National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau heddiw, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd, ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr â'r rhai sydd yn ymuno drwy fideo.

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiwn brys, sydd i'w ofyn i'r Prif Weinidog, ac mae'n mynd i gael ei ofyn gan Paul Davies.

Mae nifer achosion y feirws yng Nghymru yn parhau i godi, gan roi ein GIG o dan straen dwys a pharhaus, drwy gyfuniad o bwysau’r pandemig a phwysau’r gaeaf. Mae'r amodau wedi'u cyrraedd yng Nghymru i symud i lefel rhybudd 4, fel y nodir yn y ddogfen a gyhoeddwyd—[Torri ar draws.]

Mae’n ddrwg gennyf, Brif Weinidog. Rwy'n credu y gallwch barhau.

Ymddiheuriadau, Lywydd. Mae'r amodau wedi'u cyrraedd yng Nghymru i symud i lefel rhybudd 4, fel y nodir yn y ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Llun yr wythnos hon. Byddwn yn cyflwyno mesurau newydd tynnach i ddiogelu iechyd pobl ac i achub bywydau.

Diolch am eich ymateb, Brif Weinidog. Wrth gwrs, mae'n destun cryn ofid fod Cymru wedi cyrraedd y pwynt lle bydd cyfyngiadau pellach yn cael eu rhoi ar waith yn genedlaethol i ymladd y cynnydd dramatig mewn achosion o COVID-19 ledled y wlad, a bydd hon yn ergyd chwerw i lawer o bobl ar draws Cymru sydd wedi cydymffurfio â chyfyngiadau’r Llywodraeth drwy'r flwyddyn ac sydd bellach yn wynebu cyfyngiadau pellach ar eu bywydau. Fodd bynnag, mae'r ffigurau'n siarad drostynt eu hunain, ac o ystyried bod cyfradd R bellach yn uwch na 1.4 yng Nghymru, a chan fod cyfradd yr achosion a gadarnhawyd yn uwch na'r trothwy ar gyfer lefel rhybudd 4 yng nghynllun rheoli’r coronafeirws, rwy’n deall yn iawn yr hyn sy’n sail  i benderfyniad Llywodraeth Cymru.

Yn gyntaf, bydd llawer o bobl, yn ddealladwy, yn cwestiynu cymesuredd y mesurau hyn o bosibl, yn enwedig pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Gwynedd ac Ynys Môn. Felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau y bydd y trefniadau hyn yn cael eu hadolygu, ac y bydd cyfyngiadau wedi'u targedu yn cael eu cyflwyno mewn ardaloedd penodol os yw'r dystiolaeth wyddonol yn caniatáu hynny? Wrth gwrs, ar hyn o bryd, bydd y mesurau hyn yn dilyn cyfnod o lacio cyfyngiadau rhwng 23 a 27 Rhagfyr, lle caniateir i bobl o Gymru deithio ledled y DU. A gwn fod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU wedi bod yn trafod cyfnod y Nadolig dros y 24 awr ddiwethaf, a deallaf y bydd datganiad yn cael ei wneud maes o law. Ond efallai y gallai'r Prif Weinidog egluro beth yn union yw'r trefniadau mewn perthynas â theithio, yng Nghymru, ac yn wir, ar draws rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig hefyd.

Mae hefyd yn hanfodol fod cyllid ac adnoddau digonol ar waith yn sail i'r newid i gyfyngiadau lefel 4 yng Nghymru, fel y gall pobl a busnesau sydd angen cymorth gael mynediad ato. Yn syml, ni allwn ganiatáu i bobl a busnesau ysgwyddo baich y cyfyngiadau hyn heb gymorth y Llywodraeth. Ac felly, a all ddweud wrthym pa gymorth ychwanegol sydd wedi'i glustnodi ar gyfer cyfyngiadau lefel 4, ac a all gadarnhau y bydd cymorth yn cael ei ddarparu ar frys ac nid yn nes ymlaen?

Nawr, mae’n rhaid rhoi cymorth i bobl sydd ei angen er mwyn eu hiechyd meddwl, ac rwy’n mawr obeithio bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu gwasanaethau a chymorth iechyd meddwl, er mwyn sicrhau y bydd pobl yn cael eu cynnal drwy gydol y cyfnod hwn. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud mwy wrthym am y cymorth y bydd yn ei ddarparu yn ystod y cyfnod rhybudd lefel 4?

Er bod y cyfyngiadau hyn yn cael eu cyflwyno mewn cyfnod pan nad yw plant a phobl ifanc yn yr ysgol ac mewn lleoliadau prifysgol, bydd pryderon o hyd ynghylch yr hyn y gall y cyhoeddiad hwn ei olygu ar gyfer dechrau'r tymor academaidd nesaf. Ac felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau pa drafodaethau sy'n mynd rhagddynt gyda'r sector addysg ynghylch effaith cyfyngiadau lefel 4? Ac a all gadarnhau ei fod yn dal yn bwriadu caniatáu i blant a myfyrwyr ddychwelyd i ysgolion, colegau a phrifysgolion ym mis Ionawr?

Mae dyletswydd ar Lywodraeth Cymru hefyd i gyfleu unrhyw fesurau rhagofalus i bobl Cymru yn effeithiol er mwyn ennyn hyder y cyhoedd a’u cydymffurfiaeth â'r mesurau newydd hyn. Ac felly, rhwng nawr a 26 Rhagfyr, a all ddweud wrthym pa ganllawiau a chyfathrebiadau a gaiff eu gwneud gan Lywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod pobl Cymru yn deall y mesurau newydd yn llawn, sut y gallant gael gafael ar gymorth, ac yn allweddol, pam fod y cyfyngiadau hyn yn cael eu rhoi ar waith yn y lle cyntaf?

Ac yn olaf, Lywydd, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym sut y bydd y cyfyngiadau hyn yn cael eu gwerthuso ochr yn ochr â’r rhaglen frechu, gan y bydd gan honno hefyd rôl bwysig yn mynd i'r afael â'r feirws dros gyfnod y Nadolig. Mae angen gobaith ar bobl Cymru, ac mae'r rhaglen frechu yn rhan bwysig o atgoffa'r bobl fod golau ar ben draw’r twnnel tywyll iawn hwn ac mae’n rhaid i ni fod yn bositif ynglŷn â'r cynnydd a wneir yn hyn o beth. Felly, mae'n hanfodol fod mwy o fanylion yn cael eu darparu nawr ar y materion hyn, ac rwy'n croesawu unrhyw ddiweddariadau pellach y gall y Prif Weinidog eu rhoi yn ei ymateb. Diolch, Lywydd.

Lywydd, diolch i arweinydd yr wrthblaid am ei ddealltwriaeth o'r amgylchiadau sydd wedi arwain at y cyhoeddiad heddiw ac am y cwestiynau manwl y mae wedi'u gofyn. Ein bwriad yw y bydd y rhain yn gyfyngiadau ar gyfer Cymru gyfan, er gwaethaf y ffaith bod amrywiad yn lefel y coronafeirws mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae’r coronafeirws yn codi ym mhob rhan o'n gwlad, ac mae'n rhaid inni gymryd y camau a fydd yn diogelu pob rhan o'n gwlad, a dyna pam y byddwn yn gwneud hyn ar sail Cymru gyfan. Ond fel y cydnabu Paul Davies, mae’r ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Llun yn nodi llwybr y gellid ei gydnabod drwy wahanol lefelau o gyfyngiadau pe bai rhai rhannau o Gymru yn dangos mewn ffordd ddibynadwy a chynaliadwy eu bod ar ran wahanol o’r sbectrwm i rannau eraill o Gymru. Nid ydym yn y sefyllfa honno yma heddiw. Ond rwyf wedi rhoi ymrwymiad heddiw y byddwn yn adolygu'r cyfyngiadau lefel 3, lefel 4 dair wythnos ar ôl iddynt gael eu cyflwyno, a bydd hynny'n rhoi cyfle i ni weld a yw'r gwahaniaeth dibynadwy, cynaliadwy hwnnw wedi'i gyflawni.

O ran trefniadau teithio, nid yw'r trefniadau teithio ar gyfer pum niwrnod cyfnod y Nadolig yn newid. Bydd y cyngor i bobl yn cael ei gryfhau heddiw yn y datganiad ar y cyd y byddwn yn ei gyhoeddi gan y pedair Llywodraeth, yn annog pobl i deithio pan fo angen yn unig, ac yn arbennig, i beidio â theithio o ardaloedd lle ceir nifer uchel o achosion i ardaloedd lle ceir nifer isel o achosion, ac rwy'n llwyr gefnogi’r cyngor hwnnw, a fydd yn cael ei nodi yn ddiweddarach y prynhawn yma.

O ran cyllid, byddwn yn darparu lefel uwch o gyllid y tu hwnt i'r £340 miliwn rydym eisoes wedi'i gyhoeddi. Byddwn yn sicrhau bod manylion ynglŷn â hynny ar gael cyn diwedd yr wythnos hon. Byddwn yn ceisio gwneud cymaint â phosibl o ddefnydd o'r dulliau sefydledig o roi cymorth gan Lywodraeth Cymru i'r busnesau sydd ei angen gan fod defnyddio mecanweithiau sefydledig yn golygu y gallwn wneud hynny’n gyflym. A dywedais wrth y Senedd ddoe, yn y pecyn o fesurau a gyhoeddwyd yn wreiddiol pan wnaed newidiadau i letygarwch, mae miliynau o bunnoedd eisoes wedi'u rhoi i fusnesau yr effeithir arnynt, ac rwy'n ddiolchgar iawn yn wir i'n cymheiriaid yn yr awdurdodau lleol am y cymorth y maent yn ei roi gyda hynny.

Fe fuom yn trafod ddoe a gwnaeth arweinydd yr wrthblaid nifer o bwyntiau pwysig am iechyd meddwl, Lywydd. Nid wyf am eu hailadrodd yma, ar wahân i ddweud, o ran cydbwysedd y niwed sydd y tu ôl i'r holl benderfyniadau a wnawn fel Llywodraeth, fod yr effaith ar iechyd meddwl a lles pobl bob amser yn rhan ymwybodol o'r cyfrifiad a wnawn, ac rydym yn parhau i wneud hynny, a bydd y gwasanaethau a ddarparwn i helpu pobl gydag effaith y newidiadau ar eu lles meddyliol ar gael yn y cyfnod ar ôl y Nadolig.

Mae trafodaethau’n parhau, wrth gwrs, ynglŷn â dechrau’r tymor addysg nesaf. Trafodais y mater hwn fy hun gyda’r Gweinidog Addysg ddoe, ac mae’n parhau i ymgysylltu’n uniongyrchol ag awdurdodau addysg lleol, undebau llafur, rhieni ac eraill. Mae sicrhau nad yw plant ar eu colled o ran addysg yn parhau i fod yn flaenoriaeth hollbwysig i Lywodraeth Cymru, a dyna sut y byddwn yn mynd ati ar ddechrau'r tymor ysgol nesaf.

Yn olaf, gan gytuno â'r hyn a ddywedodd Paul Davies ynglŷn â phwysigrwydd cynnig rhywfaint o obaith i bobl, hyd yn oed yn y cyfnod anodd iawn hwn, bydd brechu’n parhau fel y cynlluniwyd yn ystod cyfnod y cyfyngiadau lefel 4. Rhoddwyd y brechlynnau cyntaf i breswylwyr cartrefi gofal yng Nghymru heddiw. Er gwaethaf yr heriau tymor byr sylweddol iawn sy'n ein hwynebu, mae'r rhagolygon ar gyfer y flwyddyn nesaf yn wahanol, ac mae cyfathrebu hynny i'n cyd-ddinasyddion yn parhau i fod yn rhan o'r ffordd y byddwn yn helpu pobl i ymdopi â'r anawsterau y gwyddom eu bod yn cael eu hwynebu ym mywydau unigolion yn sgil lledaeniad y feirws yng Nghymru.

Fe wnaethom alw arnoch ddoe, Brif Weinidog, i roi ystyriaeth frys i gyflwyno cyfyngiadau haen 4 cyn 28 Rhagfyr os oes llawer o ardaloedd yng Nghymru, fel sy'n amlwg, eisoes ar lefel y difrifoldeb a nodir yn y ddogfen a gyhoeddwyd gennych. Felly, rydym yn croesawu hynny. Y cwestiwn amlwg yw, o gofio bod llawer o ardaloedd yng Nghymru eisoes ar y lefel honno o ddifrifoldeb, pam aros hyd yn oed tan noswyl y Nadolig a'r dyddiau canlynol. Pam ddim ymyrryd yn gynharach, yn enwedig yn yr ardaloedd sydd â’r lefelau uchaf o haint? Mewn perthynas â rhai ardaloedd yng Nghymru, er enghraifft, yn y gogledd-orllewin—ni chredaf y cafwyd unrhyw achosion newydd ar Ynys Môn ddoe—onid oes achos i ddadlau o hyd, o ystyried eich bod wedi cyfaddef bod egwyddor defnyddio dull rhanbarthol neu ddull lleol yn briodol, pam na ddylid rhoi’r dull rhanbarthol hwnnw ar waith yn gynharach hefyd i adlewyrchu’r hyn sydd i'w weld yn batrwm gwahanol yn y rhannau hynny o Gymru?

Mewn perthynas â’r llacio ar gyfer y Nadolig, rwy'n croesawu'r canllawiau newydd gan Lywodraeth Cymru, ond onid oes perygl, os nad yw'r canllawiau a'r rheolau wedi'u halinio, y gallai hynny arwain at negeseuon cymysg a dryswch? A dywedaf hynny'n arbennig o gofio’r neges wahanol iawn a ddaw o Lundain a San Steffan y prynhawn yma, lle mae Prif Weinidog y DU, yn yr awr ddiwethaf, wedi bod ar ei draed yn dweud bod ‘cytundeb unfrydol’ fod yn rhaid i gynlluniau’r Nadolig fynd yn eu blaenau o hyd. Ac mae wedi bod yn disgrifio arweinydd eich plaid fel y Grinch a fyddai'n dwyn y Nadolig, ac mai ef yw'r un sy'n ei warchod. Dywedodd rai pethau negyddol iawn am bolisi Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r cyfnod atal byr ar yr un pryd. Felly, ymddengys i mi fod perygl, oherwydd y negeseuon cymysg, na fydd pobl yn deall y neges rydych yn ceisio’i chyfleu ein bod mewn sefyllfa wahanol yng Nghymru, ac o ganlyniad i hynny, ni allwn lacio’r rheolau yn yr un modd, ac oni bai eich bod yn newid y rheolau, gallai pobl ddod i’r casgliad anghywir, Brif Weinidog. Felly, hoffwn i chi roi sylw arbennig i'r pwynt hwn ynglŷn ag a oes angen i ni newid y rheolau er mwyn cynnal y canllawiau clir rydych bellach wedi'u rhoi.

Ar lefel fwy cyffredinol, rydym wedi cael nifer o newidiadau polisi gan Lywodraeth Cymru mewn cyfnod byr, onid ydym, dros y chwe wythnos ddiwethaf? Felly, cawsom y cyfnod atal byr. Credwn ein bod wedi dod allan o'r cyfnod atal byr yn rhy sydyn. Dywedasom ar y pryd—y dylem fod wedi cael rhyw fath o gyfnod clustogi o gyfyngiadau uwch byth. Wedyn, fe gawsom drefn fwy llac ei rheolau nag unman yn y DU am gyfnod, yn ôl pob tebyg, Brif Weinidog, yna cawsom yr hyn y byddai rhai wedi'i ystyried yn newid sydyn neu lym i gyfyngiadau uwch. Nawr, rydym wedi cael y cyhoeddiad hwn heddiw. Credaf fod Llywodraeth Cymru, o’i chymharu—yn sicr o’i chymharu â Llywodraeth y DU—wedi cael cryn dipyn o gymeradwyaeth, yn bennaf oherwydd y cysondeb a'r dull gofalus, pwyllog a chyson rydych wedi'i fabwysiadu am y rhan fwyaf o'r pandemig. A ydych yn credu bod hynny wedi'i ddadwneud dros yr wythnosau diwethaf? Sut y gallwch ailadeiladu'r ymdeimlad hwnnw o lwybr clir a chyson fel nad oes gennym ddull sy’n newid o un peth i'r llall o hyd, lle rydym yn mynd i mewn ac allan o gyfyngiadau gan beri dryswch a chryn dipyn o flinder ymhlith y cyhoedd, fel y gallwn weld, a ninnau'n symud bellach, yn anffodus, at sefyllfa lle mae'n rhaid i ni gynyddu lefel y cyfyngiadau unwaith eto, inni allu gweld llwybr clir a chyson tuag at leihau nifer yr achosion a symud i lawr yr haenau yn hytrach na gorfod eu symud i fyny ac i lawr, fel rydym wedi’i weld, yn anffodus, dros yr wythnosau diwethaf?

Gofynnodd arweinydd Plaid Cymru i mi, ‘Pam aros?’ Wel, oherwydd ein bod, fel bob amser, yn cydbwyso sawl gwahanol fath o niwed. Yn ymarferol, yr unig beth y gallem ei wneud heddiw nad ydym yn ei wneud tan Noswyl Nadolig yw cau pob busnes manwerthu nwyddau dianghenraid. Wrth gwrs, rydym wedi ystyried yn ofalus iawn a ddylem wneud hynny nawr, ond fe fydd yn gwybod mai'r cyfnod masnachu hwn cyn y Nadolig yw'r ychydig wythnosau pwysicaf yn y flwyddyn gyfan i gynifer o gwmnïau yng Nghymru.

Rydym yn cydbwyso niwed i'r economi fel rydym yn cydbwyso niwed i iechyd. Rydym yn cydbwyso materion cydraddoldeb hefyd: po dlotaf yr ydych, yr agosaf at y Nadolig yr ewch chi allan i brynu pethau gan fod yn rhaid i chi aros i wybod faint o arian sydd gennych yn eich poced i wneud hynny. Gallem gau busnesau manwerthu nwyddau dianghenraid heddiw, a byddai'r bobl sy'n ddigon ffodus i fod ag arian yn barod, neu sy'n gallu prynu pethau ar-lein yn hawdd, yn dod o hyd i ffyrdd o gwmpas hynny, a byddai'r teuluoedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru eisoes o dan anfantais bellach. Mae cyfres o wahanol fathau o niwed y mae'n rhaid i chi ei chydbwyso o hyd. Ein barn ni yw bod y cydbwysedd rydym wedi'i daro, gan fod yn glir y bydd cyfyngiadau newydd sylweddol ar waith yn syth ar ôl y Nadolig oherwydd y niwed rydym yn ei wynebu i iechyd, ynghyd â'r pethau rydym yn eu gwneud yn y cyfnod cyn y Nadolig, yn taro’r cydbwysedd gorau y gallwn ei ganfod.

Gofynnodd arweinydd Plaid Cymru i mi pam yn benodol na wnaethom gyflwyno'r newidiadau hynny yn yr ardaloedd â’r lefelau uchaf o'r haint. Wel, yr ateb yw na fyddent yn effeithiol. Nid yw cau busnesau manwerthu nwyddau dianghenraid mewn rhai rhannau o Gymru yn warant o gwbl na fyddai pobl wedyn yn teithio i rannau eraill o Gymru lle mae’r siopau ar agor. Ni fyddai’n fesur effeithiol i'w roi ar waith, a byddai’n gam gwag heb effaith. Ni chredaf ein bod yn dymuno gwneud rhywbeth felly. Ar ôl gofyn i mi pam nad wyf wedi gwneud mwy mewn rhai ardaloedd, gofynnodd i mi pam nad wyf wedi gwneud llai mewn ardaloedd eraill, a’r ateb i hynny yw ein bod yn parhau i dderbyn cyngor cryf mai mesurau cenedlaethol—negeseuon unigol yn cael eu cyfleu ym mhobman yn y ffordd gliriaf y gallwn eu rhoi—sydd â’r cyfle gorau i gael eu dilyn, ac felly i fod yn effeithiol. Nid wyf am gynnig lefel is o ddiogelwch i rai rhannau o Gymru nag eraill a minnau’n credu y byddai hynny'n arbed bywydau pobl.

Ac er ei bod yn wir, ar hyn o bryd—ar hyn o bryd—nad yw pethau cynddrwg yng Ngwynedd ac Ynys Môn ag a oeddent yn y siroedd hynny ychydig wythnosau yn ôl, na chynddrwg â’u cymdogion, nid wyf yn teimlo bod gennym batrwm dibynadwy eto, a phatrwm sy'n rhoi hyder i ni, y bydd yr ardaloedd hynny’n parhau i fod ar lefelau is yn y dyfodol i’r graddau y byddech yn barod i gynnig lefel is o ddiogelwch iddynt. Mae'r hyn sydd wedi digwydd yn Llundain dros yr ychydig ddyddiau diwethaf wedi cadarnhau popeth y mae'r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau wedi’i ddweud wrthym: fod lefelau is o ddiogelwch yn arwain at lefelau heintio uwch yn y dyfodol. Nid wyf am weld hynny'n digwydd mewn unrhyw ran o Gymru. Fel y dywedais wrth Paul Davies fodd bynnag, pe bai patrwm gwahaniaethol dilys, dibynadwy a chynaliadwy yn dod i’r amlwg, byddai'r cyfnod adolygu ar ddiwedd y tair wythnos yn caniatáu i ni roi sylw i hynny, ac mae’r cynllun a gyhoeddwyd gennym ddydd Llun yn rhoi llwybr i ni tuag at wahaniaethu rhanbarthol. Nid ydym yn y sefyllfa honno heddiw; ni fyddai'n fuddiol i'r cymunedau y cyfeiriodd Adam Price atynt.

Lywydd, nid wyf yn gyfrifol am farn anffodus Prif Weinidog y DU, ac nid oes neges gymysg yma yng Nghymru. Y neges rwyf wedi bod yn ei rhoi, ac fe’i hailadroddaf nawr, yw: mae’r sefyllfa yng Nghymru mor ddifrifol fel mai dwy aelwyd yn unig a ddylai feddwl am ddod ynghyd dros gyfnod y Nadolig yn yr un aelwyd estynedig sydd gennym eisoes. Am y pum niwrnod hynny, byddwn yn caniatáu i aelwyd un person ymuno â'r aelwyd estynedig honno, ond dyna'r graddau llawn y dylem ei weld yma yng Nghymru o ran cymysgu rhwng aelwydydd. Cytunwyd yn y cyfarfod rhwng y pedair gwlad heddiw ar set gryfach o negeseuon a fydd yn berthnasol ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Cytunwyd hefyd ei bod yn hanfodol i ni allu parhau i ymateb i'r gwahanol batrymau a welwn ar draws y pedair gwlad. Rwyf wedi ymrwymo'n llawn i'r datganiad ar y cyd y byddwn yn ei wneud fel pedair gwlad y prynhawn yma, ac rwyf wedi ymrwymo'n llawn i'r neges y bûm yn ei rhoi drwy gydol yr awr a hanner ddiwethaf mai dwy aelwyd yn unig a ddylai ddod ynghyd yma yng Nghymru.

Mae Adam Price yn tynnu sylw at y ffaith ein bod wedi cael patrymau newidiol o'r coronafeirws yma yng Nghymru a'n bod wedi gorfod ymateb iddynt. Nid wyf yn cytuno ag ef y byddai'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru o’r farn fod yr amodau pan ddaethom allan o'r cyfnod atal byr yn rhai llac; dwy aelwyd yn unig sydd wedi gallu cyfarfod â’i gilydd yng Nghymru, pedwar o bobl yn unig sydd wedi gallu cyfarfod â’i gilydd mewn unrhyw leoliad awyr agored. Mae'r rheini'n gyfyngiadau anarferol ar allu normal pobl i gyfarfod â'i gilydd, ac maent wedi bod ar waith yma yng Nghymru ers diwedd y cyfnod atal byr. Wrth gwrs, mae'n rhaid i bob un ohonom galibradu ein hymateb i'r patrwm newidiol a welwn. Wythnos yn ôl yn unig, roedd arweinydd Plaid Cymru yn fy annog i gadw tafarndai ar agor yn hirach ac yn cwyno nad oeddwn yn caniatáu i alcohol gael ei werthu. Heddiw, mae'n cydnabod y sefyllfa wahanol rydym ynddi yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn gorfod meddwl am ein hymateb gan fod y feirws yn newid o'n blaenau bob dydd, ac mae'r effaith y mae'n ei chael ar ein gwasanaethau cyhoeddus yn newid hefyd.

Diolch i arweinydd Plaid Cymru am yr hyn a ddywedodd am y ddogfen a gyhoeddwyd gennym ddydd Llun; ei bwriad oedd darparu mwy o eglurder i bobl ynghylch y llwybrau sy'n bodoli rhwng y gwahanol lefelau o ymyrraeth sydd eu hangen arnom yma yng Nghymru. Bu’n rhaid i ni ddweud heddiw y bydd y manylion y mae’r ddogfen honno’n eu darparu ar gyfyngiadau lefel 4 yn dod i rym yng Nghymru yn syth ar ôl y Nadolig, ond mae hefyd yn nodi i bobl sut y gall pethau fod yn wahanol yn y dyfodol. Pan fydd yr amodau’n caniatáu, byddwn yn newid o'r cyfyngiadau difrifol iawn hynny a'r cyfyngiadau angenrheidiol yn y cyfnod ar ôl y Nadolig i ddyfodol gwahanol, ac wrth wneud hynny, credaf y byddwn yn parhau i gael cefnogaeth gadarn y mwyafrif helaeth o'r bobl yma yng Nghymru.

A gaf fi ddweud fy mod yn llwyr gefnogi penderfyniadau'r Prif Weinidog? Ond rydym yn agosáu at saith diwrnod mwyaf peryglus y flwyddyn: amser partïon swyddfa. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i geisio atal y partïon hyn rhag cael eu cynnal? Bydd gan rai fwyd, bydd gan rai ddiodydd, bydd rhai’n cael eu cynnal yn y swyddfa, ond y partïon swyddfa hyn—mae'n rhaid i ni geisio eu hatal rhag digwydd. Er bod gan deuluoedd sy'n cyfarfod gadwyn fer, mae gan bartïon swyddfa—ac yna dychwelyd adref, ar drafnidiaeth gyhoeddus o bosibl—gadwyni hirion.

Mae Mike Hedges yn gwneud pwynt pwysig iawn rwy'n awyddus iawn i'w gadarnhau. Wrth gwrs rydym mewn cyfnod lle na ddylai unrhyw un sy’n barod i gymryd eu cyfrifoldebau o ddifrif fod yn ystyried dod â nifer fawr o bobl ynghyd i gymysgu o dan unrhyw amgylchiadau. Ac mewn gweithle, nid yn unig y bydd yno unigolion a ddylai ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw, ond bydd y bobl sy’n gyfrifol am y lleoliadau hynny'n rhwym i'r rheoliadau sydd gennym yma yng Nghymru fod yn rhaid rhoi’r holl fesurau angenrheidiol ar waith yn y gweithle i ddiogelu rhag y perygl y mae coronafeirws yn ei achosi. Felly, gadewch i mi ddweud yn glir: byddai’n gwbl groes i’r rheoliadau hynny, ac yn gwbl groes i gyfrifoldebau’r bobl hynny sy’n gyfrifol am leoliadau swyddfa, pe bai partïon swyddfa o’r math y disgrifiodd Mike Hedges yn cael eu cynnal. Mewn lleoliadau eraill, mewn lleoliadau lletygarwch wrth gwrs, byddai'r cyfyngiadau rydym eisoes wedi'u rhoi ar waith yn atal hynny, gan na all mwy na phedwar o bobl o bedair aelwyd wahanol ddod ynghyd mewn lleoliadau o'r fath. Felly, gobeithio nad oes unrhyw un yn meddwl bod hwn yn gyfle i geisio ymestyn, plygu neu dorri'r rheolau hynny, ac nad oes unrhyw leoliad yn meddwl mai dyma'r adeg i ymgymryd â’r math hwnnw o weithgarwch. Mae'r sefyllfa yng Nghymru ymhell y tu hwnt i'r pwynt lle dylai unrhyw un gredu y byddai hynny'n rhywbeth call i'w wneud neu'n rhywbeth y byddai modd ei amddiffyn.

Rwy'n codi i siarad, yn amlwg, o blaid y Prif Weinidog. Fy ymateb pennaf i'r cyhoeddiad heddiw yw rhyddhad. Rydym yn edrych ar y niferoedd, ac rydym yn gwrando ar y swyddogion iechyd a staff rheng flaen y GIG, yn fy rhanbarth fy hun yn unig, ac mae'r sefyllfa mewn perygl eithafol o fynd y tu hwnt i reolaeth. Nid fy ngeiriau i yw’r rheini, wrth gwrs; dyna eiriau'r bobl hynny y bu’n rhaid iddynt wneud y penderfyniadau anodd iawn hynny. Rydych chi a'ch Cabinet, Brif Weinidog, wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn, ac rwy'n eich canmol am wneud hynny. Nid oes unrhyw un yn dymuno dweud wrth bobl eraill, 'Ni allwch wneud yr hyn rydych yn dymuno’i wneud'. Ond mae'n rhaid i chi wrando hefyd ar y bobl y mae pob un ohonom wedi'u clywed ar y radio, ar y teledu, ar Twitter—y gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gofyn i ni weithredu. Ac ni allwn anwybyddu hynny. Gobeithio y bydd pawb sy'n siarad heddiw—ac rwy'n falch iawn fod y rhai sydd wedi siarad eisoes wedi gwneud hynny—yn adlewyrchu'r sefyllfa honno, a'i difrifoldeb, a'r pwysau anghynaladwy sy'n codi ar staff ein GIG. Gŵyr pob un ohonom, wrth gwrs, ein bod ynghanol misoedd y gaeaf, ac fel arfer, mae pwysau ar rai mannau, ond os ydych yn ychwanegu ffigurau COVID-19 at hynny, credaf ei bod yn eithaf amlwg i unrhyw un sy'n deall y ffigurau hynny fod rhaid gweithredu ar frys—

Mae angen i chi ddod at gwestiwn nawr, Joyce Watson, os gwelwch yn dda.

Mae golau ar ben draw’r twnnel—twnnel a fu ac sy'n parhau i fod yn dwnnel tywyll iawn—ac rwy'n falch iawn o glywed yr hyn rydych wedi'i ddweud. Ond mae gennyf un cais heddiw, Brif Weinidog. Gofynnaf i chi gyfleu neges i bobl am weithwyr archfarchnadoedd. Mae pob un ohonom wedi gweld y ffaith eu bod wedi cael eu difrïo yn y siopau eleni, yn fwy felly nag unrhyw flwyddyn arall, felly a wnewch chi ymuno â mi i ofyn i bobl, wrth iddynt ruthro i brynu bwyd, barchu’r gweithwyr yn yr archfarchnadoedd a’r siopau a fydd yn gweithio i'w gwasanaethu fel eu bod yn cael yr hyn sydd ei angen arnynt a'r hyn y maent ei eisiau?

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am yr hyn a ddywedodd? Un o'r prif resymau pam y penderfynodd y Cabinet gyflwyno'r cyhoeddiad hwn heddiw oedd sicrhau bod pobl sy'n gweithio ar reng flaen ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn gwybod bod eu Llywodraeth yn gweithredu ar eu rhan. Rydym wedi bod yn asesu hyn dros nifer o ddyddiau, felly gwyddom ein bod wedi paratoi ar gyfer y foment hon, ond nid oes unrhyw reswm pam y dylent hwy wybod hynny, ac mae'r ymdeimlad hwnnw o ryddhad y cyfeiriodd Joyce Watson ato, yn fy marn i, yn cael ei rannu gan y bobl sy’n gwybod bellach fod camau’n cael eu cymryd yng Nghymru, nad ydym yn eu hosgoi, ac na fyddwn yn gwneud yr hyn sydd weithiau’n hawdd i’w wneud ac osgoi’r negeseuon anodd y mae’n rhaid i Lywodraethau eu rhannu.

Felly, credaf y byddwn yn cadarnhau greddfau gorau'r Cymry, gan fod y rhan fwyaf ohonynt yn awyddus i wneud y peth iawn. Maent yn dymuno gwneud eu cyfraniad. Maent am wybod bod eu Llywodraeth yn darparu’r cyd-destun sy’n caniatáu iddynt chwarae eu rhan yn yr ymdrech genedlaethol fawr hon, a’r rheswm dros wneud y penderfyniad hwn a’i gyhoeddi heddiw oedd i gydnabod safbwyntiau ein gweithwyr ar y rheng flaen, ond i roi’r amser sydd ei angen ar ein cyd-ddinasyddion i baratoi ar gyfer y newidiadau y bydd yn rhaid iddynt gydymffurfio â hwy nawr.

Heb os, bydd hynny'n rhoi mwy fyth o bwysau ar y bobl sydd wedi mynd i’w gwaith bob dydd yn ein harchfarchnadoedd drwy gydol y pandemig hwn, a rhoi eu hunain mewn perygl er mwyn sicrhau bod y gweddill ohonom yn gallu mynd allan i gael y bwyd sydd ei angen arnom, hyd yn oed yn ystod y cyfyngiadau mwyaf ar rannau eraill o'n bywydau. Gadewch i mi ddweud y prynhawn yma, Lywydd: rwy’n disgwyl i’r archfarchnadoedd eu hunain sicrhau eu bod yn gwneud popeth i ddiogelu'r lleoedd hynny fel lleoedd lle mae angen diogelu iechyd y cyhoedd, ac i ddiogelu eu staff yn y gwaith a wnânt.

Rwy’n disgwyl i’r archfarchnadoedd sicrhau eu bod yn gosod terfynau uchaf ar gyfer y nifer fwyaf o bobl a ddylai fod y tu mewn i archfarchnad ar unrhyw adeg; eu bod yn plismona hynny'n ofalus wrth y fynedfa, a phan fydd ganddynt systemau unffordd yn eu siopau, y cedwir at y systemau unffordd hynny, yn hytrach na’u bod yno ar y llawr yn unig; eu bod yn darparu cyngor rheolaidd i bobl dros yr uwchseinyddion fel bod pobl yn deall yr hyn y disgwylir iddynt ei wneud; pan fydd pobl yn ciwio i adael yr archfarchnad ac i dalu am eu nwyddau, fod hynny'n digwydd mewn ffordd sy'n parchu'r argyfwng iechyd cyhoeddus rydym ynddo, ac yn parchu'r gweithwyr sydd yno i helpu'r gweddill ohonom.

Felly, rwy'n fwy na pharod i anfon y neges y gofynnodd Joyce Watson i mi ei rhoi. Mae'r bobl hynny’n mynd i’w gwaith bob dydd fel y gall y gweddill ohonom fynd i brynu'r pethau, y pethau angenrheidiol mewn bywyd, a dylid dathlu eu cyfraniad a’i barchu hefyd.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr hyn a oedd ganddo i'w ddweud; mae'n amlwg yn gyfnod anodd iawn i bawb. Mae gennyf rai cwestiynau penodol iawn yr hoffwn eu gofyn. Yn gyntaf oll, Brif Weinidog, sut y bydd hyn yn effeithio ar westai, gyda llawer ohonynt wedi cymryd archebion am y cyfnod rhwng 23 a 27 Rhagfyr. Roeddent yn tybio eu bod yn ddiogel i wneud hynny. Os yw lletygarwch yn cau’n llwyr ar Ddydd Nadolig, sut y mae hynny'n effeithio ar y gwestai hynny? Mae angen iddynt wybod nawr, Brif Weinidog, oherwydd os oes rhaid iddynt ganslo archebion, mae'n rhaid iddynt wneud hynny ar unwaith.

Brif Weinidog, ni fydd yr agor a chau, agor a chau hwn yn gynaliadwy i rai busnesau. Rydym wedi siarad â'ch Llywodraeth o'r blaen am yr angen, o bosibl, am gefnogaeth hirdymor i alluogi rhai busnesau gael seibiant tan gyfnod y gwanwyn. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n ymwybodol iawn o'r costau i fusnesau o agor a chau, yn enwedig busnesau lletygarwch. A all y Llywodraeth roi ystyriaeth bellach i sut y gellir darparu'r cymorth hwnnw yn y tymor canolig i fusnesau y gallai fod yn well ganddynt gael seibiant dros y gaeaf, yn hytrach nag agor a chau?

Pryd y mae'n meddwl y gallai roi unrhyw syniad i fusnesau sydd am ailagor o'r math o amserlen a allai eu hwynebu? Brif Weinidog, rwy’n derbyn bod y cyfan yn dibynnu ar sut y mae'r feirws yn ymddwyn ac ni allwn ragweld hynny, ond mae'n anodd i fusnesau os nad ydynt yn gwybod a ydynt yn edrych ar ailagor ganol mis Ionawr, fod dim ystyriaeth o hynny’n bosibl tan ddiwedd mis Ionawr. A all roi unrhyw arweiniad arall iddynt?

Ac yn olaf, o ran yr hyn a ddywedodd heddiw am ddim ond dwy aelwyd yn cyfarfod yng Nghymru ar gyfer y Nadolig, a all egluro i ni—ai cyngor gan Lywodraeth Cymru yw hwnnw nawr, ai arweiniad, neu ai dyna fydd y gyfraith? Oherwydd fel y dywedoch chi, rwy’n credu, mewn ymateb i nifer o bobl eisoes heddiw, Brif Weinidog, mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall yr hyn y mae gofyn iddynt eu wneud. Fe wnaiff faddau i mi, rwy'n siŵr, ond nid wyf yn siŵr yn fy meddwl fy hun beth rydych wedi'i ddweud hyd yn hyn, a ydym yn siarad yma am gyngor, cyngor wedi'i eirio'n gryf, arweiniad sy'n fwy ffurfiol ond os byddwch yn ei dorri, nid ydych y torri'r gyfraith, neu ofyniad cyfreithiol go iawn.

Lywydd, ar y pwynt olaf gan Helen Mary Jones, byddaf yn gwneud penderfyniad terfynol ar y mater hwnnw pan fydd y datganiad rhwng y pedair gwlad wedi’i gytuno a'i gyhoeddi. Mae'n darparu'r cyd-destun y mae'n rhaid gwneud y penderfyniad hwnnw ynddo. Rwy'n credu ei bod hi'n bosibl gorddatgan arwyddocâd y penderfyniad. Nid yw'r rhan fwyaf o'n cyd-ddinasyddion yn myfyrio dros y gwahaniaeth rhwng arweiniad a rheoliad. Maent eisiau gwybod beth yw'r peth iawn i'w wneud. A dyma’r peth iawn i’w wneud: yng Nghymru, ni ddylai mwy na dwy aelwyd gyfarfod dros y Nadolig. Dyna ni. Nid wyf yn credu y gall fod yn fwy plaen. Nid wyf yn credu y gellir ei ddweud yn gliriach. Bydd p'un a ydym yn parhau i ddarparu hynny fel arweiniad neu reoliad yn dibynnu ar y cyd-destun ehangach, a ddaw'n amlwg y prynhawn yma, a byddaf yn gwneud penderfyniad terfynol yn ei gylch bryd hynny, ond bydd y neges yr un fath. Mae'r neges yn union yr un fath yn y naill achos neu'r llall, ac fel y dywedodd Adam Price, y neges yw'r peth allweddol yma, ein bod yn cyfleu'r neges i bobl mor glir ag y gallwn, ac nid wyf yn credu y gallwn fod wedi bod yn gliriach.

Rydym yn gweithio gyda gwestai a sectorau eraill yn ystod y dydd i roi'r eglurder sydd ei angen arnynt. Mae llawer o'r hyn rydym wedi'i ddarparu eisoes yn ddigonol i ganiatáu ar gyfer cyfnod o seibiant mewn twristiaeth a rhai busnesau lletygarwch, a bydd cymorth pellach o ganlyniad i'r penderfyniadau a wnaethom heddiw. Mae arnaf ofn fod Helen Mary Jones yn gywir mewn gwirionedd pan atebodd ei chwestiwn ei hun ynglŷn â pha bryd y gall busnesau ailagor. Bydd adolygiad tair wythnos, felly byddwn yn ystyried yr holl dystiolaeth bryd hynny. Os yw’n bosibl cynnig unrhyw lacio ar y cyfyngiadau’n rhanbarthol neu’n genedlaethol, dyna fyddem am ei wneud wrth gwrs, ond bydd yn dibynnu’n llwyr ar i ba raddau y mae’r mesurau erbyn hynny'n lleddfu’r pwysau a welwn ar y gwasanaeth iechyd heddiw, pwysau sy'n anghynaladwy oni roddir camau ar waith i wrthdroi'r duedd honno. Os bydd y duedd yn cael ei gwrthdroi'n gynaliadwy o fewn tair wythnos, bydd hynny'n creu un cyd-destun. Os oes rhaid i ni fynd ymhellach a gwneud mwy er mwyn sicrhau bod ein gwasanaeth iechyd ar gael i bobl Cymru, nid yn unig ar gyfer coronafeirws ond yr holl bethau eraill yr edrychwn amdanynt, dyna a wnawn.

Diolch i'r Prif Weinidog am ei atebion i'r cwestiynau heddiw. Mae'r rhain yn amseroedd anodd i fusnesau, ac i gymunedau, ac yn wir i'r Llywodraeth. Bydd y rhai ohonom sy'n eistedd ar y meinciau cefn yn y Siambr hon yn gwybod, am bob e-bost a gawn yn mynnu bod cyfyngiadau'n cael eu llacio, ein bod yn cael e-bost arall yn mynnu bod cyfyngiadau'n cael eu tynhau. Nid yw'n hawdd gwneud y penderfyniad gorau o dan yr amgylchiadau hynny, ac mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud y penderfyniadau cywir. Nid yw'n hawdd cynnig atebion rhanbarthol yng Nghymru ychwaith. Mae gan Gymru lawer llai o arwynebedd tir na Lloegr a'r Alban, a gobaith ofer yw credu y gellir atal y feirws neu ei gadw o un rhan o Gymru. Pan fyddwch yn croesi i sir Conwy o'r dwyrain, nid ydych yn mynd drwy siecbwynt. Mae'n hawdd croesi'r ffin, a hynny'n gwbl briodol. Nid lled môr Iwerddon yw afon Menai, felly nid yw'n gweithredu fel rhwystr naturiol, a bydd pobl yn croesi ffiniau os bydd yn rhaid iddynt wneud hynny. Rwy'n ategu'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid a fy nghyd-Aelod Joyce Watson ynglŷn â phwysigrwydd gobaith. Mae golau ym mhen draw'r twnnel. Mae'n fater o faint o fywydau y gallwn eu harbed nes i ni gyrraedd y fan honno. Felly, fy nghwestiwn i, Lywydd, yw hwn: gyda golwg ar gynnig gobaith i bobl, oherwydd yn anochel fe gafwyd llawer o gyfyngiadau dros y misoedd diwethaf, a all y Prif Weinidog ddweud pryd y gallem gyrraedd nifer arwyddocaol yn glinigol o bobl wedi'u brechu, fel y gall pobl ddechrau breuddwydio am ddychwelyd i normalrwydd bryd hynny?

Lywydd, diolch i Carwyn Jones am y cwestiynau hynny ac am y crebwyll y mae'n ei ddangos, wrth gwrs, ynglŷn â'r cydbwysedd heriol parhaus sydd i'w daro yn y penderfyniadau sy'n rhaid inni eu gwneud yn Llywodraeth Cymru, ac mae'n iawn wrth gwrs. Pan fydd pobl yn ysgrifennu atom gyda safbwyntiau gwahanol iawn, nid yw byth oherwydd bod gan un safbwynt yr holl bethau cywir ar ei ochr ac nad oes unrhyw rinwedd o gwbl yn perthyn i'r safbwynt arall.

Yn y dyddiau diwethaf bûm yn gwrando'n astud iawn ar yr holl negeseuon a gawn gan uwch glinigwyr a gweithwyr rheng flaen, yn union fel y bûm yn gwrando ar negeseuon gan ofalwyr anffurfiol mewn cymunedau yng Nghymru sydd wedi dweud wrthyf am yr angen iddynt gael cefnogaeth ehangach gan deuluoedd dros y Nadolig er mwyn parhau i wneud yr holl bethau a wnânt bob dydd i ofalu am bobl eraill yng Nghymru. Mae un grŵp o bobl yn fy annog i dynhau pethau, a'r grŵp arall o bobl yn fy annog i beidio. Mae gan y ddau ddadleuon cryf iawn i'w gwneud, wrth iddynt drosglwyddo'r negeseuon hynny i mi. Ac mae'n rhaid i ni gael y penderfyniad cytbwys y cyfeiriodd Carwyn Jones ato. Ac wrth gwrs, mae'n iawn i dynnu sylw at y cyfyngiadau ar atebion rhanbarthol yma yng Nghymru. Dyna pam rwy'n dal i orfod pwysleisio nad gwahaniaeth dros dro rhwng un rhan o Gymru a'r llall yw'r hyn y byddai'n rhaid i ni ei weld, neu batrwm yn pendilio rhwng niferoedd yn codi a niferoedd yn gostwng, ond gwahaniaeth cyson a chynaliadwy rhwng rhai rhannau o Gymru ac eraill. Nawr, gall hynny ddigwydd a gall ddigwydd dros yr wythnosau i ddod, ac os bydd yn digwydd, mae ein cynllun yn caniatáu inni ymateb i hynny. Ond yn union fel y gwelsom rannau o Gymru gyda niferoedd yn gostwng, mae'r un rhannau o Gymru, ar wahanol adegau, wedi bod ar ben uchaf coronafeirws yn ystod y misoedd sydd wedi mynd heibio. Felly, byddai angen inni fod ar lefel wahanol o ddibynadwyedd gwahaniaethu er mwyn manteisio ar y llwybr penderfynu y mae'r cynllun yn caniatáu inni ei ddilyn.

Rwyf am orffen fy ateb i gwestiwn Carwyn Jones drwy gytuno ag ef ynglŷn â phwysigrwydd gobaith. Heddiw, rydym yn brechu pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal am y tro cyntaf yng Nghymru. Fe wnaethom frechu nifer o bobl yng Nghymru ar ben uchaf yr hyn a ddisgwyliem yr wythnos diwethaf. Os ydym am gyrraedd y niferoedd yr hoffem eu gweld a'r effaith y byddem am ei gweld ym mywydau pobl, rhaid inni weld brechlynnau eraill hefyd yn cael cymeradwyaeth reoleiddiol er mwyn cael brechu ar raddfa fawr i ddigwydd yma yng Nghymru. A hyd yn oed gyda phopeth yn ei le a chyda phenderfyniad enfawr ein gweithwyr iechyd proffesiynol yng Nghymru i wneud y cyfraniad hwnnw, mae arnaf ofn na fyddwn yn y sefyllfa honno tan ymhell i mewn i ail chwarter y flwyddyn nesaf ar y cynharaf.

Diolch i'r Prif Weinidog. 

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells.

Diolch. Yn dilyn cyhoeddi'r cod yn 2015, mae fy swyddogion wedi cyfarfod yn flynyddol â rhanddeiliaid i gasglu tystiolaeth ar y defnydd o faglau yng Nghymru. Defnyddir y dystiolaeth a gasglwyd i gynorthwyo swyddogion i ystyried a yw dull gwirfoddol o wella arferion gweithredwyr a safonau lles anifeiliaid yn gweithio.

Diolch i chi, Weinidog. Adroddwyd am 115 achos o anifeiliaid wedi'u dal mewn maglau i'r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid ers cyflwyno'r cod. Anifeiliaid gwyllt, gan gynnwys rhywogaethau a warchodir, anifeiliaid fferm ac anifeiliaid anwes, gyda llawer o'r achosion hyn yn ymwneud â thrapiau wedi'u gosod yn groes i'r cod, a gallai hyn, wrth gwrs, fod yn ddim mwy na rhan fach iawn o'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd.

Mae elusennau lles anifeiliaid yn dweud yn gywir nad yw'r cod yn gweithio. Yr unig ffordd o atal y dioddefaint difeddwl hwn yw cyflwyno gwaharddiad. Felly, roeddwn yn siomedig o weld mai am reoleiddio'n unig y mae'r Papur Gwyn yn sôn. Nid yw'r dull gwirfoddol wedi gweithio, felly pam y mae Llywodraeth Cymru yn teimlo mai rheoleiddio yn hytrach na gwaharddiad llwyr ar y creulondeb a'r boen a achosir gan faglau yw'r ffordd gywir ymlaen?

Diolch. Rydych yn codi pwynt pwysig iawn a chredaf ei bod yn bwysig inni barhau i geisio casglu tystiolaeth ar y defnydd o faglau yng Nghymru lle gallwn. Ond yn amlwg, mae angen gofynion clir, rwy'n meddwl, ar gyfer cofnodi ac adrodd, er mwyn cwblhau ein sylfaen dystiolaeth. Fel y gwyddoch, rwyf wedi cyhoeddi'r Papur Gwyn amaethyddol heddiw, a bydd hwnnw'n paratoi'r ffordd ar gyfer Bil amaethyddol i Gymru yn chweched tymor y Senedd. Bydd hwnnw'n cynnwys darpariaethau i roi pwerau deddfwriaethol i Weinidogion Cymru reoleiddio pob agwedd ar werthu a defnyddio maglau, ac yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y gellid ei ystyried hefyd yn y ddeddfwriaeth honno.

Weinidog, mae defnyddio maglau yn weithred farbaraidd ac nid oes lle iddi mewn Cymru fodern ddi-greulondeb. Mae'r cod ymarfer yn caniatáu i'r fasnach anfoesol mewn ffwr llwynogod barhau, ac nid yw'n gwneud dim i atal dioddefaint aruthrol i anifeiliaid a dargedir ac anifeiliaid nad ydynt wedi'u targedu. Mae'r RSPCA yn ymdrin yn rheolaidd â moch daear a chathod anwes sydd wedi treulio dyddiau wedi'u dal mewn maglau. Weinidog, a ydych yn cytuno nad yw'r cod yn ymarferol ac nad oes modd ei blismona, a bod angen ei ddileu o blaid gwaharddiad llwyr ar yr anwarineb hwn yng Nghymru?

[Anghlywadwy.]—wedi clywed fy ateb i Vikki Howells a'r posibilrwydd o gyflwyno deddfwriaeth bellach o fewn y Bil amaethyddol. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig fod y cod ymarfer yn aros yno i hyrwyddo arferion gorau, ac na ddylid defnyddio maglau polion, er enghraifft, heblaw pan nad oes dulliau rheoli eraill ar gael.

Diolch. Mae ein strategaeth genedlaethol yn nodi ein dull o reoli perygl llifogydd ac arfordiroedd a sut y byddwn yn mynd i'r afael â'r risgiau cynyddol sy'n gysylltiedig â newid yn yr hinsawdd. Bydd ein rhaglen llifogydd yn buddsoddi dros £3 miliwn yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru eleni, gan gynnwys £566,000 ar gyfer atgyweiriadau brys i'r seilwaith llifogydd.

Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Y penwythnos hwn, ymwelais â thrigolion a busnesau yn Heol Capel Teilo, sydd rhwng Trimsaran a Chydweli yn Sir Gaerfyrddin. Effeithir ar nifer gymharol fach o eiddo, ond effeithir arnynt yn ddifrifol iawn, gyda wythnosau'n mynd heibio weithiau heb allu cael eu cerbydau i mewn ac allan. Mae'r patrwm yn gymhleth, Weinidog, gyda phroblemau llifogydd llanw, a rhai problemau'n codi o agosrwydd rheilffordd ac anhawster clirio dŵr. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi, Weinidog, pan ddywedodd aelod o asiantaeth gyhoeddus wrth un o'r teuluoedd fod eu heiddo, ac rwy'n dyfynnu, yn 'hepgoradwy' ac na ellid gwneud dim, nad oedd hynny'n derbyniol. Nid wyf am enwi'r asiantaeth oherwydd, yn amlwg, gallai hynny ddangos pwy yw'r unigolyn.

Ond Weinidog, os ysgrifennaf atoch a gofyn ichi wneud hynny, a wnewch chi ymateb, ac annog yr holl asiantaethau sy'n weithredol yma—ac mae hynny'n cynnwys Dŵr Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru—. Mae hefyd yn cynnwys, yn amlwg, yr awdurdod lleol a'r rheilffyrdd, oherwydd y lein reilffordd. A wnewch chi eu hannog i gyfarfod â'r trigolion a minnau ar y safle, er mwyn inni allu trafod y posibiliadau? Rwy'n sylweddoli bod rhaid buddsoddi lle caiff y nifer fwyaf o eiddo ei diogelu, ond onid yw'n wir hefyd, pan effeithir ar bobl dro ar ôl tro, eu bod hwythau hefyd yn haeddu ein hystyriaeth a rhywfaint o fuddsoddiad o bosibl?

Ydi, yn bendant. Fe fyddwch yn ymwybodol mai ein strategaeth yw diogelu cartrefi a busnesau, a bywydau pobl felly, oherwydd gwyddom fod llifogydd yn ddigwyddiad hollol ddinistriol. Ond mae'n ymwneud â mwy na'r ffigurau mawr, fel y dywedwch. Mae'n ymwneud ag unigolion hefyd. Yn sicr, rwy'n cytuno. Yn bendant, gwelsom y gwaith partneriaeth rydych yn cyfeirio ato yn amlwg iawn yn ystod y llifogydd ym mis Chwefror, yn enwedig yn y Rhondda, er enghraifft. Felly, byddwn yn annog yr holl sefydliadau a enwyd gennych i ddod at ei gilydd gyda chi i weld beth y gallwn ei wneud, a byddaf yn hapus iawn i fod yn rhan o hynny hefyd.

Weinidog, mae cynlluniau ar y gweill yn Swydd Amwythig i ddatblygu cynllun atal llifogydd ar hyd Afon Hafren i ddiogelu Amwythig a'r ardaloedd cyfagos rhag llifogydd. Nawr, gwn fod y Cynghorydd Lucy Roberts, sy'n cynrychioli ward Llandrinio, sydd ar ochr Cymru i'r ffin rhwng Cymru a Lloegr, wedi bod yn awyddus iawn i sefydlu cysylltiadau a hefyd i gynrychioli barn trigolion ar ochr Cymru. Os ydych yn ymwybodol o'r cynllun hwn, a yw Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwbl fodlon na fydd y cynlluniau hyn yn niweidiol i ganolbarth Cymru ac i fy etholwyr oherwydd, wrth gwrs, rydym i fyny'r afon o ran hynny? Ac os nad ydych yn ymwybodol o'r cynllun penodol hwn, tybed a wnewch chi ofyn i'ch swyddogion edrych ar y cynllun ar eich rhan, ac ymateb er mwyn rhoi'r sicrwydd hwnnw i ni.

Diolch am ddwyn hyn i fy sylw, Russell George. Nid wyf yn ymwybodol o'r cynllun; fe edrychaf i weld a yw fy swyddogion yn gwybod amdano. Ond fel y dywedwch, rwyf am sicrhau fy mod yn cael cyfarwyddyd yn ei gylch a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod maes o law.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rŷn ni i gyd yn gwybod, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi cyhoeddi Papur Gwyn ar amaethyddiaeth y bore yma. Dwi'n edrych ymlaen i bori drwy hwnnw dros y dyddiau nesaf. Ond, ar yr olwg gyntaf, mae'n rhaid i fi ddweud does yna fawr ddim gwahaniaeth neu newid o rai o'r dogfennau ymgynghori rŷn ni wedi'u gweld yn flaenorol. Mae yna elfennau, wrth gwrs, rŷn ni'n cytuno â nhw—a dwi'n meddwl ei bod hi'n bryd inni symud yn nes at fodelau sydd yn talu am nwyddau cyhoeddus—ond, wrth gwrs, byddwch chi a phawb arall yn ymwybodol ein bod ni yn anghytuno ac yn dal i anghytuno ynglŷn â'r angen am ryw fath o daliad sefydlogrwydd fel rhan o'r gefnogaeth sydd ar gael i'r sector. Ond fe addawoch chi, wrth gwrs, na fyddech chi'n dod â chynigion gerbron heb eich bod chi wedi gwneud asesiadau effaith llawn ac wedi gwneud modelu trylwyr, ond mi oeddwn i'n darllen, yn y Papur Gwyn, ac mi ddyfynnaf i:

Mae gwaith dadansoddol pellach yn cael ei wneud i sefydlu effaith economaidd ein hargymhellion ar lefel busnes fferm, lefel sector a lefel ranbarthol. Bydd canlyniadau'r gwaith hwn yn bwysig ar gyfer asesu effaith bosibl y cynllun ar gymunedau gwledig.

Wel, mae hynny'n dweud wrthyf i nad ydych chi'n gwybod beth fydd effaith y cynigion sydd yn eich Papur Gwyn chi ar yr union ffermydd teuluol hynny y byddwch chi'n dibynnu arnyn nhw i ddelifro y nwyddau cyhoeddus a'r canlyniadau dŷn ni i gyd eisiau eu gweld. Felly, sut allwch chi gyhoeddi Papur Gwyn mor arwyddocaol a mor bellgyrhaeddol pan, yn amlwg, rydych chi heb wneud eich gwaith cartref?

Bydd Llyr Huws Gruffydd yn ymwybodol iawn mai'r Papur Gwyn hwn yw pen draw llawer iawn o drafodaethau a dadleuon a dau ymgynghoriad sylweddol, ac rydym bellach wedi cyflwyno'r Papur Gwyn, a dywedais mewn ateb cynharach y bydd yn paratoi'r ffordd ar gyfer Bil amaethyddol i Gymru yn y chweched Senedd.

Mae llawer iawn o dystiolaeth a dadansoddiadau y bydd angen edrych arnynt cyn cyflwyno'r Bil. Fe fyddwch yn ymwybodol fod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi gosod contract i ymgysylltu â chonsortiwm annibynnol i archwilio effeithiau'r cynigion ar economi amaethyddol Cymru. Mae'n waith cymhleth iawn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud pethau'n iawn, nad ydym yn ei ruthro, ac nid wyf yn disgwyl i adroddiad terfynol ar hyn ddod i law cyn hydref y flwyddyn nesaf. Nid oes rhuthr i wneud hyn. Mae gennym bwerau dros dro o dan Fil Amaethyddol Llywodraeth y DU. Yr hyn sy'n bwysig yw ein bod yn gwneud pethau'n iawn, ac mae llawer iawn o waith wedi'i wneud ar baratoi'r Papur Gwyn hwn. Mae gennym y rhaglen monitro a modelu amgylcheddol a materion gwledig, rydym wedi sefydlu grŵp tystiolaeth rhanddeiliaid fel y gall swyddogion ymgysylltu â rhanddeiliaid, ac fel y dywedais, ac fel rydych newydd ei nodi, ni fyddwn yn gwneud unrhyw benderfyniadau terfynol ar natur unrhyw gynllun yn y dyfodol hyd nes y bydd y dadansoddiad economaidd hwnnw wedi'i gwblhau.

Felly, os nad oes brys, Weinidog, pam eich bod yn cyflwyno Papur Gwyn cyn bod y grŵp rydych yn ei sefydlu i ystyried gwneud yr asesiadau hyn wedi cwblhau eu gwaith? Rydych yn gwrthddweud eich hun yn yr ateb hwnnw. A bydd unrhyw waith sydd eisoes wedi'i wneud, y gwn eich bod yn cyfeirio ato yn yr adroddiad, wedi dyddio, os nad yn amherthnasol, ar 1 Ionawr, wrth gwrs, oherwydd, ar ddiwedd y cyfnod pontio, mae popeth yn newid. Nid oes gennym syniad pa fynediad fydd gan ffermwyr Cymru at farchnadoedd allforio, boed yn yr UE neu ymhellach. Nid oes gennym syniad pa lefel o fewnforion rhad a allai fod yn llifo i'n marchnad ddomestig gan danseilio a chodi prisiau is na'n cynhyrchwyr yma yng Nghymru, gan ddechrau'r ras i'r gwaelod wrth gwrs. Ac nid ydym yn gwybod yn iawn o hyd pa lefel o arian a gawn yng Nghymru yn lle arian yr UE; yr hyn a wyddom yw bod Llywodraeth y DU wedi torri'r cyllid y byddwn yn ei gael y flwyddyn nesaf. Felly, nid yw'n argoeli'n dda o ran gwybod pa lefel o gyllid fydd gennych i gyflawni rhai o'r uchelgeisiau sydd gennych yn eich Papur Gwyn. Felly, mae'n sicr y dylai'r hyn rydym yn ei gynnig mewn unrhyw Bapur Gwyn fod yn seiliedig ar yr hyn y down i'w wybod ar ôl i bethau dawelu ar ôl Brexit, ac nid dim ond cyhoeddi Papur Gwyn sydd ond yn taro allan a gobeithio am y gorau, yn ôl fel y gwelaf fi, pan nad oes unrhyw beth o gwbl yn glir.

Rydych yn llygad eich lle fod llawer iawn o ansicrwydd ar hyn o bryd, yn enwedig mewn perthynas â chyllid. Fel y dywedwch, mae Llywodraeth y DU wedi torri'r cyllid amaethyddol—rydym £137 miliwn yn brin; rydym yn dal i ymladd i sicrhau bod y cyllid hwnnw'n cael ei ddychwelyd i ni, ond yn amlwg, mae cyllid yn fater o bwys. Fodd bynnag, mae hwn yn gyfle. Gwyddom fod angen inni gyflwyno Bil amaethyddol yn gynnar iawn yn y chweched Senedd. Ymgynghoriad yw hwn, unwaith eto. Mae'r ymgynghoriad ar agor tan 25 Mawrth. Nid oes dim yn bendant ac fel y dywedais, ni wneir unrhyw benderfyniadau terfynol. Rydym wedi ymgysylltu'n sylweddol dros y pedair blynedd diwethaf, ers refferendwm yr Undeb Ewropeaidd. Mae swyddogion wedi cyfarfod ag ystod eang o randdeiliaid; rwyf fi'n bersonol wedi cyfarfod ag ystod eang o randdeiliaid. Rydym wedi cael llawer o drafodaethau wrth ddatblygu'r sylfaen dystiolaeth y seiliwyd y Papur Gwyn arni.

Ac nid oes eglurder o hyd ynglŷn â sut y bydd eich cynigion yn cael eu gweithredu mewn gwirionedd. Fel y dywedoch chi: bedair blynedd ers y refferendwm, dair blynedd, mae'n debyg, ers i'r ddeialog hon gyda'r sector ddechrau o ddifrif. Dyma'r trydydd ymgynghoriad y byddwch yn ymgysylltu â'r sector a'r gymdeithas ehangach yn ei gylch, ond unwaith eto, ceir llawer o uchelgeisiau lefel uchel, fel y gwelsom eisoes yn 'Ffermio cynaliadwy a'n tir', yr ymgynghoriad o'i flaen, a 'Brexit a'n tir', yr un cyn hwnnw. Prin fod yna unrhyw fanylion gweithredol, dim gwybodaeth am yr hyn y bydd yr argymhellion yn ei olygu ar lefel fferm, dim eglurder ynghylch amserlenni, dim manylion am y trefniadau pontio, dim gwybodaeth gyllidebol ychwaith. Felly, rwy'n meddwl tybed beth rydych chi'n gobeithio ei ddysgu o'r ymgynghoriad hwn nad yw eisoes wedi dod yn amlwg i chi yn y ddau ymgynghoriad a gynhaliwyd gennych o'i flaen? Ac unwaith eto, fe ddof yn ôl at y pwynt a wnaethoch nad oes unrhyw frys. Ac rwy'n cytuno ei bod yn bwysicach ei gael yn iawn na'i wneud yn gyflym, ond ai'r 12 wythnos nesaf yw'r amser gorau i gynnwys y sector mewn ymgynghoriad ystyrlon? Maent eisoes yn mynd i'r afael â chanlyniadau pandemig byd-eang, sy'n dinistrio'r system gyflenwi bwyd yn fyd-eang, ac nid yw Brexit wedi taro eto. Rhowch bythefnos iddo a bydd y sector cyfan mewn anhrefn llwyr yn ymdrin â diwedd y cyfnod pontio, ac rydych yn disgwyl ymgynghoriad ystyrlon pan fo'r sector yn ei chanol hi'n ceisio sicrhau eu bod yn goroesi. Does bosibl nad yw amseriad hyn yn hollol anghywir.

Rwy'n cydnabod yn llwyr ein bod mewn cyfnod anodd iawn, ond yn anffodus, credaf y bydd yn para ychydig yn hwy. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn fy mod wedi ymrwymo i gyflwyno'r Papur Gwyn hwn cyn diwedd y flwyddyn, ac rwy'n siŵr mai chi fyddai'r cyntaf i fy meirniadu pe na bawn wedi gwneud hynny. Felly, mae'n rhaid i mi ddweud, nid wyf wedi clywed gan neb, ar wahân i'r hyn rydych newydd ei ddweud wrthyf, mai dyma'r adeg anghywir i ymgynghori. Roedd pawb yn gwybod bod y Papur Gwyn hwn yn dod cyn diwedd y flwyddyn. Rwy'n credu mai nôl—os nad yn yr haf, yn sicr yn yr hydref yr addewais wneud hynny cyn diwedd y flwyddyn galendr. Felly, ni fydd neb yn synnu ein bod wedi cyflwyno hyn. Mae'r ymgynghoriad yn agored tan 25 Mawrth; rwy'n gobeithio clywed cynifer o safbwyntiau â phosibl ar y Papur Gwyn. Ac rwy'n credu bod rhanddeiliaid yn cydnabod ein bod ynghanol argyfwng hinsawdd hefyd, ac wrth gwrs, rydym ynghanol pandemig. Mae'r argyfwng hinsawdd yma hefyd, a gwn fod y sector amaethyddol yn arbennig yn teimlo eu bod yn rhan o'r ateb i'r argyfwng hinsawdd, ac rwy'n awyddus iawn i glywed eu barn ynglŷn â sut y byddant yn parhau i ymateb iddo.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Wrth edrych ymlaen at gyhoeddi'r Papur Gwyn heddiw, rhaid i mi adleisio a chymeradwyo rhai o sylwadau fy nghyd-Aelod Llyr Gruffydd. Nid yw'r argymhellion Papur Gwyn hyn yn darparu'r fframwaith sydd ei angen i gyflawni'r egwyddorion a'r uchelgeisiau y mae ein ffermwyr yng Nghymru yn eu haeddu. Rydym i gyd yn gwybod canlyniad pleidlais Brexit, ac ar y darlleniad cyflym y cefais gyfle i'w wneud ar hyn heddiw, nid yw'n rhy glir fod rhai o'r ymgynghoriadau blaenorol wedi ychwanegu unrhyw bwysau at hynny, o ran bwrw ymlaen â'r rheini.

Ein ffermydd yw conglfaen ein cymunedau gwledig, ac maent yn creu swyddi hanfodol, sy'n diogelu arferion rheoli tir hanesyddol a chynaliadwy am genedlaethau i ddod. Er bod eich Papur Gwyn yn 74 tudalen o hyd, rwy'n synnu mai tair gwaith yn unig y cyfeiriwch at y gair 'cyflogaeth', a'ch bod ond wedi rhoi un sylw wrth fynd heibio i swyddi yn y sector ffermio. Mae hyn yn tanseilio'r gwerth aruthrol y mae ein ffermydd yn ei gyfrannu i gymunedau gwledig ac economïau rhanbarthol. Felly, Weinidog, a wnewch chi adolygu eich argymhellion i gydnabod yn llawn pa mor bwysig yw'r sector ffermio fel cyflogwr allweddol mewn ardaloedd gwledig, ac a wnewch chi geisio rhoi mwy o bwyslais ar werth gwirioneddol y gwaith o gynhyrchu bwyd gan ein ffermwyr yng Nghymru?

Rwy'n synnu at ddadansoddiad Janet Finch-Saunders o'r Papur Gwyn. Yn amlwg, y Bil ac yna'r Ddeddf a fydd yn darparu'r fframwaith hwnnw, ond holl ddiben cael ein bil amaethyddol ein hunain yng Nghymru—y tro cyntaf i ni gael y cyfle; gadewch i ni edrych ar y cyfleoedd yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ac mae hwn yn gyfle enfawr i gael ein polisi amaethyddol ein hunain yng Nghymru, wedi'i deilwra'n gyfan gwbl ar gyfer Cymru—polisi amaethyddol pwrpasol. Mae gwir angen inni gadw ffermwyr ar y tir—yn sicr. Hebddynt hwy, ni fyddem yn gallu cyflawni unrhyw un o'r canlyniadau rydym yn ceisio’u cyflawni. Mae cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy yn ganolog i'r Papur Gwyn hwn—nid fel un Lloegr. Felly, rydym yn gwbl sicr fod yn rhaid cynnwys cynhyrchu bwyd. Ac os edrychwch ar 'Brexit a'n tir', roedd hynny’n un o bryderon y sector amaethyddol, nad oedd digon o amlygrwydd yn cael ei roi i fwyd. Newidiodd hynny gyda'r ail ymgynghoriad, mewn perthynas â 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', ac mae’n sicr yn cael lle canolog yn y Papur Gwyn, ynghyd â'r canlyniadau amgylcheddol y mae ein ffermwyr yn eu cynhyrchu ond heb gael eu gwobrwyo amdanynt ar hyn o bryd.

Diolch, Weinidog, ond o ystyried yr amser sydd wedi mynd heibio ers eich ymgynghoriad cyntaf un, rwy'n siomedig ynglŷn â’r diffyg manylion o sylwedd yn y ddogfen hon, a chyn lleied o gydnabyddiaeth o'r amser a'r egni y mae ein ffermwyr wedi'i roi wrth ymateb i chi yn flaenorol ar lawer o ymgynghoriadau eraill. Ac wrth ddarllen y ddogfen—er yn gyflym iawn—heddiw, nid yw'n adlewyrchu eu mewnbwn. Dylai'r cynnig hwn fod yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth. Rydym yn edrych ar gynllun 15 i 20 mlynedd, i ddatblygu a chyflwyno polisi bwyd a ffermio cynhwysfawr, i sicrhau diogelwch bwyd, a hybu gwerthiant a chaffael bwyd o Gymru ar gyfer y farchnad ddomestig. Yn hytrach, fodd bynnag, mae eich Papur Gwyn yn sôn llawer am orfodaeth, gan grybwyll rheoliadau 79 o weithiau. Rwy’n ystyried hynny’n sarhad pur ar ein ffermwyr—cam na fydd yn gwneud unrhyw beth heblaw amharu ar gystadleurwydd ein ffermydd.

Mae COVID-19 wedi tynnu sylw at freuder ein cadwyni cyflenwi, a pha mor bwysig yw ein ffermwyr i gynhyrchiant bwyd yng Nghymru. Cofiwch sut y daethant i’r adwy yn ystod y pandemig, ac maent yn parhau i wneud hynny. Pan ddechreuodd pobl fod yn ofnus ynglŷn â mynd i mewn i archfarchnadoedd, roedd ein ffermwyr yno, gyda'n cigyddion, yn danfon bwyd lle roedd ei angen, ac ni ellir anwybyddu hynny. Yn syml, nid yw dilyn polisi sy'n arwain at grebachiad ffermio a chynhyrchiant bwyd yng Nghymru yn rhywbeth cyfrifol i'r Llywodraeth hon ei wneud ar sail fyd-eang, a dyna'r teimlad hyd yn hyn. Felly, Weinidog, yn y cyd-destun hwn, pam mai dwy waith yn unig y mae’r Papur Gwyn yn crybwyll diogelwch bwyd, heb roi unrhyw ystyriaeth yn ôl pob golwg i’r angen i gynnal a gwella lefelau cynhyrchu bwyd yng Nghymru?

Felly, cawsom yr ymgynghoriad cyntaf yn ôl yn 2018 a’r ail un y llynedd, yn 2019. Unwaith eto, rwy’n synnu nad ydych yn teimlo y bu newid yng nghywair yr iaith na’r argymhellion a gyflwynwyd, oherwydd mae'n amlwg fod hynny wedi digwydd. Felly, hoffwn ofyn i chi fynd yn ôl i edrych ar y ddau ymgynghoriad blaenorol, dim ond er mwyn gweld hynny.

Mae ein cynnig i gyflwyno cynllun ffermio cynaliadwy yn rhoi gwerth teilwng ar y canlyniadau amgylcheddol y mae ein ffermwyr yn eu cynhyrchu. Nid ydynt yn cael eu gwobrwyo am hynny ar hyn o bryd. Mae cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn sicr yn ganolog iddo hefyd, ac roedd hynny ar gais penodol yr ymgynghoriad cyntaf a gawsom, lle cawsom dros 12,000 o ymatebion. Felly, mae dweud nad ydym wedi gwrando ar bobl a roddodd amser i ymateb yn gwbl anghywir yn fy marn i.

Mae rhai wedi galw am status quo, ond rwy'n credu, fel y—. Yn sicr, yn yr ymgynghoriad cyntaf, roedd pobl yn dweud eu bod yn awyddus i gael status quo. Ond os siaradwch â’r rhan fwyaf o ffermwyr, byddant yn dweud nad yw'r polisi amaethyddol cyffredin wedi galluogi'r sector i fod yn wydn nac i oresgyn yr heriau amgylcheddol sy'n codi o'r argyfwng hinsawdd, fel rwy'n dweud. Cytunaf yn llwyr â chi fod ein sector amaethyddol, a'n ffermwyr, wedi bod ar flaen y gad yn sicrhau bod pob un ohonom yn cael ein bwydo. Nid oes unrhyw un wedi mynd heb fwyd yng Nghymru, ac wrth gwrs, roeddent yn rhan o hynny.

Felly, ymgynghoriad yw hwn eto, felly os oes gan unrhyw un syniadau pellach, yn amlwg, rydym yn gobeithio clywed llawer ganddynt. Rydym yn mynd i weithio'n agos iawn gyda'r diwydiant a chyda'n ffermwyr i ddatblygu manylion y cynllun. Ac rwyf wedi dweud yn glir iawn na fyddwn yn gwneud unrhyw newidiadau hyd nes y gallwn ddangos bod y cynllun newydd wedi'i gynllunio'n addas.

Fe sonioch chi am gaffael, ac rwy’n cytuno’n llwyr â chi fod hwnnw’n gyfle pellach. A'r diogelwch bwyd hwnnw y mae pob un ohonom yn poeni amdano, rwy'n sicr yn cael trafodaethau gyda fy swyddogion cyfatebol ar hyn o bryd, gan na fyddai gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn gwneud unrhyw beth i helpu i ddiogelu ein cyflenwad bwyd.

Diolch unwaith eto. Weinidog, wrth ymdrin â'r safonau gofynnol cenedlaethol ar gyfer amaethyddiaeth, dywed eich Papur Gwyn:

‘Bydd ymgynghoriad manylach ar y Safonau Gofynnol Cenedlaethol yn rhan o’r is-ddeddfwriaeth hon.’

Felly, ceir teimlad eich bod, unwaith eto, yn gadael y manylion tan yn ddiweddarach. Nawr, o ystyried eich bod yn bwriadu gwneud y rhain mor eang â phosibl, gan gyfuno rheoliadau ar barthau perygl nitradau a deddfwriaeth iechyd a lles anifeiliaid o'i fewn, mae rhanddeiliaid wedi dweud eu bod yn credu y bydd amseriad y cyhoeddiad yn ei gwneud yn anoddach i ffermwyr gymryd rhan weithredol, a'u bod yn teimlo nad yw'r papur hwn yn adlewyrchu lefel gyson eu hymgysylltiad â chi mewn ymgynghoriadau blaenorol.

Gadewch i mi eich atgoffa, pan fydd ein ffermwyr gweithgar yn ymateb i ymgynghoriadau, fod llawer o'u hamser a'u hegni yn mynd i mewn i hynny, felly mae'n rhaid i'r ddogfen hon, ac unrhyw Fil yn y dyfodol, adlewyrchu eu barn. Felly, gan fy mod wedi codi pryderon gyda chi ynglŷn ag ymgysylltu o'r blaen, a allwch roi rhywfaint o sicrwydd i'r Siambr hon y bydd amser digonol yn cael ei roi i ffermwyr graffu ar y cynigion hyn gyda dyddiad targed ar gyfer darparu’r eglurder pellach hwn? Oherwydd, yn syml iawn, fel rydych wedi’i nodi'n gwbl gywir, rydym yng nghanol COVID o hyd, rydym mewn argyfwng hinsawdd, a chyda holl drafodaethau a pharatoadau Brexit ar ddechrau’r flwyddyn, mae'n mynd i fod yn anodd iawn—[Torri ar draws.] Ni chredaf fod angen unrhyw help ar y Gweinidog, Joyce. [Torri ar draws.]

Arhoswch funud, nid sgwrs rhwng y ddwy ohonoch yw hon. Parhewch, Janet Finch-Saunders.

Ychydig iawn o amser a fydd ar gael, unwaith eto, i ffermwyr ymgysylltu os ydynt yn teimlo nad oes unrhyw un yn gwrando arnynt. Felly, y cyfan rwy'n ei wneud yw erfyn arnoch, unwaith eto, ar ôl blwyddyn sydd wedi bod yn erchyll i bob un ohonom, i wrando ar y ffermwyr ac i sicrhau mai ein cynhyrchwyr bwyd a'n ffermwyr yw'r rhan fwyaf canolog o unrhyw Fil amaethyddol yn y dyfodol. Diolch.

Mae Janet Finch-Saunders yn ein hatgoffa ein bod yng nghanol storm berffaith; ni allwn gytuno mwy â chi ar hynny. Ond rwyf bob amser wedi sicrhau bod y ffermwyr a'n cynhyrchwyr bwyd yn rhan gwbl ganolog o hyn. Rwyf wedi gwrando arnynt bob amser. Rwyf wedi ymgysylltu â hwy bob amser. Credaf y byddech yn ei chael hi’n anodd dod o hyd i ffermwr a fyddai'n dweud yn wahanol.

Fe gyfeirioch chi at y safonau gofynnol cenedlaethol mewn perthynas â rheoliadau, ac un o'r cwynion cyntaf a gefais pan ddeuthum i'r portffolio hwn bedair blynedd yn ôl oedd bod y rheoliadau'n rhy gymhleth, nad oedd y rheoliadau hynny mewn un man, eu bod mewn gwahanol rannau o ddeddfwriaeth. Mae hwn yn gynnig i ddod â phopeth ynghyd mewn un ddeddf. Hefyd, mae gennych y gwaith o orfodi rheoliadau amaethyddol, sydd, mewn gwirionedd, yn canolbwyntio'n helaeth ar hyn o bryd ar gynlluniau taliadau'r PAC. A’r tu hwnt i'r cynlluniau hynny, mae’n ymwneud ag erlyniadau troseddol. Mae'n gam mawr iawn o hynny i erlyniadau troseddol. Nid wyf am droseddoli ein ffermwyr, a chredaf fod angen opsiynau cymesur arnom ar gyfer gorfodi mewn perthynas â throseddau llai difrifol. Felly, dyna'r cynllun gyda'r safonau gofynnol cenedlaethol. Ond unwaith eto, mae'n ymgynghoriad 12 wythnos.

Ac un o'r rhesymau—. Credwch fi, y tîm o swyddogion sydd wedi gweithio ar hyn, fe wnaethant chwarae rhan fawr iawn ar ddechrau’r ymateb i COVID-19 ar ran Llywodraeth Cymru. Roeddent yn gwybod fy mod yn dymuno cyflwyno’r Papur Gwyn hwn erbyn diwedd y flwyddyn: (1) fe wnes i ei addo, a (2) er mwyn cael y 12 wythnos lawn o ymgynghori, a dyna un o'r rhesymau dros ei gyflwyno nawr, ac rwy’n talu teyrnged i'r gwaith caled y maent wedi'i wneud i alluogi hynny i ddigwydd.

Dylai pobl feddwl yn galed am yr ymrwymiad sydd ynghlwm wrth fod yn berchen ar anifail anwes. Mae'n bwysig fod darpar berchnogion anifeiliaid anwes newydd yn sicrhau eu bod yn prynu’r anifail mewn modd cyfrifol. Am y rheswm hwn, rydym wedi ail-lansio ein hymgyrch #ArosAtalAmddiffyn a byddwn yn parhau i gyhoeddi negeseuon cryf ar hyn yn y dyfodol.

Diolch. Yn ystod mis cyntaf y cyfyngiadau symud, cynyddodd nifer y chwiliadau ar-lein am gŵn a chathod bach 120 y cant yn ôl Dogs Trust. Ac mae’r cynnydd hwnnw yng ngwerthiant cŵn a chathod bach, yn ôl adroddiad gan Gartref Cŵn Battersea, wedi arwain at gynnydd o 94 y cant mewn mewnforion cyfreithiol o dramor i ateb y galw. Yn anffodus, yn ôl yr elusen, mae'r cynnydd hwn yn debygol o nodi cynnydd ym masnach anghyfreithlon smyglo cŵn a chathod bach ar draws ffiniau gwledydd hefyd. Bydd llawer ohonynt yn cael eu gwerthu drwy drydydd partïon ar wefannau ar-lein fel Facebook a Gumtree, er enghraifft.

Ym mis Hydref, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y byddant yn cyflwyno deddfwriaeth a fydd yn gwneud gwerthu cŵn a chathod bach gan drydydd parti yn anghyfreithlon yng Nghymru, ac rydym yn ei galw’n gyfraith Lucy. Mae'n ddeddfwriaeth bwysig a'r gobaith yw y bydd yn cael gwared ar y bridwyr diegwyddor nad oes ganddynt fawr o barch at les anifeiliaid. Felly, Weinidog, a allwch roi amserlen glir i ni ar gyfer pa bryd rydych yn bwriadu rhoi’r ddeddf a elwir yn gyfraith Lucy ar waith yng Nghymru?

Felly, fel y soniais, rwy’n credu, wrth Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf—ac mae'r prif swyddog milfeddygol yn wirioneddol awyddus i mi bwysleisio'r pwynt hwn—rydym yn mynd y tu hwnt i gyfraith Lucy, ac mae’n ymwneud â gwerthiannau gan drydydd partïon. Felly, bydd hyn yn cael ei gyflwyno cyn diwedd tymor y Senedd hon. Ni allaf roi union amserlen i chi, ond fel y dywedaf, dim ond tri, pedwar mis sydd gennym bellach i'n galluogi i wneud hyn. Ac er gwaethaf yr holl alwadau eraill ar amser y tîm, rydym ar y trywydd iawn gyda'n deddfwriaeth ar werthu gan drydydd partïon.

Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud lawer gwaith, Joyce, na fydd y ddeddfwriaeth ar ei phen ei hun yn gwneud popeth y byddem am iddi ei gwneud, a dyna pam y cawsom brosiect gorfodaeth bridio cŵn ar gyfer awdurdodau lleol hefyd. Gwnaethom ei ariannu, a buom yn gweithio'n agos iawn gyda'n hawdurdodau lleol. Lywydd, hoffwn atgoffa pobl ein bod, yn anffodus, yn gwybod bod y Nadolig yn draddodiadol yn gyfnod pan fydd pobl yn prynu cŵn a chathod bach ar fympwy. Soniais am ymgyrch #ArosAtalAmddiffyn ar y cyfryngau cymdeithasol. Rydym wedi’i hail-lansio. Fe wnaethom ni hynny y llynedd cyn y Nadolig, ac rydym wedi ail-lansio’r ymgyrch yr wythnos hon i atgoffa pobl.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn nodi’r blaenoriaethau ar gyfer Cymru gyfan drwy'r polisi adnoddau naturiol. Mae datganiad ardal de-ddwyrain Cymru, a gyhoeddwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru, yn amlinellu'r heriau a'r cyfleoedd allweddol i reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy yn yr ardal, ac mae hynny'n cynnwys Torfaen.

Diolch, Weinidog. Mae SL Recycling Ltd wedi bod yn gweithredu safle llosgi gwastraff ar hen safle llosgydd Shanks mewn ardal breswyl yn y Dafarn Newydd yn fy etholaeth. Rhoddwyd caniatâd iddynt gan CNC fisoedd lawer yn ôl, er mai nawr y mae'r cwmni'n gwneud cais am ganiatâd cynllunio gan yr awdurdod lleol. Ers iddynt ddechrau gweithredu, rwyf wedi derbyn nifer fawr o gwynion gan drigolion lleol yr effeithir arnynt gan niwsans sŵn a phethau eraill fel drewdod. Bu'n rhaid i fy awdurdod lleol, sydd eisoes o dan bwysau, fynd i’r afael â’r materion hynny, gan nad yw CNC yn gallu bod yn ddigon ymatebol. A ydych yn rhannu fy mhryder, Weinidog, am y datgysylltiad amlwg rhwng gweithrediad CNC a fy awdurdod lleol? A wnewch chi godi hyn gyda CNC, gyda golwg ar sicrhau na fydd y datgysylltiad hwn yn parhau yn y dyfodol? Diolch.

Diolch. Rwy'n bryderus iawn wrth glywed hyn, ac rwy'n sicr yn rhannu eich pryderon, oherwydd yn amlwg, mae cynllunio a thrwyddedu amgylcheddol yn gyfundrefnau sy’n ategu ei gilydd. Mae'r caniatâd cynllunio yn penderfynu a yw'r datblygiad yn ddefnydd tir derbyniol, er enghraifft, ac mae'n gwbl iawn fod y cwynion wedi mynd i'r awdurdod lleol yn y lle cyntaf, ond rwy’n sicr yn fwy na pharod i godi hyn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn fy nghyfarfodydd misol rheolaidd, ac fe ysgrifennaf at yr Aelod wedyn i nodi beth yn union yw eich pryderon. Yn amlwg, nid yw trwydded amgylcheddol gan CNC yn dileu'r gofyniad y dylai fod gan safle ganiatâd cynllunio priodol. Felly, gofynnaf unwaith eto i CNC ymgynghori â'r awdurdod lleol a sicrhau bod popeth yn ei le.

Bron i 10 mlynedd yn ôl, pennwyd targed gan Lywodraeth Cymru i blannu 5,000 hectar o goetir newydd bob blwyddyn tan 2030. Fodd bynnag, yn y pum mlynedd diwethaf, 300 hectar yn unig yw'r ffigur cyfartalog ar gyfer coetir newydd a blannwyd. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod methiant Llywodraeth Cymru i gyflawni ei tharged ei hun yn rhwystro ei gallu i gyflawni ei nodau newid hinsawdd? A pha gamau y bydd yn eu cymryd i annog plannu mwy o goed yn Nhorfaen a ledled Cymru?

Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud lawer gwaith nad ydym wedi plannu digon o goed, yn sicr, a dyna pam rydym wedi cyflwyno sawl menter yn ystod y 12 mis diwethaf, yn enwedig y brif fenter, sef y fforest genedlaethol, a bydd hynny'n creu ardaloedd o goetir newydd i’n helpu i adfer a chynnal rhai o'n coetiroedd hynafol digymar, a hefyd i sicrhau ein bod yn plannu mwy o goed i'n helpu i liniaru’r newid yn yr hinsawdd. Unwaith eto, byddwch wedi clywed fy atebion cynharach mewn perthynas â’r Papur Gwyn ar amaethyddiaeth a gyhoeddwyd heddiw, ac yn hwnnw, fe welwch y cynllun i blannu mwy o goed. Ond rwyf wedi dweud bob amser fod angen i ni weithio gyda'n ffermwyr, gyda'n rheolwyr tir, gyda CNC i sicrhau ein bod yn cynyddu nifer y coed rydym yn eu plannu yn sylweddol.

Diolch. Drwy gydol pandemig COVID-19, rydym wedi cyhoeddi canllawiau, gan weithio gyda'r proffesiwn milfeddygol a grwpiau lles anifeiliaid anwes presennol ac wedi sefydlu ein grŵp iechyd a lles anifeiliaid fferm ein hunain i ystyried effaith COVID-19 ar les anifeiliaid yn benodol. Mae hyrwyddo safonau lles anifeiliaid uchel yn parhau i fod yn flaenoriaeth, er gwaethaf yr heriau y mae pob un ohonom yn eu hwynebu.

Diolch, Weinidog. Yn ystod pandemig COVID-19, wrth gwrs, rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am gŵn bach a’u gwerthiant o amrywiol ffynonellau. Nawr, mae chwiliadau Google yn y DU am gŵn bach ger fy nghartref i wedi cynyddu fwy na chwe gwaith, ac mae nifer y trwyddedau a roddwyd ar gyfer mewnforio cŵn yn fasnachol wedi mwy na dyblu o’i gymharu â'r cyfnod rhwng mis Mehefin a mis Awst 2019, i 12,733 yn yr un cyfnod o dri mis eleni. Felly, mae pryder difrifol ein bod yn eistedd ar fom amser mewn perthynas â lles anifeiliaid. Mae’n anghredadwy fod trwyddedau i fewnforio cŵn a chŵn bach wedi dyblu yn y ffordd honno, pan welwch faint o gŵn crwydr sydd i’w cael, faint o gŵn gadawedig sy'n aros am gartrefi parhaol. Felly, gallai fod cynnydd sylweddol yn niferoedd anifeiliaid gadawedig wrth i ganlyniadau economaidd pellach y coronafeirws gael eu gwireddu. Felly, mae'n deg dweud bod yn rhaid i'n canolfannau achub fod yn barod. Fodd bynnag, mae nifer y cyfleoedd i godi arian wedi lleihau'n sylweddol, a dangosodd arolwg o aelodau Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru fod 71 y cant o sefydliadau'n galw am ryddhau grantiau ar gyfer canolfannau achub—mae hynny’n nifer sylweddol o bobl sydd angen help i ofalu am y cŵn hyn sydd mewn trafferthion enbyd. Felly, a wnewch chi ystyried darparu rhywfaint o arian ar ryw bwynt i gynorthwyo'r canolfannau achub os gallant brofi, er y grantiau y gallent fod wedi'u cael o ffynonellau eraill, y gallech helpu mewn rhyw ffordd? Diolch.

Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn. Fe godoch chi’r mater hwn pan fûm gerbron y pwyllgor ddydd Iau diwethaf, a dywedodd y prif swyddog milfeddygol a minnau nad ydym wedi gweld cynnydd yn nifer yr anifeiliaid gadawedig. Ond efallai ei bod yn rhy gynnar oherwydd yn amlwg, efallai fod pobl yn gweithio gartref, a heb fynd yn ôl i'r gwaith, ac os ydynt wedi cael ci neu gi bach yn ystod y cyfnod hwnnw, efallai ei bod braidd yn gynnar i asesu hynny, ond rydym yn cadw llygad ar hynny.

Credaf i mi grybwyll yr wythnos diwethaf hefyd fod y gronfa cadernid economaidd, sy'n unigryw i Gymru ac sy'n cefnogi busnesau, ar gael i rai o'r canolfannau y cyfeirioch chi atynt wneud cais iddi am gyllid. Yn amlwg, mae'n rhywbeth rydym yn cadw llygad arno, ac wrth i'r pandemig fynd rhagddo ac wrth i ni ddod allan o hyn a gweld pobl yn dychwelyd i'r gwaith ac ati, bydd yn rhaid i ni gadw llygad ar y sefyllfa, fel rwy'n dweud. Ond yn sicr, nid ydym yn gweld y lefelau o anifeiliaid gadawedig y credaf i chi gyfeirio atynt.

Mae nifer o bobl wedi prynu anifeiliaid anwes am y tro cyntaf gan eu bod yn gweithio gartref oherwydd COVID, ac maent yn teimlo bod ganddynt amser i ofalu amdanynt. A ddylid cynnig hyfforddiant mewn lles anifeiliaid i bobl sy'n prynu eu hanifail anwes cyntaf, oherwydd, a dweud y gwir, pe bawn yn prynu cwningen, ni fyddai syniad gennyf beth i'w wneud â hi?

Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn, ac ni fyddwn yn dweud bod hyn yn ymwneud â’r anifail anwes cyntaf yn unig; credaf y dylai fod yn berthnasol i unrhyw un sy’n prynu anifail anwes, oherwydd, fel y dywedwch, mae pobl weithiau’n prynu cwningod neu gŵn ac ati. Ond mae gennym hyfforddiant priodol ar gael. Mewn perthynas â chŵn, gwn fod gennym brosiect bridio cŵn yr awdurdodau lleol. Mae hwnnw’n edrych ar welliannau mewn perthynas â chynlluniau cymdeithasoli sy'n cael eu rhoi ar waith mewn safleoedd bridio cŵn trwyddedig, a chredaf fod hwnnw’n gam cyntaf, wrth hyfforddi cŵn bach i sicrhau eu bod yn anifeiliaid anwes da i deuluoedd.

Mae'r pandemig wedi effeithio ar bob sector, ac nid yw'r economi wledig yn wahanol. Ym mis Medi, ymrwymais £106 miliwn i gefnogi'r economi wledig dros y tair blynedd nesaf. Rydym yn asesu effeithiau'r pandemig yn barhaus ac rydym wedi ymateb mewn modd pendant.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Heb os, mae'r pandemig COVID wedi taro’r economi wledig yn galed, a bydd yn parhau i wneud hynny am beth amser i ddod. Un nodwedd gywilyddus o'r economi wledig yng Nghymru yw ffermio cŵn bach. Mae gweinidogion o wledydd eraill wedi bod yn ddigon penderfynol i wahardd gwerthiannau cŵn bach gan drydydd partïon, ac mae eich datganiad diweddaraf ar y mater hwn yn nodi y byddai gwaharddiad yn cael ei roi ar waith cyn diwedd tymor y senedd hon. Fodd bynnag, nid ydych wedi dweud pryd, ac nid ydych wedi dweud pam eich bod yn parhau i adael i anifeiliaid ddioddef yn y cyfamser. Mae'r ddeddfwriaeth dan sylw yn syml, a gellid ei hatgynhyrchu o ddeddfwriaeth gwledydd eraill y DU sydd wedi dangos mwy o ofal am les anifeiliaid na'r Llywodraeth hon ac sydd eisoes wedi cyflwyno gwaharddiadau. Mae eich Llywodraeth wedi dod o hyd i amser i roi'r bleidlais i garcharorion, ond nid yw wedi dod o hyd i amser i wahardd gwerthiannau gan drydydd parti sy'n bwydo'r diwydiant ffermio cŵn bach. Felly, Weinidog, pam eich bod yn gohirio'r gwaharddiad ar y busnes creulon hwn? Ai oherwydd eich bod, yn yr hinsawdd economaidd sydd ohoni, yn ceisio diogelu elw unrhyw fusnes nad yw'r cyfyngiadau COVID wedi peri iddynt fynd i'r wal, hyd yn oed os yw'r busnes hwnnw'n gwneud elw o ddioddefaint?

Nid oedd Michelle Brown yn gwrando ar fy ateb cynharach i Joyce Watson y byddwn yn cyflwyno’r ddeddfwriaeth, sy’n mynd y tu hwnt i gyfraith Lucy, erbyn diwedd tymor y Senedd hon, h.y. mis Ebrill. Felly, os na chlywodd hynny, wel, rwyf newydd ei ailadrodd iddi.

Gwyddom y gall materion iechyd meddwl fod yn guddiedig yn aml, yn enwedig yn ardaloedd mwy gwledig Cymru, ac yn aml iawn tan ei bod hi'n rhy hwyr, gwaetha'r modd. Mae'r pandemig wedi ychwanegu haen arall nawr at y mathau niferus o straen a phwysau sy'n wynebu busnesau a ffermwyr, er enghraifft, yn yr ardaloedd gwledig. Pa asesiad rydych wedi'i wneud, a pha drafodaethau rydych wedi'u cael gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ymdrin â materion iechyd meddwl i asesu'r heriau sy'n wynebu busnesau a ffermwyr a phobl yn yr economi wledig, a pha gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei rhoi i fusnesau yn yr ardaloedd hynny ar yr adeg anodd hon i sicrhau bod y baich yn cael ei ysgwyddo gan y Llywodraeth i’r graddau mwyaf posibl ar gyfer y rheini yr effeithir arnynt?

Mae Nick Ramsay yn nodi pwynt pwysig iawn. Mae'n ymwneud â chydbwysedd y niwed y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, ac rydym yn amlwg wedi gweld lefelau iechyd meddwl gwael yn cynyddu'n sylweddol yn ystod y pandemig hwn. Mewn perthynas â'r sector gwledig a'r sector amaethyddol, rydym wedi cyflwyno cynlluniau penodol i helpu ein sector amaethyddol. Rydym wedi sefydlu grŵp o'r holl elusennau sy'n gweithio yn y maes hwn. Mynychais sawl cyfarfod, yn enwedig dros yr haf a'r gwanwyn, pan oedd y pandemig ar ei waethaf, i sicrhau bod yr elusennau a'r sefydliadau hynny'n cydweithio'n agos iawn fel y gallai ffermwyr gael mynediad at y cyllid hwnnw. Fe wnaethom hefyd gyflwyno cynllun a oedd wrthi’n cael ei ddatblygu, ond fe wnaethom ei gyflwyno’n gynharach, cynllun o'r enw FarmWell, lle gall pobl gael mynediad at gymorth cyflym iawn, i weithio gyda sefydliadau, mewn perthynas â gwell iechyd meddwl. Rwyf wedi cael trafodaethau ynglŷn â hyn gyda fy nghyd-Aelod, Eluned Morgan, a chyn hynny, gyda’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i sicrhau ein bod yn cyrraedd cymaint o bobl â phosibl, ac rwy'n talu teyrnged i’r elusennau yn y sector amaethyddol sydd wedi darparu cymaint o gefnogaeth dros y naw mis diwethaf.

Mae COVID-19 yn amlwg yn effeithio ar ein heconomi wledig a bydd yn parhau i wneud hynny am beth amser i ddod, ond a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa asesiad y mae wedi'i wneud o effaith ychwanegol gadael yr UE ar yr economi wledig a chymunedau drwy golli cymorth amaethyddol a chymorth datblygu gwledig, colli rhaglenni cymdeithasol a rhaglenni seilwaith a ariennir gan yr UE, fel band eang, a heb i Lywodraeth y DU gadw at ei haddewidion i ddarparu cyllid yn lle’r cronfeydd hyn a throsglwyddo'r cronfeydd hynny yn ôl i Gymru o dan ein pwerau datganoledig, ac mae'n rhaid i mi ddweud, heb i Boris Johnson allu sicrhau cytundeb masnach Brexit parod i’w bobi bondigrybwyll, gan wneud tro gwael iawn, felly, â ffermwyr Cymru? A fyddai’n cytuno, ni waeth pa ochr i'r ddadl Brexit roeddech arni'n wreiddiol, fod pwyntiau y gall pawb gytuno arnynt bellach: fod addewidion Brexit yn ffug, a bod pobl Cymru wedi cael eu twyllo gan Boris Johnson a chan gefnogwyr amrywiol Farage? Maent wedi gwneud tro gwael iawn â Chymru, ac mae angen iddynt gydnabod nawr mai hwy sy'n gyfrifol am y llanast hwn.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac yn sicr, mae’r methiant i ddarparu cyllid amaethyddol llawn yn lle cyllid yr UE yn amlwg yn rhywbeth sy'n fy ngwylltio'n fawr—dylai wylltio pob un ohonom. A dylai pob Aelod o'r Senedd hon fod yn dadlau dros Gymru i sicrhau ein bod yn cael yr arian hwnnw yn ôl i gefnogi ein sector amaethyddol. Ar hyn o bryd, mae Cymru yn elwa o dros £700 miliwn o ganlyniad i’n cyfranogiad mewn ystod o raglenni'r UE, ac mae'r mwyafrif helaeth o'r rheini'n sicr yn cefnogi ein heconomi a'n cymdeithas wledig. Byddwn yn parhau i ymladd am y cyllid hwnnw, ond mae’n rhaid i mi ddweud bod Llywodraeth y DU wedi bradychu'r Gymru wledig.

Tynnwyd cwestiwn 7 [OQ56031] yn ôl, felly cwestiwn 8, Rhianon Passmore. 

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu rhaglen Taclo Tipio Cymru, sy'n cael ei harwain gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae'r rhaglen yn parhau i gynorthwyo Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i fynd i'r afael â thipio anghyfreithlon. Mae hyn wedi cynnwys darparu offer gwyliadwriaeth, arwyddion a hyfforddiant. Mae gwaith yn mynd rhagddo i nodi atebion i atal tipio anghyfreithlon ar dir comin yn y rhanbarth hwn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae tipio anghyfreithlon yn costio cannoedd o filoedd o bunnoedd i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, gyda'r rhan fwyaf o’r sbwriel yn cael ei ddympio ar ddarnau o dir agored, fel y Twmbarlwm hanesyddol yn fy etholaeth i, Islwyn. Nid yn unig fod cost ariannol i'w thalu, ond mae cost aruthrol i dirweddau naturiol hardd Islwyn. Weinidog, yn gynharach eleni, ail-lansiodd Llywodraeth Cymru ei hymgyrch dyletswydd gofal i annog pobl i helpu i ddod â thipio anghyfreithlon i ben. Felly, sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo a grymuso Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ac awdurdodau lleol eraill i helpu i ymladd malltod tipio anghyfreithlon?

Mae Rhianon Passmore yn codi pwynt pwysig iawn. Mae'r rhan hon o Lywodraeth Cymru wedi dod yn ôl i fy mhortffolio yn ddiweddar, ac mae gennyf gryn ddiddordeb yn hyn gan y credaf, yn sicr yn ystod y pandemig, ein bod wedi gweld cynnydd nad ydym yn dymuno’i weld mewn tipio anghyfreithlon. Felly, rydym yn parhau i weithio'n agos gyda'r holl awdurdodau lleol fel y gallwn eu cefnogi gydag unrhyw fesurau a gyflwynir ganddynt i atal ac ymchwilio i achosion o dipio anghyfreithlon.

Credaf fod yr ymgyrch y cyfeirioch chi ati, ymgyrch Dyletswydd Gofal, wedi’i chroesawu’n fawr. Mae pecyn cymorth cyfathrebu, er enghraifft, ar gael i bob sefydliad partner ei ddefnyddio, ac mae hynny'n annog deiliaid tai i gael gwared ar eu gwastraff a'u hailgylchu mewn modd cyfrifol. Yn ddiweddar, rydym hefyd wedi dyfarnu cyllid drwy raglen cymunedau gwledig y rhaglen datblygu gwledig ar gyfer y prosiect cydweithredu ar y tiroedd comin sydd wedi’u lleoli'n rhannol yn eich etholaeth, rwy'n credu, ond yn sicr yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. A bydd rhan o'r prosiect hwnnw'n canolbwyntio ar fynd i'r afael â throseddau tirwedd, ac mae hynny'n cynnwys swyddog Taclo Tipio Cymru i weithio'n agos gyda’r gymdeithas cominwyr a chyngor Caerffili i fynd i'r afael â thipio anghyfreithlon.

Diolch. Mae awdurdodau lleol yn Nwyrain De Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol am atal halogi tir drwy'r drefn gynllunio, rheoleiddio diwydiannol neu weithredu deddfwriaeth tir halogedig. Roeddem yn arfer darparu cymorth drwy'r gronfa cyfalaf tir halogedig. Rydym hefyd yn ariannu hyfforddiant ar dir halogedig ar gyfer awdurdodau lleol a CNC.

Diolch, Weinidog. Rwyf wedi ysgrifennu atoch ar sawl achlysur mewn perthynas â gweithgareddau Bryn Group ger Gelligaer, sydd wedi halogi tir drwy roi plastig wedi'i ddarnio drwy'r pridd, ac sydd yn ôl pob golwg wedi bod yn taenu hadau glaswellt i guddio hynny. Nawr, mae cyngor Caerffili a CNC wedi dweud nad oes problem gyda'r safle, er gwaethaf yr holl dystiolaeth rwyf fi ac eraill wedi'i hanfon drwy fideo a ffotograffau. Rwyf fi'n bersonol wedi cerdded ar hyd y bwnd am ddwy awr a gallaf dystio i ba mor helaeth a dinistriol yw'r halogiad. Mewn ymateb i fy llythyr diweddaraf, Weinidog, rydych wedi dweud wrthyf y byddwch yn gofyn i CNC ymchwilio i'r mater hwn eto, ond rydych wedi dweud nad ydych o’r farn fod angen ymchwiliad annibynnol. A gaf fi erfyn arnoch, Weinidog, i ailystyried y penderfyniad hwnnw, i gadw'r drws ar agor i gynnal eich ymchwiliad eich hun i'r halogiad cyn i'r holl dystiolaeth gael ei chelu'n ddwfn yn y pridd fel problem i genedlaethau'r dyfodol orfod ymdrin â hi? Rwyf wedi dweud wrthych o'r blaen fy mod yn poeni y gallai'r plastig fod yn mynd i mewn i'r gadwyn fwyd drwy silwair. Nid yw hon yn broblem sy'n mynd i ddiflannu, felly a wnewch chi fy sicrhau i, a'r preswylwyr sy'n byw gerllaw, eich bod yn mynd i roi sylw agos iawn i hyn?

Gallaf dawelu meddwl yr Aelod fy mod o ddifrif yn ei gylch. Rwyf wedi'i godi gyda CNC. Ni allaf gofio yr eiliad hon a ydynt wedi dod yn ôl ataf ar hynny, ond byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd hynny pan fyddaf yn dychwelyd i'r swyddfa ac fe ysgrifennaf at yr Aelod eto.FootnoteLink

Diolch i'r Gweinidog. 

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Siân Gwenllian.

Fel y gŵyr yr Aelod, mae hwn yn un o nifer o faterion sy'n cael eu hystyried gan y gweithgor trawsbleidiol, a hefyd yn cael eu hystyried gan swyddogion, yn gysylltiedig â phryderon ynghylch ail gartrefi mewn rhai cymunedau. Byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r grŵp trawsbleidiol yn y flwyddyn newydd.

Mae Cyngor Gwynedd wedi cyhoeddi cynllun tai newydd i'r sir efo chyllideb o bron i £80 miliwn. Pwrpas y cynllun ydy ymateb i'r argyfwng cynyddol sydd yna yn y maes tai yng Ngwynedd, gan roi'r pwyslais ar gartrefi i bobl leol, pobl sydd mewn angen, a buddsoddi yn y stoc tai lleol i'r dyfodol. Ond fel cam arall i ymateb i'r argyfwng, mae Plaid Cymru am weld pob uned wyliau tymor byr yn sicrhau trwydded cyn dechrau gosod, a sicrhau caniatâd cynllunio mewn rhai ardaloedd. Mae'r Alban ar fin cael y pwerau hynny drwy eu trosglwyddo nhw i'r awdurdodau lleol. Ydych chi'n cytuno efo fi bod angen cynllun tebyg yma yng Nghymru i atal colli mwy o'r stoc tai o ddwylo lleol? Mae Cyngor Gwynedd wedi canfod bod 92 y cant o bobl Abersoch wedi cael eu prisio allan o'r farchnad dai.

Fe fyddwch yn gwybod y byddwn yn monitro effeithiau newidiadau a wnaed i ddeddfwriaeth sylfaenol yn yr Alban drwy Ddeddf Cynllunio (Yr Alban) 2019, sy'n ei gwneud yn ofynnol i gofrestru pob eiddo gosod tymor byr ac sy'n caniatáu i awdurdod cynllunio ddynodi ardal gyfan neu ran ohoni fel ardal rheoli eiddo gosod tymor byr. Mewn ardaloedd dynodedig—fel y gwyddoch, mae'n siŵr—byddai defnyddio'r tŷ annedd ar gyfer gosod tymor byr yn newid defnydd sylweddol. Ond rydym yn deall nad yw'r prosesau sy'n gysylltiedig â'r newidiadau hyn yn dod i rym yn llawn tan 2024, ac felly nid ydynt yn ateb cyflym o bell ffordd.

Roeddwn hefyd yn ymwybodol iawn fod pwyllgor craffu Cyngor Gwynedd wedi'i drefnu i gyfarfod ar 10 Rhagfyr i edrych ar bapur ymchwil rydych newydd gyfeirio ato—rwy'n credu mai dyna'r papur rydych newydd gyfeirio ato, 'Rheoli'r defnydd o dai fel cartrefi gwyliau'—ac rydym yn awyddus iawn i weithio gyda hwy ar yr argymhellion a gyflwynwyd ganddynt, ond mae hwnnw at ei gilydd yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru yn hytrach na'r awdurdod lleol wneud pethau, a bydd hynny i gyd yn cynnwys rhyw fath o ddeddfwriaeth sylfaenol. Ond rydym yn hapus iawn i edrych ar hynny fel rhan o'r gweithgor trawsbleidiol hefyd.

Rwy'n hapus iawn i edrych gyda Gwynedd ar adolygu nifer o faterion eraill y gallai'r awdurdod lleol eu gwneud ac rydym yn awyddus i ddatblygu'r hyn y gellir ei wneud heb ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol. Bydd Siân yn ymwybodol—yn ogystal â'r holl Aelodau eraill o'r Senedd—o'r anhawster i gael unrhyw ddeddfwriaeth drwodd yn ystod y Senedd hon nawr o ganlyniad i bwysau ar adnoddau yn sgil COVID-19, Brexit a diffyg amser. Ond rwy'n hapus iawn i edrych gyda'r grŵp trawsbleidiol ar argymhellion yr adroddiad yng Ngwynedd. Rwyf yr un mor awyddus â hithau i wneud rhywbeth am anawsterau cynyddol rhannau o Gymru lle—wyddoch chi, maent yn hardd iawn, onid ydynt? Felly, mae mwy a mwy o bobl am ddod i fyw yno neu i aros yno ar sail fwy hirdymor.

Wedi dweud hynny, wrth gwrs ein bod am sicrhau bod y diwydiant twristiaeth, sy'n bwysig iawn i Gymru, hefyd yn wydn ac yn gynaliadwy, yn enwedig ar ôl yr ergydion y maent i gyd wedi'u cael eleni. Felly, mae'n fater o gydbwysedd fel bob amser, ond rwy'n derbyn yn llwyr fod gan Wynedd yn arbennig broblem wirioneddol gyda nifer y bobl sy'n dod i mewn i'r sir i chwilio am wyliau hyfryd.

Rydym yn gwerthfawrogi ac yn parhau i ddarparu ystod o gymorth i gymuned ein lluoedd arfog. Mae adroddiad blynyddol y lluoedd arfog, a osodwyd gerbron y Senedd ar 30 Medi 2020, yn nodi'n fanwl y cymorth cynhwysfawr a ddarparwn i gyn-filwyr yng Nghymru.

Diolch, Weinidog. Mae Hyb Cyn-filwyr Casnewydd yn grŵp cymorth cymdeithasol sy'n ceisio sicrhau nad yw cyn-filwyr yn teimlo wedi'u hynysu ac yn rhoi lle iddynt gymdeithasu a gwneud ffrindiau newydd. Yn ogystal â chynnig cymorth a gweithgareddau i gyn-filwyr a'u teuluoedd, gan gynnwys gwasanaeth dosbarthu prydau am ddim i'r rhai sy'n dioddef o salwch, maent yn cysylltu â sefydliadau lleol a chenedlaethol eraill i sicrhau bod eu haelodau'n gallu cael gafael ar y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt. Maent yn awyddus iawn i'r hyb gefnogi cyn-filwyr a'u teuluoedd hefyd. Maent wedi cysylltu'n ddiweddar â Rygbi'r Dreigiau a'u cenhadaeth yw gwneud Casnewydd yn un o'r lleoedd gorau ar gyfer cefnogi cyn-filwyr yn y DU.

Wrth siarad â rhai o'r cyn-filwyr pan ymwelais â'r sesiwn galw heibio ddydd Iau, mae'r gwaith y maent yn ei wneud yn rhyfeddol, ac yn angenrheidiol iawn, yn anffodus. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r anawsterau y mae milwyr yn eu hwynebu pan fyddant yn dychwelyd o wasanaeth gweithredol, ac er bod geiriau cynnes i'w croesawu, mae cyn-filwyr a'u teuluoedd eisiau ac angen gweld cefnogaeth mewn ffyrdd ymarferol. Mae'r cymorth a gynigir gan yr hyb wedi'i deilwra i anghenion y defnyddwyr, ac mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Mae'r hyb yn sefydliad elusennol sy'n dibynnu ar roddion, felly a wnaiff y Gweinidog edrych yn fanwl ar waith rhagorol Hyb Cyn-filwyr Casnewydd a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gefnogi ein cyn-filwyr a'u teuluoedd yn ein cymunedau?

A gaf fi ddiolch i Jayne Bryant am rannu ei hymweliad diweddar a'r gwaith rhagorol a gwerthfawr iawn y mae Hyb Cyn-filwyr Casnewydd yn ei wneud? Fe sonioch chi am bwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth hefyd, a'r gefnogaeth a arweinir gan gymheiriaid y gwyddom ei bod yn gwneud gwahaniaeth mawr, ac mae'n ffordd y gallwn wneud popeth rydym yn gallu ei wneud ac angen ei wneud i gefnogi'r rhai sydd wedi gwasanaethu a'n cyn-filwyr yng Nghymru. Un o'r pethau y byddwn yn ei ddweud mewn gwirionedd yw ein bod wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi ac adeiladu ar y gefnogaeth honno i'r rhai sydd wedi gwasanaethu yng Nghymru, ac mewn gwirionedd yr ymarfer cwmpasu a gynhaliwyd y llynedd i nodi'r meysydd lle gallai fod angen inni adeiladu ar gymorth a'i gryfhau o bosibl—gwn fod Canolfan Cyn-filwyr Casnewydd wedi cymryd rhan yn hynny, a hefyd eu bod yn gweithio'n agos ac yn cael eu cefnogi gan swyddogion cyswllt y lluoedd arfog a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Ond rwy'n hapus iawn i barhau â'r sgwrs gyda'r Aelod os hoffai ysgrifennu ataf am waith yr hyb, i weld sut y gallwn sicrhau eu bod yn cyd-gysylltu'n dda â'r gwaith rydym yn ei wneud ar draws y Llywodraeth, a grŵp arbenigol y lluoedd arfog hefyd.

Diolch i chi, Weinidog. Hoffwn innau hefyd longyfarch a diolch i Hyb Cyn-filwyr Casnewydd. Maent yn gwneud gwaith gwych. Mae elusennau sy'n cefnogi cyn-filwyr wedi cael eu taro'n galed gan y pandemig coronafeirws, ac rwy'n meddwl am apêl y pabi yn enwedig yn ystod y cyfnod atal byr. O ystyried hyn, pa gymorth ychwanegol penodol ac wedi'i dargedu y bydd y Gweinidog yn ei ddarparu i gyn-filwyr yng Nghymru a allai fod wedi cael eu heffeithio'n andwyol yn sgil colli cyllid ar yr adeg hon?

Diolch i Laura Anne Jones am ei chwestiwn hefyd, ac rwy'n ategu ein gwerthfawrogiad o sefydliadau fel Hyb Cyn-filwyr Casnewydd. Fel y dywedwch, fel llawer o sefydliadau mae wedi wynebu cyfnod anodd a gwahanol iawn o ganlyniad i'r pandemig coronafeirws. Rwyf wedi bod mewn cysylltiad agos â'r Lleng Brydeinig Frenhinol, yn enwedig cyn apêl y pabi, i sicrhau ein bod yn gweithio gyda hwy fel Llywodraeth i gefnogi eu gwaith, er mewn amgylchiadau gwahanol iawn, ac amgylchiadau heriol, ar gyfer cyfnod y cofio 2020. Roedd yn amlwg yn wahanol iawn i'r hyn ydoedd mewn blynyddoedd blaenorol. Byddwn yn parhau i weithio'n agos iawn gyda'r elusennau a'r sefydliadau eraill hynny i adeiladu ar y gefnogaeth sydd yno eisoes. Mae hon yn sefyllfa barhaus a adolygir gennym, ond os nad ydych eisoes wedi gwneud hynny, byddwn yn eich annog i edrych ar yr adroddiad blynyddol, sy'n edrych ar y cymorth a ddarparwn a sut rydym yn anelu i adeiladu ar hynny. Ond hoffwn gofnodi heddiw fod y Llywodraeth hon wedi ymrwymo'n llwyr i weithio mewn partneriaeth ar draws y Llywodraeth a chyda phartneriaid awdurdodau lleol a thrydydd sector i sicrhau y gallwn wneud popeth a allwn i gefnogi ein cyn-filwyr yng Nghymru. Er nad ydym yn gyfrifol am amddiffyn, rydym yn gwbl gefnogol i'n cyn-filwyr mewn amrywiaeth o feysydd o iechyd i dai i addysg ac yn y blaen, a'u teuluoedd hefyd.

Mae Hyb Cyn-filwyr Porthcawl a'r gwirfoddolwyr niferus yno'n rhoi cymaint o gefnogaeth i gyn-filwyr, a heb y cymorth hwn, byddai llawer ohonynt yn cael eu colli. Ond Weinidog, mae'r pandemig wedi tynnu sylw at y ffaith ein bod ni fel cenedl yn dal i wneud cam â'n cyn-filwyr, ac mae cyn-filwyr yn dal i'w chael hi'n anodd cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt ac y maent yn ei haeddu, a cheir llawer gormod o gyn-filwyr bellach y nodir eu bod yn dal i gysgu ar y stryd neu ar soffas pobl, er gwaethaf ymrwymiad gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Chymru. Weinidog, a ydych yn cytuno bod rhaid inni wneud llawer mwy dros yr arwyr hyn sy'n rhoi eu bywydau yn y fantol ar ein rhan yn gyson, ac a wnewch chi ymrwymo i ddod o hyd i lety i bob un o'r cyn-filwyr yng Nghymru sydd cymaint o'i angen? Diolch.

Diolch, Caroline Jones. Unwaith eto, rydych yn tynnu sylw at waith rhagorol y llu o hybiau a sefydliadau sy'n cefnogi ein cyn-filwyr ac yn gweithio mewn partneriaeth mewn cymunedau ledled y wlad. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i adeiladu ar y cymorth hwnnw. Fel y dywedais, nod ein hymarfer cwmpasu a gynhaliwyd y llynedd oedd nodi lle gellid cysgysylltu rhai pethau'n well, a lle roedd y bylchau yn y cymorth. Buont yn gweithio gyda nifer o hybiau a sefydliadau sy'n gweithio'n agos gyda chyn-filwyr, a chyda chyn-filwyr eu hunain, yn nodi sut y gallwn adeiladu ar y cymorth hwnnw yn y meysydd y mae gennym gyfrifoldeb drostynt yng Nghymru.

Fel rhan o'r gwaith cwmpasu hwnnw ar gyfer cyn-filwyr, byddwn yn diweddaru'r llwybr tai sydd eisoes yn ei le, gan weithio gyda'r sector mewn perthynas â'r sector tai a'r rhai sy'n cefnogi cyn-filwyr, i wneud yn siŵr fod darparwyr tai yn gwbl ymwybodol o'r llwybr ac yn sicrhau ymgysylltiad llawn ag ef. Ochr yn ochr â hynny, byddwn hefyd yn sicrhau bod ein canllawiau tai yn cael eu hadolygu a'u diweddaru er mwyn i ddarparwyr wneud yn siŵr fod anghenion ein lluoedd arfog yn cael eu hystyried ac yn cael eu rhoi yn y canol yn wir wrth i ni ddatblygu'r gwaith hwnnw. Oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac Aelodau eraill sydd wedi crybwyll cefnogaeth i'n cyn-filwyr yn y Senedd heddiw, ein bod wedi ymrwymo'n gyfan gwbl a bod arnom ddyled i'r rhai a wasanaethodd a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu, i sicrhau bod y gefnogaeth a'r arweiniad hwnnw yno mewn cymunedau ledled y wlad.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Mae COVID wedi dangos inni pa mor bwysig yw cyllid priodol i wasanaethau sy'n tynnu pwysau oddi ar wasanaethau statudol. Mae gwasanaethau a ariennir gan y grant cymorth tai yn chwarae rhan hanfodol yn atal digartrefedd a lleihau costau, yn enwedig i'r gwasanaeth iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae gweithwyr digartrefedd a chymorth tai wedi bod ar flaen y gad yn yr ymateb i bandemig COVID-19, ar ôl helpu dros 4,000 o bobl i gael llety a chymorth brys, yn ogystal â pharhau i gefnogi miloedd o bobl eraill i osgoi digartrefedd. Er mwyn cynnal hyn, mae angen cynnydd mawr yn y grant cymorth tai yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, gan ystyried y ffaith na fu cynnydd chwyddiannol yn y grant hwn ers 10 mlynedd. A allwch chi ddweud wrthym a fydd hyn yn digwydd?

Diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn a'r gydnabyddiaeth i'r gwaith hynod o galed sydd wedi'i wneud ar draws gwasanaethau digartrefedd gan wasanaethau statudol, gan wasanaethau gwirfoddol a gwasanaethau'r trydydd sector. Rwyf bob amser yn hapus i gael cyfle arall i dalu teyrnged i'r gwaith hynod o galed, a chryfder a gwytnwch llwyr y gwasanaeth. Mae fy nheyrnged i'r bobl ym mhen blaen y gwasanaeth yn gwbl ddiffuant, oherwydd mae'r hyn rydym wedi llwyddo i'w gyflawni yng Nghymru yn y cyfnod hwnnw'n rhyfeddol. Fel y dywedodd, erbyn hyn mae gennym dros 4,000 o bobl sydd wedi cael eu cartrefu drwy gam 1 y gwasanaeth digartrefedd.

Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â mwy na chartrefu pobl o ran pedair wal a tho; mae'n ymwneud â'r gwasanaethau cymorth sy'n cyd-fynd â hynny, yr holl wasanaethau cymorth sydd eu hangen i gynnal rhywun yn y denantiaeth honno. Felly, rwy'n hynod  ddiolchgar i'r holl wasanaethau a'r sefydliadau ymbarél. Mae Cymorth, yn enwedig, wedi bod yn hynod gefnogol yr holl ffordd drwodd yn helpu i gynnal hynny. Ni fydd Mark Isherwood yn synnu deall, fodd bynnag, nad wyf yn mynd i achub y blaen ar gyllideb Llywodraeth Cymru y gŵyr y caiff ei chyhoeddi ar ffurf drafft ar 21 Rhagfyr, ac ni fyddai'n disgwyl i mi wneud hynny.

Yn eich datganiad ar 23 Tachwedd, roeddech yn derbyn mewn egwyddor yr argymhellion yn nhrydydd adroddiad ac adroddiad terfynol y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd, gan gynnwys bwrw ymlaen ag ymyrraeth gynharach a gweithgarwch ataliol fel nad yw pobl yn mynd yn ddigartref yn y lle cyntaf. Dengys tystiolaeth fod bron i 50 y cant o bobl sengl ddigartref wedi mynd yn ddigartref am y tro cyntaf cyn eu bod yn 21 oed, gan dynnu sylw at yr angen am ymyrraeth gynharach a gweithgarwch ataliol sy'n canolbwyntio ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc er mwyn lleihau'n sylweddol nifer y bobl ddigartref yn gyffredinol. Mae adroddiad y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd yn ei gwneud yn glir fod angen cynyddu'r grant cymorth tai er mwyn gosod Cymru ar lwybr i roi diwedd ar ddigartrefedd. Felly, mae cyllideb yr wythnos nesaf yn gyfle i wireddu hynny. Mae staff rheng flaen ym maes digartrefedd a chymorth tai wedi bod yn eithriadol yn ystod y pandemig hwn, ond gwyddom fod gostyngiadau mewn cyllidebau termau real yn golygu bod taer angen cyllid ychwanegol arnynt i sicrhau eu bod yn cael y gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt. O gofio bod y grant cymorth tai bellach yn mynd i awdurdodau lleol i'w ddosbarthu, pa sicrwydd o gwbl y gallwch ei ddarparu y byddant yn cael cynnydd yn y grant ar lefel awdurdod lleol, ac a wnewch chi annog awdurdodau lleol i gomisiynu gwasanaethau sy'n darparu'r gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth allweddol hon i staff sy'n gweithio mewn amgylchiadau mor heriol?

Fel y dywedais, Mark Isherwood, nid wyf am achub y blaen ar y datganiad cyllideb y bydd fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, yn ei wneud yr wythnos nesaf, na'r cyhoeddiad ar y setliad llywodraeth leol y byddaf yn ei wneud y diwrnod wedyn, a hynny am resymau amlwg. Fodd bynnag, rwy'n ddiolchgar iawn am eich cydnabyddiaeth o'r gwaith anhygoel o galed y mae'r sector wedi'i wneud. Rwy'n credu y dylem fod yn falch iawn o Gymru. Mae'n cyferbynnu'n llwyr â'r hyn sydd wedi digwydd dros y ffin wrth gwrs, lle mae gwasanaethau digartrefedd wedi dechrau llithro'n ôl. Rydym ni, yn anffodus, wedi gweld rhywfaint o lithriad bach o bobl yn ôl ar y strydoedd, ond mae'n fach iawn o'i gymharu â nifer y bobl y buom yn gweithio gyda hwy, a gallaf sicrhau'r Aelodau o'r Senedd fod pob un o'r bobl y gwyddom eu bod wedi llithro'n ôl ar y strydoedd yn cael gwasanaethau allgymorth pendant, felly rydym yn gwybod pwy ydynt ac rydym yn gweithio gyda hwy i'w cael yn ôl i mewn i wasanaethau cyn gynted ag y bo modd.

Rwy'n manteisio ar y cyfle hwn, Lywydd, i gywiro rhywbeth a ddywedodd Caroline Jones am nifer y cyn-filwyr sy'n cysgu allan. Mae'r llwybr cyn-filwyr yn gweithio'n dda iawn yng Nghymru, ac nid oes gennym nifer fawr o gyn-filwyr yn ôl ar y strydoedd, yn groes i'r hyn a ddywedodd yr Aelod yn ei chwestiwn blaenorol.

Wel, rwyf am bwysleisio bod y cwestiynau rwyf wedi'u gofyn i chi wedi'u dwyn i fy sylw gan y sector, sy'n haeddu'r ganmoliaeth lawn y mae'r ddau ohonom wedi'i rhoi iddynt, ond hefyd maent yn poeni'n fawr na fydd y gyllideb eleni yr un fath â chyllidebau blynyddoedd blaenorol ac na fyddant yn cael y cynnydd sydd ei angen arnynt, o ystyried y gwaith gwych y maent wedi'i wneud a'r rôl hanfodol y maent yn ei chwarae.

Os caf orffen yn awr drwy symud at y farchnad dai yn ehangach, gan adlewyrchu pryder a gafodd ei ddwyn i fy sylw gan fusnesau asiantaethau tai yng Nghymru sy'n gweithio yn ein rhanbarthau trawsffiniol, yn dilyn y cyhoeddiad heddiw y bydd Cymru'n mynd i gyfyngiadau symud lefel 4—yr uchaf posibl—o 28 Rhagfyr, gyda siopau nwyddau dianghenraid yng Nghymru i gau ar ddiwedd y dydd ar Noswyl Nadolig. Fel y dywedant, mae'r farchnad dai ei hun yn fywiog. Mae prynwyr yn awyddus i sicrhau eu bod wedi cwblhau cyn diwedd y seibiant treth ar drafodiadau tir ar 31 Mawrth, ac eto bydd gwerthwyr tai yng Nghymru sy'n gweithredu yn y trefi ar y ffin o dan anfantais unwaith eto, gyda siopau cystadleuwyr yn Lloegr yn aros ar agor. Fel y dywedant hefyd, mae siopau gwerthu tai yn ddiogel rhag COVID, ac mae'r farchnad dai wedi aros ar agor y drws nesaf yn Lloegr drwy gydol y cyfyngiadau symud a chyfyngiadau haen 3 yno. Felly, mae angen iddynt wybod: pa dystiolaeth wyddonol ar gau'r farchnad dai sydd gan Lywodraeth Cymru nad yw Lloegr yn meddu arni?

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw, Mark Isherwood. Yn amlwg, rydym yn wynebu un o'r sefyllfaoedd mwyaf enbyd o ran y pandemig a wynebwyd gennym hyd yma. Mae'r ffigurau'n wirioneddol arswydus, ac yn codi ym mhob ardal o Gymru heblaw Ynys Môn. Heddiw ddiwethaf cyfarfûm â holl arweinwyr a phrif weithredwyr yr awdurdodau lleol, ac maent yn unfryd eu barn y dylem wneud rhywbeth am y ffigurau hyn cyn i'n gwasanaeth iechyd fethu ymdopi. Felly, er bod fy nghalon yn gwaedu dros unrhyw un sy'n ceisio symud tŷ yn yr amgylchiadau hyn, ac wrth gwrs mae'n rhaid inni gydbwyso niwed yn erbyn niwed economaidd i'r diwydiant ac yn y blaen, yn y pen draw rydym ynghanol pandemig byd-eang, ac ni allwn fod yn hyderus ynglŷn â ffigurau Cymru. Felly, mae arnaf ofn fod yn rhaid inni roi iechyd y cyhoedd yn gyntaf. Fodd bynnag, byddaf yn gweithio gyda'r diwydiant i geisio cadw cymaint ohono ar agor ag sy'n bosibl. Am resymau amlwg, ni fyddem am i bobl fynd i edrych ar dai lle mae rhywun yn preswylio ac yn y blaen, ond rwy'n siŵr y gallwn weithio gyda'r diwydiant i sicrhau bod o leiaf rai rhannau o'r farchnad yn aros ar agor.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch, Lywydd. Weinidog, dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae'r nifer o gartrefi yng Nghymru sy'n cael eu rhentu yn breifat wedi mwy na dyblu. Er roedd dirywiad bach iawn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae dal yn wir fod dros 200,000 o gartrefi wedi eu rhentu gan landlord preifat, ac, yn gyfrannol, hwn oedd yr unig tenure a oedd wedi cynyddu dros y cyfnod hwnnw. Mae'r cartrefi sy'n cael eu perchen gan y person sy'n byw yn y cartref, a hefyd tai cymdeithasol, wedi dirywio dros y cyfnod yna. Ydy hyn yn duedd hoffech chi ei gweld yn cynyddu dros yr 20 mlynedd nesaf?

Na. Yn bendant iawn na, Delyth. Fe fyddwch yn ymwybodol, o'r sgyrsiau niferus rydym wedi'u cael y byddem yn—. Er bod i'r sector rhentu preifat ei le o ran darparu llety, ac rydym yn ddiolchgar iawn i'r nifer fawr o landlordiaid da sydd gennym ledled Cymru am ddarparu cartrefi da i bobl, serch hynny, hoffem weld cynnydd, yn enwedig mewn tai i'w rhentu'n gymdeithasol. O ganlyniad i ddileu'r cap o'r cyfrifon refeniw tai ychydig flynyddoedd yn ôl, rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda chynghorau a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ledled Cymru i gynyddu'r gwaith o adeiladu cartrefi i'w rhentu'n gymdeithasol yn enwedig. Rwy'n falch iawn ein bod wedi cyrraedd y targed—y targed o 20,000 o dai fforddiadwy—ond y rhan rhent cymdeithasol o hynny sydd ei hangen fwyaf. Ac fe fyddwch yn gwybod o'r sgyrsiau hir a gawn, a gwn ein bod yn rhannu'r uchelgais, mai'r ffordd i'w wneud—wyddoch chi, mae angen inni gynyddu hynny cyn gynted ag sy'n bosibl. Felly, rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn, drwy ein rhaglen dai arloesol, yn ogystal â thrwy ein llwybrau adeiladu arferol, i gynyddu gwaith adeiladu ein landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'n cynghorau sy'n dal stoc i gael cymaint â phosibl o gartrefi cymdeithasol wedi'u hadeiladu ac i mewn i'r farchnad. Ac wrth gwrs, mae gennym nifer o gynlluniau gyda'r nod o fynd â llety rhent preifat i mewn i'r farchnad tai cymdeithasol, naill ai ar sail dreigl pum mlynedd, neu'n wir, rydym wedi caniatáu i gynghorau eu prynu lle mae hynny'n briodol.

Diolch, Weinidog. Dwi'n gwybod dŷn ni yn cytuno ar nifer o'r meysydd yma. Yn wir, dwi'n meddwl bod consensws yn gyffredinol bod angen gwrthdroi'r duedd yna dŷn ni newydd osod mas gydag angen, fel dŷch chi wedi'i ddweud, am fwy o dai cymdeithasol a mwy o gefnogaeth i bobl ifanc i allu dianc rhag gorfod rhentu—ar gyfer rhai pobl, byddan nhw'n dewis rhentu, ond rhag gorfod rhentu ac fel eu bod nhw'n gallu dod yn berchnogion tai.

Er ein bod ni wedi gweld dirywiad bach mewn cartrefi sy'n cael eu rhentu'n breifat ers cyflwyno'r gofyniad i gofrestru fel landlord, ni fu dim byd tebyg i'r exodus o'r sector gafodd ei fygwth pan ddechreuodd Llywodraethau siarad am roi'r sector hwn o dan reoliad priodol. So, a allaf i ofyn: a fydd y Llywodraeth, felly, yn cryfhau'r rheoliadau ar gyfer y sector hwnnw, gan fydd llawer yn dadlau bod angen cryfhau ansawdd a diogelwch y tenure sydd gan denantiaid? Wedi'r cyfan, ni ddylai bobl ddim ond cael sicrwydd dros y Nadolig yn unig.

Yn sicr, Delyth; rwy'n cytuno'n llwyr. Un o'r rhesymau pam y gwnaethom basio Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) yn Senedd Cymru yn ôl yn 2016 oedd er mwyn gwneud yn union hynny—newid y cydbwysedd, mewn gwirionedd, rhwng tenantiaid a landlordiaid yn y sector rhentu preifat a rhoi llawer mwy o sicrwydd deiliadaeth i bobl. Fe fyddwch yn gwybod ein bod yn edrych ar y Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru) ar hyn o bryd i wella'r Ddeddf honno, unwaith eto, gan fod pedair blynedd wedi mynd heibio ac rydym yn hapus iawn, bob amser, i edrych ar welliannau.

Yn anffodus, oherwydd COVID-19, nid ydym wedi gallu gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) mor gyflym ag y byddem wedi hoffi. Rwyf wedi bod yn awyddus iawn i weld pob plaid yn y Senedd hon yn ymrwymo i wneud hynny ym maniffestos yr etholiad fel y byddai pwy bynnag sy'n ffurfio'r Llywodraeth ar ôl mis Mai wedi ymrwymo i ddod â'r Ddeddf honno i rym cyn gynted ag y gellir gwneud hynny. Mae nifer o offerynnau statudol angen eu cwblhau o hyd ac mae angen cwblhau nifer o ddarnau o waith gyda Rhentu Doeth Cymru a'r cymdeithasau landlordiaid ac yn y blaen er mwyn trosglwyddo'n ddidrafferth. Ond rydym wedi datrys llawer o'r problemau a oedd gennym a oedd yn ein hatal rhag ei weithredu, ac felly, mae'n destun rhywfaint o rwystredigaeth i mi nad ydym wedi gallu gwneud hynny o ganlyniad i'r pandemig.

Rwy'n falch iawn o fod wedi gwneud hynny yng Nghymru, a byddwn yn ailadrodd eich pwynt, mewn gwirionedd: mae lleiafrif bach iawn o landlordiaid bob amser yn dweud wrthym y bydd unrhyw newid a wnawn yn arwain at niferoedd yn gadael y farchnad, ac yn y blaen. Nid yw'r ffigurau byth yn cadarnhau hynny. Ac mae'r landlordiaid da yn gwybod nad ydym yn gwneud unrhyw beth y bydd ganddynt unrhyw broblem ag ef; dim ond landlordiaid diegwyddor sydd ag unrhyw beth i'w ofni o hyn.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Fe sonioch chi yn eich ateb blaenorol am COVID-19 a'r effaith y mae wedi'i chael ar gynifer o agweddau ar y farchnad dai. Nawr, mae'n amlwg fod y cyfyngiadau sydd wedi bod ar waith eleni wedi cael eu profi'n wahanol gan wahanol grwpiau o bobl. Rydym wedi siarad am hyn droeon. Ond mae'r gwahaniaeth yn adlewyrchu anghydraddoldebau ehangach yn ein cymdeithas. Mae'n amlwg, er enghraifft, y bydd pobl sy'n byw mewn llety gorlawn heb fynediad at fannau gwyrdd a glas yn fwy tebygol o brofi problemau mwy hirdymor na phobl sydd wedi gallu cysgodi mewn tai mawr gyda gerddi. O ystyried hyn, a gaf fi ofyn ichi, Weinidog: a fyddwch yn ystyried ehangu gofynion am fannau gwyrdd a glas ar gyfer datblygiadau newydd yn ystod y broses gynllunio? Ac yn olaf, a fyddwch yn edrych ar sut y gallech wella mynediad yn ôl-weithredol at y mannau hynny i ystadau sy'n bodoli eisoes, er enghraifft drwy gynyddu amddiffyniadau i'r mannau hynny yn erbyn datblygiadau newydd a sicrhau ein bod yn ystyried mynediad i fannau gwyrdd a glas fel hawl?

Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwneud hynny, Delyth. Felly, mae rhai pethau tymor byr rydym wedi'u dysgu yn ystod pandemig COVID-19. Felly, er enghraifft, hyd yn oed ar lefel 4, rydym yn gofyn i'n hawdurdodau lleol weithio'n galed iawn i sicrhau bod parciau a meysydd chwarae yn aros ar agor lle mae'n ddiogel iddynt wneud hynny, a bod ganddynt staff i wneud hynny'n bosibl. Gwyddom nad yw hynny'n wir ym mhobman yng Nghymru, oherwydd nifer o broblemau lleol—. Ni fydd yn bosibl cadw pob parc a chae chwarae ar agor, ond rydym wedi gofyn iddynt eu cadw ar agor lle bo hynny'n bosibl o gwbl, fel bod gan bobl mewn ardaloedd trefol adeiledig yn arbennig y parciau a ddylai fod ar gael iddynt. Gwn fod awdurdodau lleol wedi ystyried hynny'n helaeth iawn wrth ddysgu gwersi o gyfnodau cynharach y pandemig.

Hefyd, un o'r pethau rwy'n drist iawn yn ei gylch yw ein bod wedi colli'r gallu i roi Rhan L o'r rheoliadau adeiladu ar waith yn ystod tymor y Senedd hon. Unwaith eto, roedd yna gytundeb trawsbleidiol. Credaf mai David Melding oedd y llefarydd ar feinciau'r Ceidwadwyr bryd hynny, ond roedd llawer o gytundeb rhyngoch chi, fi ac ef ynglŷn â'r hyn oedd yn angenrheidiol. Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â gofod, safonau a mynediad at amgylchedd o ansawdd da. Unwaith eto, nid wyf yn meddwl ei fod yn ddadleuol. Rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gallu gwneud hynny—y bydd yr holl brif bleidiau, beth bynnag, yn y Senedd yn gallu cynnwys hynny fel rhan o'u hymrwymiadau maniffesto, fel y gallwn wneud hynny cyn gynted ag y bo modd pan fyddwn drwy'r pandemig a bod gennym rywfaint o ofod deddfwriaethol i wneud hynny.

Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym yn awyddus iawn i bobl ddeall bod angen iddynt fynd allan, hyd yn oed mewn ardaloedd trefol adeiledig lle mae'n anodd. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r cyngor meddygol i gymryd ychwanegion fitamin D os nad yw hynny'n bosibl. Hoffwn ailadrodd y cyngor hwnnw, o gael y cyfle i wneud hynny.

Fe wnaf, gyda phleser. Byddwn yn dechrau gweithredu 'Cymru'r Dyfodol' pan gaiff ei gyhoeddi ym mis Chwefror, er mwyn sicrhau ei fod yn cael effaith gadarnhaol ar lesiant, ffyniant a datgarboneiddio. Yng nghanolbarth Cymru, bydd cynnydd ym maes cynllunio strategol yn chwarae rhan weithredol yn cyflawni cynnydd tuag at ganlyniadau 'Cymru'r Dyfodol'.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Y tu hwnt i rinweddau ac anfanteision ynni gwynt ar y tir, sydd, yn fy marn i, yn fwy o fater ar gyfer eich cyd-Weinidog, mae gan weithredu'r fframwaith datblygu cenedlaethol oblygiadau sylweddol o'm safbwynt i, o ran cydbwysedd grym rhwng llywodraeth ganolog a llywodraeth leol—materion y mae gennyf farn arnynt ers tro byd. Fe gofiwch, efallai, ym mis Mehefin 2011, ychydig ar ôl i chi a minnau gael ein hethol i'r lle hwn am y tro cyntaf, daeth miloedd lawer o bobl o ganolbarth Cymru ar ddwsinau o fysiau i brotestio bryd hynny am y difrod—fel y'i gwelent, ac fel roeddwn innau'n ei weld hefyd—i rannau o gefn gwlad canolbarth Cymru.

Yn Lloegr, cynghorau a chymunedau lleol sydd â'r gair olaf am y mathau hyn o ddatblygiadau, ac mae'r diffyg craffu digonol yn tanlinellu fy ofnau gwreiddiol am natur o'r brig i lawr y fframwaith datblygu cenedlaethol, sydd yn y pen draw yn rhoi'r pwerau hynny i Weinidogion yma. Beth y gallwch ei ddweud i leddfu ofnau cymunedau lleol sy'n teimlo nad yw'r fframwaith datblygu cenedlaethol yn adlewyrchu penderfyniadau democratiaeth leol yn ddigonol?

Felly, credaf fod hynny'n gamddealltwriaeth lwyr o'r system a arweinir gan gynllun sydd gennym yma yng Nghymru. Russell George, rwy'n deall eich bod yn ceisio rhoi golwg dda ar yr hyn sy'n digwydd yn Lloegr, ond byddwn yn arddel y safbwynt cwbl groes, a dweud y gwir. Mae'r dadreoleiddio sy'n cael ei argymell yn Lloegr yn dileu'r holl gyfranogiad cymunedol yn y broses gynllunio. Yn wir, pan fydd y dynodiad wedi'i wneud, gallwch adeiladu unrhyw beth a hoffwch yn y parthau a ddynodwyd i'w datblygu. Credaf y byddai'r datblygiadau diweddar yn wleidyddol dros y ffin, gyda phrotestiadau nifer o ASau Ceidwadol o siroedd canolbarth Lloegr ynglŷn â'r union bwynt hwnnw'n tanlinellu'r pwynt rwy'n ei wneud.

Yma yng Nghymru, mae gennym system sy'n cael ei harwain gan gynllun. Ymgynghorir yn helaeth ar y cynlluniau, ac maent yn ddarostyngedig i holl brosesau craffu'r lle hwn a'r broses ymgynghori ddemocrataidd. Mae'n strategaeth ofodol genedlaethol ers 20 mlynedd. Rydym hefyd, wrth gwrs, wedi rhoi'r trefniadau rhanbarthol ar waith a fydd yn caniatáu i ranbarthau gyflwyno eu cynlluniau datblygu rhanbarthol, i gyd-fynd â'r fframwaith datblygu cenedlaethol, neu 'Cymru'r Dyfodol' fel rydym am iddo gael ei alw, ac wrth gwrs gyda 'Polisi Cynllunio Cymru'. Rwyf wedi gwneud y pwynt sawl gwaith yn y Siambr hon nad oes yr un o'r dogfennau hyn yn ddogfen annibynnol. Rhaid eu darllen fel cyfres o ddogfennau gyda'i gilydd. Ymgynghorir yn eang ar 'Polisi Cynllunio Cymru' hefyd, ac wrth gwrs mae'n sail i awdurdodau lleol wneud eu cynlluniau datblygu lleol.

Felly, yr hyn a fydd gennym—ac rwyf wedi cydnabod droeon inni ddechrau, efallai, yn y lle anghywir, ar y pen isaf—. Byddai wedi bod yn llawer gwell dechrau yn y pen uchaf. Ond mae gennym y strategaeth ofodol genedlaethol bron yno. Mae'n dal i fynd drwy ei phrosesau craffu yn y Senedd, ac rwyf wedi derbyn argymhellion defnyddiol iawn gan bwyllgorau'r Senedd ar y fersiwn ddiweddaraf o'r cynllun, a byddwn yn ystyried y rheini cyn inni gyhoeddi'r fersiwn derfynol ym mis Chwefror. Bydd hyn yn caniatáu i'r rhanbarthau gyflwyno eu cynlluniau strategol rhanbarthol, ac wrth gwrs ymgynghorir yn eang arnynt yn lleol hefyd, a bydd gan eich etholwyr nifer enfawr o gyfleoedd i gyfrannu at y cynlluniau rhanbarthol hynny ar gyfer eu rhanbarth, oherwydd, wrth gwrs, nid ydym am i ranbarthau Cymru i gyd edrych yn union yr un fath; rydym am iddynt gael y blas lleol hwnnw, a'r mewnbwn lleol hwnnw. Ac yna, wrth gwrs, maent yn trosi'n gynlluniau datblygu lleol, lle mae gan bobl leol lais mawr.

Hefyd, roeddech chi a minnau'n aelodau o'r pwyllgor hwnnw gyda'n gilydd, ac fe edrychasom ar Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015. Ac fe fyddwch yn cofio fy mod yn gwrthwynebu dileu mesurau diogelu maes y pentref yn chwyrn, a chawsom nifer o drafodaethau bywiog yn ei gylch, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y Ddeddf gynllunio yng Nghymru wedi cynnal mesurau diogelu ar gyfer meysydd pentref. Felly, ni allwch roi hynny yn y fframwaith datblygu lleol a gwneud cais wedyn am ganiatâd cynllunio. Ar hyn o bryd, gallwch ddal i hawlio statws maes y pentref ar gyfer hynny. Cododd Delyth Jewell fater mynediad at fannau gwyrdd, oni wnaeth? Fy marn i yw mai'r tro cyntaf yn aml y bydd y bobl sy'n defnyddio maes y pentref yn lleol yn deall bod cynnig datblygu ar ei gyfer yw pan fydd yr arwyddion yn ymddangos ar y pyst lamp lleol. Felly, anonest yn fy marn i oedd dweud y dylent fod wedi gwybod pan roddwyd y cynllun datblygu lleol ar waith. Felly, yn bersonol rwy'n eithaf balch o'r ffaith bod ein pwyllgor wedi gwneud yr argymhelliad hwnnw a bod y Llywodraeth wedi'i ddal ato.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn chwarae rôl arwyddocaol yn gwella'r rhan y mae'r cyhoedd yn ei chwarae mewn gwleidyddiaeth. Drwy ddeddfwriaeth, rydym wedi ymestyn yr etholfraint bleidleisio ac wedi gwneud darpariaethau i ddiwygio cyfranogiad y cyhoedd mewn democratiaeth leol. Ac i gefnogi hyn, bydd ein hymgyrch gyfathrebu sydd i ddod yn annog dinasyddion i ymgysylltu â gwleidyddiaeth drwy gymryd rhan.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ac ydych, rydych wedi gwneud nifer o newidiadau sylweddol i'r system etholiadau lleol, ac rydych wedi sôn am rai ohonynt heddiw mewn gwirionedd. Ond rydym wedi colli cyfle, a fyddai wedi cynyddu ymgysylltiad yr etholwyr yn ehangach, i sicrhau system etholiadol fwy cyfrannol ar gyfer cynghorau lleol. Nawr, gwn fod eich deddfwriaeth yn caniatáu i awdurdodau lleol fabwysiadu'r model pleidlais drosglwyddadwy sengl, ond nid yw'n gorfodi iddynt wneud hynny, ac nid yw hyd yn oed yn eu gorfodi i ofyn i'w hetholwyr a fyddent yn awyddus i'r system honno fod ar waith. Nid wyf yn credu y bydd unrhyw gyngor yng Nghymru yn mabwysiadu system fwy cyfrannol o'i wirfodd, oherwydd yn y bôn mae'r rhai sydd mewn grym bob amser yn amharod iawn i newid y system bleidleisio sydd wedi’u rhoi mewn grym, rhag ofn y bydd yn arwain at ganlyniadau gwahanol y tro nesaf. Felly, mewn gwirionedd, onid yw cynnwys yr opsiwn i gynnal etholiad pleidlais drosglwyddadwy sengl yn eithaf diystyr? Heb ei wneud yn orfodol, mae'n ymddangos fel pe baech yn defnyddio'r system ddemocrataidd yn sinigaidd i warchod eich ffrindiau yn siambr y cyngor, sydd, heb amheuaeth, yn dosbarthu taflenni ac yn cnocio drysau i chi yn gyfnewid am hynny. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried opsiynau i orfodi cynghorau lleol i ddefnyddio model etholiadol mwy cyfrannol, neu a fydd pleidleiswyr yn gaeth i’r system bresennol am byth?

Wel, Michelle Brown, rwy'n gwrthod yr honiad rydych yn seilio eich cwestiwn arno yn llwyr. Nid wyf yn credu bod defnyddio'r gair 'gorfodi' mewn sgwrs am gyfranogiad y cyhoedd o fudd i chi nac i unrhyw un arall. Felly nid wyf yn cytuno â chymell awdurdodau lleol i wneud pethau—maent hwy eu hunain yn sefydliadau a etholwyd yn ddemocrataidd. Yr hyn y mae ein Deddf yn ei wneud yw grymuso awdurdodau lleol i wneud eu penderfyniadau eu hunain, lle maent yn dymuno gwneud hynny. Ac wrth gwrs, mae'r Bil hefyd yn cynyddu nifer fawr o fethodolegau cyfranogiad y cyhoedd, a fydd yn caniatáu iddynt ymgynghori'n eang a chynnwys eu trigolion lleol.

Rydym hefyd, wrth gwrs, yn cymryd rhan fawr yn ein cynlluniau cynyddu amrywiaeth mewn democratiaeth. Ac mae'r Bil hefyd yn nodi nifer o bethau y credwn y byddant yn galluogi mwy o bobl i sefyll mewn etholiad ar gyfer cynghorwyr lleol, gan gynnwys mynediad at ddysgu o bell, at gyfarfodydd, mynediad o bell i swyddogion, ac wrth gwrs canllawiau cryfach ar gymorth i gynghorwyr lleol gyflawni eu llwyth achosion a'u rolau lleol.

Rwy'n credu y bydd pob un ohonom yn ystod ein hamser fel Aelodau etholedig wedi cael ein syfrdanu gan ymgyrchoedd cymunedol a ysgogwyd gan unigolion yn dod at ei gilydd i ymladd naill ai o blaid neu yn erbyn rhywbeth sy'n bwysig iawn iddynt. Mae llwyth ohonynt yng Ngorllewin De Cymru, ond mae un—‘Save Our Fields’ ym Mracla—yn ymgyrchu ar hyn o bryd i gadw'r unig fan gwyrdd helaeth yn yr anheddiad hwn, sy'n gartref i oddeutu chwarter poblogaeth Pen-y-bont ar Ogwr. Mae'n enghraifft berffaith. Nawr, mae hynny’n gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth leol hefyd, a chaiff ei ymarfer yn aml mewn ffordd sy'n datgelu problemau gyda nodau polisi Llywodraeth sy'n cystadlu â'i gilydd. Ac nid yw pob ymgyrchydd eisiau sefyll etholiad ei hun, wrth gwrs. Ond beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn sicrhau bod ymgynghoriadau'n ystyrlon ac yn cael eu hyrwyddo'n iawn, a bod pobl fel ymgyrchwyr ‘Save Our Fields’ ym Mracla yn teimlo bod eu llais yn wirioneddol bwysig, a’i fod yn cael ei gymryd o ddifrif?

Ie, ac rwy'n cytuno'n llwyr â Suzy Davies fod llawer o bobl yn cael eu blas cyntaf ar wleidyddiaeth—gwleidyddiaeth gyda ‘g' fach—oherwydd eu bod wedi ymgyrchu yn erbyn cau cae chwarae lleol neu agor rhywbeth nad ydynt yn ei hoffi yn lleol, a chânt syniad o sut y gall eu llais gael ei glywed wrth iddynt ddod at ei gilydd fel cymuned. Felly, rwy'n credu ein bod, os mynnwch, yn rhannu hoffter o'r math hwnnw o weithredu cymunedol, ac rwy’n awyddus iawn i'w hwyluso, os mai dyna’r gair cywir.

Felly, mae'n rhaid i bob awdurdod lleol nodi strategaeth cyfranogiad y cyhoedd i nodi'n glir sut y maent yn hyrwyddo ymwybyddiaeth o waith y cyngor, a sut y mae ei benderfyniadau'n effeithio ar fywydau pobl, ac maent hefyd yn egluro sut y gall unigolion gael mynediad at benderfyniadau a chyflwyno sylwadau i’r cyngor, ac yn bwysig, sut y gallant wneud y sylwadau hynny'n hysbys mewn da bryd fel eu bod yn effeithio ar y penderfyniad y maent yn bryderus yn ei gylch. Fel y dywedais wrth ateb cwestiwn blaenorol, nid pan fo arwydd yn cael ei roi ar y polyn lamp lleol yn dweud mai dim ond ychydig ddyddiau sydd gennych i wneud sylwadau yw'r adeg honno; mae'n ymwneud ag ymwybyddiaeth, yn ehangach, o sut y gallwch leisio'ch barn. Ac felly, bydd dyletswydd ar bob awdurdod lleol i hyrwyddo'r cynllun cyfranogiad y cyhoedd mor eang â phosibl, ac i roi mynediad, yn bersonol—fel y gallwch fynychu'n bersonol, pan fydd rheoliadau COVID wedi dod i ben wrth gwrs—ond hefyd, mynediad electronig, mynediad dros y ffôn ac ati, er mwyn caniatáu i bobl gael eu lleisiau wedi'u clywed, ac rydym yn disgwyl iddynt gael y strategaethau ar waith ac adrodd arnynt yn flynyddol er mwyn craffu ar eu cynghorau eu hunain a'r Senedd.

Un maes lle mae'r cyhoedd yn ymgysylltu yw ceisiadau cynllunio. Y broblem fawr yw bod ceisiadau cynllunio amhoblogaidd, fel tai amlfeddiannaeth dros y terfynau a osodir gan ganllawiau cynllunio atodol, yn cael eu gwrthod gan y cyngor ond yn cael eu caniatáu gan arolygwyr cynllunio. A yw'r Gweinidog yn cytuno mai rhoi diwedd ar allu arolygwyr cynllunio i ddiystyru amodau cynllunio'r cynghorau a gwneud i ymgeiswyr aflwyddiannus fynd am adolygiad barnwrol yn lle hynny, yw’r ffordd orau o wella ymgysylltiad y cyhoedd ac ennyn hyder y cyhoedd?

Wel, bydd Mike Hedges yn gwybod ei fod ef a minnau wedi cael un neu ddwy o ddadleuon ar y pwynt hwn dros nifer fawr o flynyddoedd. Felly, mae'n gwybod nad wyf yn cytuno ag ef ar hynny, mae'n ddrwg gennyf ddweud. Gall ymgeiswyr apelio pan fydd cais yn cael ei wrthod, a bydd arolygydd annibynnol yn gwirio penderfyniad yr awdurdod cynllunio lleol yn erbyn polisïau cynllunio lleol a chenedlaethol ac unrhyw ystyriaeth berthnasol arall sy’n codi. Rwy'n llwyr gydnabod y pwynt am gynlluniau lleol, ardaloedd strategol lleol, ardaloedd strategaeth tai amlfeddiannaeth ac ati—mae yna nifer ohonynt—gorchmynion cynllunio strategol, ac ati.

Mae gennym berthynas dda gyda'n holl awdurdodau lleol yng Nghymru, a lle gofynnwyd imi wneud hynny—ac rwy'n hapus iawn i wahodd cais o'r fath gan unrhyw awdurdod lleol arall—mae'r arolygwyr cynllunio wedi gallu gweithio gyda swyddogion o'r awdurdodau hynny i ddeall beth yw'r gofynion tystiolaeth er mwyn amddiffyn apêl, er mwyn gwneud y penderfyniad yn y lle cyntaf, ac yn wir, er mwyn cryfhau eu gorchmynion cynllunio penodol, neu orchmynion atal tai amlfeddiannaeth, neu beth bynnag y maent yn ei wneud, fel nad ydynt yn cael eu gwrthdroi ar apêl. Ac mewn gwirionedd, rydym wedi cynhyrchu ystadegau oherwydd ceir canfyddiad fod mwy yn cael eu gwrthdroi ar apêl na pheidio, ac rydym wedi cynhyrchu ystadegau sy'n dangos nad yw hynny’n wir.

Diolch, Joyce. Ym mis Tachwedd, ymrwymais i fuddsoddiad o £35 miliwn i ddarparu 470 o dai fforddiadwy arloesol newydd, sy'n ychwanegu at y 1,400 o gartrefi sydd eisoes wedi'u hariannu o dan y rhaglen dai arloesol hyd yn hyn. Mae hynny'n golygu bod cyfanswm y cymorth a ddarparwyd dros y pedair blynedd diwethaf dros £125 miliwn.

Hoffwn groesawu dull Llywodraeth Cymru o weithredu’r rhaglen dai arloesol honno, sydd eleni wedi canolbwyntio ei chyllid ar ddulliau adeiladu modern. Rydych eisoes wedi dweud y bydd buddsoddiad o £35 miliwn yn mynd i gwmnïau lleol, ac rwy'n credu ei bod yn werth ailadrodd mai cwmnïau lleol a'u cadwyni cyflenwi ydyw, ac mae hwnnw'n hwb i'w groesawu yn ystod yr amseroedd ansicr hyn. Ac rwy'n fwy balch fyth fod nifer o'r rheini'n dod â gwaith mawr ei angen i mewn i fy rhanbarth ar adeg sydd, heb amheuaeth, yn heriol.

Weinidog, a oes gennych unrhyw syniad faint o gyfleoedd hyfforddi a phrentisiaeth rydych yn rhagweld y cânt eu creu gyda'r rhaglen hon, ac yn amlwg, os na allwch roi ateb pendant imi nawr, edrychaf ymlaen at gael un yn y dyfodol agos.

Diolch, Joyce. Gwn am eich angerdd ynglŷn â chael prentisiaid i mewn i'r diwydiant adeiladu ac yn benodol, grŵp mwy amrywiol o brentisiaid, gan gynnwys eich cefnogaeth i fenywod ym maes adeiladu ers nifer o flynyddoedd. Fe wyddoch fy mod yn rhannu eich brwdfrydedd ar hynny.

Rwy'n falch iawn fod y rhaglen dai arloesol wedi rhoi Cymru ar flaen y gad o ran arloesedd a chreadigrwydd tai yn y DU. Eleni'n unig, rydym yn buddsoddi £45 miliwn yn y diwydiant tai modiwlar yng Nghymru sydd â’r potensial i gynhyrchu cannoedd o swyddi a chyfleoedd hyfforddi lleol gyda busnesau bach a chanolig Cymreig a'u cadwyni cyflenwi lleol. Mae dulliau adeiladu modern—a gwn eich bod yn gwybod hyn eisoes—yn ddiwydiant newydd sydd wedi profi ei fod yn gallu denu gweithlu sy’n fwyfwy amrywiol, gan gynnwys annog mwy o fenywod ac ymgeiswyr iau i’r diwydiant adeiladu. Mae’n ymwneud â thai cymdeithasol newydd a gwell, ond mae hefyd yn rhoi hwb i ddiwydiant hollol newydd sy'n chwarae rhan bwysig yn yr adferiad economaidd gwyrdd.

Felly, rydym yn disgwyl y bydd dull Cymru yn gyntaf yn cael ei weithredu mewn perthynas â’r deunyddiau a'r cydrannau a ddefnyddir yn y genhedlaeth nesaf hon o gartrefi a adeiladir drwy ddulliau adeiladu modern, a ffafriaeth i ddeunyddiau a llafur fel bod mwy o ddeunyddiau a llafur yn dod o ffynonellau lleol yng Nghymru, cyn edrych am rai amgen o'r economi fyd-eang ehangach. Ac rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda darparwyr dulliau adeiladu modern drwy'r rhaglen dai arloesol i wneud y mwyaf o gadwyn gyflenwi Cymru a nifer y swyddi a'r cyfleoedd hyfforddi y mae'r gadwyn gyflenwi honno'n eu cynhyrchu'n lleol o ganlyniad, fel y bydd cartrefi a adeiladir yn lleol yn cael eu hadeiladu gan bobl leol ar gyfer pobl leol.

Diolch, Paul. Rydym wedi bod yn gyson yn ein neges mai tai cymdeithasol yw ein prif flaenoriaeth. Ein nod yw adeiladu cartrefi cymdeithasol gwell, mwy ohonynt, a hynny’n gyflymach. Rwy'n wirioneddol falch o'n buddsoddiad mwyaf erioed o £2 biliwn mewn tai i gefnogi ein darpariaeth o dros 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol yn ystod tymor y Cynulliad—mae'n ddrwg gennyf, tymor y Senedd. Mae'n ddrwg gennyf. 

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Nawr, mae ffigurau diweddar yn dweud wrthym fod tai gwael yn costio tua £95 miliwn y flwyddyn i GIG Cymru yn ystod y pum mlynedd gyntaf o gostau triniaeth ac yn costio dros £1 biliwn y flwyddyn i'r gymdeithas yng Nghymru. Nawr, ni allwn fforddio colli golwg ar hynny oherwydd, yn amlwg, ceir prawf fod buddsoddi mewn tai o ansawdd da yn gwneud elw ar fuddsoddiad mewn buddion iechyd. Felly, a allwch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella effeithlonrwydd ynni yn ei phrosiectau tai wrth symud ymlaen, a pha gamau eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i’r afael â chostau iechyd o ganlyniad i dai gwael yng Nghymru, ac yn Sir Benfro yn enwedig?

Yn sicr, Paul. Cytunaf yn llwyr fod tai da yn sylfaen i iechyd da a bywyd da. Rydym yn cytuno'n llwyr â hynny. Yn Sir Benfro, mae'r awdurdod lleol wedi derbyn gwerth £6.397 miliwn o grant tai cymdeithasol ac £1.142 miliwn o grant cyllid tai ar gyfer cynlluniau tai fforddiadwy. Mae hynny'n cynnwys £2.4 miliwn ar gyfer dau gynllun yn etholaeth Preseli, sy'n darparu 20 yn fwy o gartrefi. Dyraniad y grant tai cymdeithasol ar gyfer 2020-2021 yw £3.928 miliwn ar gyfer cynlluniau tai fforddiadwy. Felly, mae'n fuddsoddiad sylweddol. Ac mae'r rheswm dros y buddsoddiad hwnnw yn union fel y nodwyd gennych, oherwydd gwyddom fod darparu tai da, fforddiadwy a chynnes i bobl yn cael effaith enfawr ar eu hiechyd a'u llesiant.

Mae gennym hefyd nifer o gynlluniau sydd ym mhortffolio fy nghyd-Aelod, Lesley Griffths—Nyth ac Arbed ac ati. Ac rwy'n arbennig o falch o'r cynllun ôl-osod er mwyn optimeiddio, a gyhoeddais yn ddiweddar, lle rydym yn gweithio gyda nifer o landlordiaid cymdeithasol a chynghorau ledled Cymru i edrych ar wella’r ffordd rydym yn ôl-osod cartrefi sy'n bodoli'n barod yng Nghymru, gan ddysgu gwersi safon ansawdd tai Cymru. Er ei fod yn llwyddiannus iawn yn wir, roedd un neu ddwy wers roedd angen inni eu dysgu, ac nad yw un ateb yn addas i bawb.

Felly, bydd y cynllun hwnnw'n cyflwyno ystod o wahanol fathau o dai ar hyd a lled Cymru. Yr enghreifftiau a roddwyd i mi yw tai teras Fictoraidd, er enghraifft, yn y Cymoedd, a'r tai a adeiladwyd rhwng y rhyfeloedd neu'r tai o'r 1970au a welwch yn fy etholaeth i, er enghraifft. Ac mae'n amlwg na fydd cynlluniau ôl-osod ar gyfer y tai hynny yr un fath. Felly, bydd y rhaglen yn caniatáu inni optimeiddio'r gwaith ôl-osod, meithrin y sgiliau a'r diwydiant sy'n angenrheidiol i gyflwyno hynny ar draws pob math o ddeiliadaeth yn y stoc dai yng Nghymru er mwyn darparu cartrefi cynnes a fforddiadwy i bawb, ni waeth beth yw eu deiliadaeth, yn unol â’u hanghenion.

Cyfres o gwestiynau ar yr un thema heddiw, Lywydd. Ydy, Mark, mae cynyddu nifer y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu, yn enwedig ar gyfer rhent cymdeithasol, yn flaenoriaeth sylfaenol i'r Llywodraeth hon. Rydym wedi gwneud y lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad mewn tai ac rwy'n hyderus o gyflawni ein targed uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod tymor y Llywodraeth hon.

Wel, mae pandemig COVID-19 wedi rhoi sioc fawr i farchnad dai'r DU, gyda nifer y cartrefi newydd a gofrestrwyd i gael eu hadeiladu yn ystod y tri chwarter cyntaf wedi gostwng ym mhob un o wledydd y DU. Fodd bynnag, roedd Cymru'n dechrau o'r sylfaen isaf. Y llynedd—y flwyddyn lle cafodd y lefel uchaf o gartrefi newydd eu cofrestru yn y DU ers 2007—cafwyd gostyngiad o dros 12 y cant yn y niferoedd yng Nghymru o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, ynghyd â gostyngiad o 13 y cant yn nifer y cartrefi newydd a adeiladwyd i'r nifer isaf ers 2012-13. Cynnydd o 1 y cant yn unig a welwyd yn y stoc tai cymdeithasol yng Nghymru, gyda dim ond 1,288 o dai cymdeithasol neu gartrefi newydd wedi'u hadeiladu.

Sut rydych chi'n ymateb felly i'r datganiad gan ymgyrch Back the Bill, a gefnogir gan Sefydliad Tai Siartredig Cymru, Shelter Cymru a Tai Pawb, fod Cymru ynghanol argyfwng tai—mae'r galw'n llawer mwy na'r cyflenwad, mae llawer o bobl yn methu fforddio cartrefi yn eu cymunedau lleol—a'u galwad am hawl i dai digonol yng Nghymru, ac i alwadau ar draws y sector i Lywodraeth nesaf Cymru ddarparu 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd yn ystod tymor nesaf Senedd Cymru?

Ie, Mark, rwy'n llwyr rannu eich ymrwymiad i adeiladu nifer fawr o dai cymdeithasol mor gyflym ag y gallwn. Mae tai yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth a dyna pam rydym wedi buddsoddi'r swm mwyaf erioed o £2 biliwn mewn tai yn ystod tymor y Llywodraeth hon. Rydym hefyd wedi bod yn gyson yn ein neges mai tai cymdeithasol yw ein prif flaenoriaeth, a dyna pam mai dyma'r elfen unigol fwyaf o'n hymrwymiad i ddarparu'r 20,000 o dai fforddiadwy ychwanegol yn ystod y tymor hwn o Lywodraeth, ac rwy'n hyderus iawn ein bod wedi gwneud hynny.

Yr hyn sy'n drist am y pandemig yw y byddem wedi darparu cryn dipyn yn fwy na hynny oni bai am y pandemig. Ond serch hynny, yn wahanol i'r ystadegau rydych newydd eu darllen, mae ein datganiad ystadegol diweddaraf—datganiad ystadegol y Llywodraeth—yn dangos bod awdurdodau lleol wedi adrodd bod 2,592 o dai fforddiadwy ychwanegol wedi cael eu darparu ledled Cymru, sy'n gynnydd o 12 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol a'r cyfanswm blynyddol uchaf hyd yma. Mae cyfanswm o 13,142 o dai fforddiadwy ychwanegol wedi'u darparu rhwng 2016 a 2019, ac mae'r arwyddion cynnar yn dangos y bydd 2019-20 yn gweld cynnydd sylweddol yn y ddarpariaeth well yn 2018-19.  Yn 2019-20, gwnaethom fuddsoddi dros £137 miliwn mewn grantiau tai cymdeithasol a thros £25 miliwn mewn grantiau cyllid tai i gefnogi'r ddarpariaeth o dai cymdeithasol ledled Cymru. Ac mae £89 miliwn arall wedi'i gyllidebu eleni.

Yn ogystal â hynny, rydym yn buddsoddi £75.1 miliwn o gyllid refeniw dros 29 mlynedd o dan y rhaglen grant tai fforddiadwy i gynorthwyo awdurdodau tai lleol i adeiladu cartrefi cyngor newydd. Disgwylir i tua 400 o gartrefi cymdeithasol newydd gael eu hariannu drwy'r fenter newydd hon ledled Cymru. Rydym eisoes wedi rhoi £40 miliwn i gynghorau yng Nghymru i helpu perchnogion eiddo i wneud defnydd o'u heiddo gwag, a hyd yma, rydym wedi buddsoddi tua £90 miliwn mewn atebion tai arloesol o dan ein rhaglen tai arloesol. Bydd buddsoddiad pellach yn y rhaglen eleni i gyflymu ein huchelgeisiau i adeiladu cartrefi cymdeithasol carbon isel o ansawdd uchel sy'n effeithlon o ran ynni ar raddfa fawr ac yn gyflym. A chyhoeddais £25 miliwn yn ddiweddar ar gyfer cronfa arbennig y rhaglen dai arloesol ar gyfer dulliau adeiladu modern, fel rwyf newydd ei drafod gyda fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, a chronfa o £19.5 miliwn ar gyfer y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, rwyf newydd ei disgrifio yn yr ateb hwn.

Cyhoeddwyd ein hystadegau diweddaraf ar adeiladu tai yng Nghymru rhwng mis Hydref a mis Rhagfyr 2019 ar 5 Mawrth 2020. Yn ystod y 12 mis hyd at ddiwedd mis Rhagfyr 2019, roedd gwaith wedi dechrau ar gyfanswm o 6,129 o anheddau newydd, sydd 2 y cant yn uwch na'r 12 mis hyd at ddiwedd mis Rhagfyr 2018. Ac yn ystod y 12 mis hyd at ddiwedd mis Rhagfyr 2019, cwblhawyd cyfanswm o 6,071 o anheddau newydd, sydd 4 y cant yn uwch na'r 12 mis hyd at fis Rhagfyr 2018.

Yn olaf, cwestiwn 8, Mark Reckless.

Gwnaf hynny gyda phleser, Mark. Mae awdurdodau lleol wedi chwarae rhan gwbl ganolog ac allweddol drwy gydol pandemig COVID-19, o ran rhoi cymorth i unigolion, busnesau a chymunedau ledled Cymru, yn enwedig i'r rhai mwyaf agored i niwed.

Diolch i chi, Weinidog. Mae gennym nifer fawr o awdurdodau lleol cymharol fach yng Nghymru ac mae dau o'r rhai lleiaf yn fy rhanbarth i—Merthyr Tudful a Blaenau Gwent—ac ynddynt y ceir rhai o'r lefelau uchaf o achosion COVID ar hyn o bryd. Ac rwy'n meddwl tybed a yw'r Gweinidog yn siŵr y byddant yn gallu ymdopi â maint yr her honno, o ystyried pa mor fach yw'r awdurdodau, ac a oes trefniadau ar waith ar gyfer cyd-gymorth neu gefnogaeth gan awdurdodau lleol eraill neu gan Lywodraeth Cymru pe bai angen hynny?

Ie, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda holl arweinwyr awdurdodau lleol, aelodau etholedig a phrif weithredwyr yng Nghymru. Y bore yma cefais gyfarfod gyda holl arweinwyr a phrif weithredwyr awdurdodau lleol i drafod agweddau ar bandemig COVID-19. Rwy'n ddiolchgar tu hwnt iddynt ar ran y Llywodraeth. Ni allaf ddweud digon am ymdrechion staff rheng flaen ar draws pob awdurdod lleol yng Nghymru, ni waeth beth fo'u maint, yn eu hymdrechion i sicrhau bod eu poblogaethau'n parhau i gael eu bwydo, eu cartrefu, a'u diogelu. Rydym yn parhau i weithio gyda hwy i ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed a dysgu gwersi.

Rydym wedi cefnogi eu gallu i weithredu drwy leihau gofynion statudol sy'n ymwneud â chyfarfodydd a thrafodion lle bo angen, ac rydym wedi gweithio'n agos gyda'n partneriaid yn y trydydd sector a'r sector gwirfoddol i ddarparu cymorth lleol wedi'i deilwra i gymunedau mewn angen. Mae awdurdodau lleol wedi rhoi darpariaethau cyd-gymorth ar waith. Yn ddiddorol, nid o reidrwydd gan yr awdurdodau lleol lleiaf, oherwydd mae gan bob un broblemau gwahanol, yn dibynnu ar sut y mae'r pandemig yn eu taro ac ar ba gam a ble. Mae'r ffigurau'n newid yn gyflym iawn. Felly, yn ardal fy mwrdd iechyd fy hun, Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, prin fod y ffigurau yno'n rhywbeth i'w canmol, a dyna rai o'r awdurdodau mwyaf yng Nghymru. Felly, nid yw maint yn bwysig yn yr achos hwn.

Serch hynny, rydym yn dal i gadw llygad barcud, gyda hwy, ar eu gwytnwch a'u gallu i ymdopi, ac rydym yn parhau i reoli'r cyllid, drwy'r gronfa galedi, gyda chydweithrediad Cymdeithas Trysoryddion Cymru. Rwy'n falch iawn o'r ffordd gydweithredol rydym wedi gweithio gyda'n gilydd, fel awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru yng Nghymru, ar lefel gwleidyddion, ar draws rhaniadau pleidiau, ac ar yr holl lefelau swyddogol y byddech yn eu disgwyl, hyd at y rheng flaen, lle mae'r gweithwyr wedi bod yn rhagorol.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol. Dau gwestiwn amserol heddiw. Mae'r un cyntaf i'w ofyn i'r Gweinidog economi, ac i'w ofyn gan Mick Antoniw.

Gwnaf, wrth gwrs. Mae'r colledion swyddi sydd wedi'u cyhoeddi yn ergyd drom, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, ac rydym yn cydymdeimlo â phawb a gyflogir ar y safle. Byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu, ochr yn ochr â'r Adran Gwaith a Phensiynau, i sicrhau bod cymorth ar gael i'r rhai yr effeithiwyd arnynt.

Weinidog, ychydig dros flwyddyn yn ôl, prynwyd cwmni teuluol hirsefydlog, Rhys Davies Logistics, sydd wedi'i leoli yn Ffynnon Taf yn fy etholaeth i, gan Cathay Investments, cwmni o Loegr sydd â buddiannau mewn logisteg, cemegion a llawer o feysydd eraill. Fe'i disgrifiwyd gan y perchnogion newydd ar y pryd fel bargen y mis, gan ddweud y bydd

yn galluogi RDL i ffynnu yn y dyfodol... ac rydym yn hyderus fod amseroedd cyffrous o'n blaenau.

Felly, prin wythnos yn ôl, a phrin bythefnos cyn y Nadolig, daeth y gweithlu ffyddlon yn Ffynnon Taf a depos eraill i'r gwaith, a bu'n rhaid iddynt aros yn yr oerfel am oriau cyn derbyn eu hysbysiadau diswyddo a chael gwybod na fyddent yn cael eu talu. Yr unig ddewis yw gwneud cais i Wasanaeth Ansolfedd Llywodraeth y DU am daliad, a gall hyn gymryd misoedd lawer.

Nawr, mae'r ffordd y mae'r gweithwyr hyn wedi cael eu trin yn warthus, Weinidog, ac mae'n dangos cyflwr gwael hawliau cyflogaeth yn y wlad hon. Mae'n ymddangos bod y cwmni naill ai wedi'i gamreoli'n enbyd neu wedi'i lethu'n fwriadol, lle mae gweithwyr wedi cael eu rhoi ar ffyrlo ar rota, ac ar yr un pryd, cyflogwyd gweithwyr asiantaeth i wneud gwaith y gweithwyr ar ffyrlo a gallai hynny fod yn gamddefnydd o'r cynllun cadw swyddi. Weinidog, rwyf wedi ysgrifennu atoch ynglŷn â hyn, ond tybed a fyddwch yn cynnal ymchwiliad i'r hyn sydd wedi digwydd yn y cwmni hwn, i sicrhau na chafodd unrhyw arian cyhoeddus ei gamddefnyddio ac i ganfod y rhesymau dros ei fethiant sydyn. Rwy'n sicr yn ddiolchgar am ymateb buan eich swyddogion a ddaeth i gyfarfod â mi y diwrnod o'r blaen, a'r gwaith sy'n cael ei wneud gan undeb Unite i gefnogi eu haelodau.

Felly, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i ddarpar brynwyr y cwmni hwn, ac yn benodol, pa gymorth y gellir ei roi i'r gweithlu? Weinidog, gwn fod cyfraith cyflogaeth yn fater a gedwir yn ôl, ond a wnewch chi ystyried ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru, yn y dyfodol, roi cymorth i weithwyr sy'n wynebu triniaeth mor enbyd? Gwn fod Cyngres Undebau Llafur Cymru, yn y gorffennol, wedi crybwyll y syniad o'r hyn y byddwn yn ei alw'n gronfa gefnogi'r gweithwyr; efallai ei bod yn werth ailedrych ar yr argymhelliad hwn yn yr amgylchiadau economaidd presennol. Felly, tybed a wnewch chi ystyried cefnogi'r gweithwyr yn Rhys Davies ac eraill yn y dyfodol.

Wel, a gaf fi ddiolch i Mick Antoniw a dweud ei bod yn amlwg bod gweithwyr ffyddlon wedi cael eu trin yn ofnadwy ar y safle penodol hwn? Rydym yn bryderus iawn am rai o'r honiadau sydd wedi'u gwneud yn erbyn y cwmni, yn enwedig yr honiad ynglŷn â chamddefnyddio'r cynllun ffyrlo. Byddwn yn annog Mick Antoniw i ysgrifennu at Drysorlys y DU ynglŷn â'r pwyntiau y mae wedi'u codi heddiw, a gallaf hefyd ei sicrhau y bydd fy swyddogion yn codi'r mater hwn gyda'r Trysorlys hefyd.

Mae Mick Antoniw yn codi nifer o bwyntiau pwysig, gan gynnwys y cymorth y gellid ei gynnig i unigolion a darpar brynwyr. Rydym yn awyddus i ddysgu am unrhyw ddull posibl o achub y cwmni hwn, felly dylai unrhyw brynwr posibl gysylltu â Llywodraeth Cymru, a byddem yn archwilio pa gymorth y byddem yn gallu ei roi iddynt. O ran cymorth i weithwyr, serch hynny, mae gennym lu o fesurau ar waith a fydd ar gael i'r rhai yr effeithiwyd arnynt wrth gwrs, gan gynnwys, yn hollbwysig, y rhaglen ReAct, a chynlluniau eraill, gan gynnwys cyfrifon dysgu personol. Byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau i sicrhau bod gweithwyr yr effeithiwyd arnynt yn cael yr holl gymorth, arweiniad a chyngor y gellir ei ddarparu.

Nawr, o ran yr awgrym ynglŷn â chronfa gefnogi, credaf fod y syniad hwn yn haeddu ystyriaeth. Mae gennym y dull partneriaethau cymdeithasol yma yng Nghymru, sy'n galluogi undebau llafur i helpu i lunio pecynnau cymorth, a byddwn yn annog Cyngres Undebau Llafur Cymru i dynnu sylw fy swyddogion at y cynllun posibl hwn, fel y gellir ei drafod mewn cyngor partneriaeth gymdeithasol yn y dyfodol.

Diolch.

Diolch am eich ymateb i'r cwestiwn amserol hwn, Weinidog. Mae'n amlwg ei bod yn ofid mawr gweld cwmni logistaidd mor fawr yn rhoi'r gorau i fasnachu—170 o gerbydau, 150 o drelars cymalog a gweithgarwch warws sy'n rhychwantu naw safle ledled y Deyrnas Unedig. Ac yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, gyda'r ansicrwydd, mae'n hanfodol nawr fod y cymorth rydych wedi'i nodi gan Lywodraeth Cymru ar gael i unrhyw un o'r gweithwyr sy'n galw am y cymorth hwnnw. Ceir cefnogaeth yn yr ardal leol. Rwyf fi fy hun heddiw wedi bod yn gweithredu ar ran rhai etholwyr a fu'n gweithio i'r cwmni hwn, gan eu rhoi mewn cysylltiad â chyflogwyr eraill sydd â swyddi gwag, ac felly gobeithio y gellir dod o hyd i swyddi eraill. Ond a yw eich swyddogion wedi gallu asesu a yw'r rhain yn gyfres unigryw o amgylchiadau i'r un cwmni hwn neu a oes problemau logistaidd ehangach yn y sector a fydd yn achosi problemau i gwmnïau eraill, a'ch bod yn ymateb i'r larymau hynny a allai fod yn canu ar draws y sector trafnidiaeth?

Wel, a gaf fi ddiolch i Andrew R.T. Davies am ei gwestiynau? Rwy'n rhannu'r teimladau y mae wedi'u mynegi ynglŷn â pha mor ofidus yw'r newyddion hwn i'r gweithwyr yr effeithiwyd arnynt. Wrth gwrs, mae gennym y £40 miliwn ychwanegol ar gyfer yr ymrwymiad COVID. Mae wedi'i gynllunio'n benodol i helpu pobl sydd yn yr un sefyllfa â'r rheini yn y cwmni ar hyn o bryd, ac mae'r ymrwymiad COVID hwnnw'n cynnwys cynnydd sylweddol mewn gwariant ar gynlluniau fel y cyfrifon dysgu personol a'r rhaglen brentisiaethau. Mae gennym hefyd y timau ymateb rhanbarthol sydd ar gael i gefnogi gweithwyr, i geisio dod o hyd i waith i'r rheini sydd wedi cael eu heffeithio, sydd â set sgiliau debyg i'r cyfleoedd a allai fodoli ar hyn o bryd.

Mae'r sector logisteg, yn ei gyfanrwydd, wedi cael trafferth gyda chadw a recriwtio staff yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a chredaf ei bod yn deg dweud bod y sector, yn ôl adroddiadau, wedi'i chael yn anodd dod o hyd i bobl sydd â'r sgiliau priodol. Felly, mae cyfleoedd ar gael. Mae'n ymddangos i ni—ni allaf wneud sylwadau am rai o'r honiadau sy'n cael eu gwneud ynglŷn â rheolaeth y cwmni penodol hwn yn ddiweddar—ond mae'n ymddangos i ni fod yr hyn sydd wedi effeithio ar y cwmni hwn wedi'i gyfyngu i'r cwmni hwn, ac nid yw'n arwydd o haint, os hoffech, yn y sector logisteg cyfan. Ond wrth gwrs, mae gennym dimau yn Llywodraeth Cymru sy'n edrych yn fanwl iawn ar y cwmni penodol hwn, i ganfod a oes unrhyw themâu cyffredin o ran rhai o'r problemau y maent wedi'u profi. Os felly, byddwn yn gweithio gyda sefydliadau fel Logistics UK, a chyrff cynrychioliadol, i sicrhau bod Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, oherwydd mae hwn yn sector DU gyfan sy'n wynebu heriau ar hyd a lled y DU mewn perthynas â chadw sgiliau, er mwyn sicrhau ein bod i gyd yn darparu'r cymorth sy'n angenrheidiol i roi rhywfaint o wytnwch i'r sector mewn cyfnod eithriadol o anodd.

Diolch i'r Gweinidog. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Rhun ap Iorwerth.

Diolch. Lle bynnag y bo'n ymarferol, bydd y GIG yn ymdrechu i barhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ar gyfer diagnosteg a thriniaethau, yn seiliedig ar flaenoriaeth glinigol ac amseroldeb. Bydd ein GIG yn parhau i asesu risg cleifion ar restr driniaeth weithredol, er mwyn sicrhau bod y rhai sydd â'r angen clinigol mwyaf yn cael eu hystyried yn flaenoriaeth yn unol â chanllawiau clinigol cenedlaethol.

Diolch. Hoffwn wneud apêl ar ran dau sefydliad mewn ymateb i'ch datganiad yr wythnos diwethaf ar bwysau COVID y GIG a fframweithiau newydd sy'n cael eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r pwysau hwnnw. Yr hyn y mae Cancer Research UK yn ei ofni yw bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi fframwaith yma sy'n caniatáu i fyrddau iechyd lleol israddio rhai gwasanaethau allweddol, gan gynnwys llawdriniaethau canser dewisol a diagnosteg nad yw'n ddiagnosteg frys ond sy'n hynod bwysig. A chofiwch, maent wedi dadlau'n gyson dros gynyddu gwasanaethau i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion canser, argymhelliad allweddol a wnaed gan y grŵp trawsbleidiol ar ganser fis diwethaf hefyd. Maent yn pryderu nad yw'r gwersi a ddysgwyd o don gyntaf y pandemig wedi'u gweithredu.

Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn gwneud galwadau y gellid ystyried ar yr wyneb, eu bod bron yn gwrth-ddweud hynny, ond nid yw hynny'n wir. Yr hyn y mae'n ei wneud yw tynnu sylw at gymhlethdod y sefyllfa a wynebwn, fel y gwyddoch yn iawn, a'r angen am ganllawiau clir iawn gan y Llywodraeth i'n cael ni drwy'r cymhlethdod hwnnw. Yr hyn a ddywedodd y Coleg Nyrsio Brenhinol mewn llythyr cyhoeddus atoch yw bod pwysau difrifol ar y gweithlu, fod staff yn cael eu gorlethu a'u bod wedi blino'n lân a'r realiti syml fod y prinder o nyrsys cofrestredig ar gael i weithio mewn rhai rhannau o Gymru bellach yn golygu y gallai fod angen oedi gofal dewisol nad yw'n ofal brys unwaith eto, yn union fel a ddigwyddodd yn ystod y don gyntaf, ac maent yn dweud hynny gyda chalon drom.

Yr hyn sydd gan Cancer Research UK a'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn gyffredin iawn yma yw'r farn fod yn rhaid cael eglurder llwyr gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r cyd-destun y mae ein byrddau iechyd yn gwneud penderfyniadau ynddo. Nawr, mae opsiynau lleol, fel y nodir yn y fframwaith, yn iawn, ond a all y Gweinidog sicrhau'n bendant fod yna eglurder ynglŷn â pha bryd y dylid sbarduno cyfyngiadau ar driniaethau nad ydynt yn ddewisol, er enghraifft, fel bod cysondeb ar draws y GIG, a nodi pa wasanaethau, gan gynnwys mewn diagnosis a thriniaeth canser, na allwn adael iddynt lithro yn ystod yr ail don ddifrifol iawn hon?

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwy'n credu, gyda pharch, ein bod eisoes wedi mynd i'r afael â hynny yn yr hyn rydym wedi'i ddweud. Rwy'n deall ofnau gwahanol grwpiau diddordeb a gwasanaethau, ac rwy'n deall safbwynt y Coleg Nyrsio Brenhinol yn dda iawn. Maent yn iawn i ddweud y dylent hwy, a phob un ohonom, boeni am realiti absenoldebau staff. Rwyf newydd fod mewn galwad gyda byrddau iechyd ac arweinwyr llywodraeth leol o bob rhan o ardal de Cymru yn gyffredinol, ac mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan newydd gadarnhau bod ganddynt gyfradd absenoldeb staff o 11 y cant. Nawr, mae hynny'n cael effaith sylweddol ar ein gallu i ddarparu gwasanaethau, ac os oes cynifer â hynny o staff yn absennol, ni allwch barhau i ddarparu'r holl wasanaethau.

Mae hefyd yn golygu nad oes gan y bwrdd iechyd hwnnw, na rhai eraill sy'n wynebu heriau tebyg, opsiwn i barhau i agor darpariaeth ychwanegol gyda'r staff sydd ganddynt, ac felly, ceir heriau gwirioneddol. Ac unwaith eto, pe baech yn siarad ag arweinwyr llywodraeth leol, byddent hwy hefyd yn disgrifio'r math o bwysau sydd arnynt gydag absenoldebau staff, a gwyddom fod comisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid yn wynebu pwysau tebyg hefyd. Felly, dyna pam ein bod wedi cyflwyno'r fframwaith gweithredu.

Mae'n ymwneud â mwy na byrddau iechyd unigol yn gwneud dewis drostynt eu hunain yn unig gan anwybyddu gwasanaethau eraill, oherwydd gwyddom fod cyd-gymorth eisoes yn digwydd. Mae bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, er enghraifft, eisoes yn cynorthwyo bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg i reoli rhywfaint o'r pwysau sydd arnynt. Gwyddom fod gwasanaethau canser yn aml yn digwydd yn ôl patrwm rhanbarthol. Mae amrywiaeth o wasanaethau arbenigol eraill yn digwydd ar draws ffiniau byrddau iechyd, a'r neges rwyf wedi bod yn ei rhoi, a'r neges y mae byrddau iechyd wedi bod yn ei hadlewyrchu'n ôl, yw eu bod, o fewn y dewisiadau y maent yn eu gwneud i reoli pwysau lleol, eisoes yn edrych ar yr heriau i wasanaethau rhanbarthol. Nid oes unrhyw un o'r dewisiadau hynny wedi effeithio ar wasanaethau rhanbarthol eto, ond mae prif swyddogion byrddau iechyd yn siarad yn rheolaidd am hyn. Cafwyd sgwrs ddoe ym mwrdd y GIG, dan gadeiryddiaeth prif weithredwr GIG Cymru. Mae ffyrdd rheolaidd i bobl gael y sgyrsiau hynny ar draws y gwasanaethau.

Dylwn ddweud, er mwyn i bobl ddeall y pryder am wasanaethau canser, fod gwasanaethau canser yn cael eu cynnal lle mae'n ddiogel i wneud hynny. Mae'n ymwneud â diogelwch y gwasanaeth. Felly, nid yw gwasanaethau canser yn cael eu hisraddio. Rydym yn gorfod ymdopi yn erbyn y pwysau gwirioneddol sy'n ein hwynebu, ac mae'n gwbl bosibl, yn y dyfodol agos, y bydd angen imi wneud penderfyniad cenedlaethol ynglŷn â sut y caiff gwasanaethau eu rheoli. Gwyddom, serch hynny, fod y sefyllfa yn Hywel Dda yn cynyddu, mae'r sefyllfa'n wahanol ym Mhowys, oherwydd maent yn comisiynu eu gofal eilaidd, a gwyddom fod y sefyllfa ychydig yn wahanol yng ngogledd Cymru hefyd. Felly, pe bawn yn gwneud dewis cenedlaethol ar hyn o bryd, gallai hynny effeithio ar bobl yng ngogledd Cymru, yn enwedig, a fyddai'n gallu rheoli rhai o'r gwasanaethau hynny am gyfnod estynedig o bosibl. Ond os bydd cyfraddau coronafeirws yn parhau i godi yn y modd y maent yn ei wneud, mae arnaf ofn ar ryw bwynt y bydd angen i ni fynd yn ôl i'r sefyllfa roeddem ynddi ar 13 Mawrth gyda dewis cenedlaethol ynglŷn â gwasanaethau. Nid ydym yn y sefyllfa honno ar hyn o bryd, ond rwy'n ystyried pwyntiau adeiladol yr Aelod. Ni ddylem golli golwg ar y ffaith bod rhaid ystyried dewisiadau lleol o fewn cyd-destun ehangach.

Diolch am yr atebion hyd yn hyn, Weinidog. A allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am gyflwr y byrddau iechyd sydd heb atal llawdriniaethau dewisol hyd yma? Gwyddom fod dau yng Nghymru, byrddau iechyd Aneurin Bevan a Bae Abertawe, wedi canslo llawdriniaethau dewisol. Fe ddywedoch chi yn eich ateb blaenorol eich bod newydd ddod o gyfarfod am absenoldebau staff o fewn y GIG, felly a allech chi roi'r sefyllfa ddiweddaraf i ni? Oherwydd mae'n amlwg fod atal llawdriniaethau dewisol mewn unrhyw fwrdd iechyd yn cael effaith ddramatig ar wasanaethau a ddarperir i gleifion sydd, yn amlwg, wedi bod yn disgwyl cael eu gweld.

Mae'r ddau fwrdd iechyd a nodais yn gynharach yn yr wythnos wedi cyhoeddi eu dewisiadau i gyfyngu ar rai gwasanaethau—nid llawdriniaethau dewisol yn unig ond amrywiaeth o apwyntiadau cleifion allanol ac eraill hefyd. Credaf ei bod yn gwbl bosibl y byddwn yn gweld angen i fyrddau iechyd eraill wneud yr un peth. A chyfeiriaf at 'angen' i wneud yr un peth—nid eisiau gwneud hynny ond angen—oherwydd y pwysau gwirioneddol ar wasanaethau. Felly, fel y nodais yn fy ateb i lefarydd Plaid Cymru, rydym eisoes wedi gweld Caerdydd a'r Fro yn cynorthwyo Cwm Taf Morgannwg gyda rhywfaint o'r pwysau sy'n eu hwynebu, ac mae'n bwysig fod cyd-gymorth yn bodoli ar draws ein gwasanaeth iechyd gwladol.

Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â hanfod y cwestiwn cyntaf ynglŷn â sicrhau nad yw byrddau iechyd yn gweithredu mewn modd ynysig lle nad ydynt ond yn meddwl mewn ffordd gul iawn, ond eu bod, yn hytrach, yn deall yr effaith ehangach. Ac mae'n rhaid i hynny hefyd fod yn ystyriaeth o'r effaith ar wasanaeth ambiwlans Cymru hefyd, oherwydd bydd y ffordd y caiff pwysau ei reoli yn effeithio ar y gallu i gyrraedd pobl yn y gymuned, i reoli'r galwadau brys y maent yn eu cymryd ac yna i symud y bobl hynny i'r lle iawn er mwyn i'w gofal barhau. 

Felly, fel y dywedais, y sefyllfa ddiweddaraf yw bod Aneurin Bevan yn nodi lefel absenoldeb staff o 11 y cant. Byddaf eisiau darparu mwy o ffigurau i'r Aelodau a'r cyhoedd mewn perthynas ag absenoldeb staff. Nid oes gennyf restr bendant i'w rhoi i chi ar bob bwrdd iechyd, ond ni ddylai pobl synnu gweld absenoldeb staff cynyddol ar draws pob bwrdd iechyd, i gyd-fynd â'r trosglwyddiad cymunedol y gwyddom ei fod yn digwydd. Mae'r gyfradd R yn codi ledled Cymru, mae lefel y bygythiad yn codi ledled Cymru; dyna pam y gwnaeth y Prif Weinidog y cyhoeddiadau a wnaeth heddiw.

Ar ofal dewisol a gofal arall a gynlluniwyd, rwy'n cydnabod bod niwed yn deillio o oedi gofal o'r fath. Nid oes unrhyw beth yn ddymunol ynglŷn â gohirio triniaeth, ac fe fydd yn achosi pryder i bobl, hyd yn oed os ydynt yn deall ac yn cefnogi pam fod hynny'n digwydd. Os ydych yn dioddef anghysur, efallai na fydd yn fawr o gysur i chi fod rhywun arall mewn mwy o angen na chi. Ond dyna pam fod ein GIG yn gwneud y dewisiadau hyn. Dyna pam, fel Gweinidog iechyd, fy mod wedi cymeradwyo'r ffaith bod gan y GIG fframwaith i helpu i lywio'r dewisiadau hynny. Oherwydd mae'r angen mor fawr ac mae gennym bobl a fydd angen gofal a allai olygu'r gwahaniaeth rhwng anabledd hirdymor neu'r gwahaniaeth rhwng goroesi a pheidio â goroesi, a dyna'r dewisiadau rydym yn gorfod eu gwneud. Felly, dyna pam rwy'n cefnogi ac wedi cymeradwyo'r fframwaith gweithredu, ac mae arnaf ofn fod mwy o'r dewisiadau hynny i ddod yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf. 

A gaf fi ddechrau drwy ddweud nad wyf mewn unrhyw ffordd yn beirniadu staff y GIG yn Ysbyty Athrofaol y Faenor yn fy etholaeth yn Nwyrain De Cymru? Maent yn gwneud gwaith anhygoel dan bwysau eithafol ar hyn o bryd. Ond rwyf wedi cael meddygon, meddygon teulu, yn cysylltu â mi o ddalgylch Ysbyty Athrofaol y Faenor yn dweud eu bod yn poeni am y cleifion y maent yn eu hanfon yno gan eu bod o'r farn nad yw'r ysbyty yn ddiogel nac yn addas i'r diben. Yn ogystal â'r ffaith ein bod yn amlwg yn gweld cleifion yn aros mewn meysydd parcio am 17 awr gydag anhwylderau sy'n peryglu eu bywydau, a phobl yn aros mewn ambiwlansys am amser eithriadol o hir, yr hyn sydd hefyd yn amlwg, nid yn unig o ganlyniad i'r ffaith bod achosion COVID yn codi, yw nad yw'r seilwaith yn Ysbyty Athrofaol y Faenor yn barod. Nid yw'n ymdopi. Nid oes digon o welyau, nid oes digon o staff, nid yw'r systemau ffôn mewnol yn gweithio'n iawn, a hefyd nid yw'r ysbyty wedi'i sefydlu ar gyfer derbyn ceir. A phan oedd fflyd gyfan o ambiwlansys y tu allan i'r ysbyty y penwythnos diwethaf, mae angen iddo fod wedi'i sefydlu ar gyfer ceir, mae angen iddo fod yn barod. Mae'n amlwg nad yw'r systemau hyn, y prosesau mewnol hyn, yn barod. Felly, pa gamau brys rydych yn eu cymryd, Weinidog, i sicrhau bod Ysbyty Athrofaol y Faenor yn addas i'r diben?

Gyda pharch, rwy'n anghytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud. Rwy'n credu bod camddealltwriaeth ynghylch cenhadaeth yr ysbyty hwn, mae camddealltwriaeth ynghylch difrifoldeb y bygythiad y mae'r bwrdd iechyd yn ei wynebu a'r dewisiadau y mae'n rhaid iddo eu gwneud gyda phartneriaid eraill i sicrhau eu bod yn blaenoriaethu buddiannau cleifion sydd â'r angen mwyaf. Ni sefydlwyd Ysbyty Athrofaol y Faenor i gynnig yr hyn y byddai'r gwasanaeth iechyd i bob pwrpas yn ei alw'n 'wasanaeth galw i mewn'—pobl sy'n gyrru eu hunain i adran achosion brys. Fe'i sefydlwyd i dderbyn ein cleifion mwyaf sâl; nid yw wedi'i sefydlu i dderbyn pobl sydd eisiau gyrru eu hunain yno. Nid yw'n debyg i ysbyty cyffredinol dosbarth lleol arferol yn yr ystyr hwnnw; ni chafodd ei sefydlu i fod felly. Fel y bydd Aelodau eraill o ardal Gwent yn ei gydnabod rwy'n siŵr, nid dyna oedd y cynllun Dyfodol Clinigol ac nid dyna oedd cenhadaeth yr ysbyty hwn. Felly, gyda pharch, credaf fod y feirniadaeth yn annheg.

Cafwyd rhai problemau cychwynnol—roedd problem gyda'r system deleffoni—ond yn fwy cyffredinol, y realiti yw bod yr ysbyty'n wynebu ton ddigynsail. Mae hwn yn ddigwyddiad unwaith mewn canrif. Y pwysau ychwanegol rydym yn ei weld yw'r hyn sydd wedi arwain at y dewisiadau eithriadol sy'n golygu bod tarfu ar driniaethau neu eu bod yn cael eu canslo mewn amryw o feysydd i ddiogelu buddiannau pobl sydd mewn llawer mwy o angen—pobl a allai golli eu bywydau fel arall. Mae gan yr ysbyty gymaint o staff ag sy'n bosibl gyda chyfradd absenoldeb o 11 y cant ar draws y bwrdd iechyd. Nid dyna'r broblem, gyda phob parch; y broblem yw a allwn sicrhau bod digon o'n staff yn iach ac yn gallu bod yn bresennol, fel nad yw dewisiadau gwasanaeth yn cael eu llywio gan nifer gynyddol o absenoldebau staff. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod wedi cymryd rhan yn y sesiynau briffio uniongyrchol y gwn fod y bwrdd iechyd wedi'u darparu i Aelodau ardal Gwent i nodi'r holl fanylion mewn perthynas â hyn. Gobeithio y bydd yr Aelod yn cymryd rhan yn hynny yn y ffordd rydym yn parhau i gymryd rhan o fewn y Senedd hon fel bod pob Aelod yn gweithredu ar sail y wybodaeth orau sydd ar gael.

Mae'r Gweinidog, mewn gwirionedd, wedi ymdrin â llawer o'r hyn roeddwn am holi amdano yn ei ateb i Laura Anne Jones. Codwyd pryderon tebyg gyda mi, Weinidog, nid ynglŷn â'r ffaith bod Ysbyty Athrofaol y Faenor yn anaddas i'r diben neu'n anaddas i'r rôl y cafodd ei gynllunio i'w chyflawni—rwy'n credu, fel rydych newydd ei ddweud, ei fod wedi'i adeiladu at ddiben penodol, ac ar hyn o bryd, mae'n gorfod ymdopi â sefyllfa eithriadol. Fodd bynnag, mae rhai pryderon am nifer yr achosion o COVID yno a'r ffaith ei fod wedi gorfod ymateb yn gyflym iawn i sefyllfa sy'n newid a hynny heb y capasiti y byddai ysbyty sydd wedi bod yno ers amser maith wedi gallu ei ddatblygu'n gyflym iawn. Felly, a wnewch chi gadarnhau y byddwch yn parhau i adolygu'r sefyllfa, y byddwch yn cysylltu â'r bwrdd iechyd, ac os bydd sefyllfa COVID yn dirywio dros yr ychydig wythnosau nesaf, y bydd yr ysbyty hwnnw a'r bwrdd iechyd yn gallu ymdopi â'r sefyllfa?

A bod yn deg â'r Aelod, mae'r ysbyty yn ei etholaeth ef, er ei fod yn awdurdod lleol Torfaen. Y gwir amdani yw bod uned gofal critigol fwy yn Ysbyty Athrofaol newydd y Faenor, ac mae'r bwrdd iechyd yn bwriadu ehangu ac ychwanegu at y ddarpariaeth mewn perthynas â gofal critigol. Y ffactor allweddol sy'n cyfyngu ar hynny yw staff, a down yn ôl at y broblem anodd hon; os yw lefel yr angen ar ei uchaf a bod gennych garfannau staff sy'n lleihau, ni allwch gynhyrchu mwy o staff ar unwaith, ac mae'n rhaid i chi benderfynu lle i ddefnyddio'r staff hynny i fynd i'r afael â'r lefel fwyaf o angen. Ac mae hynny'n golygu bod angen i chi symud staff o fannau eraill. Dyna'r dewisiadau anodd y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn eu hwynebu, yn ogystal â byrddau iechyd eraill ledled Cymru, ac yn wir mewn rhannau eraill o'r DU. Felly, dyna y mae'r bwrdd iechyd yn ystyried ei wneud.

Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod y bydd y bwrdd iechyd yn parhau i ystyried yr holl safbwyntiau proffesiynol ynglŷn â sut a lle i ddefnyddio staff yn fwyaf effeithlon, o gofio'r angen sylweddol sy'n bodoli. Byddaf yn parhau i weithio nid yn unig gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ond gyda byrddau iechyd ledled y wlad wrth iddynt wynebu'r dewisiadau hynny, ac os oes angen imi wneud dewisiadau cenedlaethol fel Gweinidog, ni fyddaf yn osgoi fy nyletswydd i wneud hynny. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pob un ohonom yn parhau i weithredu dull adeiladol sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ac rwy'n sicr yn gobeithio bod Aelodau ar draws y rhaniad gwleidyddol yn ymgysylltu â'u GIG lleol wrth iddynt gynnig sesiynau briffio rheolaidd i'r Aelodau o'r Senedd i ddeall beth yw'r darlun yn lleol a sut y mae hynny'n golygu bod angen iddynt wneud dewisiadau pwysig i helpu i gadw Cymru'n ddiogel.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddau ddatganiad 90 eiliad, ac mae'r cyntaf o'r rheini gan Helen Mary Jones. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Fis diwethaf, rhoddodd y dyfarnwr rygbi Nigel Owens Bontyberem ar y map pan gyhoeddwyd mai ef yw'r dyfarnwr cyntaf mewn hanes i gyrraedd 100 o gemau prawf rhyngwladol wrth iddo ddyfarnu gêm Cwpan y Cenhedloedd yr Hydref rhwng Ffrainc a'r Eidal ym Mharis. Mae'n eicon rhyngwladol sy'n parhau i fod â'i wreiddiau'n ddwfn yn ei gymuned leol.

Mae llawer o sêr chwaraeon o gymuned Pontyberem wedi disgleirio eleni. Hoffwn longyfarch Jonny Clayton hefyd, o'r byd dartiau, yn ogystal â'r chwaraewr rygbi rhyngwladol Kieran Hardy.

Caiff Nigel Owens ei barchu ar draws rygbi'r undeb fel un o ddyfarnwyr gorau'r byd. Dyfarnodd ei gêm ryngwladol gyntaf, rhwng Portiwgal a Georgia, ym mis Chwefror 2003. Mae wedi dyfarnu rownd derfynol Cwpan Rygbi'r Byd 2015 rhwng Awstralia a Seland Newydd, a nifer o rowndiau terfynol y clybiau Ewropeaidd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Nigel ei ymddeoliad o fyd rygbi rhyngwladol, gan ddod â'i yrfa ryngwladol 17 mlynedd i ben. Er ei fod wedi chwythu ei chwiban ar ei ddyddiau rhyngwladol ar binacl y gêm, mae'n credu bod mwy o waith i'w wneud yma yng Nghymru. Mae'n amlwg ei fod eisiau parhau i ddyfarnu gemau cymunedol, a pharhau i roi rhywbeth yn ôl i'r gamp y mae'n dweud ei bod wedi gwneud cymaint drosto ef. Mae'n dweud bod ei rôl fentora gyda dyfarnwyr ifanc talentog yng Nghymru yn rhywbeth y mae'n gyffrous iawn yn ei gylch, ac mae eisiau gweithio gyda dyfarnwyr ar lefel Pro14 i'w helpu i wneud cynnydd pellach, yn ogystal â'n dyfarnwyr gwrywaidd a benywaidd ifanc. Mae llawer ohonom yn gwybod am ei yrfa ychwanegol fel seren radio a theledu. Mae ei synnwyr digrifwch, ar y cae ac oddi arno, yn glir i'w weld. 

Oddi ar y cae, dywedodd fod rygbi a'r bobl yn y gamp wedi achub ei fywyd pan ddaeth allan yn hoyw yn 2007, ac wrth wneud hynny daeth yn fodel rôl i lawer. Mae Nigel Owens bob amser wedi bod yn llysgennad gwych dros rygbi Cymru ym mhob rhan o'r byd, a heb os mae wedi rhoi sylw i'w gymuned ei hun, Pontyberem. Wrth gyrraedd y garreg filltir o 100 o gemau prawf, dywedodd ei fod yn falch o fod yn destun balchder i'w deulu a'i gymuned. Gallaf ddweud yn sicr ei fod yn destun balchder mawr i Bontyberem a Chymru. Diolch o galon, Nigel.

Yn fy natganiad 90 eiliad, hoffwn dalu teyrnged i Cath Pendleton o Troed-y-rhiw ym Merthyr Tudful, y cyfeirir ati yr wythnos hon ar BBC Wales fel môr-forwyn Merthyr. Mae'r Senedd hon heddiw yn cofnodi mai Cath Pendleton oedd y ferch gyntaf erioed i nofio milltir yn nyfroedd rhewllyd Antartica, cyflawniad personol anhygoel, a chyflawniad pwysig yn fy etholaeth i, sef Merthyr Tudful a Rhymni, ac mae bellach hefyd yn gyflawniad a gofnodwyd i Gymru.

I'r rhai a ddilynodd y stori ddramatig ar y teledu, efallai eich bod chi, fel fi, wedi gofyn y cwestiwn: pam? Ond clywsom Cath yn siarad am ei bywyd, ei gwasanaeth yn y lluoedd, yr heriau y mae hi a'i theulu wedi'u hwynebu, a sut y dechreuodd fwynhau brwydrau meddyliol a chorfforol nofio mor eithafol. Roedd yn anhygoel ei ddilyn. Mae'n enghraifft ragorol o sut y gall unigolion gyflawni pethau rhyfeddol drwy osod nodau personol, a thrwy gael y bobl a'r gefnogaeth iawn o'u cwmpas. A gaf fi ddweud fy mod yn falch iawn na ddangosodd y morfilod danheddog lawer o ddiddordeb yn y cwch gwynt a aeth â Cath i'r dyfroedd rhewllyd dwfn hynny?

Felly, ar ran y Senedd hon, Senedd Cymru, hoffwn longyfarch môr-forwyn Merthyr, Cath Pendleton. Gwnaethoch helpu i oleuo ein blwyddyn a gwneud i ni gyd deimlo'n llawer gwell am fywyd. Rydym yn falch iawn ohonoch.

Diolch yn fawr iawn am y ddau ddatganiad hyfryd yna. Mi fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr. Felly, toriad byr. 

Trefn. Rydym yn awr yn ailddechrau gydag eitem 5, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl: ddwy flynedd yn ddiweddarach', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Lynne Neagle.

Diolch, Lywydd dros dro. Mae'n ddwy flynedd a hanner ers i mi sefyll yn y Siambr hon i ddweud fy mod yn teimlo'n falch ac yn freintiedig o gael annerch y Senedd ar adroddiad 'Cadernid Meddwl' y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Ar ddechrau'r ddadl honno, dywedais mai iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc oedd un o'r materion pwysicaf, os nad y mater pwysicaf, inni fynd i'r afael ag ef fel Senedd. Ddwy flynedd a hanner yn ddiweddarach, gyda phandemig byd-eang yn gefndir i'n dadl heddiw, mae'n gliriach nag erioed fod gennym gyfrifoldeb sylfaenol i gynorthwyo ein plant i fod yn gryf, yn iach yn feddyliol ac i feddu ar y adnoddau angenrheidiol i fynd i'r afael â'r heriau a ddaw i'w rhan.

Ddwy flynedd a hanner yn ôl, gwnaeth ein pwyllgor ein hymrwymiad i'r maes hwn yn glir. Galwasom am sicrwydd fod iechyd a lles emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc yn flaenoriaeth genedlaethol ddatganedig i Lywodraeth Cymru. Galwasom am newid sylweddol ar frys yn y cymorth a ddarperir i'n plant a'n pobl ifanc, gan ddadlau bod y ddarpariaeth wedi bod yn rhy gyfyngedig yn rhy hir. Galwasom am weithredu llym ym mhen ataliol gwasanaethau, i atal llif problemau iechyd meddwl yn gynharach, ac i atal problemau rhag gwaethygu mewn modd gofidus—a hynny'n ddiangen mewn llawer o achosion. Dywedasom fod angen dull ysgol gyfan, fel rhan o ddull system gyfan, i gefnogi iechyd meddwl a llesiant ein plant a'n pobl ifanc. Gwnaethom yn glir nad ydym yn barod i ganiatáu i'r mater pwysig hwn gael ei drosglwyddo mewn adroddiad etifeddiaeth, unwaith eto, i bwyllgor olynol yn y chweched Senedd. Nid yw cyrraedd diwedd y Senedd hon gyda chasgliadau 'mae angen gwneud mwy' wedi bod yn opsiwn i ni. Mae ein plant a'n pobl ifanc yn disgwyl—ac yn haeddu—gwell na hynny.

Felly, sut rydym wedi ceisio cyflawni ein haddewid i'r Siambr hon ac i'n plant a'n pobl ifanc y byddem yn gweithredu? Rydym wedi dilyn ein 28 argymhelliad gwreiddiol, yn rheolaidd ac yn fforensig, dros y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf. Fe'n cefnogwyd yn y gwaith hwn gan weithwyr proffesiynol ymroddedig, rhieni a gofalwyr, plant a phobl ifanc a'r trydydd sector. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch iddynt, ac i gofnodi fy edmygedd ohonynt. Hebddynt, ni fyddai ein gwaith craffu wedi bod yn bosibl. Yn seiliedig ar eu barn a'u profiadau, gallasom gynhyrchu ein hadroddiad dilynol. Fel rhan o'r gwaith hwn, fe wnaethant asesu cynnydd yn erbyn pob un o'n hargymhellion, ac amlinellu lle roedd angen cymryd camau gweithredu cyn diwedd y Senedd hon. Gwn fod aelodau eraill y pwyllgor yn bwriadu siarad am feysydd penodol, felly fe ganolbwyntiaf yn bennaf ar y prif faterion y gwnaethant ein helpu i'w nodi.

Yn gyntaf oll, er bod newidiadau'n dechrau digwydd, ac er bod pobl yn ymroddedig iawn i wella'r sefyllfa, mae plant a phobl ifanc yn dal i'w chael yn anodd dod o hyd i'r cymorth emosiynol a'r cymorth iechyd meddwl sydd ei angen arnynt. Dywedwyd wrthym nad yw newid yn digwydd yn ddigon cyflym. Mae pobl yn cydnabod ei bod yn anodd, a bod y pandemig wedi rhoi pwysau sylweddol ar ein gwasanaethau cyhoeddus, ond credwn fod effaith COVID yn gwneud cynnydd yn fwy hanfodol nag erioed. Mae difrod cyfochrog y pandemig hwn i'n plant a'n pobl ifanc yn golygu bod cyflymder a chamau gweithredu yn y maes hwn yn bwysicach fyth.

Yn ail, rydym angen sicrhau mai newid system gyfan yw ein ffocws. Rydym yn cymeradwyo'r gwaith sydd wedi'i wneud i ddarparu dull ysgol gyfan, a'r gwaith sylweddol sydd ar y gweill i ddarparu cymorth cynnar a gwell cefnogaeth. Mae'r cynnydd i'w weld a cheir tystiolaeth ohono, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Ond rydym wedi'i gwneud yn glir na fydd dull ysgol gyfan yn unig yn sicrhau'r newid sylweddol sydd ei angen ar ein plant a'n pobl ifanc. O'r dechrau, rydym wedi dweud bod dull system gyfan yn hanfodol i wireddu ein huchelgeisiau yn y maes hwn. Ni all ysgolion wneud hyn ar eu pen eu hunain. Ar y sail honno, gwnaethom argymell y dylai Llywodraeth Cymru ehangu cwmpas y grŵp gorchwyl a gorffen cyd-weinidogol, fel bod ei gylch gwaith yn cwmpasu dull system gyfan.

Rwy'n falch o weld bod y Gweinidogion wedi rhoi'r argymhelliad hwnnw ar waith a bod cylch gwaith y grŵp wedi'i ehangu o ganlyniad i'n galwad. Ond ni all ein gwaith ddod i ben yn y fan honno. Er bod cynnydd mewn perthynas ag addysg yn rhoi sicrwydd i ni, rydym yn llawer llai hyderus fod cyflymder y newid ym maes iechyd a llywodraeth leol—gan gynnwys gwasanaethau cymdeithasol—yn ddigonol. Mae'n amlwg i ni, ar yr ochr iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, nad yw'r cynnydd wedi bod yn ddigonol, ac rydym yn pryderu'n fawr am hyn.

Er ein bod yn croesawu'r cynnydd a wnaed mewn perthynas â chymorth cynnar a chymorth estynedig, mae'n hanfodol fod hyn yn cael ei gyflwyno cyn gynted â phosibl. Mae'n amlwg o'r gwaith rydym wedi'i wneud bod llawer o'r plant a'r bobl ifanc sydd mewn gofal argyfwng, neu mewn lleoliadau haen 4 arbenigol, yn rhai a ddisgrifiwn fel y 'canol coll' mewn gwirionedd. Plant a phobl ifanc yw'r rhain na fyddent wedi dirywio pe baent wedi cael cymorth a chefnogaeth gynnar. Nid yw hyn yn ddigon da.

At hynny, rydym yn pryderu'n benodol am yr hyn a ystyriwn yn ddiffyg cynnydd o ran cefnogi plant a phobl ifanc o wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed—CAMHS—i symud i wasanaethau iechyd meddwl i oedolion. Mae ymateb y Llywodraeth yn dweud wrthym fod ei chanllawiau pontio'n cael eu hadolygu, ond o'n gwaith ni, mae'n amlwg nad yw'r canllawiau hyn erioed wedi cael eu gweithredu'n briodol. Credwn fod hyn yn dal i fod yn ormod o waith ar y gweill, sy'n peri pryder o ystyried bod dwy flynedd wedi bod ers i'n hadroddiad dynnu sylw at bryderon sylweddol ynglŷn â hyn.

Yn ogystal, mae gofal argyfwng a haen 4 yn parhau i fod yn faes sy'n peri pryder gwirioneddol. Rydym wedi cael adroddiadau am broblemau sylweddol o ran capasiti'r gweithlu dros y ddwy flynedd ddiwethaf, a gwyddom fod problemau wedi parhau yn ystod y pandemig o ran gosod plant a phobl ifanc mewn lleoliadau cleifion mewnol priodol. Mae ein hadroddiad yn glir fod angen gwneud mwy o waith i fynd i'r afael â'r ystod o anghenion gofal cymhleth ac anghenion llety diogel sydd gan ein plant a'n pobl ifanc.

Rydym yn parhau i fod heb ein hargyhoeddi gan ymateb Llywodraeth Cymru fod y cynnydd rydym eisiau ei weld yn cael ei wneud, a bod angen cysylltu polisi ac ymarfer yn haen 4 y system. Ar y sail honno, galwaf heddiw ar y Gweinidog i sefydlu mecanwaith ffurfiol i gynllunio'r gwaith hwn, ac i ddod â'r holl bobl berthnasol at ei gilydd i gyflawni'r canlyniadau sydd eu hangen arnom ar draws y pen arbenigol hwn o gymorth.

Rydym hefyd wedi tynnu sylw'n gyson at ein pryder nad yw rhai ffrydiau gwaith, gan gynnwys maes hanfodol cymorth arbenigol, bellach yn rhan o gylch gwaith y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, ac mae cysylltu â'r rhaglen honno'n gwbl hanfodol. 

Mae'r prif fater olaf yr hoffwn dynnu sylw ato'n ymwneud â sut rydym yn trin ein plant a'n pobl ifanc mwyaf agored i niwed, yn enwedig y rhai sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Mae David Melding wedi hyrwyddo eu hachos ers blynyddoedd lawer. Yn fwyaf diweddar, mae wedi gwneud hynny fel cadeirydd grŵp cynghori'r Gweinidog ar ganlyniadau i blant. Ni allaf adael i'r ddadl hon ddod i ben heb nodi ei gyfraniad i achos plant a phobl ifanc. Mae llawer o resymau y byddwn yn gweld colli David yn y lle hwn, ond fel Cadeirydd y pwyllgor plant, gallaf yn sicr weld y bwlch mawr y bydd yn ei adael ar ôl yn ein maes diddordeb.

O ran gweithrediad 'Cadernid Meddwl', rhoddwyd rôl bwysig i grŵp cynghori'r Gweinidog ar ganlyniadau i blant. Wrth edrych i'r dyfodol, bydd y cydgysylltiad rhwng y grŵp gorchwyl a gorffen cyd-weinidogol, y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, a grŵp cynghori'r Gweinidog ar ganlyniadau i blant yn hollbwysig. Ni allwn fforddio gadael i unrhyw un o'n plant a'n pobl ifanc gwympo drwy'r bylchau rhwng y grwpiau hyn. I'n plant sy'n derbyn gofal, mae hyn hyd yn oed yn fwy hanfodol; mae'n ddyletswydd arnom i beidio â'u siomi. Ar y sail honno, byddwn yn croesawu arwydd gan y Gweinidog sut y bydd hi, fel y Gweinidog iechyd meddwl newydd, yn sicrhau y bydd y strwythurau sydd wedi'u creu yn parhau i weithio gyda'i gilydd. Fel y dywed ein hadroddiad dilynol, mae ymrwymiad ac arweiniad parhaus gan Lywodraeth Cymru ac arweinwyr sector yn hanfodol i yrru'r agenda hon yn ei blaen a hwyluso'r cydweithio sydd mor angenrheidiol.

Wrth gloi fy sylwadau agoriadol, hoffwn gydnabod gwaith swyddogion a Gweinidogion mewn ymateb i'n hargymhellion 'Cadernid Meddwl'. Er nad wyf yn ymddiheuro am ein dyfalbarhad a'n penderfyniad, rwy'n cydnabod yr ymdrech a'r gwaith y mae'n ei gynhyrchu. Mae craffu adeiladol a chydweithio â'r Weithrediaeth i gyflawni canlyniadau yn ganolog i system bwyllgorau dda ac effeithiol. Mae datblygu dull ysgol gyfan llwyddiannus o ymdrin ag iechyd emosiynol a meddyliol yn dangos yr hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd yn effeithiol. Mae'r addewid a wnaeth y Gweinidog Addysg ddoe i gynnwys iechyd emosiynol a meddyliol ar wyneb Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) yn gwneud yr un peth.

Rwy'n gobeithio y gall ein gwaith barhau i sicrhau canlyniadau pendant ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc rhwng nawr a'r etholiad. Fel Cadeirydd, rwy'n ymrwymo i wneud popeth yn fy ngallu i ysgogi cynnydd yn y maes hollbwysig hwn yn ystod y misoedd sy'n weddill o'r Senedd hon.

Roeddwn eisiau cloi drwy ailadrodd yr hyn a ddywedais pan siaradais â Senedd Ieuenctid Cymru yn ddiweddar. Ar ôl araith ar 'Cadernid Meddwl', lle roeddwn wedi pwysleisio pa mor ganolog oedd lleisiau pobl ifanc i'n hadroddiad, dywedais wrthynt sut roedd cynrychiolydd wedi dod ataf a gofyn imi beth fyddai'r bobl ifanc a fu farw drwy hunanladdiad yn ei ddweud pe baent yno y diwrnod hwnnw. Mae hynny wedi aros gyda mi. Yn anad dim, lleisiau'r bobl ifanc nad ydynt gyda ni mwyach a ddylai yrru ein ffocws di-baid ar ddarparu'r cymorth emosiynol a'r cymorth iechyd meddwl y mae ein plant a'n pobl ifanc ei angen ac yn ei haeddu. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Lynne. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am yr hyn a ddywedoch chi am grŵp cynghori'r Gweinidog. Rhaid imi ymddiheuro i'r Aelodau. Dylwn fod wedi rhoi dwy funud lawn ichi ar ôl i'r gloch gael ei chanu, ac ofnaf mai dim ond 20 eiliad a gawsoch. Felly, rwy'n ymddiheuro i'r rhai sydd allan o wynt, ac ni fyddaf yn cosbi unrhyw un a gyrhaeddodd ychydig yn hwyr oherwydd fy nghamgymeriad. Suzy Davies.

Ac am hynny rwy'n hynod ddiolchgar, Lywydd—Gadeirydd, mae'n ddrwg gennyf. Ddoe, tynnodd fy nghyd-Aelod Mark Isherwood sylw unwaith eto at natur fregus plant sy'n derbyn gofal. Er bod plant sy'n derbyn gofal yn cael eu derbyn i ofal awdurdod lleol i wella eu llesiant, dywedodd fod cyfran fwy ohonynt yn gysylltiedig â throseddau camfanteisio ar blant drwy linellau cyffuriau ac felly maent ymhell o gael eu diogelu'n effeithiol. Mae'n siomedig, felly, mai dim ond un cyfeiriad at blant sy'n derbyn gofal a geir yng nghynllun cyflawni ar iechyd meddwl Llywodraeth Cymru ar gyfer 2019-2022, sef

'sicrhau bod gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol...yn hygyrch i blant a phobl ifanc'

mewn gofal

'neu sydd ar gyrion gofal.'

Nid wyf yn credu mai dyna'r uchelgais mwyaf y dylid ei adlewyrchu yn yr adroddiad hwnnw. 

Ac eto, eleni, roedd Llywodraeth Cymru yn dal i ddisgwyl bod ar y cam o ddatblygu argymhellion ar gyfer gwell integreiddio rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol a chytuno ar gwmpas ffrydiau gwaith. Beth a ddigwyddodd i'r awgrymiadau yn 'Gwrando. Gweithredu. Ffynnu.', yr adroddiad a gyflwynwyd i grŵp cynghori David Melding? A ble mae'r sylw arbennig i blant sy'n derbyn gofal yn y £15 miliwn sydd wedi mynd i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol? A ydynt wedi dal i fyny hyd yn oed ag anghenion iechyd meddwl plant eto?

Hyd yn oed os ydynt yn parhau i dderbyn gofal am fwy o amser, diolch i'r polisi Pan Fydda i'n Barod, a hyd yn oed os ydynt wedi bod gyda'r teuluoedd maeth mwyaf meithringar ac atgyfnerthol, mae'n anochel y bydd y bobl ifanc hyn yn gweld unrhyw bontio i wasanaethau iechyd meddwl i oedolion yn heriol iawn. Ni fydd angen gofal iechyd meddwl ffurfiol ar bob plentyn sy'n derbyn gofal pan fyddant yn iau, ond gallwch weld pam y gallai'r her o symud i fywyd annibynnol fel oedolyn sbarduno neu waethygu iechyd meddwl gwael. 

Nid plant sy'n derbyn gofal yn unig sy'n wynebu'r her honno. Siaradais ag etholwr heddiw a oedd yn ofni y byddai eu plentyn sydd yn eu harddegau ac yn awtistig—plentyn a gâi lawer o gariad a chymorth, ac a oedd yn gwneud yn dda iawn mewn ysgol arbenigol—yn ei chael yn anodd iawn ar ôl iddynt orfod symud at wasanaethau cymdeithasol i oedolion. Ac er nad gwasanaethau iechyd meddwl yw'r rheini, roeddent yn poeni y byddai colli system gymorth gyfarwydd y plentyn a cholli cyfrifoldeb rhiant yn golygu y byddai angen cymorth iechyd meddwl ar y person ifanc hwnnw hefyd. 

Yn union fel roedd Pan Fydda i'n Barod yn cydnabod mympwy pen-blwydd fel arwydd i newid gwasanaethau, felly hefyd y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc. Clywsom mewn tystiolaeth ar gyfer yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' gwreiddiol fod pobl ifanc yn teimlo bod disgwyl iddynt ddod yn oedolion dros nos, a bod symud o CAMHS i wasanaethau oedolion yn brofiad brawychus, fel neidio oddi ar ymyl clogwyn. Dywedodd Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu fod pobl ifanc yn diflannu i dwll du. Dywedodd gweithwyr ieuenctid wrthym fod rhai pobl ifanc yn gweld pethau sylfaenol hyd yn oed yn amhosibl. 

Ac oedd, roedd canllawiau ar sut i bontio'n dda yn bodoli bryd hynny ac wedi hynny, ond erys y methiant hanfodol, sef cyflawniad. Ac mae'n bwysig iawn, oherwydd ymhlith y bobl ifanc 18 i 19 oed hynny y gwelwn gyfraddau hunanladdiad yn codi. Roedd effaith y canllawiau, a baratowyd gan Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc bryd hynny, i fod i gael ei hadolygu erbyn y mis hwn. Felly, Weinidog, a wnaethoch chi ddarganfod unrhyw gyflawniad ar ein hargymhellion? 

Nid yw'r hyn a glywsom ddwy flynedd yn ddiweddarach—wel, nid yw'r ymgais i symud oddi wrth ddyddiad pontio mympwyol pen-blwydd unigolyn yn ddeunaw oed yn llwyddiannus bob amser. Mae llawer o bobl ifanc yn dal i gael eu trosglwyddo'n awtomatig i wasanaethau i oedolion ar y pen-blwydd hwnnw, ac mae'r anghysondeb a'r diffyg parhad yn golygu bod pobl ifanc yn cymryd cam yn ôl. Er ein bod yn deall y byddai ymestyn CAMHS i 25 oed yn arwain at gostau, beth y mae'n ei gostio i ni a'r person ifanc os nad ydynt yn cael cyfle go iawn i ddiddyfnu eu hunain oddi wrth gymorth blaenorol?

Clywsom hefyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Chwefror eleni, a chofiwch, os gwelwch yn dda, fod 'Cadernid Meddwl' wedi'i gyhoeddi ym mis Ebrill 2018, fod ymgynghoriad drafft ar ganllawiau pontio drafft yn dechrau. Yn dechrau—bron i ddwy flynedd yn ddiweddarach. Y disgwyliad diweddar i fyrddau iechyd fonitro a gwerthuso gweithrediad y canllawiau, ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adolygu'r dulliau hynny, adolygiad yr Athro John o achosion o hunanladdiad a hunan-niweidio yn ystod y pum mlynedd diwethaf, adolygiad sydd i'w groesawu'n fawr—nid wyf yn teimlo bod ymateb Llywodraeth Cymru i'n hargymhellion ar bontio wedi bod yn fater brys, ac roedd angen iddo fod yn fater brys. 

Yn y cynllun cyflawni ar iechyd meddwl, nid oes sôn am bontio yn yr adran 'cynnydd hyd yma', ac nid yw hynny'n syndod, oherwydd nid oes unrhyw argymhellion i hyd yn oed ddatblygu'r trefniadau i fonitro'r defnydd o'r canllawiau tan y flwyddyn nesaf neu'r flwyddyn wedyn. Pam ar y ddaear y mae hyn yn cymryd cyhyd? Roedd canllawiau da eisoes yn 2018, wedi'u gwella gan waith dilynol Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, ac eto roeddech yn dal i fod eisiau ei adolygu.

Yn fyr, Weinidog, mae arnaf ofn fod ein hofnau wedi'u gwireddu. Drwy amsugno cyfrifoldeb am iechyd meddwl plant a phobl ifanc i mewn i gynllun ar gyfer pob oedran, mae wedi colli ei flaenoriaeth. Er yr holl waith caled sydd wedi'i wneud—ac rydym yn cydnabod hynny, a'r miliynau a arllwyswyd i mewn i hyn—i bob pwrpas, nid ydym gam ymhellach ymlaen tuag at helpu pobl ifanc i bontio'n ddi-dor, gyda chymorth, i wasanaethau oedolion. 

Diolch yn fawr iawn, Cadeirydd. Dwi'n falch iawn o gael cymryd rhan yn y ddadl yma ar bwysigrwydd cefnogaeth iechyd meddwl i bobl ifanc. Mae yna sawl blwyddyn wedi pasio bellach ers i'r Centre for Mental Health gyhoeddi adroddiad am wasanaethau iechyd meddwl ar draws y Deyrnas Unedig—adroddiad wnaeth ganfod bod plant a phobl ifanc sy'n wynebu problemau iechyd meddwl yn mynd, ar gyfartaledd, rhyw 10 mlynedd rhwng y problemau yn dechrau datblygu a chael cymorth am y tro cyntaf. Dydy hynny, yn amlwg, ddim yn dderbyniol.

Does yna ddim byd yn newydd, felly, am danlinellu problemau efo gwasanaethau iechyd meddwl. Dyna pam, dwi'n meddwl, fod yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' yn dweud yn glir iawn, yng ngeiriau aelodau'r pwyllgor, dydyn ni ddim yn barod i adael i'r mater yma gael ei basio ymlaen unwaith eto i bwyllgor arall, efo'r un awgrymiadau ac argymhellion yn cael eu gwneud—bod angen gwneud mwy.

Felly, dwi'n meddwl ei fod o'n beth da iawn, lle mae yna adroddiad beirniadol yn cael ei gyhoeddi fel hyn, fod yna waith dilyn i fyny yn digwydd. Mae hynny'n gwbl allweddol. Mae dim ond gwybod bod yna rai pethau nad ydy pobl ddim yn mynd i ollwng fynd ohonyn nhw yn gallu gyrru gwelliant mewn gwasanaethau. Dwi'n gobeithio bydd pwyllgorau mewn Seneddau yn y dyfodol yn parhau i fonitro hyn hefyd.

Dwi'n mynd i ganolbwyntio am ychydig o funudau ar ddiffyg gwasanaethau i'r canol coll, fel dwi'n ei alw fo—plant sydd ddim cweit yn cyrraedd y meini prawf ar gyfer cael mynediad at wasanaethau arbenigol, ond sy'n amlwg angen help. Mae hyn wedi bod yn thema gyffredin mewn nifer o adroddiadau dros gyfnod o 20 mlynedd.

Wrth gwrs, ceir rhywfaint o ddarpariaeth—cwnsela mewn ysgolion, er enghraifft. Mae datblygiad iechyd meddwl yn y cwricwlwm newydd yn parhau hefyd. Ond mae'r newid rhwng gwasanaethau ieuenctid ac oedolion, y bylchau mawr mewn gwasanaethau, porthora pobl yn gyson drwy ddweud wrthynt nad ydynt yn ddigon sâl, yn parhau i fod yn broblemau mawr y mae'n rhaid mynd i'r afael â hwy.

Dyna pam y mae Plaid Cymru wedi argymell creu siopau un stop i ieuenctid, ac rydym yn seilio'r rheini ar fodel sy'n ymddangos fel pe bai'n gweithio'n dda iawn yn Seland Newydd. Yn siopau un stop i ieuenctid Seland Newydd, cynigir nifer o wasanaethau gan feddygon, gan nyrsys, cwnselwyr, gweithwyr cymdeithasol, staff ieuenctid, sy'n darparu gofal sylfaenol, cymorth iechyd rhywiol ac atgenhedlu, cymorth iechyd meddwl, gwasanaethau cyffuriau ac alcohol, cwnsela, rhoi'r gorau i ysmygu, cynllunio teulu, hybu iechyd, gwasanaethau addysg—llu o wasanaethau. Mewn geiriau eraill, maent yn trin ac yn helpu'r unigolyn y maent yn gweithio gyda hwy. Nid ydynt yn patholegu nac yn meddygoli'r unigolyn. Maent yn seiliedig ar fodel cymdeithasol o iechyd meddwl.

Nawr, byddem am sefydlu hybiau i ddarparu'r gwasanaethau cynhwysfawr hyn sy'n canolbwyntio ar ieuenctid, gan gynnwys gwasanaethau iechyd meddwl, mewn un lleoliad yn y gymuned, a byddai 'ieuenctid' yn cael eu diffinio i gynnwys pobl ifanc ac oedolion ifanc, ond yn hollbwysig—a chredaf fod hyn yn bwysig iawn—ni fyddai neb yn cael ei wrthod am nad ydynt yn perthyn i ryw oedran mympwyol a fyddai'n golygu bod rhai pobl yn cael eu gwrthod pan fydd hi'n amlwg fod angen cymorth arnynt. Byddem yn anelu i ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl penodol i bobl ifanc nad ydynt, fel y dywedaf, yn ddigon sâl i ofyn am driniaeth seiciatrig ddatblygedig, er enghraifft, ond sy'n sicr angen cymorth. Ond gallant gynnig gwasanaethau eraill i drin y person cyfan mewn modd sy'n briodol i'w hoedran. Er enghraifft, gallai fod cyfle i gydleoli gwasanaethau eraill sy'n ymwneud â chyflogaeth ac addysg arbenigol ac yn y blaen yn y mannau hyn.

Rydym wedi cyfrifo'r gyllideb y credwn fod angen ei neilltuo i wneud hyn. Byddwn yn ymrwymo i wneud hynny, ac rydym yn falch o fod yn wynebu cwestiynau ar y cyllid; mae'n bwysig iawn edrych ar gyllid menter fel hon. Ond dylem ofyn beth yw'r gost ariannol o beidio â chael hyn yn iawn. Beth yw cost defnyddio gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol gydol oes oherwydd nad oedd gennym wasanaethau ar waith i ymyrryd yn gynnar ac i gefnogi'n gynnar? Rwy'n eich sicrhau y bydd y gost yn sylweddol fwy os na fyddwn yn buddsoddi yn ein pobl ifanc nawr.

A gaf fi ddweud fy mod yn falch iawn o gyfrannu at y ddadl hon, fel aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, er nad oeddwn yn aelod o'r pwyllgor pan gyhoeddwyd yr adroddiad gwreiddiol? A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'n Cadeirydd, Lynne Neagle? Dyma, wrth gwrs, fu fy nhymor cyntaf yn y Senedd, ac rwyf wedi dysgu llawer o'r ffordd y gwelais Lynne yn ymwneud â'r maes pwnc hwn, gydag angerdd, diwydrwydd, ac yn barod i herio grym lle bo angen, i gyd er mwyn ceisio gwelliannau mewn gwasanaethau a darparu cymorth hanfodol i eraill, yn enwedig plant a phobl ifanc. Felly, diolch ichi am hynny, Lynne.

Rwyf am ymdrin â dau faes yn fy nghyfraniad. Yn gyntaf, ac yn rhannol y rhan y mae Rhun newydd ei thrafod, sef y canol coll; ac yn ail, y therapïau seicolegol. Credaf fod angen inni gydnabod y ffaith bod y pandemig wedi cynyddu pryderon pawb ac wedi rhoi ffocws amlwg i'r dasg aruthrol rydym yn dal i'w hwynebu wrth inni ystyried lles ein plant a'n pobl ifanc. Ac fel gyda llawer o faterion rydym wedi craffu arnynt yn yr adroddiad hwn, cafwyd cynnydd, sydd bob amser i'w groesawu, ond mae'r craffu hwnnw hefyd wedi amlygu bod angen cynnydd pellach o hyd mewn nifer o feysydd. Ond yn gyffredinol, rwy'n cytuno â'r Gweinidog addysg yn ei hateb ysgrifenedig i ni, lle mae'n dweud,

'Rwy'n credu y gallwn gytuno bod llawer wedi'i gyflawni dros y ddwy flynedd ddiwethaf.'

Felly, yn gyntaf, fe siaradaf am y canol coll, ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau a wnaeth Rhun ap Iorwerth, ac rwy'n cytuno â llawer ohonynt. Yn hytrach, rwy'n credu fy mod am atgoffa'r Aelodau o'r hyn a ddywedodd y Senedd yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' gwreiddiol yn 2018. Roedd yn dweud

'bod angen gwaith brys i fynd i’r afael â’r prinder (ac mewn rhai achosion absenoldeb) gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc sydd angen cymorth ond nad ydynt yn cyrraedd y trothwy i gael cymorth CAMHS'.

Nawr, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod ein diweddariad diweddar yn fwy hyderus fod cynnydd wedi'i wneud. Yn ystod tymor y Senedd hon, dylem weld y fframweithiau'n datblygu a phenodi staff i helpu i wreiddio diwylliant dull ysgol gyfan o ymdrin â lles; dull sydd nid yn unig yn gweithio yn ein hysgolion, ond hefyd yn rhwydwaith ehangach Iechyd Cyhoeddus Cymru a gwasanaethau cyhoeddus eraill, wrth inni anelu at gyflawni'r hyn y cyfeiriodd Lynne ato'n gynharach fel y 'dull system gyfan' o ymdrin ag iechyd meddwl a lles ein plant a'n pobl ifanc. Os bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni eu targed ar gyfer gwanwyn 2021, bydd hwnnw'n gynnydd y gallwn yn sicr ei groesawu.

Mae fy ail bwynt yn ymwneud â therapïau seicolegol, ac yn sicr, mae'r pwyllgor o'r farn nad oes digon o gynnydd wedi'i wneud yn y maes hwnnw. Ac er ein bod yn croesawu camau gweithredu Llywodraeth Cymru i weithredu ein hargymhellion dilynol ar therapïau seicolegol o ran sicrhau bod ymarferwyr therapiwtig wedi'u hyfforddi'n ddigonol ar gael i gefnogi plant a phobl ifanc, mae angen i ni weld tystiolaeth o ddatblygiad a gweithrediad cynllun y gweithlu ar gyfer iechyd meddwl a fydd yn cyflawni hyn.

Rydym yn sylweddoli, wrth gwrs, y bu tarfu ar gynlluniau'r gweithlu a bod oedi hefyd wedi bod mewn perthynas â thueddiadau presgripsiynu oherwydd pwysau'r pandemig. Ond mae'r pwyllgor yn credu ei bod yn bwysig fod Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n gyflym i ailsefydlu amserlenni ar gyfer y gwaith a ohiriwyd neu y tarfwyd arno gan y pandemig. Yn wir, gall rhywfaint o'r union waith hwnnw, a argymhellwyd gan y pwyllgor yn wreiddiol, roi atebion ynddo'i hun i beth o'r pwysau ychwanegol a fydd yn wynebu'r system pan fyddwn yn dod allan yn araf o gysgod COVID-19, ac yn deall ei effaith ar ein plant a'n pobl ifanc yn llawnach.

Credaf mai'r ymchwiliad sy'n sail i'r adroddiad 'Cadernid Meddwl', a'r newidiadau sy'n digwydd yn y gwasanaethau nawr yw un o gyflawniadau mwyaf arwyddocaol y Senedd hon. Ond fel gyda phob newid, rhaid ei ymgorffori a goresgyn y gwendidau a ganfuwyd, gan mai dim ond wedyn y bydd manteision y dull system gyfan o wella iechyd meddwl a lles ein plant a'n pobl ifanc yn cael eu gwireddu'n llawn. Diolch.

Hoffwn gytuno, wrth gwrs, â'r hyn y mae fy nghyd-Aelod, Suzy Davies, wedi'i ddweud heddiw, ond hefyd â'r hyn y mae'r Cadeirydd, Lynne Neagle, wedi'i ddweud heddiw. Rwy'n credu eich bod yn arwain ein pwyllgor yn eithriadol o dda, ac mae eich angerdd yn gwbl glir a heintus, ac rydych wedi gwneud llawer iawn, felly diolch yn fawr iawn, o waelod calon, ac rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl ledled Cymru'n cytuno, am y cyfan rydych wedi'i wneud.

Cyhoeddwyd yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' yn ôl ym mis Ebrill 2018, gan ddarparu templed uchelgeisiol a chyffrous ar gyfer diwygio gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yng Nghymru. Roedd yn adlewyrchu barn y rhan fwyaf o randdeiliaid, ac yn amlinellu cynlluniau i ddod â blynyddoedd o ailstrwythuro mynych i ben.

Rwy'n mynd i ganolbwyntio heddiw ar ofal mewn argyfwng. Ymhlith y canfyddiadau diweddaraf gwelwyd nad oedd cefnogaeth i wasanaethau 24/7 bob amser ar gael ledled Cymru, a bod gorddibyniaeth ar adrannau damweiniau ac achosion brys a'r heddlu i ymateb i bobl ifanc mewn trallod difrifol. Heddiw, ddwy flynedd yn ddiweddarach, mae pryderon yn dal i fodoli ynghylch diffyg mynediad cyson, 24/7 at gymorth mewn argyfwng ledled Cymru. Mae cleifion ifanc a'u teuluoedd yn siomedig nad ydynt yn gallu cael cymorth ar yr adeg y mae ei angen fwyaf, ac mae gwasanaethau argyfwng yn aml yn canolbwyntio gormod ar oedolion, fel llawer o wasanaethau a grybwyllir heddiw.

Ar y pwynt fod gwasanaethau argyfwng yn canolbwyntio gormod ar oedolion, galwodd yr adroddiad ar Lywodraeth Cymru i edrych ar sut y gall gweithwyr iechyd meddwl proffesiynol gefnogi'r heddlu wrth ymateb i alwadau, a sut y gall timau argyfwng ddarparu hyfforddiant i staff rheng flaen. Gall plant a phobl ifanc mewn trallod deimlo bod eu cyflwr yn cael ei waethygu drwy fod mewn lleoliad oedolion, megis adran achosion brys, a chael eu trin mewn modd ansensitif gan staff. Mae angen gweithredu ar frys i wella hyfforddiant ar gyfer y gwasanaethau rheng flaen hynny, fel eu bod yn darparu ymateb mwy tosturiol i bobl ifanc mewn trallod. Mae angen inni sicrhau hefyd fod gwelyau ysbyty dynodedig i rai dan 18 ar gael i'w defnyddio gan bobl ifanc mewn argyfwng.

Mae'r pwyllgor yn croesawu adroddiadau cadarnhaol o'r cydweithio rhwng yr heddlu a gwasanaethau iechyd meddwl i helpu i gefnogi pobl ifanc mewn argyfwng. Fodd bynnag, mynegodd y pwyllgor ei siom ynghylch y prinder gwybodaeth gan Lywodraeth Cymru am y camau sy'n cael eu cymryd i wella gofal mewn argyfwng a gofal y tu allan i oriau. Y llynedd, dywedodd y pwyllgor nad oedd y sefyllfa'n dderbyniol, ac mae Llywodraeth Cymru yn dal i fethu rhoi darlun cywir o sut olwg sydd ar wasanaethau argyfwng 24/7 a gwasanaethau y tu allan i oriau arferol ledled Cymru. Nid yw'n ddigon da. Mae angen inni weld camau'n cael eu cymryd i ddarparu cynllun, gan gynnwys amserlenni a therfynau amser, ar gyfer gofal mewn argyfwng a gofal y tu allan i oriau i bobl ifanc yng Nghymru.

Mae'r adroddiad yn nodi bod llawer mwy o achosion o broblemau iechyd meddwl i'w gweld ymhlith plant sy'n derbyn gofal a phlant wedi'u mabwysiadu, yn aml o ganlyniad i esgeulustod neu drawma. Mae llawer wedi byw mewn teuluoedd lle maent wedi dod i gysylltiad â salwch meddwl, camddefnyddio sylweddau, trais, camdriniaeth neu esgeulustod. Tynnodd yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' sylw at grwpiau eraill a allai fod yn agored i niwed ac a allai fod angen cymorth emosiynol a chymorth iechyd meddwl penodol hefyd. Roedd y rhain yn cynnwys gofalwyr ifanc, troseddwyr ifanc, pobl ifanc ddigartref, plant du a lleiafrifoedd ethnig, pobl ifanc, rhai sy'n gadael gofal a rhai sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau. Mae angen rhoi mwy o flaenoriaeth i anghenion emosiynol ac iechyd meddwl plant a phobl ifanc sy'n derbyn gofal er mwyn sicrhau eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt yn gynnar, ac i atal problemau rhag gwaethygu neu ddyfnhau mewn blynyddoedd i ddod. Dywedodd pobl nad yw plant sy'n cael eu rhoi mewn gofal yn cael eu hasesu na'u hadolygu'n systematig yn rheolaidd. Mae'n hanfodol fod cynlluniau gofal yn mynd i'r afael ag anghenion lles emosiynol plentyn neu berson ifanc. Hoffwn wybod hefyd sut y mae'r Llywodraeth hon yn gweithio i ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl ar-lein y dyddiau hyn, oherwydd credaf fod honno'n ffordd go iawn o gyrraedd pobl ifanc, ac iddynt allu cael gafael ar wasanaethau'n gyflymach.

Ddwy flynedd yn ôl, dywedodd adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg fod angen cymorth brys ar y rhai sy'n profi problemau iechyd meddwl, a thynnodd sylw at ddiffygion gyda chymorth mewn argyfwng a chymorth y tu allan i oriau. Mae'n hanfodol, Weinidog, fod y gwendidau hyn a amlygir yn yr adroddiad yn cael sylw, a'n bod yn cyflawni go iawn dros bobl ifanc gan eu bod yn haeddu hynny. Diolch.

A galwaf ar y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Hoffwn i ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am eu ffocws parhaus ar wella iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Hoffwn i dalu teyrnged yn benodol i'r Cadeirydd, Lynne Neagle, am ei hymroddiad parhaus i'r mater yma. 

Rŷn ni'n gwybod bod y rhan fwyaf o faterion iechyd meddwl yn dechrau cyn i bobl droi'n 18 oed, sy'n amlygu pa mor bwysig yw'r rhaglen waith yma. Rŷn ni i gyd yn pryderu am effaith y pandemig yn y maes yma, a gallaf eich sicrhau fy mod i'n canolbwyntio ar weithio ar draws y Llywodraeth i leihau'r effaith gymaint â phosibl a sicrhau bod y cymorth cywir ar gael pan fydd ei angen.

Mae adroddiad 'Cadernid meddwl: ddwy flynedd yn ddiweddarach' yn rhoi cyfle gwerthfawr inni gymryd stoc o'r cynnydd sydd wedi bod. Dwi'n falch bod y pwyllgor wedi cydnabod y gweithredu sydd wedi ei gyflawni gan y Llywodraeth, partneriaid allweddol a rhanddeiliaid. Mae gweithredu'r argymhellion a gytunwyd arnynt yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth yma, ac mae fy mhenodiad yn tanlinellu ein hymrwymiad ac yn darparu ffocws ychwanegol ar lefel weinidogol i wneud hynny.

Er ein bod ni wedi gwneud cynnydd pendant dros y ddwy flynedd diwethaf, rŷn ni'n cydnabod pryder y pwyllgor ynglŷn â chyflymder y cynnydd gyda rhai o'r camau gweithredu. Dwi wedi cymryd camau i gyflymu'r newid yn barod. Dwi a'r Gweinidog Addysg wedi cytuno i ailffocysu'r grŵp gorchwyl a gorffen o ddull ysgol gyfan i un system gyfan trwy ehangu ei gwmpas ac adolygu'r aelodaeth. Gwnaethom ni gyfarfod yr wythnos yma, ac rydym ni'n bwriadu cwrdd yn fisol i adeiladu momentwm i weithredu gwelliannau i'r system. Ac ar ben hynny, dwi wedi sicrhau bod y wybodaeth ddiweddaraf am y camau gweithredu ar CAMHS yn eitem sefydlog ar yr agenda.

Dwi hefyd wedi cwrdd ag is-gadeiryddion y byrddau iechyd ac wedi pwysleisio'r angen iddyn nhw ganolbwyntio ar welliannau CAMHS ac ymgorffori fframwaith cymorth cynnar a chefnogaeth uwch pan fydd hwnnw wedi ei gyhoeddi, ac rydym ni'n disgwyl i hwnna gael ei gyhoeddi ym mis Ebrill. Byddaf i'n cwrdd â chadeiryddion y byrddau partneriaeth rhanbarthol a rhanddeiliaid eraill i sicrhau dull gydgysylltiedig wrth gefnogi anghenion pobl ifanc.

Yn y cyfnod anodd yma, gallaf i hefyd roi sicrwydd y bydd gwasanaethau iechyd meddwl yn parhau yn wasanaethau hanfodol, gan gynnwys, wrth gwrs, ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae'n fframwaith gweithredol yn sicrhau bod byrddau iechyd yn nodi cynlluniau i ateb galw newydd a newidiol am wasanaethau iechyd meddwl o ganlyniad i'r pandemig. Yn hollbwysig, mae angen i fyrddau iechyd sicrhau bod eu cymunedau yn deall sut i gael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig os yw modelau gwasanaethau wedi newid oherwydd y cyfyngiadau, a bydd y wybodaeth newydd yn cael ei chynnwys ar holl wefannau'r byrddau iechyd yn ystod yr wythnos nesaf.

Wedi dweud hynny, dwi'n cydnabod y pryderon ynghylch cael gafael ar gymorth. Mae hwn yn faes dwi'n canolbwyntio arno i sicrhau nad oes diffyg cysylltiad rhwng y sicrwydd rŷn ni'n ei dderbyn ac ansawdd y gofal mae plant a phobl ifanc y mae angen cymorth arnynt yn ei brofi. I ddeall y persbectif yna'n well, dwi wedi cwrdd â Chynghrair Iechyd Meddwl Cymru, ac fe fyddaf i'n parhau i wneud hynny. Dwi hefyd wedi cwrdd â Chomisiynydd Plant Cymru, a byddaf i'n cyfarfod â'n grŵp rhanddeiliaid ieuenctid i ddeall yr hyn sy'n bwysig iddyn nhw o ran iechyd meddwl a chymorth iechyd meddwl.

I droi nawr at crisis care, gofal argyfwng, sydd o ddiddordeb arbennig i Laura Anne Jones, mae gwella gofal argyfwng yn thema allweddol yn 'Cadernid meddwl' ac yn ddiweddar rŷn ni wedi derbyn canfyddiadau'r adolygiad o fynediad brys i wasanaethau iechyd meddwl. Edrychodd yr adolygiad ar ddata ar draws ystod o wasanaethau—111, yr heddlu, y gwasanaeth ambiwlans, y trydydd sector ac ati—er mwyn deall y galw am wasanaethau yn well. Ac mae'r adolygiad yn amlygu ehangder y materion cymdeithasol a llesiant sy'n sail i lawer o'r galw yma.

Mae'r angen am lwybr amlasiantaethol i ddiwallu anghenion y bobl yn glir. Dyw hyn ddim yn rhywbeth y gall yr NHS wneud ar ei ben ei hun. Mae argymhellion penodol yn yr adolygiad sy'n ymwneud â phlant a phobl ifanc, a byddwn ni'n ffocysu ar eu gwireddu mewn cyfarfod o'r grŵp gorchwyl a gorffen yn y dyfodol. Mae is-grŵp amlasiantaethol wedi ei sefydlu i gydlynu'r ymateb i'r adolygiad, ac fe wnaeth y grŵp hwnnw gyfarfod am y tro cyntaf yr wythnos diwethaf. Dwi'n disgwyl gweld cynllun ar sut y bydd y gwaith hwn yn cael ei ddatblygu cyn y Nadolig. Mae hi werth pwysleisio dydyn ni ddim yn dechrau o'r dechrau, ac mae angen i'r gwaith adeiladu ar y grŵp sicrwydd gofal brys. Rydyn ni eisoes wedi cytuno cynlluniau peilot y gwasanaeth 111 a fydd yn profi'n llwybr defnyddiol i ddefnyddwyr gwasanaethau mewn argyfwng iechyd meddwl, ac mae hwn i ddechrau ym mis Ionawr.

Dwi wedi ymrwymo i wella cefnogaeth i'r plant a phobl ifanc hynny sydd â'r anghenion mwyaf cymhleth, ac mae gennym ni ddwy ffrwd waith clir i wneud hyn: gwelliannau i ddarpariaeth haen 4 a'n gwaith ar lety diogel.

Ar haen 4, rydym wedi cyflwyno panel rheoli gwelyau, sy'n cyfarfod yn wythnosol, gan reoli llif cleifion rhwng gofal cymunedol a gofal cleifion mewnol. Mae adolygiad o welyau sy'n briodol i oedran hefyd ar y gweill i'n helpu i ddeall defnydd a sut y gallwn wella llwybrau rhyddhau. Mae tîm sicrhau ansawdd a gwella'r GIG yn rhoi cymorth dwys i'n dwy uned CAMHS i wella llif cleifion ac i wneud argymhellion ar gyfer gwelliannau. Ac ar lety diogel mewn perthynas â gofal cymhleth, rydym yn parhau i gefnogi ac annog rhanbarthau i ddefnyddio'r cyllid gofal integredig a'r cyllid trawsnewid sydd ar gael drwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol.

Rwyf wedi gofyn yn benodol i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r byrddau iechyd edrych ar hyn eto i ffurfio argymhellion newydd. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn dod â'r holl bartneriaid cywir at ei gilydd a gallant ddarparu'r cyfrwng cywir ar gyfer llety preswyl iechyd a gofal cymdeithasol a gomisiynir ar y cyd yn arbennig ar gyfer gofal cymhleth. Er bod gwaith mewn rhai rhanbarthau eisoes yn datblygu, gydag argymhellion ar gyfer modelau gofal preswyl therapiwtig yn dod i'r amlwg ym Mhowys ac yng Nghaerdydd a'r Fro, rydym yn parhau i geisio argymhellion o bob rhan o Gymru i ddatblygu'r ddarpariaeth hon yn gyflym.

Mae'r rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc yn parhau i fod yn sbardun allweddol i welliannau i wasanaethau iechyd meddwl i blant a phobl ifanc, ac rwy'n gyffrous iawn ynglŷn â photensial y fframwaith cymorth cynnar a chymorth estynedig, a byddwn yn sicrhau y byddant yn gweithio gyda'i gilydd i hyrwyddo integreiddio ar draws y system. Rydym am ymgorffori'r fframwaith hwn yn ystod y misoedd nesaf fel ei fod ar waith wrth i dymor y Senedd ddod i ben. Felly, bydd yn barod ym mis Ebrill, a gobeithiwn y caiff ei ymgorffori erbyn yr haf. 

Mae mynd i'r afael â'r canol coll, y soniodd Rhun a Dawn amdano, yn gwbl hanfodol, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn gorfeddygoli iechyd meddwl bob amser. Yn flaenorol, datblygodd y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, mewn partneriaeth â Barnardo's, ganllawiau pontio a dogfen basbort person ifanc, a diben hyn yw sicrhau nad oes bwlch yn y gefnogaeth rhwng bod pobl yn blant ac yn oedolion. Rydym yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i wella'r broses bontio i bobl ifanc. Rhaid iddynt gael y dewis i symud rhwng gwasanaethau heb fod yn seiliedig ar bwynt penodol oherwydd eu dyddiad geni, ond yn seiliedig ar gyfnod sy'n briodol i'w hanghenion. A byddai Suzy, rwy'n siŵr, yn falch o glywed, ar yr adolygiad o'r canllawiau ynghyd â chanllawiau'r GIG ar y pontio ehangach, nid yn unig mewn perthynas ag iechyd meddwl, ein bod yn disgwyl yr adolygiad hwnnw'n gynnar yn y flwyddyn newydd. 

Mae atal ac ymyrryd yn gynnar yn hollbwysig, a dyna pam ein bod wedi cryfhau'n sylweddol y gwasanaethau cymorth haen 0 ac 1, gan gynnwys y pecyn cymorth iechyd meddwl ieuenctid a SilverCloud. Gofynnodd Laura Anne Jones am yr hyn rydym yn ei wneud mewn perthynas â chymorth ar-lein, a SilverCloud yw ein hateb i'r ddarpariaeth honno ar gyfer pobl dros 16 oed. Ac wrth gwrs, mae gennym linell gymorth CALL. Rydym hefyd wedi buddsoddi £1.25 miliwn i ymestyn cwnsela mewn ysgolion, gan sicrhau bod cysylltiadau ym mhob awdurdod lleol ar gael ar-lein i bobl nad oeddent yn mynychu'r ysgol yn bersonol. Ac i sôn am bwynt a wnaeth Dawn Bowden am therapïau seicolegol, rwy'n siŵr y bydd yn falch o glywed y bydd yr arweiniad ar ddarparu therapi seicolegol sy'n seiliedig ar dystiolaeth i bobl ifanc, Matrics Plant, yn cael ei gyhoeddi cyn y Nadolig. 

Mae gennym amrywiaeth o ddulliau gweithredu rhanbarthol mewn perthynas â lleihau hunanladdiad a hunan-niweidio, gan gynnwys cymorth profedigaeth, hyfforddiant a chodi ymwybyddiaeth. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau i helpu i ymateb i'r materion hyn, ac ochr yn ochr â chyllid iechyd meddwl ehangach, rydym wedi ymrwymo £0.5 miliwn ychwanegol y flwyddyn i atal hunanladdiad a hunan-niweidio. Fel y mae'r pwyllgor bob amser wedi'i addef, mae addysg yn chwarae rhan hollbwysig yn diwallu anghenion lles plant a phobl ifanc, ac mae'r adroddiad hwn yn cydnabod y cynnydd pendant sydd wedi'i wneud, ond mae mwy i'w wneud o hyd. Mae gwaith yn cael ei adeiladu o amgylch y cwricwlwm newydd a'r maes dysgu a phrofiad iechyd a lles, sy'n gosod llesiant—fel y clywsoch—wrth wraidd taith y dysgwr, ac roedd yn dda gweld hynny'n mynd drwodd ddoe.

Yn gynnar y flwyddyn nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein canllawiau fframwaith ysgol gyfan i helpu ysgolion, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i ddatblygu eu dulliau ysgol gyfan cyson eu hunain o ymdrin â llesiant. Mae'r Gweinidog Addysg a minnau wedi cytuno ar gyllid mewn egwyddor tan fis Mawrth 2022 i sefydlu arweinwyr gweithredu ysgol gyfan i helpu'r sector i weithredu'r canllawiau er mwyn rhannu gwersi ac ymarfer gorau. Rydym wedi darparu £5 miliwn eleni i gefnogi'r gwaith hwn, gan ein galluogi i wella ac ehangu'r cynllun cwnsela mewn ysgolion, ac ariannu awdurdodau lleol i recriwtio a hyfforddi cwnselwyr mewn ymyriadau sy'n briodol i oedran. Rydym hefyd yn gweithio gyda phrifysgolion Cymru i ddatblygu modiwlau dysgu proffesiynol ar gyfer staff ysgolion ar faterion llesiant, ac i hyfforddi athrawon a staff ehangach ar les meddyliol plant. Hoffwn hefyd dalu teyrnged i'r gwaith a wnaed gan David Melding ar y canlyniadau i blant yng ngrŵp cynghori'r Gweinidog. Diolch am bopeth a wnaethoch yn y gofod hwnnw.

Yn olaf, rydym wedi diwygio ein cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yn ddiweddar i gefnogi galw sy'n newid ym maes iechyd meddwl o ganlyniad i COVID-19. Mae'r cynllun diwygiedig yn ailddatgan ein hymrwymiad i flaenoriaethu iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc. Rwyf wedi ymrwymo i yrru'r gwaith hwn yn ei flaen a ddoe cyhoeddais fy mod yn sefydlu bwrdd cyflawni a throsolwg 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' y Gweinidog i sicrhau bod hyn yn digwydd. Bydd y bwrdd yn cyfarfod yn gynnar yn y flwyddyn newydd a bydd yn rhoi mwy o eglurder a sicrwydd i'n rhaglenni gwaith iechyd meddwl a'r ymateb iechyd meddwl i COVID-19.

Unwaith eto, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu gwaith caled a'u ffocws parhaus? Hoffwn ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'n holl blant a phobl ifanc, a'r ddarpariaeth a'r amddiffyniad gorau i'w hiechyd meddwl a'u lles nawr ac yn y dyfodol. Rwy'n falch eich bod wedi cydnabod ein bod wedi gwneud peth gwaith, ond rydym ni hefyd yn cydnabod bod gwaith i'w wneud o hyd. Diolch yn fawr.

Cadeirydd y Pwyllgor i ymateb i'r ddadl. Lynne Neagle.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl am eu cyfraniadau? Fe geisiaf ymateb yn yr amser sydd gennyf i rai o'r prif bwyntiau a wnaed.

A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chyfraniadau a'i phwyntiau da iawn am blant sy'n derbyn gofal? Yn ein hymchwiliad gwreiddiol, mae'n debyg mai'r dystiolaeth a gawsom ar blant sy'n derbyn gofal gan benaethiaid gwasanaethau plant yng Nghymru oedd un o'r sesiynau tystiolaeth mwyaf damniol y bu'n rhaid i mi eistedd drwyddynt erioed. Mae'n destun pryder fod angen inni wneud cymaint o gynnydd yn y maes hwn o hyd, ac mae'n arbennig o bwysig ein bod yn clywed gan y Gweinidog sut y bydd y cyswllt hwnnw'n gweithio gyda grŵp cynghori'r Gweinidog, y grŵp gorchwyl a gorffen a'r rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, yn enwedig gan fod David yn gadael y Senedd. Diolch, Suzy, am y pwyntiau ar bontio; mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cael hynny'n iawn ac yn gwneud cynnydd brys yn y maes hwn. Credaf fod y problemau a gawsom gyda phontio yn symptom o'r ffaith ein bod bob amser yn rhy barod i ffitio plant i mewn i wasanaethau, yn hytrach na ffitio gwasanaethau o gwmpas y plant a'r bobl ifanc, ac mae angen i hynny newid.

A gaf fi ddiolch i Rhun am ei gyfraniad ar y canol coll? Mae'n bwysig cydnabod, pan soniwn am y canol coll, mai hwy yw'r grŵp mwyaf o bell ffordd o blant a phobl ifanc y mae angen inni eu cyrraedd. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o deuluoedd dros y blynyddoedd, ac wedi cyfarfod ag ychydig iawn lle mae gan blentyn salwch meddwl y gwnaed diagnosis ohono, ond llawer iawn lle mae plant a phobl ifanc yn profi trallod difrifol. Gwnaeth Rhun bwyntiau am argymhellion Plaid Cymru ar gyfer siopau un stop. Credaf mai lle rwy'n sicr yn cytuno ag ef yw pwysigrwydd y dull 'dim drws anghywir', sy'n rhywbeth y mae'r comisiynydd plant wedi bod yn ei hyrwyddo hefyd. Rydym eisoes yn gweld ymarfer da mewn lleoedd fel Gwent, lle mae pob atgyfeiriad yn mynd drwy banel, a cheir hyd i gymorth i'r person ifanc. Nid oes cwestiwn o ddweud wrthynt nad ydynt yn cyrraedd y trothwy.

A gaf fi ddiolch i Dawn am ei chyfraniad, hefyd ar y canol coll, sy'n faes hollbwysig? Ond hefyd am dynnu sylw at bwysigrwydd therapïau seicolegol, sydd wedi bod yn bryder hirsefydlog i'r pwyllgor, nid yn unig yn y maes hwn, mewn gwirionedd—rydym hefyd wedi mynegi pryderon mewn perthynas ag iechyd meddwl amenedigol, a gwn fod y pwyllgor iechyd wedi codi hyn droeon hefyd. Mae'n dda clywed bod Matrics Plant yn cael ei gyhoeddi'n fuan, a bydd y pwyllgor yn edrych ymlaen at glywed cynlluniau'r gweithlu a fydd yn cefnogi datblygiad y gwaith hwnnw, oherwydd mae'n hollbwysig.

Diolch am eich geiriau caredig, Laura, ac am eich cyfraniad, ac am dynnu sylw at ofal mewn argyfwng. Yn rhy aml, mae'r bobl ifanc sy'n mynd i sefyllfa o argyfwng mewn gwirionedd yn bobl ifanc y 'canol coll', na fyddent wedi cyrraedd y sefyllfa honno pe baent wedi cael y gefnogaeth yn gynharach. Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi ailadrodd ei hymrwymiad i fynd i'r afael â'r mater hwn, a bydd y grŵp gorchwyl a gorffen yn canolbwyntio ar hynny, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud, serch hynny, yw ei bod yn hanfodol fod yr atebion a welwn yn atebion sy'n canolbwyntio ar y plentyn, ac nad ydym yn ceisio gwasgu plant a phobl ifanc i ffocws oedolyn ar ofal mewn argyfwng.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei chyfraniad, a chydnabod yn amlwg ei bod yn ddyddiau cynnar? Croesawn y ffaith bod Gweinidog ymroddedig gennym nawr i yrru'r gwaith hwn yn ei flaen. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ar y materion hyn. Maent yn faterion dyrys a chymhleth, megis y materion gofal cymhleth y sonioch chi amdanynt yn eich ymateb, ond mae'n gwbl hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r materion hyn, ac ni allwn eu gadael i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Rhaid cael disgwyliad clir iawn gan Lywodraeth Cymru y byddant yn cyflawni hyn nawr, fel y gwnaeth Powys. Rhaid gwneud hynny'n gyson ledled Cymru gyfan. Cyfeiriodd y Gweinidog hefyd at y cynnydd sy'n cael ei wneud yn y ffrwd waith cymorth cynnar a chymorth estynedig, sy'n sicr i'w groesawu'n fawr, dan arweiniad gwych Dr Liz Gregory o Went. Edrychwn ymlaen at weld hynny'n cael ei gyflwyno ledled Cymru cyn gynted â phosibl.

Wrth gloi, a gaf fi ddiolch felly i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl? A dim ond ailadrodd fy ymrwymiad ac ymrwymiad y pwyllgor i barhau i ysgogi newid yn y maes hwn. Yn y 21 mlynedd y bûm yn y Senedd, rydym wedi trafod y diffygion yn y maes gwasanaeth hwn yn gyson, ac rwy'n gwbl benderfynol y byddwn, erbyn inni gyrraedd diwedd y Senedd hon, mewn sefyllfa lle mae pethau'n well o lawer, nid yn unig ym maes addysg, ond ar draws y system gyfan sydd mor hanfodol i'n plant a'n pobl ifanc. Diolch yn fawr. 

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld na chlywed gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar effaith y pandemig ar y Gymraeg. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Helen Mary Jones. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn o godi i gymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd, adroddiad ar effaith argyfwng COVID ar yr iaith Gymraeg. Rwyf am ddechrau, wrth gwrs, drwy ddiolch i aelodau'r pwyllgor, ein tystion a'n staff, sydd wedi parhau i gefnogi ein gwaith drwy'r pandemig. Rwy'n ddiolchgar iawn iddynt i gyd. Wrth gwrs, mae'r argyfwng COVID wedi cael effaith enfawr ar bob agwedd ar fywyd yng Nghymru, ac yn ôl y disgwyl, mae wedi cael effaith enfawr ar y gweithgareddau a'r sefydliadau rydym yn dibynnu arnynt i hyrwyddo'r Gymraeg ac i ddarparu cyfleoedd i bobl ei defnyddio. Cawsom gyfoeth o dystiolaeth ac yn y cyfnod byr o amser sydd ar gael imi heddiw, ni allaf ond tynnu sylw at rai agweddau ar ein hadroddiad.

Gwelsom ganslo digwyddiadau wrth gwrs—yr Eisteddfod Genedlaethol, Eisteddfod yr Urdd, ac yn bwysig iawn, myrdd o ddigwyddiadau bach a lleol a gynhelir gan sefydliadau fel y mentrau iaith, pob un ohonynt yn gyfleoedd hollbwysig i bobl ddefnyddio'r Gymraeg yn eu cymunedau ac ar lwyfan cenedlaethol. Nawr, mae'r canslo wedi creu risgiau economaidd wrth gwrs, a gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o hynny. Mae 2,000 o swyddi'n ddibynnol ar yr Eisteddfod Genedlaethol bob blwyddyn. Dywedodd yr Urdd wrthym eu bod wedi colli cyfanswm o £14 miliwn ac y byddant mewn dyled o £3.5 miliwn erbyn i'r flwyddyn ariannol ddod i ben. Bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ailflaenoriaethu ei chyllideb wrth gwrs, a chafodd £2 filiwn o gyllideb yr iaith Gymraeg ei hailflaenoriaethu a'i defnyddio mewn mannau eraill, ac nid oes gan y pwyllgor unrhyw feirniadaeth o hynny o gwbl. Ond rydym yn pryderu na ddylai'r sefyllfa honno barhau, ac rydym yn argymell na ddylai ailddyrannu cyllid ar gyfer y Gymraeg yn y tymor byr arwain at newidiadau ariannu mwy hirdymor, a allai amharu ar gyflawni nodau 'Cymraeg 2050'.

Mynegodd tystion bryderon difrifol am y gweithlu yn y sector pwysig hwn mewn nifer o ffyrdd. Er enghraifft, mae gennym unigolion medrus iawn a fydd yn ei chael yn hawdd dod o hyd i waith arall, ac a allai gael eu colli'n barhaol i sector y Gymraeg. Tynnodd yr Urdd sylw at y broblem fod gweithwyr ieuenctid cymwysedig a allai weithio drwy gyfrwng y Gymraeg yn werth eu pwysau mewn aur, ond gallant weithio drwy gyfrwng y Saesneg hefyd wrth gwrs, a gallant hefyd weithio dros y ffin. Maent yn pryderu'n fawr na allant gadw'r gweithlu hwnnw. 

Agwedd hanfodol arall y tynnodd tystion sylw ati oedd y ffaith bod y sefydliadau a'r mudiadau hyn yn aml yn darparu swyddi o ansawdd da mewn cymunedau lleol lle gall fod yn anodd dod o hyd i waith da, a'u bod yn chwarae rhan bwysig yn cynnal y Gymraeg fel iaith gymunedol. Am y rheswm hwn, rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod swyddi sy'n cefnogi ac yn hyrwyddo'r Gymraeg ledled Cymru yn ganolog i'w chynllun adferiad economaidd. 

Clywsom lawer gan dystion am effaith gwaith yn mynd ar-lein, a chafwyd llwyddiannau enfawr. Cynhaliodd yr Urdd, yn lle'r Eisteddfod go iawn, berfformiadau o gartrefi a gerddi cystadleuwyr. Cymerodd saith mil o bobl ran ac roedd 27 awr o ddarlledu. Aeth Tafwyl, ein gŵyl boblogaidd yng Nghaerdydd, ar-lein unwaith eto a chyrraedd cynulleidfa fyd-eang o 8,000 o bobl. Roedd yr Eisteddfod Genedlaethol, Eisteddfod AmGen, yn gyflawniad anhygoel—360,000 o wylwyr rhyngwladol ar draws y byd, a chreodd Merched y Wawr bodlediadau a gafodd 10,000 o wrandawyr yn eu chwe wythnos gyntaf. 

Nawr, roedd hyn yn gyflawniad enfawr yn wir, ond mae yna broblemau. Nododd tystion nad oes gan rai pobl sgiliau digidol, ac roedd Merched y Wawr yn cynnal rhaglenni i geisio annog hynny. Mae hynny'n anodd iawn gyda chadw pellter cymdeithasol, wrth gwrs. Mae problemau gyda mynediad at offer ac offer priodol, yn ogystal â gwybod sut i'w ddefnyddio ac wrth gwrs, problem barhaol mynediad at fand eang wrth gwrs, y gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol ohoni, sy'n arbennig o amlwg mewn cymunedau gwledig. Wrth gwrs, y cymunedau gwledig hynny yw llawer o'n cymunedau lle mae'r Gymraeg yn iaith naturiol. 

Dyna pam rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn diweddaru ei chynllun technoleg iaith Gymraeg, gan ystyried y llwyddiannau ond gan edrych hefyd ar yr hyn sydd angen ei wneud nawr. Ac rydym wedi argymell y dylid sicrhau bod cyllid a hyfforddiant ar gael i sector y Gymraeg er mwyn sicrhau y gellir adeiladu ar y llwyddiannau digidol y maent wedi'u cyflawni, a bod eraill yn gallu cael mynediad at hynny. 

Roedd tystion yn glir, serch hynny, er gwaethaf y cyflawniadau ar-lein, nad yw gwaith ar-lein yn gwneud y tro yn lle pethau eraill. Clywsom bethau da iawn am nifer y bobl sy'n dysgu Cymraeg ar-lein, ond daw adeg pan fydd y bobl hyn am ddefnyddio'r Gymraeg honno wyneb yn wyneb gyda phobl go iawn. Roedd y sefydliadau i gyd yn glir eu bod am ddychwelyd i ddarpariaeth wyneb yn wyneb, ac mae'n bwysig iawn eu bod yn cael eu cynnal drwy'r cyfnod anodd hwn fel y byddant yno. Mae'r pwyllgor yn unfrydol ac yn teimlo'n gryf iawn am hynny. Ni allwn ganiatáu i'n sefydliadau hanfodol gael eu gwanhau'n derfynol. 

Mae'n ddiddorol ac nid yw'n syndod fod ein canfyddiadau a'n hargymhellion yn cael eu hadlewyrchu yng nghanfyddiadau is-grŵp cyngor partneriaeth y Gymraeg a oedd yn edrych ar effaith COVID ar grwpiau cymunedol Cymraeg eu hiaith. Ac edrychaf ymlaen at ymateb ffurfiol Llywodraeth Cymru i'w hargymhellion yn ogystal ag i'n hargymhellion ni. 

Lywydd, efallai mai dyma fydd fy nghyfle olaf i siarad yn y Siambr hon fel Cadeirydd dros dro y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu. Mae wedi bod yn fraint enfawr i wasanaethu ein Senedd yn y rôl hon, ac rwyf am fynegi fy niolch i fy nghyd-Aelodau sydd wedi bod yn gymorth mawr ac yn gefnogol, ac i bawb sydd wedi rhoi tystiolaeth. Ac yn arbennig, hoffwn ddiolch i'n staff hynod sydd wedi gwneud gwaith rhagorol, yn ein galluogi i graffu'n effeithiol ar y Llywodraeth drwy'r cyfnod anodd hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i holl staff y Comisiwn, Lywydd. Mae'n rhyfeddol sut y maent wedi gallu ein cael ar-lein a'n galluogi i weithredu fel Senedd ar adeg pan fyddem wedi meddwl efallai y byddai hynny'n amhosibl. Edrychaf ymlaen at groesawu Bethan Sayed yn ôl i'w rôl fel Cadeirydd yn y flwyddyn newydd, ac at barhau i wasanaethu fel aelod o'r pwyllgor. Edrychaf ymlaen at y ddadl y prynhawn yma, ac at ymateb.

David Melding.

Diolch yn fawr, Lywydd—roeddwn bron â dweud 'Cadeirydd', oherwydd mae ein Cadeirydd dros dro ardderchog yn y pwyllgor ar yr ochr arall i'r Siambr. Ond rwyf am ddechrau drwy dalu teyrnged i Helen, sydd, ers 1999, wedi bod yn wasanaethwr ac yn rym mawr ym maes datganoli yng Nghymru a datblygiad ein sefydliadau gwleidyddol, ac mae wedi camu i mewn mor fedrus. Rydym i gyd yn edrych ymlaen, yn naturiol, at weld Bethan yn dychwelyd, ond yn onest, ni chollodd y pwyllgor ddim o'i ffocws, ac fe wnaethoch ddatblygu'r blaenoriaethau a sefydlwyd o dan arweiniad Bethan, ac mewn gwirionedd, mewn blwyddyn pan gafwyd y tarfu mwyaf anhygoel ar y Senedd gyfan yn ei threfniadau gwaith, gallasom ymdopi â hynny a chynhyrchu cyfres o adroddiadau ag iddynt ffocws pwysig iawn.

Roeddwn yn meddwl bod hwn yn ymchwiliad trawiadol iawn. Roedd yn weddol fyr, ond cawsom dystiolaeth ragorol ac awdurdodol yn fy marn i ynglŷn â sut y teimlwyd effaith COVID, ledled Cymru ond yn enwedig mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith, ac yna hefyd i'r holl seilwaith sydd yno'n ddiwylliannol a hefyd yn y sector addysg i hyrwyddo a gwella ac i ganiatáu i'r Gymraeg ffynnu'n llawn. Rwy'n credu ei bod yn briodol ein bod yn edrych ar 'Cymraeg 2050' a'r uchelgeisiau a nodwyd yno, a chymerodd amser hir i'r ddogfen honno ymddangos gan Lywodraeth Cymru—dim ond dwy neu dair blwydd oed yw hi. Bu bron inni gyrraedd ugeinfed pen-blwydd datganoli heb gynllun effeithiol ar gyfer sut y byddem yn gymdeithas ddwyieithog go iawn. Ac mae'n ddogfen bwysig iawn ac mae'r nodau y mae'n eu gosod ar gyfer y tymor canolig a'r tymor hwy yn wirioneddol bwysig i ni, a rhaid i ni werthuso sut y mae COVID wedi tarfu ar rai o'r patrymau cychwynnol hyn, oherwydd nid ydym am weld unrhyw ddirywiad ym màs ein cyhyrau—y seilwaith. 

Nawr, fel y dywedodd Helen, mae'r Urdd a'r Eisteddfod a llawer o sefydliadau eraill wedi cyflawni cryn dipyn o weithgarwch, yn y sector diwylliannol ond hefyd wrth hyrwyddo'r iaith ac wrth sicrhau bod pobl sydd am gael mynediad at y Gymraeg ac at ddysgu Cymraeg yn gallu gwneud hynny ar lwyfannau digidol. Mae pob math o bersonoliaethau yn dweud wrthym nawr eu bod yn ceisio dysgu ychydig o Gymraeg, o ymhell y tu hwnt i ffiniau Cymru, ac mae'n dipyn o gwlt rhyngwladol bellach, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, ac er nad yw hynny'n ddigon da i ni, o leiaf mae wedi ennyn diddordeb llawer o bobl allan yno, sy'n sylweddoli'n sydyn, 'Mawredd, nid Saesneg yw'r iaith hynaf ym Mhrydain ond Cymraeg.' Felly, maent wedi manteisio. Mae'n ail orau da iawn, rwy'n credu, pan allwch gael rhywbeth sy'n cyfateb i Eisteddfod ddigidol, ond ail orau ydyw, ac rwy'n meddwl yn y dyfodol y byddwn am gadw'r pen digidol i bethau, oherwydd yr agwedd cydraddoldeb arno yn anad dim, o ran caniatáu i rai pobl na allant gyrraedd lleoliadau'n gorfforol allu gwneud hynny. Felly, mae manteision mawr yno, ac rydym wedi gweld y sefydliadau angori mawr yn ymateb yn barod iawn, a chredaf fod hyn yn dangos eu hiechyd sylfaenol a faint y dylem fod mewn partneriaeth â hwy i gyflawni ein nodau craidd ar gyfer y dyfodol.

Rwy'n dal i bryderu braidd ynglŷn â phan ddaw'r ffyrlo i ben yn y diwedd a pheth o'r gefnogaeth yno ar hyn o bryd, oherwydd mae llawer o bobl broffesiynol iawn yn cael eu cyflogi yn y sefydliadau craidd hyn, ac mae'n hanfodol eu bod yn cael eu cadw ac nad ydym yn colli hynny, ac ar gyfer datblygu economaidd mewn ardaloedd gwledig, ond nid ardaloedd gwledig yn unig. Bellach mae gennym rannau o Gaerdydd lle mae'r iaith Gymraeg a'r economi o'i chwmpas yn bwysig iawn, a sector twf sydd â photensial mawr, felly rwyf am weld yr ochr drefol yn cael ei phwysleisio hefyd. Ond gadewch i ni wynebu'r peth, mae'r rhan fwyaf o siaradwyr Cymraeg cymunedol mewn ardaloedd gwledig neu drefi bach yn bennaf ac rydym yn diystyru rhai o'r rhain, fel y dywedodd un tyst, fel ardaloedd y cefnwlad. Wel, nid cefnwlad ydynt; maent yn rhan hanfodol o'n bywyd. Ac roeddwn yn meddwl am yr hyn a ddywedodd Helen am y strategaeth ddigidol a'r angen am gynllun gweithredu technoleg i adlewyrchu'r anghenion o'r newid cyflym i ddysgu Cymraeg ar-lein ac ar gyfer gweithgareddau diwylliannol, y byddwn am eu cadw pan fyddwn yn dychwelyd i'r byd corfforol—. Ond, mewn llawer o ardaloedd, nid oes ganddynt gysylltiadau gwych ac mae angen inni gofio hynny.

Felly, i gloi, Lywydd, credaf y dylem longyfarch yr holl sefydliadau hyn am eu gwaith rhagorol, ac rwyf am nodi'r Urdd a'r Eisteddfod yn benodol, ond mae llawer o rai eraill hefyd. Rhaid i ni sicrhau bod y fenter y maent wedi'i dysgu yn un ychwanegol ac nad yw'n disodli rhai o'r gweithgareddau craidd blaenorol, sydd yr un mor bwysig.

Fel mewn llawer o feysydd eraill, mae'r pandemig wedi dwysáu problemau a oedd yn bodoli ymhell cyn i'r pandemig daro, a dydy'r Gymraeg ddim yn eithriad, fel y mae'r adroddiad yma'n ei ddangos, yn anffodus. Darlun ansicr sydd yna am ba mor gadarn fydd dyfodol y Gymraeg. Mae'r argymhellion gan yr is-grŵp ar gynyddu defnydd y Gymraeg, a gyhoeddwyd gan y Gweinidog heddiw, yn cadarnhau hynny ac yn codi cwestiwn ar wydnwch cymunedau Cymraeg a gwydnwch a digonolrwydd yr isadeiledd sydd yn ei le yn genedlaethol i gynnal ac adfywio'r Gymraeg yn wyneb yr holl heriau yma.

Nid yn unig effeithiau'r pandemig sydd yn bygwth ffyniant y Gymraeg, ond mae Brexit yn gwneud hynny hefyd. Fe gynahliwyd asesiad ar effaith ddeuol COVID a Brexit ar y Gymraeg, gan edrych ar bethau fel y farchnad dai gan y Cwnsler Cyffredinol. Mae'r asesiad a'r argymhellion y mae Gweinidog y Gymraeg wedi'u cyhoeddi heddiw yn fwy cul eu ffocws ar effaith y pandemig ar grwpiau cymunedol Cymraeg. Mi fyddai'n dda deall beth ydy'r berthynas rhwng y ddau asesiad a rhwng y ddau adroddiad, ac yn bwysicach, mae'n debyg, gwybod beth fydd yn digwydd iddyn nhw; beth fydd yn digwydd i argymhellion a chasgliadau'r asesiadau yma. Ac yn bwysicach na hynny, mae angen cynllun gweithredu i wynebu'r gyflafan sydd, o bosib, yn wynebu'r Gymraeg, ac mae angen bod yn glir pwy, o fewn y Llywodraeth, fydd yn arwain ar hynny.

Roedd y Llywodraeth yn barod iawn i dorri cyllidebau'r Gymraeg ar ddechrau'r pandemig, ond mae'n rhaid iddi hi fod yr un mor barod rŵan i weithredu ar yr holl dystiolaeth yma ac i roi arian yn ôl yng nghyllidebau'r Gymraeg, yn union fel y mae adroddiad y pwyllgor yn galw amdano fo. Roedd cyllidebau'r Gymraeg yn annigonol cyn y pandemig, ac mi hoffwn i roi ar y cofnod pa mor bryderus ydy'r newydd am ymosodiad seiber ar Swyddfa Comisiynydd y Gymraeg. Torrwyd cyllideb swyddfa'r comisiynydd yn galed flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac fe rybuddiwyd yn 2016 bod angen buddsoddi yn systemau'r sefydliad er mwyn eu diogelu. Yn ôl dwi'n ei ddeall, oherwydd yr ymosodiad yma, mae gweithgareddau'r corff ar stop, i bob pwrpas, felly mae angen datganiad brys gan y Llywodraeth ar y sefyllfa a phob cefnogaeth i'r comisiynydd, yn ariannol ac fel arall, i adfer y sefyllfa, yn enwedig oherwydd diffyg ariannu dros nifer o flynyddoedd.

I gloi, un neges allweddol yn yr adroddiad i'r Llywodraeth ydy y dylai swyddi sy'n cefnogi hyrwyddo'r Gymraeg ledled Cymru fod yn ganolog i'w chynllun adfer ar gyfer yr economi. Ac, wrth gwrs, mi ddylai holl gynlluniau'r Llywodraeth gefnogi creu miliwn o siaradwyr, ond dwi ddim yn dal fy ngwynt o ystyried bod swydd y cyfarwyddwr addysg, o bob swydd—pennaeth adran addysg Llywodraeth Cymru—swydd a fydd yn greiddiol i yrru'r strategaeth miliwn o siaradwyr, bod hon wedi cael ei hysbysebu heb ofyn am unrhyw sgiliau yn y Gymraeg. Mae angen i'r Gweinidog a'r Prif Weinidog gymryd gafael yn y sefyllfa yma ar frys. Hoffwn i ddiolch i'r pwyllgor am ei adroddiad, a dwi hefyd yn ategu sylwadau David Melding yn diolch i Helen Mary Jones am ei harweiniad cadarn. Ond dwi hefyd yn edrych ymlaen at gydweithio efo Bethan pan ddaw hi yn ôl. Diolch yn fawr.

Y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg i gyfrannu—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am ei adroddiad. Mae'r argymhellion yn ddefnyddiol, a byddaf i'n ymateb yn llawn ac yn ffurfiol iddyn nhw yn y flwyddyn newydd, gan fod y ddadl heddiw yn agos iawn at y dyddiad cyhoeddi. So, gaf i ymddiheuro nad ydw i wedi cael amser i ateb yn llawn ac yn ffurfiol erbyn heddiw? Ond dwi jest eisiau dweud fy mod i'n edrych ymlaen at wneud hynny'n fuan iawn.

Dwi'n deall pam fod y ddadl heddiw mor agos at y dyddiad cyhoeddi, achos mae hwn yn faes sy'n symud yn rili gyflym. Mae COVID-19 wedi effeithio ar ein holl feysydd polisi yma yn y Llywodraeth, a dŷn ni wedi addasu ein gwaith yn gyflym ers dechrau'r argyfwng i wneud yn siŵr bod Cymraeg 2050 yn aros ar y trywydd cywir.

Er enghraifft, dŷn ni wedi gwneud yn siŵr bod Cysgliad, y cywirydd sillafu a gramadeg ar-lein, ar gael am ddim i bob ysgol, pob unigolyn a phob cwmni bach yng Nghymru. Rŷn ni wedi cynnal ymgyrch Llond haf o Gymraeg i gefnogi rhieni, yn arbennig rheini sydd ddim yn medru'r Gymraeg, fel eu bod nhw'n gallu helpu plant mewn ysgolion Cymraeg. Rŷn ni hefyd wedi gwneud yn siŵr bod y gwasanaeth Helo Blod ar gael ar gyfer cefnogi busnesau bach a'r trydydd sector.

Felly, gwnaethom gyhoeddi ein hadroddiad ein hunain, 'Effaith Covid-19 ar grwpiau cymunedol Cymraeg', yn ddiweddar iawn. Mae'r pandemig wedi trawsnewid ein ffordd ni o fyw. Beth mae angen inni ei wneud yw ailystyried sut rŷn ni'n ymwneud â phobl eraill yn ein cymunedau. Mae wedi gwneud inni feddwl am sut y gallwn ni ddefnyddio peth o'r arfer da rŷn ni wedi'i weld yn ystod y cyfnod hwn i ddylanwadu ar ddefnydd positif o'r Gymraeg yn y dyfodol. Rŷn ni wedi gweld pobl yn bod yn rili greadigol—rŷch chi wedi sôn am Tafwyl; mae'r Urdd wedi gwneud gwaith anhygoel ar-lein; yr Eisteddfod AmGen. Felly, mae yna lot rŷn ni wedi'i ddysgu, ac mae'n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n cydio yn hynny ac yn sicrhau ein bod ni'n defnyddio hynny at y dyfodol.

Mae grwpiau cymunedol Cymraeg yn chwarae rhan allweddol yn ein bywydau ni yma yng Nghymru. Maen nhw'n creu sefyllfaoedd inni ddefnyddio'r Gymraeg gyda'n gilydd ym mhob rhan o'r wlad. Yn gynharach eleni, cyn i'r pandemig daro, fe wnes i sefydlu tri is-grŵp i gyngor partneriaeth y Gymraeg. Mae un o'r grwpiau, o dan gadeiryddiaeth Dr Simon Brooks, wedi edrych ar effaith COVID-19 ar ddefnydd iaith yn ein cymunedau ni. Penderfynodd yr is-grŵp gynnal arolwg o grwpiau cymunedol Cymraeg yn ystod y pandemig, a dwi'n ddiolchgar iawn i Simon a'i gyd-aelodau am eu gwaith trylwyr ac am baratoi'r adroddiad gwnes i ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf.

Dwi hefyd yn croesawu'r argymhellion gwnaethon ni eu cyflwyno heddiw. Fe wnes i gyhoeddi'r rheini y bore yma, a byddan nhw, gobeithio, yn ein helpu ni ddelio â rhai o'r heriau o'n blaenau ni. Mae'n rili ddiddorol gweld faint o'r rhain sy'n gyffredin gydag argymhellion y pwyllgor.

Er mwyn deall y sefyllfa yn ein cymunedau, paratowyd arolwg, ac fe wnaeth 1,092 o grwpiau cymunedol ymateb. Mae hwnnw'n nifer ardderchog, a hoffwn ddiolch i'r mentrau iaith am gydweithio â ni ar yr arolwg, ac am gysylltu gyda grwpiau cymunedol a'u hannog nhw i gyd i gymryd rhan. Cawson ni ymatebion gan bob math o grwpiau, gan gynnwys corau, capeli, canghennau Merched y Wawr a Sefydliad y Merched, cylchoedd meithrin, papurau bro, clybiau chwaraeon, a grwpiau dysgu Cymraeg. Diolch yn fawr i bob un am ymateb ac am roi o'u hamser i fod yn rhan o'r arolwg pwysig yma.

Felly, beth rŷn ni wedi'i gael yw darlun clir o beth sydd wedi digwydd ar lawr gwlad ers y cyfnod clo ym mis Mawrth—darlun sy'n gwneud imi boeni am ddyfodol gweithgarwch llawr gwlad Cymraeg. Dywedodd 80 y cant o'r grwpiau eu bod heb weithredu ers y cyfnod clo, a bod 68 y cant o'u gweithgareddau nhw heb ddigwydd. Wrth gwrs, mae'n ddealladwy mai rheoliadau COVID-19 oedd y prif reswm am hyn, ond roedd yna resymau eraill hefyd—aelodau ofn cwrdd, methu â chyrraedd gweithgareddau ar-lein oherwydd bod angen mwy o sgiliau cyfrifiadurol, fel roeddech chi wedi awgrymu. Mae dros hanner y grwpiau'n cael eu cynnal gan wirfoddolwyr, ac mae gan bron 70 y cant o'r grwpiau gwirfoddol bobl sydd yn eu rhedeg nhw sydd dros 60 oed. Ond dwi'n falch o ddweud nad ydy'r darlun yn ddu i gyd—roedd 20 y cant o'r grwpiau wedi llwyddo i addasu eu gweithgareddau nhw mewn rhyw ffordd er mwyn gallu parhau, a llwyddodd nifer fach o grwpiau i sefydlu eu hunain yn ystod y cyfnod yma. Roedd rhai o'r grwpiau wedi llwyddo i ddenu aelodau newydd ac wedi gweld cynnydd yn nifer y rhai oedd yn mynychu'r digwyddiadau.

So, dwi am ystyried yr argymhellion gwnes i gyhoeddi'r bore yma ochr yn ochr â chanfyddiadau adroddiad y pwyllgor, a bydd rhaglen waith—dwi'n siŵr bydd Siân Gwenllian yn falch o glywed—yn cael ei datblygu i sicrhau ein bod ni'n symud ymlaen fel canlyniad i'r argymhellion hynny. Dwi eisiau symud ymlaen yn gyflym i weld sut allwn ni gefnogi'r grwpiau cymunedol pwysig yma fel eu bod nhw'n parhau i ffynnu yn y dyfodol, a byddaf i'n ymateb yn ffurfiol yn y flwyddyn newydd i'r pwyllgor.

A gaf i ddiolch hefyd a thalu teyrnged i Helen Mary Jones am ei harweiniad ar y pwyllgor yn ystod y misoedd diwethaf hefyd? Mae llwyth wedi'i wneud ers inni lansio Cymraeg 2050 yn ystod haf 2017, ond mae ein blaenoriaethau strategol wedi aros yr un peth. Rŷn ni'n dal i weithio'n galed i gynyddu nifer y siaradwyr, cynyddu defnydd iaith a gwella'r seilwaith sy'n sylfaen i'r cyfan. Nawr yw'r amser inni dynnu ynghyd a gweithio gyda'n gilydd mewn ffordd gadarnhaol i gyrraedd y miliwn ac i dyblu defnydd dyddiol o'r Gymraeg. Diolch.

Galwaf ar Helen Mary Jones, y Cadeirydd, i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Llywydd.

Diolch yn fawr iawn, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl? Rhaid imi ddechrau drwy ddiolch i bob un ohonoch am eich geiriau caredig am fy nghadeiryddiaeth o'r pwyllgor. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi cael cefnogaeth mor dda gan Aelodau a chan staff fel nad wyf yn credu y gallaf gymryd clod unigol arbennig am y gwaith rydym wedi'i wneud, ond rwy'n falch o'r hyn rydym wedi'i gyflawni drwy'r cyfnod anodd hwn.

Rwy'n credu ein bod wedi clywed yn glir fod Cymraeg 2050—rhaid inni sicrhau bod y camau sy'n ei gefnogi yn cael eu hailwerthuso'n iawn yng ngoleuni'r hyn sydd wedi digwydd, ac roeddwn yn falch o glywed gan y Gweinidog heddiw. Gwn nad yw'n ymateb yn ffurfiol—ac nid oeddem yn disgwyl hynny, wrth gwrs—ond bydd gwir angen inni adolygu'r camau hynny er mwyn sicrhau ein bod yn ystyried y niwed sydd wedi'i wneud ond hefyd y gwersi cadarnhaol y gellid eu dysgu, fel y dywedodd y Gweinidog.

O ran presenoldeb digidol, roeddwn yn credu bod yr hyn a ddywedodd David Melding am y gweithgarwch ar-lein yn ail orau da, ond ail orau—mae'n wir, fel y dywedodd y Gweinidog hefyd, na ddylem golli'r pethau da rydym wedi'u dysgu am ymgysylltiad digidol, ond nid yw'n cymryd lle pethau eraill. Roeddwn yn meddwl, serch hynny, fod pwyntiau David Melding am yr effeithiau ar gydraddoldeb ar bobl na allai gyrraedd Eisteddfod yn gorfforol—rydym i gyd yn gwybod pa mor anodd y gall fod i gerdded o amgylch rhai Eisteddfodau os ydych yn ffit ac yn iach weithiau, er gwaethaf yr ymdrechion gorau i'w gwneud yn hygyrch. Ac rwy'n credu, unwaith eto, fod hynny'n rhywbeth na fyddwn am ei golli. A'i bwynt nad yw'n gefnwlad. Nid yw'r cymunedau hyn yn gefnwlad i rywle arall, maent yn gymunedau—. Cymunedau naturiol Cymraeg eu hiaith, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, cymunedau yn eu hawl eu hunain, nid cefnwlad i drefi mwy ydynt. A byddwn yn adleisio diolch David i'n holl sefydliadau, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddynt am bopeth y maent wedi'i wneud ar yr adeg anodd hon.

Mae Siân Gwenllian yn iawn, wrth gwrs, i ddweud bod effaith COVID yn y maes hwn, fel mewn cynifer o rai eraill, wedi amlygu a gwaethygu gwendidau a phroblemau presennol, a mawr obeithiaf y bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â'r gwendidau a'r problemau sylfaenol hynny wrth inni symud ymlaen. Mae'r angen am eglurder y tynnodd Siân sylw ato, o weithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod pawb yn mynd i'r cyfeiriad iawn—rydym yn gobeithio'n fawr, pan gawn ymateb ffurfiol y Gweinidog, y bydd yr eglurder hwnnw yno ynglŷn â phwy sy'n arwain a phwy sy'n gyfrifol. Rhaid adfer y cyllidebau. Nid oeddent yn llawer yn y lle cyntaf, fel y dywedodd Siân. Byddem yn dadlau, wrth gwrs, fod angen rhagor, ond o leiaf, fel llinell sylfaen, rhaid eu hadfer.

Mae'n amlwg nad oeddwn yn disgwyl ymateb llawn y Gweinidog heddiw, fel y dywedais. Roedd hi'n iawn i dynnu sylw at y ffaith bod gennym bethau cadarnhaol i'w dysgu, ond rwy'n gwybod ei bod hi'n gwybod na allwn anwybyddu'r risgiau a'r risgiau sydd wedi'u gwaethygu. Mae canlyniadau'r arolwg y mae'n tynnu sylw atynt yn atgyfnerthu ein pryderon, ac rwy'n falch o glywed ei hymrwymiad heddiw i weithredu'n gyflym i symud yr agenda hon yn ei blaen. Ni allwn aros. Bydd y gweithlu'n mynd i rywle arall. Ni allwn aros.

Diolch, unwaith eto, Lywydd, i bawb sydd wedi cefnogi fy ngwaith fel Cadeirydd y pwyllgor, i'r holl dystion, i gyd-Aelodau ac i staff. Ac rwy'n edrych ymlaen at barhau'r gwaith hwn mewn rôl ychydig yn wahanol yn y flwyddyn newydd. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld na chlywed gwrthwynebiad, ac felly dwi'n dweud bod y cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Byddwn ni'n cynnal toriad byr nawr ar gyfer gwneud rhai newidiadau yn y Siambr. Toriad byr, felly.

Trefn. Rydym yn ailddechrau gydag eitem 7, sef dadl Plaid Cymru ar brydau ysgol am ddim, a galwaf ar Helen Mary Jones i wneud y cynnig.

Siân Gwenllian, rwy'n meddwl—

Mae'n ddrwg gennyf. Siân Gwenllian.

—rwy'n meddwl mai fi sy'n cloi. Efallai ddim.

Ie, fi sydd i'w gynnig.

Ymddiheuriadau, Siân. Cyflwynwch y cynnig os gwelwch yn dda.

Mae'n iawn.

Mae Plaid Cymru yn credu'n gryf yn yr egwyddor o brydau am ddim ar gyfer pob disgybl ysgol yng Nghymru, a dyna fyddai ein safbwynt ni mewn Llywodraeth. Fe fyddai'n bolisi a fyddai'n defnyddio bwyd lleol, yn cefnogi busnesau Cymreig ac yn diogelu’r amgylchedd. Mae'n ddyletswydd ar unrhyw Lywodraeth i sicrhau nad oes yr un plentyn yn mynd i'r ysgol efo stumog wag, ac eto, mae yna 70,000 sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru nad ydyn nhw'n gymwys ar gyfer prydau ysgol am ddim. Yn amlwg, mae angen newid hynny yn syth. Felly, fel cam cyntaf brys, mae angen codi'r trothwy ynglŷn â phwy sydd yn gymwys, fel bod plant ym mhob cartref sydd yn derbyn credyd cynhwysol yn derbyn prydau ysgol am ddim. Yn ôl yr amcangyfrif, mi fyddai codi'r trothwy yn costio tua £60 miliwn y flwyddyn.

Fe fyddem ni mewn Llywodraeth yn cyhoeddi amserlen glir ar gyfer y camau nesaf ar gyfer darparu prydau ysgol am ddim i bawb, gan ddechrau efo'r plant ieuengaf, ac yna ymlaen. Ac eto, yn ôl yr amcangyfrif, byddai cyflwyno prydau bwyd am ddim i blant tair blynedd gyntaf yr ysgol gynradd yn costio tua £30 miliwn y flwyddyn. Felly, wrth gwrs, oes, mae yna gostau ychwanegol ynghlwm ag ymestyn y polisi, a dyna pam y byddem ni'n symud fesul cam. Ond mae hwn yn bolisi fyddai'n cyflawni sawl amcan polisi.

Fe fyddai o'n fodel ataliol, yn creu arbedion ariannol yn y pen draw oherwydd fe fyddai yna well deilliannau iechyd ac addysg i'n plant ni. Byddai'n bolisi holistaidd, yn cefnogi economi Cymru, a thrwy leihau milltiroedd bwyd, mi fyddai'n llesol i'r amgylchedd hefyd. Dyma fyddai Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol ar waith: gwella sawl agwedd ar lesiant, ystyried effaith tymor hir y polisi ac atal problemau hirdymor, fel tlodi, anghydraddoldeb iechyd a newid hinsawdd.

Yn anffodus, mae Llywodraeth Cymru wedi gollwng ei tharged i ddod â thlodi plant i ben erbyn 2020, tra bod 129,000 o blant oed ysgol o Gymru yn byw o dan linell dlodi'r Deyrnas Unedig, gyda dim ond dros hanner ohonyn nhw yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae'r hanner arall yn colli allan, yn bennaf oherwydd bod eu rhieni mewn swyddi â chyflog isel sy'n eu cymryd nhw dros y trothwy cymhwysedd. Mae Cymru yn darparu llai o brydau wedi eu coginio am ddim i'w phlant ysgol ar hyn o bryd nag unrhyw genedl arall yn y Deyrnas Unedig. Yn yr Alban a Lloegr, mae pob plentyn oedran ysgol yn nhair blynedd gyntaf eu haddysg yn derbyn prydau ysgol am ddim, beth bynnag bo incwm y teulu. Yng Ngogledd Iwerddon, mae'r trothwy enillion presennol i'r sawl sy'n derbyn credyd cynhwysol wedi ei osod yn llawer uwch, sef £14,000, gan helpu i gefnogi llawer mwy o deuluoedd sy'n gweithio.

Y budd allweddol o wneud prydau ysgol am ddim i bawb ydy y byddai'n dileu'r stigma sy'n atal llawer o deuluoedd rhag derbyn y cynnig fel mae o ar hyn o bryd. Mi fyddai prydau ysgol am ddim i bawb yn cael gwared ar rwystrau o'r fath ac yn cyrraedd pob plentyn waeth beth fyddai sefyllfa economaidd y teulu. Mae'r buddion o ddarparu prydau ysgol am ddim yn anferth. Sut all plentyn ddysgu ar stumog wag? Sut fedrwch chi ganolbwyntio ar eich addysg chi os ydych chi'n llwglyd drwy'r amser? Mae plant fydd yn cael pryd bwyd iachus bob dydd yn tyfu yn blant iachach, yn arwain at lai o ordewdra a phroblemau iechyd eraill. Byddai prydau ysgol am ddim i bawb yn gwella iechyd pob plentyn. Mae yna ymchwil gan Sefydliad Nuffield sy'n dangos hyd yn oed i blant rhieni sydd yn lled gefnog, fod prydau ysgol yn fwy cytbwys o ran maeth na'r hyn sydd yn eu bocsys cinio nhw. Ac fe fyddai cysylltu'r prydau bwyd â'r gadwyn fwyd lleol yn dda i'r economi ac i'r amgylchedd, a byddai disgyblion yn gallu dysgu am y budd o fwyta bwyd da, ffres, lleol gan gynhyrchwyr bwyd lleol.

Dychmygwch lond neuadd o blant yn cymdeithasu dros bryd bwyd maethlon—pawb o'r plant; amser cinio yn rhan annatod o'u dysgu nhw, a'r plant yn cefnogi ei gilydd dros bryd bwyd, yn dysgu am werth bwyd lleol a bwyd iach, yn ymweld â'r cynhyrchwyr bwyd a'r ffermydd lleol, yn gwneud y cysylltiadau rhwng gwahanol elfennau ac yn dysgu bob math o sgiliau newydd efo'i gilydd. Llawer iawn o resymau, felly, i bawb gefnogi'r cynnig a phleidleisio dros yr hyn sydd gerbron y prynhawn yma a mabwysiadu'r polisi pwysig yma. Diolch.

Mae'r Llywydd wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Rwy'n cynnig yn ffurfiol.

Diolch. A galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch, Gadeirydd, ac rwy'n cynnig ein gwelliant. Yn gyntaf oll, a gaf fi ymddiheuro i Blaid Cymru am orfod cynnwys gwelliant 'dileu popeth'? Nid wyf yn hoffi gwneud hynny, ond roedd hi'n amhosibl datglymu'r rhannau o'r cynnig roeddem yn cytuno i ryw raddau â hwy a'r rhai nad oeddem yn cytuno â hwy. Mae'r hyn y ceisiasom ei gadw ym mhwynt 4(b) ein gwelliant. Credaf fod rhywbeth i'w ddweud am hawl i gael cinio ysgol am ddim i'r plant y mae eu hamgylchiadau y tu allan i'r meini prawf presennol oherwydd argyfyngau penodol. Os ydych yn fenyw sy'n dianc gyda'i phlant rhag trais domestig, neu os ydych yn rhiant y mae eich iechyd meddwl gwael eich hun wedi eich atal yn amlwg rhag cymryd rhan mewn proses i'ch troi allan neu i hawlio eich budd-daliadau, neu os oes oedi hyd yn oed o ran cael budd-daliadau—ac rwy'n siŵr y bydd enghreifftiau eraill—efallai na ddylech orfod poeni hefyd am ddibynnu ar ddisgresiwn rhywun er mwyn i'ch plentyn allu bwyta, ac os caiff y bwyd hwnnw ei gaffael yn lleol ac yn iach, gorau oll.

Rydym hefyd wedi cydnabod yn ein gwelliant fod rhai teuluoedd na fyddent efallai wedi cael trafferth mewn amgylchiadau arferol i dalu am fwyd eu plant wedi ei chael yn anos yn ddiweddar, ac er nad yw wedi'i nodi—efallai y dylwn fod wedi'i gynnwys, mewn gwirionedd—rydym yn cefnogi ymestyn darpariaeth cinio ysgol am ddim gan Lywodraeth Cymru yn ystod cyfnodau gwyliau tra byddwn ynghanol y pandemig, gan helpu i ddiwallu anghenion plant sydd newydd ddod yn gymwys i gael ciniawau ysgol am ddim yn ogystal â'r rhai sydd eisoes â hawl. Rwy'n credu bod hynny wedi bod yn werthfawr iawn tra'n bod ni i gyd yn wynebu'r cythrwfl hwn. Ond ni ddylai hynny lithro'n dawel i barhau am byth, a dyma lle rydym yn dechrau dilyn llwybr gwahanol i'r cynnig i ddarparu prydau ysgol am ddim i bawb.

Clywais y drafodaeth rhwng y Prif Weinidog ac Adam Price ddoe, a chlywais yr adroddiad a roddwyd gan y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant yn lansiad adroddiad cymdeithas sifil Cymru yr wythnos diwethaf i Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn—diolch, Helen Mary—a byddem yn cytuno bod plant yn teimlo'n dda ac yn dysgu'n well os gofalir yn dda am eu maeth. A dyma'r prif reswm dros gefnogi mesurau sy'n sicrhau y gall plant o deuluoedd tlotach gael prydau ysgol am ddim—cinio a brecwast—ond os ydych yn gweithio, ac yn ennill incwm cymedrol hyd yn oed, ei brif bwrpas yw eich helpu i gymryd cyfrifoldeb dros ofalu amdanoch chi eich hun a'ch teulu.

Dylai lle'n union i dynnu'r linell rhwng talu neu beidio â thalu am brydau ysgol eich plant fod yn agored i'w adolygu bob amser yn fy marn i. Ond mae rhoi'r cyfrifoldeb yn barhaol ar ysgwyddau'r wladwriaeth yn cael gwared ar reddf greiddiol a dwfn iawn ac yn mynd i wraidd bod yn rhiant. Ni ddylai fod unrhyw stigma o gwbl ynghlwm wrth fod angen pryd ysgol am ddim i'ch plentyn, ond os gallwch dalu amdano, fe ddylech wneud hynny, a'r rheswm na allwn gefnogi gwelliant sy'n dderbyniol fel arall gan Lywodraeth Cymru yw'r ymrwymiad parhaus i ddarparu brecwastau am ddim i bawb. Ceir teuluoedd lle nad oes gan blant hawl i gael cinio ysgol am ddim sydd naill ai'n bwydo eu plant gartref cyn iddynt adael neu sy'n gallu talu am frecwast pan fydd eu plentyn yn cael ei ollwng cyn i'r ysgol ddechrau. Gadewch iddynt gyfrannu at gost hynny os oes angen. Mae cyfrifiad 2020 yn dangos bod 61,389 o ddisgyblion a myfyrwyr wedi cael brecwast am ddim yn yr ysgol, ac eto dim ond 12,564 ohonynt—hynny yw tua un rhan o bump—o'r rheini oedd yn gymwys i gael ciniawau ysgol am ddim.

Yr un yw'r dadleuon yn y bôn â'r rhai yn erbyn presgripsiynau am ddim, ac mae'n gyfle i dynnu sylw'r Aelodau at y ffaith drist barhaus ein bod yn dal i fethu creu'r amgylchedd yng Nghymru sy'n meithrin twf mewn swyddi mwy cynaliadwy sy'n talu'n well ac sy'n cynnig sicrwydd ariannol i bobl, yn enwedig menywod, er gwaethaf cyllid gofal plant. Mae'r pandemig wedi amlygu pa mor fregus oedd ein ffigurau cyflogaeth gwell, gyda thwf mwy serth mewn cyflogaeth yn y tri mis diwethaf nag yn unrhyw ran arall o'r DU. Fel y dywed Ymddiriedolaeth Trussell eu hunain, mae'n cymryd mwy na bwyd i roi diwedd ar newyn. Felly, mae pob un ohonom yn anesmwyth ac yn poeni bod tlodi plant mor ystyfnig, ond mae angen i Lywodraethau gydweithio i gynyddu ffyniant addysgol, economaidd a chymdeithasol, nid gweithredu fwyfwy in loco parentis.

Yn olaf, rwy'n credu y gallai fod yn syndod efallai i rai Aelodau y gall disgyblion chweched dosbarth fod â hawl i gael prydau ysgol am ddim pan nad oes hawl o'r fath gan eu grŵp cyfoedion mewn addysg bellach, ac rwy'n siŵr ei fod yn ymwneud â strwythurau ariannu, ond roedd y cynnig gwreiddiol yn ymwneud â hawl yn disodli disgresiwn, ac mae'n anodd gweld pam, felly, os na allwn ddod o hyd i hawl gyfartal i bobl ifanc 16 i 18 oed. Fel Ceidwadwyr Cymreig, gwelwn rinwedd ymestyn yr hawl i hyfforddiant addysgol tan y bydd myfyriwr yn 18 oed os nad ydynt mewn gwaith—sydd ei hun yn gam tuag at fynd i'r afael â thlodi—ac mae'n dilyn y dylai hynny fod yn seiliedig ar gymorth cyfartal. Diolch.

Mae prydau ysgol am ddim yn ymwneud â mwy na bwydo plant llwglyd—maent yn ymwneud â mynediad at addysg, gallu plant i ganolbwyntio mewn gwersi, a sicrhau lles, iechyd a chyrhaeddiad. Mae'r pandemig rydym i gyd yn byw drwyddo wedi ein gorfodi i wynebu llawer o anghyfiawnderau sy'n rhan mor annatod o'n cymdeithas fel eu bod wedi dod i ymddangos yn endemig. Mae traean o blant Cymru yn byw mewn tlodi, ac fel y mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant wedi cyfrifo, nid oes mwy na'u hanner yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim oherwydd diffygion yn y meini prawf cymhwysedd a phrofion modd dideimlad. Mae'n anghyfiawnder ar ben anghyfiawnder—plant sy'n byw islaw'r llinell dlodi nad ydynt yn gymwys i gael cymorth er hynny. Byddai ein cynnig fel y'i nodir yn unioni hyn drwy ymestyn y cymhwysedd i bob plentyn o deuluoedd sy'n derbyn credyd cynhwysol, neu deuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt. Yn hollbwysig, byddem yn gwneud hyn fel cam cyntaf tuag at ddarparu prydau ysgol am ddim i bawb, i ddysgu'r gwersi gan wledydd fel y Ffindir a sicrhau bod malltod cywilyddus plant sy'n rhy llwglyd i ddysgu yn cael ei ddiddymu am byth.

Oherwydd nid yw prydau ysgol yn dechrau ac yn gorffen gyda'r pryd bwyd. Maent yn creu profiadau a rennir, maent yn creu agosrwydd, yn atal stigma a chywilydd. Maent yn lleihau straen i blant a theuluoedd ac yn hyrwyddo datblygiad emosiynol a chorfforol plant. Mae plant sy'n llwglyd yn fwy tebygol o ddioddef afiechydon cronig, gorbryder ac iselder, ac maent yn fwy tebygol o fynd ymlaen i ddioddef clefydau fel canser, diabetes a chlefyd y galon. Dyna'r effaith y mae newyn gwanychol yn ei chael.

Wrth gwrs, mae prydau ysgol am ddim wedi bod yn uchel ar yr agenda ledled y DU yn ddiweddar oherwydd ystyfnigrwydd Llywodraeth Lloegr i ddarparu prydau yn ystod gwyliau ysgol. Yn y dadleuon hynny yn San Steffan, dangosodd rhai ASau Ceidwadol ochr hyllaf eu gwleidyddiaeth. Dywedodd un AS nad oedd yn credu mewn gwladoli plant, fel pe bai cymryd y cam sylfaenol o sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn llwglyd yn gyfystyr â dweud bod y Fyddin Goch wrth y drws.

Gadeirydd, roedd hi'n arfer bod yn bosibl anfon plant i weithio fel glanhawyr simneiau. Roedd hi'n arfer bod yn bosibl anfon plant i weithio o dan y ddaear. Dim ond drwy ddeddfwriaeth gan ddechrau gyda Deddf y pyllau glo yn 1842 y rhoddwyd y gorau i hynny, Deddf a olygai mai dim ond bechgyn hŷn na 10 oed a gâi weithio yn y pyllau glo. Mae'n ymddangos yn farbaraidd i ni nawr, ond roedd yn gam pwysig. Pan fydd cenedlaethau'r dyfodol yn edrych yn ôl arnom, tybed pa mor farbaraidd fydd hi'n ymddangos iddynt hwy ein bod yn caniatáu i blant fynychu dosbarthiadau gyda'u stumogau'n wag. Mae Deddf 1842 wedi golygu bod y wladwriaeth, ers canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, wedi ysgwyddo cyfrifoldeb dros les plant. Mae'n gam bach o hynny i dderbyn bod gan y Llywodraeth ddyletswydd i atal plant rhag newynu. Gadeirydd, mae llawer o feysydd mewn gwleidyddiaeth lle bydd pleidiau'n anghytuno—masnach, trethiant, targedau. Ond ceir llinell sylfaen o weddusrwydd, neu fe ddylai fod. Dylai fod bar na ddylem byth suddo oddi tano. Dylai sicrhau bod pob plentyn yn cael ei amgylchynu gan gymorth a thosturi a'i fwydo fod yn llawer uwch na'r bar hwnnw. Dylai unrhyw un sy'n anghytuno archwilio eu cydwybod.

Cafwyd dadl bwysig, y cyfeiriwyd ati eisoes, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe, pan gyfeiriodd y Prif Weinidog at bamffled o'r 1940au am brydau ysgol o dan y pennawd 'And they shall have flowers on the table'. Mae'r pennawd awgrymog hwnnw'n mynd i wraidd y ddadl hon. Ni ddylai prydau ysgol ymwneud â darparu'r isafswm lleiaf posibl. Ni ddylent byth fod yn destun stigma na chywilydd. Dylent fod yn borth i fywydau iach, yn awydd i ymgysylltu â'r ysgol a hapusrwydd na ddylai fod yn foethusrwydd i'r plant y gall eu teuluoedd ei fforddio. Yn union fel y mae cymhwysedd ar gyfer prydau am ddim yn agor gwasanaethau eraill fel help gyda gwisg ysgol, gwersi cerddoriaeth a theithiau ysgol, dylem hefyd weld prydau ysgol fel ffordd o helpu plant i gael profiadau ffurfiannol a gwerthfawr.

Gadeirydd, mae'r ddadl ynghylch prydau ysgol am ddim wedi dod yn un dotemig gan ei bod yn siarad am y gwerthoedd rydym ni fel cymdeithas yn eu rhoi ar fywydau ein plant. Nid dadl am economeg yn unig yw hi. Mae'n ymwneud â phwysigrwydd llawenydd, tosturi a rhoi gobaith i bobl ifanc. Ni all unrhyw anghyfiawnder byth fod y tu hwnt i'w unioni. Rhaid inni greu cymdeithas lle mae ein plant yn cael eu bwydo, lle bydd ganddynt flodau ar y bwrdd a lle bydd ganddynt reswm i ganfod llawenydd.

Rwy'n falch iawn fod y mater hwn yn cael ei drafod heddiw. Gofynnais o'r blaen am ddatganiad neu ddadl gan Lywodraeth Cymru ar y mater, gan nad wyf yn credu mai plant sy'n llwglyd neu sy'n dibynnu ar fanciau bwyd yw'r hyn rwyf fi a'r rhan fwyaf o'r Aelodau yma am ei weld. Cyflwynais lawer o gwestiynau ysgrifenedig eleni hefyd ar brydau ysgol am ddim.

I lawer o blant, y pryd ysgol am ddim yw eu prif bryd ar gyfer y dydd. I ailadrodd rhywbeth a ddywedais droeon yn y Siambr ar wyliau ysgol, rhaid i rieni ddarparu 10 pryd ychwanegol i bob plentyn yr wythnos yn ystod gwyliau'r ysgol. Os oes gennych bedwar o blant, dyna 40 pryd bwyd. Dyna pam rwyf wedi gofyn yn gyson am ddarpariaeth barhaus o brydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r ysgol adeg y Nadolig a'r Pasg. A wnaiff y Llywodraeth gadarnhau y bydd hyn yn cael ei ddarparu yn ystod hanner tymor hefyd, oherwydd bydd angen bwydo plant bryd hynny hefyd? Rwyf hefyd yn galw ar y Llywodraeth, pan fyddant yn pennu eu cyllideb ar gyfer 2020-21, i gyllidebu ar gyfer prydau ysgol am ddim ar gyfer pob gwyliau ysgol gan gynnwys pob gwyliau hanner tymor.

Nid wyf yn siŵr a yw pob Aelod yn deall tlodi. Mae rhai ohonom yn ei ddeall o brofiad personol; i ni, mae'n brofiad byw, nid pwynt haniaethol mewn dadl. Mae'n real. Effeithiodd arnom ni a phobl y cawsom ein magu gyda hwy ac yr aethom i'r ysgol gyda hwy. Felly, mae'r rheini ohonom sy'n dod o gefndir penodol yn gwybod beth yw cinio ysgol. Y rheswm pam ein bod yn gwybod beth yw cinio ysgol yw oherwydd mai dyma brif bryd y dydd ac fe'i dilynir gan 'de'. Mae'n cadw llawer o blant wedi'u bwydo'n ddigonol, dyna pam rwy'n falch iawn y bydd yn cael ei ddarparu dros y gwyliau nesaf. Pan oeddwn yn yr ysgol, ni fyddai disgyblion yn mynychu gwersi, byddent yn gwneud yr hyn a arferai gael ei ddisgrifio fel 'mitsio', ond byddent yn dod i'r ysgol amser cinio er mwyn cael eu pryd ysgol am ddim fel y byddent yn cael eu bwydo, oherwydd dyna fyddai'r prif bryd y byddent yn ei gael y diwrnod hwnnw. Os ydych am wybod beth yw cefndir rhywun, gofynnwch iddynt pryd mae cinio—ai am hanner dydd neu gyda'r nos? Byddai pobl fel fi'n sicr o ddweud 'canol dydd'; credaf y byddai'r rhan fwyaf o'r bobl yn y Siambr yn dweud 'gyda'r nos'.

Rwy'n cefnogi rhan gyntaf y cynnig, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ddiwygio'n syth y meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim fel bod unrhyw blentyn, unrhyw deulu sy'n cael credyd cynhwysol neu fudd-dal cyfatebol, ac unrhyw blentyn mewn teulu nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt yn gymwys. Byddai ehangu cymhwysedd yn helpu teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi. Byddai'n gwella canlyniadau addysgol, fel y dywedodd Delyth Jewell, rwy'n credu, ac yn helpu i fynd i'r afael â thlodi mewn gwaith. Credaf ein bod weithiau'n anghofio, os yw plant yn cael eu bwydo'n wael, fod eu perfformiad yn yr ystafell ddosbarth yn debygol o fod yn sylweddol is. Os ydych chi'n poeni am fwyta, mae'n debyg fod astudio mathemateg yn llawer llai pwysig yn eich bywyd. Nid oes gan dros hanner plant Cymru sy'n byw islaw llinell dlodi'r DU hawl i gael prydau ysgol am ddim. O'r 129,000 o blant oedran ysgol sy'n byw islaw'r llinell dlodi yng Nghymru, nid yw dros 70,000 yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Fy etholwyr i yw llawer ohonynt. Maent yno'n bennaf oherwydd bod eu rhieni mewn swyddi ar gyflogau isel sy'n eu codi dros y trothwy cymhwysedd. Yn ogystal, nid yw bron i 6,000 o blant yng Nghymru fel arfer yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim gan nad yw cyllid cyhoeddus ar gael i'w teuluoedd. Mae llawer o'r plant hyn yn byw mewn tlodi dwys, hirdymor ac mae angen cymorth arnynt ar frys. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hyn ar frys ar gyfer y flwyddyn nesaf.

A yw Plaid Cymru yn credu bod darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn yn ddefnydd da o adnoddau cyfyngedig? A yw wedi'i gostio? A fydd yn ymddangos yng nghyllideb arfaethedig Plaid Cymru ar gyfer 2020-21? Beth yw'r amcangyfrif o gost cynnwys pawb? A oes problem o ran capasiti? Os yw'r ysgol yn defnyddio'r neuadd, fel y mae mewn llawer o ysgolion cynradd, ar gyfer darparu prydau bwyd, ac addysg megis addysg gorfforol, sut y daw'r cyfan at ei gilydd? Capasiti cegin; capasiti gweini; trefnu sawl eisteddiad yn seiliedig ar gapasiti'r neuadd; amseru eisteddiadau—mae gan rai ysgolion ddau eisteddiad nawr, a sut y gellid trefnu tri neu bedwar? Ar ddarparu cinio ysgol am ddim i bawb, pennawd gwych, heb ei ystyried yn llawn. Ond mae angen inni ehangu'r ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim i bob plentyn mewn angen. Mae angen inni ymrwymo i ehangu'r ddarpariaeth, mae angen inni ymrwymo i'w pharhau drwy'r gwyliau. Bydd hyn, fel y dywedais yn gynharach, yn gwella cyrhaeddiad addysgol. Bydd plant sy'n cael eu bwydo'n dda yn gwneud yn well gan nad ydynt yn poeni am fwyta ac maent yn treulio llawer mwy o amser yn meddwl am yr hyn a ddysgir iddynt.

Sut y caiff ei ariannu? Rwy'n credu fy mod yn un o'r ychydig bobl sy'n meddwl am syniadau ynglŷn â sut y dylid ariannu pethau—nid rhywbeth a fydd yn mynd i lawr yn dda iawn gyda fy mhlaid fy hun, byddwn yn disgwyl. Fel rwy'n dal i ddweud, allan o bortffolio'r economi a thrafnidiaeth. Fel y dywedaf o hyd, cyrhaeddiad addysgol uwch yw'r offeryn datblygu economaidd gorau—llawer gwell nag iro llaw cwmnïau i ddod â ffatrïoedd cangen i Gymru i'w cadw yma am ychydig flynyddoedd ac yna gadael. Mae angen inni sicrhau bod ein plant yn cael eu bwydo'n dda, ac y gall pob plentyn wneud y gorau y gallant, fel bod gennym weithlu medrus iawn, ac efallai y bydd hynny'n ateb yr hyn a ddywedodd Suzy Davies am gyflogau isel. Mae gennym gyflogau isel oherwydd bod gennym sgiliau isel. Mae angen inni wella ein sylfaen sgiliau. Un o'r ffyrdd o wneud hynny yw sicrhau bod plant wedi cael eu bwydo pan fyddant yn mynd i mewn i'r ystafell ddosbarth.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd dros dro. Dwi'n dod at y ddadl yma o ddau bersbectif—yn gyntaf fel rhiant sy'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd deiet iach a maethlon i'm mhlant i, fel i bob plentyn, ond hefyd, wrth gwrs, o safbwynt sut y gellid defnyddio'r polisi yma fel cyfle i ddiwygio arferion caffael ar yr un pryd er mwyn creu a datblygu cadwyni cyflenwi bwyd lleol, a'r cyfleoedd sy'n dod gyda hynny wedyn i'r sector bwyd a'r economi ehangach.

Mae'r pandemig, wrth gwrs, wedi amlygu gwendidau sylfaenol yn y system fwyd yn y rhan yma o'r byd, ac mi wnaeth Plaid Cymru ymhelaethu yn sylweddol ar hynny yn ein dadl ni ar fwyd ryw bythefnos yn ôl. Ond, ychwanegwch chi oblygiadau Brexit—ac mae'n debyg y byddwn ni nid yn unig yn gweld caledi economaidd a lefelau diweithdra yn cynyddu, ond mae'n debyg y bydd Brexit hefyd yn arwain at gynnydd mewn prisiau bwyd a heriau o ran cyflenwadau bwyd, yn enwedig bwydydd ffres megis ffrwythau a llysiau—ac mae yna berygl y bydd dibyniaeth ar fanciau bwyd yn cynyddu ac y gwelwn ni'r anghydraddoldeb bwyd sydd eisoes i'w weld yn y wlad yma yn dwysáu, gyda system fwyd ddwy haen yn dod yn nodwedd amlycach o'n cymdeithas ni, sef y sawl sy'n gallu fforddio bwydo eu teuluoedd a'r rhai sy'n methu â gwneud hynny.

Nawr, wrth gwrs, prif ffocws y polisi yma yw sicrhau bod pob plentyn yn cael y bwyd a'r maeth sydd eu hangen arnyn nhw a, thrwy hynny, wella deiet ac iechyd ein plant ar yr un pryd. Rŷm ni'n gwybod bod lefelau gordewdra yn cynyddu yng Nghymru. Rŷm ni'n gwybod hefyd nad yw dros tri chwarter oedolion Cymru yn cael eu pump y dydd o ran bwyta llysiau a ffrwythau. Ond, yn frawychus, mae hynny'n codi i 94 y cant o blant rhwng 11 a 18 oed ddim yn cael eu pump y dydd pan fydd hi'n dod i lysiau a ffrwythau. Yn fwy na hynny, mae llai na thraean o bobl ifanc Cymru yn dweud eu bod yn bwyta dogn o lysiau unwaith y dydd, ac mae hynny'n dod gan Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Nawr, mae afiechydon yn deillio o ddeiet gwael, ac mae hynny'n costio o gwmpas £73 miliwn y flwyddyn i'r gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru. Felly, mae'n rhaid gwneud mwy i fynd i'r afael â hyn. Byddai sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn derbyn bwyd iach ac am ddim yn yr ysgol yn helpu i atal gordewdra, fel yr oeddwn yn ei ddweud, ond hefyd yn lleihau'r pwysau ar y gwasanaeth iechyd.

Ond, fel roeddwn i'n dweud ar y cychwyn, mae yna gyfle fan hyn hefyd i wireddu buddiannau ehangach a mwy pellgyrhaeddol yn sgil polisi o'r math yma. Rŷm ni eisiau gweld cynhwysion y ciniawau ysgol yma yn cael eu darparu o ffynonellau lleol, a fyddai wedyn yn cynnig cyfle pwysig i gefnogi a chryfhau economïau lleol. Byddai defnyddio mwy o lysiau, ffrwythau a chynhwysion lleol ar gyfer prydau ysgol yn helpu i greu marchnad leol newydd i'n ffermwyr ni, ond mi fyddai'n farchnad ragweladwy ac yn farchnad warantedig. Byddai hynny wedyn, wrth gwrs, yn helpu i gryfhau cadwyni cyflenwi lleol. Mae gormod o gyfoeth yn cael ei golli o'n cymunedau ni, fel rŷm ni'n gwybod, drwy gaffael gan ddarparwyr o bell i ffwrdd. Dwi wedi dweud o'r blaen fod yr economi leol fel bwced â nifer o dyllau yn y bwced hwnnw, gyda'r cyfoeth yn llifo allan o'r gymuned leol. Mae hwn yn gyfle inni roi plỳg yn rhai o'r tyllau hynny a chadw'r pres yna yn cylchdroi oddi mewn i'r economi leol. Mi fyddai hefyd yn help i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, fel y mae un neu ddau wedi cyfeirio ato'n barod. Mi fyddai creu disgwyliad bod cynnyrch, fel llysiau a chig, yn cael ei ddarparu'n lleol yn lleihau milltiroedd bwyd, ac felly'n amlwg yn helpu i dorri allyriadau carbon.

Mi fyddai hefyd yn rhoi hwb sylweddol i'r sector garddwriaethol yng Nghymru. Pe bai safonau bwyd ysgolion, er enghraifft, yn cael eu diwygio i gynnwys dau ddogn o lysiau ym mhob pryd amser cinio, fe allai hynny greu cynnydd o 44 y cant mewn cynhyrchiant garddwriaethol domestig. Rŷm ni'n gwybod bod o leiaf 13 o wahanol fathau o lysiau sy'n cael eu tyfu ym Mhrydain lle byddai'n eithaf hawdd cynyddu eu cynhyrchiant nhw yn sylweddol. Felly, mae'n bolisi digon realistig ac yn bolisi digon cyraeddadwy, a fyddai'n creu swyddi ac ar yr un pryd yn lleihau ein dibyniaeth ni ar fewnforion. Ond dim ond 0.1 y cant o dir amaethyddol Cymru sy'n dir garddwriaethol ar hyn o bryd. Yn ôl Tyfu Cymru, mae Cymru ddim ond yn cynhyrchu digon i ddarparu un chwarter o un dogn o lysiau y dydd i bobl Cymru. Mae mawr angen newid hynny, wrth gwrs. Mae gwaith ymchwil gan Gynghrair Polisi Bwyd Cymru yn dangos y gallai'r dull hwn o weithio greu dwsinau o swyddi amaeth-ecolegol graddfa fawr, neu fwy na 500 o swyddi trwy fentrau amaeth-ecolegol graddfa llai, gydag allbwn ariannol i'r sector o bron i £400 miliwn—sori, £4 miliwn, nid £400 miliwn; byddai hynny'n game changer go iawn.

Ond mae'n rhaid peidio anghofio hefyd, wrth gwrs, y byddai darparu mwy o fwyd iach, lleol yn rhoi cyfle ar yr un pryd i gryfhau ymwybyddiaeth plant a phobl ifanc am y cysylltiad pwysig yna sydd rhwng eu hysgol a'u hardal leol, gyda busnesau lleol, y sector amaethyddol, a'r amgylchedd naturiol, wrth gwrs, sy'n cefnogi ein system fwyd ni. Bwyta'n iach, cefnogi'r economi leol, dysgu am rwydweithiau a phrosesau bwyd lleol, a chysylltiad hynny gyda'r amgylchedd leol. Pwy feddyliai y gallai newid polisïau yn ymwneud â chinio ysgol, a chynyddu'r lefel o giniawau ysgol am ddim, ddod â buddiannau mor amrywiol, mor aml-haen, a chanolog, wrth gwrs, i'r math o adferiad rŷn ni i gyd am ei weld?

Mae hyn i gyd i'w groesawu'n fawr, gan fy mod wedi bod yn dadlau'r achos dros brydau ysgol am ddim i bawb mewn rhyw ffordd neu'i gilydd ers cryn amser. Felly, rwy'n croesawu'n fawr lefel y cytundeb ar draws y tair plaid ar bwysigrwydd y mater hwn. Mae rhywfaint o anghytundeb ar yr ymylon, y gallem gael gwared arno maes o law. Ond rwy'n credu, i fynd ar ôl rhai o'r pwyntiau sydd eisoes wedi'u gwneud—er enghraifft, mae Suzy Davies yn cwestiynu a ddylai rhieni nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim dalu am y gofal cofleidiol y maent yn ei gael i bob pwrpas drwy alluogi eu plant i fynychu'r brecwast am ddim mewn ysgolion. Credaf fod angen inni gydnabod bod llawer o rieni'n ei ddefnyddio fel gofal plant, ond yn yr un ffordd, mae'r gofal cofleidiol y mae'r brecwast am ddim mewn ysgolion yn ei ddarparu hefyd yn eu galluogi i fynd allan i'r gwaith. Yn aml, dyna'r ffactor fydd yn eu galluogi i gael swyddi a bod yn well eu byd. 

Felly, rwy'n credu bod llawer iawn o rinweddau yn yr hyn a ddywedwyd yn flaenorol, ond rwy'n credu bod angen gwneud llawer o waith i wneud i hyn ddigwydd mewn gwirionedd, oherwydd nid yw'n fater syml o agor y tap dros nos, ac mae angen inni baratoi ein gwasanaethau caffael cyhoeddus i weld faint yn union sydd ei angen ar ba ysgol, yn ogystal â sicrhau bod gennym gogyddion medrus wedi'u hyfforddi i goginio'r prydau bwyd ffres a maethlon y rhagdybir y byddem yn eu gweld wedyn, oherwydd nid oes diben cael prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, er enghraifft, os yw ansawdd y prydau mor wael fel bod llawer ohonynt yn dewis peidio â'u cael.  

Fel y dywedodd Siân Gwenllian eisoes, mae galluogi pawb i gael pryd ysgol am ddim yn dileu'r stigma sydd ar hyn o bryd yn atal llawer o bobl sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim rhag manteisio arni. Ac nid yw eraill yn ymwybodol o'r manteision y byddai ganddynt hawl iddynt pe gallent ymddiried digon mewn pobl i ddatgelu cyn lleied y maent yn byw arno. Ac nid oes amheuaeth nad yw'r tlodi a welwn o'n cwmpas yn mynd i waethygu o ganlyniad i'r pandemig a'r aflonyddwch a achosir drwy adael yr Undeb Ewropeaidd mor ddisyfyd.

Hoffwn sôn am y cynlluniau peilot i ddarparu prydau ysgol am ddim i bawb a ddigwyddodd yn Lloegr, oherwydd ar ôl ei wneud, gwelir ei fod yn cadarnhau manteision hyn. Felly, Islington oedd yr arloeswr, lle roeddwn yn arfer bod yn gynghorydd flynyddoedd lawer yn ôl, gyda llaw. Ond ysbrydolodd hynny Lywodraeth Lafur y DU i ddechrau cynlluniau peilot i roi prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd yn Newham yn Llundain, yn Wolverhampton, ac yn Durham. Ac yn Newham a Durham, roedd y canlyniadau'n wirioneddol arwyddocaol, oherwydd cododd nifer y rhai sy'n manteisio ar brydau ysgol o ychydig o dan 50 y cant i 87 y cant nawr mewn un ardal, ac 85 y cant yn Durham. Fel y byddech yn disgwyl, roedd llawer mwy o blant yn bwyta llysiau amser cinio. Roedd wedi codi un rhan o bump. Ac roedd gostyngiad serth yn yr eitemau sy'n gysylltiedig â phecyn cinio, h.y. brechdanau, diodydd meddal a chreision. Mae brechdanau'n dal i fod yn bob math o bethau; gallant fod yn faethlon iawn, neu gallant fod yn gyfan gwbl fel arall. Ond nid oes gan ddiodydd meddal a chreision y nesaf peth i ddim gwerth maethol o gwbl.

Ond rwy'n credu, yn academaidd, yr hyn oedd yn ddiddorol iawn oedd bod myfyrwyr ar gyfartaledd ddeufis ar y blaen i'w cyfoedion mewn ysgolion nad oeddent yn cael y fantais hon. A chafodd fwy o effaith ar lefelau llythrennedd na chyflwyno'r awr lythrennedd orfodol ym 1998. Felly, cafodd effaith enfawr ar gyrhaeddiad llythrennedd plant, ac roedd y gwelliannau'n fwyaf amlwg ymhlith plant o'r teuluoedd llai cefnog. Ond yn ogystal â hynny, gwelodd welliant mawr mewn perfformiad academaidd ar draws pob pwnc, ac nid yw hyn yn syndod, oherwydd ni all plant ganolbwyntio os ydynt yn llwglyd. Ac mae gan bob un ohonom straeon am blant sy'n llwglyd iawn pan fyddant yn cyrraedd yr ysgol fore Llun, ac angen eu bwydo, ac yn cael eu bwydo gan athrawon sy'n eu cymryd o ddifrif.

Rwy'n credu mai'r peth y mae gwir angen inni ganolbwyntio arno yw'r gost. Oherwydd mae Cymdeithas y Pridd wedi cyfrifo, pe baem yn rhagdybio bod cost pryd yn £1.76, ar gyfer disgyblion rhwng pump a 10 oed, byddai'n costio tua £82 miliwn am brydau ysgol am ddim i bawb, ond yn ôl cyfrifiad arall byddai dros £100 miliwn. Rhaid inni gyfrifo hyn yn iawn mewn gwirionedd, ond os oes gan bob un ohonom ymrwymiad i gyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb ar gyfer pob ysgol gynradd yn y Senedd nesaf, rwy'n credu y byddem yn sicrhau ei fod yn cael ei gyflwyno, yn raddol ac yn unol â'r economi sylfaenol a Deddf lles cenedlaethau'r dyfodol.  

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon i'r Senedd heddiw ar y pwnc hollbwysig hwn. Hoffwn ddechrau, os caf, drwy ddiolch i arweinyddiaeth ac ymdrechion penderfynol Llywodraeth Cymru, ac yn fy ardal i, i gyngor Caerffili, am gynnig darpariaeth leol arloesol o brydau ysgol am ddim. Ni fu erioed fwy o angen am brydau ysgol am ddim ar gynifer o blant yn ystod anobaith cynyddol y pandemig hwn, wrth i doriadau lles cosbol Llywodraeth y DU a chyfyngu ar gredyd treth a budd-daliadau barhau i wneud y tlotaf oll yn ein cymdeithas yn dlotach byth ar yr adeg hon. Felly, rwy'n talu teyrnged i Lywodraeth Cymru a chyngor Caerffili heddiw, a'u rhwydwaith anhygoel o wirfoddolwyr ar draws Islwyn. Pan aethom i mewn i'r cyfyngiadau symud, daeth cyngor Caerffili â bwydlenni lleol a chaffael lleol at ei gilydd yn gyflym ac yn ystwyth, fel y dywedwyd, i ddarparu pum pryd maethlon iach yr wythnos. Mae model yno'n barod.

Nawr, bydd llawer ohonom wedi cael ein cyffwrdd a'n hysbrydoli gan ymgyrchu cryf a phenderfynol Marcus Rashford yn ddiweddar—pwy bynnag y byddwn yn eu cefnogi yn y byd pêl-droed. Fel disgybl a oedd yn cael prydau ysgol am ddim ei hun, mae wedi bod yn gwbl ysbrydoledig ac yn fodel rôl gwirioneddol i'r rhai sy'n byw mewn tlodi heddiw, nid yn unig fel pêl-droediwr ond fel model rôl cymdeithasol. Bydd cenedlaethau'r dyfodol yn Lloegr yn ei gofio, fel y byddwn ni. Ond wrth i'r Torïaid yn San Steffan barhau i wrthwynebu ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim, cyn plygu yn y pen draw—nid oherwydd anghenion ei phobl dlotaf, os caf ychwanegu, ond yn sgil pwysau eithafol y cyfryngau cymdeithasol ac enwogion ar y mater—yma yng Nghymru, gadewch i ni fod yn onest, roedd ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru eisoes yn arwain y ffordd, a gallwn fod yn falch hyd yma o'n cyflawniad ar brydau ysgol am ddim mewn Cymru ddatganoledig. Yn wir, mewn ymateb i ddarpariaeth warantedig Llywodraeth Cymru o brydau ysgol am ddim dros bob gwyliau ysgol tan y Pasg 2021, croesawodd Marcus Rashford ymateb cyflym Llywodraeth Cymru i'r angen dybryd i ddiogelu'r plant mwyaf agored i niwed yn y wlad.

Ond mae'n rhaid inni fod yn realistig. Fel gwlad, rydym yn dal i fod ar lefel incwm 2010 er gwaethaf mewnbynnau diweddar. Gadeirydd, ein cynnig prydau ysgol am ddim yma yng Nghymru yw'r mwyaf hael ar draws gwledydd y DU, a ni yw'r unig wlad i gynnig brecwast am ddim mewn ysgolion cynradd. Ond a yw hyn yn ddigon? Nac ydy—nid yw'n ddigon mewn gwirionedd. Rydym am wneud mwy ac mae'n rhaid inni wneud mwy. Ond byddai angen i mi, fel y byddai angen i Lywodraeth Cymru, weld manylion y cynnig hwn, fel y dywedwyd. Gan mai realiti'r Llywodraeth, o'i gymharu â llunio polisïau sy'n dwyn arian o un man i dalu'r llall, neu os yw'r Torïaid yn gwneud hynny, heb unrhyw ystyriaeth i'r gyllideb gybyddlyd a fwydir fesul dogn i Gymru o'r Trysorlys—realiti'r Llywodraeth yw y bydd yn rhaid i'r polisi sylweddol iawn hwn ddod o rywle, a chan rywun arall. Felly, Lywydd, nid wyf yn genfigennus o'r dewisiadau sy'n rhaid i'r Llywodraeth foesegol, radical ac uchelgeisiol hon rwy'n perthyn iddi eu gwneud, Llywodraeth sy'n cynrychioli buddiannau'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae hon yn enghraifft dda—i gloi—ac yn ddadl dda. Felly, rwy'n croesawu'r cyfle hwn. A byddwn yn dweud hyn wrth Blaid Cymru: dangoswch y manylion hynny inni, ac awgrymu ble y down o hyd i'r arian, oherwydd rydych chi a ninnau'n gwybod na fyddwn yn ei gael gan Lywodraeth Dorïaidd greulon yn y DU sy'n gwneud pobl yn dlotach. Diolch. 

Mae bwyd yn bwysig mewn cymaint o ffyrdd: iechyd a lles, ansawdd bywyd, ein heconomi a'n hamgylchedd, i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau, ac yn ein hysgolion yn wir. Felly, roedd yn dda clywed y Prif Weinidog, yn ei gwestiynau ddoe, yn egluro ymrwymiad ei Lywodraeth i fynd i'r afael â phrydau ysgol ac ansawdd a sicrhau darpariaeth. Ac roedd yn eithaf clir wrth wneud hynny, onid oedd, ei fod yn dangos bod cymdeithas yn gweld gwerth addysg. Mae'n gwneud datganiad pwerus iawn i'n pobl ifanc, ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu ar yr ymrwymiad hwnnw. Mae'n dda gweld canlyniadau ymarferol hynny—yn ystod y pandemig, er enghraifft, parhau i gael prydau ysgol am ddim pan oedd ysgolion ar gau ac yn ystod y gwyliau, a lansio ymgyrch ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i roi sylw i'r ffaith bod nifer sylweddol o bobl nad oeddynt yn hawlio prydau ysgol am ddim er bod ganddynt hawl iddynt—tua 25 y cant. Ond oes, mae llawer mwy i'w wneud.

Yn ffodus, mae gennym ymgyrchoedd cryf dros gynnydd gan y gynghrair gwrthdlodi a'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant ymhlith eraill. Mae ymchwil yr olaf yng Nghymru yn dangos bod mwy na hanner y plant sy'n byw mewn tlodi heb fod yn gymwys i gael cymorth. Felly, mewn dosbarth o 25, bydd saith o blant yn byw mewn tlodi ac ni fydd pedwar o'r rheini'n gymwys. Ceir bron i 6,000 o blant nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt o ganlyniad i bolisi Llywodraeth y DU ar statws mewnfudo, ond diolch byth, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cymorth ar gyfer prydau ysgol am ddim yn ystod COVID-19.

Ac mae'n dda gweld y rhai sydd wedi cael llwyddiant ac enwogrwydd yn defnyddio eu proffil er lles pawb. Mae Marcus Rashford yn enghraifft wych. Mae deiseb ei dasglu tlodi bwyd ar y materion hyn wedi casglu dros 1 filiwn o lofnodion. A gwelwn o waith Prifysgol Essex fod prydau ysgol am ddim i bawb yn y cyfnod sylfaen wedi arwain at fwy o bobl yn manteisio arnynt, wedi helpu teuluoedd gyda chostau byw ac wedi helpu i fynd i'r afael â gordewdra, lefelau presenoldeb gwael a'r bwlch cyrhaeddiad. 

Mae COVID-19 a'r tebygolrwydd y bydd prisiau'n codi yn sgil Brexit yn gwaethygu'r problemau sy'n ein hwynebu. Ond mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu i fynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â phrydau ysgol am ddim ac mae wedi ymrwymo i adolygu trothwyon incwm. Credaf y dylid adeiladu ar hyn drwy waith ar ehangu'r darpariaeth ymhellach, edrych ar y cyfnod sylfaen a'r holl addysg cyn-16, gwneud trefniadau cyfredol ar gyfer gwyliau ysgol yn barhaol ac i'r rheini nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt, ac edrych ar y materion ehangach y mae pobl wedi sôn amdanynt—sut y gellir dod o hyd i fwyd lleol o safon i'n plant ysgol i gynorthwyo gyda bwyta'n iach ac wrth gwrs, i helpu'r economi leol a'n hamgylchedd.

Mae'r materion hyn sy'n ymwneud â phrydau ysgol am ddim yn cyffwrdd â llawer o'r pethau pwysicaf y gallwn eu gwneud yn ymarferol, fel Llywodraeth Cymru, yma yng Nghymru, i greu'r math o wlad rydym am ei gweld. Felly, gobeithio y byddwn yn adeiladu ar y ddadl hon heddiw, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr er mwyn gwneud y cynnydd pellach sydd ei angen. 

Galwaf ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am y cyfle i siarad am y ffordd y mae Cymru wedi arwain y DU ar flaenoriaethu lles teuluoedd a sut rydym wedi gweithio'n effeithiol gyda llywodraeth leol i gynnig darpariaeth effeithlon ac effeithiol? Yn wir, fel y nodwyd yn y ddadl, y Llywodraeth hon yw'r fwyaf hael yn y DU o ran rhoi cymorth i'r rheini sydd fwyaf o'i angen. Mae sicrhau parhad y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim wedi bod yn flaenoriaeth allweddol wrth inni ymateb i'r pandemig coronafeirws, a bydd yn parhau felly. Ac efallai y byddai'n ddefnyddiol atgoffa pawb o'r hyn rydym wedi gallu ei gyflawni hyd yma.

Ni yw'r unig Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig o hyd i ddarparu brecwast i bob disgybl ysgol gynradd ac wrth gwrs, mae gennym gynlluniau i weld beth y gallwn ei wneud i ymestyn y ddarpariaeth honno ar gyfer disgyblion blwyddyn 7. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf i gadarnhau cyllid dros wyliau'r Pasg a hanner tymor yn 2020 a chyllid ar gyfer darparu prydau ysgol am ddim o fis Medi 2020 hyd at y Pasg 2021, ac mae hynny'n cynnwys gwyliau hanner tymor, Mike Hedges.

Rydym wedi sicrhau'r ddarpariaeth fwyaf hael gan unrhyw Lywodraeth yn y DU sef £19.50 y plentyn yr wythnos. A ni hefyd oedd y Llywodraeth gyntaf i ddarparu cyllid ychwanegol o £1.28 miliwn i dalu'r costau ychwanegol a dalwyd gan lywodraeth leol yn ystod pythefnos cyntaf tymor yr hydref wrth i'r ysgolion ddychwelyd fesul cam. A ni hefyd oedd y Llywodraeth gyntaf i gytuno ar gyllid ar gyfer plant sy'n gwarchod neu'n hunanynysu fel eu bod yn parhau i gael cymorth os na allant fynychu'r ysgol heb fod unrhyw fai arnynt hwy eu hunain. Gyda'i gilydd, rydym wedi ymrwymo dros £52 miliwn i sicrhau nad yw plant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn llwglyd yn ystod y cyfnod digynsail hwn.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd i ddiolch i'n partneriaid llywodraeth leol ledled Cymru, i gydnabod pa mor gyflym yr aethant ati i ymateb i'r alwad wreiddiol, eu dulliau creadigol ac arloesol o weithredu, ac am waith caled ac ymroddiad eu swyddogion sydd wedi bod mor hanfodol i sicrhau bod teuluoedd yn cael eu cefnogi. Ac a gaf fi hefyd fanteisio ar y cyfle i ddiolch i staff arlwyo, sydd wedi bod yn gweithio mewn amgylchiadau heriol iawn ers i'r ysgolion ddychwelyd ar gyfer tymor mis Medi? Mae llawer ohonoch wedi fy nghlywed yn dweud o'r blaen: fy Mam-gu oedd cogydd yr ysgol am flynyddoedd lawer yn Ysgol Gynradd Blaenymaes yn etholaeth Mike Hedges. Pliciodd lawer o datws ar gyfer y plant hynny, ond gwn hefyd ei bod yn un o'r rhannau mwyaf hoff a mwyaf pwysig o gymuned ei hysgol ac mae hynny'n wir am lawer o'n staff arlwyo sy'n gweithio yn ein hysgolion heddiw.

Yn ystod y pandemig, bu cynnydd yn nifer y teuluoedd sy'n gwneud cais am gredyd cynhwysol. Ac er na fydd pob hawliwr newydd yn cael credyd cynhwysol, yn bendant bu cynnydd yn nifer y teuluoedd sy'n manteisio ar eu hawl i gael prydau ysgol am ddim i'w plant. Roedd cyflwyno credyd cynhwysol gan Lywodraeth y DU yn golygu bod yn rhaid inni newid y meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim yng Nghymru ac mae'n bwysig nodi na roddwyd unrhyw gyllid ychwanegol i Lywodraeth Cymru i reoli effaith y newid hwn, sy'n warthus a bod yn onest. Ond serch hynny, darparwyd cyllid ychwanegol o £5 miliwn gennym i awdurdodau lleol yn 2018-19 a £7 miliwn drwy'r setliad llywodraeth leol yn 2019-20 ac ar gyfer 2021.

Rydym hefyd wedi cyflwyno cynllun amddiffyn drwy bontio i sicrhau y byddai unrhyw newid i'r meini prawf cymhwysedd yn achosi cyn lleied â phosibl o darfu. Golyga y bydd disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn cael eu gwarchod rhag eu colli hyd nes y bydd y broses gyflwyno wedi'i chwblhau, hyd yn oed os bydd eu cymhwysedd yn newid. Amcangyfrifwn y bydd cyfanswm nifer y plant sy'n elwa ar amddiffyn drwy bontio mewn unrhyw flwyddyn benodol, yn ystod cyfnod cyflwyno'r credyd cynhwysol, yn ddegau o filoedd, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'w gefnogi. Rwyf wedi ymrwymo i gadw'r trothwy'n gyson tan ddiwedd cyfnod cyflwyno'r credyd cynhwysol oherwydd rwyf am sicrhau bod y rhai sydd fwyaf o angen cymorth yn elwa. Ond rwyf hefyd wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o'r trothwy pan fydd y set nesaf o ddata cyfrifiad ysgolion blynyddol lefel disgyblion ar gael i mi. 

Fel llawer o bobl yn y Siambr sydd wedi mynegi barn y prynhawn yma, rwy'n dal i bryderu am drafferthion plant mewn teuluoedd sy'n byw mewn tlodi nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt. Fodd bynnag, mae awdurdodau lleol wedi defnyddio, a byddant yn parhau i ddefnyddio eu disgresiwn i gefnogi teuluoedd heb incwm a theuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt ar unwaith. Rwyf am barhau i annog awdurdodau lleol i ddefnyddio'r disgresiwn hwnnw a byddwn yn ystyried gwneud diwygiadau ffurfiol i ddeddfwriaeth gymhleth pan fydd effaith COVID-19 wedi cilio ac adnoddau ychwanegol ar gael i wasanaethau cyfreithiol.

Rwyf wedi gwrando'n astud iawn ar yr hyn a ddywedwyd yma heddiw, ac rwy'n gwybod pa mor bwysig yw prydau ysgol am ddim i'r teuluoedd sy'n dibynnu arnynt. Ond mae angen sicrhau cydbwysedd rhwng gwneud yn siŵr fod y rhai mwyaf anghenus yn cael ffordd o gael prydau ysgol am ddim, gan sicrhau ar yr un pryd fod ein cynigion yn fforddiadwy. Yn anffodus, nid oes gennym gyllideb ddiderfyn. Mae angen inni fod yn glir hefyd ynglŷn â chostau cynigion i ehangu cymhwysedd. Amcangyfrifwn y byddai darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn y mae eu rhieni'n cael credyd cynhwysol yn costio £67 miliwn ychwanegol y flwyddyn. Pe baem yn darparu prydau ysgol am ddim i blant ysgol gynradd yn unig, byddai'n costio tua £92 miliwn y flwyddyn. A phe baem yn darparu prydau ysgol am ddim i bob dysgwr o oedran ysgol gorfodol, byddai'n costio tua £169 miliwn. Felly, os yw Plaid Cymru o ddifrif ynglŷn â'u cynigion—ac nid oes gennyf reswm i gredu nad ydynt; ac yn wir, mae'r weledigaeth yn un glodwiw—mae angen iddynt fod yn gwbl glir pa wasanaethau cyhoeddus a gaiff eu torri i ddarparu'r cyllid hwnnw. Ac mae angen iddynt fod yn agored gyda'r cyhoedd ynglŷn â lle byddant yn dechrau gwneud yr arbediad hwnnw o £160 miliwn.

Fel Llywodraeth, mae gennym gyfrifoldeb i ddefnyddio arian cyhoeddus yn effeithiol drwy sicrhau bod prydau ysgol am ddim yn cyrraedd y rhai mwyaf anghenus, ac ar hyn o bryd, gyda'r gyllideb gyfyngedig a ddarperir inni gan Lywodraeth y DU, credaf mai'r dull wedi'i dargedu sydd gennym nawr yw'r defnydd mwyaf effeithiol o adnoddau cyhoeddus. Fodd bynnag, nid yw hynny'n atal Llywodraeth Cymru rhag bod yn greadigol ac yn arloesol, a chredaf y dylem gydnabod pa mor effeithiol y bu ein dull o weithredu yn ystod COVID—ac mae gwersi i'w dysgu ar gyfer y tymor hwy—gan ymrwymo i weithio gyda'n rhanddeiliaid i barhau i chwilio am gyfleoedd, fel y dywedais, i helpu'r rhai mwyaf anghenus. Ond hoffwn ddiolch i bawb am eu cyfraniadau y prynhawn yma. Diolch yn fawr. 

Nid oes gennyf Aelod sy'n dymuno gwneud ymyriad, felly galwaf ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.

Rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd dros dro am fy ngalw, ac rwy'n ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Nid wyf am ailadrodd y pwyntiau sydd wedi'u gwneud yn fedrus iawn gan fy nghyd-Aelodau; credaf fod yr achos wedi'i gyflwyno'n rymus. Ceisiaf ymateb i rai o'r pwyntiau a wnaed gan Aelodau eraill.

Synnais wrth weld gwelliant 'dileu popeth' Suzy Davies. Rwy'n gwybod nad yw hi'n gwneud hynny fel arfer, ac rwy'n ddiolchgar iddi am ei hesboniad. A chredaf fod ei phwynt am addysg bellach yn un pwysig iawn, ac mae angen bwrw ymlaen â hynny. Felly, rwy'n ddiolchgar iddi am y pwynt a wnaeth. Ond yn y pen draw, o ran darparu buddion cyffredinol, gwahaniaeth athronyddol syml sydd yma, gwahaniaeth gwleidyddol, fel y nododd Delyth. Ym Mhlaid Cymru, credwn nad cyfrifoldeb eu rhieni yn unig yw plant, mae'r gymuned gyfan yn gyfrifol amdanynt. Ac rydym wedi clywed gan eraill sut y mae ofn stigma parhaus yn atal llawer o'r rhai sy'n gymwys ar hyn o bryd hyd yn oed rhag manteisio ar y budd hwnnw. Mae buddion cyffredinol yn osgoi'r problemau hynny gyda stigma. Felly, gwahaniaeth barn syml ydyw. Rwy'n parchu'r ffordd y mae Suzy Davies wedi'i gyfleu, ond rwy'n anghytuno.

Roedd cyfraniad Mike Hedges yn ddiddorol iawn. Mae ei hanes ar hyn yn hysbys iawn wrth gwrs. Mae'n gywir i'n hatgoffa o realiti tlodi, o sut beth yw gorfod poeni a allwch fforddio bwydo eich plant neu roi'r dŵr poeth ymlaen i chi allu golchi eu dillad. Rwy'n falch ei fod yn ein cefnogi ar fater ehangu cymhwysedd—mae hyn o'r pwys mwyaf. Mae ein ffigurau, ffigurau'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, yn awgrymu y byddai'r gost yn £60 miliwn; dywed y Gweinidog £67 miliwn. Mae hynny wrth gwrs yn llawer o arian, ond nid yw'n anferth. Roeddwn yn hoffi pwynt Mike, 'Efallai y dylem ei dynnu o'r gyllideb datblygu economaidd'. Os mai fi fydd Gweinidog economi Plaid Cymru mewn Llywodraeth newydd ar ôl yr etholiad, byddaf yn hapus iawn i wneud fy nghyfraniad tuag at hynny, oherwydd mae Mike yn llygad ei le, mae'n rhaid inni ymdrin â sgiliau a thangyflawni mewn addysg. O ran ei wneud yn gymhwysedd cyffredinol, mae'n iawn i nodi bod yna faterion ymarferol yn codi, a dyna pam y byddem yn mabwysiadu dull gweithredu graddol.

Ac i'r holl Aelodau sydd wedi gofyn sut y byddem yn gwneud hynny, wel, byddwn yn nodi hynny wrth baratoi ein maniffesto wrth gwrs. A dywedaf wrth Rhianon Passmore: nid wyf am ddangos y gwaith i chi, oherwydd rydym ni ar feinciau Plaid Cymru wedi blino ar gael ein cynigion polisi da wedi'u dwyn gan y Blaid Lafur. Felly, bydd yn rhaid i Rhianon aros i weld y maniffesto cyn iddi ddeall yn union sut y gwnawn i hynny weithio.

Mae Aelodau eraill ar feinciau Llafur wedi gwneud rhai pwyntiau pwerus. Byddwn yn dweud wrth John Griffiths, wrth gwrs ei bod yn beth da fod disgresiwn i ddarparu prydau ysgol am ddim i'r rhai nad ydynt yn gymwys i gael arian cyhoeddus, ond nid wyf yn credu ei bod yn iawn ei fod yn ddisgresiwn, dylai fod yn hawl i'r plant hynny—y plant tlotaf. Pam gadael hynny i ddisgresiwn unrhyw un? Nid wyf yn ei ddeall, ac mewn gwirionedd, mae'n debyg nad yw yntau'n ei ddeall ei hun.

Gwnaeth Jenny Rathbone bwyntiau da am stigma, fel y dywedais, ac mae'r cynlluniau peilot yn darparu tystiolaeth ddiddorol iawn, a'r dystiolaeth honno am gyrhaeddiad academaidd—ddeufis ar y blaen i'w cyfoedion am eu bod yn cael eu bwydo, heb unrhyw stigma, a'r effaith amlwg honno ar blant llai cefnog. Mae wedi bod yn ddiddorol clywed Aelodau Llafur yn gwneud achos pwerus dros wneud rhywbeth na fyddant yn gallu pleidleisio drosto heddiw wrth gwrs, ond credaf fod hynny—yr holl gyfraniadau hynny—yn dal i fod yn rhan o ddadl wirioneddol bwysig. 

Nawr, rhaid imi ddweud wrth Lywodraeth Cymru fod hwn yn 'ddileu popeth' siomedig arall—nid yw'n syndod, ond mae'n siomedig. Nid dyma'r cynnig bwyd mwyaf hael i blant ysgol yn y DU. Peidiwch â chymryd fy ngair i ar y mater: roedd Suzy Davies yn y digwyddiad a gadeiriais yr wythnos diwethaf yn edrych ar yr hyn y bydd sefydliadau'r trydydd sector yng Nghymru yn ei ddweud wrth y Cenhedloedd Unedig ynglŷn ag i ba raddau rydym yn ateb gofynion y confensiwn, ac roedd Sefydliad Bevan a'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant yn gwbl glir mai cynnig Llywodraeth Cymru yw'r lleiaf hael. Oherwydd mae'n hael i'r rhai sy'n derbyn, ond beth am y rhai nad ydynt? A dyna'r pwynt—rhan gyntaf ein cynnig heddiw.

Wrth gwrs, mae'r pethau y maent eisoes yn eu gwneud i'w croesawu. Mae'r brecwastau am ddim yn beth da i'r rhai sy'n gallu eu cael. Rwy'n poeni weithiau nad yw teuluoedd yn gallu cael eu plant i'r ysgol mewn pryd bob amser i gael brecwast am ddim. Ond nid yw hynny'n datrys y broblem. Nid yw'n mynd i'r afael â'r ffaith bod gennym cymaint o blant sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru nad ydynt yn hawlio pan fo ganddynt hawl i wneud hynny oherwydd eu bod yn poeni am stigma, neu'r rhai na allant, neu'r rhai nad oes ganddynt hawl i wneud. A hoffwn ddweud wrth y Gweinidog: mae aelodau eich meinciau cefn yn gwybod hyn; nid oes un ohonynt wedi dweud nad oeddent yn credu mai prydau ysgol am ddim i bawb oedd y peth iawn i'w wneud. Mae'n hollol iawn eu bod yn holi cwestiynau ymarferol ynglŷn â sut y'i cyflwynwch, ond maent yn gwybod nad yr hyn a gynigiwch chi yw'r mwyaf hael yn eu calonnau. Mae'r ffigurau a ddarparwyd gan y Gweinidog yn ddefnyddiol ac fel y dywedais, byddai hwn yn amlwg yn bolisi y byddai angen ei gyflwyno fesul cam.

Hoffwn orffen, Lywydd dros dro, drwy ddweud hyn yn syml ac yn glir wrth Lywodraeth Cymru: os nad yw'r Llywodraeth Geidwadol yn y Deyrnas Unedig, sy'n gyfrifol am fudd-daliadau, yn nodedig o hael yn y ffordd y mae'n caniatáu ei hawliau, os yw'r Llywodraeth Geidwadol hon yn cydnabod bod y teuluoedd hyn yn deuluoedd sydd angen cymorth, sut y gall fod yn iawn nad yw'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, sy'n galw ei hun yn Llywodraeth sosialaidd, yn gwneud yr un peth?

Wrth ymateb i gwestiynau gan Adam Price ddoe a Delyth Jewell, cyfeiriodd y Prif Weinidog at y pamffled hardd ac emosiynol iawn 'They shall have flowers on the table' o'r 1940au. Wel, byddwn yn dweud wrth Lywodraeth Cymru heddiw, Lywydd dros dro, fod llawer o deuluoedd yn byw mewn tlodi dwfn yng Nghymru a fyddai'n falch o gael bwyd ar fwrdd eu plant yn yr ysgol; byddai blodau'n braf, ond bwyd yw'r hyn sydd ei angen arnynt mewn gwirionedd. Teuluoedd sy'n byw mewn tlodi yw'r rhain. Teuluoedd y mae Llywodraeth y DU yn cydnabod bod angen cymorth arnynt i ofalu am eu plant ac rwy'n—a wyf yn siomedig? Ydw, rwy'n siomedig nad yw'n ymddangos bod Llywodraeth sosialaidd honedig Llafur Cymru yn cytuno.

Y cwestiwn yw a ddylid cytuno ar y cynnig heb ei ddiwygio, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Daw cynnig yn awr i atal y Rheolau Sefydlog er mwyn caniatáu i'r eitem nesaf o fusnes gael ei thrafod, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynnig—Jeremy Miles.

Rwy'n cynnig.

Y cynnig yw atal y Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw wrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Datgelu Gwybodaeth), a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i wneud y cynnig—Jeremy Miles.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig. Rwy'n falch o gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â Bil Masnach (Datgelu Gwybodaeth) Llywodraeth y DU. Er bod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn yn ymwneud â Bil newydd, mae'r cynnwys yn gyfarwydd, gan ei fod i raddau helaeth yn dyblygu darpariaethau casglu data a rhannu gwybodaeth fasnach o fewn y Bil Masnach. Gosodais femorandwm cydsyniad atodol yn ymwneud â'r darpariaethau hynny ym mis Tachwedd. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei adroddiad diweddar ar y Bil Masnach a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol am eu gwaith craffu parhaus a gwerthfawr iawn.

Gosodwyd y ddeddfwriaeth annibynnol newydd hon gan Lywodraeth y DU ddoe, gan fod y Bil Masnach bellach yn annhebygol o basio neu gael Cydsyniad Brenhinol tan ddechrau 2021. Mae'r Bil wedi cael ei drafod yn Nhŷ'r Cyffredin heddiw. Nod Llywodraeth y DU yw i'r Bil gael ei basio yn Nhŷ'r Arglwyddi yfory, fel y gall dderbyn Cydsyniad Brenhinol yn fuan wedi hynny.

Mae'r Bil yn cynnwys darpariaethau a fyddai'n galluogi Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi i rannu data gyda chyrff cyhoeddus neu breifat er mwyn iddynt allu cyflawni eu swyddogaethau cyhoeddus sy'n ymwneud â masnach. Mae hefyd yn darparu porth cyfreithiol i sefydliadau'r sector cyhoeddus rannu gwybodaeth sy'n gysylltiedig â masnach gyda Llywodraeth y DU. Byddai'n crynhoi gwybodaeth am lifoedd masnach ar draws ffiniau, rhywbeth sy'n hollbwysig, ni waeth a yw'r DU yn sicrhau cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd ai peidio, gan y gallai fod tarfu ar y ffin yn y naill senario neu'r llall. Bydd y darpariaethau hyn yn galluogi Canolfan Gweithredu'r Ffin Llywodraeth y DU i reoli a monitro tarfu ar ffiniau'r DU. Y bwriad yw i'r Bil ddarparu mecanwaith pontio hyd nes y caiff y Bil Masnach ei hun ei basio.

Mae'r memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd yn gynharach heddiw yn nodi'r darpariaethau y ceisir cydsyniad ar eu cyfer. Mae cymalau 2 a 3 o'r Bil yn cynnwys darpariaeth sydd o fewn cymhwysedd y Senedd, ac er nad ydynt yn ddadleuol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r Senedd eu hystyried, a rhoi cydsyniad. Mae Llywodraeth Cymru o'r farn ei bod yn briodol ymdrin â'r darpariaethau yn y Bil DU hwn, gan fod y Bil yn ymdrin â materion datganoledig a materion nad ydynt wedi'u datganoli. Deddfu drwy Fil ar gyfer y DU yw'r cyfrwng deddfwriaethol mwyaf effeithiol a chymesur ar gyfer creu trefniadau rhannu data mewn perthynas â masnach. Felly, rwy'n gwneud y cynnig a gofynnaf i'r Senedd gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

Diolch, Lywydd. Fel yr eglurodd y Cwnsler Cyffredinol, mae'r Bil yn darparu mesurau rhannu data sy'n ofynnol wrth i'r DU baratoi ar gyfer ei pherthynas newydd â'r Undeb Ewropeaidd. Cafodd y darpariaethau hyn eu cynnwys yn flaenorol yn Rhan 3 o Fil Masnach y DU, fel yr amlinellwyd. Fodd bynnag, fel y gwyddom, mae taith y Bil drwy Senedd y DU wedi'i hoedi ac mae'r Llywodraeth wedi cyflwyno'r Bil, sy'n cynnwys yr un wybodaeth ddatgelu ag a gynhwyswyd yn flaenorol yn y Bil Masnach.

Adroddodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol Llywodraeth Cymru, sef memorandwm Rhif 2 ar y Bil Masnach, ar 4 Rhagfyr 2020. Roeddem yn cytuno â barn Llywodraeth Cymru fod cymalau 9 a 10 o'r Bil hwnnw, sef cymalau 2 a 3 newydd y Bil rydym yn ei ystyried heddiw, yn galw am gydsyniad y Senedd.

Yn benodol mewn perthynas â'r pŵer i wneud rheoliadau yng nghymal 2(9) o'r Bil, pŵer Harri VIII yw hwn gan ei fod yn galluogi i reoliadau gael eu defnyddio i ddiwygio'r rhestr o awdurdodau cyhoeddus penodedig yng nghymal 2(3). Bydd rheoliadau o'r fath yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol. At hynny, bydd angen memorandwm cydsyniad offeryn statudol yn unol â Rheol Sefydlog 30A os bydd Gweinidog y Goron yn gwneud darpariaethau mewn perthynas â Chymru drwy ddiwygio'r rhestr o awdurdodau cyhoeddus yng nghymal 2(3) i gynnwys awdurdodau na chawsant eu cadw'n ôl.

Nodaf resymau Llywodraeth Cymru dros wneud y darpariaethau perthnasol ar gyfer Cymru yn y Bil. Mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol yn dweud:

Rydym wedi ceisio'r sicrwydd canlynol gan Lywodraeth y DU er mwyn sicrhau y gwelir manteision yng Nghymru.

Mae paragraff 11 o'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol yn nodi:

Mae Llywodraeth Cymru o'r farn ei bod wedi cael digon o sicrwydd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i'r ceisiadau hyn ac y byddant yn gymwys i'r Bil fel roeddent i'r Bil Masnach. I gadarnhau hyn, caiff yr ymrwymiadau eu hailddatgan, naill ai yn nau Dŷ'r Senedd neu mewn llythyr Gweinidogol.

Ar ôl amlinellu ymrwymiadau a roddwyd gan Lywodraeth y DU ym mis Hydref, dywed y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ym mharagraff 13:

Credwn fod y sicrwydd a roddwyd yn flaenorol yn ddigonol, wedi iddo gael ei ailddatgan.

Nawr, yn ein hadroddiadau ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol a'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol sy'n ymwneud â'r Bil Masnach presennol, rydym wedi mynegi pryderon am y diffyg eglurder ynghylch yr ymrwymiadau hyn ar lawr y Senedd ac wedi gofyn am eglurhad gan Lywodraeth Cymru. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Cwnsler Cyffredinol egluro pa drafodaethau a gafodd gyda Llywodraeth y DU ynghylch yr ymrwymiadau ar lawr y Senedd fel y maent yn berthnasol i'r Bil rydym yn ei ystyried heddiw. Yn ogystal, a all ddweud hefyd a yw'n disgwyl i'r ymrwymiadau gael eu gwneud yn Senedd y DU wrth iddi ystyried y Bil neu drwy lythyr yn ddiweddarach? Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o bryderon y pwyllgor ynglŷn â'r defnydd mynych o wahanol fathau o gytundebau rhynglywodraethol, boed yn femoranda dealltwriaeth neu'n ymrwymiadau a wneir ar lawr y Senedd. Felly, rydym yn dal i fod yn bryderus ynghylch y defnydd cynyddol o gytundebau o'r fath nad ydynt yn rhwymol, ond hefyd ynglŷn ag effaith gyfunol y nifer o'r rhain, gan eu bod yn cymhlethu ac yn ein barn ni, yn effeithio ar eglurder ac uniondeb y setliad datganoli. Diolch, Lywydd.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon. Nawr, rydym yn sôn am gydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Masnach (Datgelu Gwybodaeth), nid y Bil Masnach llawn ei hun, oherwydd, fel y clywsom gan y Cwnsler Cyffredinol, mae digwyddiadau wedi'n goddiweddyd ac mae amserlen benodol gyda diwedd y flwyddyn yn agosáu, sy'n golygu ein bod yn trafod Bil yma sy'n dechnegol ei natur i raddau helaeth, fel y clywsom gan y Cwnsler Cyffredinol a Chadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth. Nawr, fel aelod o'r ddau bwyllgor—y pwyllgor deddfwriaeth a'r pwyllgor materion allanol—rwy'n ddiolchgar i'r ddau bwyllgor am eu rhan yn y trafodaethau ar y Bil Masnach ac yn amlwg ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ar gyfer y Bil Masnach (Datgelu Gwybodaeth) heddiw. 

Nawr, fel y nodwyd gan Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth yn ei ddadansoddiad manwl, dadansoddiad rwy'n ei rannu yn wir, mae'r Bil penodol hwn yn ymwneud yn unig â datgelu gwybodaeth a rhannu gwybodaeth yn rhydd rhwng Llywodraethau, ond yn amlwg, fel y crybwyllwyd, mae darpariaethau'r Bil hwn yn dibynnu'n rhannol o leiaf ar sicrwydd a roddir i Lywodraeth Cymru gan addewidion ar lawr y Senedd yn San Steffan. Nawr, rwy'n dal yn feirniadol iawn o addewidion o'r fath ar lawr y Senedd, fel yr amlinellais yr wythnos diwethaf yn nadl y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Marchnad fewnol. Rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith: confensiwn Sewel, mae'n ymddangos ei fod yn cael ei anghofio; nid yw cytundebau rhynglywodraethol yn gyfreithiol rwymol, maent yn amhosibl eu gorfodi, ac addewidion ar lawr y Senedd hyd yn oed yn fwy felly. Nid yw'n ddim mwy na Gweinidog yn codi yn San Steffan ac yn gwneud addewid. Byddwn yn dadlau, fel y dywedodd Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, ei bod yn gwbl amhosibl eu gorfodi. Fe'i dywedwyd unwaith, mae hefyd—rydym yn ddibynnol, neu mae Llywodraeth Cymru'n ddibynnol, ar Weinidogion yn San Steffan yn ailadrodd yr addewid a wnaed ar lawr y Senedd, ac edrychwn ymlaen at gadarnhad o hynny. Ond yn gyffredinol, mae addewidion ar lawr y Senedd yn gwbl amhosibl eu gorfodi, yn dibynnu ar ymddiriedaeth mewn Llywodraeth mewn gwlad arall. Felly, o ganlyniad, bydd Plaid Cymru yn ymatal ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Diolch, Lywydd. 

Y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl—Jeremy Miles. 

Diolch, Llywydd, a diolch i'r cyfranwyr i'r ddadl. Gaf i jest dweud fy mod i, wrth gwrs, yn ymwybodol o'r drafodaeth ynglŷn â'r math yna o sicrwydd, ond maen nhw wedi caniatau inni allu creu sicrwydd ein hunain fod yr addewidion sydd wedi cael eu rhoi yn bwrpasol yn y cyd-destun hwn? A gaf i jest cadarnhau bod y sicrwydd sydd wedi cael ei roi yng nghyd-destun y mesurau cyfartal yn y Bil cynharach wedi cael eu hailadrodd yn y Senedd yng nghyd-destun y Bil hwn? Felly, yn sgil hynny, dwi ddim yn gweld unrhyw rwystr i ofyn i'r Senedd i roi cydsyniad i'r Bil. Rydym ni'n ateb galw pwysig wrth wneud hynny, hynny yw, galluogi Llywodraeth y Deyrnas Unedig i weithredu ein ffiniau ni yn fwy effeithiol, ac mae hynny'n mynd i fod yn bwysig yng nghyd-destun gadael yr Undeb Ewropeaidd gyda chytundeb ai peidio.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly fe fyddaf i'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Nawr fe fyddwn ni ar fin cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac fe fyddaf i'n cymryd toriad byr, felly, er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais. Toriad byr nawr.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r pleidleisiau cyntaf ar ddadl Plaid Cymru ar brydau ysgol am ddim. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid wyth, tri yn ymatal, 38 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.

Y bleidlais nesaf, felly, yw gwelliant 1, ac os caiff gwelliant 1 ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-dethol. Gwelliant 1, felly. Pleidlais ar welliant 1 yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, pump yn ymatal, 18 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn, a gwelliant 2 yn cael ei ddad-dethol.

Felly, pleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.

Y cynnig wedi'i ddiwygio, agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, pump yn ymatal, 18 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.

Y bleidlais nesaf, a'r olaf, ar y cynnnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Datgelu Gwybodaeth). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jeremy Miles. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, wyth yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.

Dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio.

Rŷn ni'n symud ymlaen, felly, i'r ddwy ddadl fer sydd gyda ni'r prynhawn yma. Mae'r ddadl fer gyntaf wedi'i gohirio o 9 Rhagfyr, ac mae'r ddadl fer yna i'w chyflwyno gan Andrew R.T. Davies. 

Diolch i chi, Lywydd. Mae'n bleser cyflwyno'r gyntaf o'r dadleuon byr heno. Gallaf weld y Siambr yn llawn o gyrff sydd am wrando ar y ddadl wirioneddol bwysig hon, ac mae'n ddadl bwysig, a bod yn deg, oherwydd mae'n dibynnu ar y llythyr a anfonwyd gan wahanol gyrff llywodraethu a phobl sydd â diddordeb mewn gweld cefnogwyr yn dychwelyd at chwaraeon, yn amrywio o Gymdeithas Bêl-droed Cymru, Undeb Rygbi Cymru, Clwb Criced Morgannwg, Clwb Pêl-droed Dinas Abertawe, Rygbi Dreigiau Casnewydd, Gleision Caerdydd, Scarlets, Gweilch, Cyrsiau Rasio Ceffylau Ffos Las a Chas-gwent, Cwrs Rasio Ceffylau Bangor Is-coed, Clwb Pêl-droed Wrecsam a Devils Caerdydd, i enwi ond rhai ohonynt. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fy mod yn cofnodi hyn yng Nghofnod y Cynulliad. Rwy'n sylweddoli bod y digwyddiadau sy'n gysylltiedig â chyfyngiadau COVID wedi newid heddiw o'r adeg pan oedd fy nadl i'w rhoi gyntaf yr wythnos diwethaf. Ond rwy'n credu bod y cwestiynau a ofynnir yn y llythyr hwn yn bwysig ac yn haeddu atebion gan y Gweinidog, oherwydd mae'r llythyr wedi'i gyfeirio at y Prif Weinidog. Ond rwy'n siŵr, erbyn hyn gobeithio, gan fod y llythyr wedi'i anfon ar 7 Rhagfyr, ei fod wedi dod o hyd i'w ffordd at y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon a chyfleusterau chwaraeon yma yng Nghymru, ac y bydd ef yn gallu mynd i'r afael â'r pwyntiau a nodir yn y llythyr.

Felly, mae'r llythyr yn dechrau drwy ddweud, 

Annwyl Brif Weinidog,

Rydym yn ysgrifennu fel swyddogion gweithredol ac uwch gynrychiolwyr rygbi, criced, rasio ceffylau a phêl-droed—y chwaraeon stadiwm elît yng Nghymru.

Mae chwaraeon yn rhan sylfaenol o fywyd Cymru. Mae'n rhoi ein cenedl ar y llwyfan byd-eang ac yn rhoi ymdeimlad o berthyn a hunaniaeth i gymunedau ledled Cymru. Rydym yn rhan o ddiwydiant sy'n cyflogi miloedd o bobl ledled y wlad, mae ein cyfraniad i economi, cyflogaeth a lles Cymru yn sylweddol, ond mae hyn bellach mewn perygl.

Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ei dull o ddychwelyd cefnogwyr i'n meysydd chwaraeon gan gadw at fesurau cadw pellter cymdeithasol drwy dderbyn cynlluniau'r Awdurdod Diogelwch Meysydd Chwaraeon presennol—

a byddaf yn cyfeirio ato fel 'SGSA' yn nes ymlaen—

canllawiau a elwir yn "SGO2", ac i dynnu'r amrywiad "SG02W" y mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn amdano yn ôl.

Ddydd Llun 30 Tachwedd, cynhaliwyd cyfarfod wyneb yn wyneb a rhithwir yn Stadiwm Dinas Caerdydd i ystyried y dull o ddychwelyd cefnogwyr i'n stadia gan gadw at fesurau cadw pellter cymdeithasol. Roedd cynrychiolwyr o Lywodraeth Cymru ac Undeb Rygbi Cymru, Cymdeithas Bêl-droed Cymru, rhanbarthau Cymru, criced Morgannwg, rasio ceffylau a chlybiau pêl-droed proffesiynol Cymru yn bresennol yn ogystal â SGSA, Cynghrair Bêl-droed Lloegr a'r grŵp cynghori ar ddiogelwch.

Nododd y cyfarfod gyhoeddiad arweiniad SGSA a elwir yn SG02, sy'n seiliedig yn gyffredinol ar fesurau lliniaru pellter cymdeithasol metr a mwy. Cyhoeddwyd arweiniad SGO2 yn dilyn ymgynghori helaeth, ac roedd yn sail i'r cynllunio manwl ar gyfer dychwelyd cefnogwyr i stadia Lloegr o 2 Rhagfyr, ac yn wir cafodd ei ganmol yn eang ac mae'r SGSA wedi'i rannu gyda gwledydd ledled y byd.

Gan fabwysiadu ymagwedd fwy gofalus, gofynnodd Llywodraeth Cymru i'r SGSA baratoi fersiwn o SG02 yn seiliedig ar bellter cymdeithasol o ddau fetr. Mae drafft (SG02W) wedi'i dderbyn a'i ddosbarthu, ond heb ei gyhoeddi. Rydym ni fel grŵp o gyrff llywodraethu cenedlaethol ac uwch glybiau yn annog tynnu'r drafft hwn yn ôl a bod Llywodraeth Cymru hefyd yn croesawu fersiwn uchel ei pharch SG02 ac yna'n caniatáu i ddigwyddiadau prawf gael eu cynnal gan ddefnyddio'r arweiniad hwn, a chynnal digwyddiadau cyn gynted â phosibl.

Rydym yn dweud hyn oherwydd er bod SG02 yn cyfyngu'r nifer ddisgwyliedig o gefnogwyr i rhwng 25% a 35% o'r capasiti yn dibynnu ar faint tyrfaoedd a chynlluniau stadiwm. Byddai'r fersiwn Gymreig yn lleihau'r capasiti ymhellach i lefel o dan 10% sydd i bob pwrpas yn cau ein busnesau i'r cyhoedd am gyfnod amhenodol.

Yn y cyfarfod, roedd pob sefydliad chwaraeon wedi'i siomi'n fawr gan y diffyg ymgynghori ymlaen llaw ac roedd y safbwynt diysgog a fabwysiadwyd gan swyddogion Llywodraeth Cymru yn ystod y cyfarfod yn peri pryder mawr i ni.

Mae'r sefyllfa'n ddifrifol; mae'r diffyg cynllun clir ar gyfer dychwelyd gwylwyr yng Nghymru yn creu risg wirioneddol o fethdaliad i'n chwaraeon. Rydym yn rheoli stadia a reoleiddir yn drwyadl, stadia sy'n cael eu goruchwylio gan yr SGSA sy'n cyhoeddi ein trwyddedau a'n tystysgrifau Diogelwch ar y cyd â'n Grwpiau Cynghori ar Ddiogelwch (yn cynnwys awdurdodau lleol, rheoli adeiladu a'r gwasanaethau brys).

Rydym yn parchu'r angen i ddychwelyd pan fydd yn ddiogel i wneud hynny—

sy'n bwynt allweddol yn fy marn i—

ac yn cydnabod yr angen i ddilyn y wyddoniaeth—

eto, pwynt allweddol arall—

ond yn tynnu sylw at amharodrwydd Llywodraeth Cymru i edrych ar "ateb wedi'i reoli a'i saernïo" nad yw'n bresennol yn y sectorau manwerthu, adeiladu, trafnidiaeth neu letygarwch. Bydd SG02W yn rhwystr sylweddol nad yw'n cynnig ateb pragmatig na chynaliadwy i ni ac er mwyn symud ymlaen credwn ei bod hi'n hanfodol cael dull tryloyw a chydweithredol o fynd ati gyda Llywodraeth Cymru ynghyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Bydd hyn yn sicrhau ein bod ar y cyd yn gallu cynhyrchu cynllun clir ar gyfer digwyddiadau peilot ystyrlon ac yn dychwelyd cefnogwyr yn ddiogel i feysydd a digwyddiadau chwaraeon. Fe fyddwch hefyd yn ymwybodol iawn fod cefnogwyr chwaraeon Cymru yn gwylio'r hyn sy'n digwydd dros y ffin.

Ni fydd yr alwad i ddychwelyd cefnogwyr i gefnogi eu clybiau a thimau cenedlaethol ond yn parhau i gynyddu wrth i'r cyrff llywodraethu a chlybiau chwaraeon ddioddef heb gyfarwyddyd na chynllun hyfyw mewn cyfnod pan fo'u cyllid yn dadfeilio o'u blaenau.

I genedl sy'n fach o ran maint, mae Cymru'n gwneud yn llawer gwell na'r disgwyl yn y byd chwaraeon; rydym am weithio gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ein pobl, clybiau, busnesau a dyfodol chwaraeon yng Nghymru yn goroesi.

Felly, fel y nodwyd gennym ar ddechrau'r llythyr hwn, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i dynnu SG02W yn ôl ac yn croesawu canllawiau cyhoeddedig SGSA, sef SG02, yn ymrwymo i dryloywder ar y wyddoniaeth a dull cydweithredol rhwng y cyrff chwaraeon, uwch glybiau, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Llywodraeth Cymru er mwyn darparu cynllun clir ar gyfer digwyddiadau peilot ystyrlon a dychwelyd cefnogwyr yn ddiogel i feysydd chwaraeon.

Nawr, rwy'n sylweddoli bod y llythyr wedi'i ysgrifennu cyn y newidiadau i'r rheoliadau a gyhoeddwyd gan y Prif Weinidog heddiw. Ond yn sicr, rywbryd yn y dyfodol, gobeithio y gwelwn ddychwelyd at elfen o normalrwydd—boed yn normal newydd neu'r normal blaenorol roeddem yn ei gymryd yn ganiataol. Ond mae'n hanfodol fod clybiau fel y rhai y soniais amdanynt ar ddechrau fy nghyflwyniad—ac yn wir, clybiau ar lawr gwlad—yn deall sut y gall y pyramid chwaraeon sy'n creu'r teulu chwaraeon yng Nghymru ddechrau gweld cefnogwyr yn dychwelyd i gefnogi'r clybiau sydd mor hoff ac annwyl ganddynt, yn ogystal â mathau eraill o chwaraeon, fel rasio ceffylau a Devils Caerdydd.

Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymateb i'r llythyr agored hwn—mae'n llythyr agored sydd ar gael i'r cyhoedd—oherwydd mae wedi bod yn nwylo Llywodraeth Cymru ers peth amser bellach, a rhoi ymateb llawn, fel y gallwn ddeall a oes unrhyw symudiad gan Lywodraeth Cymru i ymateb a hwyluso mesurau o'r fath pan fydd y wyddoniaeth yn caniatáu a phan fydd rheoliadau'n caniatáu yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.

Andrew, a wnaethoch chi ildio peth o'ch amser?

Naddo, ni chefais gais i wneud hynny.

Diolch. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb. Dafydd Elis-Thomas.

Diolch y fawr, Llywydd gweithredol. A gaf i yn gyntaf ddiolch a chydnabod cyfraniad Andrew R.T. Davies i'r ddadl hon, a hefyd os caf i ddweud, i'r gymdogaeth dda—ac mae o'n enwog amdani—ym Mro Morgannwg? Ond, efallai na fydd o ddim yn cytuno â llawer pellach sydd gen i i'w ddweud, oherwydd y neges gyntaf y mae'n rhaid imi ei hailosod ar ran Llywodraeth Cymru yw mai'r ystyriaeth gyntaf inni fel Llywodraeth gyfrifol yw iechyd cyhoeddus.

Mae'r ffaith bod y ddadl yma wedi gorfod digwydd heddiw, yn hytrach nag yn gynt, yn dangos mor beryglus ydy hi inni gymryd penderfyniadau ynglŷn ag iechyd cyhoeddus ar newidiadau tymor byr. Oherwydd erbyn heno mae sefyllfa iechyd cyhoeddus Cymru yn gyfan gwbl ddifrifol. Felly, dwi ddim yn meddwl ei bod hi'n briodol inni ddatgan unrhyw fath o addewidion am amser pryd y gallem ni newid y sefyllfa.

Nawr, yn amlwg, rydw i yr un mor awyddus ag y mae Andrew R.T. Davies i weld cynulleidfa o gefnogwyr yn dod yn ôl i chwaraeon. Rydw i yn derbyn bod cynulleidfa o gefnogwyr yn hanfodol i chwaraeon allu bod yn fwynhad. Ond, mae'r un ddadl yn codi ynglŷn â chynulleidfaoedd mewn perfformiadau mewn meysydd eraill sydd yn gyfrifoldeb imi, yn y celfyddydau, er enghraifft. Ac er ein bod ni am weld cefnogwyr yn dod yn ôl, mae'n rhaid i hynny ddigwydd yn ddiogel.

Rydym ni, wrth gwrs, yn cymharu ein sefyllfa gyda beth sy'n digwydd yn Lloegr, beth sy'n digwydd yn yr Alban, a beth sydd wedi digwydd, yn druenus iawn, yn Llundain ac yn ne-ddwyrain Lloegr yn ystod y dyddiau diwethaf. Felly, mae'n bwysig ein bod ni'n ei gwneud yn glir bod gan Lywodraeth Cymru yr ewyllys gadarn i ganiatáu i chwaraeon ddod yn ôl. Dwi'n derbyn y cyfan y mae Andrew R.T. Davies wedi'i ddweud ynglŷn â phwysigrwydd clybiau chwaraeon a'r refeniw sy'n dod o glybiau chwaraeon, yn enwedig ym maes pêl-droed, ar lefel gymunedol yn ogystal ag ar lefel genedlaethol.

Mi oeddem ni wedi cychwyn gyda nifer o gynlluniau ar gyfer digwyddiadau prawf a fyddai wedi bod yn cynnwys cefnogwyr, ond bu'n rhaid inni ohirio hynny. Ond, fe rof i sicrwydd fel hyn: mae fy swyddogion i sy'n ymwneud â chwaraeon ac sy'n ymwneud yn benodol â iechyd cyhoeddus o fewn y Llywodraeth, maen nhw'n trafod yn gyson gyda'r holl gymdeithasau pêl-droed, cymdeithasau rygbi, cymdeithasau criced, cymdeithasau chwaraeon. Ac rydyn ni'n gweithio'n arbennig o agos gyda Chwaraeon Cymru, yn ogystal â'r cyrff llywodraethu cenedlaethol. 

Fe gyhoeddais i yn ddiweddar gronfa chwaraeon a hamdden oedd yn werth £14 miliwn ar gyfer 2020-21 i helpu'r sector, a dwi'n derbyn nad yw hyn yn ddigon i ddelio â'r sefyllfa. Ond mae'r gronfa adfer chwaraeon a hamdden yn cael ei gweinyddu ar ran Llywodraeth Cymru gan Chwaraeon Cymru fel ein prif bartner yn y maes yma, ac mae'r gwaith hwnnw yn parhau. Ac rydw i'n awyddus i roi sicrwydd, felly, i Andrew R.T. Davies fod Llywodraeth Cymru yn barod iawn i drafod yn gyson gyda'r sefydliadau chwaraeon, ond mae'n rhaid i'r flaenoriaeth gyntaf fod yn flaenoriaeth iechyd cyhoeddus. 

Diolch. Symudwn yn awr at eitem 11, sef y ddadl fer a drefnwyd ar gyfer heddiw, a galwaf ar Neil Hamilton i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis.

Diolch, Lywydd dros dro, ac rwy'n falch iawn o fod yn ôl yn y Siambr am y tro cyntaf ers mis Mawrth, er fy mod yn ymddiheuro i fy hen gyd-aelod seneddol, y Gweinidog, am ei gadw yma mor hwyr yn y dydd. Ond rwy'n falch iawn o'i weld, ac ni allaf feddwl am neb gwell i ateb y ddadl hon. 

Mae'r ddadl hon yn codi, fel y mae pawb yn sylweddoli mae'n siŵr, o'r ymgyrch wleidyddol gan gefnogwyr y grŵp pwyso Marcsaidd Mae Bywydau Du o Bwys i gael gwared ar gerflun Syr Thomas Picton o Neuadd y Ddinas Caerdydd, a'r obelisg coffa o Deras Picton, neu gerllaw Teras Picton yng Nghaerfyrddin. Nid yw'r ymgyrch hon yn ddim llai nag ymgais i ddileu rhan bwysig o hanes Cymru. Yn fy marn i, byddai dileu'r naill neu'r llall o'r henebion hyn yn weithred o fandaliaeth ddiwylliannol a chelfyddydol. Mae'r ddwy wedi'u rhestru a'u diogelu gan Cadw fel henebion o arwyddocâd hanesyddol, artistig a phensaernïol. Mae'r cerflun yn Neuadd y Ddinas yn strwythur rhestredig gradd I, ac mae'r obelisg yn strwythur rhestredig gradd II. Mae'r cerflun yn Neuadd y Ddinas yn rhan annatod o'r 11 cerflun o arwyr Cymreig sydd yn y neuadd farmor, ac mae'r neuadd farmor hefyd yn adeilad rhestredig gradd I. Ac mae'r ensemble—y neuadd a'r cerfluniau gyda'i gilydd—hefyd yn strwythur rhestredig gradd I ac felly'n arwyddocaol iawn. Yn wir, fel yr esbonia gwefan Neuadd y Ddinas Caerdydd ei hun, gwahoddwyd awgrymiadau ar gyfer testunau'r cerfluniau hyn 100 mlynedd yn ôl o bob rhan o Gymru, ac mae pob cerflun yn waith gan gerflunydd gwahanol. Ac arwr o'r ugeinfed ganrif, David Lloyd George, a oedd bryd hynny'n Ysgrifennydd Gwladol dros Ryfel, ond a fyddai'n dod yn Brif Weinidog yn fuan wedi hynny, a ddadorchuddiodd y cerfluniau, ac arddangosir paentiad o'r seremoni honno yn y neuadd. Dewiswyd 11 arwr Cymru—a chasgliad amrywiol iawn ydynt—gan y Cymry mewn cystadleuaeth agored, cystadleuaeth a gynhaliwyd gan y Western Mail, ac nid y trethdalwyr a dalodd am y cerfluniau; talwyd amdanynt drwy rodd haelionus gan yr Arglwydd Rhondda.

Nawr, mae casgliad o bobl ddibwys sydd wedi'u cymell yn wleidyddol ar Gyngor Dinas Caerdydd eisiau fandaleiddio'r cysyniad artistig hwn drwy gael gwared ar gerflun Picton. Mae'r arwyr eraill yn cynnwys Buddug a Harri VII, ac nid wyf yn credu bod yr un ohonynt, yn ôl yr hyn a wyddys yn gyffredinol, yn rhyddfrydwr 'woke' o'r ugeinfed ganrif, ac yn wir, roedd y ddau'n lladd eu gwrthwynebwyr yn ddiwahân. Felly, pa mor hir fydd hi cyn i'r bobl ddibwys hyn symud ymlaen atynt hwy i godi cerflun eu harwr, George Floyd, yn eu lle, un a wnaeth yrfa o droseddu a rhywun oedd yn delio cyffuriau? Pam y gwnaeth y Cymry ddewis mewn pleidlais rydd i goffáu Syr Thomas Picton fel un o'r 11 arwr? Wel, ef oedd y swyddog uchaf i gael ei ladd ym mrwydr Waterloo. Roedd yn is-gadfridog, ac fel roedd adroddiad Wellington ar y pryd yn ei gofnodi, 

Syrthiodd yn llawn golud wrth arwain ei adran i frwydr â'u bidogau, lle cafodd un o'r ymosodiadau mwyaf difrifol a wnaed gan y gelyn ar ein safle ei drechu.

Roedd Picton yn ddyn dewr ac eofn, a'i eiriau olaf wrth arwain ei ddynion i'r frwydr oedd, 'Charge, charge, hurrah, hurrah'. Yn rhyfeddol, ddeuddydd cyn hynny, yn y frwydr bwysig arall cyn Brwydr Waterloo, yn Quatre Bras, roedd wedi cael ei saethu yn ei glun gan belen fysged ac roedd mewn cryn boen. Ond fe guddiodd hynny. Yr unig berson a hysbysodd am y clwyf oedd ei was. Ni cheisiodd unrhyw gymorth meddygol o gwbl, rhoddodd rwymyn ar y clwyfau a pharhau i ymladd.

Yn y blynyddoedd cyn y dewrder a ddangosodd yn Waterloo, chwaraeodd ran ganolog yn y ffordd i Waterloo, drwy Sbaen, yn y rhyfel y Penrhyn. Ac rwy'n meddwl ei fod yn elfen arwyddocaol iawn wrth orfodi'r Ffrancwyr allan o Sbaen, lle roedd Napoleon, wrth gwrs, wedi gosod ei frawd yn frenin. Ac mae'r brwydrau y chwaraeodd Picton ran mor bwysig ynddynt yn cael eu coffáu ar yr obelisg yng Nghaerfyrddin: brwydrau Bussaco, Fuentes de Oñoro, Badajoz—a oedd yn frwydr ofnadwy iawn; cafodd ei glwyfo'n ddifrifol yno hefyd. Ond nid oedd am adael y rhagfur, a'r diwrnod wedyn, ar ôl etifeddu ffortiwn ychydig cyn hynny ar ôl ennill y frwydr, rhoddodd gini i bob un o'i ddynion a lwyddodd i oroesi, swm sylweddol yn y dyddiau hynny. Yna, aeth adref o'r fyddin wedi'i anafu, ond dychwelodd yn ddiweddarach yn y flwyddyn i ymladd brwydrau Victoria, ac i ymladd drwy'r Pyreneau. Roedd hyn yn rhan bwysig iawn o orfodi Napoleon yn ôl i Waterloo a'i ddinistr ei hun yn y pen draw. Dyfarnwyd y KCB i Picton a daeth yn Aelod Seneddol dros Fwrdeistrefi Penfro.

Ar ôl iddo gael ei ladd yn Waterloo, cafodd ei gorff ei gludo adref gan gatrawd o filwyr a gymerodd dros wythnos i fynd o Deal, lle gwnaethant lanio, i Lundain, lle cafodd ei gladdu yn gyntaf yn eglwys Sant Siôr, Sgwâr Hanover, ond codwyd heneb gyhoeddus drwy orchymyn y Senedd yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul. Pan fu farw Wellington yn 1852, penderfynwyd datgladdu Picton o eglwys Sant Siôr, Sgwâr Hanover, a chafodd ei gladdu eilwaith yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul, lle mae'n gorwedd hyd heddiw.

Wrth gwrs, roedd yna agweddau dadleuol yn perthyn i'w fywyd, ac roeddent yn hysbys ar y pryd, pan oedd yn Llywodraethwr Trinidad. Ond ei amddiffyniad i'r cyhuddiadau yn ei erbyn oedd ei fod yn gweithredu dan orchmynion ei uwch swyddog, Abercromby, a ddywedodd fod yn rhaid iddo weinyddu'r gyfraith yn ôl cyfreithiau Sbaen wedi i Brydain gipio Trinidad oddi wrthi ychydig cyn hynny.

Ond mae hanes fel bwrdd gwyddbwyll, ac mae'n rhaid inni dderbyn y da gyda'r drwg—y sgwariau du yn ogystal â'r sgwariau gwyn. Enillodd Guy Gibson Groes Fictoria am ysbail y 'dambusters', ond fel y gŵyr pawb, roedd ganddo gi o'r enw Nigger, ac a fyddai hynny'n ei wahardd, yn yr un modd, rhag cael ei goffáu heddiw? Wel, nid wyf yn meddwl hynny. Nid oes neb yn cymeradwyo defnyddio geiriau fel hynny mwyach, ond rhaid inni gydnabod bod y dynion hyn yn perthyn i'w hoes, yn eu gwahanol ffyrdd, a chredaf fod rhaid derbyn hynny.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni goffáu arwyr Cymreig a Phrydeinig, oherwydd mae hanes cenedl yn diffinio'r genedl honno, ac nid yw rhwygo pob cyfeiriad y teimlwn ei fod yn anghyfleus heddiw i'n hanes a'n treftadaeth wych yn rhywbeth i ymfalchïo ynddo yn fy marn i. Dylid barnu hanes bob amser yn ei gyd-destun ei hun, a dylid trin cymhellion y rhai sy'n barnu hanes yng nghyd-destun heddiw gydag amheuaeth, oherwydd yn amlach na pheidio, fel yn yr achos hwn, cymhellion i gyflawni rhyw fath o nod gwleidyddol fyddant, nid i ddiwygio naratif hanesyddol.

Mae'r rhain yn bobl wych sy'n cael eu coffáu am y pethau gwych a wnaethant yn ystod eu hoes, ac ni fydd cael gwared ar gerfluniau problemus yn dileu cyfnodau poenus ein gorffennol wrth gwrs. Mae'n ymddangos nad oes unrhyw gerflun yn ddiogel. Rwyf wedi siarad am Picton, a pharadocs Picton yw bod y dyn yr oedd yn ymladd yn ei erbyn, Napoleon, wedi ailgyflwyno caethwasiaeth i India'r Gorllewin yn 1802, wedi iddo gael ei ddiddymu'n wreiddiol gan Lywodraeth y Chwyldro yn 1794. Ac felly, yn y pen draw, buddugoliaeth Waterloo, y chwaraeodd Picton ei hun ran arwyddocaol ynddi, oedd yn gyfrifol am ddiddymu caethwasiaeth yn India'r Gorllewin. Ac felly, onid yw hwnnw'n rheswm arall pam y dylem goffáu Syr Thomas Picton?

Mae'r gwrthgyferbyniad â Ffrainc yn arwyddocaol iawn, wrth gwrs. Er bod gennym bobl yn y wlad hon sydd am gael gwared ar henebion i Picton, mae Napoleon yn dal i orwedd yn gyhoeddus yn yr Hôtel des Invalides, ac fe'i hystyrir yn un o'r Ffrancwyr mawr, er iddo geisio caethiwo Ewrop gyfan.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi targedu Winston Churchill fel rhywun sydd efallai'n broblemus—y dyn a ymladdodd yn erbyn hiliaeth a ffasgaeth ar ffurf Natsïaeth ac yr ysbrydolodd ei areithiau mawr yn 1940 a wedyn y wlad i sicrhau llwyddiant yn y pen draw a dinistr Natsïaeth. Yr Arglwydd Nelson, hefyd. Mae yntau'n gocyn hitio, er nad oedd ganddo unrhyw gysylltiadau ystyrlon â chaethwasiaeth a llwyddodd i barlysu tra-arglwyddiaeth forol Ffrainc a Sbaen yn Trafalgar. Newidiodd y tri ffigur hanesyddol hyn yn unig dirwedd Prydain a heb eu buddugoliaethau yn y rhyfeloedd Napoleonaidd a'r ail ryfel byd, byddai Prydain wedi syrthio dan bwerau unbenaethol milwriaethus Ewropeaidd.

Mae Llafur Cymru, yn fy marn i—ac nid Llafur Cymru yn unig, ond hwy yw'r Llywodraeth, wrth gwrs—yn creu problemau gweladwy yn y gymdeithas heddiw gyda'u harchwiliad o'r cerfluniau hyn. Nid yw'n syndod fod 55 y cant o oedolion y DU mewn arolwg diweddar yn credu bod Mae Bywydau Du o Bwys wedi cynyddu tensiynau hiliol, a bod 44 y cant o leiafrifoedd ethnig hefyd yn credu bod Mae Bywydau Du o Bwys wedi cynyddu tensiynau hiliol. Ac mae hyn yn bwydo i mewn i'r diwylliant canslo ehangach sy'n goresgyn y gymdeithas orllewinol, fel y mae Brendan O'Neill, golygydd y cylchgrawn Spiked, yr arferwn danysgrifio iddo pan gâi ei alw'n Living Marxism, yn ei ddisgrifio fel hyn: 'Mae'r elîtiaid 'woke' wedi cychwyn rhyfel neo-Maoaidd ar y gorffennol.' Rydym wedi gweld mynegiant eithaf hynny, wrth gwrs, yn Cambodia, lle gwnaethant droi'r cloc yn ôl i'r flwyddyn sero, a chanlyniad hynny oedd y caeau lladd. Wel, nid wyf yn cymharu uchelgeisiau'r rhai sydd am gael gwared ar y cadfridog Picton â Pol Pot yn Cambodia, ond serch hynny, rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig y dylid ei ystyried.

Ceir diwylliant gwenwynig a gyflwynwyd gan syndrom Mae Bywydau Du o Bwys, os caf ei roi felly, sydd wedi golygu na all pobl fynegi eu barn yn ddiogel ar-lein mwyach. Maent yn peryglu eu swyddi yn syml am eu bod yn ymfalchïo yn eu treftadaeth neu'n sefyll dros eu treftadaeth. Gallaf roi un enghraifft i chi. Roedd yna ddyn yn chwifio baner 'White Lives Matter' uwchben clwb pêl-droed Burnley. Collodd ei swydd o ganlyniad. Tynnodd Manx Radio Stu Peters oddi ar yr awyr ar ôl iddo gwestiynu'r syniad o fraint pobl wynion. Rwyf wedi cael pobl yn ysgrifennu ataf wedi iddynt gael eu bygwth â chamau disgyblu yn y gwaith am rannu cynnwys ar-lein, pobl o bleidiau gwleidyddol prif ffrwd, ar bwnc protestiadau Mae Bywydau Du o Bwys pan gafodd cofebau rhyfel eu fandaleiddio.

Mae'r adolygiad hwn o gerfluniau, strydoedd ac enwau adeiladau y mae Llywodraeth Cymru yn ei gychwyn yn ymwneud yn llwyr â Mae Bywydau Du o Bwys. Roeddent yn cydnabod hynny wrth gyhoeddi'r archwiliad. Mae hwn yn gorff cynhenid Farcsaidd, sy'n dymuno dinistrio ein ffordd o fyw, a dyna pam eu bod yn ymosod ar ein hanes a'n treftadaeth. Eu nod penodol yw, ac rwy'n dyfynnu o'u gwefan, 'datgymalu cyfalafiaeth', 'dadariannu'r heddlu', 'diddymu carchardai', a 'chael gwared ar ffiniau'. Ai dyma'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn credu ynddo mewn gwirionedd? Wel, mae'n rhaid i unrhyw un sydd â dealltwriaeth o hanes sylweddoli ei bod yn gwbl amhriodol dwyn pobl o'r gorffennol i gyfrif yn ôl safonau heddiw. Cawsom funud o dawelwch yn y lle hwn i George Floyd. Pan ofynnais, yn fuan wedyn, a ddylid coffáu'r tri o bobl a lofruddiwyd mewn parc cyhoeddus yn Reading gan eithafwr Islamaidd a gafwyd yn euog ychydig wythnosau yn ôl am y llofruddiaethau hynny, ni chefais ateb, ac yn sicr ni chefais un cadarnhaol.

Wel, rwy'n credu bod hon yn ffordd anffodus o fwrw ymlaen. Ond rwy'n credu bod gwybodaeth hanfodol am orffennol Prydain yn cael ei disodli gan bynciau gwleidyddol gywir yn rhai o'n sefydliadau addysgol, ac mae rhai o'r digwyddiadau hanesyddol dylanwadol pwysicaf yn cael eu hanwybyddu neu eu bychanu—pethau fel rhyfel cartref Lloegr, y chwyldro diwydiannol, erchyllterau'r Undeb Sofietaidd ac yn y blaen. Os nad yw plant yn cael eu haddysgu am eu hanes, ni allant fod yn gwbl hyddysg ynddo, ac o ganlyniad mae perygl y bydd cenedlaethau'r dyfodol wedi'u gwahanu hyd yn oed yn fwy oddi wrth eu hynafiaid ac yn y pen draw, oddi wrth eu gwlad yn ei chyfanrwydd. 

Dywedodd yr athronydd a'r awdur mawr o Ffrainc, Alexis de Tocqueville, unwaith:

pan fydd y gorffennol wedi peidio â bwrw ei oleuni ar y dyfodol, mae meddwl dyn yn crwydro mewn tywyllwch. 

Ac rwy'n credu bod cael gwared ar gerfluniau'n cyfleu neges lom y dylid anghofio ffigurau hanesyddol Prydain a greodd y Brydain a welwn heddiw. Ac na foed i ni anghofio mai ni oedd y wlad gyntaf i ddiddymu'r fasnach gaethwasiaeth, ar adeg pan oedd caethwasiaeth yn gyffredin o gwmpas y byd. Roedd llwythi Affricanaidd yn caethiwo'i gilydd. Roedd yr Ottomaniaid yn caethiwo tiriogaethau a feddianwyd ganddynt, ac yn y blaen. Dylem fod yn falch mai ni oedd y wlad gyntaf i wahardd y fasnach gaethwasiaeth. Yn 1808, sefydlasom Sgwadron Gorllewin Affrica i blismona'r moroedd er mwyn dileu unrhyw weddillion o'r fasnach gaethwasiaeth. Fe wnaethom gipio 1,600 o longau caethweision a rhyddhau 150,000 o gaethweision Affricanaidd. Wel, pam na ddylid eu coffáu hwy? Yn hytrach na dymchwel cerfluniau, dylem fod yn codi mwy ohonynt i arwyr eraill, na chafodd eu coffáu'n briodol.

Felly, galwaf ar y Llywodraeth i roi'r gorau i'w hymgyrch i ddymchwel y rhannau hanfodol hyn o'n treftadaeth. Ond nid yw'r cyhoedd, wrth gwrs, yn llyncu'r naratif. Yn achos obelisg Caerfyrddin, yr wythnos hon cafodd y pwyllgor diwylliant dystiolaeth o'r ymgynghoriad roedd Cyngor Sir Caerfyrddin wedi'i gynnal ac mae'r cyhoedd yn gryf yn erbyn cael gwared ar yr obelisg, o ddau i un. Ac ymhlith tri grŵp oedran gwahanol, lle cawsant eu grwpio—16 i 24 oed, 25 i 54 oed a dros 55 oed—yn gyson ar draws y cenedlaethau, mae'r mwyafrif sy'n gwrthwynebu tynnu'r obelisg yr un fath.

Mae eich amser bron ar ben nawr.

Rwy'n dirwyn i ben. Rhaid inni ddod i delerau â'n treftadaeth ac felly rwy'n gobeithio y bydd y ddadl hon yn gyfle inni allu dechrau'r broses o gymhathu ein gorffennol mewn ffordd y gallwn ymfalchïo ynddi, ond heb guddio'r rhannau ohono y mae angen gwybod amdanynt ac na fyddem yn eu hystyried yn dderbyniol heddiw mwyach.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb i'r ddadl—Dafydd Elis-Thomas.

A gaf i yn gyntaf gydnabod y rhyfeddod o araith a glywsom ni—un o'r rhai mwyaf rhyfeddol, mae'n sicr, yn hanes y Senedd hon? Ond dwi ddim yn synnu, oherwydd, fel y cyfeiriodd Neil Hamilton yn garedig iawn, roeddem ein dau yn Aelodau o Senedd arall yn San Steffan ar yr un pryd. Dwi ddim am geisio ymateb i'r cynfas eang rhyngwladol ac athronyddol a ddewisodd o i'w ddilyn. Ond fe wnaf i yn gyntaf osod gerbron beth yw'r drefn ar gyfer cael gwared â cherfluniau, ac mae hyn yn hollol glir a chyfreithlon: os yw cerfluniau neu henebion wedi'u rhestru, yna mae'n rhaid cael caniatâd adeilad rhestredig cyn eu symud ymaith neu eu dymchwel.

Nawr, gwnaf i ddim gwneud sylw ar yr achosion unigol y mae e wedi sôn amdanyn nhw, oherwydd pe byddai yna gais i ddadrestru yn digwydd yn ystod y pedwar mis nesaf, byddai'n dod i mi, fel y Gweinidog cyfrifol. Ond mae'n bwysig fy mod i'n dweud bod y broses yma yn cael ei gweinyddu gan awdurdodau cynllunio lleol ac mi fydd yna ystyriaeth arbennig i ba mor dymunol fyddai diogelu strwythur rhestredig, o ran ei leoliad neu unrhyw nodweddion o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol, cyn penderfynu a ddylid ei symud ymaith neu ei ddymchwel.

Fe all ystyriaeth hanesyddol arbennig fod yn berthnasol iawn yn y drafodaeth hon, oherwydd nid proses a reolir gan y gorffennol mo hanes; mae hanes yn wyddor sy'n cael ei ddeall a'i ddarllen yn y presennol, gobeithio gyda golwg ar y dyfodol, neu o leiaf fel yna cefais i fy nysgu mewn sawl prifysgol yn yr Alban ac yng Nghymru. Ac felly, dwi am ei gwneud hi'n hollol glir: yn fy meddwl i, os oes gan unrhyw Aelod o’r Senedd hon yr awydd i symud unrhyw gerfluniau neu heneb, mae'n rhaid i’r cais hwn fynd drwy broses briodol. Cadw, ar ran Gweinidogion Cymru—corff dwi'n gyfrifol amdano—sy'n argymell pa adeiladau y dylid cael eu rhestru neu eu dadrestru, sy'n rheswm arall pam na allaf i ymateb i'r achosion unigol y mae Neil Hamilton wedi cyfeirio atyn nhw. Ond dim ond yng ngoleuni tystiolaeth newydd y byddai unrhyw gais i ddadrestru unrhyw strwythur yn cael ei ystyried a rhaid i'r dystiolaeth yna ymwneud â diddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig.

Ac, wrth gwrs, os ydy rhywun yn derbyn mai hermeniwteg hanesyddol yw'r unig ffordd i ddeall hanes, yna mae'n bosib ein bod ni yn deall hanes yn wahanol erbyn hyn i'r ganrif yn ôl pan godwyd rhai o'r cofebau sydd wedi'u cyfeirio atyn nhw. Ac felly, mae hi yn bosib—a dwi ddim yn dweud pa un ai ydy hi'n ddymunol neu'n annymunol—i wneud cais i sicrhau bod cofebau yn cael eu symud. A dyw Neil Hamilton ddim wedi bod yn deg â dinas Caerdydd yn yr achos yma. Fel dwi'n deall—a dwi ddim wedi bod yna i edrych yn fanwl—dydy'r gofeb arbennig roedd o'n cyfeirio ati ddim wedi cael ei dileu na'i symud; mae hi wedi cael ei gosod mewn bocs. Ac os yw llywodraeth dinas a sir Caerdydd yn penderfynu bod yr agwedd hanesyddol ar Thomas Picton wedi newid i feddwl y dylid ei rhoi o mewn bocs, yna mater i ddinas a sir Caerdydd yw hynny. A dwi ddim yn mynd i fynegi—[Torri ar draws.] Ie, yn gyfreithiol, os nad oes yna rywun yn mynd i arwain proses yn gofyn yn wahanol.

Fe wnaeth Neil Hamilton hefyd gyfeirio yn benodol at Bywydau Du o Bwys. Mae'n rhaid i mi ddweud, er ei fod o yn defnyddio'r term 'Marcsaidd', sydd fel arfer yn cael ei ddefnyddio fel term i gyhuddo pobl sydd ar y chwith o fod yn arddel syniadau comiwnyddol—. Ces i unwaith fy ngalw 'y Marcsydd o Feirionnydd'. Wel, dwi'n sicr yn dod o Feirionnydd yn deuluol, ond fuaswn i ddim yn arddel athroniaeth Farcsaidd ddireswm mewn unrhyw ysytyr yn fy mywyd cyhoeddus nac yn fy mywyd academaidd cyn hynny. Ac felly, mae'n bryd inni gael dealltwriaeth well, os gwelwch chi'n dda, o'r syniad yma am y dyfodol a'r gorffennol. Mae cael gwared ar gerfluniau yn gyfreithlon, ond mae'n rhaid i'r broses honno gael ei dilyn. Nid drwy godi dadl rethregol yn y Senedd na rhyw fath o ddarlith academaidd fer gan y Gweinidog diwylliant mae gwneud hynny.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.