diweithdra, ac yng Nghymru, yn ystod y cyfnod diweddaraf, mae diweithdra wedi gostwng; yn y DU mae wedi codi. Erbyn hyn mae bwlch o tua 0.7 y cant rhwng Cymru a chyfartaledd y DU. Nawr, mae taith hir, hir o'n blaenau, ond mae'r bwlch hwnnw'n dangos pa mor werthfawr fu ein cefnogaeth i fusnesau. Rydym ni wedi gallu sicrhau oddeutu 145,000 o swyddi yng Nghymru, yn ôl y data diweddaraf yr wyf wedi ei gael heddiw, a fyddai'n esbonio, felly, y bwlch mewn diweithdra. A byddwn yn parhau i sicrhau bod cymorth ar gael i fusnesau yng Nghymru wrth i ni fynd drwy'r pandemig hwn. Rydym ni eisoes wedi cwblhau pedwerydd cylch y gronfa cadernid economaidd ac rydym ni'n bwriadu defnyddio unrhyw ymrwymiad a wnaed hyd yma lle bynnag y bo modd er mwyn sicrhau'r cymorth mwyaf posibl i fusnesau sy'n cynnig gwerth am arian.

Wrth gwrs, o ran rhai o'r sylwadau eraill a wnaeth Russell George ynghylch canol trefi a chanol dinasoedd a'r berthynas rhwng ein menter trawsnewid trefi a manwerthu, wel, mae manwerthu wrth wraidd y fenter trawsnewid trefi, oherwydd oni chaiff trefi eu trawsnewid yn fannau mwy bywiog, yna bydd y sector manwerthu'n parhau i frwydro. Rhaid i bobl fod eisiau mynd i ganol eu trefi, ac wrth wneud hynny, byddant wedyn yn defnyddio gwasanaethau sydd wedi'u cynnwys ynddyn nhw. Felly, yn ddi-os, mae gan fanwerthu ddyfodol disglair yng nghanol trefi, ond dim ond os yw canol trefi yn lleoedd deniadol i bobl ymweld â nhw, i fyw ynddyn nhw ac i weithio ynddyn nhw y caiff y dyfodol disglair hwnnw ei gyflawni. Dyna pam y mae'r fenter trawsnewid trefi mor hanfodol bwysig o ran darparu mannau bywiog mewn ardaloedd trefol.

Hoffwn roi croeso gwresog i'r genhadaeth o ran cadernid ac ailadeiladu economaidd y mae'r Gweinidog wedi'i chyhoeddi heddiw, a bod yn ddiolchgar iddo am ei ddatganiad ac am y copi ymlaen llaw fel bob amser. Mae'r cyfeiriad yn adleisio'n fawr yr hyn y mae Plaid Cymru wedi bod yn ei ddweud, ac mae'r Gweinidog yn iawn wrth ddweud fy mod yn siŵr bod cefnogaeth sylweddol i'r cynnwys ar y cyfan yn sawl rhan o'r Siambr hon, ac edrychaf ymlaen at astudio'n fanylach, yn enwedig o ran y targedau, yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei amlinellu. 

Credaf fod angen imi ddechrau dweud, serch hynny, Dirprwy Lywydd, fy mod yn credu bod angen inni fod ychydig yn fwy uchelgeisiol. Nawr, mae'n amlwg bod angen i ni fod yn realistig ynglŷn â'r hyn y gallwn ni ei gyflawni, ond rwy'n credu ei bod hi'n glir bod canlyniadau argyfwng COVID yn rhoi cyfle i ni wneud pethau'n wahanol, ac rwy'n credu y dylem ni fod yn anelu at Gymru ffyniannus, nid dim ond Cymru fwy ffyniannus; economi werdd, nid un fwy gwyrdd yn unig oherwydd, mwy gwyrdd na beth, gyda rhai o'r heriau sy'n ein hwynebu o ran datgarboneiddio; ac economi gyfartal neu deg, nid mwy cyfartal yn unig. Fe'm trawyd gan yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn gynharach am beidio â sôn am ailgodi'n gryfach, ond ailgodi mewn ffordd deg. Felly, credaf y dylai rhywfaint o'r iaith honno fod ychydig yn fwy uchelgeisiol.

Hoffwn ddechrau drwy ofyn ychydig mwy i'r Gweinidog am y broses ar gyfer datblygu'r syniadau hyn. Mae'n gosod nod ar gyfer economi llesiant, y byddem yn ei chefnogi'n gryf iawn, fel y mae'n gwybod. Ond tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut y mae'r nodau llesiant yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi'u cynnwys yng nghysyniad y genhadaeth ailadeiladu hon a rhywbeth am y broses o wneud hynny, oherwydd mae hynny, wrth gwrs, yn golygu gofyn i bobl wneud pethau mewn ffordd wahanol iawn. Os gall ddweud ychydig mwy wrthym ni am gynnwys busnesau yn y broses, oherwydd, yn amlwg, fel y dywedodd y Gweinidog ei hun, bydd busnesau'n gwbl allweddol wrth adeiladu'r economi newydd hon, ac rwy'n gobeithio clywed gan y Gweinidog—maen nhw wedi bod yno ar lawr gwlad. Os gall hefyd ddweud rhywbeth am swyddogaeth llywodraeth leol wrth helpu i gynllunio'r genhadaeth hon—os ydym ni wedi dysgu unrhyw beth drwy'r argyfwng hwn, pa mor bwysig yw'r wybodaeth leol honno o ran cyflawni blaenoriaethau cenedlaethol yw hwnnw.

Hoffwn droi, Dirprwy Lywydd, os caf i, at dargedau, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod rhai, ac rwyf eisiau treulio mwy o amser yn edrych yn benodol ar y rheini, ond mae gennyf rai syniadau cychwynnol. Roeddwn yn falch o weld bod targedau cydraddoldeb wedi eu cynnwys, ac mae targed penodol ynghylch cael mwy o gydraddoldeb rhwng menywod a dynion. Ond rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn bod effaith COVID wedi effeithio'n anghymesur ar bobl dduon a phobl groenliw, sydd, wrth gwrs, wedi dwysáu anghydraddoldebau hirsefydlog yn hynny o beth yn ein heconomi. Gobeithio, wrth i'r broses hon fynd rhagddi, y bydd y Gweinidog yn gallu gweithio gyda'r cymunedau hynny i ddatblygu rhai targedau i helpu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hynny, ac rwyf hefyd eisiau dweud y bu rhai pethau cadarnhaol, wrth gwrs, efallai o'r agenda gweithio gartref ar gyfer gweithwyr anabl, a hoffwn hefyd weld rhai targedau penodol yn hynny o beth ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau na chollir yr enillion, ond nad yw ychwaith yn arwain at weithwyr anabl yn y pen draw yn fwy ynysig.

O ran y targed tlodi, tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym pam yr ydym ni'n mesur ein hunain yn erbyn canolrif y DU yn y fan yma. Mae hynny'n ymddangos yn gwbl ddi-uchelgais. Gwyddom fod y bwlch rhwng y cyfoethog a'r tlawd ledled y DU yn wael. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog fwy na thebyg yn cytuno â mi fod perygl gwirioneddol yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf y bydd yn gwaethygu, yn hytrach na gwella, o ystyried sut mae Llywodraeth y DU wedi mynd ati mewn rhai agweddau. Felly, tybed a wnaiff y Gweinidog ystyried hynny eto. 

Nawr, o ran cynhyrchiant, clywais yn llwyr yr hyn a ddywedodd y Gweinidog wrth Russell George, na allwn ni ddefnyddio cynhyrchiant yn fesur ar ei ben ei hun, ond gobeithio y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi nad yw'r ffaith bod pobl yn gweithio'n galed iawn yng Nghymru a bod cynhyrchiant yn aros yn isel yn dda i lesiant pobl. A tybed a fydd yn ystyried—rwy'n derbyn yr hyn y mae'n ei ddweud am thema drawsbynciol o ran cynhyrchiant, ond byddai hynny'n wir am rai o'r meysydd eraill lle y mae wedi dewis gosod targedau—ac a fydd yn ystyried dal sylw ar rai targedau cynhyrchiant penodol, efallai mewn sectorau penodol.

Nawr, mae'n amlwg mai mater i Lywodraeth nesaf Cymru ei gyflawni fydd hyn yn bennaf, a byddem ni eisiau gweld y Llywodraeth honno'n bod yn fwy uchelgeisiol, ac fe hoffwn i ofyn rhai cwestiynau i'r Gweinidog am adnoddau. Os ydym ni eisiau gwneud rhai o'r buddsoddiadau mawr y mae angen inni eu gwneud i greu'r swyddi y mae'r Gweinidog yn gwybod y cânt eu colli, bydd angen inni fenthyca i fuddsoddi. Ac rwy'n gwybod y bydd Llywodraeth Cymru yn gofyn i Lywodraeth y DU am ganiatâd i wneud hynny, ond mae angen cynllun B arnom ni os na fydd hynny'n digwydd. Felly, a all y Gweinidog ein sicrhau ni heddiw y bydd yn defnyddio, os yw'n rhan o'r Llywodraeth ar ôl yr etholiad, holl bwerau Llywodraeth Cymru yn llawn i fenthyca i fuddsoddi? Ac a fydd yn cael trafodaethau pellach gydag awdurdodau lleol i weld beth y gellir ei wneud i ddefnyddio eu pwerau benthyca ac i Lywodraeth Cymru ddarparu adnoddau ar gyfer y benthyca hwnnw? Mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Plaid Cymru yn ei wneud.

Tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym ni, wrth yrru'r genhadaeth hon yn ei blaen, a oes pethau y byddai'n rhagweld rhoi'r gorau i'w gwneud. Oherwydd gyda rhai o'r cynlluniau newydd, os nad oes gennym ni lwythi o adnoddau ychwanegol a bod elfennau o weithgaredd nad ydynt yn cyflawni'r nodau hyn, a wnaiff ystyried yr hyn y mae angen iddo roi'r gorau i'w gwneud? Ac o ran monitro a gwerthuso, a all y Gweinidog ddweud yn benodol iawn sut y caiff y targedau eu monitro? Ac un sylw cymharol fach, penodol, ond pwysig yw sut y byddai'n rhagweld monitro cydymffurfiaeth â'r contract economaidd. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn cefnogi'r contract economaidd yn gryf, ond ni fydd yn fwy na darn o bapur oni bai fod busnesau'n ymwybodol y bydd rhyw fath o fonitro ar eu cydymffurfiaeth.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, hoffwn ddweud fy mod yn ystyried y genhadaeth hon yn gam gwerthfawr i'r cyfeiriad cywir, ond rydym ni ar y meinciau hyn yn credu ei bod hi'n bryd cael llawer mwy o uchelgais. Efallai fod angen naid arnom ni, yn hytrach na cham.

A gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am ei chyfraniad, ac, fel Russell George, am feirniadaeth wirioneddol adeiladol Helen Mary Jones dros fisoedd lawer, a hefyd awgrymiadau anhygoel o adeiladol dros fisoedd lawer hefyd? Rwyf wedi bod yn ffodus iawn fel Gweinidog, rwy'n credu, fy mod wedi gallu gweithio gyda llefarwyr rhagorol y gwrthbleidiau sydd wedi bod ac yn wirioneddol benderfynol o gydweithio â mi a'm swyddogion a hynny'n gwbl ddiffuant i geisio'r hyn sydd orau i Gymru. Ac mae rhai o'r awgrymiadau y mae Helen Mary Jones wedi'u gwneud heddiw yn amlwg yn adeiladol iawn, mae hi'n briodol iawn eu hystyried.

Rwy'n credu bod y sylw a wnaed am uchelgais, yn amlwg ni fyddem ni byth yn dymuno ymddangos yn drahaus, ond mae llwyddiant ysgubol y credaf y dylid ei gydnabod yng Nghymru dros y degawd diwethaf neu fwy, o ran sut yr ydym ni wedi lleihau diweithdra i'r nifer isaf erioed. Rydym ni wedi creu'r nifer fwyaf erioed o swyddi, y nifer fwyaf erioed o fusnesau, ac efallai fod y mwyaf syfrdanol o'r holl ystadegau yn ymwneud ag anweithgarwch economaidd, sy'n dal i fod ar gyfradd nad ydym ni eisiau ei gweld a byddwn yn ymdrechu i ostwng hynny'n barhaus, ond roedd y gostyngiad yn lefel anweithgarwch economaidd i oddeutu lefel y DU yn rhywbeth nad oedd llawer o economegwyr yn credu y gallai ddigwydd, ond rydym ni wedi llwyddo i gyflawni hynny. Felly, rydym ni'n anhygoel o uchelgeisiol, ond, fel y dywedais, nid ydym ni byth eisiau ymddangos yn uchelfryd o ran ein huchelgais fel gwlad neu fel Llywodraeth.

Gallaf sicrhau'r Aelodau heddiw, o ran myfyrio ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, fod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn rhan o'r grŵp Ffenics, a arweiniwyd gan Chris Nott. Aeth y grŵp hwnnw ar ofyn sefydliadau cyflogwyr, busnesau allweddol â diddordeb mewn ailgodi'n well, ac roeddent yn gallu rhoi syniadau inni ac roedden nhw'n gallu beirniadu ein cenhadaeth, ac roedden nhw, yn fy marn i, yn amhrisiadwy wrth lunio cynllun cryf ar gyfer ailadeiladu ac adfer. A hefyd o ran rhai o'r fforymau eraill a sefydlwyd, mae'n amlwg bod gennym ni'r cyngor datblygu economaidd a ddefnyddiwyd ac mae gennym ni drefniadau gweithio rhanbarthol bellach ar waith gydag awdurdodau lleol, felly roeddem yn gallu sôn am y genhadaeth ar lefel ranbarthol gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol. Ac mae'n rhaid dweud bod y ffordd y mae llywodraethau lleol wedi ymateb i'r llusernau wedi bod yn anhygoel o gadarnhaol. Maen nhw'n rhannu ein cred yn yr egwyddor 'canol tref yn gyntaf', ac wrth fuddsoddi lle bynnag a phryd bynnag yn bennaf yng nghanol trefi, ac rwy'n siŵr y byddant yn helpu i gyflawni yn unol â'r llusern honno yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod.

Yn yr un modd, rydym ni wedi gallu trafod cynlluniau ysgogi rhanbarthol yn rhan o'r genhadaeth ailadeiladu ac adfer. Rwy'n credu y bu hynny yn werthfawr iawn o ran dwyn ynghyd awdurdodau lleol ar lefel ranbarthol. Ac mewn ymateb i rywbeth y soniodd Russell George amdano yn ei gwestiynau—nid oeddwn yn gallu ymateb yn uniongyrchol yn yr amser oedd gennyf—hynny yw, argymhelliad Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, wrth gwrs mai cydbwyllgorau corfforaethol yw'r cam cyntaf tuag at ddod ag awdurdodau lleol at ei gilydd ar sail ranbarthol i sbarduno datblygu economaidd ac i atgyfnerthu galluoedd ac arbenigedd o fewn cyrff ar lefel ranbarthol.

O ran dangosyddion, targedau a'r sylw a wnaed am gydraddoldeb, wrth gwrs rydym ni newydd gyhoeddi, o ran cymorth i bobl o gymunedau lleiafrifoedd ethnig, y gronfa rwystrau, a luniwyd yn i raddau helaeth iawn ar gyfer pobl sydd mor bell o farchnad swyddi y mae angen cymorth ychwanegol arnyn nhw i ddatblygu busnesau mewn ffordd entrepreneuraidd. Fe wnaethom ni hefyd ymgorffori yn ymrwymiad COVID y cynllun cymhelliant i gyflogwyr gyflogi prentisiaid o dan 25 oed, gyda grantiau o hyd at £3,000 ar gael i gyflogi prentisiaid. Rydym ni wedi penodi hyrwyddwyr anabledd ledled Cymru i weithio gyda busnesau i sicrhau bod busnesau'n croesawu egwyddorion y contract economaidd a'r angen am waith teg a chyfleoedd i bawb.

Ac o ran y mesur o'i gymharu â chanolrif y DU, mae llesiant yn amlwg yn rhywbeth sydd wedi'i neilltuo ar gyfer Llywodraeth y DU ac, felly, dyna pam y credwn ni ei bod hi'n gwneud synnwyr gosod ein targed a'n huchelgeisiau yn erbyn lefelau'r DU. Fodd bynnag, rwyf yn derbyn y sylw y mae Helen Mary Jones yn ei wneud, ac yn sicr byddaf yn ystyried a allwn ni edrych ar lefelau eraill a allai gynnig cymhariaeth fwy priodol.

Rwy'n credu o ran cynhyrchiant—unwaith eto, dim ond er mwyn crybwyll cynhyrchiant—ni ellir ystyried mesur cynhyrchiant mewn economi yn rhywbeth ar wahân, ond mae'n rhaid ei gymharu â mesurau eraill, yn amlwg. Rwyf eisoes wedi sôn am ddiweithdra ac anweithgarwch economaidd, rwyf wedi sôn am lefel cyflogaeth, twf busnes, ac ati, ond mae'n ffaith bod cynhyrchiant, wrth i'r pandemig ddod ar ein gwarthaf, yn codi'n gyflymach yng Nghymru na'r DU gyfan. Felly, unwaith eto, cawsom stori gadarnhaol iawn i'w hadrodd am gynhyrchiant ac fe hoffem ni sicrhau ein bod yn rhoi hwb pellach i ragolygon o ran cynhyrchiant drwy roi pwyslais manwl iawn ar sgiliau ac ar ymchwil a datblygu, ac fe hoffem ni weld Cymru'n cael cymaint â phosibl o gyllid map ffordd ymchwil a datblygu newydd Llywodraeth y DU. Bydd cynnydd sylweddol mewn cyllid ymchwil a datblygu ac rydym ni eisiau sicrhau y bydd yn cyrraedd rhai o'r prosiectau atynnu hynny a fydd yn canolbwyntio'n fawr iawn ar glystyru busnesau bach a chanolig, ar ymchwil, datblygu ac arloesi. Ac mae rhai enghreifftiau y gallaf i eu crybwyll yn y fan yna: y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, y ganolfan fyd-eang ar gyfer rhagoriaeth rheilffyrdd, y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd, y clwstwr diwydiannau creadigol amlwg iawn. Mae cyfleoedd i ddenu mwy o ymchwil a datblygu, ac wrth wneud hynny, fe allwn ni eu defnyddio yn fodd o ddenu buddsoddi yn hytrach na gorfod defnyddio llyfr siec er mwyn talu i bob diben i fewnfuddsoddwyr ddod i Gymru, yn aml gyda dim ond golwg tymor byr ar fuddsoddi yn ein dinasyddion a'n gwlad.

Ac felly, pan fydd Helen Mary Jones yn gofyn, 'Beth ydych chi'n ystyried rhoi'r gorau iddo?' wel, yn gyntaf oll, rydym ni'n ystyried denu drwy nerth, yn hytrach na thrwy gael llyfr siec agored. Rydym ni eisiau sicrhau ein bod yn adeiladu'r prosiectau cydnerth hyn, y prosiectau atynnu a fydd yn gallu denu buddsoddwyr nid yn unig am flynyddoedd i ddod, ond am ddegawdau i ddod, er mwyn inni ddod yn wlad sydd â rhagoriaeth mewn rhai meysydd technegol, boed hynny mewn deallusrwydd artiffisial, mewn gweithgynhyrchu a deunyddiau uwch, yn enwedig yn y sector awyrofod, neu mewn lled-ddargludyddion cyfansawdd, seiberddiogelwch, ymchwil a datblygu rheilffyrdd a thrafnidiaeth. Rydym ni eisiau sicrhau ein bod yn tyfu ac yn cadarnhau'r arbenigeddau hynny yng Nghymru.

O ran rhywfaint o'r gwaith arall lle yr ydym ni'n ychwanegu gwerth, wel, mae'n amlwg y bydd y £270 miliwn o arian i'r banc datblygu yn gweld mwy o arian yn cael ei ddefnyddio at ddibenion benthyciadau ac ecwiti, ac mae hyn yn rhywbeth y mae pwyllgorau'r economi ers blynyddoedd, os nad degawdau, wedi bod yn galw ar y Llywodraeth i'w wneud, i geisio symud oddi wrth ddefnyddio grantiau'n unig i fwy o fenthyciadau a chymorth ar sail ecwiti, a dyma beth yr ydym yn ei wneud gyda'r £270 miliwn ychwanegol hwnnw. Bydd hynny, wrth gwrs, yn galluogi rhywfaint o ailgylchu cyllid a fydd yn galluogi twf ymhellach i'r dyfodol, ac yn enwedig gan ganolbwyntio ar ficrofusnesau newydd a busnesau bach a chanolig. Mae gwir angen dathlu llwyddiant busnesau newydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac wrth gwrs fe wnaethom ni ddatblygu cronfa dechrau busnes yn ystod y pandemig i sicrhau na wnaethom ni golli'r mentrau rhagorol hynny y gallodd pobl arloesol a chreadigol ddechrau cyn COVID-19.

Yna, yn olaf, o ran benthyca, mae'n amlwg bod hyn yn rhywbeth y bydd y Gweinidog Cyllid yn ei ystyried. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyllid yn awyddus i ystyried pob cyfle creadigol i godi arian i fuddsoddi yn ein cymunedau ac yn ein busnesau. Rwy'n siŵr y bydd wedi dal sylw manwl ar yr hyn a oedd gan Helen Mary Jones i'w ddweud.

O, mae'n ddrwg gennyf, un sylw arall, Dirprwy Lywydd, ac mae hyn yn ymwneud â'r contract economaidd. Perthynas yw hynny rhwng byd busnes a'r Llywodraeth; mae'n bartneriaeth, nid cytundeb untro mohono. Mae'n gofyn am gyfathrebu a chydweithredu cyson rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru, hefyd swyddogion llywodraeth leol a busnesau, ond wrth i ni weld y contract economaidd hwnnw'n cael ei gryfhau a'i ddyfnhau, rwy'n awyddus iawn i weld y gymuned fusnes ei hun yn croesawu'r swyddogaeth hon o adolygu ei gilydd er mwyn sicrhau bod y contractau economaidd hynny'n golygu rhywbeth mewn gwirionedd. Oherwydd, a dweud y gwir, busnesau yn fwy na neb arall sy'n gallu hyrwyddo'r llwyddiant y maen nhw yn ei fwynhau o ran defnyddio'r contract economaidd. 

Diolch. Mae gennym ni lai na 10 munud a phedwar siaradwr, felly dim ond i ddweud hynny. Mae angen i bobl feddwl am hynny.

Ymddiheuriadau. Mae'n ddrwg gennyf.

Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn. Yn 'Ein Cenhadaeth o ran Cadernid ac Ailadeiladu Economaidd' rydych chi'n tynnu sylw at y ffaith bod bron i hanner cyllideb fwyd GIG Cymru yn cael ei gwario y tu allan i Gymru, ac felly mae hynny'n £10 miliwn o leiaf y gallem ni fod yn ei ailgylchu i economi Cymru. Byddwn yn dyfalu y byddai cyllideb arlwyo'r awdurdodau lleol ar gyfer prydau ysgol ac ar gyfer cartrefi gofal rywbeth yn debyg. Felly, mae hwn yn fater pwysig iawn, yn enwedig os ydym ni eisiau gwneud mwy ynghylch prydau ysgol. Mae angen inni wario mwy o'r arian hwnnw yng Nghymru. Felly, mae'n dipyn o sefyllfa'r wy a'r iâr, oherwydd nes i ni dyfu mwy, allwn ni ddim prynu mwy. Felly, meddwl oeddwn i tybed a allech chi ddweud ychydig wrthym am sut yr ydych chi'n mynd i gysoni hynny. Bydd y ffermwyr yn tyfu unrhyw beth os oes ganddynt farchnad, felly sut ydym ni'n mynd i sicrhau eu bod yn gwybod am y contractau mae arnom ni eisiau eu cynnig iddyn nhw?

A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn? Mae'n bwynt pwysig iawn i sicrhau y gellir cefnogi'r economi sylfaenol drwy well caffael, drwy gyrchu nwyddau a gwasanaethau yn lleol. Yn ddiweddar, lansiwyd y gronfa her economi sylfaenol gennym ni, sydd wedi cael ei hyrwyddo gan Lee Waters. Mae wedi bod yn fenter anhygoel, mae wedi codi mewn gwerth yn eithaf sylweddol o'r bwriad cychwynnol o fuddsoddi miliwn o bunnau i sawl miliwn o bunnau, ac mae hynny wedi'i ddangos drwy nifer o enghreifftiau sut y gall gwell caffael arwain at fwy o gyfleoedd cyflogaeth mewn cymunedau lleol. Y cam nesaf wedyn yw dysgu o rai o'r mentrau hyn a sicrhau eu bod yn cael eu prif ffrydio ar draws yr economi. Fe all hynny ddigwydd. Fe all hynny ddigwydd. Rydym ni wedi'i weld yn digwydd mewn lleoedd fel Preston, a'r hyn rydym ni eisiau ei wneud yw sicrhau ein bod ni, yma yng Nghymru, yn gwneud yr un peth. Dyna pam mae'r gronfa her wedi bod mor bwysig, a dyna pam mai cryfhau'r economi sylfaenol yw un o'r pum llusern yn ein cenhadaeth.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod y gefnogaeth hael yr ydych chi wedi'i rhoi i fusnesau ledled Cymru yn yr ymateb i COVID-19, a welwyd unwaith eto yn y £270 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd gennych chi heddiw. Ond fel y gwyddom ni i gyd, er gwaethaf ymdrechion Llywodraeth Cymru, mae, a bydd canlyniad trychinebus i economi Cymru o ganlyniad i'r cyfyngiadau symud. Rwy'n siŵr, felly, y bydd pob un ohonom ni yn y Senedd yn eich cefnogi yn eich cais am fwy o gymorth ariannol gan Lywodraeth y DU. Mae'r dinistr wedi bod mor fawr fel mai dim ond Llywodraeth y DU sydd â'r adnoddau ariannol i adeiladu economïau'r DU, a rhaid i hynny gynnwys Cymru.

Wrth gwrs, deallaf fod y mesurau a nodir yn y datganiad wedi'u cynllunio i liniaru effeithiau'r pandemig, ac i ddod â ni allan o'r dirywiad economaidd cyn gynted ag y bo modd, a chroesawaf eich pwyslais ar ddiwydiannau uwch-dechnoleg. Mae'r ystadegyn rhyfedd fod cyflogau cyfartalog yng Nghymru wedi codi yn ystod y cyfyngiadau symud hyn yn cuddio'r ffaith mai'r rheswm am hyn yw bod y cyfyngiadau symud wedi effeithio llawer mwy ar y rhai sy'n ennill cyflog is na'r rhai yn y dosbarthiadau cyflog uwch. Mae hyn yn golygu, wrth gwrs, mai'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw waethaf fu'r tlotaf mewn cymdeithas. Mae llawer o'r bobl hyn sydd ar gyflogau bychain yn dod o'r sectorau hynny a gafodd eu taro galetaf gan y cyfyngiadau symud—y diwydiant lletygarwch, tafarndai, bwytai, sefydliadau llety. Felly, byddwn yn galw ar y Llywodraeth i flaenoriaethu'r sector hwn pan fyddwch yn adeiladu'r economi, nid yn unig oherwydd y sector ei hun ond oherwydd bod gan y sector hwn y gallu i ymgodi o'r dirywiad economaidd yn llawer cyflymach nag eraill.

A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei gyfraniad a'i gwestiwn? Byddwn yn cytuno'n llwyr ag ef o ran y pwyntiau y mae wedi'u crybwyll, yn gyntaf oll o ran y gefnogaeth y gall Llywodraeth y DU ei chyflwyno. Mae'r cynllun cadw swyddi wedi bod yn hollbwysig er mwyn osgoi lefelau trychinebus o ddiweithdra hyd yma, ac felly mae'n rhaid iddo barhau cyhyd ag y bo'i angen. Defnyddiwyd cynlluniau tebyg ar y cyfandir ers dros ddegawd, a gellir eu hailgyflwyno ar fyr rybudd gan Lywodraethau Ewrop. Hoffwn weld y cynllun cadw swyddi'n cael ei gadw ar gyfer y tymor hir a'i gyflwyno pryd bynnag y bo angen, pe bai digwyddiadau pellach o'r math hwn.

O ran pobl ar incwm llai, mae'n ffaith bod pobl sy'n ennill mwy yn ystod y pandemig wedi gallu cynilo mwy, ac mae Llywodraeth y DU, yn amlwg, yn ystod yr wythnos diwethaf, mewn llawer o ddatganiadau, wedi bod yn nodi ei bod hi'n dibynnu ar y bobl hynny sydd wedi gallu cynilo yn ystod y pandemig i ryddhau eu cynilion i ysgogi gweithgarwch economaidd. Ond, wrth gwrs, mae gennym ni nifer sylweddol iawn o bobl nad ydyn nhw yn mwynhau incwm sylweddol. Yn ei dro, rhaid inni felly ymyrryd i gefnogi'r bobl hynny sydd wedi cael eu taro galetaf, a byddwn yn parhau i wneud hynny drwy roi cymorth uniongyrchol i'r sectorau hynny sy'n agored i niwed. Byddwn yn sicrhau eu bod yn gallu tyfu mewn ffordd fwy cynaliadwy drwy'r gweithgaredd llusern yr wyf wedi'i amlinellu, drwy grantiau datblygu busnes, drwy Fanc Datblygu Cymru sy'n cynnig y cynnydd sylweddol hwnnw yn y gronfa fuddsoddi hyblyg, a thrwy, wrth gwrs, y posibilrwydd o gydweithio drwy rai o'r prosiectau atynnu.

Gweinidog, gwyddom fod y pandemig wedi cyflymu tueddiadau sy'n bodoli eisoes sy'n ei gwneud hi'n anodd iawn i ganol ein trefi a'n dinasoedd ffynnu. Mae llawer gormod o siopau gwag, gan gynnwys siopau gwag mawr fel siop Debenhams yng Nghasnewydd ar hyn o bryd, a gwyddom fod angen inni barhau â'n hymdrechion i arallgyfeirio ac adfywio'r adeiladau hynny yng nghanol y ddinas, a chreu diben newydd iddynt. Byddwch yn gwybod, rwy'n siŵr, Gweinidog, fod menter ddiweddar wedi'i chyhoeddi gan arweinwyr cynghorau Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe i weithio gyda Llywodraeth Cymru i ddatblygu'r adfywio a'r enw da hwnnw. Yng Nghasnewydd, yr allwedd i hynny yw'r ardal wybodaeth, a fyddai'n gweld adleoli Coleg Gwent i ganol y ddinas, a chanolfan hamdden newydd. A wnewch chi ystyried yn ofalus iawn sut y gallwch chi gefnogi'r prosiectau hyn, Gweinidog, a fydd yn creu swyddi, yn y diwydiant adeiladu ond hefyd yn barhaol, ac a allai ddarparu enghraifft bwysig iawn o'r bartneriaeth honno y mae mawr ei hangen rhwng llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru a byd busnes?

A gaf i ddiolch i John Griffiths a dweud fy mod yn cytuno'n llwyr ag ef? Credaf fod swyddogaeth hollbwysig i awdurdodau lleol wrth hyrwyddo'r fenter 'canol tref yn gyntaf', ac mae John Griffiths wedi tynnu sylw at un enghraifft arbennig o dda o sut, ar lefel awdurdod lleol ac yn lleol, yr ystyrir dod â bwrlwm yn ôl i ganol y ddinas a allai arwain at fwy o ymwelwyr a lleoliad cymunedol mwy bywiog. Rydym yn awyddus i ystyried yr holl bosibiliadau ledled Cymru, a dyna pam yr ydym ni'n bwrw ymlaen â'r agenda sy'n ymwneud â'r canolfannau gweithio o bell, gan greu cyfleoedd yng nghanol trefi i bobl gymudo llai ond gweithio gydag eraill ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector mewn ffordd wirioneddol arloesol a chreadigol. Gwelwyd eisoes, mewn rhai rhannau o'r byd lle maen nhw'n gweithredu, eu bod yn ysgogi cynhyrchiant, yn ysgogi creadigrwydd ac arloesedd, felly byddwn yn arwain ar yr ymdrech hon ledled Cymru. Rydym yn edrych ar y prosiectau treialu cynnar a fydd yn gallu dangos pa mor llwyddiannus y gall hyn fod, a sut, drwy ymyrraeth uniongyrchol, y gallwn ni anadlu bywyd newydd i ganol trefi a chanol dinasoedd ledled Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am y datganiad y mae wedi'i wneud y prynhawn yma. Croesawaf yn benodol ymrwymiad y Llywodraeth na fydd effaith economaidd yr argyfwng yn arwain at adael pobl a chymunedau ar ôl. Ond beth am y cymunedau hynny, Gweinidog, sydd eisoes yn teimlo eu bod wedi cael eu gadael ar ôl? Fel y mae pobl ym Mlaenau Gwent ac ar draws y Cymoedd yn cofio'n iawn, yn argyfyngau economaidd y 1980au ac yn gynharach, rydym yn aml wedi cael ein gadael ar ein pen ein hunain i ysgwyddo'r baich a chario pwysau y materion economaidd hyn. Rwyf eisiau sicrhau bod y Llywodraeth hon yn deall hynny, ac na fydd y Llywodraeth hon yn buddsoddi ym mhob cymuned yn gyfartal yn unig, ond y bydd yn buddsoddi yn y cymunedau hynny sydd wedi dioddef yn anghymesur o ganlyniad i argyfwng COVID. Mae hynny'n golygu cymunedau fel Blaenau Gwent, lle rydym nid yn unig wedi gweld y dioddefaint yn fwy ymhlith pobl, ond yr effaith economaidd yn fwy hefyd. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi canol ein trefi yma? Sut y byddwn yn creu sylfaen economaidd newydd a all ddod â chyfoeth i'r cymunedau hyn, creu cyfoeth, cynhyrchu incwm a swyddi i bobl sydd eisoes wedi dioddef digon?

A gaf i ddiolch i Alun Davies am ei gwestiwn a'r pwyntiau y mae'n eu hamlinellu? Mae'n llygad ei le bod llawer o gymunedau sydd wedi teimlo eu bod wedi'u gadael ar ôl yn ystod y broses o ddad-ddiwydiannu wedi teimlo dros y 12 mis diwethaf eu bod wedi'u gadael hyd yn oed ymhellach ar ôl, gan eu bod wedi dioddef effaith economaidd y coronafeirws hyd yn oed yn fwy difrifol. Ond gallaf sicrhau Alun Davies y bydd ystyriaeth a chefnogaeth ar gyfer datblygu busnes a mewnfuddsoddiad yn cael eu blaenoriaethu ar gyfer y cymunedau hynny sydd wedi teimlo eu bod wedi'u gadael ar ôl yn rhy hir o lawer, ac sy'n cynnwys cymunedau fel Blaenau Gwent, drwy groesawu'r genhadaeth hon ar lefel Llywodraeth Cymru ac ar lefel awdurdodau lleol. Rwy'n obeithiol y gwneir cyhoeddiadau'n fuan iawn a fydd yn dangos pa mor ddifrifol yr ydym ni'n ymgymryd â'r fenter hon, gan weithio gydag awdurdodau lleol.

Credaf, yn y gorffennol, fod dull 'dinasoedd yn gyntaf' lle yr oedd llwyddiant yn dilyn llwyddiant, a heb ymyrraeth uniongyrchol mewn cymunedau eraill, yn enwedig trefi dibynnol, gwelsom bobl yn teimlo'n anobeithio ynghylch twf economaidd, a oedd yn cael ei ystyried yn rhywbeth i'w fwynhau'n fwy gan y bobl hynny a oedd yn byw yn ardaloedd mwyaf llwyddiannus a mwyaf trefol y DU, yn bennaf yn ne-ddwyrain Lloegr ac yn Llundain. Roedd Llywodraethau eraill eisoes yn edrych ar y cynllun gweithredu economaidd; maen nhw bellach yn edrych ar y genhadaeth hon. Credaf fod cydnabyddiaeth bod angen ymyrryd yn benodol, wrth sicrhau eich bod yn blaenoriaethu adnoddau cyfyngedig wrth ddatblygu cyfleoedd busnes mewn cymunedau sydd wedi dioddef creithiau dad-ddiwydiannu. Ond rydym ni bob amser yn agored i ddysgu gan eraill, a dyna pam y gwnaethom ni gyflwyno'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i'r gwaith hwn a pham yr ydym yn awyddus i ddysgu o brosiectau enghreifftiol a gwledydd enghreifftiol ledled Ewrop wrth i ni ymdrechu i leihau lefelau tlodi ac wrth i ni geisio lleihau anghydraddoldeb yng Nghymru ac o fewn cymunedau Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.

Mae eitem 5 ar ein hagenda yn ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar y rhaglen ddatblygu gwledig ddomestig yn y dyfodol. Galwaf ar Lesley Griffiths, Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig.

Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol datblygu gwledig yng Nghymru. Mewn partneriaeth â'r UE, bydd Cymru'n buddsoddi cyfanswm o £834 miliwn yn ein Cynllun Datblygu Gwledig yr UE erbyn diwedd 2023. Mae hyn wedi helpu i sicrhau gwerth a chydnerthedd sylweddol yn ein cymunedau gwledig.

Yn ystod cyfnod y Cynllun Datblygu Gwledig presennol, rydym ni wedi gweld cynnydd eithriadol yn sector bwyd a diod Cymru. Gwnaethom ragori ar ein targed, a osodwyd yn 2014, i dyfu'r sector i drosiant o £7 biliwn erbyn diwedd 2020, gan gyrraedd £7.4 biliwn flwyddyn gyfan yn gynharach nag yr oeddem wedi'i ragweld. Mae twf allforio wedi bod yn sbardun sylweddol i'r llwyddiant hwn, gan gynyddu £160 miliwn ers 2015 i gyrraedd £565 miliwn yn 2019, wedi'i adeiladu ar ein henw da am gynnyrch o'r radd flaenaf gyda safonau lles ac amgylcheddol uchel. Dangosodd gwerthusiad annibynnol diweddar fod ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio wedi chwarae rhan hollbwysig wrth greu'r sylfeini ar gyfer newid, gydag effaith sylweddol ar well sgiliau busnes a thechnegol, a thystiolaeth o fuddion eang o ran bioamrywiaeth ac iechyd anifeiliaid, yn enwedig o ran defnyddio llai o wrthfiotigau a gwrtaith.

Mae'r cynllun rheoli cynaliadwy yn adfer natur tirwedd gyfan ym mhob rhan o Gymru. Mae hyn yn cynnwys cysylltu ac adfer cynefinoedd twyni, treialu rheoli llifogydd naturiol er mwyn gwella ein cydnerthedd hinsawdd wrth i ni greu coetiroedd a chynefinoedd gwlypdir, adfer cannoedd o hectarau o fewndiroedd, a chysylltu miloedd o bobl â'r tirweddau yn eu hardaloedd drwy greu cyfleoedd gwirfoddoli a hamdden newydd. Mae gan Lywodraeth Cymru rai o alluoedd monitro amgylcheddol mwyaf soffistigedig unrhyw genedl yn Ewrop. Mae eu gwaith yn dangos arwyddion o rywfaint o gynnydd cadarnhaol a wnaed drwy ein cynlluniau amaeth-amgylcheddol, gan gynnwys atal y dirywiad ym mhoblogaethau adar tir fferm yr ucheldir a chynnydd mewn rhywogaethau adar coetiroedd, adferiad cadarnhaol mewn asidedd pridd, gwelliannau cyson yng nghyflwr gorgorsydd, a thwf yn y ddalfa garbon o ddefnydd tir cyffredinol, a oedd yn y ddegawd cyn datganoli, mewn gwirionedd, yn ffynhonnell allyriadau.

Y llynedd, roeddwn yn gallu ail-bwrpasu'r cynllun LEADER i gefnogi cymunedau gwledig i ymateb i effeithiau dinistriol y pandemig. Derbyniodd y grwpiau gweithredu lleol hynny'r her, o gynllun cymorth fferm Conwy, carfan o wirfoddolwyr sy'n cefnogi ffermwyr yr effeithiwyd arnynt gan COVID yn ymarferol, i brosiect Neges Menter Môn, y cefais y fraint o'i weld yn yr haf—gwasanaeth dosbarthu bwyd i sicrhau bod pobl agored i niwed a gweithwyr rheng flaen yn cael eu bwydo yn ystod y pandemig. Dosbarthodd 10,000 o brydau bwyd i staff y GIG a 4,000 o barseli bwyd i bobl sy'n agored i niwed. Mae'r ymdrechion hyn yn enghraifft berffaith o sut mae'r cynllun datblygu gwledig wedi helpu i feithrin cydnerthedd mewn cymunedau gwledig. Roedd gwybodaeth leol ac ystwythder grwpiau LEADER yn golygu eu bod yno pan oedd eu cymunedau eu hangen. Dim ond nifer fach iawn o enghreifftiau yw'r rhain o'r cyflawniadau a gefnogir gan y cynllun datblygu gwledig, a bydd gwerthusiad pellach yn cael ei gwblhau wrth i'r cynllun presennol ddirwyn i ben.

Heddiw, rwy'n gosod rheoliadau cymorth amaethyddol sy'n gwneud darpariaeth i ddiwygio cyfraith wrth gefn yr UE yng Nghymru i sefydlu fframwaith domestig i ariannu cynlluniau datblygu gwledig newydd. Byddai hyn yn dechrau'r cyfnod pontio aml-flwyddyn, cyn cyflwyno'r Bil amaethyddiaeth yn nhymor nesaf y Llywodraeth.

Cyn imi symud ymlaen i sôn am y blaenoriaethau ar gyfer dyfodol datblygu gwledig yng Nghymru, hoffwn gofnodi fy rhwystredigaeth a'm siom fawr a rennir gan lawer yng nghymunedau gwledig Cymru gyda'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu torri eu haddewid i ymrwymo i ddodi rhywbeth yn lle'r cyllid datblygu gwledig yr ydym yn ei golli o ganlyniad i'n hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Yn hytrach nac ailosod cyllid yn llawn, maen nhw wedi penderfynu tynnu o gronfeydd newydd y swm yr ydym yn dal i'w gael gan yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â chyfran o'r arian hwnnw a ddefnyddir i gyflawni'r cynllun datblygu gwledig. Mae hyn wedi creu colled o £137 miliwn i economi wledig Cymru yn y flwyddyn ariannol nesaf yn unig.

Mae rhai wedi dadlau, yn hytrach na cheisio adennill yr arian hwn oddi wrth Lywodraeth y DU drwy wrthdroi'r penderfyniad hwn, y dylem yn hytrach gymryd cyllid oddi wrth feysydd eraill, gan gynnwys ein hymateb i COVID-19, er mwyn llenwi'r bwlch a adawyd gan benderfyniad Llywodraeth y DU. Ar wahân i fod yn awgrym gwrthnysig—adfer y colledion i'r economi wledig drwy greu colledion mewn mannau eraill—mae hwn yn fater lle credaf y byddai'r cyhoedd yn disgwyl i'r Senedd siarad ag un llais wrth alw ar Lywodraeth y DU i barchu pwysigrwydd yr economi wledig i Gymru a'r DU, ac i wrthdroi'r penderfyniad niweidiol hwn.

Bwriedir cyflwyno'r cyntaf mewn cyfres o ymgynghoriadau ar gyflawni rhaglen ddatblygu gwledig newydd ar gyfer haf 2021, i'w gyflwyno gan y Llywodraeth newydd yn y Senedd newydd, gyda'r nod o lansio rhaglen ddatblygu gwledig newydd yn 2024. Wrth i ni ddechrau'r cyfnod ymgysylltu hwnnw, credaf fod cyfres glir o flaenoriaethau'n dod i'r amlwg sy'n adlewyrchu'r awydd ymhlith y cyhoedd am ddyfodol sy'n wahanol iawn i'r gorffennol wrth i ni ddod allan o bandemig COVID-19 yng nghyd-destun difrifoldeb cynyddol yr argyfwng hinsawdd a natur. Bydd angen i ddyfodol datblygu gwledig gefnogi cyfiawnder cymdeithasol wrth drosglwyddo i economi net-sero. Bydd angen i'r cynllun datblygu gwledig yn y dyfodol gefnogi sgiliau a chyflogaeth sy'n fodd o wneud diwydiannau gwledig yn fwy gwyrdd gan hyrwyddo cynhwysiant, gwaith teg a defnydd o'r Gymraeg.

Mae angen i economi wledig Cymru yn y dyfodol hefyd fod yn gadarnhaol o ran natur, gan sicrhau bod adnoddau naturiol yn cael eu rheoli'n gynaliadwy. Bydd angen i CDG yn y dyfodol gefnogi arloesedd a all sicrhau mwy o fanteision uniongyrchol i gydnerthedd ecosystemau a'n lles ehangach, gan rannu manteision ein hamgylchedd naturiol yn decach. Mae angen inni gadw ffermwyr Cymru ar y tir drwy gryfhau ymhellach eu henw da am safonau lles anifeiliaid ac amgylcheddol uchel, gan gefnogi'r gadwyn gyflenwi gyfan i gynyddu gwerth y nwyddau y maen nhw'n eu cynhyrchu a chreu mwy o alw domestig a rhyngwladol am gynnyrch gwirioneddol gynaliadwy. Mae angen inni gryfhau bywiogrwydd ein trefi a'n pentrefi gwledig, gan gynnwys drwy gefnogi economi gylchol sy'n cadw mwy o werth yn lleol gan osgoi gwastraff a llygredd, a thrwy fanteisio ar y cyfleoedd i weithio o bell i ddenu mwy o weithgarwch economaidd i ardaloedd gwledig.

Mae angen inni weld twf mawr yn ein gallu cenedlaethol i reoli tir y tu hwnt i ffermio, gan gynnwys meithrin diwydiant coed domestig mwy a all gyflenwi deunyddiau adeiladu carbon isel, a chefnogi datblygiad ein sector cadwraeth natur yng Nghymru gyda dulliau diogel ac amrywiol o gynhyrchu incwm. Bydd y cynnydd a welsom o dan y cynllun datblygu gwledig yn darparu sylfaen gadarn ar gyfer datblygu rhaglen ddatblygu gwledig newydd sy'n canolbwyntio ar gefnogi newid sy'n deg yn gymdeithasol, i economi ddi-garbon a diwastraff, gan reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy a rhannu manteision ein treftadaeth naturiol gyfoethog yn decach. Diolch.

Diolch ichi am y datganiad, Gweinidog. Er mwyn sicrhau bod y cynllun datblygu gwledig yn y dyfodol yn cyflawni ar gyfer y Gymru wledig, rhaid dysgu gwersi o'r gorffennol ac mae angen gwrando ar y sector amaethyddol. Nid yw eich honiad y bydd y cynnydd a welir o dan y cynllun datblygu gwledig—yr un presennol—yn darparu sylfaen gadarn ar gyfer datblygu rhaglen ddatblygu gwledig newydd yn gwbl gywir.

Fel y gŵyr y Senedd hon yn dda erbyn hyn, mae cynllun datblygu gwledig 2014-2020 wedi'i reoli'n wael, i'r graddau y dyfarnwyd £53 miliwn heb sicrhau unrhyw werth am arian. Felly, ni allwch gyflawni'r sail gref honno heb gytuno i alwadau am gomisiynu adolygiad annibynnol o'r cynllun datblygu gwledig ar frys, i gynnwys dadansoddiad o effeithiolrwydd a gwerth am arian prosiectau a mesurau'r cynllun datblygu gwledig. Felly, a wnewch chi, Gweinidog, wrando, os gwelwch yn dda? Y ffermwyr sy'n dweud hyn wrthyf o bob rhan o Gymru. A wnewch chi gyflawni hyn, os gwelwch yn dda?

Nawr, mae'r cais yn cael ei ategu gan y ffaith bod y data diweddaraf yn dangos bod gan ddyraniad y cynllun grantiau i fusnesau fferm, o fis Tachwedd ymlaen, £453,000 heb ei neilltuo, er gwaethaf y galw enfawr. Dyrannwyd tua £10 miliwn yn llai i'r cynllun hwnnw na'r cynllun galluogi adnoddau naturiol a llesiant, sydd, er gwaethaf dau gylch, heb weld unrhyw geisiadau, a dim ond 50 y cant o'r cyfanswm o £835 miliwn sydd wedi'i wario hyd yma.

Yn amlwg, mae arnom ni angen yr wybodaeth ddiweddaraf heddiw am yr hyn sy'n digwydd gyda'r cynllun galluogi adnoddau naturiol a llesiant. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe baech chi'n egluro nawr sut y byddwch yn sicrhau, er enghraifft, bod system electronig briodol a diogel i gofnodi, cynnal, rheoli ac adrodd am wybodaeth ystadegol am y rhaglen a'i gweithredu, a pham nad yw'r bwrdd cynghori ar ddatblygu gwledig yn un statudol. Pam na wnewch chi ystyried gwneud y bwrdd yn statudol, er mwyn sicrhau ei fod yn gweithredu fel pwyllgor monitro rhaglenni, yn cynnwys ein rhanddeiliaid allweddol, megis Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, Undeb Amaethwyr Cymru a'r Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad?

Mae gwir angen pwyllgor o'r fath eisoes, oherwydd ar hyn o bryd nid ydych wedi dangos unrhyw gynllun i ni, prin ddim dadansoddiad sefyllfaol, nac unrhyw ddisgrifiad o fesurau, nac unrhyw gynllun gwerthuso, cynllun ariannu, cynllun dangosyddion, cynllun cyfathrebu, strwythur rheoli, gweithdrefnau monitro a gwerthuso, nac unrhyw wybodaeth am gyhoeddi rhaglenni a meini prawf dethol. Nawr, wrth gwrs, rwy'n cydnabod y bydd y cyntaf mewn cyfres o ymgynghoriadau ar gyflwyno rhaglen ddatblygu gwledig newydd yn cael ei gynllunio ar gyfer yr haf hwn yn 2021, ond mae newidiadau a gwarantau y gallem eu cyflawni nawr. Er enghraifft, a wnewch chi anrhydeddu'r ymrwymiad o £40 miliwn y flwyddyn ar gyfer y cynllun datblygu gwledig domestig a gwario'n llawn o dan gynllun datblygu gwledig presennol yr UE? Diolch.

Diolch, Janet Finch-Saunders, am y rhestrau yna o arsylwadau a sylwadau a chwestiynau. Sonioch am gosb ariannol a honiadau yn erbyn prosiectau'r cynllun datblygu gwledig, ac rwyf, yn amlwg, yn ymwybodol o'r rheini. Gwneir gwiriadau priodol a chymesur i sicrhau bod gwariant cymwys yn cael ei ad-dalu, ac mae hynny'n cynnwys adennill taliadau sydd wedi'u gwneud yn ystod oes prosiect, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn i'w ddeall—bod amrywiaeth o gamau yn ystod oes prosiect.

Dylwn ddweud hefyd fod gan Lywodraeth Cymru rwymedigaethau i'r Comisiwn Ewropeaidd—maen nhw'n monitro ac yn goruchwylio pob cynllun datblygu lleol, ac rydym yn cyfarfod ac rydym yn parhau i gyflawni'r rhwymedigaethau hynny, ac mae angen cydnabod hynny, ac mae'r Comisiwn wedi mynegi eu boddhad â'n rhaglen dro ar ôl tro. Ein hanes o ran y gosb ariannol yw'r gorau yn y DU ac mae'n un o'r goreuon yn Ewrop, ac mae'n cymharu'n ffafriol iawn â'r Undeb Ewropeaidd. Credaf fod eu cyfartaledd tua 2.1 y cant, mae cyfartaledd y DU tua 2.4 y cant, a'r gosb ariannol ar ein gwariant yw 0.14 y cant. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn ymuno â mi i gydnabod hynny. Rwy'n credu ei fod yn ddull naïf iawn o ymdrin ag arian cyhoeddus i awgrymu bod gwerth am arian yn rhywbeth na ellir ond ei asesu ar un cam o brosiect. Mae pob Aelod yma'n gwybod bod yn rhaid asesu gwerth am arian ar gyfer gwariant cyhoeddus ar bob cam o'r prosiect wrth symud ymlaen.

Sonioch am y grantiau galluogi adnoddau naturiol a llesiant, ac mae'r prosiectau hynny'n cael eu datblygu ynghyd â phrosiectau cydweithredol traws-sector ar y raddfa gywir. Mae'n cefnogi prosiectau sy'n gwneud gwelliannau mewn ardaloedd preswyl yn bennaf drwy sicrhau manteision i bobl, i fusnesau, a'u cymuned. Ac eto, mae'n ofynnol i bob prosiect nodi'r manteision lluosog yr ydym yn eu gwneud.

Rwy'n sylweddoli, i rai sefydliadau, fod symud oddi wrth gyllid craidd i fodel sy'n fwy seiliedig ar brosiectau a chanlyniadau yn gyflymach, efallai, nag a ddisgwylid yn wreiddiol, ac achosodd bryder. Ond rydym yn caniatáu amser a chyllid i sefydliadau bontio a gweithredu'r cynllun ymadael y gofynnwyd iddynt ei sefydlu. Mae swyddogion yn parhau i gyfarfod â sefydliadau i egluro'r grant, ac rydym wedi bod yn glir iawn y gellir cynnwys yr hyn a ystyriwyd yn gyllid craidd yn y gorffennol yn y ceisiadau am grantiau yn y dyfodol, ac mae'n rhaid i mi ddweud y bu'r adborth a gafwyd drwy swyddogion a gennyf fi drwy ymgysylltu â rhanddeiliaid yn gadarnhaol iawn. Dyma ffenestr gyntaf cyllid ENRaW. Mae pob prosiect ar raddfa fawr wedi cael llythyrau 'bwrw ymlaen yn bwyllog', ac roedd yn ofynnol iddynt lunio'r cynlluniau cyflawni manwl hynny y gwnaethoch chi gyfeirio atynt, ac roedd y cynlluniau hynny'n seiliedig ar eu ceisiadau gwreiddiol, ac efallai'n canolbwyntio mwy ar y ddarpariaeth weithredol.

Mae'n hollbwysig ein bod yn gwrando ar randdeiliaid, ac fel y dywedais, wrth symud ymlaen at y Llywodraeth newydd pan fyddant yn bwrw ymlaen â'r cynllun datblygu gwledig yn y dyfodol—mae'n bwysig iawn ein bod yn ceisio dysgu o'r cynllun datblygu gwledig presennol, ac mae hefyd yn bwysig iawn ein bod yn gweithredu yng nghyd-destun ein blaenoriaethau ein hunain yma yn Llywodraeth Cymru. Ac yn sicr mae'n rhaid i'r argyfwng hinsawdd fod yn rhan flaenllaw o hynny. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn siarad ag ystod eang o randdeiliaid, nid dim ond y rhai y cyfeirioch chi atyn nhw, ond hefyd ein bod yn edrych ledled y byd ar arferion gorau i gyflwyno prosiectau newydd a sicrhau mai'r buddsoddiad hwnnw wedi'i dargedu sy'n cael y manteision a'r effaith fwyaf. Soniais am yr argyfwng hinsawdd. Yn amlwg, mae gennym ni argyfwng bioamrywiaeth hefyd. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni Brexit i ymdrin ag ef. Felly, rwy'n credu nad oes modd mynd ati yn ôl yr arfer—nid yw hynny'n ddewis mwyach—ond mae'n rhaid inni ddysgu o'r cynllun datblygu gwledig presennol.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Mae hi, wrth gwrs, yn hanfodol bod yna fframwaith penodol ar gyfer cefnogaeth wledig yng Nghymru, gyda mesurau penodol i gefnogi datblygu gwledig er mwyn cyfrannu at hyfywedd cefn gwlad. Ac wrth wneud hynny, wrth gwrs, mae hefyd yn bwysig bod approach y Llywodraeth yn delifro ar draws y nodau sy’n cael eu hadlewyrchu yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, sef, wrth gwrs, y nodau amgylcheddol ond hefyd y nodau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol, a byddwn i’n gobeithio bod yr RDP yn adlewyrchu'r trawstoriad yna o uchelgais sydd gan bob un ohonom ni, gobeithio, yng Nghymru.

Dwi’n rhannu siom y Gweinidog ynglŷn â’r ffaith bod y Ceidwadwyr wedi torri’u gair ynglŷn ag ariannu. Mae yna ofid—dilys, dwi’n meddwl—bod yna risg y bydd y Llywodraeth yma hefyd yn ffeindio’u hunain ddim yn driw, efallai, i'ch rhan chi o’r fargen ariannu. Mae yna risg yn hynny o beth. Dwi’n croesawu’r ffaith eich bod chi wedi ymrwymo, yn eich datganiad, i wario’r cyfan o gyllideb yr RDP ar gyfer 2014-2020. Dwi’n meddwl ei bod hi’n eironig iawn bod yna Geidwadwr, neu Geidwadwraig, yn y drafodaeth yma, wedi gofyn i chi fod yn driw i’ch lefel chi o ariannu’r RDP ar gyfer y blynyddoedd i ddod, ond mae hynny yn ofyniad dilys. Mi ddylai Llywodraeth Cymru fod yn cyfrannu, ar gyfartaledd, £40 miliwn, sef beth fyddai wedi bod yn arian cyd-ariannu domestig, yr elfen gyfatebol. Dwi eisiau’ch clywed chi’n dweud yn blwmp ac yn blaen y bydd hynny yn ymrwymiad gan y Llywodraeth, wrth symud ymlaen, oherwydd os nad ydych chi’n gwneud hynny, yna mi ydych chi yn gwneud yr un peth ag y mae’r Ceidwadwyr yn ei wneud drwy sicrhau y bydd Cymru ar ei cholled yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Mae eich datganiad chi’n dweud y bydd yna werthusiad pellach yn cael ei gwblhau, ac rŷch chi wedi cyfeirio ychydig at hynny, ond dydych chi ddim wedi rhoi dim manylion i ni ynglŷn â beth fydd y gwerthusiad yna, beth fydd e’n ei werthuso. Dwi’n tybio eich ateb chi: fydd e ddim yn werthusiad o effaith a gwerth am arian y rhaglen ddatblygu gwledig cyfan. Efallai mai dim ond edrych ar brosiectau penodol y byddwch chi. Efallai allwch chi roi mwy o wybodaeth inni ynglŷn â hynny. A fydd e’n werthusiad annibynnol neu'n rhywbeth y bydd y Llywodraeth ei hunan yn ei gwblhau? Oherwydd, os ydyn ni yn seilio approach y dyfodol ar fodel y gorffennol, yna mae yn bwysig ein bod ni’n dysgu gwersi, ac mae’n bwysig bod y gwersi hynny yn cael eu hamlygu yn wrthrychol, o’r tu allan i Lywodraeth. A dwi ar y record, wrth gwrs, wedi dweud fy mod i hefyd yn cefnogi adolygiad annibynnol ehangach o’r RDP yn y gorffennol. Felly, mwy o eglurder ynglŷn â beth yw eich bwriad chi yn hynny o beth, os gwelwch yn dda.

Mae’r pwynt ynglŷn â llywodraethiant yn un dilys. Mae gennym ni’r pwyllgor monitro’r rhaglen bresennol ar gyfer yr RDP. Mae yna gonsérn y bydd tryloywder ac atebolrwydd yn cael eu herydu os nad oes yna gorff cyfatebol yng nghyd-destun y cynllun yn y dyfodol. Ac mae’n egwyddor bwysig, dwi’n meddwl, bod rhanddeiliaid yn rhan ganolog ac yn rhan ystyrlon o’r broses o reoli y ffordd y mae’r arian yma yn cael ei weinyddu a’i weithredu.

Rydych chi’n cyfeirio at y ffaith mai hwn fydd y cyntaf mewn cyfres o ymgynghoriadau’n digwydd yn yr haf. Wel, gobeithio y bydd yn fwy ystyrlon na rhai o’r ymgynghoriadau sydd wedi bod yn y blynyddoedd diwethaf, oherwydd rydych chi’n gwybod gyda'r Papur Gwyn ar amaeth, mae nifer o bobl yn teimlo mai bach iawn sydd wedi newid er ein bod ni nawr ar ein trydydd ymgynghoriad. Mi wnaethoch chi ddweud ei bod hi’n bwysig siarad â budd-ddeiliaid; mi fyddwn i’n dweud ei bod hi’n bwysig gwrando ar fudd-ddeiliaid hefyd. Efallai fod angen gwneud ychydig mwy o hynny yn y blynyddoedd i ddod.

Yn olaf, dwi jest eisiau cyfeirio at rywbeth rydych chi’n ei ddweud yn eich datganiad.

Dywedwch yn eich datganiad

'mae angen i ni gadw ffermwyr Cymru ar y tir'—

Ni allwn i gytuno mwy â hynny, wrth gwrs—

'drwy gryfhau ymhellach eu henw da am safonau lles anifeiliaid ac amgylcheddol uchel, gan gefnogi'r gadwyn gyflenwi gyfan i gynyddu gwerth y nwyddau y maent yn eu cynhyrchu.'

Wel, wrth gwrs, un peth y mae'n rhaid iddo fod yn ganolog i hynny yw cynyddu ein capasiti prosesu yma yng Nghymru. Gwyddom fod y rhan fwyaf o'n llaeth yn gadael Cymru i gael ei brosesu. Gwyddom, ar ôl colli lladd-dai dros y blynyddoedd diwethaf, fod gormod o'n cig, hefyd, yn gadael Cymru. Rydym yn dal i fod yn economi echdynnol, hyd yn oed o ran bwyd, un o gonglfeini ein heconomi yma yng Nghymru, ac mae gan y cynllun datblygu gwledig swyddogaeth ganolog o ran gwrthdroi'r duedd honno a chadw mwy o'r gwerth yn y swyddi cysylltiedig o'r sector bwyd yn economi Cymru. Bydd yn byrhau cadwyni cyflenwi ac yn lleihau milltiroedd bwyd hefyd. Felly, a wnewch chi gadarnhau wrthyf eich bod yn cytuno bod yn rhaid i hyn fod yn ganolbwynt i unrhyw raglen ddatblygu gwledig newydd wrth symud ymlaen?

Diolch, Llyr, am y cwestiynau a'r sylwadau yna. Rwy'n credu bod yr hyn yr oeddech yn ei ddweud am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn gwbl hanfodol, ac mae'n bwysig iawn bod y cynllun datblygu gwledig yn y dyfodol yn ymateb yn fras iddo, fel y dywedwch, i alluogi cyfleoedd cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol ar draws y sectorau gwledig. A chredaf, yn fy natganiad agoriadol, imi gyfeirio at hynny.

Mae'n rhaid iddo gyd-fynd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru, ac o wrando ar y datganiad llafar blaenorol gan fy nghyd-Aelod Ken Skates, mae'n bwysig iawn ein bod yn lleihau'r rhwystrau hynny i ddatblygu economaidd sydd yn ein cymunedau gwledig, ac yn rhoi mwy o gyfleoedd i'n cymunedau gwledig ddenu a chadw swyddi a buddsoddiad. Mae hefyd yn bwysig iawn bod cynllun datblygu gwledig y dyfodol yn parhau i ymateb i ofynion statudol Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 hefyd.

Gofynnoch imi am ymrwymiadau ynghylch ariannu, ac rydych yn rhannu fy mhryderon ynghylch Llywodraeth y DU yn adnewyddu ei hymrwymiad. Yn amlwg, ni allaf ymrwymo cyllid domestig llawn ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf—o ble y byddai hynny'n dod? Rwy'n dychwelyd at yr hyn yr oeddwn yn ei ddweud: mae'n ddigon hawdd, fel y dywedwch, y Ceidwadwyr yn dweud wrthyf fod yn rhaid i mi lenwi bylchau; mewn Llywodraeth, rhaid ichi gyllidebu a sicrhau bod y gyllideb honno'n ymdrin â sawl agwedd. Ble ydych chi'n gwneud y dewisiadau hynny? Felly, wyddoch chi, mae'n amlwg ei bod yn anodd iawn mynd ag ef o rywle arall i sicrhau nad oes gan gymunedau gwledig yn anffodus y bwlch hwnnw, a achosir gan Lywodraeth y DU. Byddwn yn parhau i gyd-ariannu cynllun datblygu gwledig yr UE; ac rydym yn barod i ymrwymo'r cyllid hwnnw yn y dyfodol.

Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch prosesu, ac yn sicr, cyn COVID-19, roeddem wedi gweld colli rhywfaint o'n gallu prosesu, na allem fforddio ei wneud, ac rwy'n credu bod hwnnw'n faes y bydd angen canolbwyntio arno.

Dydw i ddim yn cytuno â chi nad yw unrhyw ymgynghoriadau yr wyf erioed wedi'i gynnal yn ystyrlon; rwyf bob amser wedi credu ei bod yn gwbl hanfodol bod yr ymgynghoriad yn ystyrlon. Ac, iawn, mae gennym ni drydydd un ynghylch ein cynllun rheoli ffermio cynaliadwy ar y ffordd, ond peidiwch â dweud wrthyf nad ydych chi wedi gweld newidiadau yn yr ymgynghoriadau hynny i adlewyrchu'r ymgynghoriad blaenorol. Rwyf bob amser yn teimlo bod yr ymgynghoriadau wedi cael eu croesawu'n fawr wrth i ni fynd tuag at gael Bil amaethyddol, a byddwch yn ymwybodol fy mod wedi cyhoeddi'r Papur Gwyn ym mis Rhagfyr cyn tymor nesaf y Llywodraeth.

Mae'n ddrwg gen i, fe wnes i dawelu fy hun yn y fan yna. Roeddwn yn brysur yn diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Nid oes siaradwyr eraill yn y datganiad hwn.

Felly, awn at y datganiad ar ddiwygio cyllid myfyrwyr. Y Gweinidog Addysg i wneud y datganiad hwnnw, Kirsty Williams.

Diolch yn fawr, Llywydd. Yn ôl yn hydref 2016, deuthum i'r Senedd hon i gyhoeddi'r newid mwyaf i gyllid myfyrwyr yng Nghymru mewn cenhedlaeth. Fel y gŵyr pob un ohonom ni, mae diwygio cyllid myfyrwyr yn fater cymhleth a dadleuol. Bu pleidiau gwleidyddol a Gweinidogion o bob argyhoeddiad, ar draws y Deyrnas Unedig a thu hwnt, yn gwneud penderfyniadau anodd, ac weithiau'n wynebu'r canlyniadau.

Dros y blynyddoedd diwethaf yng Nghymru, rydym ni wedi creu consensws ac wedi dangos bod ffordd well ymlaen yn bosibl. Rydym ni wedi darparu system sy'n ymdrin â chostau ymlaen llaw, gan fuddsoddi yn ein prifysgolion, sy'n unigryw yn Ewrop. Wrth ddod i rym, cytunais ar gyfres o egwyddorion gyda'r Cabinet, sef ein fframwaith ar gyfer cyflawni diwygiad mor sylweddol. Roedd adroddiad Diamond yn glir nad oedd y system gyllid flaenorol yn gynaliadwy, ac roedd yn amheus ai grantiau ffioedd i israddedigion amser llawn oedd y buddsoddiad gorau, pa un a oedd yn cefnogi ein sefydliadau, a pha un a oedd y polisi hwnnw'n ehangu mynediad.

Ein hegwyddorion ar gyfer diwygio yw ein ffon fesur ar gyfer llwyddiant o hyd. Y rhain yw: ein bod yn cynnal yr egwyddor o gyffredinoli o fewn system flaengar; bod gennym ni ddull system gyfan ar draws moddau a lefelau astudio; bod y buddsoddiad hwnnw'n cael ei rannu rhwng y Llywodraeth a'r rhai sy'n elwa'n uniongyrchol; ein bod yn gwella hygyrchedd, gan fynd i'r afael â rhwystrau fel costau byw; a bod cymorth i fyfyrwyr ar gael yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Llywydd, dylai fod yn destun balchder cenedlaethol ein bod ni yng Nghymru wedi cyflawni'r egwyddorion hyn a'u rhoi ar waith. Bellach mae gennym ni system sy'n gwerthfawrogi ac yn cefnogi pob un o'n myfyrwyr, boed yn israddedigion amser llawn, yn raddedigion neu'n israddedig rhan-amser, ac rydym ni wedi gwneud hynny wrth fuddsoddi mwy mewn prifysgolion: mae grant CCAUC wedi cynyddu 80 y cant ers 2016.

Gadewch imi droi at yr hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni o ran niferoedd myfyrwyr a chyllid. Mae myfyrwyr amser llawn blwyddyn gyntaf o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig wedi cynyddu, flwyddyn ar ôl blwyddyn, ers i ni gyflwyno ein diwygiadau. Bu cynnydd o 51 y cant yn nifer yr ôl-raddedigion amser llawn blwyddyn gyntaf o Gymru ers 2016, a chynnydd o 20 y cant yn y rhai rhan-amser cyfatebol, ac mae hyn ar ôl degawd o ddirywiad yn y niferoedd ledled y Deyrnas Unedig. Mae niferoedd y myfyrwyr rhan-amser ledled y DU hefyd wedi gostwng dros y degawd diwethaf, i lawr 70 y cant yn Lloegr yn unig. Ond, yma yng Nghymru, rydym yn trawsnewid bywydau drwy ein cefnogaeth i fyfyrwyr rhan-amser. Os edrychwch chi ar y Brifysgol Agored yng Nghymru yn unig, mae nifer y myfyrwyr rhan-amser yng Nghymru wedi cynyddu 81 y cant yn ôl ffigurau swyddogol. Ac mae myfyrwyr rhan-amser o'n hardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru wedi cynyddu 23 y cant.

Mae'r grant cyfartalog nad yw'n ad-daladwy ar gyfer myfyrwyr amser llawn o Gymru bellach yn fwy na £7,000, gan helpu myfyrwyr i ymdrin yn uniongyrchol â chostau ymlaen llaw. Rydym ni hefyd wedi cyflwyno cynllun bwrsariaeth Meistr ar gyfer pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, mathemateg a meddygaeth ac ar gyfer y rhai sy'n dymuno astudio drwy gyfrwng y Gymraeg, gan gymell myfyrwyr i aros yng Nghymru neu i ddod adref i ymgymryd ag astudiaethau ôl-raddedig. Mae'r cynllun hwn wedi cefnogi sefydliadau addysg uwch Cymru i gymell recriwtio'r myfyrwyr mwyaf dawnus yng Nghymru, yn unol â'n cynllun gweithredu economaidd a'm hymateb i adolygiad Diamond. Wrth gwrs, rydym ni hefyd wedi cynnal y lwfans cynhaliaeth addysg, wedi buddsoddi'r symiau mwyaf erioed i gefnogi iechyd meddwl a llesiant, ac mae gennym ni yr unig sector addysg uwch cyflog byw go iawn yn y Deyrnas Unedig gyfan.

A hefyd, rydym ni wedi cefnogi ein myfyrwyr i arddangos eu doniau ar y llwyfan byd-eang. Mae mwy o fyfyrwyr partner o Gymru yn cymryd rhan yn rhaglen ysgolheigion byd-eang Iâl nag unrhyw ranbarth neu genedl arall y tu allan i'r Unol Daleithiau. Dim ond un o ddwy Lywodraeth ydym ni i gael partneriaeth ryngwladol Gilman gyda Gweinyddiaeth Dramor yr Unol Daleithiau, ac mae gennym ni ein partneriaeth Comisiwn Fulbright gyntaf erioed. Mae gennym ni gytundebau symudedd ac academaidd gyda phartneriaid megis Fietnam ac rydym ni wedi datblygu ac ariannu cynllun symudedd allanol cenedlaethol cyntaf Cymru, Cymry Fyd-eang Darganfod gan ehangu mynediad i symudedd tramor drwy gyfleoedd tymor byrrach.

Llywydd, gwyddom fod ein system addysg yn ffynnu pan fydd gan bawb fudd cyffredin. Pan osodwn ni safonau uchel i bawb, pan wrthodwn ni dderbyn disgwyliadau is a phan siaradwn ni â'r byd yn hyderus, pan wnawn ni hynny, rydym ni mewn difrif calon yn cyflawni ein cenhadaeth genedlaethol. Gyda'n gilydd, gallwn barhau i gefnogi myfyrwyr o bob oed a chefndir, ac adeiladu ar lwyddiant y blynyddoedd diwethaf. Diolch yn fawr.

[Anghlywadwy.]—datganiad, Gweinidog. A gaf i ddechrau drwy ddiolch i bawb yn y sector prifysgolion sydd wedi torchi llewys i helpu myfyrwyr drwy'r pandemig hwn? Gwn ein bod yn teimlo'r un fath ynghylch hynny. Rwy'n credu y byddwn bob amser yn ddiolchgar i'r rhai a ymatebodd i'r her ysgubol hon.

Ond mae diwygio cyllid myfyrwyr, wrth gwrs, wedi rhoi mwy o sicrwydd o gyllid i brifysgolion ac wedi tynnu sylw at astudio hyblyg, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond nid yw wedi diogelu myfyrwyr sy'n wynebu dyled bersonol enfawr ond heb gael y profiad addysg penodol y gwnaethant dalu amdano, boed hynny oherwydd streiciau neu mewn rhai achosion gostyngiad yn ansawdd y ddarpariaeth oherwydd COVID. Felly, fy nghwestiynau cyntaf yw: sut ydych chi'n credu y dylai Llywodraeth nesaf Cymru ymdrin â galwadau am ad-dalu ffioedd dysgu yn rhannol, o gofio'r egwyddorion yr ydych chi wedi'u nodi'n gynharach, a beth yw'r rhagolygon hirdymor ar gyfer ad-dalu benthyciadau myfyrwyr?

A  gaf i fod yn agored a dweud fy mod yn croesawu unrhyw dwf yn y ffigurau, wrth gwrs fy mod i, a hefyd y cysylltiadau rhyngwladol hynny ledled y byd, nid dim ond ar ein stepen drws. Ond rydych yn aml wedi bychanu'r syniad o ddifidend Diamond, ac yn hynny o beth mae angen herio eich honiad yn agoriad y datganiad hwn o effaith drawsnewidiol. Rwy'n mynd i ddibynnu ar ddata'r Asiantaeth Ystadegau Addysg Uwch i wneud hynny, oherwydd mae 1,135 yn llai o israddedigion rhan-amser na thair blynedd yn ôl, y flwyddyn ddiwethaf cyn i Diamond frathu, a 3,000 yn llai na phum mlynedd yn ôl. Yn yr un tair blynedd cyn Diamond, roeddem eisoes wedi gweld cynnydd, nid gostyngiad yn nifer wirioneddol yr israddedigion amser llawn ac ôl-raddedigion amser llawn a rhan-amser. Felly, rwy'n gweld y bu saib o flwyddyn yn y duedd tuag i lawr ar gyfer israddedigion rhan-amser, ond nid wyf yn siŵr a yw hynny'n drawsnewidiol iawn pan fo nifer y myfyrwyr eraill yng Nghymru wedi bod yn codi beth bynnag, fel y maen nhw, mewn gwirionedd, ar wahân i israddedigion amser llawn, sydd, yn fy marn i, yn ddiddorol, ar draws y DU gyfan, lle nad ydyn nhw, wrth gwrs, wedi cael diwygiadau Diamond. Ac os ydych chi'n priodoli'r cynnydd yn niferoedd myfyrwyr eraill yng Nghymru i ddiwygiadau Diamond, yna mae'n siŵr y gellir priodoli'r gostyngiad mewn ffigurau israddedig rhan-amser yn 2019-20 i'r un peth hefyd.

Os cymharwch y ddwy flynedd ddiwethaf â ffigurau 2017-18, sef y flwyddyn olaf cyn Diamond, yn bendant mae mwy o fyfyrwyr ôl-raddedig o Gymru a rhannau eraill o'r DU, sy'n newyddion gwych, ond a ydych yn derbyn, yn gyffredinol yn y DU, fod mwy o ôl-raddedigion mewn prifysgolion na dwy flynedd yn ôl ac nad yw prifysgolion Cymru, mewn gwirionedd, yn cael y gyfran lawn o'r twf, er gwaethaf Diamond? Efallai fod y niferoedd wedi cynyddu, ond gostyngodd canran y graddedigion sy'n hanu o Gymru sy'n astudio ym mhrifysgolion Cymru mewn gwirionedd yn y ddwy flynedd ddiwethaf, o 69.3 y cant i 63.1 y cant. Felly, er bod mwy o fyfyrwyr sy'n hanu o Gymru ym mhrifysgolion y DU, maen nhw'n dal i ddewis mynd â'u talent dros y ffin. Felly, beth yn eich tyb chi sy'n gyfrifol am hynny?

Ac yna, yn olaf, a wnewch chi roi rhyw syniad inni o fanylion meysydd astudio ôl-raddedig ym mhrifysgolion Cymru ar hyn o bryd a sut y mae hynny'n adlewyrchu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru? Rwy'n derbyn, wrth gwrs, nad yw addysg yn ymwneud ag economi neu wasanaethau cyhoeddus Cymru yn unig, ond hoffwn weld rhyw faint o gysylltiad rhwng yr ymchwil hon a'r budd i Gymru. Diolch. 

Diolch, Suzy, am y sylwadau yna, ac a gaf i ddiolch ichi am eich cydnabyddiaeth o waith caled darlithwyr a staff prifysgolion ar hyd a lled Cymru, sydd wedi gwneud popeth o fewn eu gallu yn y sefyllfaoedd mwyaf heriol i gefnogi eu myfyrwyr? Ac rwy'n siŵr yr hoffai pob un ohonom ni yn y Siambr ategu'r sylwadau y bu pobl yn gweithio'n eithriadol o galed i allu gwneud hynny.

A gaf i ddweud ei bod yn ddrwg gennyf nad yw'r Aelod yn teimlo bod niferoedd myfyrwyr rhan-amser yn llwyddiant i Gymru? Rwy'n siŵr bod yr Aelod, fel fi, yn cyfarfod â'r Brifysgol Agored droeon, ac maen nhw'n dweud bod effaith diwygiadau Diamond wedi bod yn gwbl drawsnewidiol, ac mae nifer y myfyrwyr y maen nhw'n eu gweld nawr yn astudio'n rhan-amser gyda'r Brifysgol Agored yng Nghymru yn destun balchder mawr iddyn nhw ac yn cymharu'n anhygoel o ffafriol â phrofiad y Brifysgol Agored dros y ffin yn Lloegr. Yn wir, cefais y pleser yn ddiweddar o rannu llwyfan gydag is-ganghellor y Brifysgol Agored, ac roedd yn llawn canmoliaeth ynghylch sut mae Llywodraeth Cymru wedi mynd ati o ran y parch cydradd a roddwn ar astudio rhan-amser a'r effaith drawsnewidiol sydd ganddo.

Y pwynt a wnaethoch chi ynghylch astudio yn rhan amser, yr amser astudio cyfartalog yw chwe blynedd, ac felly mae ffigurau HESA yr ydych wedi cyfeirio atynt yn cynnwys rhai materion cyn ein diwygiadau, a myfyrwyr newydd yw gwir fesur ein llwyddiant. A chredaf fod angen ystyried hynny wrth edrych ar astudiaethau HESA.

O ran ôl-raddedigion, un o'r cryfderau ac, yn wir, un o'r egwyddorion y cyfeiriais ato yn fy natganiad agoriadol yw bod ein cefnogaeth ar gael ar gyfer unrhyw le. Os oes gan fyfyriwr uchelgais i astudio ar lefel ôl-raddedig mewn sefydliad y tu allan i Gymru, nid wyf eisiau i'r diffyg cyllid nac, yn wir, diffyg cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru gyfyngu'r uchelgais hwnnw. Rwy'n credu ei bod yn gwbl bwysig bod myfyrwyr sy'n hanu o Gymru yn gallu astudio mewn prifysgolion lle maen nhw'n dewis gwneud hynny. Ond yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud, fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, yw darparu cymorth ychwanegol o ran bwrsariaethau ychwanegol sydd ar gael i'r myfyrwyr hynny sy'n dewis astudio ar lefel ôl-raddedig yng Nghymru, yn enwedig ym maes STEMM, oherwydd gwyddom fod lefelau uwch o sgiliau yn y meysydd hynny'n gwbl hanfodol i dyfu economi Cymru. Ac mae bwrsariaethau eto i'r rhai sy'n dymuno astudio ar y lefel uchaf honno drwy gyfrwng y Gymraeg.

Ac felly rwy'n credu mai'r hyn y gallwn ni ei gyflawni yw rhoi dewis i fyfyrwyr o Gymru i allu ymgymryd â'u hastudiaeth ôl-raddedig gan wybod y bydd eu Llywodraeth yn eu cefnogi, ond bydd cymorth ychwanegol i'r myfyrwyr hynny os byddant yn dewis gwneud hynny mewn ardal sydd o fudd arbennig i economi Cymru mewn prifysgol yng Nghymru, neu i allu cefnogi ein cyfleoedd i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg a datblygu'r sgiliau hynny, a'r capasiti hwnnw gyda'n sefydliad, oherwydd nid yw'r gallu i wneud hynny drwy gyfrwng y Gymraeg o fudd i'r myfyriwr unigol sy'n dilyn y cwrs ôl-raddedig hwnnw yn unig, ond mewn gwirionedd mae'n helpu i feithrin y gallu ledled y brifysgol i ganiatáu i fyfyrwyr eraill elwa ar y capasiti hwnnw.

Yn ddiau, deallaf y bydd gan fyfyrwyr bryderon am ansawdd yr addysgu y maen nhw wedi'i gael y tymor hwn o ganlyniad i COVID, yn enwedig lle mae'r rhan fwyaf o hwnnw wedi gorfod cael ei ddarparu o bell y tymor hwn. Mae prifysgolion wedi gweithio'n galed. Maen nhw wedi recriwtio staff ychwanegol i sicrhau bod y profiad addysgu hwnnw'n un da, ac rydym yn monitro'n ofalus iawn gyda'n cyngor cyllido ein hunain a'r cyrff rheoleiddio unrhyw lefelau o gwynion lle mae pobl yn teimlo nad yw eu hyfforddiant wedi bodloni eu safonau, ac mae'n rhaid i mi ddweud, hyd yma, nad ydym yn gweld cynnydd enfawr mewn cwynion o'u cymharu â rhai mewn blwyddyn arferol. Fodd bynnag, byddwn yn cydnabod yn llwyr yr effeithiwyd ar y profiad crwn hwnnw y tu hwnt i astudio yn unig—felly, effeithiwyd ar fynediad i'r holl bethau eraill sydd gan brifysgol i'w cynnig i unigolyn ar wahân i hyfforddiant yn unig, ac rydym yn cydnabod, i lawer o fyfyrwyr, y bu caledi penodol. Dyna pam yr wyf yn ddiolchgar iawn i brifysgolion Cymru am gydnabod hynny o ran ad-daliadau rhent i'r rhai sy'n byw yn eu llety eu hunain, ac mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi tua £40 miliwn, yn y cylch ariannu diweddaraf, i gynorthwyo gyda chaledi myfyrwyr. Er na allaf gael gwared ar COVID, rydym yn awyddus i gefnogi myfyrwyr i dynnu rhywfaint o'r straen a'r pwysau ariannol oddi ar fyfyrwyr drwy weithio mewn partneriaeth â'r sector a CCAUC i allu cynyddu arian ar gyfer caledi. Ond diolch i'r Aelod am ei chydnabyddiaeth o'r ymdrechion y mae'r sector wedi'u gwneud hyd yma. Diolch.

Mae'n wir dweud, fel y dywedodd y Gweinidog, y bu'r maes hwn yn un wleidyddol ddadleuol a chymhleth dros y blynyddoedd, a chan fy mod bellach yn gorffen fy swydd etholedig, hoffwn hel atgofion a dweud mai dyma sut y dechreuais, drwy fod yn llywydd myfyrwyr ym Mhrifysgol Aberystwyth ac ymgyrchu yn erbyn cyflwyno unrhyw ffioedd yma yng Nghymru, er gwaethaf y ffioedd ychwanegol a gyflwynwyd yn y pen draw gan y Llywodraeth Lafur, ac mae hynny wedi golygu'r llwybr llithrig tuag ar farchnadeiddio mewn sefydliadau addysg uwch pa un a ydym yn hoffi hynny ai peidio. Mewn byd delfrydol, hoffwn weld cyffredinolrwydd eto, hoffwn weld myfyrwyr yn peidio â gorfod talu am eu haddysg, ond y gwir amdani yw dyma lle yr ydym ni ac rwy'n credu, Gweinidog, eich bod wedi mynd ymhellach na lawer o Weinidogion eraill i sicrhau y gallwn edrych ar sut y caiff myfyrwyr eu cefnogi, eu costau byw, a chodi plant o dlodi, a dywedaf, o'm safbwynt i, yr hoffwn eich llongyfarch ar hynny, a dweud mai mater i bobl eraill yn y dyfodol fydd ymgymryd â'r gwaith i barhau â hyn pan fydd y ddau ohonom ni wedi mynd i leoedd eraill, dylwn i ddweud.

Rydym hefyd wedi cefnogi llawer o'r newidiadau yn niwygiadau Diamond, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud ei fod wedi cael cryn dipyn o gefnogaeth drawsbleidiol, yn enwedig o ran dysgu rhan-amser a dysgu hyblyg. Hoffwn weld hynny'n datblygu ar ôl y pandemig, oherwydd y mae'n benderfyniad y mae pobl eisiau ei wneud, ac rwy'n credu ei bod yn glir bod pobl eisiau gwneud hynny ac maen nhw eisiau bod mor hyblyg ag y gallant gyda newidiadau mewn bywyd neu sefyllfaoedd teuluol fel y maen nhw ar hyn o bryd.

Ond fe hoffwn i ganolbwyntio ar rai meysydd allweddol, os yw hynny'n iawn. Dywedoch wrthyf mewn ymateb i gwestiwn addysg yn 2019 nad oedd recriwtio mewn prifysgolion yn gwestiwn i chi, ac eto mae gennym ni sefyllfa lle mae bron hanner yr israddedigion newydd yng Nghymru yn gadael ein gwlad bob blwyddyn, ac nid wyf yn credu bod hynny'n dderbyniol, a hoffem allu gwrthdroi hynny. Rwy'n cydnabod eich bod wedi gwneud hynny, ac rydych yn gweithio tuag at wneud hynny gydag astudiaethau ôl-raddedig, ond pan fyddwn yn gweld cynifer o bobl ifanc yn gadael Cymru, byddwn eisiau ceisio edrych ar ddewisiadau amgen i geisio eu hannog yn ôl o leiaf, o bosibl drwy astudiaethau ôl-raddedig, ond hefyd i feddwl am aros yng Nghymru yn y lle cyntaf, a chredaf o ddifrif y dylai Llywodraeth gynnig mwy o arweiniad yn hyn o beth a pheidio â'i gadael i'r sefydliadau addysg uwch wneud hynny. Rydym ni eisiau gweld Llywodraeth yn cymryd camau mawr ymlaen. Bydd, bydd gan bobl eu dewis eu hunain ynghylch lle i fynd, ond os ydym ni eisiau datblygu ein heconomi, os ydym ni eisiau datblygu'r cymunedau o amgylch ein sector addysg uwch, mae academyddion a'r rhai mewn sefydliadau addysg uwch yn dweud wrthyf ei bod yn angenrheidiol bod myfyrwyr yn teimlo eu bod eisiau astudio mwy yma yng Nghymru, fel y gellir datblygu'r rhwydwaith cymunedol cyfan yma yng Nghymru. Felly, hoffwn glywed eich barn. Credaf y bydd yn wahanol i fy marn i, mae'n debyg, ond dyma lle yr ydym ni.

O ran cydnerthedd y sector addysg uwch, ni allwn anwybyddu rhai o'r materion sydd wedi codi neu sydd wedi dod i'r amlwg mewn cysylltiad â COVID. Y ffaith yw bod llawer o brifysgolion Cymru yn cael trafferthion ariannol, ac nid yw'n ymwneud â COVID yn unig. Mae llawer o sefydliadau'n ei chael hi'n anodd cystadlu mewn amgylchedd addysg uwch sydd ar drugaredd y farchnad i raddau helaeth iawn. Mae tair o'r 21 o brifysgolion yn y DU y nodwyd eu bod yn wynebu'r risg fwyaf o ansolfedd, yng Nghymru. Felly, pan fyddwn yn sôn am gydnerthedd, beth arall y gallwn ei wneud i sicrhau bod prifysgolion yma yng Nghymru yn cael eu diogelu i'r dyfodol?

A'm pwynt olaf yw fy mod yn cytuno bod llawer wedi'i wneud i newid y rhagolygon mewn addysg uwch, ond rydym ni wedi gweld toriadau i addysg bellach ac, wrth gwrs, mae llawer o gyrsiau addysg uwch yn cael eu darparu mewn amgylchedd addysg bellach. Felly, hoffwn glywed eich barn ynghylch sut y gallwn geisio gwrthdroi'r dirywiad hwnnw yn y dyfodol, er fy mod yn deall ichi ddod i gytundeb â Phlaid Cymru ynghylch arian ychwanegol yn y gyllideb ddiwethaf. Ond rwy'n credu bod addysg bellach wedi cael ei hanghofio weithiau yn y ddadl ar y materion hyn, a hoffwn weld mwy o bwyslais ar hynny. Ond, diolch am eich holl waith caled yn y maes hwn.

Diolch i Bethan. Mae hi'n iawn—nid wyf yn credu y gall unrhyw blaid wleidyddol ddweud bod ganddynt ddwylo hollol lân o ran ffioedd myfyrwyr, a hoffwn ei hatgoffa o ba bleidiau oedd mewn Llywodraeth yng Nghymru yn 2009 pan gyflwynwyd y ffioedd ychwanegol. Felly, rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni bleidiau lle bu'n rhaid i ni wneud rhai penderfyniadau anodd iawn, boed hynny yn San Steffan neu yng Nghymru, ynglŷn â sut rydym yn cefnogi'r sector prifysgolion a sut rydym yn cefnogi myfyrwyr.

Ond mae'r Aelod yn berffaith iawn i ddweud mai'r hyn yr ydym ni wedi gallu ei gyflawni yng Nghymru drwy adolygiad Diamond yw lefel o gonsensws nad ystyriwyd ei fod ar gael mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, a hynny oherwydd, rwy'n credu, cafodd pob plaid wleidyddol gyfle i gyfrannu at adolygiad Diamond, i ddod â'u syniadau ger bron ac i weithio'n galed i ddatblygu'r consensws hwnnw. Felly, credaf fod Diamond wedi rhoi'r cyfle hwnnw i dynnu rhywfaint o'r wleidyddiaeth galed allan o'r penderfyniadau cymhleth iawn hyn, ac wedi caniatáu i bawb fod yn rhan o'r drafodaeth ac i helpu i ddatblygu consensws sydd, yn fy marn i, wedi dod â budd gwirioneddol, nid yn unig i'r sector, ond i fyfyrwyr unigol.

O ran y cynnig rhan-amser, rwy'n falch bod Bethan wedi cydnabod hyn, oherwydd mae'r gallu hwnnw i astudio mewn ffordd wahanol ac i gydnabod nad y disgybl traddodiadol hwnnw'n gadael ysgol yn 18 oed o reidrwydd yw myfyriwr, yn wirioneddol bwysig. Dywedais wrth ateb Suzy Davies fod effaith aruthrol a chynnydd aruthrol yn y niferoedd a welsom yn y Brifysgol Agored, ond mae hefyd yn bwysig cydnabod bod ein prifysgolion mwy traddodiadol hefyd yn ymateb i'r agenda hon, nid yn unig drwy gynnig graddau israddedig rhan-amser a graddau rhan-amser, ond rydym wedi gweld diddordeb cynyddol a phenderfyniad cynyddol yn y sector i gynnig micro-gymwysterau i allu cefnogi pobl sy'n chwilio am rai cymwysterau a rhai achrediadau sy'n eu galluogi i symud ymlaen yn eu maes gwaith neu'n caniatáu iddyn nhw chwilio am waith newydd. Credaf fod yr hyblygrwydd sy'n cael ei ddangos yn y sector i'w groesawu'n fawr ac yn cydnabod eu bod yn gwybod bod ganddyn nhw ran enfawr i'w chwarae yn adferiad COVID yn ein cenedl wrth symud ymlaen. Felly, mae'n bwysig iawn bod ein prifysgolion mewn sefyllfa i ymateb yn gadarnhaol a gweithio gyda Llywodraeth Cymru ar gyfer yr adferiad ôl-COVID hwnnw, ac rydym wedi gallu gwneud hynny drwy sicrhau ein bod wedi gallu cefnogi ein prifysgolion drwy'r cyngor cyllido mewn ffordd nad oeddem yn gallu ei wneud o'r blaen o dan yr hen system. Rydym wedi gweld swm sylweddol o arian yn mynd i gyllideb CCAUC i gefnogi prifysgolion, ac rydym wedi ymateb yn gadarnhaol fel Llywodraeth yn ystod yr argyfwng hwn i'w cefnogi, wrth symud ymlaen.

Ar y mater o ble mae pobl ifanc yng Nghymru yn dewis mynd i'r brifysgol, Bethan, nid wyf eisiau i'r dewis fod ar gael i'r myfyrwyr hynny sy'n gallu ei fforddio yn unig, a ffordd wahanol o fynd ati fyddai, yn fy marn i, un lle—. Rydym ni wedi ceisio gwneud hynny ym maes ôl-radd lle mae cefnogaeth y tu hwnt i'r hyn y byddech yn ei gael, ond rwy'n credu mewn gwirionedd mai mater i'r unigolyn yw penderfynu ble y mae eisiau mynd i'r brifysgol. Ac nid wyf yn credu y dylem o reidrwydd ei weld fel peth hollol wael os bydd pobl ifanc yn penderfynu treulio cyfnod o amser yn astudio yn rhywle arall, efallai. Rwy'n gweld hyn yn fy nheulu fy hun. Does dim byd anwlatgar ynghylch person ifanc yng Nghymru yn penderfynu ei fod eisiau mynd i astudio mewn gwlad wahanol am gyfnod o amser. Yn wir, os edrychaf o amgylch bwrdd y Cabinet, credaf fod y mwyafrif llethol o Weinidogion wedi astudio mewn prifysgolion mewn mannau eraill ac wedi dod yn ôl i wneud cyfraniad i Gymru. Felly, nid wyf eisiau gorfodi dewis a system ganfod wahaniaethol, lle mae gan y rhai sy'n gallu fforddio mynd i wahanol brifysgolion y dewis hwnnw, ac mae'n rhaid i'r rhai sy'n dibynnu ar gymorth gan Lywodraeth Cymru yn unig fynd i brifysgolion y mae Llywodraeth Cymru eisiau iddyn nhw fynd iddynt. Ond dyna'r gwahaniaeth, rwy'n dyfalu, rhwng eich persbectif chi ar fywyd a'm persbectif i, gan fy mod yn gwerthfawrogi'r dewis unigol hwnnw a'r rhyddid unigol hwnnw i gyflawni potensial pobl.

Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod prifysgolion Cymru yn hynod lwyddiannus wrth recriwtio o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae gennym ni gynnig cryf sy'n ddeniadol iawn, iawn, iawn i unigolion sy'n byw yma yng Nghymru ac sy'n dewis dod i astudio yng Nghymru. Mae gennym ni rywbeth i bawb ac enw da iawn yn wir. Mae ein prifysgolion yn sgorio'n uwch o ran boddhad myfyrwyr nag unrhyw sector arall yn y Deyrnas Unedig, ac mae ansawdd ein hymchwil yn golygu ein bod yn rhagori ar y system o ran ein maint—rydym yn cyflawni y tu hwnt i bob disgwyl yn hynny o beth. Felly, mae gennym ni lawer i'w argymell, ond nid wyf eisiau cyfyngu ar le mae unigolion eisiau mynd i'r brifysgol drwy newid y system.

Mae gan addysg bellach ran wirioneddol bwysig i'w chwarae. Mae angen i ni sicrhau bod addysg bellach ac addysg uwch yn cydweithio ac nad ydynt yn cystadlu. Mae Bethan yn llygad ei lle wrth ddweud fod prifysgolion ar drugaredd y farchnad a'r difrod a ddaw yn sgil hynny weithiau. Credaf, yng Nghymru, ein bod yn rhy fach i hynny. Mae gan ein sector a'n sefydliadau rywbeth unigryw iawn i'w gynnig i'w cymunedau a'n cenedl, ac mae angen iddynt weithio mewn partneriaeth ag addysg bellach. A dyna pam y mae'n siomedig i mi nad ydym wedi gallu symud ymlaen gyda'n diwygiadau addysg drydyddol, a fyddai, yn fy marn i, wedi caniatáu i ni greu amgylchedd cynllunio a allai fod wedi torri drwy rywfaint o'r gystadleuaeth honno a rhywfaint o'r marchnadeiddio hwnnw, a gallem fod wedi cael agenda gydweithredol glir iawn rhwng pwy sy'n gwneud beth mewn addysg yng Nghymru—rydym yn manteisio ar ein cryfderau ac mae llwybr clir i fyfyrwyr unigol symud yn ddi-dor rhwng gwahanol lefelau ar adeg sy'n iawn iddyn nhw. 

Cyfeiriodd y Gweinidog at fwy o gonsensws yng Nghymru ar addysg uwch. Credaf fod rhywbeth i'w ddweud dros hynny, mae'n debyg. Nid wyf yn siŵr a yw hi wedi fy narbwyllo'n llwyr eto gyda'r rhaglen ar gyffredinoliaeth gynyddol, ond beirniadais adroddiad Diamond i ddechrau am gynnig grantiau cynhaliaeth i deuluoedd sydd â hyd at £80,000 y flwyddyn o incwm, a oedd, yn fy marn i, yn llawer rhy uchel, ond daeth y Gweinidog â hwnnw i lawr, mi gredaf, i rywbeth yn nes at £50,000. A chytunaf â llawer o'r hyn a ddywedodd nawr, ac yn sicr mae'n llawer gwell gennyf hynny na dull llefarydd y Blaid a'r galw am arweinyddiaeth ynghylch aros yng Nghymru yn y lle cyntaf. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog nad yw'n anwlatgar o gwbl i benderfynu mynd i brifysgol y tu allan i Gymru. Cofiaf y sefyllfa hurt pan ymosododd y Prif Weinidog blaenorol, mi gredaf, ar Adam Price am fanteisio ar y cyfle i astudio yn Harvard. Credaf y dylem ni i gyd gael y cyfleoedd hynny i elwa ar astudio mewn mannau eraill.

A lle rwy'n cytuno'n wirioneddol â'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud yw y dylai cymorth i fyfyrwyr fod ar gael ledled y Deyrnas Unedig. Hoffwn ddweud pa mor wahanol fu ymagwedd Llywodraeth Cymru i ymagwedd Llywodraeth yr Alban. Roedd erthygl ddiddorol iawn yn The Economist yr wythnos diwethaf a gyfeiriodd at bolisi addysg Llywodraeth yr Alban yn gwanhau'r bondiau sy'n uno'r deyrnas. Awgrymodd The Economist mai bwriad yr SNP oedd gwneud hyn, atal pobl pan fyddan nhw'n ifanc rhag gadael yr Alban ac o bosibl mynd i Loegr a rhai efallai'n aros yno, ac i sicrhau eu bod yn aros yn yr Alban ac felly'n fwy tebygol o gefnogi'r SNP. Maen nhw'n cael addysg am ddim yn y brifysgol os ydyn nhw'n aros yn yr Alban ond yn gorfod talu £9,250 y flwyddyn os ydyn nhw'n mynd i Loegr, felly nid yw'n syndod bod llawer mwy yn aros yn yr Alban. Yr hyn a welir yw symudedd o'r Alban yn gostwng yn sylweddol iawn. Yng Nghymru, credaf fod 2 y cant o bobl bob blwyddyn yn mynd i wlad arall neu ranbarth arall yn Lloegr, o'i gymharu â'r Alban, lle mae dim ond 0.5 y cant yn gwneud hynny, ac mae hynny'n wahaniaeth enfawr. Mae wedi cynyddu'n fawr, ac mae hynny, yn rhannol o leiaf, rwy'n credu, yn ganlyniad i'r system cyllid myfyrwyr. Felly, hoffwn ddiolch i'r Gweinidog a'i chymeradwyo am yr hyn y mae wedi'i wneud yn y maes hwn, hyd yn oed i'r graddau o roi mwy o gynhaliaeth a chefnogaeth os bydd myfyriwr yn astudio yn Llundain, oherwydd y gost uwch. Rwy'n credu bod gwahaniaeth enfawr rhwng yr hyn y mae hi a Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'i gymharu â'r hyn y mae'r SNP a'r Alban wedi'i wneud ac, efallai, yr hyn y byddai Plaid Cymru efallai yn hoffi iddo ddigwydd yma. Felly, da iawn chi am hynny.

A gaf i hefyd ei holi'n fyr am COVID? Yn gyntaf, a oes unrhyw obaith y gallai myfyrwyr gael rhyw fath o ad-daliad am y sefyllfaoedd ofnadwy y mae cynifer wedi'u dioddef dros y flwyddyn ddiwethaf ac mae hynny'n dal i barhau o ran y gwerth sydd ganddyn nhw? Beth yw ei barn am hynny? Yn ail, cofiaf, tua blwyddyn yn ôl, fod Llywodraeth y DU wedi rhoi capiau—yn Lloegr o leiaf—i geisio diogelu rhai o'r sefydliadau is eu safle rhag gweld llawer mwy o fyfyrwyr yn mynd i'r sefydliadau uwch eu safle ar gyfer y flwyddyn honno neu fwy oherwydd effaith COVID ac oherwydd nad oedd ganddyn nhw fyfyrwyr rhyngwladol. Credaf fod y Gweinidog, a hynny'n gwbl briodol, wedi cwyno am y camau unochrog hynny a gymerwyd gan Lywodraeth y DU a effeithiodd ar Gymru a sut y byddai wedi bod yn well o lawer pe bai hynny wedi'i wneud ar sail gydgysylltiedig yn y DU. A wnaiff hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd ar y mater hwnnw?

A gaf i ddiolch i Mark Reckless am ei sylwadau? Fel y dywedais, mae'n egwyddor bwysig i mi fod y pecyn ar gael yn unrhyw le, gan ganiatáu i fyfyrwyr wneud dewisiadau ynghylch ble maen nhw'n astudio. Dydw i ddim yn gwybod ynghylch ceisio gwanhau bondiau'r undeb yn fwriadol, ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n peri i system Cymru gymharu'n ffafriol iawn â'r Alban yw symudedd cymdeithasol—dydw i ddim yn gwybod am symudedd allanol, ond symudedd cymdeithasol mewn gwirionedd—yn nifer y myfyrwyr sy'n mynd i brifysgol a'r cefndiroedd y maen nhw'n dod ohonyn nhw. Gan fod capiau ar nifer y lleoedd, i bob pwrpas, ym mhrifysgolion yr Alban, mae'n golygu, byddwn yn dadlau, efallai nad ydynt wedi gweld y twf yn nifer y myfyrwyr o gefndiroedd tlotach sy'n mynd i'r brifysgol y mae ein system cyllid myfyrwyr ni wedi ei ganiatáu. Felly, nid wyf yn gwybod am symudedd allanol, ond rwy'n credu bod ein system yn cymharu'n ffafriol wrth gefnogi symudedd cymdeithasol ac o ran sicrhau, ni waeth beth yw eich cefndir, bod gennych chi gyfle i elwa ar addysg uwch os oes gennych yr awydd a'r gallu academaidd i wneud hynny, ac nad yw hynny wedi ei lesteirio gan allu eich rhieni na'ch gallu ariannol i wneud hynny. Rwy'n credu bod honno'n egwyddor bwysig iawn.

O ran cymorth i'r sector ac i fyfyrwyr, rydym wedi creu, pro rata, y lefel fwyaf o gymorth i fyfyrwyr yn ystod y cyfnod COVID hwn o'i gymharu ag unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, rwy'n credu, gyda'r £50 miliwn yr ydym ni wedi'i ddarparu. Fel y dywedais wrth ateb Bethan Jenkins a Suzy Davies, ni allwn ddileu'r holl darfu ac effaith COVID, ond gallwn gefnogi myfyrwyr ar hyn o bryd sy'n poeni'n ariannol neu y mae'r profiad y maen nhw wedi mynd drwyddo wedi effeithio ar eu llesiant. Mae'r arian hwnnw wedi ei gyflwyno i geisio mynd i'r afael â hynny. Ar hyn o bryd nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar gyfer ad-dalu ffioedd myfyrwyr. Mae hynny'n rhannol oherwydd—ac mae Mr Reckless yn gwybod cymaint ag unrhyw un yn y Siambr am hyn, mae'n debyg—mater y Trysorlys a'r llyfr benthyciadau sy'n cael ei gynnal yn San Steffan, a rhai o'r ffactorau cymhleth sy'n gwneud hwn yn benderfyniad nad yw o reidrwydd yn un hawdd ei wneud ar sail unochrog.

O ran rheoli niferoedd myfyrwyr, roedd hi'n destun gofid y llynedd nad oeddem yn gallu cydweithio ar draws y Deyrnas Unedig. A gaf i ddweud fy mod nawr yn cyfarfod yn rheolaidd iawn â'm cyd-weinidog Michelle Donelan o Lywodraeth San Steffan? Rwy'n siŵr y byddai sefyllfa o'r fath yn cael ei hosgoi eleni oherwydd bod cyfathrebu a chyfarfodydd wedi gwella'n fawr. Rwy'n siŵr y gallwn osgoi sefyllfa eleni, oherwydd rydym ni wedi ymrwymo—fi a Michelle—i osgoi'r sefyllfa y cawsom ein hunain ynddi y llynedd.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.

Mae eitem 7 ar ein hagenda yn ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar yr economi sylfaenol. Galwaf ar Lee Waters, Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth.

Heddiw, rydym ni'n nodi'r cynlluniau a fydd yn llywio ein hadferiad economaidd o bandemig coronafeirws. Mae argyfwng COVID wedi dangos i ni'n glir iawn pwysigrwydd economi sy'n fwy cadarn i wrthsefyll ergydion allanol. Mae wedi tanlinellu'r rhan hollbwysig mae gweithwyr allweddol yn ei chwarae, a phwysigrwydd nwyddau a gwasanaethau bob dydd i les ein cymunedau ac i'n heconomi. Daeth cyfyngiadau cadwyni cyflenwi hir byd-eang cost isel i'r amlwg yn gyflym iawn yng nghyfnodau cynnar y pandemig. Yn rhy aml, ni chafodd ein harchebion ni ar gyfer cyfarpar diogelu personol o wledydd cost is eu cyflawni. Ydyn, mae ffatrïoedd yn Tsieina yn gallu gwneud mygydau'n rhad, ond nid yw hynny'n fawr o gysur pan fydd y gadwyn gyflenwi'n fregus, gan chwalu pan fydd ei hangen arnoch chi fwyaf.

Wrth i ni ddechrau edrych y tu hwnt i'r pandemig, mae'n hanfodol ein bod ni'n dysgu gwersi o'r ffordd y mae ein heconomi wedi gwneud yn wyneb yr argyfwng, ac ein bod ni'n gosod llwybr ar gyfer adferiad sy'n gwneud ein cymunedau'n gryfach. Heddiw, gwnaethom ni nodi pum maes blaenoriaeth ar gyfer adfer yn ein cenhadaeth cadernid ac ailadeiladu economaidd, a'r cyntaf yw cryfhau'r economi sylfaenol. Mae hynny'n golygu gwneud mwy o'r nwyddau a'r gwasanaethau yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Bydd hyn nid yn unig yn ein gwneud ni'n fwy diogel, ond bydd yn creu gwell swyddi yn nes at adref, a band cynyddol o gwmnïau Cymru sydd wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau ond sy'n gallu masnachu ac allforio y tu hwnt i'n ffiniau.

Rydym ni wedi gwneud cynnydd o ran tynnu sylw at swyddogaeth yr economi sylfaenol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Rydym yn bwriadu arbrofi, i brofi dulliau gweithredu. Rydym ni wedi neilltuo £4.5 miliwn i ariannu mwy na 50 o dreialon mewn amrywiaeth o sectorau i brofi ymyriadau. Ym Mlaenau Gwent, gwnaethom ni gefnogi cymdeithasau tai i edrych ar y gadwyn gyflenwi leol i helpu cwmnïau lleol i elwa ar wario ar gartrefi newydd. Yn Sir Gaerfyrddin, mae'r cyngor, y bwrdd iechyd a'r brifysgol yn gweithio gyda chynhyrchwyr bwyd i gael mwy o fwyd lleol ar blatiau lleol. Yn Nhreherbert, rydym ni'n helpu'r gymuned i gymryd rheolaeth dros y dirwedd o amgylch eu tref am genedlaethau i ddod, i ddefnyddio tir cyhoeddus a choedwigaeth sy'n weddill i wneud bywoliaeth—prosiect ardderchog Croeso i'n Coed, Skyline. Ochr yn ochr â hyn, rydym ni'n cefnogi creu canolfan ragoriaeth goed i sicrhau, yn hytrach na defnyddio coed Cymru ar gyfer cynhyrchion gwerth isel, fel sy'n digwydd mor aml yn awr, fel paledi a meinciau gardd, gan ar yr un pryd, fewnforio llawer iawn o goedwigaeth ar yr un pryd, y gallwn ni eu defnyddio yn lle hynny i adeiladu tai pren o ansawdd da yng Nghymru. Mae arloesi a chynhyrchiant yr un mor bwysig yn yr economi sylfaenol ag yn y sector nwyddau y gellir eu masnachu.

Rydym ni'n defnyddio'r gronfa i dyfu bwyd gan ddefnyddio technoleg newydd, gan ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i helpu i ddatblygu modelau gofal newydd, defnyddio caffael i wella ansawdd gwaith ym maes gofal cymdeithasol, a defnyddio microfusnesau a mentrau cymdeithasol i ddatblygu model mwy cynaliadwy ar gyfer y sector sylfaenol allweddol hwn. Rydym ni hyd yn oed yn mewnforio model Sardinia o gyllid amgen i ogledd Cymru drwy'r Celyn, arian amgen a all helpu i atal arian rhag gollwng o'n heconomi. Mae wedi gweithio yno, felly pam na ddylai weithio yma? Treialon yw'r rhain i gyd, ac rydym ni wedi sefydlu cymuned ymarfer i helpu'r prosiectau i ddysgu oddi wrth ei gilydd. Mae gennym ni gymaint o ddiddordeb mewn dysgu o'r hyn y maen nhw'n ei chael hi'n anodd ag yr ydym ni yn yr hyn sy'n llwyddo. Efallai mai ni yw'r Llywodraeth gyntaf i ddweud bod methiant yn iawn, cyn belled â'n bod ni'n dysgu oddi wrth y mater. Rydym ni wedi neilltuo £3 miliwn arall yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod i gynyddu a lledaenu'r hyn sy'n gweithio yn y treialon hyn, oherwydd gwyddom ni fod arfer gorau yn aml yn teithio'n dda, ac rydym ni'n gobeithio y bydd Llywodraeth nesaf Cymru yn gweithio ar gael y datblygiadau arloesol hyn i'r brif ffrwd. 

Rydym ni wedi bod yn dysgu hefyd o lwyddiannau mannau eraill, o gyngor Preston ac eraill yn Lloegr a'r Alban, wrth ddatblygu cyfoeth cymunedol. Mae dros hanner y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a gafodd eu sefydlu o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gweithio gyda ni ar hyn o bryd i nodi'r asiantau ar gyfer newid hynny yn eu heconomi leol—eu sefydliadau angor lleol fel y coleg addysg bellach, yr ysbyty a'r orsaf heddlu nad ydyn nhw'n mynd i unman ac sydd ar hyn o bryd yn gwario llawer o'u harian y tu allan i'w hardaloedd. Fesul llinell, yr ydym ni'n mynd drwy eu gwariant i weld pa gyfle sydd ar gael i ailgyfeirio arian—arian cyhoeddus—yn ôl i'w cymunedau eu hunain i atal y gollyngiadau ac i helpu i feithrin cadernid ar gyfer ein trefi a'n pentrefi yn y cyfnod anodd hwn. Drwy'r gwaith hwn, rydym ni wedi nodi bod hanner yr arian sy'n cael ei wario ar fwyd gan y GIG yng Nghymru yn mynd i gynhyrchwyr a chyflenwyr bwyd y tu allan i Gymru. Ym mhob categori bwyd, mae cyflenwyr lleol a allai fod yn dod o hyd i'r cynnyrch hwnnw.

Nid arf i gyfrifwyr yn unig yw caffael; mae'n sbardun allweddol ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol. Rydym ni ar hyn o bryd yn gwneud darn mawr o waith i wau cadernid i'n system fwyd i gefnogi cyflenwyr lleol ac i leihau milltiroedd bwyd. Rydym ni'n eistedd i lawr gyda rhai o'r prif ddosbarthwyr bwyd, fel Castell Howell yn Cross Hands yn fy etholaeth i fy hun, i ddeall sut y gallwn ni weithio gyda nhw i gynyddu nifer y cynhyrchion wedi'u gwneud yng Nghymru y maen nhw'n eu gwerthu i fwytai ac ysgolion. Ond newydd ddechrau ar y rhaglen ddiwygio eang ac uchelgeisiol hon yr ydym ni. Mae potensial enfawr yn agenda'r economi sylfaenol i feithrin cadernid yn ein heconomïau lleol, i greu gwell swyddi yn nes at adref ac i adeiladu busnesau lleol cryfach. Mae llawer mwy i'w wneud, a dyna pam yr ydym ni wedi'i roi ar flaen ein rhestr o fesurau i lywio ein taith allan o ddirwasgiad. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? Rwy'n cytuno â'r Dirprwy Weinidog; rwy'n credu bod y pandemig wedi cryfhau'r achos dros yr economi sylfaenol, am y rhesymau a amlinellodd ef.

Bymtheg mis yn ôl, Dirprwy Weinidog, gwnaethoch chi ddweud y byddech chi'n adeiladu'r ffordd wrth i chi deithio o ran y dull arbrofol o ymdrin â'r economi sylfaenol. Yn ôl bryd hynny, ym mis Tachwedd 2019, sy'n ymddangos yn amser maith yn ôl erbyn hyn, rhoddais i gefnogaeth fy mhlaid. Nawr eich bod chi wedi gosod y ffordd, a ydych chi'n credu bod y dull arbrofol hwn wedi gweithio, yn ystod cyfnod sydd wedi bod yn gythryblus, a dweud y lleiaf? Sut ydych chi wedi ail-lunio eich dull o ystyried heriau'r pandemig, pan fydd llawer o fusnesau, wrth gwrs, wedi'u cau? Beth sydd wedi gweithio a beth sydd heb weithio? Mae'n debyg mai dyna'r cwestiwn yno.

Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach a CholegauCymru wedi cyflwyno nifer o safbwyntiau yr oeddwn i eisiau eu codi gyda chi a gofyn i chi am eich safbwynt arnyn nhw. Sut yr ydych chi'n mynd i gynyddu'r dull gweithredu ar gyfer yr economi sylfaenol i'w gwneud yn berthnasol i nifer fwy o gwmnïau? Dyna'r cwestiwn. Beth yw eich barn chi o ran yr awgrym y dylai cymysgedd amrywiol o sefydliadau—felly, busnesau bach a chanolig, mentrau cymdeithasol a'r trydydd sector—ddarparu gwasanaethau sylfaenol? Sut yr ydych chi'n mynd i sicrhau bod caffael yn y sector cyhoeddus yn hygyrch i fusnesau bach a chanolig mewn amgylchedd cystadleuol, a bod cymorth digonol ar gael fel y gallan nhw feithrin gallu a bod mewn sefyllfa i fanteisio ar y cyfleoedd hyn? Fel y mae'r adroddiad a oedd wedi'i gomisiynu gan ColegauCymru 'Galluogi Adnewyddu'—rwy'n dyfynnu ganddyn nhw yma—

'un o brif broblemau Cymru yw nad yw'r sectorau sylfaenol sydd wedi'u hariannu yn gyhoeddus wedi'u trefnu i fod o fudd i gontractwyr preifat lleol hyd yn oed pan fydd y gwaith yn mynd i gwmnïau lleol.'

Mae problem o ran y canol coll yno, felly byddwn i'n gwerthfawrogi safbwyntiau yn hynny o beth. Yna, pa mor llwyddiannus, Dirprwy Weinidog, ydych chi'n meddwl y mae gwaith y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn sbarduno gwerth cymdeithasol mewn caffael lleol? A ydych chi nawr yn nes at ddiffinio sut olwg sydd ar lwyddiant? Yn olaf, pa gynlluniau sydd gennych chi o ran gweithio trawsadrannol o fewn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â materion strwythurol yn economi Cymru? Pa bolisïau maes sylfaenol ydych chi'n eu gweld fel blaenoriaethau? Rwy'n meddwl am awgrymiadau yma: newid hinsawdd, datgarboneiddio tai, caffael bwyd, iechyd a gofal cymdeithasol, amaethyddiaeth ac adeiladu. Pa bethau eraill ydych chi'n eu gweld fel heriau y mae angen eu hwynebu fel blaenoriaethau?

Wel, bobl bach, tua dwsin o gwestiynau, sy'n mynd i fod yn amhosibl gwneud cyfiawnder â nhw yn yr amser. Felly, nid wyf i'n siŵr pa un o'r dwsin mae Russell George wir eisiau i mi ei ateb, oherwydd ni fedraf i ateb pob un ohonyn nhw. Felly, gadewch i mi geisio rhoi ateb cyffredinol.

Fe wnaeth ef fy nyfynnu'n gywir gan ddefnyddio'r ymadrodd Basgeg o 'adeiladu'r ffordd wrth i ni deithio'. Yn wreiddiol, roeddwn i wedi rhoi cynnal profion ar fersiwn mwy gwamal—ein bod ni'n ei 'ddyfeisio wrth fynd', ac yr wyf i'n deall nawr ei fod wedi ymddangos yn neunydd etholiad Russell George a'r Ceidwadwyr, felly yr wyf i'n amlwg wedi darparu gwasanaeth iddyn nhw yno. Gwyrdroi bwriad fy sylwadau'n llwyr. Rydym ni'n ceisio gweithredu dull gwirioneddol newydd ac arloesol yma, a dyma'r hyn sy'n digwydd pan fyddwch chi'n ceisio gwneud hynny yng ngwleidyddiaeth plaid.

Dewch nawr—[Anghlywadwy.]

Pwyntiau di-urddas iawn sydd ar y naill law yn gwneud cyfraniadau yn y Siambr yn croesawu ein dull gwahanol, ac ar y llaw arall mewn propaganda gwleidyddol yn ei fychanu. Felly, roeddwn i'n siomedig o weld hynny, ond nid oeddwn i'n synnu.

Ond yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud mewn gwirionedd yw—. Gofynnodd ef beth yr oeddem ni wedi'i ddysgu, ac rwy'n credu drwy ddarparu cyfarpar diogelu personol—. Mae'n nodio ei ben, ond ni all sgorio pwyntiau gwleidyddol di-urddas ac yna ceisio codi ei hun fel arweinydd gwleidyddol mawr yr oes ar yr un pryd—nid yw'r ddau yn cyd-fynd. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud, drwy gaffael cyfarpar diogelu personol, yr ydym ni wedi dysgu llawer o wersi o hyn o ba mor anodd ydyw hi, oherwydd yn ystod y pandemig, rydym ni wedi gweld yr anhawster o gael cwmnïau o Gymru i allu cyflenwi i'r sector cyhoeddus yn gyflym, ac roedd tri rhwystr penodol ar gyfarpar diogelu personol yr oeddem ni'n ei chael yn anodd. Polisi caffael ei hun oedd un, ac rydym ni wrthi'n adolygu datganiad polisi cyhoeddus Cymru i ddysgu'r gwersi o hynny. Yn ail, yr oedd mater y pris. Gallwn ni brynu mygydau, yn sicr mewn amseroedd arferol, yn Tsieina am gryn dipyn yn llai nag y gallwn ni eu prynu yng Nghymru, ond fel yr oeddwn i wedi sôn yn y datganiad, nid yw'r gadwyn gyflenwi honno'n gadarn, felly mae dadl wirioneddol i'w chael ynghylch y premiwm y credwn ni ei bod yn iawn talu am nwyddau lleol, ac mae honno'n drafodaeth barhaus yr ydym ni'n ei chael. Ac yna roedd mater safonau ac ardystiad, oherwydd ni allwch chi gynhyrchu masg ac yna ei werthu i'ch ysbyty lleol. Rhaid iddo fodloni safonau meddygol. Felly, mae rhai materion wirioneddol fanwl yno, sydd yn bendant wedi ein harafu ni ac wedi creu cyfyng-gyngor polisïau gwirioneddol i ni, yr ydym ni'n gweithio arnynt.

Ond rydym ni'n credu bod potensial enfawr yn y tymor canolig ar gyfer yr agenda hon, nid yn unig o ran pethau fel pethau cost isel yng nghyfarpar diogelu personol, ond ym mhethau cost uchel fel orthopedeg. Er enghraifft, o ran cluniau. Mae'r DU yn mewnforio gwerth £1.2 biliwn o gluniau a chymalau orthopedig bob blwyddyn o wledydd cost uchel, a gallem ni fod yn gwneud y pethau hynny ein hunain. Felly, mae agenda ddiwygio fawr, os byddwn ni'n gwneud pethau'n iawn, y gall busnesau bach a chanolig Cymru wir elwa o hynny.

Ond gall y manylion fod yn rhwystr, ac mae'n anodd, a nododd Russell George yn gywir fod rhai o'r problemau o fewn y busnesau bach a chanolig eu hunain—eu gallu i ennill contractau caffael ac yn y blaen. Mae gweithio trawsadrannol, fel y mae ef yn gywir yn ei ddweud, yn her i ni hefyd. Nid oes dim o hyn yn hawdd, ond rydym ni'n adeiladu'r ffordd wrth i ni deithio ac rydym ni'n dysgu wrth i ni fynd. O'r treialon y soniais i amdanyn nhw, mae nifer o lwyddiannau yr ydym ni'n gobeithio nawr yn y flwyddyn ariannol nesaf i ddechrau cynyddu, a pharhau i ddysgu wrth i ni fynd.

Hoffwn i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad. Mae'n galonogol clywed y cynnydd sy'n cael ei wneud, ac er bod y Dirprwy Weinidog yn llygad ei le wrth ddweud y gallwn ni ddysgu pethau gan wledydd eraill a sefydliadau eraill, fel y mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn ceisio'i wneud, yn bersonol nid wyf i'n credu bod unrhyw beth o'i le gydag ychydig o 'ddyfeisio pethau wrth i chi fynd ymlaen' pan fyddwch chi'n dechrau ceisio gwneud rhywbeth sy'n wirioneddol arloesol ac sy'n gofyn am newid enfawr. A dim ond ychydig o gwestiynau a phwyntiau penodol i'w codi. A yw'r Dirprwy Weinidog yn gallu dweud rhagor wrthym ni am beth yw rhai o'r rhwystrau y mae'r treialon yn eu nodi? Rwy'n credu ei bod yn amlwg yn ddefnyddiol bod cymaint o amrywiaeth o dreialon a'u bod mewn amrywiaeth o wahanol gymunedau, ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol deall beth yw rhai o'r rhwystrau hynny. Ac rwy'n credu y byddai hefyd yn ddefnyddiol deall sut y mae'r gymuned ymarfer, sy'n ddefnyddiol iawn, y mae ef wedi'i chrybwyll—sut y mae'r cynllun hwnnw a sut y mae'n gweld hynny'n mynd i'r afael â'r heriau hynny y mae ef yn eu nodi'n briodol o ran lledaenu arfer da. Rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, y byddem ni i gyd yn cydnabod mai dyna un peth yng Nghymru nad ydym ni bob amser wedi bod yn dda yn ei wneud. Rydym ni wedi cael llawer o arloesi da, ond nid ydym ni bob amser wedi bod yn dda iawn yn ei brif ffrydio. Felly, byddai gennyf i ddiddordeb mewn clywed ychydig mwy am hynny.

Soniodd y Dirprwy Weinidog yn ei ddatganiad fod dros hanner y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn gweithio ar yr agenda hon ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn dyheu am eu gweld nhw i gyd yn gwneud hynny, a thybed a all y Dirprwy Weinidog ddweud wrthym ni pa gynlluniau sydd ganddo i gyflwyno hynny. Rwy'n golygu, yn amlwg, mai mater i Lywodraeth nesaf Cymru fydd hyn, ond pwy bynnag sy'n ffurfio Llywodraeth Cymru, rwy'n gobeithio'n fawr y byddan nhw eisiau datblygu'r gwaith hwn sydd wedi'i wneud.

A phwynt olaf, ychydig o ran gweithio trawsadrannol: yr oeddwn i'n falch iawn o glywed y Dirprwy Weinidog yn sôn, er enghraifft, ei fod yn gweithio gyda Chastell Howell, un o'n prif gwmnïau bwyd. Gan fod rhai busnesau yn y diwydiant bwyd sydd wedi bod yn dweud wrthyf i'n ddiweddar, oherwydd y mater hwn eu bod yn dod yn rhannol o fewn yr economi fel busnesau, ond hefyd yn rhannol o dan bortffolio'r amgylchedd, nad ydyn nhw bob amser yn siŵr eu bod yn cael eu cymryd o ddifri ag y dylen nhw fod fel cyfranwyr i'r economi. Nawr, yn amlwg, mae ganddyn nhw ran gwbl hanfodol i'w chwarae yn yr agenda hon, yn yr economi sylfaenol. Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog heddiw roi ymrwymiad cryf i ni y bydd yn gweithio gydag eraill ledled adrannau fel ei fod ef yn nodi cyfranwyr, yn enwedig yn y sector bwyd, efallai nad oes ganddyn nhw berthynas bresennol ag adran yr economi ond a allai, wrth gwrs, fod â pherthynas bresennol ag adran yr amgylchedd ac amaethyddiaeth?

Wel, diolch am hynny ac am gymeradwyo dull arbrofol. I gymryd y pwynt olaf yn gyntaf, rwy'n credu ei fod yn bwynt dilys iawn ynghylch busnesau yn y sector bwyd yn disgyn rhwng yr is-adran fwyd a'r is-adran datblygu economaidd, ac un o heriau'r economi sylfaenol yw ei fod yn torri ar draws nifer o wahanol seilos. Ac rwy'n credu bod hynny hefyd yn cyfeirio at y ffaith bod llawer o'r sectorau hyn, mewn termau datblygu economaidd traddodiadol, wedi cael eu hystyried yn rhy ddinod i drafferthu â nhw, mewn gwirionedd, gan nad ydyn nhw'n amlwg, nid ydyn nhw'n cynhyrchu gwerth ychwanegol gros enfawr nac enillion cynhyrchiant, maen nhw'n dueddol i beidio â bod yn yr amrediad uwch o gyflogau. Felly, o ran y dasg ddilys yr ydym ni'n ei gosod i swyddogion sy'n gweithio ar ddatblygu economaidd, yr oedd hynny i ddatrys llawer o'r problemau hyn sydd gennym ni. Nid dyma'r rhan hawsaf o'r amrediad i ddechrau arni, felly maen nhw, yn ddealladwy, wedi canolbwyntio ar feysydd eraill lle y mae'n bosibl iddyn nhw gael enillion yn gyflymach. Ac nid wyf i'n beirniadu hynny; rwyf i ond yn sylwi arno, ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef a'n bod ni'n ei gwneud drwy'r gwaith hwn.

Felly, mae'r gwaith gyda Castell Howell yn ddiddorol iawn gan fod hynny'n enghraifft dda o ble y gallwn ni hudo ein hunain gyda chaffael cod post, fel y mae'n cael ei alw. Felly, mae'r sector cyhoeddus yng Nghymru yn gwario swm sylweddol gyda Castell Howell ac, ar bapur, mae hynny'n newyddion da i gaffael yng Nghymru. Ond, mewn gwirionedd, dim ond tua 10 y cant o'r nwyddau y mae Castell Howell yn eu cyflenwi sy'n dod o gynhyrchwyr o Gymru. Nawr, mae pob math o resymau dros hynny, felly rydym ni'n eistedd i lawr, yn gweithio gyda nhw, ac maen nhw'n awyddus iawn i fynd i'r afael â hyn. Maen nhw wedi bod—fel y mae Helen Mary Jones yn gwybod—yn eiriolwyr brwd dros gynhyrchwyr lleol ar hyd eu holl hanes. Ond mae rhwystrau gwirioneddol yn y ffordd sy'n ei gwneud yn anodd iddyn nhw godi'r ffigur hwnnw o 10 y cant. Ond rydym ni'n gweithio gyda nhw i gael hynny hyd at 30 y cant ac yna dysgu gwersi i weddill y sector dosbarthu ar gyfer sut y mae modd gwneud hynny. Oherwydd yn aml, drwy'r prynwyr y gallwn ni wneud y cynnydd mwyaf yn hytrach na dim ond drwy'r cynhyrchwyr eu hunain. Ac un o'r pethau diddorol, wrth siarad â chyfarwyddwr cyllid bwrdd iechyd Hywel Dda, yw nad oes gan y cyfarwyddwyr cyllid olwg o'r sector busnes. Felly, efallai y byddan nhw'n dweud, pe baen nhw'n gosod targed o gynyddu gwariant iddyn nhw eu hunain, er enghraifft, nid ydyn nhw wedi'u cysylltu â gwybodaeth ynghylch pa fusnesau galluog fyddai yn eu rhanbarth a fyddai'n gallu manteisio ar y cyfle hwnnw. Felly, dyna beth arall rydym ni'n ei ddysgu drwy hyn a'i gywiro.

Felly, rwy'n credu bod llawer o ddatblygiadau cyffrous ac enfawr posibl ar waith, ond mae'n dal yn ffaith bod bil bwyd y GIG yn rhywbeth tebyg i £22 miliwn, wrth fod gwobr nwyddau'r cartref archfarchnadoedd Cymru yn rhywbeth tebyg i 20 gwaith hynny. Os gallwn ni gael cyflenwyr bwyd o Gymru i archfarchnadoedd Cymru, dyna'n wir lle mae'r wobr, ac, yn amlwg, mae ffermwyr wedi bod yn dadlau'r hyn ers amser maith. Ond mae angen i ni arallgyfeirio'r bwyd rydym ni'n ei dyfu yng Nghymru a thyfu llawer mwy o gnydau a llysiau drwy gydol y flwyddyn a dod o hyd i farchnad iddyn nhw'n lleol. Ac mae hynny'n cyd-fynd yn llwyr gyda'n holl agendâu, yn enwedig agenda cenedlaethau'r dyfodol. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n dysgu ac, fel y dywedais i, mae'n rhwystredig gan nad yw'r cynnydd hwnnw wedi bod mor gyflym ag y byddwn ni ei hoffi, ac nid yw COVID wedi helpu hynny. Ond rydym ni'n gwneud cynnydd. Rydym ni'n gwneud darn mawr o waith nawr, fel y soniais i, ar ddeall y potensial a'r rhwystrau.

Gofynnodd Helen Mary Jones ynghylch y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, a gwnes i rannu llwyfan gyda nhw y bore yma yng nghynhadledd Academi Gyllid GIG Cymru, lle'r oeddem ni'n edrych, gyda chyfarwyddwyr cyllid y GIG, ar y materion hyn yn fanwl i geisio eu cael i weld y rhan sydd ganddyn nhw i'w chwarae ym maes datblygu economaidd, nid ym maes gofal iechyd yn unig, ac maen nhw'n sicr yn wynebu'r her honno. Felly, yr uchelgais, gyda phob bwrdd gwasanaethau cyhoeddus, yw prif ffrydio'r gwersi hyn. Rydym ni wedi dechrau gyda grŵp llai i'w dreialu, ond y bwriad, fel arfer, yw cynyddu—ac rwy'n siarad â Vaughan Gething ac Andrew Goodall ynghylch gwneud hynny, ac maen nhw'n gefnogol iawn hefyd.

Ac i orffen gyda'i chwestiwn cyntaf ar y gymuned ymarfer a'r rhwystrau—. Soniais i yn yr ateb i Russell George am rai o'r rhwystrau rydym ni wedi bod yn eu hwynebu. Felly, mae'r gymuned ymarfer, unwaith eto, wedi'i gohirio oherwydd COVID, ond mae hi wedi profi'n ddefnyddiol yn y croesffrwythloni rhwng prosiectau neu'r problemau cyffredin y maen nhw'n yn eu cael. Rwy'n credu mai'r gwaith y mae angen i ni ei wneud nawr ar gyfer cyfnod olaf eu gwaith yw mynd i'r afael mewn gwirionedd â deall y rhwystrau, ac yn sicr, rwy'n gweithio gydag uwch swyddogion ledled gwahanol adrannau i ystyried y prosiectau sy'n berthnasol i bob adran, felly maen nhw'n gwybod—. Ac, fel y dywedais i, mae gennyf i gymaint o ddiddordeb yn yr hyn sydd wedi achosi trafferth iddyn nhw â'r hyn y maen nhw wedi llwyddo ag ef, oherwydd bydd hynny'n symptom o broblem ehangach.

A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? A gaf i ddeud hefyd y bydd yr economi ôl-COVID yn wahanol iawn i fis Chwefror 2020? Nid yw'n fater o ddychwelyd i'r gorffennol. 

Wrth gwrs, mae gwahaniaeth rhwng yr economi sefydledig a'r economi sylfaenol—er bod pobl weithiau'n eu cymysgu nhw. Sylfaen economi Abertawe oedd glo a metel; erbyn hyn gwasanaethau'r Llywodraeth, yswiriant, prifysgolion a darpariaeth gweithgynhyrchu a gwasanaethau ar raddfa fach ond hyfedr iawn ydyw hi. Yn Abertawe, yr economi chwaraeon yw'r economi sylfaenol yn bennaf; y gwahaniaeth rhwng darparu gwasanaethau a nwyddau y tu allan a'r tu mewn i ffiniau'r ddinas. 

Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod COVID wedi tanlinellu'r swyddogaethau hanfodol y mae gweithwyr allweddol yn eu cyflawni—nid oedd rhai o'r bobl hyn wir yn cael eu hystyried yn weithwyr allweddol nes i COVID ddod, ac erbyn hyn, rydym ni nawr yn sylweddoli gymaint sydd eu hangen nhw arnom ni—a phwysigrwydd nwyddau a gwasanaethau bob dydd i les ein cymunedau a'n heconomi. Ond a yw'r Gweinidog yn cytuno, er mwyn i gaffael weithio i gwmnïau bach, neu gwmnïau llai, fod angen i faint y contract ostwng i faint lle gall cwmnïau lleol wneud cais? Ac un enghraifft sydd wedi bod yw rhai cynlluniau ffyrdd lle mae maint y contract wedi golygu mai dim ond pedwar neu bump o gwmnïau rhyngwladol mawr iawn a oedd yn gallu gwneud cais, lle y gallai cwmnïau lleol wneud cais, pe baen nhw yn ei rannu'n adrannau un a dwy filltir. A chraidd y peth yw, po fwyaf yw'r contract yr ydych hi'n ei osod, llai a llai o gwmnïau a all wneud cais, ac mae gennych chi reolau na all contract fod yn fwy na 10 neu 20 y cant o gyfanswm trosiant y cwmni. Felly, os gwnewch chi'r cais am y contractau'n rhy fawr, yna dim ond ychydig o gwmnïau a all wneud cais, ac mae'r cwmnïau lleol yn is-gontractio yn y pen draw, ac mae'r eiddo'n mynd i rywle arall.

Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r dadansoddiad hwnnw, ac mae'r pwynt ynghylch gweithwyr allweddol, rwy'n credu, wedi'i wneud yn dda iawn, ac mae'n helpu i fynd i'r afael ag un o'r cwestiynau sydd gennym ni: beth yw'r economi sylfaenol? Mae'n ymadrodd clogyrnaidd; nid yw'n gysyniad gwleidyddol ofnadwy o ddestlus. Ond rwy'n credu y gall pobl weld nawr pwy yw'r gweithwyr allweddol, a pha mor werthfawr y mae nhw, pan fydd pethau'n anodd, yn arbennig, a sut y cawson nhw eu hesgeuluso. Ac rwy'n credu eu bod yn symbol, mewn gwirionedd, o'r economi bob dydd yr ydym ni'n ceisio'i cipio drwy'r dull hwn. 

Rwy'n credu bod y pwynt ynghylch maint contractau yn un pwysig iawn, ac rwy'n credu bod gwaith i'r ddwy ran yma, i'r rheini sy'n gosod y contractau—Llywodraeth—ac i'r sector preifat o ran uwchsgilio a gallu manteisio arnyn nhw. Ac yn hynny o beth, mae gwaith da iawn yn cael ei wneud gan Wynne Construction ym Modelwyddan sydd wedi cael eu cydnabod droeon yn y diwydiant am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud i ddatblygu eu cadwyn gyflenwi eu hunain, a helpu cwmnïau llai i allu cael y contractau mwy hynny. Felly, yn bendant mae problem sgiliau, ac yn rhannol mae natur, yn enwedig ym maes adeiladu, maint llawer o gwmnïau Cymru, nad oes ganddyn nhw'r swyddogaethau swyddfa gefn i allu gwneud gwaith ysgrifennu ceisiadau wrth gystadlu yn erbyn cwmnïau rhyngwladol llawer mwy sydd â thimau sy'n gwybod sut i gael y gorau ar y system sgorio, fel petai.

Felly, yn bendant mae gwaith o helpu'r sector preifat i ddod yn fwy craff a chyfuno eu hadnoddau er lles pawb, ond mae gwaith hefyd i'r gweithwyr caffael proffesiynol eu hunain. Ac mae hon yn agenda yr ydym ni wedi bod yn gweithio arni ers peth amser, ac mae'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi bod yn ei hyrwyddo ynghylch codi statws gweithwyr caffael proffesiynol, eu symud o'r ystafell gefn i'r ystafell fwrdd, yn ymadrodd destlus yr Athro Kevin Morgan, a rhoi iddyn nhw'r sgiliau a'r lle i allu datblygu contractau y mae gan gwmnïau lleol well cyfle o'u cael. Oherwydd, yn aml, yr ateb yw llunio un contract mawr, sy'n haws ei reoli, na chlytwaith cyfan o gontractau llai a fyddai'n helpu cwmnïau llai, ond sy'n hunllef i awdurdod lleol sydd o dan bwysau. Felly, does dim ateb hawdd i hynny, ond mae'n rhywbeth yr ydym ni'n gobeithio mynd i'r afael â hi yn rhan o'n rhaglen ddiwygio ar gyfer y proffesiwn.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? Gallaf i ddweud fy mod i'n rhannu brwdfrydedd y Dirprwy Weinidog dros yr economi sylfaenol, fel yr wyf i'n wir, dros y mudiad cydweithredol. Rwy'n credu bod gan y ddau ohonyn nhw'r gallu nid yn unig i ddarparu swyddi, ond hefyd i greu mwy o ysbryd a dyhead cymunedol.

Er fy mod i'n cydnabod bod gan y sector cyhoeddus ran fawr iawn i'w chwarae wrth greu a chefnogi'r economi sylfaenol, os yw'n mynd i fod yn llwyddiannus, rhaid iddo hefyd groesawu'r sector preifat. Rhaid i'r pwyslais fod ar dyfu'r dorth, nid ei hailddosbarthu'n fwy cyfartal. Rwy'n credu o ddifrif, os byddwn ni'n tyfu'r dorth, y bydd y gymdeithas yn ei chyfanrwydd yn elwa. Mae hyn wedi'i ategu gan y ffaith ein bod ni i gyd yn llawer gwell ein byd na'n neiniau a'n teidiau neu ein hen neiniau a theidiau; yr ydym ni i gyd wedi elwa o ehangu'r economi gyfan, a rhaid iddi fod felly i'r economi sylfaenol.

Er fy mod i'n credu y dylai'r Llywodraeth fod yn rheoleiddio yn erbyn pa bynnag gormodedd a all fod yn berthnasol i fenter rydd, rwy'n credu hefyd mai eu prif swyddogaeth yw creu'r amodau lle y gall menter rydd ffynnu. Mae'r economi sylfaenol yn rhoi cyfle i'r Llywodraeth ailddyfeisio dull busnes gwirioneddol gydweithredol. Byddwn i'n eich annog i wneud popeth o'ch gallu i gyflawni'r newid mawr hwn yn economïau lleol Cymru. Mae perygl yn yr hyn yr ydych chi'n ei wneud a rhaid i'r sbectrwm gwleidyddol cyfan dderbyn methiant yn ogystal â llwyddiant, a chefnogi'r rheini—i aralleirio rhywun arall—dau dwyllwr yr un fath. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ystyried y pwyntiau hynny?

Wel, agenda o blaid busnes yw hon. Mae'n gefnogol i fusnesau lleol, busnesau bach, sydd wedi'u gwreiddio'n gadarn, ac rydym ni eisiau i gwmnïau galluog Cymru dyfu, arloesi, cael cynhyrchiant uwch, i allforio. Nid yw hyn yn ymwneud â rhyw lecyn cysglyd diarffordd o'r economi yr ydym ni eisiau ei gadw'n gysglyd; rydym ni eisiau tarfu ar y rhan hon o'n heconomi, lle mae gwaith teg yn rhan o'i nodweddion a chyflogau uwch hefyd.

Gan feddwl am ofal cymdeithasol, ni ddylai gofal cymdeithasol gael ei ystyried yn rhan cyflog isel, sgiliau isel o'r economi. Mae'n rhan hanfodol o'n lles a'n cymdeithas, ac mae potensial enfawr, gyda model busnes gwahanol, i'r cymysgedd sgiliau a'i statws gael eu trawsnewid. Felly, mae gan bob un o'r mathau hyn o rannau cudd, di-nod yr economi, fel y mae nhw wedi'u nodweddi—yr economi sylfaenol—swyddi sgiliau uchel a chyflog uchel ynddyn nhw. Ystyriwch y pibellau a'r plymio a'r seilwaith. Ystyriwch Dŵr Cymru, ystyriwch fand eang. Mae'r rhain i gyd yn sylfaenol, dyma seilwaith bob dydd ein bywydau. Unwaith nad ydyn nhw yno, mae'r gymdeithas yn sylwi ar hynny.

Felly, nid wyf i'n derbyn y gosodiad ymhlyg y cwestiwn bod—rwy'n credu mai'r dyfyniad oedd y dylem ni fod yn tyfu'r dorth, nid dim ond ei hailddosbarthu. Nid yw hyn yn rhan gwerth isel o'r economi lle'r ydym ni'n mynd i gadw popeth yn glyd ac yn gysurus. I'r gwrthwyneb. Rydym ni eisiau newid y ffordd y mae'r rhan hon o'r economi'n gweithio i Gymru a'n cymunedau, oherwydd mae ei photensial mor fawr.

Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr ac rwy'n cefnogi'r syniad yn llwyr bod angen i ni arbrofi gyda hyn a rhoi cynnig arni, ond mae angen i ni i ei gyflwyno ar raddfa fwy hefyd. Rwyf i newydd ddychwelyd amser cinio o daith gerdded i lawr fy stryd fawr. Nawr, cyn coronafeirws, roeddem ni'n dechrau mynd i'r afael â phethau, ac, mewn gwirionedd, mae gennym ni lawer o fuddsoddiad yma ym Maesteg, ond gallwn ni wneud yr un peth yng nghymoedd y Garw ac Ogwr ac mewn mannau eraill. Bydd yn rhaid i ni gael cymaint o hwb i'r cymunedau hyn sy'n dychwelyd o COVID, ac yn enwedig pan fyddwn i wedi gweld rhai o'r cyhoeddiadau ynghylch manwerthu, er enghraifft, ac yn y blaen. Mae'n fy nharo, i Weinidog, fod amrywiaeth y dulliau sydd wedi'u defnyddio yn y gwahanol ardaloedd treialu yn rhagorol, oherwydd gallwn ni oll ddewis rhywbeth a fyddai'n rhoi cryfder i ni a dull gweithredu wahanol, ond yr hyn sy'n fy nharo i yw ei bod yn ymddangos bod hyn yn addas ar gyfer dull nad yw'n cael ei ysgogi'n rhanbarthol gan Fyrddau Gwasanaethau Cyhoeddus a gan awdurdodau lleol yn unig, ond mewn gwirionedd rhywbeth i'w wneud â fforymau'r gymuned leol yn gallu eistedd i lawr a dysgu gan y gymuned honno yr oeddech chi'n sôn amdani, o ran yr hyn sydd wedi gweithio, ble mae'r anawsterau, ac yna'n llunio eu gafael eu hunain ar y dyfodol hwnnw, boed hynny'n ymwneud â chaffael a darparu bwyd i asiantaethau ac awdurdodau lleol, boed hynny'n ymwneud â pherchnogaeth a rheolaeth gymunedol, p'un ai yw'n adeiladu menter leol ar y stryd fawr ac o fewn y cymunedau hynny yn y Cymoedd. Mae rhywbeth yma, Gweinidog, ynglŷn ag ymgysylltu â phobl leol, nid dim ond gydag awdurdodau lleol, Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus ac yn y blaen. Nawr rwy'n edrych ymlaen at hyn. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn parhau, nid yn unig ar hyn o bryd, ond ar ôl yr etholiad nesaf i mewn i'r chweched tymor. Ac os byddwch chi'n gwneud hynny, Gweinidog, beth fyddai'ch cyngor ar y ffordd orau o gyflwyno hyn, fel bod hyn yn treiddio'n ddwfn i bob cymuned leol, a gall pob cymuned leol ledled Cymru ddatblygu hyn mewn gwirionedd? Mae rhywbeth ynghylch ei wneud drosoch chi eich hun, ond cyflwyno'r gymuned ymarfer honno sy'n dweud, 'Mae gennym ni rai syniadau ynghylch sut y gall hyn weithio.'

Rwy'n credu mai un o'r pethau cyffrous am yr agenda, sydd hefyd yn un o'r pethau anoddaf am yr agenda, yw cyfoeth ei hamrywiaeth. Mae cymaint o wahanol elfennau iddi, ond wrth ei gwraidd mae'n ymwneud ag iteru, arbrofi. Felly mae yn yr ysbryd cydweithredol, urdd hwnnw o fenter leol ac addasu i amgylchiadau lleol. Ac felly dyna pam mae perchnogaeth gymunedol a menter gymdeithasol yn greiddiol iawn i'r mudiad.

Pan wnaethom nodi'r gronfa her £4.5 miliwn, a oedd yn gytundeb ar y cyd â Plaid Cymru yn wreiddiol ac y gwnaethom ni adeiladu arno wedyn, daeth y cynlluniau y gwnaethom gytuno i'w hariannu bron yn hafal o'r sector preifat, y sector cyhoeddus a'r trydydd sector. Nid prosiect monolithig sy'n cael ei arwain gan y sector cyhoeddus yw hwn; mae'n ymwneud â chyfnewid rhwng y gwahanol feysydd hyn i weithio gyda'i gilydd. Ac rwy'n credu bod Huw Irranca-Davies wedi sôn bod y stryd fawr yn ddangosfwrdd eithaf defnyddiol, mewn gwirionedd, o'r dull hwn, ac roedd Mike Hedges yn cyfrannu ychydig yn gynharach. Mae'n ddiddorol mai un o'r darnau cyntaf o waith a wnaed gan grŵp Prifysgol Manceinion sydd wedi bod yn arloesi'r dull hwn yn ddeallusol oedd yn stryd fawr Treforys, lle yr hyn y gwnaethon nhw ei ddarganfod trwy ddeall yr hyn yr oedd pobl ei eisiau o'u stryd fawr oedd eu bod yn gwerthfawrogi'r seilwaith cymdeithasol: roedden nhw'n gwerthfawrogi'r toiledau a'r parc yn fwy nag yr oedden nhw'n gwerthfawrogi parcio am ddim mewn gwirionedd. Ac rydym ni wedi colli pwyslais ar hynny drwy gyni. Ac fe wnaethon nhw hefyd nodi dirnadaeth allweddol, sef swyddogaeth y sector gyhoeddus o ran rhoi eu hunain ar y stryd fawr. Fe wnaethon nhw'r pwynt eich bod, yn Nhreforys, er enghraifft, o fewn pellter poeri i'r DVLA ac Ysbyty Treforys, ond mae'r ddau sefydliad hynny wedi troi eu cefn ar y stryd fawr. Felly, sut gallwn ni gael sefydliadau mawr fel y rhai hynny i leoli eu hunain yn ein hardaloedd siopa?

A hefyd, nepell o ardal Huw Irranca-Davies, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, rydym ni wedi gweld un arall o brosiectau'r gronfa her yn ailafael mewn gwaith a ddechreuodd ym Merthyr ar yr hyn a elwir yn 'fannau cyfamserol'. Felly, mewn canol trefi, gall creu lle, siop dros dro, o bosibl, lle gall masnachwyr—unig fasnachwyr, masnachwyr ar-lein, masnachwyr marchnad—dyfu ac ehangu a threialu bod â lle mewn siop i weld a allan nhw wneud llwyddiant o hynny cyn symud ymlaen. Felly, creu lle iddyn nhw fod yn y cyfamser rhwng dwy ran o'u taith. Ac mae hynny wedi bod yn arbrawf diddorol iawn, sydd â photensial enfawr i'w gyflwyno i'n holl ganol trefi.

Felly, rwyf i'n credu mai un o heriau yn hyn yw sut yr ydych yn ei reoli, oherwydd po fwyaf y byddwch yn ymchwilio i hyn, y mwyaf o botensial sydd i fynd i bob math o gyfeiriadau gwahanol, a dod â rhywfaint o ddisgyblaeth a blaenoriaeth iddo, rwy'n credu, fu un o'r heriau. Ac mae hon yn bendant yn agenda, yn fy marn i, i Lywodraeth a Senedd nesaf Cymru. Rydym ni ond wedi dechrau crafu'r wyneb, rwy'n meddwl, ac wedi dechrau creu brwdfrydedd ac ymwybyddiaeth ymysg y grwpiau yr ydym yn gweithio gyda nhw o botensial yr agenda hon, ac rwy'n gobeithio y bydd yn tyfu ac yn tyfu.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog.

Eitem 8 ar yr agenda yw Rheoliadau Lefelau Staff Nyrsio (Estyn Sefyllfaoedd) (Cymru) 2021, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig. Vaughan Gething.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig ger ein bron. Mae'r offeryn statudol sydd ger ein bron heddiw yn ymestyn cwmpas ail ddyletswydd Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i wardiau cleifion mewnol pediatrig. Y bwriad yw y bydd y rheoliadau hyn yn dod i rym ar 1 Hydref 2021. Pan basiwyd Deddf 2016, roedd adrannau 25B-25E yn berthnasol i wardiau meddygol a llawfeddygol acíwt i oedolion yn unig. Y rhesymeg y tu ôl i hyn oedd mai'r wardiau hynny oedd yr unig rai ag offeryn cynllunio gweithlu wedi'i ddatblygu'n briodol ar sail tystiolaeth. Mae'r Ddeddf yn cyfeirio'n benodol at hynny fel rhan ofynnol o'r fethodoleg cyfrifo triongliant. Mae'r rheoliadau hyn wedi eu cyflwyno oherwydd, dros y tair blynedd diwethaf, mae offeryn o'r fath wedi ei ddatblygu i'w ddefnyddio ar wardiau cleifion mewnol pediatrig. Nid yw'r rheoliadau yn diwygio unrhyw delerau nac egwyddorion Deddf 2016. Bydd wardiau cleifion mewnol pediatrig yn syml yn dod yn ddarostyngedig i'r un dyletswyddau a gofynion ag a nodir gen i yn adrannau 25B, 25C, 25D a 25E o Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, fel y'i mewnosodwyd gan Ddeddf 2016.

Cyflwynwyd Deddf 2016 ei hun fel ffordd o sicrhau bod lefelau staffio priodol yn cael eu cyfrifo gan ddefnyddio methodoleg sy'n seiliedig ar dystiolaeth. Mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu bod cael y nifer priodol o nyrsys cofrestredig yn lleihau afiachusrwydd, yn gwella canlyniadau cleifion ac yn arbed diwrnodau gwely. Bydd y rheoliadau sydd ger ein bron yn ymestyn cwmpas llawn y dyletswyddau a nodir yn Neddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i wardiau cleifion mewnol pediatrig ac yn sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael yr un lefel o ofal nyrsio â'u cleifion cyfatebol sy'n. Mae'n nodi gweithrediad arall o'r ddeddfwriaeth a gafodd ei threialu yn wreiddiol drwy'r Senedd gan fy nghyd-Aelod o'r Llywodraeth erbyn hyn, Kirsty Williams. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r rheoliadau sydd ger ein bron heddiw.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mi fyddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau yma; yn wir, rydyn ni wedi cefnogi ymestyn y Ddeddf am beth amser. Un cwestiwn, os y caf i: o ystyried digwyddiadau'r flwyddyn ddiwethaf a'r ansicrwydd sydd yna ynglŷn â faint o staff ymroddedig ond blinedig iawn allai ddewis gadael y proffesiwn oherwydd straen y profiad maen nhw wedi bod drwyddo fo, pa mor hyderus ydy'r Gweinidog yn y camau y mae'r Llywodraeth yma wedi'u rhoi mewn lle i alluogi recriwtio a chadw nyrsys er mwyn gallu delifro y rheoliadau yma? A fyddai'r Gweinidog yn derbyn bod eisiau buddsoddiad sylweddol rŵan mewn addysg a hyfforddiant nyrsio i sicrhau bod niferoedd digonol o nyrsus a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill yn dod i mewn i'r NHS yn y cyfnod heriol iawn sydd o'n blaenau ni?

Nid oes gen i unrhyw siaradwyr eraill ac nid oes unrhyw un yn dymuno ymyriad, felly, y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.

Ydw, rwy'n hapus i nodi ein bod, wrth gwrs, yn ystod y pandemig wedi cael heriau sylweddol o ran nifer ein nyrsys, ond rydym wedi parhau i ymlynu at y dyletswyddau. Mae'r ymestyn allan, fel y dywedais i, wedi ei seilio ar fod ag offeryn cynllunio gweithlu cydnabyddedig, ac rydym yn cydnabod yn y maes hwn a meysydd eraill, fod angen i ni barhau i hyfforddi a recriwtio a chadw niferoedd sylweddol o nyrsys. Rwy'n falch o'r ffaith ein bod, yn ystod fy holl amser yn Weinidog iechyd, ac yn wir ers cryn amser cyn hynny, wedi cynyddu hyfforddiant nyrsys yn gyson ac yn barhaus sy'n ein rhoi mewn gwell sefyllfa i gyflwyno'r ddyletswydd hon, ond rydym yn gwybod y bydd angen i ni adolygu hyn eto cyn diwedd y tymor hwn, a phwy bynnag y bydd y Llywodraeth yn y dyfodol, i gynnal ymrwymiad i barhau i fuddsoddi mewn addysg a hyfforddiant ein gweithlu nyrsio a gofal iechyd ehangach yn y dyfodol. Dyna pam rwy'n falch o fod wedi cyflwyno Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ymysg pethau eraill hefyd. Felly, rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu codi, ond rwy'n gobeithio y gallwn basio'r rheoliadau hyn heddiw a byddaf i yn derbyn rhywfaint o'r clod am y canlyniadau gwell yr ydym yn credu y bydd y rheoliadau hyn yn eu darparu mewn wardiau cleifion mewnol pediatrig.

Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig felly.

Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Diwygio) a Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Adroddiadau ar Sefydlogrwydd y Farchnad) (Cymru) 2021. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig. Julie Morgan.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a chynigiaf y cynnig. Mae Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Diwygio) a Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Adroddiadau ar Sefydlogrwydd y Farchnad) (Cymru) 2021 yn ymwneud â pharatoi a chyhoeddi adroddiadau ar sefydlogrwydd y farchnad o dan adran 144B o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae'r rheoliadau sydd ger eich bron heddiw wedi eu hategu gan god ymarfer yn ymwneud ag arfer swyddogaethau awdurdodau lleol o ran adroddiadau ar sefydlogrwydd y farchnad a chanllawiau statudol sy'n ymwneud â threfniadau partneriaeth. Er bod y ddyletswydd i baratoi a chyhoeddi adroddiadau ar sefydlogrwydd y farchnad yn cael ei gosod yn benodol ar awdurdodau lleol, bydd yr asesiadau o sefydlogrwydd y farchnad yn cael eu cynnal ar ôl troed rhanbarthol gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Bydd hyn yn gyson â'r trefniadau ar gyfer asesiadau o anghenion y boblogaeth a chynlluniau ardal, y mae'n ofynnol i awdurdodau lleol eu hystyried wrth lunio eu hadroddiadau ar sefydlogrwydd y farchnad yn ôl adran 144B.

Y bwriad yw y bydd y rheoliadau hyn, y cod ymarfer a'r canllawiau statudol yn dod i rym ar 1 Ebrill 2021. O dan adran 144B, bydd yn ofynnol i awdurdodau lleol baratoi a chyhoeddi adroddiad ar sefydlogrwydd y farchnad leol, sy'n cynnwys asesiad o ddigonolrwydd y ddarpariaeth gofal a chymorth yn ardal yr awdurdod lleol, unrhyw fater arall sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau rheoleiddiedig yn ardal yr awdurdod lleol fel y'i rhagnodir gan reoliadau, ac effeithiau ar arfer swyddogaethau gwasanaethau cymdeithasol yr awdurdod lleol yn sgil camau ar ran yr awdurdod i gomisiynu unrhyw wasanaethau mewn cysylltiad â'r swyddogaethau hynny. Mae'r rheoliadau hyn, y cod ymarfer a'r canllawiau statudol yn gam pwysig tuag at helpu comisiynwyr a darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol i ddeall natur y farchnad gofal cymdeithasol yng Nghymru a chefnogi eu gwaith i ddatblygu marchnad amrywiol a sefydlog ar gyfer y dyfodol.

Trwy gydol pandemig COVID, mae'r berthynas waith agos rhwng comisiynwyr a darparwyr wedi bod yn hanfodol er mwyn cynnal darpariaeth gwasanaeth diogel i'n pobl fwyaf agored i niwed. Er bod y sector gofal cymdeithasol wedi wynebu her na welwyd ei debyg o'r blaen ac wedi cario baich trwm yn ystod pandemig COVID-19, trwy gydweithio mae'r farchnad wedi ymateb yn gadarnhaol ac wedi llwyddo i barhau i weithredu gwasanaethau hanfodol o dan amgylchiadau eithriadol. Bydd adroddiadau ar sefydlogrwydd y farchnad yn offeryn defnyddiol i hysbysu comisiynwyr a darparwyr ynglŷn â ffurf, cryfderau a risgiau eu marchnadoedd lleol, a nodi cyfleoedd i adeiladu, cryfhau ac ailgydbwyso ar gyfer y dyfodol. Diolch.

Diolch. Nid oes gen i unrhyw siaradwyr. Felly, y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf i'n gweld unrhyw wrthwynebiadau. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 10 ar yr agenda yw Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) 2021, a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig—Julie James.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae etholiadau'n hanfodol i'n democratiaeth. Dylid ystyried yn ddifrifol unrhyw beth sy'n effeithio arnyn nhw, felly rwy'n falch o ddod â'r rheoliadau hyn ger eich bron i glywed barn cyd-Aelodau yn y Siambr heddiw ar Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) 2021.

Rwyf i eisiau sicrhau bod isetholiadau lleol yn cael eu cynnal yn ddiogel ac mewn ffordd sy'n manteisio i'r eithaf ar y cyfle i bawb fwrw eu pleidlais. Mae dirprwy brys eisoes ar gael i bobl ar sail feddygol. Mae pleidleisiau drwy ddirprwy yn caniatáu i bobl nad ydyn nhw'n gallu pleidleisio yn bersonol gael unigolyn dibynadwy i bleidleisio ar eu rhan. Ar hyn o bryd, mae'n rhaid i gais arferol am bleidlais drwy ddirprwy mewn etholiad ddod i law y swyddog cofrestru etholiadol erbyn y dyddiad cau am 5pm ar y chweched diwrnod cyn yr etholiad. Gall ceisiadau am ddirprwyon brys ddod i law y swyddog cofrestru erbyn 5pm ar ddiwrnod yr etholiad, ac maen nhw ar gael i bobl ar sail dallineb neu o fod yn berson anabl.

Nid yw'r rheolau presennol ar gyfer dirprwy brys yn ystyried yr amgylchiadau eithriadol yr ydym ni ynddyn nhw gyda'r coronafeirws. Ar hyn o bryd, nid yw unigolion sy'n dilyn cyngor Llywodraeth Cymru a/neu gyngor meddygol i hunanynysu neu warchod er mwyn atal lledaeniad y coronafeirws yn gymwys i gael dirprwy brys os ydyn nhw'n cymryd rhan mewn isetholiadau llywodraeth leol sy'n codi ar ôl 1 Mawrth 2021. Mae'r rheoliadau yn ceisio diwygio'r rheoliadau presennol trwy ymestyn y categorïau o bobl a gaiff wneud cais brys am bleidlais drwy ddirprwy. Mae'r estyniad yn cynnwys unigolion nad ydyn nhw'n gallu pleidleisio yn bersonol oherwydd eu bod yn dilyn cyngor Llywodraeth Cymru neu gyngor meddygol trwy warchod neu hunanynysu oherwydd y coronafeirws. Heb y rheoliadau diwygiedig hyn, gallai grŵp o bobl gael eu difreinio os nad ydyn nhw'n gallu pleidleisio yn bersonol oherwydd eu bod yn dilyn cyngor y Llywodraeth i ynysu. Bydd y newidiadau yn caniatáu i'r grŵp hwn o bobl, sy'n hunanynysu ar fyr rybudd, fod â'r un opsiynau ar gael iddyn nhw â rhywun sydd wedi cael argyfwng meddygol. Ni ddylai'r rheoliadau hyn osod gofyniad tystio ar unigolion nad ydyn nhw'n gallu pleidleisio yn bersonol oherwydd eu bod yn dilyn cyngor Llywodraeth Cymru neu gyngor meddygol i hunanynysu neu warchod. I rywun sy'n gwarchod neu'n hunanynysu, byddai'n anodd cael y dystiolaeth angenrheidiol gan berson annibynnol addas. Gallai cadw'r gofyniad hwn fod yn rhwystr iddyn nhw bleidleisio.

Felly, mae'r rheoliadau hyn yn ceisio darparu'r hyblygrwydd angenrheidiol i bleidleiswyr wrth iddyn nhw gymryd rhan mewn isetholiadau llywodraeth leol o dan yr amgylchiadau eithriadol yr ydym ni ynddyn nhw. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau. Diolch.

Nid oes gen i unrhyw siaradwyr ar gyfer y ddadl hon, ac felly'r cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf i'n gweld unrhyw wrthwynebiadau. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig hwnnw.

Eitem 11 ar ein hagenda yw'r cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru), a galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig y cynnig—Kirsty Williams.

Cynigiaf, Dirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr iawn, ac unwaith eto nid oes gennym ni unrhyw siaradwyr. Felly, y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf i'n gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly, unwaith eto, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 12 ar yr agenda, sef dynodi cydsyniad Ei Mawrhydi i'r Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru), a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf dan orchymyn ei Mawrhydi y Frenhines i hysbysu'r Senedd fod ei Mawrhydi, ar ôl ei hysbysu ynghylch perwyl Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru), wedi rhoi ei chydsyniad i'r Bil hwn.

Diolch yn fawr iawn.

Eitem 13 ar ein hagenda yw'r ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru), a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig—Julie James.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i Gadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid, yn ogystal â'r holl Aelodau eraill sydd wedi cyfrannu at graffu ar y Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru). Gair arbennig o ddiolch hefyd i glercod y pwyllgorau, cyfreithwyr y Senedd a staff cymorth eraill sydd wedi gweithio gyda swyddogion Llywodraeth Cymru y tu ôl i'r llenni i helpu i gael y Bil hwn drwy'r broses graffu yn ystod cyfnod mor gythryblus, ac yn arbennig am eu hymagwedd adeiladol dros yr wythnosau diwethaf, a'n galluogodd i gynnwys diwygiadau hanfodol bwysig i Ddeddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd ac ati) (Cymru) 2019 yn y Bil. Estynnaf yr un diolch i swyddogion Llywodraeth Cymru sydd hefyd wedi gwneud popeth o fewn eu gallu i ni gyrraedd y pwynt hwn. Rwyf i a fy ngyd-Aelodau yn y Cabinet yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi eich ymdrechion.

Yn olaf, diolch diffuant i bob un ohonoch, gan gynnwys ein rhanddeiliaid a'n partneriaid allanol, y rhai a ymatebodd i'n hymgynghoriad ar y Bil, y rhai a gyfrannodd dystiolaeth drwy gydol y broses graffu, a'r rhai a weithiodd yn ddiflino a gyda chymaint o ymroddiad ac ymrwymiad i'r sectorau a'r unigolion y maen nhw'n eu cynrychioli ac yn eu cynorthwyo o ddydd i ddydd. Byddwn yn dal i ddibynnu ar y gefnogaeth a'r proffesiynoldeb hynny yn ystod y misoedd nesaf wrth i ni symud ymlaen at y gwaith sydd ei angen i weithredu'r newid mwyaf sylfaenol i'r sector rhentu ers degawdau.

Mae llawer o waith i'w wneud o hyd. Mae gennym ni lu o is-ddeddfwriaeth a chanllawiau i'w rhoi ar waith cyn i Ddeddf 2016, fel y'i diwygiwyd gan y Bil hwn, ddod i rym y flwyddyn nesaf, ond rwy'n hyderus, gyda'r gefnogaeth barhaus a'r her adeiladol a ddarperir gan ein partneriaid a'n rhanddeiliaid, y byddwn yn cyrraedd y nod. Bydd y Bil hwn, ochr yn ochr â'n deddfwriaeth rhentu cartrefi arall, yn sefydlu trefniadau tecach a mwy tryloyw ar gyfer rhentu yng Nghymru, ac anogaf bob Aelod i gefnogi'r Bil. Diolch. 

Diolch. Laura Anne Jones. Ddim yn bresennol. Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae llawer o waith caled wedi'i wneud ar y ddeddfwriaeth hon. Rwyf i yn cymeradwyo tîm y Bil a staff y pwyllgorau. Cafwyd llawer o sgyrsiau cadarnhaol am y posibiliadau a gyflwynwyd gan y Bil. Rwy'n credu ein bod ni wedi dechrau gweld egin newid i ailgydbwyso'r hawliau o blaid tenantiaid, ond—ac mae yna 'ond', mae arnaf ofn—mae wedi bod yn drueni mawr nad yw'r Llywodraeth wedi gallu symud yn fwy ar y cyfnod rhybudd yn y ddeddfwriaeth. Mae cyfle wedi ei golli yn wirioneddol yn y fan yma.

Cyflwynodd fy ngrŵp gyfres o welliannau i'r ddeddfwriaeth a oedd yn cynnig ystod eang o opsiynau ar gyfer cyfaddawdu ar y mater hwn. Bydd yr Aelodau yn gwybod ei bod yn rhestr hir oherwydd bu'n rhaid i ni bleidleisio ar bob un, ond cafodd pob opsiwn ei drechu, ac roedd hynny'n destun siomedigaeth. Mae'n rhaid i gryfhau hawliau tenantiaid fod o'r pwys mwyaf, a byddem ni wedi hoffi gweld cynnydd mwy radical. Rydym yn byw mewn cyfnod pan fo bod yn radical yn wirioneddol bosibl, ac nid dyna'r amser i ganiatáu i gyfleoedd fynd. Felly, mae hwn yn faes yr wyf i'n credu y byddwn yn ei weld yn cael ei ailystyried ar ddechrau'r tymor Senedd nesaf. Mae arnaf i ofn y byddwn ni yn pleidleisio yn erbyn y ddeddfwriaeth gan nad yw'n mynd yn ddigon pell ac oherwydd y ffaith nad ydym ni wedi gweld y cyfaddawd hwnnw, fel yr oeddwn i wedi ei egluro yn ystod y camau cynharach. Diolch.

Diolch. Rwy'n credu yr oedd Laura Jones yn cael problemau gyda'r dechnoleg, ac felly rwy'n ei gweld hi yn awr. Felly, rwy'n eich galw chi nawr i siarad, Laura.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Do, cefais fy nhaflu allan gan y cyfrifiadur ar yr eiliad waethaf posibl. 

Yn gyntaf, hoffwn i gofnodi fy niolch i'r clerc a'r staff cyfreithiol am eu cymorth. Hoffwn i hefyd gadarnhau y byddwn yn pleidleisio o blaid y Bil hwn heddiw. Mae methiant y Gweinidog hwn i dderbyn ein gwelliannau yn destun gofid, gan y byddai'r rhain wedi diogelu'r tenantiaid a'r landlordiaid ac wedi sicrhau cyflenwad da o dai yn y sector rhentu. Fodd bynnag, rydym ni'n cefnogi nod cyffredinol y ddeddfwriaeth hon, sef darparu mwy o sicrwydd deiliadaeth i rentwyr.

Mae pandemig COVID-19 wedi tynnu sylw at bwysigrwydd tai ac, yn arbennig, cartref. Yn ystod y pandemig, mae pob un ohonom ni wedi treulio llawer mwy o amser gartref o ganlyniad i'r cyfyngiadau a osodwyd arnom. Mae wedi dod yn fan gwaith, yn fan astudio, yn lle i gymdeithasu ac yn lle o gefnogaeth. Felly, ni fu diogelwch cartref erioed yn bwysicach, ac rwy'n cydnabod y bydd darpariaethau'r Bil hwn yn helpu i roi sicrwydd ychwanegol i rentwyr, yn enwedig yn ystod cyfnod ansicr. Fodd bynnag, mae'n bwysig bod deddfwriaeth yn gytbwys ac yn diwallu anghenion y rhai sydd wedi eu cynnwys yn ei darpariaethau. Mae'r farn hon wedi llywio'r dull y mae fy nghyd-Aelod Mark Isherwood a mi wedi ei ddefnyddio yn ystod hynt y Bil hwn. Heb ailadrodd y dadleuon yr ydym wedi eu gwneud, rydym ni wedi ceisio ymateb i bryderon landlordiaid, y sector rhentu ehangach a rhanddeiliaid eraill ynglŷn â chanlyniadau anfwriadol posibl y Bil. Mae'r Gweinidog eisoes wedi cydnabod y pryderon ynglŷn â'r effaith ar aelodau'r lluoedd arfog sy'n byw mewn llety gwasanaeth, yn ogystal ag ar weinidogion crefydd a chynrychiolwyr cymunedau ffydd. Unwaith eto, hoffwn i bwyso ar y Gweinidog i sicrhau yr ymdrinnir â'r materion hyn cyn yr etholiad, os oes modd. Byddai wedi bod yn fwy buddiol i'n gwelliannau sy'n ymwneud â gweinidogion crefydd a'r lluoedd arfog fod ar wyneb y Bil.

Mae pryderon dilys hefyd gan y sector rhentu ynglŷn â'r effaith y gallai'r Bil hwn ei chael ar nifer y cartrefi sydd ar gael, yn ogystal ag ar y cylch busnes blynyddol yn y sector rhentu i fyfyrwyr. Mae'r sector rhentu yn rhan graidd o'r dirwedd dai yng Nghymru, gan ddarparu dros 400,000 o gartrefi. Mae hyn yn amlygu pwysigrwydd sicrhau cydbwysedd rhwng anghenion tenantiaid a landlordiaid, yn enwedig gan y byddai unrhyw gam sy'n gyrru landlordiaid da allan o'r sector ac yn lleihau'r stoc dai sydd ar gael i'w rhentu yn niweidiol i denantiaid yng Nghymru yn y tymor hir. Gweinidog, a wnewch chi amlinellu sut yr ydych yn bwriadu adolygu effaith y ddeddfwriaeth, gan gynnwys unrhyw effaith ar nifer yr eiddo sydd ar gael i'w rhentu, er mwyn lleddfu'r pryderon hyn a sicrhau na fydd unrhyw ganlyniadau anfwriadol posibl yn dwyn ffrwyth?

Yn olaf, rydym ni hefyd wedi clywed bod llawer o landlordiaid yn cael anawsterau wrth adennill meddiant o'u heiddo pan fetho popeth arall. Mae ffigurau Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl yn dangos ei bod yn cymryd 22.6 wythnos ar gyfartaledd i gael meddiant o'u heiddo, er gwaethaf y rheolau presennol sy'n nodi y byddai hyn yn cymryd tua naw wythnos. Gweinidog, a wnewch chi roi manylion unrhyw drafodaethau yr ydych chi a swyddogion wedi eu cael ynghylch sut i leihau'r ôl-groniad hwn, yn ogystal ag unrhyw waith archwiliadol ar lys neu dribiwnlys tai yng Nghymru yn y dyfodol, i sicrhau bod landlordiaid yn gallu cael eu hawl i gael proses effeithiol? Diolch, Gweinidog. Unwaith eto, byddwn yn cefnogi'r Bil hwn heddiw.

Diolch. Nid oes unrhyw Aelod wedi nodi ei fod yn dymuno ymyriad. Felly, galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl—Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Nid yw Llywodraeth Cymru yn cytuno mai dull o feddiannu yn seiliedig ar seiliau yw'r un iawn i Gymru ar hyn o bryd, ac ailadroddaf unwaith eto y bydd gan denantiaid yng Nghymru, o dan ein Bil, fwy o sicrwydd deiliadaeth o ran hysbysiad dim bai nag yn unrhyw le arall yn y DU. Mae ein cyfnod rhybudd o chwe mis yn cynrychioli cydbwysedd rhesymol rhwng buddiannau landlordiaid a deiliaid contractau—safbwynt a gefnogwyd yn flaenorol gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn ei adroddiad Cyfnod 1 ar y Bil. Mae chwe mis yn rhoi amser priodol i sicrhau bod rhywun yn gallu dod o hyd i gartref addas os yw'n cael hysbysiad. Bydd amgylchiadau bob amser lle y gallai rhywun fod eisiau mwy o amser, ond mae'n rhaid i ni ystyried yr effaith y byddai hyn yn ei chael ar hawliau'r landlord. Felly, unwaith eto, rwy'n ailadrodd, mae hwn yn gydbwysedd addas rhwng y ddau. Byddai cyfnodau rhybudd hirach neu fyrrach yn peri gofid i'r cydbwysedd rhwng hawliau deiliad y contract a'r landlord.

Nid ydym yn cefnogi cyflwyno seiliau gorfodol newydd o fewn Bil sydd â'r nod o gynyddu diogelwch deiliadaeth. Sail y Bil yw darparu o leiaf chwe mis o rybudd i ddeiliad contract nad yw wedi gwneud dim o'i le yn ystod ei feddiannaeth. Rwy'n deall y gallai fod gan landlord reswm da dros ddymuno gwerthu ei eiddo neu fyw ynddo'i hun, ond nid bai deiliad y contract yw hyn ac yn sicr ni ddylai hyn gael blaenoriaeth dros ei allu i ddod o hyd i gartref addas arall. Dylai pob Aelod ddymuno diogelu hawliau deiliaid contractau o dan yr amgylchiadau hyn, ac felly rwyf i'n gobeithio yn wirioneddol y bydd yr Aelodau yn cefnogi'r Bil hwn heddiw er mwyn rhoi'r hawliau hynny iddyn nhw.

Rwy'n hapus i roi sicrwydd i Laura ein bod yn ymchwilio i'r eithriad ar gyfer personél y lluoedd arfog sy'n gwasanaethu. Fel yr eglurais yng Nghyfnod 3, nid yw'n bosibl rhoi hynny ar wyneb y Bil heb greu rhai canlyniadau anfwriadol, ac mae gennym ni eisoes y pwerau rheoleiddio sydd eu hangen i wneud hynny ac rydym yn cael y drafodaeth honno. Rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi hi ac Aelodau eraill am hynny wrth i ni symud ymlaen. O ran eiddo yr eglwys, trafodwyd hyn yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3, ac rwyf wedi gwneud safbwynt y Llywodraeth yn glir. Rydym yn parhau i adolygu'r mater ac yn ceisio defnyddio'r pwerau is-ddeddfwriaeth sydd ar gael i fynd i'r afael ag unrhyw faterion yma os oes angen. Rydym yn awyddus i glywed barn yr holl bartïon y gallai'r trefniadau effeithio arnyn nhw, a bydd hyn yn rhan o'n gwaith ymgysylltu wrth symud ymlaen.

Rwy'n ddiolchgar i glercod y pwyllgorau ac aelodau'r pwyllgorau, yn enwedig o ran diben Deddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd ac ati) (Cymru) 2019, sef gwahardd landlordiaid ac asiantau gosod tai yn y sector masnachol rhag gofyn am daliadau gan ddeiliaid contractau a thenantiaid o dan gontractau meddiannaeth safonol oni bai fod ganddyn nhw ganiatâd i wneud hynny o dan y Ddeddf. Fel yr eglurais yng Nghyfnod 3, mae'n gwahardd talu taliadau gwasanaeth mewn cysylltiad â lleiafrif o denantiaethau yn y sector tai cymdeithasol, sydd wedi arwain at ganlyniadau anfwriadol, ac rwy'n falch iawn y bydd y Senedd yn manteisio ar y cyfle i bleidleisio i gywiro hynny ac amddiffyn y tenantiaid hynny yn benodol.

Yn gyffredinol, Dirprwy Lywydd, rwyf i'n credu bod gennym ni gyfaddawd rhesymol yma rhwng hawliau'r landlordiaid a'n hangen i sicrhau bod deiliaid contractau yng Nghymru yn cael yr amddiffyniad gorau sydd ar gael unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Ar y sail honno, cymeradwyaf y Ddeddf hon i'r Senedd. Diolch.

Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, mae'n rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig hwn i'r cyfnod pleidleisio.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod cyn symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio. Mae'r cyfarfod wedi'i atal.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Yr unig bleidlais sydd o'n blaenau ni heddiw yw'r bleidlais yna ar ddadl Cyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hwnnw a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 17 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

Dyna ddiwedd ein gwaith am y diwrnod heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd. Prynhawn da.