Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
04/11/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau ar gyfer yr Aelodau. Mae'r Cyfarfod Llawn heddiw, a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points for Members. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting and those are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
A'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
And the first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am amseroedd aros ar gyfer apwyntiadau a thriniaethau cleifion allanol yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OQ55772
1. Will the Minister make a statement on waiting times for out-patient appointments and treatments within the Swansea Bay University Health Board area? OQ55772
Yes. The Welsh Government is working closely with all health boards to ensure that, when services can be delivered, the most urgent patients are seen first. During the pandemic, the available capacity has been reduced to enable appropriate social distancing and improved infection prevention and control measures to be implemented.
Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r holl fyrddau iechyd i sicrhau, pan ellir darparu gwasanaethau, mai'r cleifion sydd â'r anghenion brys mwyaf difrifol sy'n cael eu gweld gyntaf. Yn ystod y pandemig, mae'r capasiti sydd ar gael wedi'i leihau i alluogi pobl i gadw pellter cymdeithasol priodol a rhoi gwell mesurau atal a rheoli heintiau ar waith.
Plainly, the COVID pandemic has clearly had a very significant impact on waiting times, for both out-patient appointments and planned treatments. The number of patients waiting more than 36 weeks for treatment within Swansea bay health board stood at 22,453 at the end of August this year, compared to 3,263 at the same time last year. Now, we know that the health board has made some use of out-patient and theatre capacity at Swansea's Sancta Maria Hospital, but this is not a sustainable option long term. So, could I ask what additional actions are you taking, Minister, to address this issue? And do you agree that you need to do more in terms of developing not just COVID-lite pathways but COVID-lite hospitals or stand-alone units within the Swansea bay health board area in order to significantly increase capacity to tackle this backlog?
Yn amlwg, mae pandemig COVID wedi cael effaith sylweddol iawn ar amseroedd aros, ar gyfer apwyntiadau cleifion allanol a thriniaethau wedi'u cynllunio. Roedd nifer y cleifion a oedd yn aros dros 36 wythnos am driniaeth yn ardal bwrdd iechyd bae Abertawe yn 22,453 ddiwedd mis Awst eleni, o gymharu â 3,263 ar yr un adeg y llynedd. Nawr, gwyddom fod y bwrdd iechyd wedi gwneud rhywfaint o ddefnydd o gapasiti theatr a chleifion allanol yn Ysbyty Sancta Maria yn Abertawe, ond nid yw hwn yn opsiwn cynaliadwy yn y tymor hir. Felly, a gaf fi ofyn pa gamau ychwanegol rydych yn eu cymryd, Weinidog, i fynd i'r afael â'r mater hwn? Ac a ydych yn cytuno bod angen ichi wneud mwy o ran datblygu nid yn unig llwybrau sy'n rhydd o COVID ond ysbytai sy'n rhydd o COVID neu unedau annibynnol yn ardal bwrdd iechyd bae Abertawe er mwyn cynyddu'r capasiti’n sylweddol i fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn?
I think there are a couple of points to make. The Member correctly highlights the significant difference in the number of people waiting a long time, and that is one of the harms that we specifically recognise in needing to balance in all of the action we're taking during the course of the pandemic. There are a number of things that we have done to enable appointments to go ahead, in primary care, which the Member will know something about, in the way that video consultations are taking place, but also there are times when people need person-to-person contact for effective treatment options to be run through.
In terms of what we are doing, there is activity that is taking place, but we know we're going to have a significant backlog at the end of the pandemic. So, as well as the quarter 3 and quarter 4 operating frameworks that the health service is working to, we're already having to forecast and look forward to the significant recovery that we need. Because the Member's right that Sancta Maria is not a sustainable, long-term answer to that. In having, if you like, COVID-lite and COVID-free areas, which the service is planning for and so we are doing much more non-COVID activity because our NHS has organised itself in a way to try to do that, the big challenge is, with community transmission as it is, keeping coronavirus out of a site, even if we designated it as a non-COVID site, is actually really challenging and difficult. And the way that our hospitals sites are set up, they're not currently set up, if you like, into 'hot' and 'cold' sites, where you have planned care on one hospital site totally and unscheduled care on another.
So, this is a much bigger reform than I think we're going to be able to deliver within the coming days and weeks. But we do have designated zones, and that's why the infection prevention and control measures are so important, but it's also why the messages to the public are so important—if community transmission continues as it is, then we're unlikely to be able to see coronavirus kept out of all of our hospitals, regardless of the designation we provide to them.
Credaf fod un neu ddau o bwyntiau i'w gwneud. Mae'r Aelod yn llygad ei le yn tynnu sylw at y gwahaniaeth sylweddol yn nifer y bobl sy'n aros am amser hir, ac mae hwnnw’n un math o niwed rydym yn ei gydnabod yn benodol mewn perthynas â’r angen i gydbwyso’r holl gamau rydym yn eu cymryd yn ystod y pandemig. Mae nifer o bethau rydym wedi'u gwneud i alluogi apwyntiadau i barhau, mewn gofal sylfaenol, a bydd yr Aelod yn gwybod rhywbeth am hynny, yn y ffordd y caiff ymgynghoriadau fideo eu cynnal, ond mae adegau hefyd pan fydd angen cyswllt personol ar bobl er mwyn trafod eu hopsiynau am driniaeth effeithiol.
O ran yr hyn rydym yn ei wneud, mae gweithgarwch yn mynd rhagddo, ond gwyddom y bydd gennym ôl-groniad sylweddol ar ddiwedd y pandemig. Felly, yn ogystal â fframweithiau gweithredu chwarter 3 a chwarter 4 y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu dilyn, rydym eisoes yn gorfod rhagweld ac edrych ymlaen at yr adferiad sylweddol sydd ei angen arnom. Oherwydd mae’r Aelod yn llygad ei le nad yw Sancta Maria yn ateb cynaliadwy, hirdymor i hynny. Wrth gael, os mynnwch, mannau sy'n rhydd o COVID, sef yr hyn y mae'r gwasanaeth yn cynllunio ar ei gyfer ac felly ein bod yn cyflawni llawer mwy o weithgarwch nad yw’n gysylltiedig â COVID gan fod ein GIG wedi trefnu ei hun mewn ffordd i geisio gwneud hynny, yr her fawr yw, gyda throsglwyddiad cymunedol fel y mae, fod cadw’r coronafeirws allan o safle, hyd yn oed pe baem yn ei ddynodi'n safle di-COVID, yn wirioneddol heriol ac anodd. A'r ffordd y mae ein safleoedd ysbytai wedi’u trefnu, nid ydynt wedi’u trefnu ar hyn o bryd, os mynnwch, yn safleoedd 'poeth' ac 'oer', lle mae gennych ofal wedi’i gynllunio i gyd ar un safle ysbyty a gofal heb ei drefnu ar un arall.
Felly, mae hwn yn ddiwygiad mwy o lawer nag y credaf y bydd modd inni ei gyflawni o fewn y dyddiau a'r wythnosau nesaf. Ond mae gennym barthau dynodedig, a dyna pam fod mesurau rheoli ac atal heintiau mor bwysig, ond dyna hefyd pam fod y negeseuon i'r cyhoedd mor bwysig—os yw trosglwyddiad cymunedol yn parhau fel y mae, rydym yn annhebygol o allu cadw’r coronafeirws allan o'n holl ysbytai, ni waeth pa ddynodiad a rown iddynt.
Minister, I think I'd be grateful if you could bring some influence to bear on the restoration of a minor injuries unit at Singleton Hospital in Swansea. It's been closed for some time now. But in the meantime, I wonder if you could tell us what out-patient activity is happening in the community since March. It's been part of Welsh Government policy for a while to try and bring some appropriate out-patient activity back out of general hospitals. And could you also say whether that activity has decreased since we've started to see some COVID deaths, actually, within some of our community hospitals, as opposed to our general hospitals? I think Members may be aware of the sad deaths within Maesteg Community Hospital, which is obviously in a different part of my region.
Weinidog, byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddefnyddio peth o’ch dylanwad i ailagor yr uned mân anafiadau yn Ysbyty Singleton yn Abertawe. Mae wedi bod ar gau ers peth amser bellach. Ond yn y cyfamser, tybed a allech ddweud wrthym pa weithgarwch cleifion allanol sy'n digwydd yn y gymuned ers mis Mawrth. Mae ceisio dod â rhywfaint o weithgarwch cleifion allanol priodol yn ôl allan o ysbytai cyffredinol wedi bod yn rhan o bolisi Llywodraeth Cymru ers peth amser. Ac a allech ddweud hefyd a yw'r gweithgarwch hwnnw wedi lleihau ers inni ddechrau gweld marwolaethau COVID yn rhai o'n hysbytai cymunedol yn hytrach na'n hysbytai cyffredinol? Credaf efallai fod yr Aelodau’n ymwybodol o'r marwolaethau yn Ysbyty Cymunedol Maesteg, sy'n amlwg mewn rhan wahanol o fy rhanbarth.
Okay. So, I can say that, in terms of the increase in out-patient activity, from April, when, of course, we made the choice—which I think was the right choice—to end lots of activity within our healthcare system, and elective care and out-patients in particular, lots of those were paused to allow us time to prepare for the wave that we knew was coming, and we then had—. Lots of members of the public opted out of treatment as well, even in essential services. So, we have this big backlog that's built up and a really significant drop in activity. Since April to September, elective activity within Swansea bay has increased 147 per cent and there's been a 60 per cent increase over the same timescale in out-patients. We are now seeing a receding back in some of those areas of activity because of the extra wave of COVID patients coming into our hospitals.
And that, again, is part of the point I was trying to make in answer to the first question from Dr Lloyd, and that is that, as we see a rise in coronavirus in our communities, as we see more beds taken up with COVID patients, it will affect the other activity we can undertake, and that's why the message with the public is so important, as we look to the end of the firebreak, not to let the hard-won gains go. Because we know that, even if we go through this winter without needing to have another firebreak, there is a big challenge coming in the future to deal with the backlog that's been built up. So, yes, we're having to make choices about ending some forms of elective and out-patient activity to manage our COVID patients. What we don't want to do is see that disappear altogether, because that in itself would be a real cause of harm for people that you and I represent, and others, all across our country.
Iawn. Felly, gallaf ddweud, o ran y cynnydd mewn gweithgarwch cleifion allanol, o fis Ebrill, pan wnaethom y dewis wrth gws—sef y dewis cywir yn fy marn i—i ddod â llawer o weithgarwch yn ein system gofal iechyd i ben, a gofal dewisol a chleifion allanol yn enwedig, cafodd llawer o'r rheini eu gohirio i roi amser inni baratoi ar gyfer y don roeddem yn gwybod ei bod ar ddod, ac yna cawsom—. Dewisodd llawer o aelodau o'r cyhoedd beidio â chael triniaethau hefyd, hyd yn oed mewn gwasanaethau hanfodol. Felly, mae gennym ôl-groniad mawr a gostyngiad sylweddol iawn mewn gweithgarwch. Rhwng mis Ebrill a mis Medi, mae gweithgarwch dewisol ym mae Abertawe wedi cynyddu 147 y cant, a bu cynnydd o 60 y cant mewn cleifion allanol dros yr un cyfnod. Rydym bellach yn gweld gostyngiad mewn peth o'r gweithgarwch hwnnw, oherwydd y don ychwanegol o gleifion COVID sy’n dod i mewn i'n hysbytai.
Ac mae hynny, unwaith eto, yn rhan o'r pwynt roeddwn yn ceisio'i wneud wrth ateb y cwestiwn cyntaf gan Dr Lloyd, sef y ffaith, wrth inni weld mwy o’r coronafeirws yn ein cymunedau, wrth inni weld mwy o welyau yn cael eu llenwi â chleifion COVID, y bydd hynny’n effeithio ar y gweithgarwch arall y gallwn ei gyflawni, a dyna pam fod y neges i’r cyhoedd mor bwysig, wrth inni edrych tuag at ddiwedd y cyfnod atal byr, i beidio â cholli’r hyn rydym wedi’i ennill drwy ein gwaith caled. Oherwydd hyd yn oed pe baem yn mynd drwy'r gaeaf hwn heb fod angen cyfnod atal byr arall arnom, gwyddom y bydd her fawr yn ein hwynebu yn y dyfodol o ran mynd i’r afael â'r ôl-groniad. Felly, oes, mae'n rhaid inni wneud dewisiadau ynglŷn â dod â rhai mathau o weithgarwch dewisol a chleifion allanol i ben er mwyn ymdrin â’n cleifion COVID. Yr hyn nad ydym am ei wneud yw gweld hynny'n diflannu'n gyfan gwbl, gan y byddai hynny ynddo'i hun yn peri niwed gwirioneddol i bobl rydych chi a minnau'n eu cynrychioli, ac eraill, ledled ein gwlad.
Minister, with Swansea bay still having to impose infection control measures at Morriston Hospital, the number of people waiting for treatment will continue to rise, compounding an already dire situation with regard to excessive waits for treatment. Before the pandemic, there were already nearly 6,500 people waiting more than 36 weeks for treatment. So, with the suspension of routine treatments during the pandemic, that number has skyrocketed. Minister, will you be recruiting additional doctors, nurses and other staff in order to address the backlog?
Weinidog, gyda Bae Abertawe yn dal i orfod rhoi mesurau rheoli heintiau ar waith yn Ysbyty Treforys, bydd nifer y bobl sy'n aros am driniaeth yn parhau i gynyddu, gan waethygu sefyllfa sydd eisoes yn enbyd yng nghyswllt amseroedd aros gormodol am driniaeth. Cyn y pandemig, roedd bron i 6,500 o bobl eisoes yn aros dros 36 wythnos am driniaeth. Felly, gyda thriniaethau cyffredin yn cael eu gohirio yn ystod y pandemig, mae'r nifer honno wedi cynyddu’n sylweddol. Weinidog, a fyddwch yn recriwtio meddygon, nyrsys a staff ychwanegol er mwyn mynd i'r afael â'r ôl-groniad?
Well, Dr Lloyd accurately set out the challenge in the rise in people waiting that we acknowledge is a direct consequence of the action we've had to take to keep people alive during the pandemic. And that difficult balance in the choices we make and the different harms that are caused is very much in the minds of myself and other ministerial colleagues in all of the choices we make. I've also said before that we're going to need to look after our staff not just through the rest of the course of this pandemic, but in the future, because there is a very real mental health toll on our staff, from the treatment they've had to provide and the circumstances in which they've had to do that to keep our people well and alive. So, in the future, I think we'll see a drop-off in staff as we need to deal with and address some of the longer term challenges that will come from that, and that's why the investment choices we've already made are so important, in our training numbers and in the progress we've made, for example, on recruiting more people into general practice and secondary care.
So, yes, we'll look again to maximise our opportunities to recruit and to retain more staff, but we should never forget that the workforce of the future is already here in substantial numbers. The people who we'll have serving our communities in the national health service for the next five years are almost all here already. So, we'll look after our staff for the future, when they're going to join the national health service, and crucially take care of all of our staff in primary and secondary care who are here right now, serving each and every one of us.
Wel, roedd Dr Lloyd yn llygad ei le yn nodi’r her o ran y cynnydd yn nifer y bobl sy'n aros, ac rydym yn cydnabod bod hynny o ganlyniad uniongyrchol i'r camau rydym wedi gorfod eu cymryd i gadw pobl yn fyw yn ystod y pandemig. Ac mae'r cydbwysedd anodd hwnnw o ran y dewisiadau a wnawn a'r mathau gwahanol o niwed sy'n cael ei achosi yn cael cryn dipyn o ystyriaeth gennyf fi a chyd-Weinidogion eraill ym mhob un o'r dewisiadau a wnawn. Rwyf hefyd wedi dweud o'r blaen y bydd angen inni ofalu am ein staff, nid yn unig drwy gydol gweddill y pandemig hwn, ond yn y dyfodol, gan fod hyn yn cael effaith real iawn ar ein staff o ran iechyd meddwl, oherwydd y driniaeth y maent wedi gorfod ei darparu a'r amgylchiadau y maent wedi gorfod gwneud hynny ynddynt er mwyn cadw ein pobl yn fyw ac yn iach. Felly, yn y dyfodol, credaf y byddwn yn gweld cwymp yn niferoedd staff wrth inni orfod mynd i’r afael â rhai o'r heriau mwy hirdymor a fydd yn codi yn sgil hynny, a dyna pam fod y dewisiadau buddsoddi rydym eisoes wedi'u gwneud mor bwysig, yn ein niferoedd hyfforddi ac yn y cynnydd rydym wedi'i wneud, er enghraifft, wrth recriwtio mwy o bobl i ymarfer meddygol a gofal eilaidd.
Felly, byddwn yn ceisio sicrhau cymaint o gyfleoedd a phosibl i recriwtio ac i gadw mwy o staff, ond ni ddylem anghofio bod niferoedd sylweddol o weithlu'r dyfodol yma yn barod. Mae'r holl bobl a fydd yn gwasanaethu ein cymunedau yn y gwasanaeth iechyd gwladol am y pum mlynedd nesaf yma yn barod fwy neu lai. Felly, byddwn yn gofalu am ein staff ar gyfer y dyfodol, pan fyddant yn ymuno â'r gwasanaeth iechyd gwladol, ac yn hollbwysig, byddwn yn gofalu am ein holl staff mewn gofal sylfaenol a gofal eilaidd sydd yma eisoes yn gwasanaethu pob un ohonom.
Minister, you've highlighted, and correctly highlighted, the challenges facing the health board, and I would love to see a COVID-lite hospital, but we cannot guarantee any site would ever be COVID free, because that is one of the challenges facing us. I've had many constituents who have actually been in touch with me to say they were referred as an urgent patient, prior to the pandemic, and whilst, when you answered Dai Lloyd first, you indicated that they were telling you that prioritisation would take place, clearly there's something going wrong with the system when patients who are seeking urgent care and have been referred as urgent patients are still waiting. Now, I've been in touch with the health board on particular cases, but will you look at it and ask your officials to speak with the health boards to ensure that prioritisation is done on a clinical need and that some people are not being let through the system because they're not simply shouting loud enough?
Weinidog, rydych wedi tynnu sylw, yn gwbl gywir, at yr heriau sy’n wynebu’r bwrdd iechyd, a byddwn wrth fy modd yn gweld ysbyty COVID-ysgafn, ond ni allwn warantu y byddai unrhyw safle byth yn rhydd o COVID, gan fod hynny’n un o’r heriau sy’n ein hwynebu. Mae llawer o etholwyr wedi cysylltu â mi gan ddweud eu bod wedi cael eu hatgyfeirio fel claf brys, cyn y pandemig, ac er ichi nodi yn eich ateb cyntaf i Dai Lloyd eu bod yn dweud wrthych y byddai achosion yn cael eu blaenoriaethu, mae’n amlwg fod rhywbeth yn mynd o'i le gyda'r system pan fydd cleifion sy'n ceisio gofal brys ac sydd wedi eu hatgyfeirio fel cleifion brys yn dal i aros. Nawr, rwyf wedi bod mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd mewn perthynas ag achosion penodol, ond a wnewch chi edrych ar hyn a gofyn i'ch swyddogion siarad â'r byrddau iechyd i sicrhau bod achosion yn cael eu blaenoriaethu ar sail angen clinigol, yn hytrach na bod rhai pobl ddim yn cael eu gadael drwy'r system am nad ydynt yn gweiddi’n ddigon uchel?
Well, it's absolutely the case that clinical need should be what leads to how people are prioritised at all times, and especially so now, because we know that some people will have waited for longer because services were postponed, and others will have opted out of the service. But, actually, for some of those people, their needs will be even greater now. So, yes, that's a very clear message from the Government and from the chief exec of NHS Wales to our whole system. If the Member has particular instances where he's concerned that that clinical prioritisation may not have taken place, obviously, I know he'll raise it first with the health board, but he's free to write to me if he wants matters investigated further as well. But it's a very clear message: clinical prioritisation for all people waiting is exactly what every part of our health service should be doing.
Wel, yn sicr, angen clinigol yw’r hyn a ddylai bennu sut y caiff pobl eu blaenoriaethu bob amser, yn enwedig felly ar hyn o bryd, gan y gwyddom y bydd rhai pobl wedi aros am fwy o amser gan fod gwasanaethau wedi'u gohirio, a bydd eraill wedi optio allan o'r gwasanaeth. Ond mewn gwirionedd, i rai o'r bobl hynny, bydd eu hanghenion hyd yn oed yn fwy erbyn hyn. Felly, ydy, mae honno'n neges glir iawn gan y Llywodraeth a chan brif weithredwr GIG Cymru i'n system gyfan. Os oes gan yr Aelod achosion penodol, lle mae'n poeni efallai nad yw'r blaenoriaethu clinigol hwnnw wedi digwydd, yn amlwg, gwn y bydd yn codi hynny gyda'r bwrdd iechyd yn gyntaf, ond mae croeso iddo ysgrifennu ataf os yw’n awyddus i faterion gael eu hymchwilio ymhellach hefyd. Ond mae’r neges yn glir iawn: blaenoriaethu clinigol i bawb sy'n aros yw’r union beth y dylai pob rhan o'n gwasanaeth iechyd fod yn ei wneud.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau uniongyrchol Llywodraeth Cymru ar gyfer y gwasanaeth iechyd yn sir Benfro? OQ55779
2. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's immediate priorities for the health service in Pembrokeshire? OQ55779
Yes. The priority for the Hywel Dda University Health Board is their response to the unfinished COVID-19 pandemic. The health board is planning for the continued provision of essential and key services alongside caring for patients affected by COVID-19, and working towards the delivery of more routine services where safe to do so.
Gwnaf. Y flaenoriaeth i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yw eu hymateb i bandemig COVID-19 sy'n dal i fynd rhagddo. Mae'r bwrdd iechyd yn cynllunio er mwyn parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol ochr yn ochr â gofalu am gleifion yr effeithiwyd arnynt gan COVID-19, ac i weithio tuag at ddarparu gwasanaethau mwy rheolaidd lle mae'n ddiogel gwneud hynny.
Thank you for that response, Minister. Of course, it's an immediate priority for people living in Pembrokeshire to continue having access to treatments and services as quickly as possible. The Royal College of Surgeons has echoed that call, saying that at the centre of all this are patients who really need their operations. Many are in serious pain, with their conditions deteriorating while they wait, and so it's vitally important that the Welsh Government publishes its referral-to-treatment waiting times. Minister, do you agree with the Royal College of Surgeons, and, if so, when will the Welsh Government start publishing up-to-date referral-to-treatment times, so that health boards, like the Hywel Dda University Health Board, can use that information to plan accordingly?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Wrth gwrs, mae parhau i gael mynediad at driniaethau a gwasanaethau cyn gynted â phosibl yn flaenoriaeth hollbwysig i bobl sy'n byw yn Sir Benfro. Mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon wedi ailadrodd yr alwad honno, gan ddweud bod cleifion sydd wir angen eu llawdriniaethau yn ganolog i hyn i gyd. Mae llawer ohonynt mewn poen difrifol, gyda'u cyflyrau'n dirywio wrth iddynt aros, ac felly mae'n hanfodol bwysig fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei hamseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth. Weinidog, a ydych yn cytuno â Choleg Brenhinol y Llawfeddygon, ac os felly, pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau cyhoeddi’r amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth diweddaraf, fel y gall byrddau iechyd, fel Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, ddefnyddio'r wybodaeth honno i gynllunio yn unol â hynny?
Yes, I've already indicated previously in public that we'll be publishing that much wider data of NHS statistics, including referral-to-treatment times, this month. So, on the normal statistics day that we would normally publish matters in November, we'll do so across the wide range of areas, from unscheduled care to cancer services, to normal referral-to-treatment. So, you can expect to see that in line with the commitment I've already given.
Ie, rwyf eisoes wedi nodi'n gyhoeddus y byddwn yn cyhoeddi'r data ehangach hwnnw ar ystadegau'r GIG, gan gynnwys amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth, y mis hwn. Felly, ar y diwrnod ystadegau arferol y byddem fel arfer yn cyhoeddi pethau ym mis Tachwedd, byddwn yn gwneud hynny ar draws yr ystod eang o feysydd, o ofal heb ei drefnu i wasanaethau canser, i amseroedd aros arferol rhwng atgyfeirio a thriniaeth. Felly, gallwch ddisgwyl gweld hynny yn unol â'r ymrwymiad rwyf wedi'i wneud eisoes.
Cwestiynau nawr gan lefarywr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf—Andrew R.T. Davies.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson first—Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. According to Macmillan, Minister, nearly 3,000 people in Wales could be living with cancer undiagnosed as a result of the pandemic. What is your plan to tackle this vicious storm heading towards the NHS in Wales?
Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ôl Macmillan, gallai bron i 3,000 o bobl yng Nghymru fod yn byw gyda chanser na wnaed diagnosis ohono o ganlyniad i’r pandemig. Beth yw eich cynllun i fynd i'r afael â'r storm ddieflig hon sydd ar y ffordd i'r GIG yng Nghymru?
We are working with our clinicians and our services to restart a range of cancer services. You'll be aware that we've restarted screening services. You'll be aware that referrals in cancer are up to normal levels. The challenges we have are that we are now seeing more people presenting even later than before, and, pre-pandemic, part of our concern was that people, particularly in our less well-off communities, were more likely to present with cancers later, and to need more radical treatment options and to have less likely positive outcomes.
When we do publish the information that I've indicated we will do, we'll continue to publish, for example, the single cancer pathway that we are introducing, and that will become, in the new year, the single measure that we use, as opposed to the older and less accurate measures that we currently have. And that will give people an honest appraisal of both where we are, and, indeed, as we need to plan for the resumption of services after the pandemic. And key to what we're saying here today, and on every day as we come back to this, will be the need to consider how we all behave to both reduce the harm from coronavirus and to recognise that if coronavirus gets out of control again, then we will find a direct impact on non-COVID care, and that will obviously affect cancer services, just as it is, I'm afraid to say, across our border too.
Rydym yn gweithio gyda'n clinigwyr a'n gwasanaethau i ailgychwyn ystod o wasanaethau canser. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi ailgychwyn gwasanaethau sgrinio. Fe fyddwch yn ymwybodol fod atgyfeiriadau canser yn ôl i fyny at y lefelau arferol. Yr heriau i ni yw ein bod bellach yn gweld mwy o bobl yn mynd at feddyg hyd yn oed yn hwyrach nag o'r blaen, a chyn y pandemig, rhan o’n pryder oedd bod pobl, yn enwedig yn ein cymunedau tlotach, yn fwy tebygol o fynd at feddyg gyda symptomau canser yn hwyrach, ac o fod angen opsiynau triniaeth mwy radical, ac yn llai tebygol o gael canlyniadau cadarnhaol.
Pan fyddwn yn cyhoeddi'r wybodaeth rwyf wedi nodi y byddwn yn ei chyhoeddi, byddwn yn parhau i gyhoeddi, er enghraifft, y llwybr canser sengl rydym yn ei gyflwyno, sef yr unig fesur y byddwn yn ei ddefnyddio yn y flwyddyn newydd, yn hytrach na'r mesurau hŷn a llai cywir sydd gennym ar hyn o bryd. A bydd hynny'n rhoi arfarniad gonest i bobl o’n sefyllfa ar hyn o bryd, ac yn wir, gan fod angen i ni gynllunio ar gyfer ailgychwyn gwasanaethau ar ôl y pandemig. A’r hyn a fydd yn allweddol i'r hyn rydym yn ei ddweud yma heddiw, a bob dydd wrth i ni ddod yn ôl at hyn, yw’r angen i ystyried sut mae pob un ohonom yn ymddwyn er mwyn lleihau niwed o ganlyniad i’r coronafeirws a chydnabod, os bydd y coronafeirws yn mynd allan o reolaeth unwaith eto, y byddwn yn gweld effaith uniongyrchol ar ofal nad yw'n gysylltiedig â COVID, a bydd hynny'n amlwg yn effeithio ar wasanaethau canser, yn union fel sy’n digwydd dros y ffin hefyd, mae arnaf ofn.
Since the start of the pandemic, Minister, in Wales, female deaths from dementia and Alzheimer's disease in the home have gone up by 92 per cent against the five-year average. Male deaths from heart disease at home in Wales have gone up by 22 per cent above the five-year average. Excess deaths at home were mostly due to deaths not involving COVID-19. What is your plan to tackle these excess deaths?
Weinidog, ers dechrau'r pandemig yng Nghymru mae marwolaethau yn y cartref o achos dementia a chlefyd Alzheimer ymhlith menywod wedi cynyddu 92 y cant yn erbyn y cyfartaledd pum mlynedd. Mae marwolaethau yn y cartref o achos clefyd y galon ymhlith dynion yng Nghymru wedi cynyddu 22 y cant uwchlaw'r cyfartaledd pum mlynedd. Roedd y rhan fwyaf o farwolaethau ychwanegol yn y cartref yn farwolaethau nad oeddent yn gysylltiedig â COVID-19. Beth yw eich cynllun i fynd i'r afael â'r marwolaethau ychwanegol hyn?
Well, as the Member will know, the Office for National Statistics published their latest weekly report last week, and it indicates that the excess deaths in each country of the UK, but certainly the detail on England and Wales, pretty neatly matches the number of COVID-related deaths we're seeing. And, so, it does show the significant impact that COVID is having across all areas. So, dealing with the COVID pandemic is hugely important in managing excess deaths in all areas.
Again, as the Member will know, we have a critical care base of 152 beds. About a third of our current capacity, and we're over that already, is taken up with coronavirus patients. Now, that means we're already seeing a high number of people with non-COVID causes. We want to maintain that activity through the winter, to make sure that we minimise any harm that is caused by the necessary choices that we need to make to keep control of the pandemic. And again, I'd appeal to everyone in every part of Wales to continue to think about what we should do to reduce harm from COVID, both direct harm as well as the indirect harm that COVID will cause.
Wel, fel y gŵyr yr Aelod, cyhoeddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol eu hadroddiad wythnosol diweddaraf yr wythnos diwethaf, ac mae'n nodi bod y marwolaethau ychwanegol ym mhob gwlad yn y DU, ond yn sicr y manylion am Gymru a Lloegr, yn cyfateb yn eithaf taclus i nifer y marwolaethau a welwn sy'n gysylltiedig â COVID. Ac felly, mae'n dangos yr effaith sylweddol y mae COVID yn ei chael ar bob maes. Felly, mae ymdrin â'r pandemig COVID yn hynod bwysig ar gyfer rheoli marwolaethau ychwanegol ym mhob maes.
Unwaith eto, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym sylfaen gofal critigol o 152 o welyau. Cleifion coronafeirws yw oddeutu un rhan o dair o'n capasiti presennol, ac rydym dros hwnnw eisoes. Nawr, golyga hynny ein bod eisoes yn gweld nifer uchel o bobl ag achosion nad ydynt yn gysylltiedig â COVID. Rydym yn awyddus i gynnal y gweithgarwch hwnnw drwy'r gaeaf, er mwyn sicrhau bod y dewisiadau angenrheidiol sy'n rhaid inni eu gwneud i gadw rheolaeth ar y pandemig yn peri cyn lleied o niwed â phosibl. Ac unwaith eto, rwyf am apelio ar bawb ym mhob rhan o Gymru i barhau i feddwl am yr hyn y dylem ei wneud i leihau niwed yn sgil COVID, yn niwed uniongyrchol yn ogystal â'r niwed anuniongyrchol y bydd COVID yn ei achosi.
In 2019, Minister, the Welsh NHS carried out 35,700 orthopaedic operations. Data up until the end of August show that there have only just been over 8,000 operations in Wales. At the same time last year, there were 24,000 operations performed by the NHS in Wales. What's your plan to tackle this public health bomb that will come and break the NHS?
Weinidog, yn 2019 cyflawnodd GIG Cymru 35,700 o lawdriniaethau orthopedig. Mae data hyd at ddiwedd mis Awst yn dangos mai ychydig dros 8,000 o lawdriniaethau yn unig a gyflawnwyd yng Nghymru. Ar yr un pryd y llynedd, roedd y GIG yng Nghymru wedi cwblhau 24,000 o lawdriniaethau. Beth yw eich cynllun i fynd i'r afael â'r bom iechyd cyhoeddus hwn a fydd yn dod i chwalu’r GIG?
As I've indicated, we have to deal with the coronavirus pandemic, because not dealing with it, not taking effective action, will undermine our ability to treat effectively people with non-COVID health conditions. The plan is to make sure that we have an operating framework that allows us to carry on treating non-COVID patients. I don't want to see our national health service turned into a COVID service and nothing else when it comes to hospital activity. That would indicate that our system is at the point of being overwhelmed and we know that that would translate into real harm for people in every single one of the communities that we have the privilege of representing in the Welsh Parliament.
The future is about the future plan for recovery, so it's a twin approach: managing the position now, maintaining non-COVID activity, as our operating framework sets out, wanting to continue to, if possible, increase the level of non-COVID activity, but certainly trying to protect the activity that we've restarted. And then, when we are through the pandemic, we will need to be able to finalise the plan that is already being worked on to recover from where we have got to in all areas of activity that have come under extraordinary pressure in these extraordinary times that we're living through.
Fel rwyf wedi nodi, mae'n rhaid inni fynd i’r afael â phandemig y coronafeirws, gan y bydd peidio â mynd i’r afael ag ef, peidio â chymryd camau effeithiol, yn tanseilio ein gallu i drin pobl â chyflyrau iechyd nad ydynt yn gysylltiedig â COVID yn effeithiol. Y cynllun yw sicrhau bod gennym fframwaith gweithredu sy'n ein galluogi i barhau i drin cleifion nad ydynt yn gleifion COVID. Nid wyf am weld ein gwasanaeth iechyd gwladol yn cael ei droi’n wasanaeth COVID a dim byd arall o ran gweithgarwch ysbytai. Byddai hynny'n dangos bod ein system ar fin cael ei gorlethu, a gwyddom y byddai hynny'n arwain at niwed gwirioneddol i bobl ym mhob un o'r cymunedau y mae'n fraint gennym eu cynrychioli yn Senedd Cymru.
Mae'r dyfodol yn ymwneud â chynllun adferiad y dyfodol, felly mae'n ddull deuol o weithredu: rheoli'r sefyllfa nawr, cynnal gweithgarwch nad yw'n gysylltiedig â COVID, fel y mae ein fframwaith gweithredu yn nodi, a bod yn awyddus i barhau i gynyddu lefel y gweithgarwch nad yw'n gysylltiedig â COVID, os oes modd, ond yn sicr, ceisio amddiffyn y gweithgarwch rydym wedi'i ailgychwyn. Ac yna, pan fydd y pandemig ar ben, bydd angen inni allu cwblhau'r cynllun y mae gwaith yn mynd rhagddo arno eisoes i wella o'r sefyllfa rydym ynddi ym mhob maes gweithgarwch sydd wedi bod o dan bwysau eithriadol yn y cyfnod eithriadol hwn rydym yn byw drwyddo.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. In the written statement today, Minister, you say that asymptomatic testing of care home staff will now be undertaken through the UK organisations portal and the lighthouse laboratories, rather than testing being allowed through Public Health Wales laboratories. Given the problems with lighthouse, many people will find that a disappointing and a rather strange decision. You're not even saying that the lighthouse problems have been resolved yet. Your statement says that issues are being addressed. Do you recognise that you're in danger of undermining confidence in this testing system for a sector that we all know is still very, very vulnerable?
Diolch yn fawr iawn. Yn y datganiad ysgrifenedig heddiw, Weinidog, dywedwch y bydd profion i staff cartrefi gofal asymptomatig bellach yn cael eu cynnal drwy borth sefydliadau’r DU a’r labordai goleudy, yn hytrach na chaniatáu profion drwy labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru. O ystyried y problemau gyda'r labordai goleudy, bydd hwnnw’n benderfyniad siomedig a braidd yn rhyfedd i lawer o bobl. Nid ydych hyd yn oed yn dweud bod y problemau gyda’r labordai goleudy wedi'u datrys eto. Dywed eich datganiad fod y materion yn cael sylw. A ydych yn cydnabod eich bod mewn perygl o danseilio hyder yn y system brofi i sector y gŵyr pob un ohonom ei bod yn dal i fod yn fregus tu hwnt?
I've taken seriously the evidence from the whole sector—from the Welsh Local Government Association, as both providers and commissioners, as well as providers themselves. We've also had engagement with trade union representatives too. So, this is a considered position, having worked with the sector in advance of it.
We're moving to a position where lighthouse labs, when it comes to their operation around care homes, are actually improving the turnaround. There are bigger challenges still with in-person testing. We've seen some improvement; we want to see it improve further. And this provides a consistency of provision, because I fully expect that local partners will, as we see high prevalence rates at present, want to move to the more regular weekly testing rather than the fortnightly testing we were able to move to when we had low transmission and prevalence rates in the summer. That then means that our Public Health Wales capacity can be deployed to support community transmission outbreaks, which we know have increased and we know we are likely to need to deal with as we go through the winter.
I just remind every Member that we're in a position where we have a joint programme where we have Public Health Wales tests and a significant infrastructure created through a UK paid for and led programme. We're not in a position to simply opt out of that programme and then replace all of that capacity ourselves. It's about money, it's about equipment, it's about people, it's our ability to deliver a system that will work for each of us as best as possible. So, I'm not being complacent about challenges in the lighthouse lab programme, but I recognise and I think that this is the right choice to make to provide some certainty. And indeed, it comes on the back of an improving picture in the way that lighthouse labs are dealing with care home tests.
Rwyf wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r dystiolaeth o'r sector cyfan—gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, fel darparwyr a chomisiynwyr, yn ogystal â’r darparwyr eu hunain. Rydym wedi ymgysylltu â chynrychiolwyr undebau llafur hefyd. Felly, mae hwn yn safbwynt y daethpwyd iddo ar ôl gweithio gyda'r sector.
Rydym yn agosáu at sefyllfa lle mae labordai goleudy, o ran eu gwaith mewn perthynas â chartrefi gofal, yn cyflymu’r broses. Mae heriau mwy yn bodoli o hyd mewn perthynas â chynnal profion personol. Rydym wedi gweld rhywfaint o welliant; rydym am weld hynny’n gwella ymhellach. Ac mae hyn yn darparu cysondeb o ran y ddarpariaeth, gan fy mod yn llwyr ddisgwyl y bydd partneriaid lleol, wrth inni weld cyfraddau uchel ar hyn o bryd, yn awyddus i newid i’r profion wythnosol mwy rheolaidd yn hytrach na’r profion bob pythefnos roeddem yn gallu symud atynt pan oedd gennym gyfraddau achosion a throsglwyddo isel yn yr haf. Golyga hynny wedyn y gellir defnyddio capasiti Iechyd Cyhoeddus Cymru i gefnogi achosion o drosglwyddiad cymunedol, gan y gwyddom eu bod wedi cynyddu a gwyddom ein bod yn debygol o orfod ymdrin â hwy wrth inni fynd drwy'r gaeaf.
Hoffwn atgoffa pob Aelod ein bod mewn sefyllfa lle mae gennym raglen ar y cyd gyda phrofion Iechyd Cyhoeddus Cymru a seilwaith sylweddol wedi'i greu drwy raglen y telir amdani ac a arweinir gan y DU. Nid ydym mewn sefyllfa i optio allan o'r rhaglen honno a darparu capasiti yn lle’r holl gapasiti hwnnw ein hunain. Mae'n ymwneud ag arian, mae'n ymwneud ag offer, mae'n ymwneud â phobl, mae'n ymwneud â’n gallu i ddarparu system a fydd yn gweithio mor dda â phosibl i bawb ohonom. Felly, nid wyf yn hunanfodlon ynghylch heriau yn rhaglen y labordai goleudy, ond rwy'n cydnabod ac yn credu mai dyma'r dewis iawn i'w wneud er mwyn darparu rhywfaint o sicrwydd. Ac yn wir, daw hyn yn sgil darlun sy'n gwella o ran y ffordd y mae’r labordai goleudy yn ymdrin â phrofion mewn cartrefi gofal.
Improving, you say, and moving to a situation where they can deliver a decent service, you say, but I'd rather wait until they can prove that they can deliver that service that we need. And I'm not saying, don't use lighthouse at all—I think lighthouse can be hugely important and will be hugely important—but surely, we should be having as much control over what is, possibly, within Welsh Government control.
We know from answers to written questions I submitted in recent weeks that your policy is to leave things largely to UK Government when it comes to vaccination too. There is growing optimism about the prospect of a much-needed coronavirus vaccine becoming available in the near future. Can you tell me what your latest thinking is on this and what Welsh Government's role will be in acquiring and running a vaccination programme in Wales?
Rydych yn sôn am wella, ac am symud at sefyllfa lle gallant ddarparu gwasanaeth addas, ond byddai'n well gennyf aros hyd nes y gallant brofi y gallant ddarparu'r gwasanaeth sydd ei angen arnom. Ac nid wyf yn dweud na ddylid defnyddio’r labordai goleudy o gwbl—credaf y gall y labordai goleudy fod yn hynod bwysig ac y byddant yn hynod bwysig—ond does bosibl na ddylai fod gennym yr un faint o reolaeth dros yr hyn sydd, o bosibl, o dan reolaeth Llywodraeth Cymru.
Gwyddom o atebion i gwestiynau ysgrifenedig a gyflwynais yn ystod yr wythnosau diwethaf mai eich polisi yw gadael pethau i Lywodraeth y DU i raddau helaeth o ran brechu hefyd. Ceir optimistiaeth gynyddol ynghylch y gobaith y bydd brechiad coronafeirws mawr ei angen ar gael yn y dyfodol agos. A allwch ddweud wrthyf beth yw eich syniadau diweddaraf ynglŷn â hyn, a beth fydd rôl Llywodraeth Cymru wrth gaffael a chynnal rhaglen frechu yng Nghymru?
I think it's a slight miscasting of the way that the system is actually working to say that we're leaving it to the UK Government. There are a couple of things to run through in terms of clarity. So, the first is that the UK Government, as it does with a range of other programmes, including, for example, the seasonal flu, procures the vaccine on behalf of the whole of the UK. We then take our population shares of that. So we will get the vaccines that are available when they're available, at the same time and in, if you like, the appropriate portion, as with every other part of the UK.
In terms of the advice we get about how to deliver the vaccine, we have a UK-wide mechanism that will give advice on vaccinations, on approval and, in particular, the point about prioritising people. Because whenever a vaccine is available, we'll need to, as the First Minister said yesterday, consider how we deliver that to the most vulnerable population first—people who would gain the biggest benefit. That will, though, also be subject to the important caveat that we need to understand the characteristics of that vaccine. Some vaccines may be more or less effective for people with different health conditions, age ranges, and we need to make sure that the vaccine is actually effective for the group of people that we're looking to offer it to.
We are already planning our own programme for how we would deliver a vaccination programme here within Wales, and if we did have an early vaccine available before the end of the calendar year, then our plans are in such a position that we could deploy that for the limited group of people that we think a vaccine might be available for. So this is about planning, being able to deal with an early vaccine, if we get one, and also dealing with the more realistic prospect of a greater number of vaccines becoming available to every country in the UK at the same time at some point in the new year. But I can't give people the sort of certainties that they and I would like about when those vaccines will become available.
Credaf fod dweud ein bod yn gadael pethau i Lywodraeth y DU yn gamarweiniol braidd o ran y ffordd y mae'r system yn gweithio. Mae un neu ddau o bethau i sôn amdanynt o ran eglurder. Felly, y cyntaf yw bod Llywodraeth y DU, fel y mae’n ei wneud gydag ystod o raglenni eraill, gan gynnwys y ffliw tymhorol er enghraifft, yn caffael y brechlyn ar ran y DU gyfan. Yna, rydym yn cymryd ein cyfran o hynny yn ôl poblogaeth. Felly, byddwn yn cael y brechlynnau sydd ar gael pan fyddant ar gael, ar yr un pryd ac ar yr un gyfradd briodol, os mynnwch, â phob rhan arall o'r DU.
O ran y cyngor a gawn ynglŷn â sut i gyflenwi'r brechlyn, mae gennym fecanwaith ledled y DU a fydd yn rhoi cyngor ar frechiadau, ar gymeradwyaeth, ac yn benodol, y pwynt ynghylch blaenoriaethu pobl. Oherwydd pryd bynnag y bydd brechlyn ar gael, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, bydd angen i ni ystyried sut rydym yn ei ddarparu i'r boblogaeth fwyaf agored i niwed yn gyntaf—y bobl a fyddai'n cael y budd mwyaf. Serch hynny, bydd hynny’n amodol ar y cafeat pwysig fod angen inni ddeall priodoleddau'r brechlyn hwnnw. Efallai y bydd rhai brechlynnau’n fwy neu'n llai effeithiol i bobl â gwahanol gyflyrau iechyd, ystodau oedran, ac mae angen inni sicrhau bod y brechlyn yn effeithiol i’r grŵp o bobl rydym yn bwriadu ei gynnig iddynt.
Rydym eisoes yn cynllunio ein rhaglen ein hunain ar gyfer sut y byddem yn cyflwyno rhaglen frechu yma yng Nghymru, a phe bai gennym frechlyn cynnar ar gael cyn diwedd y flwyddyn galendr, mae ein cynlluniau mewn sefyllfa i allu rhoi hynny ar waith ar gyfer y grŵp cyfyngedig o bobl y credwn y gallai’r brechlyn fod ar gael ar eu cyfer. Felly mae hyn yn ymwneud â chynllunio, gallu ymdopi â brechlyn cynnar, os cawn un, yn ogystal ag ymdopi â'r posibilrwydd mwy realistig y bydd nifer fwy o frechlynnau ar gael i bob gwlad yn y DU ar yr un pryd ar ryw adeg yn y flwyddyn newydd. Ond ni allaf roi'r math o sicrwydd i bobl yr hoffent hwy a minnau ei gael ynghylch pryd y bydd y brechlynnau hynny ar gael.
I admire your trust in the UK Government. My fear, just like with testing and various other elements of what we've experienced over the past seven or eight months, including PPE and so on, is that you're afraid of taking as much control as you possibly could. I've praised you in the past, and I'll do it again, saying the Welsh Government has, in many ways, been at its best when it has decided, 'Listen, for this thing, we need to get it done properly by doing it ourselves', with absolutely the appropriate elements of and levels of co-operation and sharing ideas, and so on. Now, there's a danger that Wales, by not taking the bull by the horns as much as you possibly could, might be in a position where you can't press ahead with a programme as quickly as other parts of the UK. It was good to read in the GPs' magazine Pulse yesterday, for example, about plans for a roll-out in England before Christmas, which would be great. And with trust—and I'll finish here—being so vital for take-up, with Welsh Government trusted more than the UK Government over this issue—you could argue that that doesn't say much—won't a very, very clear and explicit strategy, clear and explicit communication from Welsh Government be a valuable weapon in building up trust and encouraging take-up, which we will need in the coming months?
Rwy’n edmygu eich ymddiriedaeth yn Llywodraeth y DU. Fy ofn i, fel gyda phrofi a gwahanol elfennau eraill o'r hyn rydym wedi’i weld dros y saith neu wyth mis diwethaf, gan gynnwys cyfarpar diogelu personol ac ati, yw eich bod yn ofni cymryd cymaint o reolaeth ag y gallech. Rwyf wedi eich canmol yn y gorffennol, a byddaf yn gwneud hynny eto, gan ddweud bod Llywodraeth Cymru, mewn sawl ffordd, wedi bod ar ei gorau pan mae hi wedi penderfynu, 'Gwrandewch, ar gyfer hyn, mae angen inni wneud pethau'n iawn drwy wneud pethau ein hunain', gyda'r elfennau priodol a'r lefelau priodol o gydweithredu a rhannu syniadau, ac ati. Nawr, drwy beidio â bwrw iddi hyd eithaf eich gallu, mae perygl y gallai Cymru fod mewn sefyllfa lle na allech fwrw ymlaen â rhaglen mor gyflym â rhannau eraill o'r DU. Roedd yn dda darllen ddoe yn y cylchgrawn meddygon teulu, Pulse, er enghraifft, am gynlluniau ar gyfer ei gyflwyno yn Lloegr cyn y Nadolig, a byddai hynny’n wych. A chan fod ymddiriedaeth—a dof i ben gyda hyn—mor hanfodol i annog pobl i gael y brechlyn, gyda phobl yn ymddiried i raddau mwy yn Llywodraeth Cymru nag yn Llywodraeth y DU yn y mater hwn—gallech ddadlau nad yw hynny'n dweud llawer—oni fydd strategaeth a chyfathrebu clir ac eglur iawn gan Lywodraeth Cymru yn arf gwerthfawr wrth hybu ymddiriedaeth ac annog pobl i gael y brechlyn, fel y bydd angen inni ei wneud dros y misoedd nesaf?
There are two things that I'd say to that. The first is that we're taking the same approach that every nation in the UK is on the procurement and supply of a vaccine. There's nothing unusual in doing that. And actually, whilst I can and will continue, no doubt, to be sharply critical of the UK Government where I disagree with them, on the issue of the procurement and supply of vaccines, I just don't think there are grounds to suggest that the UK Government would somehow advantage one part of the UK over another. It's why not just this Welsh Labour-led Government is part of a UK-wide procurement programme; it's why the Northern Ireland Executive, led by a combination of unionists and republicans, and the Scottish nationalist Government are also part of those same arrangements for the procurement and supply of a vaccine.
The arrangements for the delivery of that vaccine are down to each of the four nations. And, as I said, we already have plans that are being developed and worked through here for the delivery of a vaccine, and that would include the possible delivery of a vaccination programme within this calendar year, if a vaccine is available. And if we are going to do that, and if we do have a vaccine that is available to enable us to do so, you can certainly expect there will be direct and clear communications from the Government and from our national health service about what we are doing and why, which groups of the public we expect to benefit from that, and how we propose to deliver that in practical terms. In many ways, the delivery of the seasonal flu campaign is a helpful precursor to doing so, and I'm very please to say that we've actually had a greater uptake at this point in the year than last year, and that should provide population protection and coverage. I really hope that is a longer lasting impact of this pandemic—that people will undertake their own seasonal flu protection in greater numbers in the future.
Mae dau beth y byddwn yn eu dweud mewn ymateb i hynny. Y cyntaf yw ein bod yn defnyddio'r un dull â phob gwlad yn y DU o ran caffael a chyflenwi brechlyn. Nid oes unrhyw beth yn anarferol yn hynny. Ac a dweud y gwir, er y gallaf ac y byddaf yn parhau, heb os, i fod yn feirniadol o Lywodraeth y DU lle rwy'n anghytuno â hwy, ar fater caffael a chyflenwi brechlynnau, ni chredaf fod sail i awgrymu y byddai Llywodraeth y DU rywsut yn ffafrio un rhan o'r DU dros ran arall. Dyma pam nad Llywodraeth Lafur Cymru yn unig sy’n rhan o raglen gaffael ar gyfer y DU gyfan; dyna pam fod Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, dan arweiniad cyfuniad o unoliaethwyr a gweriniaethwyr, a Llywodraeth genedlaetholgar yr Alban hefyd yn rhan o'r un trefniadau ar gyfer caffael a chyflenwi brechlyn.
Lle pob un o'r pedair gwlad yw rhoi’r trefniadau ar waith ar gyfer darparu’r brechlyn hwnnw. Ac fel y dywedais, mae gennym gynlluniau'n cael eu datblygu a’u llunio yma eisoes ar gyfer dosbarthu brechlyn, a byddai hynny'n cynnwys cyflwyno rhaglen frechu yn ystod y flwyddyn galendr hon, o bosibl, os bydd brechlyn ar gael. Ac os ydym am wneud hynny, ac os bydd gennym frechlyn ar gael i'n galluogi i wneud hynny, yn sicr, gallwch ddisgwyl y bydd y Llywodraeth a’n gwasanaeth iechyd gwladol yn cyfathrebu’n uniongyrchol ac yn glir ynghylch yr hyn rydym yn ei wneud a pham, pa grwpiau o'r cyhoedd rydym yn disgwyl iddynt gael budd o hynny, a sut rydym yn bwriadu cyflawni hynny mewn termau ymarferol. Mewn sawl ffordd, mae’r gwaith o gynnal ymgyrch y ffliw tymhorol yn rhagflaenydd defnyddiol i wneud hynny, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod mwy o bobl wedi cael y brechlyn ffliw eleni nag ar yr adeg hon y llynedd, a dylai hynny ddarparu amddiffyniad i'r boblogaeth. Rwy'n mawr obeithio bod hyn yn un o effeithiau mwy hirdymor y pandemig hwn—y bydd mwy o bobl yn mynd ati i amddiffyn eu hunain rhag y ffliw tymhorol yn y dyfodol.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog yn eu cael gyda swyddogion, gan gynnwys y rhai yn Iechyd Cyhoeddus Cymru, ynghylch y cynnydd tuag at frechlyn ar gyfer COVID-19? OQ55789
3. What discussions is the Minister having with officials, including those in Public Health Wales, about progress towards a vaccine for COVID-19? OQ55789
As I'm sure he'll have heard, the UK Government is leading the work on funding and procuring vaccines for each nation of the UK. The Welsh Government is working closely with key stakeholders, such as Public Health Wales, health boards, trusts and local authorities on plans to distribute a vaccine when one does become available.
Fel rwy'n siŵr y bydd wedi clywed, mae Llywodraeth y DU yn arwain y gwaith ar ariannu a chaffael brechlynnau ar gyfer pob gwlad yn y DU. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid allweddol, megis Iechyd Cyhoeddus Cymru, byrddau iechyd, ymddiriedolaethau ac awdurdodau lleol ar gynlluniau i ddosbarthu brechlyn pan fydd un ar gael.
Thank you, health Minister. A number of newspapers reported recently that it might be just a matter of weeks before NHS staff might start receiving a vaccine. The development of a vaccine is clearly key to dealing with the pandemic over the medium and the longer term, as you've made clear before. There's clearly going to be enormous demand for this vaccine once it's available. Has the Welsh Government established a list of those who will get the vaccine first, such as doctors, nurses and teachers? I think it's important that plans are made. Also, if we are to hit the ground running in getting the vaccine out to the most vulnerable, what plans are you putting in place to support it, and have your officials discussed with health practitioners the logistics in providing the vaccine?
Diolch, Weinidog iechyd. Adroddodd nifer o bapurau newydd yn ddiweddar y gallai staff y GIG ddechrau cael brechlyn ymhen ychydig wythnosau yn unig. Mae datblygu brechlyn yn amlwg yn allweddol i fynd i’r afael â'r pandemig dros y tymor canolig a'r tymor hwy, fel rydych wedi egluro o'r blaen. Yn amlwg, bydd cryn dipyn o alw am y brechlyn hwn pan fydd ar gael. A yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu rhestr o'r rheini a fydd yn cael y brechlyn yn gyntaf, fel meddygon, nyrsys ac athrawon? Credaf ei bod yn bwysig gwneud cynlluniau. Hefyd, os ydym am achub y blaen a sicrhau bod y brechlyn yn cyrraedd y rhai mwyaf agored i niwed cyn gynted â phosibl, pa gynlluniau rydych yn eu rhoi ar waith i gefnogi hynny, ac a yw eich swyddogion wedi trafod logisteg darparu'r brechlyn gydag ymarferwyr iechyd?
So, 'yes' to the final point—yes, of course, there have been conversations led by the chief medical officer's department, as you'd expect, with the different parts of our healthcare services about how a vaccination programme would be delivered. In terms of your point about priorities, we again will have UK advice from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation about how to prioritise vulnerable groups. So, it won't be the case that we'll have competing demands from professional groups about why they should be at the head of the queue compared to others; it's about which vulnerable groups in our society are likely to gain the greatest benefit, taking account of the characteristics of any vaccine that is ultimately approved and made available for use. That's really important, because otherwise, any sense that it's the loudest voice rather than the equity and the benefit that a vaccine will provide, I think, will undermine the trust that is essential for our staff who'll be delivering the programme as well as the public who we will be asking to come forward to take the vaccine as well. So, I think you can be confident that if and when a vaccine is available we'll have a plan in place to deliver that here in Wales, and we'll be clear, as I said in answer to Rhun ap Iorwerth earlier, about the communication about what we're doing and why, and which groups we're particularly keen to vaccinate first to give them the best prospect of avoiding further harm from what is a highly infectious and deadly disease.
Felly, 'do' i'r pwynt olaf—do, wrth gwrs, cynhaliwyd sgyrsiau dan arweiniad adran y prif swyddog meddygol, fel y byddech yn ei ddisgwyl, gyda'r gwahanol rannau o'n gwasanaethau gofal iechyd ynglŷn â sut y byddai rhaglen frechu yn cael ei chyflwyno. O ran eich pwynt ynglŷn â blaenoriaethau, unwaith eto byddwn yn cael cyngor ar gyfer y DU gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ynghylch sut i flaenoriaethu grwpiau agored i niwed. Felly, ni fydd gennym grwpiau proffesiynol yn dadlau yn erbyn ei gilydd pam y dylent fod ar frig y rhestr o gymharu ag eraill; mae'n ymwneud â pha grwpiau agored i niwed yn ein cymdeithas sy'n debygol o gael y budd mwyaf, gan ystyried priodoleddau unrhyw frechlyn sy'n cael ei gymeradwyo ac ar gael i'w ddefnyddio yn y pen draw. Mae hynny'n bwysig iawn, oherwydd fel arall, yn fy marn i bydd unrhyw syniad mai’r llais uchaf a fydd yn cael ei glywed yn hytrach na'r tegwch a'r budd y bydd brechlyn yn ei ddarparu yn tanseilio'r ymddiriedaeth sy'n hanfodol ar gyfer ein staff a fydd yn cyflwyno'r rhaglen yn ogystal â’r cyhoedd y byddwn yn gofyn iddynt ddod i gael y brechlyn. Felly, credaf y gallwch fod yn hyderus, os a phan fydd brechlyn ar gael, y bydd gennym gynllun ar waith i’w ddarparu yma yng Nghymru, a byddwn yn glir, fel y dywedais wrth ateb Rhun ap Iorwerth yn gynharach, ynghylch y cyfathrebu ynglŷn â’r hyn rydym yn ei wneud a pham, a pha grwpiau rydym yn arbennig o awyddus i'w brechu yn gyntaf er mwyn rhoi'r gobaith gorau iddynt allu osgoi rhagor o niwed gan glefyd angheuol a heintus iawn.
4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o nifer y bobl â COVID-19 mewn ysbytai yng Nghymru? OQ55796
4. What assessment has the Minister made of the number of people with COVID-19 in hospitals in Wales? OQ55796
The number of COVID-19 patients in hospitals continues to rise here in Wales. As of 3 November, the number of COVID-related patients in hospital beds was 1,344. That is 21 per cent higher than the same day last week. This is the highest number of COVID-related patients in a bed since 25 April, and we are approaching the April peak in bed occupancy.
Mae nifer y cleifion COVID-19 mewn ysbytai yn parhau i gynyddu yma yng Nghymru. Ar 3 Tachwedd, nifer y cleifion ag achosion sy'n gysylltiedig â COVID mewn gwelyau ysbyty oedd 1,344. Mae hynny 21 y cant yn uwch na'r un diwrnod yr wythnos diwethaf. Dyma'r nifer uchaf o gleifion ag achosion sy'n gysylltiedig â COVID mewn gwelyau ers 25 Ebrill, ac rydym yn agosáu at uchafbwynt mis Ebrill o ran defnydd gwelyau.
Thank you, Minister. Yesterday, Andrew Goodall issued a stark warning that demand for critical care beds for people with coronavirus is expected to increase over the coming days and weeks. How are the Welsh Government preparing for this eventuality, and crucially, what could be the knock-on impact on other service areas within our hospitals in Wales?
Diolch, Weinidog. Ddoe, rhoddodd Andrew Goodall rybudd llwm fod disgwyl i’r galw am welyau gofal critigol i bobl â'r coronafeirws gynyddu dros y dyddiau a’r wythnosau nesaf. Sut mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer y sefyllfa hon, ac yn hollbwysig, pa effaith ganlyniadol y gallai hyn ei chael ar feysydd gwasanaeth eraill yn ein hysbytai yng Nghymru?
I think that's a really important question, again, to remind ourselves in the Parliament, but also the public that we serve, that the impact isn't just about COVID-related harm. The reason why we introduced the firebreak was to interrupt the rise in admissions and the rise in harm that we are now seeing, that we thought we would see when we introduced the firebreak. And that's because, when you see infection rates go up, there's then a lag from those infections to people going into hospitals. It's why I plan to publish openly the data on over-60s infection rates as well—that's an even more reliable indicator of harm that we're likely to see in hospitals, and I'm afraid also the harm that we will see in, ultimately, the death figures.
The critical care capacity—about a third of our critical care beds are now taken up with treating COVID patients. And COVID patients actually spend a longer period of time in those critical care beds, so it isn't just a number, it's a fact they're likely to be there for longer, and that impacts on our ability to undertake other areas of service, because at this point in the year, we're getting used to the fact that critical care would normally be pretty full because of the fact we see more people who are seriously unwell at this point in the year. And as I said earlier, it will hamper our ability to treat non-COVID patients.
The positive news is, though, that even though we're opening up our field hospitals at present, we're seeing people flow into those and out. There are about three dozen people in the Cwm Taf field hospital, Ysbyty'r Seren, at present. There are people going in and out of there, and I want to pay tribute to all of those people treating people in our mainstream hospitals and in our field hospitals. That recovery and rehabilitation journey is often thanks to nursing staff and working together with therapists. And it's perhaps appropriate at this point to recognise that it's Occupational Therapy Week, for us to recognise the job that they do in keeping us healthy and well, and in particular on the journey to recovery and rehabilitation.
Credaf fod hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn, unwaith eto, i’n hatgoffa ni yn y Senedd, ond hefyd y cyhoedd rydym yn eu gwasanaethu, nad yw'r effaith yn ymwneud â niwed yn sgil COVID yn unig. Y rheswm pam y gwnaethom gyflwyno'r cyfnod atal byr oedd i atal y cynnydd mewn derbyniadau a'r cynnydd mewn niwed rydym yn ei weld ar hyn o bryd, a’r hyn roeddem yn meddwl y byddem yn ei weld pan wnaethom gyflwyno'r cyfnod atal byr. Ac mae hynny oherwydd, pan welwch y cyfraddau heintio’n cynyddu, mae bwlch rhwng yr heintiau hynny a phobl yn mynd i ysbytai. Dyma pam rwy’n bwriadu cyhoeddi'r data ar gyfraddau heintio ymhlith pobl dros 60 oed hefyd—mae hwnnw'n ddangosydd hyd yn oed yn fwy dibynadwy o’r niwed rydym yn debygol o'i weld mewn ysbytai, a'r niwed y byddwn yn ei weld yn y pen draw yn y ffigurau marwolaethau hefyd mae arnaf ofn.
Y capasiti gofal critigol—mae oddeutu un rhan o dair o'n gwelyau gofal critigol bellach yn cael eu defnyddio i drin cleifion COVID. Ac mae cleifion COVID yn treulio cyfnod hirach o amser yn y gwelyau gofal critigol hynny, felly nid rhif yn unig mohono, mae'n ffaith eu bod yn debygol o fod yno am fwy o amser, ac mae hynny'n effeithio ar ein gallu i ymgymryd â meysydd gwasanaeth eraill, oherwydd ar yr adeg hon o'r flwyddyn, rydym yn dod i arfer â'r ffaith y byddai gofal critigol fel arfer yn eithaf llawn oherwydd ein bod yn gweld mwy o bobl sy'n ddifrifol wael ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Ac fel y dywedais yn gynharach, bydd yn amharu ar ein gallu i drin cleifion nad ydynt yn dioddef o COVID.
Er ein bod yn agor ein hysbytai maes ar hyn o bryd, y newyddion cadarnhaol fodd bynnag yw ein bod yn gweld pobl yn llifo i mewn ac allan ohonynt. Ar hyn o bryd, mae oddeutu tri dwsin o bobl yn ysbyty maes Cwm Taf, Ysbyty’r Seren. Mae pobl yn mynd a dod o’r fan honno, a hoffwn dalu teyrnged i'r holl bobl sy'n trin pobl yn ein hysbytai prif ffrwd ac yn ein hysbytai maes. Mae'r siwrnai adfer ac adsefydlu yn aml yn dibynnu ar staff nyrsio a gweithio ar y cyd â therapyddion. Ac efallai ei bod yn briodol cydnabod ar y pwynt hwn ei bod yn Wythnos Therapi Galwedigaethol, er mwyn inni gydnabod y gwaith y maent yn ei wneud i'n cadw'n fyw ac yn iach, ac yn arbennig ar y daith i adfer ac adsefydlu.
Minister, I listened to your answer to Vikki Howells with interest. You will know that I have expressed my concerns about the accuracy and reliability of data collection surrounding hospitalisations due to COVID many times already this year, because it's vital for our understanding of the disease that we really get to grips with who has COVID and then subsequently dies from COVID, and who, unfortunately, dies and COVID is not the primary cause of death.
I wondered if you were doing—. You talked to Vikki Howells earlier about doing analysis as to the types of people who might get COVID, but are you actually doing analysis of people who've been admitted to hospital and whether that admittance to hospital is because of COVID or they happen to have it when they come in because they have, for example, broken their leg or they're undergoing cancer treatment? And subsequently, when somebody passes away, have you given further thought to the calls by the Royal College of Pathologists to have more postmortems so that we can verify the figures between those who die of COVID and those who die with COVID, because that skews the data immensely?
Weinidog, gwrandewais ar eich ateb i Vikki Howells gyda diddordeb. Byddwch yn gwybod fy mod wedi mynegi fy mhryderon ynghylch cywirdeb a dibynadwyedd casglu data ar dderbyniadau i ysbytai oherwydd COVID sawl gwaith yn barod eleni, gan ei bod yn hanfodol i'n dealltwriaeth o'r clefyd ein bod yn deall pwy sydd â COVID ac yna’n marw o COVID wedi hynny, a phwy, yn anffodus, sy’n marw pan nad yw COVID yn brif achos marwolaeth.
Tybed a ydych yn gwneud—. Fe siaradoch â Vikki Howells yn gynharach ynglŷn â gwneud dadansoddiad ynghylch y mathau o bobl a allai gael COVID, ond a ydych yn dadansoddi pobl sydd wedi cael eu derbyn i'r ysbyty ac a yw hynny'n digwydd oherwydd COVID, neu a oedd yn digwydd bod arnynt pan ddaethant i mewn oherwydd eu bod wedi torri eu coes er enghraifft, neu am eu bod yn cael triniaeth canser? Ac wedi hynny, pan fydd rhywun yn marw, a ydych wedi meddwl ymhellach am alwadau Coleg Brenhinol y Patholegwyr am gynnal mwy o archwiliadau post-mortem fel y gallwn wirio'r ffigurau rhwng y rheini sy'n marw o COVID a'r rheini sy'n marw gyda COVID, gan fod hynny'n ystumio’r data yn aruthrol?
Those are fair concerns, and to be fair, the Member has regularly asked questions in this area. So, when we talk about COVID-related patients, we talk about all those people with confirmed COVID as well as suspected. The reason for that is it changes the way the health service needs to treat those people once they know that they're a suspected case. That has an impact on the number of staff and on the equipment that people do and don't use.
We're treating everyone who's admitted—we're testing everyone who's admitted, rather, and we're finding that the levels of positive cases from people admitted very neatly tracks community transmission positivity rates. So, we're seeing some people come in with symptoms who are being admitted because we think they might have COVID and we're also seeing other people who we're picking up in that testing programme when people are admitted.
We're also doing some work—and, again, the ONS work is helpful in this—on understanding the numbers of people where the primary cause is COVID, and those where COVID is an underlying cause or a potential one. I'll take on board and I'll go back and I'll consult with the chief medical officer about the value of the suggestion from the Royal College of Pathologists, not in terms of understanding whether it's a useful thing to do, but understanding the real-world impact of doing that in the way that our staff would be deployed in potentially undertaking an extra amount of activity because all of these things have to be balanced in turn. We have a much better line of sight now, thanks to a much bigger testing programme, on the levels of community prevalence, the ability to understand who's coming into our hospitals and our ability to plan and deliver non-COVID care as well. What I wouldn't want to do is to undermine our approach to be able to deal with those issues by undertaking an extra area of activity that wouldn't deliver that wider benefit, and, again, it's another neat example of balancing all of the potential benefits together with the potential harms from any course of action.
Mae'r rheini'n bryderon teg, ac a bod yn deg, mae'r Aelod wedi gofyn cwestiynau droeon yn y cyswllt hwn. Felly, pan fyddwn yn sôn am gleifion ag achosion sy'n gysylltiedig â COVID, rydym yn sôn am yr holl bobl y cadarnhawyd bod ganddynt COVID yn ogystal ag achosion lle ceir amheuaeth bod ganddynt COVID. Y rheswm am hynny yw ei fod yn newid y ffordd y mae angen i'r gwasanaeth iechyd drin y bobl hynny pan fyddant yn gwybod eu bod yn achos posibl. Mae hynny'n cael effaith ar nifer y staff ac ar yr offer y mae pobl yn ei ddefnyddio neu beidio.
Rydym yn trin pawb sy'n cael eu derbyn—rydym yn profi pawb sy'n cael eu derbyn, yn hytrach, ac rydym yn darganfod bod lefelau'r achosion positif ymhlith pobl sy'n cael eu derbyn yn cyd-fynd yn daclus iawn â chyfraddau canlyniadau positif mewn trosglwyddiad cymunedol. Felly, rydym yn gweld rhai pobl a chanddynt symptomau yn dod i mewn ac yn cael eu derbyn gan ein bod yn meddwl y gallai fod ganddynt COVID, ac rydym hefyd yn gweld pobl eraill yn profi'n bositif drwy’r rhaglen brofi honno pan fyddant yn cael eu derbyn.
Rydym hefyd yn gwneud peth gwaith—ac unwaith eto, mae gwaith y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn ddefnyddiol yn hyn o beth—ar ddeall nifer y bobl lle bo COVID yn brif achos, a'r rheini lle mae COVID yn achos isorweddol neu'n achos posibl. Rwy’n cydnabod yr awgrym gan Goleg Brenhinol y Patholegwyr a byddaf yn ymgynghori â'r prif swyddog meddygol yn ei gylch, nid o ran deall a yw'n rhywbeth defnyddiol i'w wneud, ond er mwyn deall gwir effaith hynny yn y ffordd y byddai ein staff yn mynd ati i ymgymryd â rhagor o weithgarwch o bosibl gan fod yn rhaid cydbwyso'r holl bethau hyn yn eu tro. Mae gennym syniad gwell o lawer bellach, diolch i raglen brofi fwy o lawer, o lefelau achosion yn y gymuned, y gallu i ddeall pwy sy'n dod i'n hysbytai a'n gallu i gynllunio a darparu gofal nad yw'n gysylltiedig â COVID hefyd. Yr hyn nad wyf yn dymuno’i wneud yw tanseilio ein dull o allu ymdrin â'r materion hynny drwy ymgymryd â maes gweithgarwch ychwanegol na fyddai'n sicrhau'r budd ehangach hwnnw, ac unwaith eto, mae'n enghraifft daclus arall o gydbwyso holl fuddion posibl unrhyw gamau gweithredu gyda'r niwed posibl.
Minister, having heard what you've said to others about the difficulty of creating COVID-free areas or COVID-free hospitals, I've had some correspondence this week from constituents who were worried about going into Prince Philip Hospital in Llanelli for non-COVID-related treatments because they're concerned about the possibility of contracting COVID there. What further reassurance can you give those patients, working with the local health board, that they are able to undertake those non-COVID treatments safely? Because I very much associate myself with what you've said about how important it is that people do carry on getting non-COVID treatments at this time.
Weinidog, ar ôl clywed yr hyn rydych wedi'i ddweud wrth eraill am ba mor anodd yw creu mannau sy'n rhydd o COVID neu ysbytai sy'n rhydd o COVID, rwyf wedi cael gohebiaeth yr wythnos hon gan etholwyr a oedd yn poeni am fynd i Ysbyty'r Tywysog Philip yn Llanelli i gael triniaethau nad ydynt yn gysylltiedig â COVID gan eu bod yn poeni am y posibilrwydd o ddal COVID yno. Pa sicrwydd pellach y gallwch ei roi i'r cleifion hynny, gan weithio gyda'r bwrdd iechyd lleol, eu bod yn gallu cael y triniaethau hynny nad ydynt yn gysylltiedig â COVID mewn ffordd ddiogel? Oherwydd rwy’n cytuno’n gryf â'r hyn rydych wedi'i ddweud am ba mor bwysig yw hi fod pobl yn parhau i gael triniaethau nad ydynt yn gysylltiedig â COVID ar hyn o bryd.
I think there are two points to make. The first is that our health service is now in a different position to where it was in March and April. Our ability to test everyone who is coming in, regardless of the reason, is there now and that is being applied consistently across the service, so people can have that extra reassurance that an extra check is being undertaken, and this is all about minimising the risks, the way that PPE provision now works. All of these different things and the way in which we've organised our service to have zones that are COVID light, as well as COVID positive and COVID-suspected areas, to try to have that separation of patients, and, indeed, the way that we're looking to have some separation in the way that staff groups work as well—. So, all those measures are being taken to try to reduce the risk of harm to anyone who comes into an NHS hospital, or indeed into primary care as well; primary care has still been extraordinarily busy throughout the pandemic as well.
The second essential point I'd make is—and it goes back to comments that were made earlier in these questions—there's real harm in either stopping or not attending non-COVID activity. In the first half of the pandemic, we saw a significant fall in emergency admissions in our emergency departments, and also, very visibly for me, as well as the impact on cancer care, with people opting out of that, we saw a significant drop-off in emergency admissions for stroke. Now, that wasn't because the public suddenly became much healthier overnight; it was because people were so worried about going into an NHS hospital that they opted out, and that would have meant there would have been poorer outcomes for those people, including potentially avoidable mortality. So, it's really important that people recognise the NHS is open for business. It is there to serve you and protect you, and we are taking every reasonable measure to reduce the risk—as low as possible—to protect people from harm from COVID.
Credaf fod dau bwynt i'w gwneud. Y cyntaf yw bod ein gwasanaeth iechyd bellach mewn sefyllfa wahanol i lle'r oedd ym mis Mawrth a mis Ebrill. Bellach gallwn brofi pawb sy'n dod i mewn, ni waeth beth yw'r rheswm, a gwneir hynny'n gyson ar draws y gwasanaeth, felly gall pobl fod yn dawel eu meddwl fod y gwiriad ychwanegol hwnnw'n cael ei wneud, a bod hyn oll yn ymwneud â lleihau'r risgiau, y ffordd y mae'r ddarpariaeth o gyfarpar diogelu personol yn gweithio bellach. Mae'r holl bethau gwahanol hyn a'r ffordd rydym wedi trefnu ein gwasanaeth i gael parthau sy'n rhydd o COVID, yn ogystal â mannau COVID positif a mannau lle ceir amheuaeth o COVID, i geisio cael y rhaniad hwnnw rhwng cleifion, ac yn wir, y ffordd rydym yn gobeithio cael rhaniad yn y ffordd y mae grwpiau o staff yn gweithio hefyd—. Felly, mae'r holl fesurau hynny'n cael eu rhoi ar waith i geisio lleihau'r risg o niwed i unrhyw un a ddaw i mewn i un o ysbytai’r GIG, neu'n wir i ofal sylfaenol; mae gofal sylfaenol wedi parhau i fod yn hynod o brysur drwy gydol y pandemig hefyd.
Yr ail bwynt hollbwysig y byddwn yn ei wneud—ac mae'n mynd yn ôl at sylwadau a wnaed yn gynharach yn y cwestiynau hyn—yw y byddai naill ai roi stop ar neu beidio ag ymgymryd â gweithgarwch nad yw'n gysylltiedig â COVID yn peri niwed gwirioneddol. Yn hanner cyntaf y pandemig, gwelsom gwymp sylweddol yn nifer y derbyniadau brys i'n hadrannau brys, a hefyd, yn weladwy iawn i mi, yn ogystal â'r effaith ar ofal canser, gyda phobl yn optio allan o hynny, gwelsom ostyngiad sylweddol yn nifer y derbyniadau brys ar gyfer achosion o strôc. Nawr, nid oherwydd bod y cyhoedd wedi dod yn llawer iachach dros nos y digwyddodd hynny; deilliai o'r ffaith bod pobl yn poeni cymaint am fynd i mewn i un o ysbytai’r GIG fel eu bod yn optio allan, a byddai hynny wedi golygu canlyniadau gwaeth i'r bobl hynny, gan gynnwys marwolaethau y gellid bod wedi eu hosgoi o bosibl. Felly, mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall bod y GIG yn agored i fusnes. Mae yno i'ch gwasanaethu a'ch amddiffyn, ac rydym yn cymryd pob cam rhesymol i leihau'r risg—mor isel â phosibl—i amddiffyn pobl rhag niwed yn sgil COVID.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella iechyd y cyhoedd yng Nghanol De Cymru yn dilyn y pandemig COVID-19? OQ55781
5. What action is the Welsh Government taking to improve public health in South Wales Central further to the COVID-19 pandemic? OQ55781
There are a wide range of well-established public health programmes. These are unprecedented times and sadly COVID-19 has a disproportionate impact on older people, those with underlying health conditions and, indeed, on people from black and Asian origin backgrounds. The safety and protection of the public is a key priority, and we are of course being guided by the latest scientific evidence and medical advice.
Ceir ystod eang o raglenni iechyd cyhoeddus sydd wedi'u hen sefydlu. Mae hwn yn gyfnod digynsail, ac yn anffodus mae COVID-19 yn cael effaith anghymesur ar bobl hŷn, y rhai â chyflyrau iechyd sy’n bodoli eisoes, ac yn wir, ar bobl o gefndiroedd du ac Asiaidd. Mae diogelu ac amddiffyn y cyhoedd yn flaenoriaeth allweddol, ac wrth gwrs, cawn ein harwain gan gyngor meddygol a’r dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf.
Thanks, for that response, Minister. Can I make a plea at this stage of the crisis on health grounds for gyms? Gyms are vital to many people's physical health and mental well-being, so there is a strong case that gyms could be designated as being for essential use, and I would urge your Government to take that course of action. During some periods of the recent crisis, gyms have been allowed to stay open in the rest of the UK, but here in Wales they have been forced to close, despite adhering to social distancing rules. I know that isn't the case at the moment, but the future is still very uncertain for most of our gyms in Wales. Minister, in the event of a future lockdown in Wales, could you give some good consideration to the idea that gyms should be classed as being for essential use on health grounds and should be allowed to remain open?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. A gaf fi wneud apêl ar sail iechyd ar ran campfeydd ar y cam hwn o'r argyfwng? Mae campfeydd yn hanfodol i iechyd corfforol a lles meddyliol llawer o bobl, felly mae achos cryf dros ddynodi campfeydd fel llefydd ar gyfer defnydd hanfodol, a byddwn yn annog eich Llywodraeth i gymryd y camau hynny. Yn ystod rhai cyfnodau o’r argyfwng diweddar, mae campfeydd wedi cael aros ar agor yng ngweddill y DU, ond yma yng Nghymru, fe’u gorfodwyd i gau, er eu bod yn cadw at reolau cadw pellter cymdeithasol. Gwn nad yw hynny'n wir ar hyn o bryd, ond mae'r dyfodol yn dal i fod yn ansicr iawn i'r rhan fwyaf o'n campfeydd yng Nghymru. Weinidog, os ceir cyfnod arall o gyfyngiadau symud yng Nghymru yn y dyfodol, a allech roi rhywfaint o ystyriaeth i'r syniad y dylid dynodi campfeydd yn llefydd ar gyfer defnydd hanfodol ar sail iechyd ac y dylid caniatáu iddynt aros ar agor?
I think there are couple of points to make in response. The first is that with the firebreak that we're going through, we should remind ourselves (a) that there was a rising tide of coronavirus that necessitated the need to have a firebreak, to give us space to make sure we don't overwhelm our NHS and have unnecessary harm and death being caused. We chose to prioritise the interests of children and young people because we knew the mental health impact that closing schools for a significant period had upon children and young people in the here and now. We also know it has a significant impact on their future prospects, and that is an uneven impact, with children from our least advantaged backgrounds having the biggest impact from school closures. Once we decided to maintain all primary schools and to have face-to-face learning for years 7 and 8, that meant we had to take a much more strict approach with other closures to make the stay-at-home message and the impact of the firebreak as effective as possible. That's why non-essential retail, why hospitality and gyms were all sectors affected by the closure.
In terms of moving forward, you can see that England are also closing all gyms with their four-week lockdown as well, but for the future, what I can't say is that we'll definitely take one form of action or not. We're looking to have a consistent set of national rules to get us all to the end of the year, and we then need to try to reset and understand the position that we're in. Any future action the Government takes won't be determined on arguments run now, it'll be about the evidence at the time and an understanding of what we all need to do. So, the evidence will continue to guide the approach that Ministers take, the advisors will advise us, and Ministers will ultimately have to decide and be accountable to the public for the choices we are making to keep us all safe and to save lives and livelihoods.
Credaf fod un neu ddau o bwyntiau i'w gwneud mewn ymateb. Y cyntaf yw hwn: gyda'r cyfnod atal byr rydym yn mynd drwyddo, dylem atgoffa ein hunain (a) fod cynnydd yn yr achosion o'r coronafeirws wedi golygu bod angen cyfnod atal byr arnom er mwyn rhoi lle inni sicrhau nad ydym yn gorlethu ein GIG ac yn achosi niwed a marwolaethau diangen. Gwnaethom ddewis blaenoriaethu lles plant a phobl ifanc gan ein bod yn ymwybodol o’r effaith y mae cau ysgolion am gyfnod sylweddol yn ei chael ar iechyd meddwl plant a phobl ifanc yn y cyfnod hwn. Gwyddom hefyd fod hyn yn cael effaith sylweddol ar eu rhagolygon ar gyfer y dyfodol, ac mae’r effaith yn anghyson, gyda phlant o'n cefndiroedd lleiaf breintiedig yn wynebu’r effaith fwyaf yn sgil cau ysgolion. Ar ôl inni benderfynu cadw pob ysgol gynradd ar agor a sicrhau dysgu wyneb yn wyneb ar gyfer blynyddoedd 7 ac 8, roedd hynny'n golygu bod rhaid inni fod yn llawer llymach mewn perthynas â chau sefydliadau eraill i sicrhau bod y neges i aros gartref ac effaith y cyfnod atal byr mor effeithiol â phosibl. Dyna pam fod y cau wedi effeithio ar fanwerthu nad yw'n hanfodol, lletygarwch a champfeydd.
O ran symud ymlaen, gallwch weld bod Lloegr hefyd yn cau pob campfa gyda'u cyfyngiadau symud pedair wythnos hefyd, ond ar gyfer y dyfodol, yr hyn na allaf ei ddweud yw y byddwn yn bendant yn rhoi un math o fesur ar waith ai peidio. Rydym yn gobeithio cael set gyson o reolau cenedlaethol hyd at ddiwedd y flwyddyn, ac yna mae angen inni geisio ailgychwyn a deall y sefyllfa rydym ynddi. Ni fydd unrhyw gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd yn y dyfodol yn cael eu pennu ar sail dadleuon presennol, byddant yn ymwneud â'r dystiolaeth ar y pryd a dealltwriaeth o'r hyn y mae angen i bob un ohonom ei wneud. Felly, bydd y dystiolaeth yn parhau i lywio dull y Gweinidogion o weithredu, bydd y cynghorwyr yn ein cynghori, ac yn y pen draw, bydd yn rhaid i Weinidogion benderfynu a bod yn atebol i'r cyhoedd am y dewisiadau rydym yn eu gwneud i gadw pawb ohonom yn ddiogel ac i achub bywydau a bywoliaeth pobl.
Minister, the over-50s are the most at-risk group, and the importance of exercise for this group in general health and preserving high levels of mobility, which often decline with age, is really important for your immune system and for your ability to get vitamin D. However, there are many people, I think, who are quite afraid about going out sometimes, and when we are having this message of 'stay at home', it is important that that is balanced by the need to take regular exercise, and the best exercise for people over 50 is to walk regularly. But I am concerned, from what I see outside, that the age group that you least see outside is that, of which I am now a member.
Weinidog, pobl dros 50 oed yw'r grŵp sy'n wynebu'r perygl mwyaf, ac mae pwysigrwydd ymarfer corff i'r grŵp hwn o ran iechyd cyffredinol a chadw lefelau uchel o symudedd, sy'n aml yn dirywio gydag oedran, yn bwysig iawn i'ch system imiwnedd ac i'ch gallu i gael fitamin D. Fodd bynnag, credaf fod llawer o bobl weithiau'n eithaf ofnus ynglŷn â mynd allan, a phan gawn y neges hon i 'aros gartref', mae'n bwysig fod honno’n cael ei chydbwyso gyda’r angen i ymarfer corff yn rheolaidd a'r ymarfer corff gorau i bobl dros 50 oed yw cerdded yn rheolaidd. Ond o’r hyn a welaf y tu allan, rwy'n ofni mai dyna’r grŵp oedran sydd i'w weld leiaf y tu allan, ac rwy'n aelod o'r grŵp hwnnw bellach.
I thank the Member. That's a really important point. The effectiveness of our 'stay at home' message is really important, but we have balanced that by saying we positively want people to be able to exercise and to exercise safely. And we've seen that it is possible to go for a walk, to go for a cycle and to do that with your own household at this particular point in time. And we want to see that continue, because you make a fair point: with each decade that we add to our lives, we become more vulnerable to harm from coronavirus. And so maintaining and being as physically healthy as possible is important in terms of the potential response to the virus, but also it's hugely important for mental health and well-being. And more generally, there's work that we're continuing to do on our Healthy Weight: Healthy Wales programme, rediscovering and reimagining our latest options with diet, but with exercise too, and how we make it a normal thing that is easy for people to undertake with normal activity, so that we build back into our lives. And that is work that both ministerial colleagues Dafydd Elis-Thomas and now Eluned Morgan will be leading on, and I think the importance of that work will have been highlighted, not diminished, by the reality of the COVID pandemic. But a very useful and I think important intervention from David Melding about reminding us of the benefits of exercise.
Diolch i'r Aelod. Mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Mae effeithiolrwydd ein neges 'aros gartref' yn bwysig iawn, ond rydym wedi cydbwyso hynny drwy ddweud ein bod yn awyddus iawn i bobl allu ymarfer corff ac ymarfer corff yn ddiogel. Ac rydym wedi gweld ei bod yn bosibl mynd am dro, mynd ar eich beic a gwneud hynny gydag aelodau’ch cartref eich hun ar hyn o bryd. Ac rydym am weld hynny'n parhau, gan eich bod yn gwneud pwynt teg: gyda phob degawd rydym yn ei ychwanegu at ein bywydau, rydym yn dod yn fwy agored i niwed y coronafeirws. Ac felly, mae cadw'n iach a bod mor iach â phosibl yn gorfforol yn bwysig o ran yr ymateb posibl i'r feirws, ond hefyd mae'n hynod o bwysig ar gyfer iechyd meddwl a lles. Ac yn fwy cyffredinol, rydym yn dal i wneud gwaith ar ein rhaglen Pwysau Iach: Cymru Iach, ailddarganfod ac ailfeddwl am ein hopsiynau diweddaraf gyda deiet, ond gydag ymarfer corff hefyd, a sut rydym yn ei wneud yn beth normal sy'n hawdd i bobl ei wneud gyda gweithgarwch arferol, fel ein bod yn ei adeiladu yn ôl i mewn i'n bywydau. Ac mae hwnnw’n waith y bydd fy nau gyd-Weinidog, Dafydd Elis-Thomas ac Eluned Morgan yn ei arwain nawr, a chredaf y bydd realiti'r pandemig COVID wedi tynnu mwy o sylw at bwysigrwydd y gwaith hwnnw, yn hytrach na’i leihau. Ond ymyrraeth ddefnyddiol a phwysig iawn yn fy marn i gan David Melding yn ein hatgoffa am fanteision ymarfer corff.
6. Pa gynllunio y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflwyno rhaglen frechu COVID-19 ar draws Islwyn? OQ55806
6. What planning is the Welsh Government undertaking for the roll-out of a COVID-19 vaccination programme across Islwyn? OQ55806
The Welsh Government is working on an all-Wales basis with key stakeholders, such as Public Health Wales, health boards, including, of course, the Aneurin Bevan University Health Board serving Islwyn, trusts and local authorities on plans to distribute a vaccine when one does becomes available.
Mae Llywodraeth Cymru’n gweithio ar sail Cymru gyfan gyda rhanddeiliaid allweddol, megis Iechyd Cyhoeddus Cymru, byrddau iechyd, gan gynnwys, wrth gwrs, Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan sy'n gwasanaethu Islwyn, ymddiriedolaethau ac awdurdodau lleol ar gynlluniau i ddosbarthu brechlyn pan fydd un ar gael.
Diolch. Minister, we know that there is no current vaccination for COVID-19, but constant suggestions that 2021 could see one or more first generational COVID-19 vaccines. Albert Bourla, the chief executive of Pfizer, has said that the German vaccine was in the last mile, and that the pharmaceutical company expected results within a matter of weeks, and we know that pharmaceutical and drug companies say this. It is also mooted that the UK Government has bought enough doses for 20 million people, whilst the Oxford vaccination moves towards its final stages of trials. But we also know that early vaccines will not be a magic bullet. Bearing in mind that the UK Government has now stepped back from some of the normal EU drug test processes, how is the Welsh Government pairing alongside the other nations of the United Kingdom to ensure that the people of Wales have confidence to take a new vaccination and that there are enough qualified professionals available to administer it and within enough locations?
Diolch. Weinidog, gwyddom nad oes brechlyn ar gyfer COVID-19 ar hyn o bryd, ond ceir awgrymiadau cyson y gallem weld un neu fwy o frechlynnau COVID-19 cenhedlaeth gyntaf yn 2021. Mae Albert Bourla, prif weithredwr Pfizer, wedi dweud bod brechlyn yr Almaen ar y filltir olaf, a bod y cwmni fferyllol yn disgwyl canlyniadau o fewn ychydig wythnosau, a gwyddom fod cwmnïau fferyllol a chyffuriau yn dweud hyn. Nodir hefyd fod Llywodraeth y DU wedi prynu digon o ddosau ar gyfer 20 miliwn o bobl, wrth i frechlyn Rhydychen symud tuag at gamau olaf y treialon. Ond gwyddom hefyd na fydd brechlynnau cynnar yn ateb i bob dim. O gofio bod Llywodraeth y DU bellach wedi camu'n ôl o rai o brosesau profi cyffuriau arferol yr UE, sut mae Llywodraeth Cymru'n cymharu â gwledydd eraill y Deyrnas Unedig o ran sicrhau bod gan bobl Cymru hyder i gael brechlyn newydd a bod digon o weithwyr proffesiynol cymwys ar gael i'w weinyddu ac mewn digon o leoliadau?
Thank you. I think it's really important to remind ourselves that a vaccine won't be a magic bullet in itself. It is really important to reflect that the efficacy and impact of a vaccine in its first stage of delivery is not something that we will fully understand until it's given on a wider population basis. That's why the safety trials for a vaccine before being introduced are so important, and many vaccines that look promising, once they get to the final stage, don't ultimately go forward into population use. So, it is generally encouraging. There are lots of vaccines that are in trials that are promising, but we should not expect all of them to be delivered and to be successful. We should not expect all of them to be delivered and successful in the very, very near future. But, when one does become available, the Member, I think, can take comfort in the fact that we are already planning about how to deliver that, about which groups of staff would deliver that, how we would do that in different venues, different professional groups working together. And that then comes back to the point about what we choose to do, because a vaccine is unlikely to be delivered that will provide a lifetime's worth of protection. We have a seasonal flu vaccine that people are asked to undertake every year. We may have something that is of that effect, or even it may be something that has a lesser time frame in terms of its impact. We'll need to understand all of that as we're going through the delivery of any vaccination programme.
So, the essential messages about our behaviour and about the choices we make will still be different to the way we lived our lives before the pandemic for some time to come. Coronavirus is still going to be with us for a significant period of time, even with a first-stage successful vaccine. So, again, the choices in what each of us should do will be really important, not just for now and the next few months, but for a longer period of time as well.
Diolch. Credaf ei bod yn bwysig iawn atgoffa ein hunain na fydd brechlyn ynddo'i hun yn ateb i bob dim. Mae'n bwysig iawn nodi nad yw effeithiolrwydd ac effaith brechlyn yng ngham cyntaf y broses o’i gyflwyno yn rhywbeth y byddwn yn ei ddeall yn iawn hyd nes ei fod yn cael ei ddarparu ar sail poblogaeth ehangach. Dyna pam fod y treialon diogelwch ar gyfer brechlyn cyn ei gyflwyno mor bwysig, a cheir llawer o frechlynnau sy'n edrych yn addawol cyn cyrraedd y cam olaf, a ddim yn mynd ymlaen i gael eu defnyddio gan y boblogaeth yn y pen draw. Felly, mae'n galonogol ar y cyfan. Ceir llawer o frechlynnau mewn treialon sy'n addawol, ond ni ddylem ddisgwyl i bob un ohonynt gael eu darparu a bod yn llwyddiannus. Ni ddylem ddisgwyl i bob un ohonynt gael eu darparu a bod yn llwyddiannus yn y dyfodol agos iawn. Ond pan ddaw un ar gael, credaf y gall yr Aelod gael cysur o'r ffaith ein bod eisoes yn cynllunio sut i’w ddarparu, pa grwpiau o staff a fyddai’n ei ddarparu, sut byddem yn gwneud hynny mewn gwahanol leoliadau, gyda gwahanol grwpiau proffesiynol yn gweithio gyda'i gilydd. Ac mae hynny wedyn yn dod yn ôl at y pwynt ynglŷn â’r hyn rydym yn dewis ei wneud, gan ei bod yn annhebygol y bydd brechlyn yn cael ei ddarparu a fydd yn sicrhau amddiffyniad am oes. Mae gennym frechlyn ffliw tymhorol y gofynnir i bobl ei gymryd bob blwyddyn. Efallai y cawn rywbeth tebyg i hynny, neu gallai fod yn rhywbeth sy'n effeithiol am gyfnod byrrach hyd yn oed. Bydd angen inni ddeall hynny i gyd wrth inni gynllunio darpariaeth unrhyw raglen frechu.
Felly, bydd y negeseuon hanfodol am ein hymddygiad ac am y dewisiadau a wnawn yn dal i fod yn wahanol i'r ffordd roeddem yn byw ein bywydau cyn y pandemig am beth amser i ddod. Bydd y coronafeirws yn dal i fod gyda ni am gryn dipyn o amser, hyd yn oed gyda brechlyn cam cyntaf llwyddiannus. Felly, unwaith eto, bydd y dewisiadau o ran yr hyn y dylai pob un ohonom ei wneud yn bwysig iawn, nid yn unig ar hyn o bryd a dros y misoedd nesaf, ond am gyfnod hirach o amser hefyd.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am dryloywder o fewn Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ55791
7. Will the Minister make a statement on transparency within Betsi Cadwaladr University Health Board? OQ55791
I expect all health boards in Wales to behave in an open and transparent way, while balancing their obligations in respect of safeguarding the rights of individuals to privacy.
Rwy’n disgwyl i bob bwrdd iechyd yng Nghymru ymddwyn mewn ffordd agored a thryloyw gan gydbwyso eu rhwymedigaethau mewn perthynas â diogelu hawliau unigolion i breifatrwydd.
Diolch yn fawr iawn. Mae'r bwrdd ar hyn o bryd, fel y mae'r Gweinidog yn gwybod, yn apelio yn erbyn dyfarniad y Comisiynydd Gwybodaeth y dylid rhyddhau ar unwaith adroddiad Holden i broblemau yn ward Hergest yn Ysbyty Gwynedd. Dwi'n meddwl bod hynny yn adlewyrchu'n wael iawn ar y bwrdd, ac nid mater hanesyddol ydy hyn. Mae adroddiadau eraill wedi awgrymu bod problemau yn parhau—adolygiad o therapïau seicolegol y llynedd, er enghraifft, yn nodi problemau strwythurol systemig a diwylliannol dwfn, a, lle mae bywydau wedi cael eu colli, mae methiant i fod yn agored yn gwbl, gwbl annerbyniol.
Mewn ymateb i gais rhyddid gwybodaeth ryw bedair blynedd yn ôl, mi ddywedodd y bwrdd nad oedd yr un farwolaeth wedi digwydd yn Hergest rhwng 2011 a 2016, ond mae adroddiadau'r crwner yn awgrymu fel arall, efo sawl marwolaeth naill ai ar yr uned neu o ganlyniad i bobl yn methu â chael triniaeth. Rwy'n gwybod am, beth bynnag, dri yn Ynys Môn.
Dwi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yna Weinidog iechyd meddwl erbyn hyn, ond cwestiwn am dryloywder ydy hyn; mae'n mynd y tu hwnt i iechyd meddwl. Dwi wedi codi consern tebyg am y ffordd y mae ymchwiliad allanol i therapi iaith a lleferydd wedi cael ei handlo gan y bwrdd—adroddiad yn 2017, a hwnnw'n adroddiad sy'n cael ei gelu hefyd. A wnaiff y Gweinidog rŵan fynnu bod yr adroddiadau yna yn cael eu cyhoeddi a mynnu tryloywder llawn yn Betsi Cadwaladr, oherwydd mae cleifion a staff y gorffennol a'r presennol yn haeddu hynny?
Thank you very much. The board at present, as the Minister knows, is appealing against the Information Commissioner's decision that the Holden report into problems at the Hergest ward at Ysbyty Gwynedd should be released. I think that reflects poorly on the board, and this isn't an historical issue. Other reports have suggested that problems are ongoing—a report on psychological therapies last year notes systemic and deep cultural problems, and, where lives have been lost, the failure to be transparent is entirely unacceptable.
In response to a freedom of information request some four years ago, the board said that there had been no deaths in Hergest between 2011 and 2016, but the coroner's report suggests otherwise, with a number of deaths either in the unit or as a result of people not being treated there. I know of three in Anglesey.
Now, I am aware, of course, that there is a Minister for mental health in place now, but this is a question on transparency and it goes beyond mental health. I've raised a similar concern about the way an external investigation into speech and language therapy has been handled by the board.That was a report in 2017, and that's a report that has also not been released. Will the Minister now insist that these reports are published and insist on that full transparency in Betsi Cadwaladr, because patients and staff, in the past and in the present, deserve that?
I think it's important to understand that there is an ongoing process. The health board has appealed the decision for a full release of the report, as opposed to the summary that it's already provided, including the recommendations that have already been published. That's on the basis that the health board want to protect staff who raised concerns and contributed to the report.
If I can just take a step back from the individuals and think more generally about my former life, when, as an employment lawyer, I was looking at a variety of issues and thinking about the interests of our trade unions and the staff they represent, we all want a process where whistleblowers are listened to, their views are respected and action is taken seriously to investigate concerns they raise. To give people confidence that they could and should raise concerns, the culture of any organisation, including the particular workplace or workplaces people work in, is a hugely important part of that.
We know that some people are fearful that their complaints will lead to action being taken against them, but it's also the way that people are then identified on a wider basis as well. It is important that whistleblowers who want to raise complaints or concerns anonymously—those who want to contribute to reports but don't expect their names to be put into the public domain—have an opportunity to do that so we do genuinely learn from and understand what people are doing in their workplaces and the concerns that they have.
This is a balance. I don't think there is a hard-and-fast—that there is only one right or wrong answer, because I would not want to try to insist on a course of action that, actually, might prevent people coming forward in the future.
Credaf ei bod yn bwysig deall bod proses barhaus yn mynd rhagddi. Mae'r bwrdd iechyd wedi apelio yn erbyn y penderfyniad i ryddhau'r adroddiad yn llawn, yn hytrach na'r crynodeb sydd eisoes wedi'i ddarparu ganddynt, gan gynnwys yr argymhellion sydd eisoes wedi'u cyhoeddi. Mae hynny ar y sail fod y bwrdd iechyd yn dymuno diogelu staff sydd wedi mynegi pryderon ac wedi cyfrannu at yr adroddiad.
Os caf gymryd cam yn ôl oddi wrth yr unigolion a meddwl yn fwy cyffredinol am fy mywyd blaenorol, pan oeddwn, fel cyfreithiwr cyflogaeth, yn edrych ar amrywiaeth o faterion ac yn meddwl am fuddiannau ein hundebau llafur a'r staff y maent yn eu cynrychioli, mae pob un ohonom yn dymuno cael proses lle mae pobl yn gwrando ar chwythwyr chwiban, lle caiff eu safbwyntiau eu parchu a lle caiff camau eu cymryd o ddifrif i ymchwilio i bryderon a godir ganddynt. Er mwyn rhoi hyder i bobl y gallent ac y dylent godi pryderon, mae diwylliant unrhyw sefydliad, gan gynnwys y gweithle neu'r gweithleoedd penodol y mae pobl yn gweithio ynddynt, yn rhan hynod bwysig o hynny.
Gwyddom fod rhai pobl yn ofni y bydd eu cwynion yn arwain at gymryd camau yn eu herbyn, ond mae'n ymwneud â’r ffordd y caiff enwau pobl eu datgelu ar sail ehangach hefyd. Mae'n bwysig fod chwythwyr chwiban sy’n dymuno codi cwynion neu bryderon yn anhysbys—y rheini sydd am gyfrannu at adroddiadau ond nad ydynt yn disgwyl i'w henwau ddod yn gyhoeddus—yn cael cyfle i wneud hynny fel ein bod yn dysgu oddi wrthynt go iawn ac yn deall beth mae pobl yn ei wneud yn eu gweithleoedd a'r pryderon sydd ganddynt.
Mater o daro cydbwysedd yw hyn. Ni chredaf fod yna ateb syml a chyflym—mai dim ond un ateb cywir neu anghywir sydd i’w gael, oherwydd ni fyddwn am fynnu cael llwybr gweithredu a allai atal pobl rhag chwythu'r chwiban yn y dyfodol.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Hefin David.
Finally, question 8—Hefin David.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu gwasanaethau i bobl yng Nghymru sy'n dioddef effeithiau COVID hir? OQ55801
8. Will the Minister provide an update on the provision of services for people in Wales who are suffering from the effects of long COVID? OQ55801
Da iawn. I issued a written statement about long COVID on 23 October. Our approach has focused on research and rehabilitation. Our multiprofessional primary and community health and care services can assess and meet the majority of people's individual needs close to home, with in-patient specialist rehabilitation only where necessary.
Da iawn. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig am COVID hir ar 23 Hydref. Mae ein dull o weithredu wedi canolbwyntio ar ymchwil ac adsefydlu. Gall ein gwasanaethau iechyd a gofal sylfaenol a chymunedol amlbroffesiwn asesu a diwallu’r rhan fwyaf o anghenion unigol pobl yn agos at eu cartref, gydag adsefydlu arbenigol i gleifion mewnol lle bo angen yn unig.
Diolch. I've had two constituents in particular who've contacted me about the effects of long COVID. One first experienced symptoms in February—[Inaudible.]—in March and then worsened, and it caused him a great deal of anxiety, as the GP surgery wasn't able to help him with the symptoms of a virus about which medical science is still learning. However, he has been diagnosed with post-viral fatigue. Another constituent has also written to me because in his experience long COVID has prevented him from returning to work. He's self-employed. He's now having financial consequences of this, and he either pays himself sick pay, without an income to do so, or risks possible—[Inaudible.]—damage due to the effects of long COVID on returning to work too early. What measures can the Welsh Government put in place, both in health service provision and financial support, to ensure that people with long COVID aren't forgotten?
Diolch. Mae dau etholwr yn benodol wedi cysylltu â mi ynghylch effeithiau COVID hir. Dangosodd un ohonynt symptomau ym mis Chwefror—[Anghlywadwy.]—ym mis Mawrth ac yna fe waethygodd, gan beri cryn dipyn o bryder iddo, gan nad oedd y feddygfa yn gallu ei helpu gyda symptomau feirws y mae gwyddoniaeth feddygol yn dal i ddysgu amdano. Fodd bynnag, mae wedi cael diagnosis o flinder ôl-feirysol. Mae etholwr arall wedi ysgrifennu ataf am fod COVID hir yn ei brofiad ef wedi ei atal rhag dychwelyd i'r gwaith. Mae'n hunangyflogedig. Mae bellach yn wynebu canlyniadau ariannol yn sgil hyn, ac mae naill ai'n talu tâl salwch iddo'i hun, heb incwm i wneud hynny, neu'n mentro—[Anghlywadwy.]—niwed posibl oherwydd effeithiau COVID hir ar ddychwelyd i'r gwaith yn rhy gynnar. Pa fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith, drwy ddarpariaeth y gwasanaeth iechyd yn ogystal â chymorth ariannol, i sicrhau nad yw pobl â COVID hir yn cael eu hanghofio?
I thank the Member for the question. We certainly haven't forgotten the numbers of people who identify with being affected by long COVID, and this is both for those people who have needed hospital treatment, but large numbers of people who had never been into a hospital but are suffering longer term impacts, and I know that is a deeply distressing experience for those people, and that does have an impact on their well-being and an economic impact, particularly if they're not able to return to work. That's both why we've looked at the perspective of what treatment we can provide people as well as the really important aspect of research and learning, because you are right to identify that this is a condition that we don't understand the longer term impacts of. We're still learning more about not just transmission but about impact on people as well.
We're involved in a range of research initiatives across the UK, and I think that's really important, because at the moment we couldn't say we have an exact treatment and rehabilitation regime. What we do have, though, is the provision of our current knowledge and understanding being deployed as close to home as possible, and I think that's really important. There is a risk that we could say that we have one or two national clinics, and actually that wouldn't provide access to most people for their treatment to be dealt with appropriately, and, actually, this is a condition that is mainstream business for our health service. That's why the work that's being led by the chief therapies adviser is so important in making sure that our services in each part of the country understand what they could and should do to help support people with long COVID, and I'd only want to see people going to hospital where it's absolutely necessary.
We're continuing to look at the economic support that we are and aren't able to provide people, both here from the Welsh Government and indeed from the UK Government, about those people who are suffering the direct impacts of this insidious and continuing disease. I've issued one written statement, and I expect to issue more in the future as our knowledge develops and as our understanding of how we genuinely help people develops again in the future.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Yn sicr, nid ydym wedi anghofio’r nifer o bobl sy'n nodi eu bod wedi cael eu heffeithio gan COVID hir, ac mae hyn yn cynnwys pobl sydd wedi cael triniaeth ysbyty, ond hefyd nifer fawr o bobl nad ydynt wedi bod mewn ysbyty ond sy'n dioddef effeithiau mwy hirdymor, a gwn fod hwnnw'n brofiad trallodus iawn i'r bobl hynny, ac mae'n cael effaith ar eu lles yn ogystal ag effaith economaidd, yn enwedig os na allant ddychwelyd i'r gwaith. Dyna pam ein bod wedi edrych i weld pa driniaeth y gallwn ei darparu i bobl yn ogystal ag elfen wirioneddol bwysig ymchwil a’r dysgu, gan eich bod yn iawn i nodi bod hwn yn gyflwr nad ydym yn deall ei effeithiau mwy hirdymor. Rydym yn dal i ddysgu mwy nid yn unig am ei drosglwyddiad ond am yr effaith ar bobl hefyd.
Rydym yn cymryd rhan mewn ystod o fentrau ymchwil ledled y DU, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn, oherwydd ar hyn o bryd, ni allem ddweud bod gennym drefn bendant o ran triniaeth ac adsefydlu. Yr hyn sydd gennym, serch hynny, yw'r ddarpariaeth y dylai ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth gyfredol gael eu cynnig mor agos i'r cartref â phosibl, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn. Mae perygl y gallem ddweud bod gennym un neu ddau o glinigau cenedlaethol, ac mewn gwirionedd, ni fyddai hynny'n darparu mynediad i'r rhan fwyaf o bobl allu cael eu trin yn briodol, ac mewn gwirionedd, mae hwn yn gyflwr sy'n waith prif ffrwd i'n gwasanaeth iechyd. Dyna pam fod y gwaith sy'n cael ei arwain gan y prif gynghorydd therapïau mor bwysig wrth sicrhau bod ein gwasanaethau ym mhob rhan o'r wlad yn deall yr hyn y gallent ac y dylent ei wneud i helpu i gefnogi pobl â COVID hir, ac nid wyf am i bobl fynd i'r ysbyty oni bai fod hynny’n hollol angenrheidiol.
Rydym yn parhau i edrych ar y gefnogaeth economaidd y gallwn ac na allwn ei darparu i bobl, yma gan Lywodraeth Cymru ac yn wir gan Lywodraeth y DU, i’r bobl sy'n dioddef effeithiau uniongyrchol y clefyd llechwraidd a pharhaus hwn. Rwyf wedi cyhoeddi un datganiad ysgrifenedig, ac rwy'n disgwyl cyhoeddi rhagor yn y dyfodol wrth i'n gwybodaeth ddatblygu ac wrth i'n dealltwriaeth ddatblygu eto yn y dyfodol ynglŷn â sut y gallwn helpu pobl yn iawn.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Bennett.
The next item is questions to the Minister for Mental Health, Well-being and Welsh Language. The first question is from Gareth Bennett.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith pandemig COVID-19 ar dwristiaeth i Gymru? OQ55783
1. What assessment has the Minister made of the effect of the COVID-19 pandemic on tourism to Wales? OQ55783
Dyw'r meicroffon ddim yn gweithio, Dirpwy Weinidog.
The microphone doesn't seem to be working, Deputy Minister.
Ydy hwn yn well?
Is that better?
Ydy, mae'n gweithio nawr. Diolch yn fawr.
Yes, it's working now. Thank you very much.
Diolch yn fawr. Mae'n ddrwg gen i am hynna.
Thank you very much. I do apologise for that.
Thank you for your question, Gareth. We undertake regular and extensive research into tourism and that, obviously, during the period of the pandemic, has included research programmes on the impact of the pandemic on tourism industries. The centrepiece of my activity is a regular weekly meeting with representatives of the tourism industry throughout Wales and Welsh local government and businesses so that we can have an up-to-date analysis of the situation. We will be holding the next one of those on the coming Friday.
Diolch am eich cwestiwn, Gareth. Rydym yn gwneud gwaith ymchwil helaeth a rheolaidd i dwristiaeth ac mae hynny, yn amlwg, yng nghyfnod y pandemig, wedi cynnwys rhaglenni ymchwil ar effaith y pandemig ar ddiwydiannau twristiaeth. Rhan ganolog o fy ngweithgarwch yw cyfarfod wythnosol rheolaidd gyda chynrychiolwyr y diwydiant twristiaeth ledled Cymru a llywodraeth leol a busnesau Cymru fel y gallwn sicrhau bod gennym y dadansoddiad diweddaraf o'r sefyllfa. Byddwn yn cynnal yr un nesaf o'r rheini ddydd Gwener nesaf.
Thanks, Minister. Tourism has taken a major hit during the past few months, for obvious reasons. Although the sector was bound to be hit hard by the pandemic, I do worry about the long-term effects. Tourism has traditionally formed a big part of the Welsh economy and we want it to recover from the shock of this year, but it is going to be hard to get tourists, particularly from England, to come to Wales if there is a perception that they're not wanted here, and if there is a perception that a hard border has gone up between Wales and England. And that perception has certainly been formed, to some extent, during 2020. So, how are we going to be able to remove this perception once the pandemic has eased and we're wanting the English tourist pound once again?
Diolch, Weinidog. Mae twristiaeth wedi cael ergyd fawr yn yr ychydig fisoedd diwethaf, am resymau amlwg. Er ei bod yn anochel y byddai’r pandemig yn tarfu'n ddrwg ar y sector, rwy'n poeni am yr effeithiau hirdymor. Yn draddodiadol, mae twristiaeth wedi bod yn rhan fawr o economi Cymru, ac rydym am iddi wella ar ôl y sioc a gafodd eleni, ond bydd yn anodd denu twristiaid i Gymru, yn enwedig o Loegr, os yw pobl o dan yr argraff nad oes croeso iddynt yma, ac os yw pobl o dan yr argraff fod ffin galed wedi ymddangos rhwng Cymru a Lloegr. Ac yn sicr, ffurfiwyd canfyddiad o'r fath, i raddau, yn 2020. Felly, sut gallwn ddileu'r canfyddiad hwn pan fydd y pandemig wedi llacio'i afael a phan fyddwn eisiau gweld y bunt dwristaidd o Loegr unwaith eto?
You're quite right, of course, in emphasising the importance to the tourism sector of incoming visitors, both day visitors and visitors who come and stay for three or more nights, making a substantial contribution during a period of economic activity. You're quite right to emphasise the close relationship between the major population centres of the north-west and the south-west, and indeed, the midlands and the south-east of England on the tourism industry.
We are now reaching a situation where there is, hopefully, a closer understanding between the devolved administrations and their Governments and the UK Government, as the devolved Government for England in this context, about the measures that need to be taken. And as we plan, within the confines of this appalling pandemic, for a return of the visitor economy to something similar to its previous achievement, then it is obvious that we need to do this on a UK basis as well as on a Wales basis. And for that purpose, I do share regular meetings and discussions with my tourism colleagues in Scotland, Northern Ireland and, of course, in the Department for Digital, Culture, Media and Sport in England.
Rydych yn llygad eich lle, wrth gwrs, yn pwysleisio pwysigrwydd ymwelwyr i'r sector twristiaeth, boed yn ymwelwyr dydd neu’n ymwelwyr sy'n dod i aros am dair noson neu fwy, gan wneud cyfraniad sylweddol mewn cyfnod o weithgarwch economaidd. Rydych yn gwbl iawn i bwysleisio'r berthynas agos rhwng prif ganolfannau poblogaeth y gogledd-orllewin a'r de-orllewin, ac yn wir, canolbarth a de-ddwyrain Lloegr ar y diwydiant twristiaeth.
Rydym bellach yn agosáu at sefyllfa lle ceir gwell dealltwriaeth, gobeithio, rhwng y gweinyddiaethau datganoledig a'u Llywodraethau a Llywodraeth y DU, fel Llywodraeth ddatganoledig Lloegr yn y cyd-destun hwn, ynghylch y mesurau sydd angen eu rhoi ar waith. Ac wrth inni wneud cynlluniau, o fewn cyfyngiadau'r pandemig echrydus hwn, ar gyfer adfer yr economi ymwelwyr i rywbeth tebyg i'w chyflwr blaenorol, mae'n amlwg fod angen inni wneud hyn ar sail y DU yn ogystal ag ar sail Cymru. Ac i'r perwyl hwnnw, rwy'n rhannu cyfarfodydd a thrafodaethau rheolaidd â fy nghymheiriaid twristiaeth yn yr Alban, Gogledd Iwerddon, ac wrth gwrs, yn yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn Lloegr.
First of all, Deputy Minister, can I thank you for your willingness to appear regularly at the cross-party group on tourism, where you'll have heard that tourism and hospitality, perhaps more than any other sector, have been raised as a point of concern by Members?
I'm just a bit worried that the position of attractions might be lost in this wider focus on pubs, restaurants and accommodation. And while they're obviously reasons why people visit an area, they're also a contributor to the well-being of people who live nearby, who perhaps now more than ever would appreciate a little bit of joy in their lives. The First Minister's message of asking what you should do, rather than what you can do, might undermine an alternative message that visiting local attractions, observing all the rules, could actually be good for your health, especially if it involves spending time outdoors. I wonder if you could tell us how you're working with Cabinet colleagues about messaging on this, as I'm sure that attractions would prefer to stay open and trading safely and profitably rather than seeking income support.
Yn gyntaf oll, Ddirprwy Weinidog, a gaf fi ddiolch i chi am eich parodrwydd i fynychu’r grŵp trawsbleidiol ar dwristiaeth yn rheolaidd, lle byddwch wedi clywed bod twristiaeth a lletygarwch, yn fwy nag unrhyw sector arall efallai, wedi'u nodi fel mater o bryder gan Aelodau?
Rwy'n poeni braidd y gallai sefyllfa atyniadau gael ei cholli yn y ffocws ehangach hwn ar dafarndai, bwytai a llety. Ac er eu bod yn amlwg yn rhesymau pam fod pobl yn ymweld ag ardal, maent hefyd yn cyfrannu at les pobl sy'n byw gerllaw a fyddai, yn fwy nag erioed ar hyn o bryd efallai, yn gwerthfawrogi ychydig o lawenydd yn eu bywydau. Gallai neges y Prif Weinidog ynglŷn â gofyn beth y dylech ei wneud, yn hytrach na'r hyn y gallwch ei wneud, danseilio’r neges arall y gallai ymweld ag atyniadau lleol, gan gadw at yr holl reolau, fod yn dda i'ch iechyd, yn enwedig os yw hynny'n golygu treulio amser yn yr awyr agored. Tybed a allech ddweud wrthym sut rydych yn gweithio gyda chyd-Aelodau o’r Cabinet ar y negeseuon mewn perthynas â hyn, gan fy mod yn siŵr y byddai'n well gan atyniadau aros ar agor a masnachu'n ddiogel ac yn broffidiol yn hytrach na gofyn am gymorth incwm.
Attractions and events are separate important strands in the tourist economy and should be seen as such. As it happens, I was in conversation, as I am most weeks, with a neighbour of mine who I don't see in the flesh anymore, because obviously I'm unable to travel—this is Sean Taylor, he of Zip World and other developments—and we were discussing this very issue. What we are very keen to do is to ensure that, in our discussions with the tourism operators, as soon as it is possible within the framework of public health for attractions to remain open or to reopen, the potential of these attractions can be marketed directly within Wales, as would be possible now, within communities. Certainly, it is important that we do that first of all within the public health context, but, beyond that, the attractiveness of Wales, from all the surveys that I've seen and the private discussions I've had, has not diminished in the crisis. In fact, the understanding of the centrality, which you quite rightly describe, of the tourist economy to Wales and the attractiveness of the Welsh landscape and our specific visitor attractions has been enhanced by people's inability to be able to take advantage of them.
Mae atyniadau a digwyddiadau’n elfennau unigol pwysig o’r economi twristiaeth, a dylid eu hystyried felly. Fel mae'n digwydd, bûm yn sgwrsio, fel y gwnaf y rhan fwyaf o wythnosau, â chymydog i mi nad wyf yn ei weld wyneb yn wyneb mwyach, oherwydd yn amlwg nid wyf yn gallu teithio—Sean Taylor, o Zip World a datblygiadau eraill—a buom yn trafod yr union fater hwn. Yn ein trafodaethau gyda'r gweithredwyr twristiaeth, cyn gynted ag y bo modd i atyniadau aros ar agor neu ailagor o fewn fframwaith iechyd y cyhoedd, rydym yn awyddus iawn i sicrhau y gellir marchnata potensial yr atyniadau hyn yn uniongyrchol yng Nghymru, i’r graddau y byddai modd gwneud hynny bellach, o fewn ein cymunedau. Yn sicr, mae'n bwysig ein bod yn gwneud hynny yn gyntaf oll yng nghyd-destun iechyd y cyhoedd, ond y tu hwnt i hynny, o'r holl arolygon rwyf wedi’u gweld a'r trafodaethau preifat rwyf wedi’u cael, nid yw apêl Cymru wedi lleihau yn ystod yr argyfwng. Fel y dywedoch chi yn gwbl gywir, mewn gwirionedd mae dealltwriaeth pobl o ba mor bwysig yw’r economi twristiaeth i Gymru ac apêl tirwedd Cymru a'n hatyniadau penodol i ymwelwyr wedi cynyddu yn sgil anallu pobl i fanteisio arnynt.
Minister, just north of the M4, just north of Bridgend, is an often-overlooked gem of the Ogmore valleys, where not only is it a real destination for day visitors and tourists for adventure tourism, with the Afan Argoed park, and so on, and the hills along the drovers' route, walking up onto the Bwlch mountain, but we also have little communities of yurt accommodation, we have caravan and camping sites, we have bed-and-breakfast offerings, and so on. I'm just wondering, as the firebreak lifts, and the travel restrictions are lifted within Wales, how do we give a clear message to people about what they should be doing—not just what they can do, but what they should be doing? And what message should we be giving, not only to day visitors and tourists in Wales, from Wales, but also to tourism providers as well? Because we need to deal with this responsibly because of where we are with the virus, but I think they are looking forward to, as you said, Minister, the day when we can point to some light at the end of the tunnel.
Weinidog, ychydig i'r gogledd o'r M4, ychydig i'r gogledd o Ben-y-bont ar Ogwr, mae yna drysor sy'n cael ei anghofio yn aml, sef cymoedd Ogwr, sy'n gyrchfan go iawn i ymwelwyr dydd a thwristiaid ar gyfer twristiaeth antur, gyda pharc Afan Argoed ac yn y blaen, a'r bryniau ar hyd llwybr y porthmyn, wrth gerdded at fynydd Bwlch, ond mae gennym hefyd gymunedau bach o iwrtau, mae gennym safleoedd carafanau a gwersylla, mae gennym gynigion gwely a brecwast ac yn y blaen. Rwy'n meddwl tybed, wrth i'r cyfnod atal byr ddod i ben, ac wrth i'r cyfyngiadau teithio gael eu codi yng Nghymru, sut rydym yn rhoi neges glir i bobl am yr hyn y dylent fod yn ei wneud—nid yn unig beth y gallant ei wneud, ond beth y dylent fod yn ei wneud? A pha neges y dylem fod yn ei rhoi, nid yn unig i ymwelwyr dydd a thwristiaid yng Nghymru, o Gymru, ond hefyd i ddarparwyr twristiaeth hefyd? Oherwydd mae angen inni ymdrin â hyn yn gyfrifol oherwydd ein sefyllfa gyda'r feirws, ond credaf eu bod yn edrych ymlaen at y diwrnod pan allwn weld rhywfaint o oleuni ym mhen draw'r twnnel, fel y dywedoch chi Weinidog.
Well, I'm pleased to say that I have been able to walk in the area that Huw describes, and it is indeed extremely attractive. I find the Garw valley irresistible, because it's so different, and yet has a landscape that I'm familiar with in mid Wales and in north Wales.
I think the key thing here is the co-operation between communities, between local authorities and their tourism officers with the local community. At the very beginning of this pandemic, we discussed with many communities the importance of ensuring that, when it was possible to return to a more balanced potential for the visitor economy, there had to be community consent, and that people wanted to have people visit their communities. Because in the traditional way of describing tourism, there is a host community, there is a visitor community, and without one you can't have the other. So I'm very keen, hopefully, that we will be able to return to that way of thinking about the industry, because it is so economically essential for our communities, but it is also so important for emphasising the partnership of nations within the United Kingdom and on mainland Europe.
Wel, rwy'n falch o ddweud fy mod wedi gallu cerdded yn yr ardal y mae Huw yn ei disgrifio, ac mae'n ddeniadol dros ben yn wir. Mae cwm Garw yn hudolus i mi, oherwydd ei fod mor wahanol, ac eto mae ganddo dirwedd rwy'n gyfarwydd â hi yng nghanolbarth a gogledd Cymru.
Credaf mai'r peth allweddol yma yw'r cydweithrediad rhwng cymunedau, rhwng awdurdodau lleol a'u swyddogion twristiaeth a'r gymuned leol. Ar ddechrau'r pandemig hwn, trafodasom gyda llawer o gymunedau bwysigrwydd sicrhau, pan oedd hi'n bosibl dychwelyd at botensial mwy cytbwys i'r economi ymwelwyr, fod yn rhaid cael cydsyniad cymunedol, a bod pobl eisiau i bobl eraill ymweld â'u cymunedau. Oherwydd yn y ffordd draddodiadol o ddisgrifio twristiaeth, mae yna gymuned sy'n cynnig llety, mae yna gymuned ymwelwyr, ac ni allwch gael un heb y llall. Felly rwy'n awyddus iawn, gobeithio, i'n gweld yn gallu dychwelyd at y ffordd honno o feddwl am y diwydiant, oherwydd mae mor hanfodol yn economaidd i'n cymunedau, ond mae hefyd mor bwysig er mwyn pwysleisio partneriaeth y gwledydd o fewn y Deyrnas Unedig ac ar dir mawr Ewrop.
Minister, we know that the lockdown measures are having a devastating effect on the Welsh tourism industry—many thousands of businesses will not survive this series of lockdowns. And to echo Gareth Bennett's comments, the situation is exacerbated by the fact that we are actively discouraging the English, in particular, from coming to Wales. Does the Minister not accept that this will have a huge detrimental effect on our ability to attract these alienated tourists back to Wales in the coming years?
Weinidog, gwyddom fod y cyfyngiadau symud yn cael effaith ddinistriol ar ddiwydiant twristiaeth Cymru—ni fydd miloedd lawer o fusnesau'n goroesi'r cyfnod hwn o gyfyngiadau symud hyn. Ac i adleisio sylwadau Gareth Bennett, mae'r sefyllfa'n cael ei gwaethygu gan y ffaith ein bod yn mynd ati'n weithredol i annog Saeson, yn arbennig, rhag dod i Gymru. Onid yw'r Gweinidog yn derbyn y bydd hyn yn cael effaith andwyol enfawr ar ein gallu i ddenu'r twristiaid hyn a estroneiddiwyd yn ôl i Gymru yn y blynyddoedd i ddod?
Well I'm sorry you choose to try to turn this reasonable discussion about tourism into a discussion of relationships between the English and the Welsh because this is not the issue. It's not about nationalities within the United Kingdom; it is about public health, and we have to concentrate on that. I have spent a lot of time and energy during this pandemic in trying to ensure that people do not turn this into an anti-English position, or indeed an anti-Welsh position. And in a sense, with the new measures in England as well as the new measures in Wales, hopefully we can now understand that we are all, as it were, in the same boat—or at least in two boats that are moving in the same direction.
Wel rwy'n gresynu eich bod yn dewis ceisio troi'r drafodaeth resymol hon am dwristiaeth yn drafodaeth ar y berthynas rhwng y Saeson a'r Cymry oherwydd nid dyna'r mater dan sylw. Nid yw'n ymwneud â'r cenhedloedd o fewn y Deyrnas Unedig; mae'n ymwneud ag iechyd y cyhoedd, ac mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar hynny. Rwyf wedi treulio llawer o amser ac egni yn ystod y pandemig hwn yn ceisio sicrhau nad yw pobl yn troi hwn yn safbwynt gwrth-Seisnig, nac yn wir yn safbwynt gwrth-Gymreig. Ac ar un ystyr, gyda'r mesurau newydd yn Lloegr yn ogystal â'r mesurau newydd yng Nghymru, gobeithio y gallwn ddeall nawr ein bod i gyd yn yr un cwch, fel petai—neu o leiaf mewn dau gwch sy'n symud i'r un cyfeiriad.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith y cyfyngiadau symud cenedlaethol ar iechyd meddwl a lles pobl yng nghanolbarth Cymru? OQ55773
2. Will the Minister make a statement on the impact of the national lockdown on the mental health and well-being of people in mid Wales? OQ55773
We are monitoring the impact of the pandemic on mental health and well-being through a range of surveys and other evidence. On 9 October, I issued a detailed written statement setting out the actions we are taking to respond to the mental health-related effects of the pandemic.
Rydym yn monitro effaith y pandemig ar iechyd meddwl a llesiant drwy amrywiaeth o arolygon a thystiolaeth arall. Ar 9 Hydref, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig manwl yn nodi'r camau rydym yn eu cymryd i ymateb i effeithiau'r pandemig sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl.
Thank you for your answer, Minister. I also noted the funding that you announced this morning. I read the Welsh Government press release in regards to an additional £3 million of funding. I'd like to think that perhaps my question submitted last week, and asked today, helped prompt that funding announcement. Can I ask how, Minister, you've reached that figure of £3 million? Do you think—? Have you got evidence that you can provide to ensure that this is an adequate amount for the increased demand for mental health services, for those directly and, indeed, indirectly impacted by the pandemic? I'm particularly concerned about people who live in the most rural parts of Wales, and I wonder how, Minister, you will ensure that any extra support and grant funding reach those in the most isolated parts of Wales, including those third sector and charitable organisations that do an excellent job in providing mental health support in these particular areas.
Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Nodais hefyd y cyllid a gyhoeddwyd gennych y bore yma. Darllenais ddatganiad i'r wasg gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â £3 miliwn o gyllid ychwanegol. Byddwn yn hoffi meddwl efallai bod fy nghwestiwn, a gyflwynwyd yr wythnos ddiwethaf, ac a ofynnwyd heddiw, wedi helpu i ysgogi'r cyhoeddiad hwnnw am gyllid. A gaf fi ofyn, Weinidog, sut y cyrhaeddoch chi'r ffigur hwnnw o £3 miliwn? A ydych yn credu—? A oes gennych dystiolaeth y gallwch ei darparu i sicrhau bod hwn yn swm digonol ar gyfer y galw cynyddol am wasanaethau iechyd meddwl, i'r rheini yr effeithir arnynt yn uniongyrchol, ac yn anuniongyrchol yn wir, gan y pandemig? Rwy'n pryderu'n arbennig am bobl sy'n byw yn y rhannau mwyaf gwledig o Gymru, ac rwy'n meddwl tybed sut y gallwch sicrhau bod unrhyw gymorth ychwanegol a chyllid grant yn cyrraedd y rheini sy'n byw yn y rhannau mwyaf anghysbell o Gymru, gan gynnwys y sefydliadau trydydd sector ac elusennol sy'n gwneud gwaith rhagorol yn darparu cymorth iechyd meddwl yn yr ardaloedd hyn.
Diolch, Russell. Just to make it clear that any funding that we're announcing now is on top of the annual amount of £700 million that we spend. We must not lose sight of that. We spend more money on mental health than on any other aspect in the NHS, and so this funding is additional to what was already in place. And the funding I've announced today is on top of the funding that we've announced previously during this pandemic. You'll be aware that we already have suggested that we're going to spend more money on tier 0 and tier 1 support, because those are the low-level interventions that save you the money later on. And so that's what this additional funding that we've put in place today—that's some of it. In fact, most of it will be spent on that low-level intervention. You're quite right: that will be available to organisations in Powys and elsewhere. You'll be aware that the person leading on this is the chief executive of the health board in Powys, with whom I had a meeting last week, because she is the lead on mental health for the whole of Wales, and you can be assured that the concerns of rural communities are very much at the forefront of her concerns.
Diolch, Russell. Hoffwn ddweud yn glir fod unrhyw gyllid rydym yn ei gyhoeddi yn awr yn ychwanegol at y swm blynyddol o £700 miliwn rydym yn ei wario. Mae'n rhaid inni beidio â cholli golwg ar hynny. Rydym yn gwario mwy o arian ar iechyd meddwl nag ar unrhyw elfen arall yn y GIG, ac felly mae'r cyllid hwn yn ychwanegol at yr hyn a oedd eisoes yn ei le. Ac mae'r cyllid rwyf wedi'i gyhoeddi heddiw yn ychwanegol at y cyllid rydym eisoes wedi'i gyhoeddi yn ystod y pandemig hwn. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod eisoes wedi awgrymu y byddwn yn gwario mwy o arian ar gymorth haen 0 a haen 1, oherwydd mai'r rheini yw'r ymyriadau lefel isel sy'n arbed yr arian i chi yn nes ymlaen. Ac felly dyna yw'r arian ychwanegol rydym wedi'i gyhoeddi heddiw—dyna yw rhywfaint ohono. Yn wir, caiff y rhan fwyaf ohono ei wario ar yr ymyrraeth lefel isel honno. Rydych yn llygad eich lle: bydd hwnnw ar gael i sefydliadau ym Mhowys ac mewn mannau eraill. Fe fyddwch yn ymwybodol mai'r person sy'n arwain ar hyn yw prif weithredwr y bwrdd iechyd ym Mhowys y cefais gyfarfod â hi yr wythnos diwethaf, am mai hi yw'r arweinydd ar iechyd meddwl ar gyfer Cymru gyfan, a gallwch fod yn dawel eich meddwl fod pryderon cymunedau gwledig yn sicr yn flaenoriaeth iddi.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you, Minister.
Diolch, Weinidog.
We now turn to spokespeople's questions, and the first up again this afternoon is the Conservative spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a'r cyntaf eto y prynhawn yma yw llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, congratulations on your appointment to Cabinet in this very important role. We have some five/six months now before the next parliamentary elections for the Welsh Parliament. I appreciate it's a very tight time frame, but in your initial assessment of what you can achieve in those five to six months, what goals have you set yourself, so that when you look back in March, and we, as legislators, scrutinise what you've achieved in that period, you'll feel are attainable goals within the department?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, llongyfarchiadau ar eich penodiad i'r Cabinet yn y rôl bwysig hon. Mae gennym oddeutu pum/chwe mis nawr cyn yr etholiadau seneddol nesaf ar gyfer Senedd Cymru. Rwy'n derbyn bod yr amserlen yn dynn iawn, ond yn eich asesiad cychwynnol o'r hyn y gallwch ei gyflawni yn y pump i chwe mis hwnnw, pa nodau rydych chi wedi'u gosod i chi'ch hun, fel y byddwch, pan fyddwch yn edrych yn ôl ym mis Mawrth, a phan fyddwn ni, fel deddfwyr, yn craffu ar yr hyn rydych wedi'i gyflawni yn y cyfnod hwnnw, yn teimlo eu bod yn nodau cyraeddadwy o fewn yr adran?
Thank you very much, Mr Davies. And just to clear that there are a set of priorities that have already been set out within the 'Together for Mental Health' plan. Those priorities won't be changed, but what I think you may see is a shift in emphasis, and what I'm hoping is that my appointment will help to speed up the system—that I can really put some focus on some specific areas of attention.
You'll be aware that already we're very focused on issues relating to mental health in young people and that we're very keen to make sure that psychological therapies are also available to people, amongst other things. I'm particularly keen to make sure that we retain that focus and that we go early on that early intervention and make sure there's provision there for that tier 1 and tier 0 support. I've been a long advocate of social prescribing and I'm very keen to see how those pilots that we've already set out are working.
I'm also very keen to make sure that we monitor how this situation changes, because we're still in the depths of this. There will be people who'll lose their jobs in the next few months, and we'll need to make sure that support is put in place for them. Debt is going to become a big issue and we need to make sure that we understand the relationship between debt and mental health, and put some very key support measures in place to support that.
And, then, the other thing, of course, is that this pandemic will impact on some to a greater extent than others. We know that the black and ethnic minority community, for example, are more likely to be affected, and are less likely to go and seek support. And, so, we need to make sure that we give them access to services in a way that they feel comfortable with. And the other thing, of course, is to keep an eye on people who are already, were already, suffering mental health issues prior to the pandemic because they're confronting this in a more difficult way perhaps than many others.
Diolch yn fawr iawn, Mr Davies. A hoffwn egluro bod cyfres o flaenoriaethau eisoes wedi'u nodi yn y cynllun 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Ni fydd y blaenoriaethau hynny'n cael eu newid, ond credaf y gallech weld newid yn y pwyslais, a'r hyn rwy'n ei obeithio yw y bydd fy mhenodiad yn helpu i gyflymu'r system—y gallaf roi rhywfaint o ffocws ar rai meysydd penodol.
Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod eisoes yn canolbwyntio'n fawr ar faterion sy'n ymwneud ag iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc a'n bod yn awyddus iawn i sicrhau bod therapïau seicolegol hefyd ar gael i bobl, ymhlith pethau eraill. Rwy'n arbennig o awyddus i sicrhau ein bod yn cadw'r ffocws hwnnw a'n sicrhau'r ymyrraeth gynnar honno ac yn gwneud yn siŵr fod darpariaeth yno ar gyfer cymorth haen 1 a haen 0. Rwyf wedi dadlau'n hir dros bresgripsiynu cymdeithasol ac rwy'n awyddus iawn i weld sut mae'r cynlluniau peilot rydym eisoes wedi'u rhoi ar waith yn gweithio.
Rwyf hefyd yn awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn monitro'r modd y mae'r sefyllfa hon yn newid, oherwydd rydym yn dal i fod ynghanol hyn. Bydd yna bobl a fydd yn colli eu swyddi yn ystod y misoedd nesaf, a bydd angen i ni sicrhau bod cymorth yn ei le ar eu cyfer. Bydd dyled yn dod yn broblem fawr ac mae angen inni sicrhau ein bod yn deall y berthynas rhwng dyled ac iechyd meddwl, ac yn rhoi mesurau cymorth allweddol iawn ar waith i gefnogi hynny.
A'r peth arall, wrth gwrs, yw y bydd y pandemig hwn yn effeithio mwy ar rai nag ar eraill. Gwyddom fod cymunedau duon a lleiafrifoedd ethnig, er enghraifft, yn fwy tebygol o gael eu heffeithio, a'u bod yn llai tebygol o ofyn am gymorth. Ac felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn rhoi mynediad iddynt at wasanaethau mewn ffordd y maent yn teimlo'n gyfforddus â hi. A'r peth arall, wrth gwrs, yw cadw llygad ar bobl sydd eisoes, a oedd eisoes, yn dioddef problemau iechyd meddwl cyn y pandemig oherwydd mae'n bosibl eu bod yn ei chael hi'n anos wynebu hyn na llawer o bobl eraill.
Thank you for that answer, Minister. Could I draw your attention to the tragic case that's been reported today of Dr Deborah Lamont? She tragically took her life last year, and the findings have come out around the mental health legislation that govern hotel rooms, and in particular assessments and sectioning. There seems to be an anomaly in the categorisation of hotel rooms because they can be designated as your house, even though you might only be staying for one night in that particular area. There is a campaign, as I understand it, supported by the police as well, to try and have this piece of legislation reformed and amended, so that it offers greater protection to people, both on the law enforcement side and the mental health teams, but also people who are in vulnerable positions themselves.
If you're not familiar with the particular case, I fully understand, but could I seek a commitment from you today to review this, and if you feel it's suitable, and I hope you will feel it suitable, to offer your support to amending this piece of legislation, which, as I understand it, is a Westminster piece of legislation, to afford the protection that Dr Deborah Lamont sadly didn't have in this particular instance?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. A gaf fi dynnu eich sylw at achos trasig Dr Deborah Lamont a gafodd sylw heddiw? Yn drist iawn, fe gyflawnodd hunanladdiad y llynedd, ac mae'r canfyddiadau wedi'u cyhoeddi ynghylch y ddeddfwriaeth iechyd meddwl sy'n llywodraethu ystafelloedd gwesty, ac asesiadau a gorfodi yn arbennig. Mae'n ymddangos bod anghysondeb yn y modd y caiff ystafelloedd gwesty eu categoreiddio oherwydd gellir eu dynodi'n dŷ i chi, er mai dim ond am un noson y gallech fod yn aros yn y man penodol hwnnw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae yna ymgyrch sy'n cael ei chefnogi gan yr heddlu i geisio diwygio'r ddeddfwriaeth hon fel ei bod yn cynnig mwy o amddiffyniad i bobl, ar ochr gorfodi'r gyfraith a'r timau iechyd meddwl, ond hefyd pobl sydd mewn sefyllfaoedd agored i niwed eu hunain.
Os nad ydych yn gyfarwydd â'r achos penodol, rwy'n deall yn iawn, ond a gaf fi ofyn am ymrwymiad ar eich rhan heddiw i adolygu hyn, ac os teimlwch fod hynny'n addas, a gobeithio y byddwch yn teimlo bod hynny'n addas, a gaf fi ofyn i chi gefnogi'r ymgyrch i ddiwygio'r ddeddfwriaeth, sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn un o ddeddfwriaethau San Steffan, er mwyn darparu'r amddiffyniad nad oedd ar gael i Dr Deborah Lamont, gwaetha'r modd, yn yr achos hwn?
Can I, first of all, pass my condolences on to the family? Every suicide case is one too many and we have got to make sure that services are available for anybody who wants to access mental health support. We know that about 25 per cent of people who take their own lives are not known to social services and other healthcare workers. So, there is space for us to do more here. You'll be aware that we have got a very clear strategy, 'Talk to me 2', which is about reducing suicide and self-harm. But I will make a commitment to you that I will look into that particular issue, to see whether there is indeed an anomaly and whether there is anything we can do, specifically in Wales, to address that issue. But, as you pointed out, it may be that this is UK legislation, in which case, if there is an issue, we can look to whether we want to pursue that with the UK Government.
A gaf fi gydymdeimlo â'r teulu yn gyntaf oll? Mae pob achos o hunanladdiad yn un yn ormod ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod gwasanaethau ar gael i unrhyw un sydd eisiau mynediad at gymorth iechyd meddwl. Gwyddom nad yw tua 25 y cant o bobl sy'n cyflawni hunanladdiad yn hysbys i wasanaethau cymdeithasol a gweithwyr gofal iechyd eraill. Felly, mae lle inni wneud mwy yma. Fe fyddwch yn ymwybodol fod gennym strategaeth glir iawn, 'Beth am siarad â fi 2', sy'n ymwneud â gostwng lefelau hunanladdiad a hunan-niweidio. Ond rwy'n gwneud ymrwymiad i chi y byddaf yn ymchwilio i'r mater penodol hwnnw, i weld a oes anghysondeb yn wir, ac a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud, yn benodol yng Nghymru, i fynd i'r afael â'r mater hwnnw. Ond fel y nodoch chi, efallai mai deddfwriaeth y DU yw hon, ac os felly, os oes problem, gallwn ystyried a ydym am fynd ar drywydd hynny gyda Llywodraeth y DU.
I'm grateful to you for the commitment you've given there. I'm sure the family of Dr Lamont will also be very grateful for that assurance that you've given this afternoon.
Another area of concern in this particular case was the ability for the triage team to access the records. If they had accessed them on the night that the police were seeking advice from them, it would have shown that Dr Lamont had already attempted to take her life on a previous occasion. Regrettably, the access to her records wasn't available on that particular night, as I understand it. Since the review, the case review, Cardiff and Vale have said that they've put measures in place to try and make sure that this doesn't happen again, and mental health triage teams in their area would be able to access patient records, so that a whole picture can be developed on the person that they're being asked to give advice on. Can you also commit to looking at this particular portal that Cardiff and Vale have set up for the triage teams, and make sure that, if it is required, it is rolled out across Wales, because I'm sure this isn't an isolated incident and it would will be a terrible circumstance if we found that good practice had been developed out of this tragedy in one part of Wales that other parts of Wales hadn't shared through a lessons learned exercise?
Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ymrwymiad rydych wedi'i roi. Rwy'n siŵr y bydd teulu Dr Lamont hefyd yn ddiolchgar iawn am y sicrwydd hwnnw rydych wedi'i roi y prynhawn yma.
Maes arall a oedd yn peri pryder yn yr achos penodol hwn oedd gallu'r tîm brysbennu i gael mynediad at y cofnodion. Pe baent wedi cael gafael arnynt ar y noson roedd yr heddlu'n ceisio cyngor ganddynt, byddai wedi dangos bod Dr Lamont eisoes wedi ceisio cyflawni hunanladdiad yn y gorffennol. Yn anffodus, nid oedd modd gweld ei chofnodion ar y noson honno, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Ers yr adolygiad achos, mae Caerdydd a'r Fro wedi dweud eu bod wedi rhoi mesurau ar waith i geisio sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto, ac y byddai timau brysbennu iechyd meddwl yn eu hardal yn gallu cael gafael ar gofnodion cleifion, fel y gellir datblygu darlun cyflawn o'r person y mae gofyn iddynt roi cyngor arno. A allwch chi hefyd ymrwymo i edrych ar y porth penodol hwn y mae Caerdydd a'r Fro wedi'i sefydlu ar gyfer y timau brysbennu, a sicrhau, os oes angen, ei fod yn cael ei gyflwyno ledled Cymru, oherwydd rwy'n siŵr nad yw hwn yn ddigwyddiad ynysig a byddai'n ofnadwy pe baem yn canfod bod arfer da wedi'i ddatblygu o'r trychineb hwn mewn un rhan o Gymru ac nad oedd wedi cael ei rannu â rhannau eraill o Gymru drwy ymarfer gwersi a ddysgwyd?
Thanks very much. I know that there's a lot of work being undertaken in relation to crisis care, and there is an assurance group that has been set up, including the police, and I was fortunate enough to be able to discuss with them the issues relating to crisis care in the past couple of weeks.
I think what's important is that we make sure that the concordat that has been proposed is looked at in detail now, and I'm sure some of the issues that you've pointed out there, which is about making sure the different services are speaking to each other, are aware of what each other are doing and have access to that information that could be of use under those particular circumstances. So, I'll check to see whether the issue that you have outlined is referenced in the concordat, which has recently been produced by that crisis care group.
Diolch yn fawr. Gwn fod llawer o waith yn cael ei wneud mewn perthynas â gofal mewn argyfwng, ac mae grŵp sicrwydd wedi'i sefydlu, yn cynnwys yr heddlu, ac roeddwn yn ddigon ffodus i allu trafod y materion sy'n ymwneud â gofal mewn argyfwng gyda hwy dros yr ychydig wythnosau diwethaf.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn sicrhau bod y concordat sydd wedi'i gynnig yn cael ei ystyried yn fanwl nawr, ac rwy'n siŵr fod rhai o'r materion rydych wedi'u nodi, sy'n ymwneud â sicrhau bod y gwahanol wasanaethau'n siarad â'i gilydd, yn ymwybodol o'r hyn y mae'r gwasanaethau eraill yn ei wneud ac yn gallu cael gafael ar y wybodaeth honno a allai fod o ddefnydd o dan amgylchiadau o'r fath. Felly, byddaf yn edrych i weld a oes cyfeiriad at y mater rydych wedi'i amlinellu yn y concordat a gynhyrchwyd yn ddiweddar gan y grŵp gofal mewn argyfwng hwnnw.
Thank you. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi eisoes wedi cael cyfle yn y pwyllgor iechyd y bore yma i longyfarch y Gweinidog ar ei phenodiad. Mae'r rôl yna o fewn y Cabinet rŵan yn sicr yn gyfle i gynyddu proffil iechyd meddwl o fewn y Llywodraeth.
Os caf i ddechrau efo stigma iechyd meddwl, mi ddylai taclo hynny fod yn flaenoriaeth ym mhob man. Yn Lloegr, serch hynny, rydym ni'n clywed bod yr ymgyrch Amser i Newid, neu Time to Change, yn colli ei chyllid o'r flwyddyn nesaf. Mae'r ymgyrch yma yng Nghymru yn dweud eu bod nhw'n mynd ar ôl ffynonellau cyllid eu hunain. Ydy'r Gweinidog mewn sefyllfa i ddweud a ydy hi'n bwriadu parhau i gyllido Amser i Newid neu ymgyrch debyg yng Nghymru?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I’ve already had an opportunity at health committee this morning to congratulate the Minister on her appointment. That role within the Cabinet is certainly an opportunity to increase the profile of mental health within Government.
If I could start with mental health stigma, tackling that should be a priority across the board. In England, however, we hear that the Time to Change campaign is to lose its funding from next year. The campaign here in Wales says that they are seeking their own funding sources. Is the Minister in a position to say whether she intends to continue to fund Time to Change or a similar campaign here in Wales?
Wel, roeddwn i wedi fy synnu o weld bod Llywodraeth Prydain, yng nghanol pandemig, yn stopio'r cyllid ar gyfer y cynllun pwysig yma—cynllun sy'n stopio stigma rhag codi o ran iechyd meddwl, ac mae'n dal i fod gwaith i'w wneud gyda ni yna. Mae'n drueni mawr achos dwi'n gwybod bod pobl sy'n gweithio ar y cynllun yma yng Nghymru wedi bod yn gweithio gyda'r rheini sydd dros y ffin ac, wrth gwrs, fydd hynny ddim yn bosibl yn y dyfodol. Ond dwi'n gobeithio, yn sicr, y byddwn ni yn gallu parhau gydag Amser i Newid yma yng Nghymru, achos dwi yn meddwl ei bod hi'n rhaglen bwysig ac mae'n dal i fod gwaith i’w wneud gyda ni yn y maes yma.
Well, I was surprised to see that the UK Government, in the midst of a pandemic, was to halt funding for this important programme—a programme that seeks to prevent stigma in terms of mental health, and there is still work to be done in that area. It’s a huge shame because we know that people working on this programme in Wales have worked with those over the border and, of course, that won’t be possible in the future. But I certainly hope that we will be able to continue with Time to Change here in Wales because I do believe that it’s an important programme and there is still work to be done in that area.
Dwi'n croesawu hynny a dwi'n edrych ymlaen am gadarnhad o hynny maes o law. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dweud bod achosion o iselder wedi dyblu yn ystod y pandemig yma, a'r haf yma, mi ddywedwyd hyn yng nghylchgrawn The Lancet:
I welcome that and I look forward to confirmation of that in due course. The Office for National Statistics says that cases of depression have doubled during this pandemic and, this summer, this was said in The Lancet:
'As the economic consequences of lockdown develop, when furloughs turn to redundancies, mortgage holidays expire, and recession takes effect, we believe it is reasonable to expect not only sustained distress and clinically significant deterioration in mental health for some people, but emergence of well-described long-term effects of economic recession on mental health'.
Wrth i ganlyniadau economaidd y cyfyngiadau symud ddatblygu, pan fydd ffyrlo yn troi'n ddiswyddiadau, pan fydd gwyliau morgais yn dod i ben, a phan fydd dirwasgiad yn digwydd, credwn ei bod yn rhesymol disgwyl trallod parhaus a dirywiad clinigol sylweddol yn iechyd meddwl rhai pobl, ond mae hefyd yn rhesymol disgwyl y bydd y dirwasgiad economaidd yn cael effeithiau hirdymor wedi'u disgrifio'n dda ar iechyd meddwl.
A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i gael strategaeth adfer benodol iawn ar gyfer iechyd meddwl er mwyn trio atal y senario yma wrth inni ddod allan o gyfnod y pandemig?
Will the Minister commit to having a very specific recovery strategy for mental health in order to prevent this scenario as we come out of the period of pandemic?
Wel, y peth cyntaf i'w wneud yw sicrhau bod y wybodaeth gyda ni. Rŷn ni wedi edrych ar beth y mae'r World Health Organization yn ei ddweud ynglŷn â'r sefyllfa ac, wrth gwrs, beth mae'n rhaid inni ei wneud yw rhoi pethau mewn lle fel nad ydym ni'n gweld y cynnydd aruthrol yma, sydd yn sicr o ddigwydd, yn cynyddu i rywbeth sydd yn fwy anodd i ni ddelio ag e. Felly, mae ymyrraeth gyflym yn hollbwysig a dyna pam dŷn ni ddim yn aros i wneud asesiad newydd ac i ailwampio'r holl strategaeth sydd gyda ni—rŷn ni eisoes yn gwneud y newidiadau yna, eisoes yn ymyrryd, ac eisoes yn sicrhau bod mwy o ofal ar gael ar lefel isel. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gweithio gyda'r sector gwirfoddol yn hyn o beth achos, yn aml, dyw pobl ddim eisiau mynd trwy eu GP nhw i gyrraedd yr help sydd ei angen. Efallai ein bod ni'n gallu ffeindio ffyrdd eraill i gynnal yr help yna ac i roi hynny i'r bobl sy'n dioddef.
Felly, wrth gwrs mi fyddwn ni'n cadw llygad agos ar y datblygiadau hynny, ac, wrth gwrs, os oes angen i ni ailedrych ar y cynllun sydd gyda ni—rŷn ni eisoes wedi'i ddiwygio ym mis Hydref, jest cyn i mi gael fy mhenodi—ac os oes raid inni ei ddiwygio eto, mi wnawn ni.
Well, the first thing to do is to ensure that we have the necessary information. We’ve looked at what the World Health Organization have said on this issue and, of course, what we need to do is to put things in place so that we don’t see this huge increase, which is bound to happen, becoming something that is more difficult for us to deal with. So, swift intervention is crucially important and that’s why we’re not waiting to carry out a new assessment and to revamp the whole strategy—we are already making those changes, we are already intervening, already ensuring that there is more care available, and available at a low level. I think it’s important that we do work with the voluntary sector in this regard because, very often, people don’t want to go through their GP to access the help they need, and perhaps we can find alternative ways of providing that support and ensuring that it reaches the people who are suffering.
So, of course, we will be keeping a very close eye on those developments and, of course, at whether we need to review the plans that we have—we amended our plan in October, just before my appointment—and if we do need to look at it again, then we will.
Diolch yn fawr iawn, a dwi'n sylweddol, a hithau'n newydd i'r rôl, ei bod hi'n annheg, o bosib, disgwyl cynlluniau concrit gan y Gweinidog, ond mae hi'n amlwg bod delio efo sgil-effeithiau'r pandemig yn mynd i fod angen ymdrech enfawr a hefyd, dwi'n meddwl, newid radical yn y ffordd yr ydym yn mynd i’r afael â phroblemau iechyd meddwl.
Mae nifer o adroddiadau pwyllgor, ac ati, dros y blynyddoedd wedi awgrymu mai un o’r prif broblemau efo gwasanaethau iechyd meddwl ydy bod pobl yn aml yn cael eu troi i ffwrdd am nad ydyn nhw’n cael eu hystyried eto i fod yn ddigon sâl a wedyn mae problemau yn cael cyfle i fynd yn waeth. Ydy'r Gweinidog yn cydnabod y broblem honno, a sut mae hi'n bwriadu newid y ffordd o ddelio efo hynny a sicrhau ymyrraeth gynharach?
Thank you very much, and I understand, given that she is new to the role, that it’s unfair perhaps to expect concrete proposals from the Minister, but it is clear that dealing with the impacts of the pandemic is going to take a huge amount of effort and also, I think, a radical change in the way in which we tackle mental health problems.
Many committee reports over the years have suggested that one of the main problems with mental health services is that people are often turned away because they are not considered to be in sufficient difficulty, and then those problems do get worse. Does the Minister acknowledge that, and how does she intend to change the way we deal with that and ensure earlier intervention?
Wel, dwi'n meddwl mai'r peth cyntaf i ddweud yw bod yn rhaid inni fod yn ofalus nad ydym ni'n gweld problemau iechyd meddwl fel jest rhywbeth sydd yn ymwneud ag iechyd; mae'n ymwneud â phethau fel diweithdra, gyda phroblemau priodasol, gyda phroblemau dyled. Mae yna bob math o bethau sydd yn gallu effeithio ar hyn, a dyna pam allwch chi ddim jest ei rhoi hi mewn i un slot sy'n ymwneud ag iechyd. A dyna pam mae'r ymyrraeth yn gorfod bod yn ymyrraeth sydd ar draws y Llywodraeth, a dwi'n gwybod eich bod chi, Rhun, yn cydnabod hynny.
Dwi yn poeni os yw pobl yn cael eu troi i ffwrdd o help os ydyn nhw'n gofyn am help o ran iechyd meddwl. Beth mae'n rhaid inni fod yn ofalus ohono yw nad ydyn ni'n gwthio pobl mewn i sefyllfa lle rŷn ni'n 'medical-eiddio' eu problem nhw. Mae'n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n cynnig y gofal yna ar y lefel isaf yn gyntaf ac, os oes angen help pellach, ein bod ni yn cynyddu'r gofal yna wrth inni fynd ymlaen. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod, er enghraifft, GPs â'r adnoddau ac â'r posibilrwydd o sicrhau bod pobl yn cael eu harallgyfeirio i help sydd ddim o reidrwydd yn help meddygol bob tro.
Well, I think the first thing to say is that we must be careful not to look at mental health problems as simply being a health issue; it does relate to issues such as unemployment, relationship issues, debt problems. There are all sorts of contributing factors here, and that is why you can't simply put it in one box labelled 'health'. That's why the intervention has to be intervention that is cross-governmental, and I know that you, Rhun, would recognise that.
I am concerned if people are being turned away from assistance when they seek assistance in terms of mental health. I think what we need to be careful of is that we don't push people into a situation where we medicalise their problem. We need to ensure that we do offer that support at the lower level first and, if they need further assistance, that we do increase provision as we move forward. So, we must ensure that, for example, GPs do have the necessary resources and the routes to ensure that people are diverted to the assistance that they need, which isn't necessarily going to be medical in each case.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn perthynas ag iechyd meddwl ar gyfer gweddill tymor presennol y Senedd? OQ55804
3. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for mental health for the remainder of the current Senedd term? OQ55804
Diolch yn fawr, Angela. Our priorities are set out in the 'Together for Mental Health' delivery plan 2019-22, which has been strengthened to reflect the impact of the pandemic. Now, my focus in the shorter term is on driving the necessary cross-Government and multi-agency working needed to deliver on these well-evidenced and agreed priorities.
Diolch yn fawr, Angela. Nodir ein blaenoriaethau yng nghynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' 2019-22, sydd wedi'i gryfhau i adlewyrchu effaith y pandemig. Nawr, mae fy ffocws yn y tymor byrrach ar ysgogi'r gwaith trawslywodraethol ac amlasiantaethol sy'n angenrheidiol i gyflawni'r blaenoriaethau hyn y cytunwyd arnynt ac y ceir tystiolaeth gref i'w cefnogi.
Thank you for that, and, first of all, may I say welcome to the role? I think it's excellent that mental health has a focus specifically on it, especially at this time. I was delighted in your answer just then that you talked about the inter-governmental and cross-departmental working, because I believe that there has been good progress made with mental health support for college and university students, provided for by partnerships between the Higher Education Funding Council for Wales, educational establishments and student unions. However, I am concerned that there remains no overarching official Welsh Government strategy for student mental health and no strong methodology in place for monitoring the effectiveness of the schemes currently running, and I think this is even more key now, given that our students are under extraordinary pressures never before experienced, because of COVID. And I know we can say that that goes for all of society, but they have a disruption that will live with their generation for many, many, many years to come. So, Minister, could I ask if you would commit to working with your colleague the Minister for Education to deliver and implement a student mental health strategy at the earliest opportunity to ensure that the mental health needs of our student population is safeguarded, and also that schemes currently commissioned fully deliver on their aims—that the ones that work well are promulgated throughout Wales, and the ones that aren't working are hit on the head and that money is then used elsewhere to deliver for mental health?
Diolch i chi am hynny, ac yn gyntaf oll, a gaf fi ddweud croeso i'r rôl? Rwy'n credu ei bod yn wych fod yna ffocws penodol ar iechyd meddwl, yn enwedig ar hyn o bryd. Roeddwn yn falch eich bod wedi sôn yn eich ateb am y gwaith rhynglywodraethol a thrawsadrannol oherwydd credaf fod cynnydd da wedi'i wneud gyda chymorth iechyd meddwl i fyfyrwyr coleg a phrifysgolion, y darperir ar eu cyfer gan bartneriaethau rhwng Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, sefydliadau addysgol ac undebau myfyrwyr. Fodd bynnag, rwy'n pryderu nad oes strategaeth swyddogol drosfwaol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer iechyd meddwl myfyrwyr o hyd na methodoleg gref ar waith ar gyfer monitro effeithiolrwydd y cynlluniau sydd ar y gweill ar hyn o bryd, a chredaf fod hyn hyd yn oed yn fwy allweddol yn awr, o gofio bod ein myfyrwyr o dan bwysau eithriadol nas gwelwyd erioed o'r blaen oherwydd COVID. A gwn y gallwn ddweud bod hynny'n wir am gymdeithas yn gyffredinol, ond mae COVID yn tarfu arnynt mewn ffordd a fydd yn aros gyda'u cenhedlaeth hwy am flynyddoedd lawer i ddod. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda'ch cyd-Weinidog, y Gweinidog Addysg, i gyflawni a gweithredu strategaeth iechyd meddwl myfyrwyr cyn gynted â phosibl i sicrhau bod anghenion iechyd meddwl ein myfyrwyr yn cael eu diogelu, a hefyd bod cynlluniau a gomisiynir ar hyn o bryd yn cyflawni eu nodau yn llawn—fod y rhai sy'n gweithio'n dda yn cael eu hyrwyddo ledled Cymru, a bod y rhai nad ydynt yn gweithio yn cael eu dirwyn i ben fel y gellir defnyddio'r arian hwnnw mewn mannau eraill i gyflawni ar gyfer iechyd meddwl?
Well, thanks very much, Angela. As someone whose child has gone to university this year, I'm one of these people who is very aware of the kind of pressures that many students are under, the first time away from home.
Just to make it clear, in 2019 all universities committed to a step change in relation to mental health, and they came up with proposals where every university was required to submit well-being and health strategies. So, all of those have been received, and so there should be a programme that they're already undertaking. Now, what we haven't done is to, as you suggest, set out a methodology and things at this point. You'll be aware that we've just put an extra £10 million into this area. Now, we could have sat around and said, 'Let's work out the methodology'; we thought it was more important to get the funding in there to really make sure—. We're in a crisis period; we have to get the money to the front line as soon as possible. We've done the same thing in relation to help for health workers. We've got the money there, without the evidence sometimes that there's a massive problem. We're just guessing that there is going to be a big problem, and you're quite right that we probably need to put some methodology behind it now, just to look at whether we are doing the right thing. But we're not starting from scratch here, as HEFCW have done quite a lot of work in this space, but what we probably could do is a bit more of learning best practice to see what works in one university and whether we can share that amongst the other universities. So, thank you for that question.
Wel, diolch yn fawr iawn, Angela. Fel rhywun y mae ei phlentyn wedi mynd i'r brifysgol eleni, rwy'n un o'r bobl hyn sy'n ymwybodol iawn o'r math o bwysau sydd ar lawer o fyfyrwyr sydd i ffwrdd oddi cartref am y tro cyntaf.
Hoffwn ei gwneud yn glir fod pob prifysgol wedi ymrwymo yn 2019 i newid sylweddol mewn perthynas ag iechyd meddwl, a chyflwynwyd cynigion lle'r oedd yn ofynnol i bob prifysgol gyflwyno strategaethau iechyd a llesiant. Felly, mae pob un o'r rheini wedi dod i law, ac felly dylent fod yn dilyn rhaglen eisoes. Nawr, yr hyn nad ydym wedi'i wneud, fel yr awgrymwch, yw nodi methodoleg a phethau ar hyn o bryd. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod newydd ddarparu £10 miliwn ychwanegol i'r maes hwn. Nawr, gallem fod wedi eistedd o gwmpas a dweud, 'Gadewch i ni nodi methodoleg'; roeddem yn credu ei bod yn bwysicach sicrhau'r cyllid er mwyn gwneud yn siŵr—. Rydym mewn cyfnod o argyfwng; mae'n rhaid inni gael yr arian i'r rheng flaen cyn gynted ag sy'n bosibl. Rydym wedi gwneud yr un peth mewn perthynas â chymorth i weithwyr iechyd. Mae gennym yr arian yno, heb y dystiolaeth weithiau fod yna broblem enfawr. Dim ond dyfalu y bydd yna broblem fawr rydym ni, ac rydych yn llygad eich lle ei bod hi'n debygol fod angen i ni gael methodoleg yn sail iddo nawr, fel y gallwn ystyried a ydym yn gwneud y peth iawn. Ond nid ydym yn dechrau o'r dechrau yma, gan fod CCAUC wedi gwneud cryn dipyn o waith yn y maes hwn, ond mae'n debyg mai'r hyn y gallem ei wneud yw dysgu ychydig mwy o arferion gorau i weld beth sy'n gweithio mewn un brifysgol ac a allwn gyflwyno hynny yn y prifysgolion eraill. Felly, diolch ichi am y cwestiwn hwnnw.
Minister, the Children, Young People and Education Committee published our follow-up to our landmark 'Mind over matter' report last month, and we are eagerly awaiting your response to our updated recommendations. The report does, I believe, set out a clear route-map for the changes that we know are so urgently needed to support children and young people's mental health. Although there has been some very welcome progress on the whole-school approach to mental health, there is some considerable way to go in ensuring the system-wide reforms of health and social care that are so crucial. Would you agree with me, Minister, that the COVID pandemic makes it more, not less urgent, to deliver on these recommendations, and would you agree with me that we know what needs to happen and the priority for the remainder of this Assembly term must be an unrelenting focus on delivery?
Weinidog, y mis diwethaf, cyhoeddodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ein dilyniant i'n hadroddiad pwysig 'Cadernid Meddwl' ac rydym yn aros yn eiddgar am eich ymateb i'n hargymhellion a ddiweddarwyd. Credaf fod yr adroddiad yn nodi trywydd clir ar gyfer y newidiadau y gwyddom fod eu hangen ar frys i gefnogi iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Er y bu rhywfaint o gynnydd sydd i'w groesawu'n fawr ar y dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl, mae cryn dipyn o waith i'w wneud i sicrhau diwygiadau iechyd a gofal cymdeithasol sydd mor hanfodol ar draws y system. A fyddech yn cytuno â mi, Weinidog, fod y pandemig COVID yn golygu bod angen cyflawni'r argymhellion hyn ar fwy, nid llai, o frys, ac a fyddech yn cytuno ein bod yn gwybod beth sydd angen digwydd ac mai'r flaenoriaeth ar gyfer gweddill y tymor Cynulliad hwn yw ffocws di-baid ar gyflawni?
I would agree with you. I think it is really important. I am very aware of the stresses that young people are under. I'm very pleased that there has been considerable progress in terms of the whole-school approach. I think there is more work to be done on the whole-system approach, but I do think that we're heading in the right direction. I think the Together for Children and Young People programme is making considerable steps in this space. You'll be aware that we've put £5 million extra into this area. One of the things I'm really keen to do is to make sure that we're developing these structures and there's some clarity in terms of the user, in making sure that we're not just focused on the plumbing—and I think there's work to do on the plumbing—but that we're looking at the whole system from the perspective of the user. We have to just make sure that that is something that we're taking into consideration. I do hope that I'll be able to report back to you within the time frame set so that we can really focus on those areas where the progress has not been perhaps as fast as you and the rest of the committee had been keen to see.
Byddwn yn cytuno â chi. Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r straen sydd ar bobl ifanc. Rwy'n falch iawn y bu cynnydd sylweddol o ran y dull ysgol gyfan. Rwy'n credu bod mwy o waith i'w wneud ar y dull system gyfan, ond rwy'n credu ein bod yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Rwy'n credu bod y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, yn cyflawni camau sylweddol yn hyn o beth. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi rhoi £5 miliwn yn ychwanegol i'r maes hwn. Un o'r pethau rwy'n awyddus iawn i'w wneud yw sicrhau ein bod yn datblygu'r strwythurau hyn ac yn sicrhau eglurder i'r defnyddiwr, drwy wneud yn siŵr nad ydym yn canolbwyntio ar y gwaith plymio'n unig—a chredaf fod gwaith i'w wneud ar y gwaith plymio—ond ein bod yn edrych ar y system gyfan o safbwynt y defnyddiwr. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr fod hynny'n rhywbeth rydym yn ei ystyried. Rwy'n gobeithio y byddaf yn gallu adrodd yn ôl o fewn yr amserlen a bennwyd fel y gallwn ganolbwyntio'n iawn ar y meysydd lle nad yw'r cynnydd wedi digwydd mor gyflym ag yr oeddech chi a gweddill y pwyllgor yn awyddus i'w weld o bosibl.
I was very pleased, Minister, to hear what you said to Rhun ap Iorwerth about the Time to Change campaign. I was also pleased to hear what you said about not unnecessarily medicalising distress. In the region that we both represent, in Llanelli and Carmarthenshire, there is a very innovative project being run by the voluntary organisation Connecting Children, Youth and Adults, where GPs are prescribing support from that charity to children and families, and a wide range of support that I can't go into here. I'd like to invite you, Minister—. I don't think we can do a visit at this time as it wouldn't be appropriate, but I wonder if you would agree to meet with Tracy Pike, who is the chief executive, who's developed this really innovative model where the GPs are prescribing not just counselling, but a whole range of social support for a family. The initial results have been hugely encouraging, and I'd like to think that that's a potential model that might be able to be developed and provided elsewhere—a very useful partnership between public sector money through the local health board, through the GPs and third sector innovation. So, if I write to you on that matter, Minister, would you consider a meeting with Tracy and her team to see if there are lessons that could be learned for communities elsewhere in Wales from this innovative work?
Weinidog, roeddwn yn falch iawn o glywed yr hyn a ddywedoch chi wrth Rhun ap Iorwerth am ymgyrch Amser Newid. Roeddwn hefyd yn falch o glywed yr hyn a ddywedoch chi am beidio â gwneud trallod yn fater meddygol heb fod angen. Yn y rhanbarth y mae'r ddwy ohonom yn ei gynrychioli, yn Llanelli a Sir Gaerfyrddin, mae prosiect arloesol iawn ar y gweill gan y mudiad gwirfoddol, Cymdeithas Ieuenctid a Phlant Sir Gaerfyrddin, lle mae meddygon teulu'n presgripsiynu cymorth gan yr elusen honno i blant a theuluoedd, ac ystod eang o gymorth na allaf fanylu arnynt yma. Hoffwn eich gwahodd, Weinidog—. Nid wyf yn credu y gallwn ymweld ar hyn o bryd gan na fyddai'n briodol, ond tybed a fyddech yn cytuno i gyfarfod â Tracy Pike, y prif weithredwr, sydd wedi datblygu'r model gwirioneddol arloesol hwn lle mae'r meddygon teulu'n presgripsiynu nid yn unig sesiynau cwnsela ond ystod eang o gymorth cymdeithasol i deulu. Mae'r canlyniadau cychwynnol wedi bod yn galonogol tu hwnt, a hoffwn feddwl bod hwnnw'n fodel posibl y gellid ei ddatblygu a'i ddarparu mewn mannau eraill—partneriaeth ddefnyddiol iawn rhwng arian sector cyhoeddus drwy'r bwrdd iechyd lleol, drwy'r meddygon teulu ac arloesedd trydydd sector. Felly, os ysgrifennaf atoch ynglŷn â'r mater hwnnw, Weinidog, a fyddech yn ystyried cyfarfod gyda Tracy a'i thîm i weld a oes gwersi y gellid eu dysgu o'r gwaith arloesol hwn i gymunedau mewn rhannau eraill o Gymru?
I like the sound of that, I must say. I'm very much up for seeing how we can get GPs to prescribe things that aren't necessarily medical at all times. My husband's a GP, and I know that for several years he's been involved in prescribing sports, for example, and exercise, and that's something that has been going on for a long time. I'm keen to see that expanded to other areas—things like arts and other facilities. So, I'd be very interested in hearing more about that. Some of this is about support systems and networks, and really providing people with that extra help. In particular, some people were struggling on their own in families, under huge pressures, and sharing that burden sometimes can be enough to get people back into a different place.
Mae hynny'n swnio'n dda i mi, rhaid imi ddweud. Rwy'n barod iawn i weld sut y gallwn gael meddygon teulu i bresgripsiynu pethau nad ydynt o reidrwydd yn feddygol bob amser. Meddyg teulu yw fy ngŵr, a gwn ei fod wedi bod yn presgripsiynu chwaraeon ers sawl blwyddyn, er enghraifft, ac ymarfer corff, ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi bod yn digwydd ers amser maith. Rwy'n awyddus i weld hynny'n cael ei ehangu i feysydd eraill—pethau fel y celfyddydau a chyfleusterau eraill. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed mwy am hynny. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â systemau a rhwydweithiau cymorth, a rhoi cymorth ychwanegol i bobl. Yn fwyaf arbennig, roedd rhai pobl yn cael trafferth ar eu pen eu hunain mewn teuluoedd, o dan bwysau aruthrol, ac mae rhannu'r baich hwnnw'n gallu bod yn ddigon weithiau i roi pobl mewn lle gwell.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth i bobl yng Nghymru y mae'r cyfyngiadau symud yn effeithio ar eu hiechyd meddwl? OQ55802
4. Will the Minister provide an update on support for people in Wales whose mental health is impacted by lockdown restrictions? OQ55802
Diolch yn fawr, Hefin, a diolch am ofyn dau gwestiwn trwy gyfrwng y Gymraeg heddiw. Mae'r pandemig a'r cyfyngiadau wedi effeithio arnom ni i gyd mewn rhyw ffordd neu gilydd, ond rŷn ni'n cydnabod yr effaith ychwanegol sydd wedi bod ar iechyd meddwl a lles. O ganlyniad i hyn, rŷn ni wedi buddsoddi dros £9 miliwn ychwanegol i gefnogi cymorth i iechyd meddwl, ac i ymateb i'r newidiadau yn y maes yma.
Thank you, Hefin, and thank you for asking two questions through the medium of Welsh today. The pandemic and the restrictions have impacted us all in one way or another, but we recognise the additional impact that there has been on mental health and well-being. As a result of this, we have invested over £9 million in addition to support mental health services and to respond to changes in this area.
Diolch, Minister. I approve of the announcement made today as well—the investment in mental health that you've announced this afternoon. The concern I've got is the constituents who've contacted me who've been affected by COVID, who've never had mental health problems before and are being affected by it directly because of this COVID crisis. Can I ask you if more money could be put into the CALL helpline to support those people? What else are you doing to help people who may not want to go to their GP with their mental health problem because they've never had to do it before? What action is being taken in those areas, please?
Diolch, Weinidog. Rwy'n cymeradwyo'r cyhoeddiad a wnaed heddiw hefyd—y buddsoddiad mewn iechyd meddwl a gyhoeddwyd gennych y prynhawn yma. Rwy'n bryderus am etholwyr sydd wedi cysylltu â mi ac sydd wedi cael eu heffeithio gan COVID, nad ydynt erioed wedi cael problemau iechyd meddwl o'r blaen ac sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan yr argyfwng COVID hwn. A gaf fi ofyn i chi a ellir rhoi mwy o arian i linell gymorth CALL i gefnogi'r bobl hynny? Beth arall rydych yn ei wneud i helpu pobl nad ydynt, o bosibl, eisiau mynd at eu meddyg teulu gyda'u problem iechyd meddwl oherwydd nad ydynt erioed wedi gorfod gwneud hynny o'r blaen? Pa gamau sy'n cael eu cymryd yn y meysydd hynny, os gwelwch yn dda?
Thanks, Hefin. I think we've got to recognise that some people still feel a bit embarrassed about the fact that they may need mental health support, and so we have to make sure that there are mechanisms for them to get some help. Sometimes they may not want to go via their GP, and that's why we've already expanded the CALL helpline, so thank you for inquiring about that. That facility has already been expanded. We've seen an increase in calls to that helpline. I was fortunate enough to speak to the head, based in Wrexham, about the services that they can provide, and they can also be a signpost where people can go for additional support.
The other thing that I'm very proud that we've introduced is a new online cognitive behavioural therapy support scheme. This is called SilverCloud. It's only been launched since September, and already about 2,000 people have used it. It's supported by experts and I'm hoping that this will be a mechanism that people, perhaps, who haven't needed to deal with this issue before may be willing to use to see if they can deal with some of their problems through this online support facility. So, I'd be very grateful if Senedd Members would help to advertise that to their constituents.
Diolch, Hefin. Rwy'n credu bod rhaid i ni gydnabod bod rhai pobl yn dal i deimlo ychydig o embaras ynglŷn â'r ffaith y gallai fod angen cymorth iechyd meddwl arnynt, ac felly, rhaid i ni sicrhau bod mecanweithiau ar waith iddynt gael rhywfaint o help. Weithiau efallai na fyddant eisiau mynd drwy eu meddyg teulu, a dyna pam rydym eisoes wedi ehangu llinell gymorth CALL, felly diolch am holi ynglŷn â honno. Mae'r cyfleuster hwnnw eisoes wedi'i ehangu. Rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y galwadau i'r llinell gymorth honno. Roeddwn yn ddigon ffodus i siarad â'r pennaeth yn Wrecsam am y gwasanaethau y gallant eu darparu, a gallant hefyd fod yn wasanaeth cyfeirio lle gall pobl fynd i gael cymorth ychwanegol.
Rwyf hefyd yn falch iawn ein bod wedi cyflwyno cynllun cymorth therapi gwybyddol ymddygiadol newydd ar-lein. SilverCloud yw enw'r cynllun. Cafodd ei lansio ym mis Medi, ac mae tua 2,000 o bobl eisoes wedi'i ddefnyddio. Fe'i cefnogir gan arbenigwyr ac rwy'n gobeithio y bydd hwn yn fecanwaith y gallai pobl nad ydynt o bosibl wedi gorfod ymdrin â'r mater hwn o'r blaen fod yn barod i'w ddefnyddio i weld a allant ymdrin â rhai o'u problemau drwy'r cyfleuster cymorth ar-lein hwn. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe bai'r Aelodau o'r Senedd yn helpu i hysbysebu hynny i'w hetholwyr.
Minister, I've been in contact with ColegauCymru, who are very concerned about the support that further education learners and the sector are getting. Higher education has been given another £10 million for mental health services and while some of that is for students who've had to lock down in their student housing, there is some, I believe, for suicide awareness and dealing with mental health issues. Can I ask you—I know that this covers education as well—could you have discussions with the Minister for Education to see whether this sort of support could be extended into further education as well? I think there is a need for further investment, greater investment, in mental health issues, counselling and in suicide awareness, particularly within the further education sector.
Weinidog, rwyf wedi bod mewn cysylltiad â ColegauCymru, sy'n pryderu'n fawr am y cymorth y mae dysgwyr addysg bellach a'r sector yn ei gael. Mae addysg uwch wedi cael £10 miliwn arall ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl ac er bod rhywfaint o hwnnw ar gyfer myfyrwyr sydd wedi gorfod ynysu yn eu llety myfyrwyr, credaf fod rhywfaint ohono ar gyfer ymwybyddiaeth o hunanladdiad ac ymdrin â materion iechyd meddwl. A gaf fi ofyn i chi—gwn fod hyn yn cynnwys addysg hefyd—a wnewch chi drafod gyda'r Gweinidog Addysg i weld a ellid ymestyn y math hwn o gymorth i gynnwys addysg bellach hefyd? Credaf fod angen buddsoddiad pellach, mwy o fuddsoddiad, mewn materion iechyd meddwl, cwnsela ac ymwybyddiaeth o hunanladdiad, yn enwedig yn y sector addysg bellach.
Thanks very much for that, Nick. Certainly, I think we have put considerable support into schools and into HE. I will look into whether we need to give additional support to further education. Presumably they will be able to access other pots of funding, but I'm not aware so far that there is a specific pot for further education, so I will look into that, Nick. I'm only a couple of weeks into the job—I'll take a look at it.
Diolch yn fawr am hynny, Nick. Yn sicr, credaf ein bod wedi rhoi cryn gefnogaeth i ysgolion ac i addysg uwch. Byddaf yn edrych i weld a oes angen inni roi cymorth ychwanegol i addysg bellach. Mae'n debyg y byddant yn gallu cael gafael ar gronfeydd cyllid eraill, ond nid wyf yn ymwybodol bod yna bot penodol ar gyfer addysg bellach hyd yma, felly byddaf yn edrych ar hynny, Nick. Ychydig wythnosau'n unig y bûm yn y swydd—fe edrychaf ar hynny.
Mandy Jones.
Mandy Jones.
Can you hear me, Llywydd?
A allwch chi fy nghlywed, Lywydd?
Yes, carry on.
Gallwn, ewch amdani.
Diolch. Welcome to your new role, Minister. Our mental health is not just a matter for the health service, it's a matter for each individual, families and communities. I'm deeply concerned at the closure of gyms, which as well as providing the mental health benefits of exercise are mini communities within themselves, and also places of worship for communal prayer. Both establishments provide a sense of purpose and a feeling of community at a time when we need those things now more than ever. Minister, will you acknowledge the importance of gyms and places of worship—and you've just mentioned exercise as well—for our sense of well-being, and can you do all you can to ensure that they remain open after this firebreak ends in Wales, please? Thank you.
Diolch. Croeso i'ch rôl newydd, Weinidog. Nid mater i'r gwasanaeth iechyd yn unig yw ein hiechyd meddwl, mae'n fater i bob unigolyn, bob teulu a phob cymuned. Rwy'n pryderu'n fawr ynglŷn â chau campfeydd, sydd, yn ogystal â darparu manteision iechyd meddwl ymarfer corff, yn gymunedau bach ynddynt eu hunain, a hefyd mannau addoli ar gyfer gweddïo cymunedol. Mae'r ddau fath o sefydliad yn rhoi ymdeimlad o bwrpas a chymuned ac rydym angen y pethau hynny yn awr yn fwy nag erioed. Weinidog, a wnewch chi gydnabod pwysigrwydd campfeydd a mannau addoli—ac rydych newydd sôn am ymarfer corff hefyd—i'n hymdeimlad o lesiant, ac a allwch chi wneud popeth yn eich gallu i sicrhau eu bod yn aros ar agor ar ôl i'r cyfnod atal byr hwn ddod i ben yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Diolch.
Thank you, Mandy. Just to say that the Government had to make some very difficult decisions. The decision we came to was that it would be better to lock down quite brutally and have a shorter period of a lockdown, rather than to leave some open. And there were plenty of cases where we could have said, 'Well, just this one', or, 'Just that one', and all of that would have contributed to an overall lesser impact on trying to stop the virus from spreading. And that's why we went along with closing gyms. We absolutely understand. There is an acknowledged connection between physical activity and improved mental health. So we know that closing gyms is not something we did lightly and that's why we're going to be reopening them.
And certainly places of worship—we know how important that is for people's mental health and well-being. There's evidence again to suggest that people's spiritual—that the spiritual aspect of their lives is something that can improve their mental health. And certainly, as a woman with a husband who is a priest, I know that it is an important issue for many people and, once again, we'll be very pleased to be opening those places of worship a week on Sunday.
Diolch, Mandy. Bu'n rhaid i'r Llywodraeth wneud rhai penderfyniadau anodd iawn. Penderfynasom y byddai'n well cael cyfyngiadau symud eithaf llym dros gyfnod byrrach, yn hytrach na gadael rhai pethau ar agor. Ac roedd llawer o achosion lle gallem fod wedi dweud, 'Wel, dim ond hwn', neu, 'Dim ond hwn', a byddai hynny wedi cyfrannu at effaith lai yn gyffredinol o ran ceisio atal y feirws rhag lledaenu. A dyna'r rheswm pam y cafodd campfeydd eu cau. Rydym yn deall yn iawn. Mae cysylltiad cydnabyddedig rhwng gweithgarwch corfforol ac iechyd meddwl gwell. Felly rydym yn gwybod nad yw cau campfeydd yn benderfyniad a wnaethom yn ysgafn a dyna pam y byddwn yn eu hailagor.
Ac yn sicr mannau addoli—gwyddom pa mor bwysig yw'r rheini i iechyd meddwl a llesiant pobl. Ceir tystiolaeth eto i awgrymu bod yr agwedd ysbrydol ar fywydau pobl yn rhywbeth a all wella eu hiechyd meddwl. Ac yn sicr, fel menyw gyda gŵr sy'n offeiriad, gwn ei fod yn fater pwysig i lawer o bobl ac, unwaith eto, byddwn yn falch iawn o fod yn agor y mannau addoli hynny wythnos i ddydd Sul.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ofal iechyd meddwl yn y Gogledd? OQ55787
5. Will the Minister make a statement on mental health care in North Wales? OQ55787
Rydyn ni’n disgwyl i’r holl fyrddau iechyd gynnal gwasanaethau iechyd meddwl hanfodol a monitro newidiadau o ran anghenion iechyd meddwl yn sgil effaith y pandemig. Ac, wrth gwrs, mae'n bwysig eu bod nhw'n ymateb wedyn i’r newidiadau hynny. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi nodi cynlluniau i wneud hyn yn ei adroddiadau fframwaith gweithredol ar gyfer chwarter 3 a 4.
We expect all health boards to maintain essential mental health services and to monitor and respond to changing mental health needs due to the impact of the pandemic. And, of course, it's important that they respond to those changes. Betsi Cadwaladr University Health Board has set out plans to do this in its quarter 3 and 4 operational framework reports.
Wel, dwi'n gobeithio eich bod chi eisoes yn dod i weld gymaint mae pobl yng ngogledd Cymru yn poeni am wasanaethau iechyd meddwl, ac nid dim ond oherwydd, wrth gwrs, yr argyfwng rydyn ni'n ei wynebu ar hyn o bryd ond am resymau hanesyddol hefyd. Byddwch chi'n gwybod mai diffygion yn y gwasanaethau iechyd meddwl oedd un o'r rhesymau y rhoddwyd y bwrdd i mewn i fesurau arbennig, ac mae nifer o bobl yn teimlo nad yw rheolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru wedi gwella'r sefyllfa dros y pum mlynedd ddiweddaf. Ac un rheswm am hynny, wrth gwrs, yw'r dryswch sydd a'r methiant sydd wedi bod i rannu adroddiad pwysig iawn am ofal mewn un uned iechyd meddwl yn y gogledd, sef adroddiad Holden.
Mae'r bwrdd iechyd wedi methu â chyhoeddi hwn, maen nhw wedi methu â rhoi atebion gonest i deuluoedd sy'n galaru, ac, wrth gwrs, maen nhw wedi cuddio'r gwirionedd bod eu staff nhw eu hunain yn poeni'n fawr fod y gofal oedd yn cael ei roi yn uned Hergest yn ddiffygiol. Pe bai'r bwrdd wedi gweithredu ar hyn, yma mae'n ddigon posib na fyddai sgandalau eraill fel Tawel Fan wedi gallu digwydd. Felly, a wnewch chi ymrwymo i sicrhau fod adroddiad Holden, sy'n wyth mlwydd oed erbyn hyn, yn cael ei ryddhau er mwyn inni sicrhau ein bod ni'n cael trafodaeth agored ac hefyd ein bod ni'n cael ymchwiliad o dan arweiniad rhywun annibynnol, efallai fel Donna Ockenden, er mwyn cael at y gwir ac er mwyn sicrhau na fydd hyn byth yn gallu digwydd eto?
Well, I hope that you're already starting to see the concern across north Wales about mental health services, and it's not just because of the crisis that we're currently facing but for historic reasons, too. You will know that deficiencies in the mental health services was one of the reasons why the board was placed into special measures in the first place, and many people feel that direct control by Welsh Government hasn't improved the situation over the last five years. And one reason for that, of course, is the confusion and the failures that there have been in sharing a very important report on one mental health unit, namely the Holden report.
The health board has failed to publish the report. They've failed to provide honest answers to families who are grieving. And, of course, they have hidden the truth that their own staff were hugely concerned that the care provided at the Hergest unit was deficient. And if the health board had taken action on this, then it's very possible that other scandals, such as Tawel Fan, would not have happened. So, will you commit to ensuring that the Holden report, which is now eight years old, is released so that we can ensure that we have a transparent and open discussion, and also that we have an inquiry led by someone independent like Donna Ockenden, so that we can reach the truth and ensure that this can never happen again?
Wel, Llyr, dwi'n gobeithio y gwnewch chi roi amser i fi edrych ar yr adroddiad yna a gweld ychydig yn fwy o'r cefndir. Ond dwi'n siwr y byddwch chi'n falch i glywed bod £12 miliwn ychwanegol wedi cael ei gyhoeddi ddoe gan y Gweinidog iechyd, sydd yn mynd i fynd at helpu yn uniongyrchol iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. Mae strategaeth iechyd meddwl eu hunain gyda nhw yn Betsi Cadwaladr ac, wrth gwrs, trwy gydol y pandemig, mae'r gwasanaethau ar gyfer iechyd meddwl wedi bod yn wasanaethau angenrheidiol, ac felly mi roedden nhw ar agor drwy'r amser, er, dwi'n gwybod roedd yna gyfnod pan roedd yna ryw sôn yn Betsi Cadwaladr nad oedden nhw ar agor. Wrth gwrs, mi wnaethon ni gywiro hynny ar unwaith a sicrhau bod pobl yn ymwybodol bod y gwasanaethau yna ar agor. Hefyd, jest i ddweud bod yna lwyddiant, dwi'n meddwl, o ran sicrhau bod gwell trawstoriad a thrawsweithredu gyda mudiadau gwahanol sy'n ymdrin ag iechyd meddwl yn y gogledd. Ac, wrth gwrs, mae yna ddatblygiadau eraill gyda'r I CAN mental health urgent care centres, a'r syniad yn y fan yna yw bod yna rhywbeth arall yn lle ein bod ni jest yn gorfod mynd i'r ysbyty i ddelio gyda rhai o'r issues yma. Ond mi wna i edrych ar adroddiad Holden a gweld yn union beth yw'r sefyllfa yn fan hyn.
Well, Llyr, I hope you will give me some time to look at that report and to look into more of the background to this issue. But I'm sure you will be pleased to hear that an additional £12 million was announced yesterday by the Minister for health, which will go towards helping mental health in north Wales. They have their own mental health strategy within Betsi Cadwaladr and, of course, throughout the pandemic, the mental health services have been essential services, and they were open throughout the period, although I know there was a period when there was some talk in Betsi Cadwaladr that they weren't available. Of course, we put that right immediately in order to ensure that people were aware that those services were open and available. Also, just to say that there have been successes in terms of ensuring that there is improved joint working with the various organisations involved with mental health in north Wales. And, of course, there are other developments in terms of the I CAN mental health urgent care centres, and the idea here is that there should be something else available, rather than having to deal with these issues in a traditional way. But I will look at the Holden report and see exactly what the situation is here.
Minister, even before the present COVID-19 pandemic, loneliness affected as many as one in five people across the UK. Indeed, as we are all too aware, over the past few months our lives and daily interactions with friends and loved ones have changed considerably. Now, according to statistics compiled by the Red Cross throughout the pandemic, there is a strong correlation between engaging in meaningful conversations and people's confidence in their ability to cope with the present health crisis. Fifty-one per cent of those who last had a meaningful conversation over a month ago agreed that they are confident in coping, whereas this increased to 81 per cent for those who have had a meaningful conversation within the last week. With this information in mind, will you look to review the regulations around support networks, particularly to allow those elderly, unpaid carers to nominate a single friend to attend their property throughout any future lockdown? I've been approached by a number of people whereby they care for an elderly person or somebody, perhaps, with dementia, and they themselves need somebody that they can, perhaps, just speak to, have some conversation with, because it can be very difficult. So, will you look at that as an avenue to open, so as to allow support, so that that then helps the carer to look after their loved one?
Weinidog, hyd yn oed cyn y pandemig COVID-19 presennol, roedd unigrwydd yn effeithio ar gynifer ag un o bob pump o bobl ledled y DU. Yn wir, fel y gwyddom yn dda, dros y misoedd diwethaf mae ein bywydau a'n hymwneud dyddiol â ffrindiau ac anwyliaid wedi newid yn sylweddol. Nawr, yn ôl ystadegau a ddarparwyd gan y Groes Goch drwy gydol y pandemig, mae cydberthynas gref rhwng cymryd rhan mewn sgyrsiau ystyrlon a hyder pobl yn eu gallu i ymdopi â'r argyfwng iechyd presennol. Cytunodd 51 y cant o'r rhai a oedd wedi cael sgwrs ystyrlon dros fis yn ôl eu bod yn hyderus y gallant ymdopi, ond cynyddodd y ffigur hwn i 81 y cant ymhlith y rhai a oedd wedi cael sgwrs ystyrlon o fewn yr wythnos ddiwethaf. Gyda'r wybodaeth hon mewn golwg, a wnewch chi geisio adolygu'r rheoliadau mewn perthynas â rhwydweithiau cymorth, yn enwedig er mwyn caniatáu i ofalwyr oedrannus, di-dâl enwebu un ffrind i fynd i'w heiddo drwy gydol unrhyw gyfyngiadau symud yn y dyfodol? Mae nifer o bobl wedi cysylltu â mi lle maent yn gofalu am berson oedrannus neu rywun gyda dementia, efallai, ac maent hwy eu hunain angen rhywun y gallant siarad â hwy a chael sgwrs, oherwydd gall fod yn anodd iawn. Felly, a wnewch chi ystyried hynny, er mwyn darparu cefnogaeth, fel y gall hynny wedyn fod o gymorth i ofalwyr ofalu am eu hanwyliaid?
Thanks very much. I think loneliness is something that is in the portfolio of Julie Morgan, but, certainly, I think there is a recognition that what we need to do is to make sure that there are opportunities for people to be able to overcome these situations. One of the things that's been quite interesting about the pandemic is that there have been some innovations. So, look at us all—we're all using technology now that we may not have used before for the kind of use that we are now using. That has been really helpful for some people who were dealing with loneliness. But I think we've got to recognise that there's a whole group of people who will not be able to access technology in the same way was we are. So, certainly, some of the funding that we've announced today is to go towards making sure that there are opportunities for people to access digital services so that it can help with their mental health.
Diolch yn fawr. Credaf fod unigrwydd yn rhan o bortffolio Julie Morgan, ond yn sicr, credaf fod cydnabyddiaeth mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau bod cyfleoedd i bobl allu goresgyn y sefyllfaoedd hyn. Un o'r pethau sydd wedi bod yn eithaf diddorol am y pandemig yw bod rhai datblygiadau arloesol wedi digwydd. Felly, edrychwch arnom i gyd—rydym yn defnyddio technoleg nawr na fyddem wedi'i defnyddio o'r blaen o bosibl yn y ffordd rydym yn ei defnyddio nawr. Mae hynny wedi bod o gymorth mawr i rai pobl a oedd yn ymdopi ag unigrwydd. Ond rwy'n credu bod rhaid i ni gydnabod bod grŵp cyfan o bobl na fyddant yn gallu defnyddio technoleg yn yr un ffordd â ni. Felly, yn sicr, bydd rhywfaint o'r cyllid rydym wedi'i gyhoeddi heddiw yn mynd tuag at sicrhau bod cyfleoedd ar gael i bobl ddefnyddio gwasanaethau digidol er mwyn eu helpu gyda'u hiechyd meddwl.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am barhad gofal i bobl ifanc sy'n symud o wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed i wasanaethau iechyd meddwl oedolion? OQ55780
6. Will the Minister make a statement on continuity of care for young people progressing from child and adolescent to adult mental health services? OQ55780
Rydw i’n llawn gydnabod pwysigrwydd pontio didrafferth a pharhad gofal i bobl ifanc sy’n symud o’r gwasanaeth CAMHS i wasanaethau ar gyfer oedolion. Mae’r camau rydyn ni’n eu cymryd i wella’r broses o bontio wedi’u nodi yn y ddogfen 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl: Cynllun Cyflawni 2019-22', a gafodd ei diweddaru yn ddiweddar.
I fully recognise the importance of a smooth transition and continuity of care for young people moving from child and adolescent mental health services and into adult services. The actions we are taking to improve transitions are set out in the recently published 'Together for Mental Health' delivery plan for 2019-22.
I'm grateful, Minister. We're all very aware of the difficulties facing young people, and, in many ways, the last few months has only sought to emphasise this. Over the years, in Blaenau Gwent, I've had to support a number of families who've found it very difficult to access mental health support for people who are adolescents who are moving between the two services. In the last week we've been trying to support a family who've been through a really heartbreaking experience, whereby the services they were receiving from the children's mental health team were very, very good, but most services stop, of course, at age 18, and the young person involved was not able to have the support that they required as they moved into adult mental health care. It is absolutely unacceptable that we're unable to provide seamless care for our young people in this way. I hope, Minister, that in the time you have available—and I know, in answer to an earlier question from Andrew R.T. Davies, you were very clear about the position of young people as being a priority for you—you'll be able to look not simply at the services themselves but transition between services and the linkage between different services to ensure that young people have the support they require seamlessly as they grow up and seamlessly between different service providers.
Rwy'n ddiolchgar, Weinidog. Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o'r anawsterau sy'n wynebu pobl ifanc, ac mewn sawl ffordd, nid yw'r misoedd diwethaf ond wedi pwysleisio hyn. Dros y blynyddoedd, ym Mlaenau Gwent, rwyf wedi gorfod cefnogi nifer o deuluoedd sydd wedi'i chael yn anodd iawn cael cymorth iechyd meddwl i bobl ifanc yn eu harddegau sy'n symud rhwng y ddau wasanaeth. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf, rydym wedi bod yn ceisio cefnogi teulu sydd wedi dioddef profiad gwirioneddol dorcalonnus, lle'r oedd y gwasanaethau roeddent yn eu cael gan y tîm iechyd meddwl plant yn dda iawn, ond wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o wasanaethau'n dod i ben pan fydd yr unigolyn yn troi'n 18 oed, ac nid oedd y person ifanc dan sylw yn gallu cael y cymorth roeddent ei angen wrth iddynt symud at ofal iechyd meddwl oedolion. Mae'n gwbl annerbyniol na allwn ddarparu gofal di-dor i'n pobl ifanc fel hyn. Rwy'n gobeithio, Weinidog, yn yr amser sydd ar gael i chi—a gwn eich bod, mewn ymateb i gwestiwn cynharach gan Andrew R.T. Davies, yn glir iawn fod sefyllfa pobl ifanc yn flaenoriaeth i chi—y gallwch edrych nid yn unig ar y gwasanaethau eu hunain ond ar y pontio rhwng gwasanaethau a'r cysylltiad rhwng gwahanol wasanaethau i sicrhau bod pobl ifanc yn cael y cymorth y maent ei angen yn ddi-dor wrth iddynt dyfu i fyny, ac yn ddi-dor rhwng gwahanol ddarparwyr gwasanaethau.
Diolch, Alun. I think there is an acknowledgment in the 'Together for Mental Health' report that, actually, there is a need to do some work on this, and we're certainly aware that we need to do better in this area. Just to be clear that during the first phase of the pandemic, all CAMHS services paused that transition of young people into adult services, and I think that was the right thing to do. We've got to accept that, actually, just hitting 18 doesn't make everything better; it doesn't change everything and it doesn't turn you into an adult overnight. So, we do need to make sure that we are perhaps more sensitive to the needs of those people who are transitioning. There is, of course, very clear guidance that has been set out with the Together for Children and Young People programme, and people should be following that guidance to make sure that we don't fall into some of the difficulties that I know some people have faced.
Of course, on top of that, there is the young people's passport and the idea here is that we're empowering the individual to take a bit more ownership of the process, and that, of course, was reviewed in 2019. So, we know there's more work to do here, we know what we need to do, but we know that there are still steps that we need to take and it is of course part of our action plan during these next couple of years.
Diolch, Alun. Credaf fod yr adroddiad 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yn cydnabod bod angen gwneud rhywfaint o waith ar hyn mewn gwirionedd, ac rydym yn sicr yn ymwybodol fod angen inni wneud yn well yn y maes hwn. Hoffwn ei gwneud yn glir fod holl wasanaethau CAMHS, yn ystod cam cyntaf y pandemig, wedi oedi'r pontio hwnnw i bobl ifanc at wasanaethau oedolion, a chredaf mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud. Mae'n rhaid inni dderbyn nad yw troi'n 18 oed yn gwneud popeth yn well; nid yw'n newid popeth ac nid yw'n eich gwneud yn oedolyn dros nos. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn fwy sensitif o bosibl i anghenion y bobl sy'n pontio. Wrth gwrs, mae canllawiau clir iawn wedi'u nodi gyda'r rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, a dylai pobl fod yn dilyn y canllawiau hynny i sicrhau nad ydym yn wynebu rhai o'r anawsterau y gwn fod rhai pobl wedi'u hwynebu.
Wrth gwrs, ar ben hynny, ceir y pasbort pobl ifanc a'r syniad yma yw ein bod yn grymuso'r unigolyn i gymryd ychydig mwy o berchnogaeth ar y broses, ac adolygwyd hynny, wrth gwrs, yn 2019. Felly, gwyddom fod mwy o waith i'w wneud yma, gwyddom beth sydd angen i ni ei wneud, ond rydym yn gwybod bod yna gamau y mae angen i ni eu cymryd o hyd ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhan o'n cynllun gweithredu dros y flwyddyn neu ddwy nesaf.
Minister, I would say this is a key area, not just for the transition process itself, which has often caused difficulties and gaps, but there are several serious mental health conditions that tend to first present in late adolescence and early adulthood, and therefore the management of these conditions, especially when they first appear, is very key to a patient's long-term recovery. I think a lot of attention needs to be given and that we see that period up to 25 being much more like the period just before 18 as well, and this has not always been the case. I know there are well-designed services out there, but we need to see that much more commonly embedded.
Weinidog, byddwn yn dweud bod hwn yn faes allweddol, nid yn unig ar gyfer y broses bontio ei hun, sydd yn aml wedi achosi anawsterau a bylchau, ond ceir nifer o gyflyrau iechyd meddwl difrifol sy'n tueddu i ymddangos am y tro cyntaf yn y glasoed hwyr ac mewn oedolion ifanc, ac felly mae rheoli'r cyflyrau hyn, yn enwedig pan fyddant yn ymddangos am y tro cyntaf, yn allweddol iawn i adferiad hirdymor claf. Credaf fod angen rhoi llawer o sylw i'r ffaith bod y cyfnod hyd at 25 yn llawer tebycach i'r cyfnod ychydig cyn 18 oed, ac nid yw hyn wedi bod yn wir bob amser. Gwn fod gwasanaethau ar gael sydd wedi'u cynllunio'n dda, ond mae angen inni eu hymgorffori'n llawer mwy cyffredinol.
I think that's right, David, and I think there are some organisations that already offer that service, that people can stay in the system until they're 25, and I think what we've got to do is to work towards a system where perhaps that is the offer generally, but that we should give people the choice as to when they want to transition from one to another. That's where I'd like to get to, but I think we have got some work to do in that space. Some health boards are better than others in this space and we just need to put the pressure on those areas that perhaps haven't got as good a system as others.
Rwy'n credu bod hynny'n iawn, David, a chredaf fod rhai sefydliadau eisoes yn cynnig y gwasanaeth hwnnw, y gall pobl aros yn y system nes eu bod yn 25 oed, a chredaf mai'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw gweithio tuag at system lle mae hynny'n cael ei gynnig yn gyffredinol efallai, ond y dylem roi'r dewis i bobl o ran pryd y maent eisiau pontio o'r naill i'r llall. Dyna lle hoffwn gyrraedd, ond rwy'n credu bod gennym waith i'w wneud yn y maes hwnnw. Mae rhai byrddau iechyd yn well nag eraill yn hynny o beth ac mae angen i ni roi'r pwysau ar yr ardaloedd nad oes ganddynt system gystal ag eraill o bosibl.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 3 on the agenda this afternoon is topical questions. There is one topical question to be answered by the Minister for Economy, Transport and North Wales. Helen Mary Jones.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol. Mae un cwestiwn amserol i'w ateb gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. Helen Mary Jones.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y penderfyniad i gau'r gronfa cadernid economaidd yn gynnar i geisiadau sy'n ymwneud â'r cyfnod atal byr? TQ499
1. Will the Minister make a statement on the early closure of applications to the economic resilience fund relating to the firebreak lockdown? TQ499
Yes, of course. The third phase of the economic resilience fund comprises of two parts, firstly the £200 million lockdown business fund, which is designed to target operating costs for businesses through the firebreak, and remains open for applications via applications via Business Wales and also via local authority websites. The second part, the £100 million longer term business development grants fund, has received nearly 6,000 applications and has therefore been paused to new applicants. We are committed to getting funds out as quickly as we possibly can do to successful applicants.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yn cynnwys dwy ran, yn gyntaf, y gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau symud gwerth £200 miliwn, sydd wedi'i chynllunio i dargedu costau gweithredu i fusnesau drwy'r cyfnod atal byr, ac sy'n parhau i fod ar agor i geisiadau drwy Busnes Cymru a hefyd drwy wefannau awdurdodau lleol. Mae'r ail ran, y gronfa ar gyfer grantiau datblygu busnes fwy hirdymor sy'n werth £100 miliwn, wedi derbyn bron i 6,000 o geisiadau ac felly mae wedi'i rhewi i ymgeiswyr newydd. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu arian i ymgeiswyr llwyddiannus cyn gynted ag y gallwn.
I'm grateful to the Minister for his answer. I'm sure he will acknowledge that because of the oversubscription to this fund, there were many businesses who were disappointed and some business owners who were quite distressed not to be able to make the applications that they expected to be able to make. And I say this while fully understanding the pressure on the Minister's budgets and the fact that he won't ever be able to help every single business, and that there are UK responsibilities here as well.
Can I ask the Minister, with regard to the administration of the scheme, whether he is confident that there is sufficient capacity within Business Wales to deal with this level of pressure of work? Particularly bearing in mind that this is not a one-off, as we might have expected it to be, perhaps, or hoped it might be at the beginning of this crisis, but this is pressure that's going to be on Business Wales for some time to come, unfortunately.
And can I also ask him, given that resources are limited and that the Welsh Government can't do everything, is it time now for Welsh Government to take a more targeted approach to the businesses that you continue to support, prioritising those businesses that are most in need now, perhaps, in the short term, but also those businesses that were completely viable before lockdown that can't trade at all during the pandemic but that will be viable afterwards? Do we need a specific hibernation scheme for businesses like those, and should you be targeting support, Minister, to businesses like certain businesses in hospitality, some businesses in tourism, cultural businesses that may not be able to open at all, until we reach a point where we have a vaccine? I would put it to the Minister, Deputy Presiding Officer, that if he can't do everything—and I understand that perhaps he can't—is it now time to do the things that need doing most in terms of business support?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. Rwy'n siŵr y bydd yn cydnabod, oherwydd bod gormod wedi gwneud cais am grant o'r gronfa hon, fod llawer o fusnesau'n siomedig a rhai perchnogion busnes yn eithaf gofidus am na allent wneud y ceisiadau roeddent yn disgwyl gallu eu gwneud. Ac rwy'n dweud hyn er fy mod yn llawn ddeall y pwysau ar gyllidebau'r Gweinidog a'r ffaith na fydd byth yn gallu helpu pob busnes unigol, a bod yna gyfrifoldebau i'r DU yma hefyd.
A gaf fi ofyn i'r Gweinidog, mewn perthynas â gweinyddu'r cynllun, a yw'n hyderus bod digon o gapasiti yn Busnes Cymru i ymdrin â'r lefel hon o bwysau gwaith? O gofio'n arbennig nad yw hwn yn ddigwyddiad untro, fel y gallem fod wedi disgwyl iddo fod efallai, neu fel y gallem fod wedi gobeithio y gallai fod ar ddechrau'r argyfwng hwn, ond mae hwn yn bwysau a fydd ar Busnes Cymru am beth amser i ddod, yn anffodus.
Ac a gaf fi ofyn iddo hefyd, o gofio bod adnoddau'n gyfyngedig ac na all Llywodraeth Cymru wneud popeth, a yw'n bryd i Lywodraeth Cymru fabwysiadu dull sydd wedi'i dargedu'n well at y busnesau rydych yn parhau i'w cefnogi, gan flaenoriaethu'r busnesau sydd â'r angen mwyaf nawr, efallai, yn y tymor byr, ond hefyd y busnesau a oedd yn gwbl hyfyw cyn y cyfyngiadau symud na allant fasnachu o gwbl yn ystod y pandemig, ond a fydd yn hyfyw wedyn? A oes arnom angen cynllun 'gaeafgysgu' penodol ar gyfer busnesau fel y rheini, ac a ddylech fod yn targedu cymorth, Weinidog, at fusnesau fel busnesau lletygarwch penodol, rhai busnesau twristiaeth, busnesau diwylliannol nad ydynt yn gallu agor o gwbl o bosibl, nes inni gyrraedd pwynt lle mae gennym frechlyn? Byddwn yn dweud wrth y Gweinidog, Ddirprwy Lywydd, os na all wneud popeth—ac rwy'n deall efallai na all wneud hynny—a yw'n bryd gwneud y pethau sydd fwyaf o angen eu gwneud nawr o safbwynt cymorth busnes?
Can I thank Helen Mary Jones for her questions and also thank Helen Mary Jones for the very constructive part that she has played, and indeed other Members of the Chamber have played, in shaping the economic resilience fund during the various phases of this support?
I'd like to just make a number of points at the outset. First of all, as Members are aware, the Welsh Government is offering the most generous and comprehensive package of support to businesses anywhere in the United Kingdom, but as Helen Mary Jones has rightly identified, it would simply not be possible for any Government to support every single business with both emergency cash for operating costs and with support for business development, and therefore we do have to approach this in a targeted way, as Helen Mary Jones identified, and I'll come back to that point.
The second important issue to raise with perceptions of the third phase of the economic resilience fund is that there are two parts to it, and the majority part remains open, and I'd urge businesses to apply—if they're looking for emergency cover for their businesses—for the £200 million lockdown business fund. The £100 million business development grant was for development projects, and I'll come back to the reason why they were different. But the third point to make regarding the overall package of support is that there has been some misunderstanding of the purposes of the development grants, and it does appear that a number of businesses have been attempting to access emergency support either through, first and foremost, the development grant online system, or through both the non-domestic rates-linked grants and the development grants. As a result of this, we've already been able to sift a significant number of applications and we've found that there will be a rejection rate that will be quite high because a significant number of businesses who submitted applications on that Friday did so without supporting evidence, or did so without a strong plan for the development of their business, or because they didn't provide any cash-flow data, and were simply after support for cash flow, or because their projects were ineligible, for example because a number of applicants were applying for deposits on holiday lets.
We ensured that it was a targeted approach, and all of the guidance pointed businesses to the fact that it was targeted, it was for the purpose of developing their businesses, creating jobs or securing jobs. They had to comply with our principles of value for money, they had to be of a high quality, and they had to enhance the business prospects for the medium and the long term. Now, I can tell Members that there is a further £300 million that the finance Minister has earmarked in principle for business support in the first quarter of 2021. In addition, there remains unutilised budget from the original round of the COVID-19 NDR-linked grants, and officials are working very closely at the moment with local authority treasurers to confirm how much of this funding remains unused across the 22 local authorities and what options might be available to potentially repurpose it. I can also tell Members that, with regard to the £100 million development grant fund, we will appraise, as a priority, all of those applications that have come in. I am currently seeking further advice on the next steps in relation to what we do with the development grant fund, and I hope to make a further statement in the very near future.
But just in answer to some of the other points that Helen Mary Jones raised—capacity within Business Wales. We constantly review capacity within Business Wales. We increase capacity when necessary and decrease. I'm not so much concerned about human resource capacity as I am with the way that those people who operate on the helpline service are being treated by some—a tiny minority. But I have had reported to me that some of the Business Wales helpline staff have been verbally abused, and I'm sure nobody in this Chamber would condone such behaviour. I know that this an incredibly tense and anxious time for business owners, but it's important that we also respect those people who are trying to help us, and so I would urge all people who are calling the Business Wales helpline to be courteous and to be respectful to the Business Wales staff.
Then, finally, to the point that Helen Mary Jones made—again, an incredibly valuable point—about the importance of considering how we hibernate businesses that may not be able to operate through the winter and until next year, but which we know are viable businesses. That, of course, can be provided through an extension of the job retention scheme and, of course, with any support from the Welsh Government that would aim to plug any gaps or to provide an additional safety net to complement the JRS. But, of course, that does require the UK Government to agree to a further extension of the job retention scheme, and, for that matter, a further extension of the self-employment income support scheme until such a time that parts of the economy can truly reopen safely, and whether that's with an array of vaccines or through further adaptations and through suppressing the virus to a level where we can do so. But it's absolutely essential that the UK Government considers, as a matter of urgency, a further extension to JRS and the self-employment income support scheme.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau a diolch iddi hefyd am y rhan adeiladol iawn y mae wedi'i chwarae, ac yn wir y mae Aelodau eraill yn y Siambr wedi'i chwarae, yn ffurfio'r gronfa cadernid economaidd yn ystod gwahanol gamau'r gefnogaeth hon?
Hoffwn wneud nifer o bwyntiau i ddechrau. Yn gyntaf oll, fel y gŵyr yr Aelodau, Llywodraeth Cymru sy'n cynnig y pecyn cymorth mwyaf hael a chynhwysfawr i fusnesau yn y Deyrnas Unedig, ond fel y mae Helen Mary Jones wedi'i nodi'n gywir, ni fyddai'n bosibl i unrhyw Lywodraeth gefnogi pob busnes gydag arian brys ar gyfer costau gweithredu a chyda chymorth ar gyfer datblygu busnes, ac felly mae'n rhaid inni ymdrin â hyn mewn ffordd sydd wedi'i thargedu, fel y nododd Helen Mary Jones, a dof yn ôl at y pwynt hwnnw.
Yr ail fater pwysig i'w godi gyda chanfyddiadau ynglŷn â thrydydd cam y gronfa cadernid economaidd yw bod dwy ran iddo, ac mae'r rhan fwyaf yn parhau i fod ar agor, a byddwn yn annog busnesau i wneud cais—os ydynt yn chwilio am arian brys ar gyfer eu busnesau—i'r gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau symud gwerth £200 miliwn. Roedd y grant datblygu busnes gwerth £100 miliwn ar gyfer prosiectau datblygu, a dof yn ôl at y rheswm pam eu bod yn wahanol. Ond y trydydd pwynt i'w wneud ynglŷn â'r pecyn cymorth cyffredinol yw y bu rhywfaint o gamddealltwriaeth ynglŷn â dibenion y grantiau datblygu, ac mae'n ymddangos bod nifer o fusnesau wedi bod yn ceisio cael cymorth brys naill ai drwy system ar-lein y grant datblygu yn bennaf, neu drwy'r grantiau ardrethi annomestig a'r grantiau datblygu. O ganlyniad i hyn, rydym eisoes wedi gallu didoli nifer sylweddol o geisiadau ac rydym wedi canfod y bydd cyfradd y ceisiadau a wrthodir yn eithaf uchel oherwydd bod nifer sylweddol o fusnesau a gyflwynodd geisiadau ar y dydd Gwener hwnnw wedi gwneud hynny heb dystiolaeth ategol, neu wedi gwneud hynny heb gynllun cryf ar gyfer datblygu eu busnes, neu oherwydd nad oeddent wedi darparu unrhyw ddata llif arian, a'u bod eisiau cymorth ar gyfer llif arian, neu oherwydd bod eu prosiectau'n anghymwys, er enghraifft oherwydd bod nifer o ymgeiswyr yn gwneud cais am flaendaliadau ar dai gwyliau i'w gosod.
Gwnaethom sicrhau ei fod yn ddull wedi'i dargedu, ac roedd yr holl ganllawiau'n tynnu sylw busnesau at y ffaith ei fod wedi'i dargedu, ei fod at ddiben datblygu eu busnesau, gan greu swyddi neu ddiogelu swyddi. Roedd rhaid iddynt gydymffurfio â'n hegwyddorion gwerth am arian, roedd rhaid iddynt fod o ansawdd uchel, ac roedd rhaid iddynt wella'r rhagolygon busnes ar gyfer y tymor canolig a'r tymor hir. Nawr, gallaf ddweud wrth yr Aelodau fod yna £300 miliwn arall y mae'r Gweinidog cyllid wedi'i glustnodi mewn egwyddor ar gyfer cymorth busnes yn chwarter cyntaf 2021. Yn ogystal, mae cyllideb heb ei defnyddio yn weddill o gylch gwreiddiol y grantiau COVID-19 sy'n gysylltiedig ag ardrethi annomestig, ac mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn ar hyn o bryd gyda thrysoryddion awdurdodau lleol i gadarnhau faint o'r arian hwn sydd heb ei ddefnyddio o hyd ar draws y 22 awdurdod lleol a pha opsiynau a allai fod ar gael i'w addasu at ddibenion gwahanol o bosibl. Gallaf ddweud wrth Aelodau hefyd, o ran y gronfa gwerth £100 miliwn ar gyfer grantiau datblygu busnes, y byddwn yn blaenoriaethu'r gwaith o arfarnu'r holl geisiadau a ddaeth i law. Ar hyn o bryd rwy'n cael cyngor pellach ar y camau nesaf mewn perthynas â'r hyn a wnawn gyda'r gronfa ar gyfer grantiau datblygu busnes, ac rwy'n gobeithio gwneud datganiad pellach yn y dyfodol agos iawn.
Ond i ateb rhai o'r pwyntiau eraill a gododd Helen Mary Jones—capasiti yn Busnes Cymru. Rydym yn adolygu capasiti yn Busnes Cymru yn gyson. Rydym yn cynyddu ac yn lleihau capasiti yn ôl yr angen. Nid wyf yn poeni cymaint am gapasiti adnoddau dynol ag yr wyf am y ffordd y mae'r bobl sydd ar y llinell gymorth yn cael eu trin gan rai—lleiafrif bach iawn. Ond rwyf wedi clywed bod rhai o staff llinell gymorth Busnes Cymru wedi dioddef cam-drin geiriol, ac rwy'n siŵr na fyddai neb yn y Siambr hon yn esgusodi ymddygiad o'r fath. Gwn fod hwn yn gyfnod hynod o anodd a phryderus i berchnogion busnesau, ond mae'n bwysig ein bod hefyd yn parchu'r bobl sy'n ceisio ein helpu, ac felly byddwn yn annog pawb sy'n ffonio llinell gymorth Busnes Cymru i fod yn gwrtais ac i barchu staff Bus Cymru.
Yna, yn olaf, mewn perthynas â'r pwynt a wnaeth Helen Mary Jones—unwaith eto, pwynt hynod werthfawr—am bwysigrwydd ystyried sut rydym yn helpu busnesau nad ydynt o bosibl yn gallu gweithredu drwy'r gaeaf, ond y gwyddom eu bod yn fusnesau hyfyw, i 'aeafgysgu' tan y flwyddyn nesaf. Gellir gwneud hynny, wrth gwrs, drwy ymestyn y cynllun cadw swyddi ac wrth gwrs, gydag unrhyw gymorth gan Lywodraeth Cymru a fyddai'n ceisio llenwi unrhyw fylchau neu ddarparu rhwyd ddiogelwch ychwanegol i ategu'r cynllun cadw swyddi. Ond wrth gwrs, mae hynny'n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth y DU gytuno i ymestyn y cynllun cadw swyddi ymhellach, ac o ran hynny, ymestyn y cynllun cymorth incwm i’r hunangyflogedig ymhellach hyd nes y gall rhannau o'r economi ailagor yn wirioneddol ddiogel, boed hynny gydag amrywiaeth o frechlynnau neu addasiadau pellach a thrwy atal y feirws i lefel lle gallwn wneud hynny. Ond mae'n gwbl hanfodol fod Llywodraeth y DU yn ystyried estyniad pellach i'r cynllun cadw swyddi a'r cynllun cymorth incwm i’r hunangyflogedig.
Can I thank the Minister for his answer just now? It was very comprehensive and it's what I think I and many other Members need in terms of answering queries from constituents. And can I thank Helen Mary Jones for putting in the question that she has done? I also think it's very disappointing that there are people being abusive to Business Wales staff. I understand people's frustrations, but they shouldn't be taken out, of course, on the people trying to help them.
From my perspective, there has been quite a bit of confusion, Minister, from businesses and amongst local authorities. And I'm aware, in some instances, local authorities have received various guidance—sometimes on the same day, on the same issue—so I think there are some lessons to be learnt for next phases. And I'm aware that some local authorities have taken different application processes in very different ways, so I think there are some real lessons to learn in that regard going forward.
I noticed, Minister, Cardiff University has estimated that the Welsh Government has £1 billion left to be allocated from funds to fight COVID-19, and they've looked at the £4.4 billion from the UK Government, and the amount reallocated from existing Welsh Government budgets. Can you confirm that that is the case in your opinion, or do you believe that Cardiff University have got this incorrect? And if it is, why is the Welsh Government perhaps not committing this money now to support businesses now, rather than leaving it back for a later date? The UK Government has also, of course, given the certainty by guaranteeing at least £1.1 billion via consequentials before the end of this year. If that's not enough, and I know that the supplementary budget is coming up, what more can be reallocated from existing budgets to ensure that businesses get the support that they need now, before the winter, rather than giving it to them when it's too late? And briefly and finally, given that there is ring-fenced funding for tourism and hospitality businesses, concern is being raised that, if a business in receipt of the NDR grant, they are precluded from applying for the discretionary grant. So, if you didn't address that in the earlier question—I was drastically making notes—can you perhaps address that point as well?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb nawr? Roedd yn gynhwysfawr iawn ac rwy'n credu mai dyna rwyf fi a llawer o'r Aelodau eraill ei angen er mwyn gallu ateb ymholiadau gan etholwyr. Ac a gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cwestiwn? Rwy'n credu hefyd ei bod yn siomedig iawn fod pobl yn cam-drin staff Busnes Cymru yn eiriol. Rwy'n deall rhwystredigaethau pobl, ond ni ddylid rhoi'r bai, wrth gwrs, ar y bobl sy'n ceisio eu helpu.
O'm rhan i, mae cryn dipyn o ddryswch wedi bod, Weinidog, ymhlith busnesau ac awdurdodau lleol. Ac rwy'n ymwybodol, mewn rhai achosion, fod awdurdodau lleol wedi cael canllawiau amrywiol—weithiau ar yr un diwrnod, ar yr un mater—felly credaf fod rhai gwersi i'w dysgu ar gyfer y camau nesaf. Ac rwy'n ymwybodol fod rhai awdurdodau lleol wedi gweithredu gwahanol brosesau ymgeisio mewn ffyrdd gwahanol iawn, felly rwy'n credu bod gwersi go iawn i'w dysgu yn hynny o beth wrth symud ymlaen.
Weinidog, sylwais fod Prifysgol Caerdydd wedi amcangyfrif bod gan Lywodraeth Cymru £1 biliwn ar ôl i'w ddyrannu o gronfeydd i ymladd COVID-19, ac maent wedi edrych ar y £4.4 biliwn gan Lywodraeth y DU, a'r swm a ail-ddyrannwyd o gyllidebau presennol Llywodraeth Cymru. A allwch chi gadarnhau bod hynny'n wir hyd y gwyddoch, neu a ydych yn credu bod Prifysgol Caerdydd yn anghywir ynglŷn â hyn? Ac os ydyw, pam nad yw Llywodraeth Cymru'n ymrwymo'r arian hwn i gefnogi busnesau nawr, efallai, yn hytrach na'i gadw at rywbryd eto? Mae Llywodraeth y DU hefyd, wrth gwrs, wedi rhoi sicrwydd drwy warantu o leiaf £1.1 biliwn drwy symiau canlyniadol cyn diwedd eleni. Os nad yw hynny'n ddigon, a gwn fod y gyllideb atodol ar y ffordd, beth arall y gellir ei ailddyrannu o gyllidebau presennol i sicrhau bod busnesau'n cael y cymorth sydd ei angen arnynt yn awr, cyn y gaeaf, yn hytrach na'i roi iddynt pan fydd yn rhy hwyr? Ac yn fyr ac yn olaf, o gofio bod cyllid wedi'i neilltuo ar gyfer busnesau twristiaeth a lletygarwch, mae pryderon yn codi, os yw busnes yn cael y grant ardrethi annomestig, eu bod wedi'u hatal rhag gwneud cais am y grant dewisol. Felly, os na wnaethoch roi sylw i hynny yn y cwestiwn cynharach—roeddwn yn brysur yn gwneud nodiadau—a wnewch chi roi sylw i'r pwynt hwnnw hefyd o bosibl?
Can I thank Russell George—
A gaf fi ddiolch i Russell George—
Minister.
Weinidog.
Yes. Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank Russell George for his questions, and say that I am sorry for any misunderstanding of the purpose of the development grant fund? We attempted to make as clear as we possibly could on the Business Wales website the purpose of that fund and the eligibility criteria and what was required in order to make an application. Unfortunately, in spite of that, it appears that, perhaps through desperation, a significant number of businesses nonetheless made applications that did not meet the criteria, that were not supported by any satisfactory documentary evidence of need for developments. And so, as a consequence, the fund was overwhelmed and paused. But we will scrutinise and interrogate each and every application on the basis of ensuring that, through a qualitative approach, we support those businesses with the best ideas and the best proposals. And as I've already said to Helen Mary Jones, I'm hoping to make a further statement in the very near future regarding the appraisals of the current applications and the next steps.
The £1 billion that Russell George referred to really I think is a matter for the finance Minister to address. But what I can say to Members is that the finance Minister has kindly agreed to put aside, in preparation for quarter 1 of 2021, an additional £300 million. And of course we are awaiting clarity on any further consequentials from the UK Government as a result of recent announcements. And as the First Minister has already said on a number of occasions, any consequentials relating directly to business support will be provided as business support when they come through to Wales. And I think it's important again for Members to remember that we are operating in a crisis, and yet, during the course of this crisis, throughout this crisis, we've been able to support businesses with the most generous package of support anywhere in the UK, utilising the ERF as a fund and a system to plug holes and to provide safety nets that otherwise would not exist.
And on the very important point that Russell George raised lastly, those businesses that have been unsuccessful in getting discretionary grants because they've had NDR-related grants, well, the discretionary grants that we've made available through local government are designed to support those businesses that do not occupy properties—businesses that operate from shared premises and so forth. And that's to ensure that we capture as many businesses, microbusinesses in particular, as we possibly can do.
Ie. Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau, a dweud ei bod yn ddrwg gennyf am unrhyw gamddealltwriaeth ynglŷn â diben cronfa'r grant datblygu? Ymdrechwyd i'w gwneud mor glir ag y gallem ar wefan Busnes Cymru beth yw diben y gronfa honno a'r meini prawf cymhwysedd a'r hyn oedd ei angen er mwyn gwneud cais. Er hynny, yn anffodus mae'n ymddangos bod nifer sylweddol o fusnesau, oherwydd eu bod mewn sefyllfa ddybryd efallai, wedi gwneud ceisiadau nad oeddent yn bodloni'r meini prawf, a heb unrhyw dystiolaeth ddogfennol foddhaol o'r angen am ddatblygiadau i fynd gyda'u cais. Ac felly, o ganlyniad, gwnaed mwy o geisiadau i'r gronfa nag y gallai ddarparu ar eu cyfer a chafodd ei rhewi. Ond byddwn yn craffu ar bob cais ac yn ceisio sicrhau ein bod, drwy ddull ansoddol, yn cefnogi'r busnesau hynny sydd â'r syniadau gorau a'r argymhellion gorau. Ac fel rwyf eisoes wedi dweud wrth Helen Mary Jones, rwy'n gobeithio gwneud datganiad pellach yn y dyfodol agos iawn ynghylch arfarniadau o'r ceisiadau presennol a'r camau nesaf.
Rwy'n credu bod y £1 biliwn y cyfeiriodd Russell George ato yn fater at sylw'r Gweinidog cyllid. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelodau yw bod y Gweinidog cyllid wedi cytuno'n garedig i neilltuo £300 miliwn ychwanegol er mwyn paratoi ar gyfer chwarter cyntaf 2021. Ac wrth gwrs rydym yn aros am eglurhad ar unrhyw symiau canlyniadol pellach gan Lywodraeth y DU o ganlyniad i gyhoeddiadau diweddar. Ac fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi dweud droeon, bydd unrhyw symiau canlyniadol sy'n ymwneud yn uniongyrchol â chymorth busnes yn cael eu darparu fel cymorth busnes pan ddônt drwodd i Gymru. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig eto i'r Aelodau gofio ein bod yn gweithredu mewn argyfwng, ac eto, yn ystod yr argyfwng hwn, drwy gydol yr argyfwng hwn, rydym wedi gallu cefnogi busnesau gyda'r pecyn cymorth mwyaf hael yn unman yn y DU, gan ddefnyddio'r gronfa cadernid economaidd fel cronfa a system i lenwi tyllau a darparu rhwydi diogelwch na fyddent yn bodoli fel arall.
Ac ar y pwynt pwysig a godwyd gan Russell George ar y diwedd, mae'r busnesau na lwyddodd i gael grantiau dewisol am eu bod wedi cael grantiau'n ymwneud ag ardrethi annomestig, wel, mae'r grantiau dewisol a ddarparwyd gennym drwy lywodraeth leol wedi'u cynllunio i gefnogi busnesau nad ydynt yn meddiannu eiddo—busnesau sy'n gweithredu o eiddo a rennir ac yn y blaen. A diben hynny yw sicrhau ein bod yn cynnwys cynifer o fusnesau ag y gallwn, yn enwedig microfusnesau.
Thank you, Minister. I just want to start by thanking Helen Mary Jones for giving this Senedd another opportunity, following on from yesterday, to get across to the Government just how important it is to reopen phase 3 of the economic resilience fund—the business development grant side of it, as you've outlined, which is different to the other—and to reopen it quickly, Minister. Because businesses across south-east Wales and our country were relying on this fund. Businesses of all sizes spent weeks preparing for this fund, as we said yesterday, and they were relying on it, even though they were issued with new guidance for the fund on the morning that it was opened, so that, obviously, took time. And then, within 24 hours, the fund had closed. This indicates to me that there is a severe lack of oversight as to the need for this fund and the demand that was going to happen. And taking out what you've just said of the people who applied for it for the wrong reasons, not only were they told that it had been shut within 24 hours, they were told that, instead of the £150,000 that they were trying to apply for, they would then be just signposted off to trying to apply for £2,000, which obviously is not going to cut it. I was delighted to see the support from across the Chamber yesterday after I'd raised the issue for this urgent statement—even from your own party, people recognise that it's important to reopen this fund in particular. I welcome what the First Minister said in response, saying the Government would look at reopening it and, as you've said, there are moneys available if you decided to do that. So, I welcome that as well, Minister.
And due to support, am I now right to assume that it's not a matter of 'if' it will be reopened, but now a matter of 'when'? And when will you be making this statement on the business development grant? Because there are so many confused people out there that are stressed and didn't even get their e-mails answered from Business Wales. So, I'd like you to look into that, and perhaps give those businesses that were refused better advice in the future. But I thank you for your extra clarity this afternoon, Minister. Thank you.
Diolch, Weinidog. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Helen Mary Jones am roi cyfle arall i'r Senedd hon, yn sgil yr hyn a gafwyd ddoe, i fynegi wrth y Llywodraeth pa mor bwysig yw ailagor cam 3 y gronfa cadernid economaidd—ochr y grant datblygu busnes ohoni, fel rydych wedi disgrifio, sy'n wahanol i'r llall—a'i hailagor yn gyflym, Weinidog. Oherwydd roedd busnesau ar draws de-ddwyrain Cymru a'n gwlad yn dibynnu ar y gronfa hon. Treuliodd busnesau o bob maint wythnosau'n paratoi ar gyfer y gronfa hon, fel y dywedasom ddoe, ac roeddent yn dibynnu arni, er iddynt gael canllawiau newydd ar gyfer y gronfa ar y bore y cafodd ei hagor, felly mae'n amlwg fod hynny wedi cymryd amser. Ac yna, o fewn 24 awr, roedd y gronfa wedi cau. Mae hyn yn dangos i mi fod diffyg goruchwyliaeth difrifol o ran yr angen am y gronfa hon a'r galw a oedd yn mynd i ddigwydd. A chan dynnu allan yr hyn rydych newydd ei ddweud am y bobl a wnaeth gais iddi am y rhesymau anghywir, nid yn unig y dywedwyd wrthynt ei bod wedi'i chau o fewn 24 awr, ond yn hytrach na'r £150,000 roeddent yn ceisio gwneud cais amdano, dywedwyd wrthynt y byddent yn cael eu cyfeirio wedyn i geisio gwneud cais am £2,000, ac mae'n amlwg nad yw hynny'n ddigon da. Roeddwn wrth fy modd yn gweld y gefnogaeth o bob rhan o'r Siambr ddoe ar ôl i mi godi'r mater ar gyfer y datganiad brys hwn—hyd yn oed yn eich plaid eich hun, mae pobl yn cydnabod ei bod yn bwysig ailagor y gronfa hon yn enwedig. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrth ymateb, gan ddweud y byddai'r Llywodraeth yn ystyried ei hailagor ac fel rydych wedi dweud, mae arian ar gael pe baech yn penderfynu gwneud hynny. Felly, rwy'n croesawu hynny hefyd, Weinidog.
Ac oherwydd y cymorth, a ydw i'n iawn yn awr i dybio nad mater o 'os' bydd y gronfa'n cael ei hailagor ydyw bellach, ond yn hytrach, 'pryd'? A phryd y byddwch yn gwneud y datganiad am y grant datblygu busnes? Oherwydd mae cymaint o bobl ddryslyd allan yno sydd dan bwysau a heb gael ateb i'w negeseuon e-bost gan Busnes Cymru hyd yn oed. Felly, hoffwn i chi edrych ar hynny, a rhoi gwell cyngor yn y dyfodol i'r busnesau a gafodd eu gwrthod. Ond diolch i chi am eich eglurhad ychwanegol y prynhawn yma, Weinidog. Diolch.
Can I thank Laura Anne Jones for her questions? And, as I've already said, the applications that have come in were huge in volume. Many businesses, unfortunately, applied for support not because they were seeking support for a development, as such, that would secure jobs, that would enhance business prospects, but instead because they were seeking emergency cash. Now, that is not the purpose of this fund, and I don't think it's fair to compare the £150,000 maximum grant available for business development with the emergency support, which albeit was less, because the two funds, or the two parts of the fund, operate for different reasons. One part—the emergency cash part—is intended to support businesses through the firebreak; the other—the business development grants—is intended to support business development for the longer term, and that's vitally important. It's vitally important to distinguish between the purpose of those two parts of the fund.
Now, in terms of next steps, I've already said to Members I'll be making an announcement in the very near future, once we have appraised the business development grant fund. I'm seeking further advice from officials regarding the next steps, but I think it's absolutely right and proper that we scrutinise those applications that have come in so far, that we learn from them, and that we tailor support for the purpose that it's designed. And the design of the ERF business development grant scheme was to ensure that businesses have a longer term future, that they don't just survive through the firebreak, but that they are able to thrive in the future. And I can point to a number of excellent applications that have come in that demonstrate how some businesses did approach it in the most responsible way with excellent applications, and those businesses that missed out, I'd say, 'Hold on to your documentation; there is £300 million that's going to be made available.'
Laura Anne Jones asks about when we will be opening up a future fund. Well, quarter 1 of next year is when we intend to be able to support businesses. But we want to make sure that businesses are able to develop the best possible proposals to submit to Welsh Government. And one such proposal—I can't name the business, I'm afraid; it's located in Denbigh—that has been successful already through the development grant fund submitted an excellent application that dealt with the grounds of their property that would enable them to hold more weddings and we were able to support them with an offer of a grant at a 72 per cent intervention rate. I think it's important that I mention the intervention rate, because there is also, unfortunately, the belief that businesses are able to, on every single occasion, secure the maximum amount of grant, but instead we're looking at intervention rates associated with value for money for the taxpayer.
A gaf fi ddiolch i Laura Anne Jones am ei chwestiynau? Ac fel y dywedais eisoes, daeth nifer enfawr o geisiadau i law. Yn anffodus, gwnaeth llawer o fusnesau gais am gymorth nid am eu bod yn ceisio cymorth ar gyfer datblygiad, fel y cyfryw, a fyddai'n sicrhau swyddi, a fyddai'n gwella rhagolygon busnes, ond yn hytrach am eu bod yn chwilio am arian brys. Nawr, nid dyna ddiben y gronfa hon, ac nid wyf yn credu ei bod yn deg cymharu'r uchafswm o £150,000 o grant sydd ar gael ar gyfer datblygu busnes â'r cymorth brys, er bod hwnnw'n llai, oherwydd mae'r ddwy gronfa, neu ddwy ran y gronfa, yn gweithredu am wahanol resymau. Nod un rhan—y rhan arian brys—yw cefnogi busnesau drwy'r cyfnod atal byr; nod y llall—y grantiau datblygu busnes—yw cefnogi datblygiad busnes ar gyfer y tymor hwy, ac mae hynny'n hanfodol bwysig. Mae'n hanfodol bwysig gwahaniaethu rhwng diben y ddwy ran o'r gronfa.
Nawr, o ran y camau nesaf, rwyf eisoes wedi dweud wrth yr Aelodau y byddaf yn gwneud cyhoeddiad yn y dyfodol agos iawn, ar ôl i ni arfarnu cronfa'r grant datblygu busnes. Rwy'n ceisio cyngor pellach gan swyddogion ynglŷn â'r camau nesaf, ond rwy'n credu ei bod yn gwbl gywir a phriodol ein bod yn craffu ar y ceisiadau a ddaeth i mewn hyd yma, ein bod yn dysgu oddi wrthynt, a'n bod yn teilwra cymorth at y diben y'i cynlluniwyd ar ei gyfer. A nod cynllun grant datblygu busnes y gronfa cadernid economaidd yw sicrhau bod gan fusnesau ddyfodol mwy hirdymor, eu bod yn gallu ffynnu yn y dyfodol yn ogystal â goroesi'r cyfnod atal byr. A gallaf dynnu sylw at nifer o geisiadau rhagorol a ddaeth i law sy'n dangos sut y gwnaeth rhai busnesau fynd ati yn y ffordd fwyaf cyfrifol gyda cheisiadau rhagorol, a'r busnesau na chafodd arian, byddwn yn dweud 'Daliwch eich gafael ar eich dogfennau; mae £300 miliwn yn mynd i fod ar gael.'
Mae Laura Anne Jones yn holi pryd y byddwn yn agor cronfa yn y dyfodol. Wel, bwriadwn allu cefnogi busnesau yn chwarter cyntaf y flwyddyn nesaf. Ond rydym am sicrhau bod busnesau'n gallu datblygu'r cynigion gorau posibl i'w cyflwyno i Lywodraeth Cymru. Ac mae un cynnig o'r fath—ni allaf enwi'r busnes, mae arnaf ofn; mae wedi'i leoli yn Ninbych—sydd wedi bod yn llwyddiannus eisoes drwy gronfa'r grant datblygu wedi cyflwyno cais rhagorol a oedd yn ymdrin â thir eu heiddo a fyddai'n eu galluogi i gynnal mwy o briodasau ac roeddem yn gallu eu cefnogi gyda chynnig grant ar gyfradd ymyrraeth o 72 y cant. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fy mod yn sôn am y gyfradd ymyrraeth, oherwydd yn anffodus, ceir cred hefyd fod busnesau'n gallu sicrhau uchafswm y grant bob tro, ond yn lle hynny rydym yn edrych ar gyfraddau ymyrraeth sy'n gysylltiedig â gwerth am arian i'r trethdalwr.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 4 on the agenda is the 90-second statements, and this week we have one from Llyr Gruffydd.
Eitem 4 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r wythnos hon mae gennym un gan Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As we all know, this week is Climate Week, and it's a chance to reflect on our collective efforts and commitment to addressing the present and enduring climate and nature crisis. Since the Senedd declared a climate emergency in 2019, we maybe haven't seen the decisive shift in approach that many of us would have hoped for, indeed maybe would have expected, and I know that many of us are also frustrated that Wales doesn't have the powers we need to make the biggest possible difference. But, where there have been positive steps towards tackling climate change and the associated threats to our ecosystems, our economy, our health and the well-being of our future generations, then, clearly those have been very welcome.
So, this week we should take stock of what's been done, what's being done, and what more we can all do to get a grip on this global crisis. We all understand the significance of this challenge and, of course, the pressures of the current COVID-19 crisis and our exit from the European Union will only add to this greatest of efforts. I'm sure we can all agree that more needs to be done to make sure that Wales plays its part in tackling climate change and reversing biodiversity loss. From reducing energy demand through increasing energy efficiency to growing renewable energy, to unlocking more of Wales's natural resources, to decarbonising transport, reforming land use and promoting more nature-based solutions and green infrastructure, we must all commit to going further, faster. And Climate Week this week gives us that opportunity to reflect, to reset and to recharge our personal and collective commitment to carving out that path to a greener tomorrow.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel y gwyddom i gyd, yr wythnos hon yw Wythnos Hinsawdd, ac mae'n gyfle i fyfyrio ar ein cydymdrechion a'n cydymrwymiad i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur presennol a pharhaus. Ers i'r Senedd ddatgan argyfwng hinsawdd yn 2019, efallai nad ydym wedi gweld y newid agwedd pendant y byddai llawer ohonom wedi gobeithio amdano, ac wedi'i ddisgwyl yn wir, a gwn fod llawer ohonom hefyd yn rhwystredig nad oes gan Gymru'r pwerau sydd eu hangen arnom i wneud y gwahaniaeth mwyaf posibl. Ond lle bu camau cadarnhaol tuag at fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a'r bygythiadau cysylltiedig i'n hecosystemau, ein heconomi, ein hiechyd a lles cenedlaethau'r dyfodol, mae'n amlwg fod y rheini wedi cael croeso mawr.
Felly, yr wythnos hon dylem ystyried yr hyn sydd wedi'i wneud, beth sy'n cael ei wneud, a beth arall y gall pawb ohonom ei wneud i fynd i'r afael â'r argyfwng byd-eang hwn. Rydym i gyd yn deall arwyddocâd yr her hon ac wrth gwrs, ni fydd pwysau'r argyfwng COVID-19 presennol a'n hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd ond yn ychwanegu at yr ymdrech enfawr hon. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno bod angen gwneud mwy i sicrhau bod Cymru'n chwarae ei rhan yn mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a gwrthdroi colledion bioamrywiaeth. O leihau'r galw am ynni drwy gynyddu effeithlonrwydd ynni, i dyfu ynni adnewyddadwy, defnyddio potensial adnoddau naturiol Cymru, datgarboneiddio trafnidiaeth, diwygio defnydd tir a hyrwyddo mwy o atebion yn seiliedig ar fyd natur a seilwaith gwyrdd, rhaid i bawb ohonom ymrwymo i fynd ymhellach, yn gyflymach. Ac mae Wythnos Hinsawdd yr wythnos hon yn rhoi cyfle i ni fyfyrio, bwrw iddi o'r newydd a hybu ein hymrwymiad personol a chyfunol i greu llwybr at yfory mwy gwyrdd.
Thank you.
Diolch.
Item 5 on the agenda is a motion to amend the Standing Orders on suspension of the proceedings before remote electronic votes. I call on a member of the Business Committee to formally move the motion—Siân Gwenllian.
Eitem 5 ar yr agenda yw cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog ar atal trafodion cyn pleidleisiau electronig o bell. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7448 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Atal trafodion cyn pleidleisiau electronig o bell’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Hydref 2020.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 34.14D, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7448 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Suspension of proceedings before remote electronic votes’, laid in the Table Office on 20 October 2020.
2. Approves the proposals to amend Standing Order 34.14D, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
Diolch. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw wrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 is the motion to elect a Member to a committee. And the motion is to elect Caroline Jones, Independent Alliance for Reform, as a member of the Business Committee, and I call again on Siân Gwenllian to move the motion formally.
Eitem 6 yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor. A'r cynnig yw ethol Caroline Jones, y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio, yn aelod o'r Pwyllgor Busnes, a galwaf eto ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig yn ffurfiol.
Cynnig NDM7453 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Caroline Jones (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7453 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Caroline Jones (Independent Alliance for Reform) as a member of the Business Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Dwi'n cynnig yn ffurfiol.
I move formally.
Diolch. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 7 is a motion to elect a Member to a committee, and this time a motion to elect Mark Reckless, as an Independent, as a member of the Finance Committe. And I call again on Siân Gwenllian to move the motion formally.
Eitem 7 yw cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a'r tro hwn cynnig i ethol Mark Reckless, Aelod Annibynnol, yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid. A galwaf eto ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig yn ffurfiol.
Cynnig NDM7454 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mark Reckless (Annibynnol) yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid.
Motion NDM7454 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mark Reckless (Independent) as a member of the Finance Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Diolch. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. I see no objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Ni welaf unrhyw wrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 8 is a motion to note the annual report on the Senedd Comission's official languages scheme for 2019-20. And I call on the commissioner with responsiblity for official languages to move the motion—Rhun ap Iorwerth. Rhun.
Eitem 8 yw cynnig i nodi'r adroddiad blynyddol ar gynllun ieithoedd swyddogol Comisiwn y Senedd ar gyfer 2019-20. A galwaf ar y comisiynydd sy'n gyfrifol am ieithoedd swyddogol i wneud y cynnig—Rhun ap Iorwerth. Rhun.
Cynnig NDM7447 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â pharagraff 8 (8) o Atodlen 2 i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006:
Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar Gynllun Ieithoedd Swyddogol Comisiwn y Senedd, a osodwyd gerbron y Senedd ar 18 Mehefin 2020.
Motion NDM7447 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with paragraph 8 (8) of Schedule 2 of the Government of Wales Act 2006:
Notes the Annual Report on the Senedd Commission’s Official Languages Scheme, laid before the Senedd on 18 June 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gen i gyflwyno'r adroddiad yma ar ein cynllun ieithoedd swyddogol ni ar gyfer y flwyddyn Ebrill 2019 i Mawrth 2020. Yn unol â’r drefn arferol, mae’r adroddiad wedi’i gwblhau ers mis Mehefin eleni, ond, wrth gwrs, mae amgylchiadau wedi ein hatal rhag cynnal y ddadl tan rŵan. Mae’r adroddiad yn edrych yn ôl ar ein gwaith ni fel Comisiwn dros y flwyddyn, yn dathlu llwyddiannau, ond hefyd, yn bwysig iawn, iawn, wrth gwrs, yn nodi’r adegau hynny lle nad ydym ni wedi llwyddo i gyrraedd y safonau uchel sydd wedi’u pennu yn y cynllun.
Mi wnaethom ni gyflawni llawer yn ystod y flwyddyn. Efallai mai un o’r prif uchafbwyntiau oedd cynnal arolwg o sgiliau iaith Gymraeg staff Comisiwn y Senedd. Mi allwch weld y manylion yn yr adroddiad ei hun, ond mi oedd hi'n galonogol iawn gweld dros 80 y cant o’r rheini wnaeth ymateb i’r arolwg yn nodi bod rhywfaint o sgiliau iaith Gymraeg ganddyn nhw—y sgiliau hynny yn amrywio o lefel Cymraeg cwrteisi i siaradwyr Cymraeg rhugl, ac mae o'n brawf, dwi'n meddwl, bod ein system recriwtio, sydd yn seiliedig ar y matrics sgiliau iaith, yn gweithio. Heb os, mae hyn, dwi'n meddwl, yn adlewyrchiad llawer mwy cywir o’r continwwm ieithyddol sy’n bodoli yng Nghymru rŵan na’r hen ddull deuaidd o ddisgrifio unigolion un ai fel siaradwyr Cymraeg neu yn ddi-Gymraeg. Ac mae’n brawf hefyd, dwi'n meddwl, o lwyddiant ein darpariaeth hyfforddiant sgiliau iaith Gymraeg, efo’r niferoedd sy’n derbyn cymorth i ddysgu, neu i wella eu sgiliau, yn cynyddu yn flynyddol. Mi fydd yr wybodaeth sydd wedi dod i law drwy'r arolwg yn cryfhau ein gwaith parhaus ni ar gynllunio capasiti a sicrhau bod y sgiliau cywir yn y mannau cywir ar draws y sefydliad.
Datblygiad nodedig arall yn ystod y flwyddyn oedd llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Comisiwn y Senedd a Chomisiynydd y Gymraeg. Wrth gwrs, mae’r ffaith bod gennym ni ein Deddf ein hunain yn golygu nad ydym ni'n atebol i Gomisiynydd y Gymraeg, ond yn hytrach yn atebol i’r 60 Aelod etholedig o’r Senedd hon trwy gynnal dadl flynyddol yn y Cyfarfod Llawn, a thrwy adborth barhaus gennych chi am ein gwasanaethau. Ond, dwi'n meddwl, mae sefydlu’r memorandwm wedi golygu ein bod ni yn gallu cynnal perthynas efo'r comisiynydd, ac, yn bwysicach, yn golygu ein bod ni’n cryfhau ein gallu i ddysgu am y datblygiadau diweddaraf ym maes cynllunio ieithyddol a darparu gwasanaethau dwyieithog yng Nghymru, ac yn rhannu'n harferion da ninnau efo eraill hefyd.
Mi fyddai'n od iawn taswn i ddim yn cyfeirio at y sefyllfa o ran pandemig y coronafeirws yn yr ychydig eiriau yma hefyd. Mi gafodd y cyfnod clo gwreiddiol ei gyflwyno tua diwedd y cyfnod adrodd. Mae'r ffaith ein bod ni yma yn cymryd rhan mewn dadl arall drwy gyfrwng rhithiol yn dystiolaeth o'r arloesedd gafodd ei gyflwyno yn y Senedd o ganlyniad i'r cyfyngiadau, ac yn rhan ganolog o'r arloesedd hwnnw, wrth gwrs, oedd yr angen i sicrhau ein bod ni'n gallu cario ymlaen i weithredu yn ddwyieithog yn y byd rhithiol, neu'n ddiweddarach y byd hybrid newydd yma.
Wrth i’r adroddiad gael ei ddrafftio, roeddem ni eisoes ymysg y deddfwrfeydd cyntaf i gynnal Cyfarfodydd Llawn yn rhithwir a hynny yn gwbl ddwyieithog. Rydym hefyd wedi cynghori nifer helaeth o sefydliadau ar draws Cymru ar ddefnyddio technoleg i ddarparu gwasanaethau dwyieithog. Mae wedi bod yn braf cael siarad efo balchder am ein profiadau mewn digwyddiadau rhyngwladol hefyd, fel cadeirydd cangen Cymru o Gymdeithas Seneddol y Gymanwlad, a dwi'n gwybod bod staff y Comisiwn wedi cymryd rhan mewn digwyddiadau rhyngwladol hefyd. Mi fyddwn ni'n sicr yn dysgu o’r profiadau rydym ni wedi byw drwyddyn nhw ac yn chwilio am gyfleoedd newydd hefyd i ddefnyddio technoleg i wella ein gwasanaethau dwyieithog. Ac mi gawn ni sôn mwy am hynny, dwi'n siŵr, yn ein hadroddiad blynyddol nesaf.
Un o'r pethau dwi yn eiddgar i'w wneud wrth symud ymlaen ydy dysgu mwy am beth sy'n ysgogi dewis o iaith gan Aelodau a'u staff yng ngwaith y Senedd. Mae'r adroddiad yn nodi rhywfaint o leihad yn nefnydd y Gymraeg. Dwi'n falch bob amser yn gweld Aelodau yn rhoi tro ar ddefnyddio'r Gymraeg yng ngwaith y Senedd, ond dwi'n meddwl bod angen gweithio ar bob lefel i sicrhau bod unrhyw rwystrau i ddefnydd y Gymraeg, p'un ai'n fater o hyder, yn fater o ddefnydd technoleg, yn fater o ddefnydd o gyfraniadau'r Senedd, ar y cyfryngau ac yn y blaen, yn cael eu goresgyn. Mae yna le pwysig, ac mae eisiau inni gydnabod hynny, i'r Senedd yma fel model rôl ieithyddol i Gymru, yn parchu dewis iaith pobl, ond yn annog pobl wrth gwrs i wneud yn fawr o'r ffaith ein bod ni'n sefydliad sydd yn gweithredu yn ddwyieithog.
I edrych tua’r dyfodol, felly, i gloi, rydym ni'n tynnu at ddiwedd y pumed Senedd ac mi fydd yr amser sy'n weddill yn gyfle i ganolbwyntio ar sicrhau ein bod ni wedi cyflawni ein holl amcanion ac ar gynllunio ar gyfer y chweched Senedd, wrth gwrs. Rydym ni eisoes wedi dechrau adolygu’r cynllun presennol i ddeall beth sy’n gweithio’n dda ac ym mha feysydd mae angen gwella. Mi hoffwn i annog Aelodau i gyfrannu at y gwaith hwnnw pan fydd y Comisiwn yn ymgynghori.
Thank you very much, Deputy Llywydd. It is a great pleasure to present this report on our official languages scheme for the year April 2019 to March 2020. In line with usual practice, the report had been completed in June this year, but, of course, circumstances have prevented us from holding the debate until now. The report looks back at our work as a Commission over the year, celebrating successes, but also, very importantly, noting those times when we haven't managed to reach the ambitious targets set out in the scheme.
We have achieved much during the year. Perhaps one of the main highlights was holding a Senedd Commission staff Welsh language skills survey. You can see the details in the report itself, but it was very encouraging to see over 80 per cent of the respondents to the survey noting that they have some Welsh language skills. Those vary from courtesy level Welsh to fluent Welsh speakers, and it's testament that our recruitment system, based on the language skills matrix, is working. Without doubt, this is a much more accurate reflection of the linguistic continuum that exists in Wales now than the old binary method of describing individuals either as Welsh speakers or non-Welsh speakers. It's also testament to the success of our Welsh-language skills training provision, with the numbers receiving support to learn or improve their skills increasing on an annual basis. The information obtained through the survey will strengthen our continuous work on capacity planning and ensure that we have the right skills in the right places across the establishment.
Another notable development during the year was the signing of a memorandum of understanding between the Senedd Commission and the Welsh Language Commissioner. Of course, the fact that we have our own Act means that we are not accountable to the Welsh Language Commissioner, but rather we are accountable to the 60 elected Members of this Senedd by holding an annual debate in this Plenary, and via continuous feedback from you on our services. However, I think that establishing the memorandum has meant that we are able to maintain a relationship with the commissioner, and, more importantly, means that we strengthen our ability to learn of the most recent developments in language planning and the provision of bilingual services in Wales, and can share our own good practices with others too.
It would be very strange if I weren’t to refer to the situation around the coronavirus pandemic in these few words. The first lockdown was introduced towards the end of the reporting period. The fact that we are here participating in another debate conducted virtually is testament to the innovation in the Senedd as a result of the restrictions, and a central part of that was the need to ensure that we are able to continue to operate bilingually in the virtual world, and later on in the hybrid world.
As the report was being drafted, we were already among the first legislatures to hold fully bilingual virtual Plenary meetings. We have also advised a large number of establishments and institutions across Wales on the use of technology to provide bilingual services. It’s been encouraging to speak with pride about our experiences in international events, as the chair of the Welsh branch of the Commonwealth Parliamentary Association, and I know that Commission staff have participated in international events too. We will certainly be learning from our experiences and will be seeking new opportunities to use technology to improve our bilingual services. We can discuss that more in next year’s report.
One of the things that I am eager to do, as we move forward, is to learn more about what encourages language choice among Members and their staff in the work of the Senedd. The report notes a slight reduction in the use of the Welsh language. I’m always pleased to see Members having a go at using the Welsh language in the work of the Senedd, but I think we need to work at all levels in order to ensure that any barriers to the use of the Welsh language, be it an issue of confidence, an issue of technology or the use of Senedd contributions in the media and so on, are all overcome. There is an important role, and we should recognise that, for this Senedd as a linguistic role model for Wales, respecting people’s language choice, but also encouraging people to make the most of the fact that we are a bilingual institution.
In looking towards the future, to conclude, we are drawing to the end of the fifth Senedd and the remaining time will be an opportunity to focus on ensuring that we have achieved all of our objectives and on planning for the sixth Senedd. Of course, we’ve already started to review the current scheme to understand what works well and in which areas we need to make improvements. I would encourage Members to contribute to that work when the Commission opens its consultation.
Diolch, Rhun, ac i'r holl swyddogion, wrth gwrs, sydd wedi bod yn gweithio ar y cynllun yma ers rhai blynyddoedd bellach, erbyn hyn. Rwy'n gwybod bydd rhywfaint o siom o ddarganfod nad yw rhai ohonom ni wedi bod yn defnyddio cymaint o Gymraeg yn y Siambr ag yr oeddem yn y gorffennol, ac rydw i'n un ohonyn nhw—rwy'n cyfaddef. Ac efallai y byddai'n sylw teg na chawsom ni flwyddyn eithaf normal chwaith a hefyd rwy'n teimlo ein bod ni wedi cael llai o ddadleuon, cwestiynau neu ddatganiadau gan y Llywodraeth ar y Gymraeg yn ystod y cyfnod yma hefyd. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, does dim byd yn ein hatal rhag gofyn a chyfrannu yn Gymraeg ar unrhyw eitem o fusnes, ac felly mae'r adroddiad hwn yn ein hatgoffa—yn sicr i mi—y dylem fod yn edrych ymlaen at dwf yn y Gymraeg, nid gostyngiad.
Mae'n debyg bod y sefyllfa'n edrych yn well ymhlith staff y Comisiwn a staff Aelodau, ac rwy'n credu ei bod yn bwynt pwysig ein bod yn arsylwi ysbryd safonau'r iaith Gymraeg heb fod yn ddarostyngedig iddynt. Mae'r gostyngiad yn nifer y dogfennau Saesneg yn unig yn rhywbeth i'w groesawu ac mae'r ffaith mai dim ond llond llaw o doriadau eraill a gafwyd yn gyflawniad sylweddol hefyd.
Ond, i mi, llwyddiant eleni yw'r dealltwriaeth o brofiad y dysgwr. Dywedwyd bod mwy o staff y Comisiwn yn rhugl yn y ddwy iaith o gymharu â lefelau eraill ar wahan. Mae'n beth da, ond a ydy'n ysgogi cwestiwn, efallai, o ran a ydym ni'n wirioneddol yn estyn i bob rhan o Gymru ar gyfer ein recriwtio? Ond, mae cydnabyddiaeth o werth sgiliau lefel is a sgiliau sy'n datblygu wedi bod mor bwysig. Gall bod yn ddysgwr, wedi ei amgylchynu gan siaradwyr rhugl, fod yn frawychus weithiau, pa bynnag mor garedig yw'r bobl hynny. Os na allwn ni gael Cymraeg yn y gweithle mewn modd llwyddiannus i'n dysgwyr, wel, mae'n rhaid i ni ofyn pa mor realistig yw'r targed o 1 miliwn o siaradwyr. Os na allwn ni ddangos bod amgylchedd gwaith dwyieithog cynhwysol yn bosibl, sut y bydd ein poblogaeth gyffredinol yn dechrau meddwl amdano fe fel rhywbeth normal? Os na all ein staff gydag ychydig neu ddim gair o Gymraeg adael bob nos gan ddweud, 'Does dim angen bod yn ofnus', a bod neb yn cael ei eithrio neu ei farnu, sut allwn ni berswadio cyflogwyr eraill fod hyn yn bosibl ac yn werth chweil?
Jyst un pwynt i ddod i ben yma, Rhun: gallaf weld bod swyddogion wedi bod yn rhannu eu meddyliau a'u profiadau â sefydliadau eraill ynglŷn â sut mae meithrin gallu dwyieithog yn llwyddo. A fyddai'n bosibl cynnwys arweinwyr ysgolion a cholegau ar ryw adeg? Bydd yna lawer yn pendroni sut i gyflawni disgwyliadau'r cwricwlwm er mwyn gwneud dwyieithrwydd yn real i'n disgyblion. Rhan o hynny yw creu'r amgylchedd a'r diwylliant cywir. Mae'n swnio fel pe bai gennym ni newyddion defnyddiol i'w rhannu â nhw. Diolch.
Thank you very much, Rhun, and to all the officials who have been working on this scheme for many years now. I know that there will be slight disappointment in hearing that some of us haven’t been using as much Welsh in the Chamber as we have done in the past, and I’m certainly one of those—I will admit to that. Perhaps it would be a fair comment to say that this year hasn’t been a normal year and I also feel that we have had fewer debates and questions and ministerial statements on the Welsh language during this period too. Having said that of course, there is nothing preventing us from contributing in Welsh on any item of business, so this report does remind us—it certainly reminds me—that we should be looking towards seeing an increase in the use of the Welsh language rather than a reduction.
It seems that the situation looks more positive among Commission staff and Member staff, and I think it’s an important point that we do note the spirit of Welsh language standards without being subject to them. The reduction in the number of English-only documents is to be welcomed and the fact that there have only been a handful of other breaches is also a significant achievement.
But, for me, the main success of this year is the understanding of the learner experience. We said that more Commission staff are fluent in both languages as opposed to the other levels, which is a positive thing, but it may lead to the question as to whether we are truly extending out to all parts of Wales in our recruitment. But, the recognition of the value of lower level skills and developing skills has been so very important too. Being a Welsh language learner, surrounded by fluent Welsh speakers, can be frightening on occasion, however kind those individuals are. If we can't get Welsh in the workplace in a successful way for our Welsh learners, well, we do have to ask how realistic the target of 1 million Welsh speakers is. If we can't show that a bilingual working environment can work, then how will the general population begin to think of this as something that is normal? If our staff who have a little or no Welsh language skills can't leave every night saying, 'There's no need to be afraid', and that no-one is excluded or judged, how can we persuade other employers that this is possible and worth while?
Just one point in conclusion, here, Rhun: I can see that officials have been sharing their thoughts and experiences with other organisations on how we nurture bilingualism. Would it be possible to include school and college leaders at some point? Many people will be considering how they can deliver the expectations of the curriculum in order to make bilingualism a reality for our pupils. Part of that is to create the right environment and the right culture, and it appears that we have positive information to share with them. Thank you.
Diolch yn fawr am yr adroddiad. Hoffwn innau, hefyd, ddiolch i staff y Comisiwn am ymateb yn hollol gadarnhaol i'r her o barhau efo gwasanaethau dwyieithog o'r ansawdd flaenaf yn ystod yr argyfwng yma. Mae'r Comisiwn wedi manteisio i'r eithaf ar dechnoleg er mwyn bod ar flaen y gad yn ein gwaith, a dwi'n credu y dylwn ni gyd, yn y Senedd yma, fod yn falch iawn o hynny.
Fel rydych chi'n nodi, mae angen defnyddio'r profiadau rŵan er mwyn dysgu sut i ymgorffori technoleg ymhellach i'n darpariaeth ni o wasanaethau dwyieithog. Mae cyfieithu ar y pryd drwy Zoom yn y Cyfarfodydd Llawn a'r pwyllgorau wedi gweithio yn effeithiol iawn, dwi'n credu—yn fwy effeithiol, bron, na'r gwasanaeth mewn pwyllgor neu Gyfarfod Llawn arferol, yn sicr o safbwynt y rhai ohonom ni sydd yn defnyddio'r Gymraeg.
Dydy'r profiadau efo cyfarfodydd ar blatfformau eraill ddim mor gadarnhaol, ac mae'n dal angen pwyso ynglŷn â hyn. Mae yna bryder mai Teams sy'n cael ei ffafrio a'i hyrwyddo ar gyfer gweithio rhithiol yn fewnol, yn hytrach na Zoom, er nad ydy Teams ddim yn cefnogi cyfleuster cyfieithu ar y pryd eto. Mae'n rhaid i grwpiau gwleidyddol ariannu cost Zoom o'u costau swyddfa eu hunain er mwyn cynnal cyfarfodydd efo chyfieithu ar y pryd. Felly, dwi yn credu, a dwi'n gwybod eich bod chi'n cytuno â hyn, fod angen parhau i ganfod datrysiad, o safbwynt Teams, ond, yn y cyfamser, i barhau i hyrwyddo Zoom er mwyn ei gwneud hi mor hawdd i Aelodau a staff y Comisiwn, a staff Aelodau, yn wir, ei ddefnyddio fo er mwyn parhau i gynnal cyfarfodydd mewnol yn y Gymraeg efo cyfieithu lle bo angen.
Mi rydych chi wedi sôn prynhawn yma, ac mae Suzy Davies wedi sôn prynhawn yma, ynglŷn â'r defnydd o'r Gymraeg gan Aelodau o'r Senedd—y rhai ohonom ni sydd yn gallu'r Cymraeg—yn ein Cyfarfodydd Llawn ac ati, ac mae hyn wedi cael sylw yn y wasg hefyd, onid ydy? Un rhwystr, dwi'n credu, ydy agwedd y darlledwyr tuag at hyn. Maen nhw'n gyndyn iawn i ddefnyddio clip sydd yn y Gymraeg mewn rhaglen Saesneg. Mae hyn yn rhoi Aelodau fel fi, sydd yn defnyddio llawer ar y Gymraeg—mae hyn yn ein rhoi ni dan anfantais, mewn gwirionedd.
Dwi yn gobeithio y bydd hwn yn bwnc y medrwch chi barhau i'w drafod yn fanwl efo'r darlledwyr dros y flwyddyn nesaf. Mae'n bwnc sydd wedi cael ei godi droeon. Mae'n bwysig cofio bod gan y Comisiwn reolaeth dros ein ffrydiau sain a darlledu sy'n cael eu rhannu efo'n darlledwyr ni. Mae hynny, efallai, yn cynnig ffordd i ni osod mwy o bwysau arnyn nhw i osod a defnyddio mwy o egwyddorion a gosod mwy o ddisgwyliadau yn gyfnewid am gael mynediad at y ffrydiau rheini.
Mi oeddwn i'n falch o weld bod y Gwasanaeth Cyfieithu a Chofnodi wedi dechrau cyflwyno sgiliau is-deitlo i'r staff ac yn gallu gwneud clipiau fideo byr o ansawdd uchel a hynny yn sydyn iawn. Efallai y gall y BBC ac eraill ddilyn yr esiampl dda mae'r Comisiwn yn ei chynnig, ac mi fyddai gweld y darlledwyr yn gwneud hyn, yn defnyddio clipiau efo is-deitlau, yn normaleiddio'r Gymraeg fel rhan bwysig o fywyd pob person yng Nghymru.
Gaf i jest droi, wrth gloi, at ychydig sylwadau ynglŷn â'r Senedd nesaf? Wrth i ni baratoi at y Senedd honno a nesáu at ddegawd ers cyflwyno deddfwriaeth ieithoedd swyddogol yn y lle yma, mae angen ystyried, dwi'n credu, a ydy'r gyfundrefn ieithoedd swyddogol yn ffit i bwrpas yng ngholeuni'r strategaeth 1 miliwn o siaradwyr a'r gefnogaeth drawsbleidiol sydd yna i'r nod o hyrwyddo'r Gymraeg. Dwi am fod y cyntaf i roi'r cwestiwn allan yna: a ddylid dod â'r Comisiwn o dan safonau'r Gymraeg, gan hefyd gryfhau annibyniaeth Comisiynydd y Gymraeg oddi wrth y Llywodraeth er mwyn i'r gwiriadau ddigwydd mewn sefyllfa felly? I fi, mi fyddai fo'n gwneud synnwyr ac yn arwydd o'r gefnogaeth drawsbleidiol i'r strategaeth 1 miliwn o siaradwyr.
Jest un neu ddau o bethau bach sydyn arall, os caf i, Ddirprwy Lywydd, cyn i mi gloi. Dwi'n meddwl bod angen adeiladu ar y gwaith sgiliau iaith a wnaed yn ystod dechrau'r Senedd yma. Mae yna fwy o waith yn fanna. A wedyn, cronfa cyfieithu i Aelodau; dwi'n credu ei bod hi'n bryd i adolygu'r trefniadau sydd ar waith i gyfieithu rhai defnyddiau ar gyfer gwaith etholaeth. Pam cyfyngu'r gefnogaeth i Aelodau i wneud mwy yn ddwyieithog i un agwedd o'n gwaith ni yn unig, sef ein gwaith ni yn y Senedd? Felly, rhai sylwadau adeiladol, a dwi'n gobeithio y gwnewch chi eu cymryd nhw yn yr ysbryd yna. Diolch yn fawr.
Thank you for the report. I would also like to thank Commission staff for responding very positively to the challenge of continuing to provide bilingual services of the highest quality during this current crisis. The Commission has taken full advantage of technology in order to be in the vanguard in our work, and I think we should all, in this Senedd, be very proud of that.
As you've noted, we do need to use those experiences in order to learn how we can incorporate technology into our provision of bilingual services. Zoom interpretation in Plenary and committee meetings has worked very effectively, I believe—more effectively than the service in normal Plenaries and committees, perhaps, certainly from the perspective of those of us who use the Welsh language.
The experience with meetings on other platforms isn't as positive, and we still need to apply pressure in this area. There is concern that Teams is favoured and promoted for virtual working internally, rather than Zoom, although Teams doesn't support interpretation at the moment. Political groups have to fund the cost of Zoom from their own office costs in order to hold bilingual meetings. So, I do think, and I know that you would agree with this, that we do need to continue to try to find a solution in terms of Teams, but, in the meantime, we should continue to promote the use of Zoom in order to make it as easy as possible for Members, Commission staff and Members' staff to use it in order to continue to hold internal meetings in Welsh with interpretation where necessary.
You have mentioned this afternoon, and Suzy Davies has also mentioned, the use of the Welsh language by Senedd Members, by those of us who are Welsh speakers. I'm talking here about the use of the Welsh language in Plenary meetings and so on, and this has been covered in the media too. One barrier, in my view, is the views of broadcasters and their attitude toward this. They are very reluctant to use a Welsh language clip in an English language broadcast. This does place Members such as myself, who make a great deal of use of the Welsh language, at a disadvantage, if truth be told.
I do very much hope that this is an issue that you will continue to discuss in detail with the broadcasters over the next year. It's an issue that's been raised on a number of occasions. It is important to bear in mind that the Commission has control over our sound and broadcast feeds, which are shared with our broadcasters. That, perhaps, would find a solution for us to put more pressure on them to make more use of and to have principles in place in return for access to those audio streams.
I was pleased to see that the Translation and Reporting Service had started to provide subtitling training to staff, so that short video clips of high quality could be provided with a swift turnaround. Perhaps the BBC and others could follow the good practice within the Commission, and seeing the broadcasters doing this and using clips with subtitles would normalise the use of the Welsh language as an important part of the life of all people in Wales.
If I could just turn, in conclusion, to a few comments on the next Senedd. As we prepare for that Senedd and as we approach a decade since introducing official languages legislation in this place, we do need to consider, I believe, whether the official languages regime is fit for purpose in light of the 1 million Welsh speakers strategy and the cross-party support that exists for the aim of promoting the Welsh language. I will perhaps be the first to put the question out there: should the Commission be subject to Welsh language standards, whilst also strengthening the independence of the Welsh Language Commissioner from the Welsh Government, so that the checks and inquiries could happen properly in such a scenario? For me, it would make sense and be a signal of the cross-party support for the 1 million Welsh speakers strategy.
Just a few brief points to conclude, if I may, Deputy Presiding Officer. I do believe that we need to build on the language skills work that was done at the beginning of this Senedd. There is more work to be done there. And then, a translation fund for Members; I think it is now time that we review the arrangements in place to translate certain materials for constituency work. Why limit the support for Members to do more bilingually to simply one aspect of our work, namely our work within the Senedd? So, just a few constructive comments there, and I hope you will take them in that spirit. Thank you very much.
You really are out of time.
Mae eich amser ar ben.
Wedi gorffen, wedi gorffen. Diolch.
I have finished. Thank you.
Thank you. Gareth Bennett.
Diolch. Gareth Bennett.
Diolch, Dirpwy Lywydd, a diolch i'r Comisiwn am yr adroddiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Commission for this report.
I wasn't speaking a bit of Welsh just for the effect.
Nid siarad ychydig o Gymraeg er mwyn yr effaith yn unig oeddwn i'n ei wneud.
Dwi'n ddysgwr Cymraeg.
I am a Welsh learner.
So I am making a bit of an effort with the language, and I would point out that I do have an O-level in Welsh from my school days. I'd rather say it was a GCSE, because the O-level does age me a bit, but I'm afraid it was an O-level. So, can I say that efforts to boost the usage of Welsh are generally to be welcomed, albeit the best use of Welsh is as a living language, and resources are generally probably better directed into retaining Welsh as a living language where it is used as such, rather than in looking to hit targets that may turn out to be illusory or targets that end up being little more than a tick-box exercise?
Now, I take on board what Rhun has said today about Welsh speaking being a continuum rather than a binary 'yes' or 'no' issue, and the report that Rhun, as the Commissioner, is presenting today is regarding the use of Welsh within the Senedd, not in Wales as a whole. To some extent, I believe there is a case that the Senedd should try to replicate Wales as a whole, by which I mean the general demographics of Wales. There is a danger of groups being under-represented in terms of their employment within the Senedd, but there is also a danger of groups being over-represented. The problem with creating a policy of bilingualism across the Senedd estate is that one runs into the danger of over-representing Welsh speakers on the staff here, and the logical follow-on from that is that if one is over-representing Welsh speakers then one is discriminating against those people who do not speak Welsh, which actually amounts to some 70 per cent of the population of Wales. Now, of course, the picture is complicated, because some people have taken advantage of the Welsh courses on offer here at the Senedd, as I have done, to try and increase their ability in Welsh, and that is to be recommended. I would heartily encourage everyone who is interested in improving their Welsh to take advantage of the very good Welsh tuition that we have here at the Senedd.
But can I offer a few words of warning about the dangers of following a recruitment policy that seeks to effectively overrepresent Welsh speakers on the staff? Because I can see from the report that 100 per cent of all jobs that were advertised here last year did require at least some level of Welsh, ranging from fluent Welsh to what is now termed 'courtesy level' Welsh. And when you have a population in Wales in which some 70 per cent of people, according to the last available figures, do not speak any Welsh at all, then clearly, you're effectively discriminating against a large majority of the people of Wales when it comes to getting jobs here at the Senedd. Surely, one would want the Senedd to represent all the people of Wales, and not turn the staffing of it into a little Welsh language bubble. It is completely unrepresentative of the population of Wales. This, I'm afraid, is the danger of pursuing a policy that is too obsessed with bilingualism, and there will be that perception among a lot of the public that the Senedd is not really there to represent them; it's just there for the benefit of a small, elite group of Welsh speakers. So, I just wanted to add that note of caution.
Felly rwy'n gwneud ychydig o ymdrech gyda'r iaith, a hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod gennyf gymhwyster lefel O yn y Gymraeg o fy nyddiau ysgol. Byddai'n well gennyf ddweud mai TGAU ydoedd, oherwydd mae lefel O yn dangos fy oed braidd, ond mae arnaf ofn mai lefel O ydoedd. Felly, a gaf fi ddweud bod ymdrechion i hybu'r defnydd o'r Gymraeg i'w croesawu at ei gilydd, er mai fel iaith fyw y gwneir y defnydd gorau o'r Gymraeg, ac yn gyffredinol mae'n debyg ei bod hi'n well cyfeirio adnoddau tuag at gadw'r Gymraeg fel iaith fyw lle caiff ei defnyddio felly, yn hytrach na cheisio cyrraedd targedau a allai fod yn rhai ffug neu'n dargedau nad ydynt yn ddim mwy nag ymarfer ticio blychau yn y pen draw?
Nawr, rwy'n derbyn yr hyn y mae Rhun wedi'i ddweud heddiw am siarad Cymraeg fel continwwm yn hytrach na mater 'ie' neu 'na' pegynol, ac mae'r adroddiad y mae Rhun, fel y Comisiynydd, yn ei gyflwyno heddiw yn ymwneud â defnyddio'r Gymraeg o fewn y Senedd, nid yng Nghymru yn ei chyfanrwydd. I ryw raddau, credaf fod achos dros weld y Senedd yn ceisio efelychu Cymru gyfan, a'r hyn a olygaf yw demograffeg gyffredinol Cymru. Mae perygl y bydd rhai grwpiau heb eu cynrychioli'n ddigonol o ran eu cyflogaeth yn y Senedd, ond mae perygl hefyd y bydd rhai grwpiau'n cael eu cynrychioli'n ormodol. Y broblem gyda chreu polisi dwyieithrwydd ar draws ystâd y Senedd yw bod rhywun mewn perygl o roi gormod o gynrychiolaeth i siaradwyr Cymraeg ar y staff yma, a'r hyn sy'n dilyn hynny'n rhesymegol, os yw rhywun yn gor-gynrychioli siaradwyr Cymraeg, yw bod rhywun yn gwahaniaethu yn erbyn pobl nad ydynt yn siarad Cymraeg, sef tua 70 y cant o boblogaeth Cymru mewn gwirionedd. Nawr, mae'r darlun yn gymhleth wrth gwrs, oherwydd mae rhai pobl wedi manteisio ar y cyrsiau Cymraeg sydd ar gael yma yn y Senedd i geisio cynyddu eu gallu yn y Gymraeg, fel y gwneuthum innau, ac mae hynny i'w argymell. Byddwn yn annog pawb sydd â diddordeb mewn gwella eu Cymraeg i fanteisio ar yr hyfforddiant Cymraeg da iawn sydd gennym yma yn y Senedd.
Ond a gaf fi gynnig ychydig eiriau o rybudd am beryglon dilyn polisi recriwtio sy'n ceisio rhoi cynrychiolaeth ormodol i bob pwrpas i siaradwyr Cymraeg ar y staff? Oherwydd gallaf weld o'r adroddiad fod angen o leiaf ryw lefel o Gymraeg ar 100 y cant o'r holl swyddi a hysbysebwyd yma y llynedd, yn amrywio o Gymraeg rhugl i'r hyn a elwir bellach yn Gymraeg 'lefel cwrteisi'. A phan fydd gennych boblogaeth yng Nghymru lle nad yw tua 70 y cant o'r bobl, yn ôl y ffigurau diwethaf sydd ar gael, yn siarad unrhyw Gymraeg o gwbl, mae'n amlwg eich bod i bob pwrpas yn gwahaniaethu yn erbyn mwyafrif helaeth pobl Cymru o ran cael swyddi yma yn y Senedd. Does bosibl na fyddai rhywun am i'r Senedd gynrychioli holl bobl Cymru, a pheidio â throi'r staff yn swigen fach Gymraeg ei hiaith. Nid yw'n cynrychioli poblogaeth Cymru o gwbl. Mae arnaf ofn mai dyma'r perygl o ddilyn polisi sydd â gormod o obsesiwn â dwyieithrwydd, a bydd canfyddiad ymhlith llawer o'r cyhoedd nad yw'r Senedd yno i'w cynrychioli mewn gwirionedd; mae yno er budd grŵp bach, elitaidd o siaradwyr Cymraeg. Felly, roeddwn am ychwanegu'r nodyn hwnnw o rybudd.
Diolch yn fawr iawn a diolch eto am yr adroddiad.
Thank you very much and thank you once again for the report.
Thank you. Nobody has taken the opportunity to make an intervention in this debate, therefore I'll call Rhun ap Iorwerth to reply. Rhun.
Diolch. Nid oes neb wedi manteisio ar y cyfle i ymyrryd yn y ddadl hon, felly galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb. Rhun.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r tri a wnaeth gyfrannu at y drafodaeth yma. Mi wnaf i gadw fy sylwadau i gloi yn eithaf byr.
Suzy Davies yn gyntaf. Diolch am y sylwadau hynny. Mi ddywedodd Suzy ei bod hi'n siomedig o weld y nifer sy'n defnyddio'r Gymraeg yn mynd lawr a phwyntio'r bys ati hi ei hun. Does dim eisiau i unrhyw unigolyn bwyntio'r bys atyn nhw ei hunain o gwbl, wrth gwrs; annogaeth sydd ei angen ar bobl i ystyried opsiynau ar y pryd i ddefnyddio'r Gymraeg. Ond, mae e'n rhywbeth i ni fod yn ymwybodol ohono fo, ac yn hynny o beth, dwi'n cyd-fynd yn llwyr efo'r hyn a ddywedodd Suzy. A hefyd i gofio bod angen yr arweiniad gan y Llywodraeth hefyd, yn ogystal â gan Aelodau meinciau cefn.
Mae yna heriau, wrth gwrs—rydyn ni'n trio'u goresgyn nhw o hyd. Ac o ystyried y pwynt a wnaeth Suzy Davies ynglŷn ag ymestyn allan at ysgolion a cholegau, mae'r heriau ieithyddol yna'n digwydd ar draws Cymru, a dwi'n cyd-fynd y gallwn ni fod yn chwilio am ffyrdd i rannu arfer da efo'r sectorau hynny hefyd. Mi chwiliwn ni am ffordd o wneud hynny, achos mae o'n fater o'r Senedd yn cymryd ei rôl genedlaethol o ddifrif, onid ydy, ac yn ymestyn at bobl ac yn dysgu o'n profiadau ni orau y gallwn ni.
O ran y defnydd o'r Gymraeg—eto, yn ôl at hynny—fedrwch chi ddweud ei bod hi wedi bod yn flwyddyn anarferol, a tybed oedd hynny i gyfrif am y ffaith bod yna lai o ddefnydd o'r Gymraeg. Yn rhyfedd iawn, dwi wedi'i ffeindio hi'n haws troi i'r Gymraeg mewn cyfarfodydd pwyllgor, er enghraifft, ac yma yn y Cyfarfod Llawn; does yna ddim oedi, bellach, i bobl orfod ymestyn am bâr o glustffonau, ac ati, mae'r peth yn digwydd yn fwy llyfn. Felly, mae yna fanteision sy'n gallu deillio o weithredu'n rhithwir yn y ffordd yna. Diolch am y sylwadau hynny.
Siân Gwenllian—nifer o bwyntiau yn fy mhrocio i fel Comisiynydd. Dwi ddim yn anghytuno efo'r angen i edrych eto ar beth ydy'n statws ni ac a ddylai'r Senedd ddod o dan safonau'r iaith Gymraeg ac ati. Beth fyddwn i'n dweud ydy mai'r hyn sy'n bwysig ydy beth ydyn ni'n ei wneud fel sefydliad, nid cymaint beth ydy'r cymhelliad sydd arnom ni, neu'r disgwyliadau cyfreithiol sydd arnom ni. Mae'n hollol gymwys i'r ddadl honno barhau i fod yn un byw.
Technoleg—mi wnaeth Siân bwyntiau da iawn ynglŷn â thechnoleg. Mi oedd Zoom, onid oedd, yn rhywbeth gwyrthiol a oedd wedi digwydd yn y cyfnod cyn y pandemig yma. Des i ar draws Zoom am y tro cyntaf, dwi'n meddwl, ym mis Rhagfyr y llynedd; yn sydyn reit, mae gennym ni'r platfform yma rydyn ni'n gallu gweithredu'n gwbl ddwyieithog arno fo. Ac oes, mae yna waith dal i'w wneud ar blatfformau eraill, yn cynnwys Teams. Mae Teams ei hunan, wrth gwrs, yn rhyngwladol wedi gorfod datblygu o fod yn blatfform ar gyfer, dwi'n meddwl, pedwar o bobl yn unig, nôl ym mis Mawrth; erbyn hyn, mae o'n blatfform llawer mwy. Ond mae angen defnyddio’r berthynas, wrth gwrs, sydd gan y Senedd efo cwmni fel Microsoft er mwyn gwneud yn siŵr bod y gallu yna i weithredu yn ddwyieithog ar bob platfform yn cael ei wneud yn realiti.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to the three Members who contributed to the debate. I will keep my closing comments quite brief.
Suzy Davies, first of all. Thank you for those comments. Suzy said that she was disappointed to see the number using the Welsh language going down and she pointed the finger at herself. Nobody should do that, of course. What we need is encouragement and to give people the opportunity to consider their options to use the Welsh language. But it is something that we should be aware of, and in that regard, I agree entirely with what Suzy said. And we should also bear in mind that we need leadership from Government as well as from backbench Members.
There are challenges, of course, that we are seeking to overcome. And given the point that Suzy Davies made in terms of reaching out to schools and colleges, well, the linguistic challenges exist across Wales, and I do agree that we could be seeking ways to share good practice with those sectors, too. We will seek ways to do that, because it's an issue of the Senedd taking its national role seriously and reaching out to people and allowing people to learn from our experiences too.
In terms of the use of Welsh language—if I can return to that—she said that it's been an unusual year and I wonder whether that accounts for the reduced use of the Welsh language. Very strangely, I've found it easier to use the Welsh language in committee meetings and Plenary meetings; there is no delay now as people reach for their headphones and so on, it happens far more smoothly in the virtual scenario. So, there are benefits that can emerge from operating virtually in this way. But thank you for those comments.
Siân Gwenllian raised a number of points encouraging me as Commissioner. Now, I wouldn't disagree with the need to look again at what our status is and whether the Senedd should be subject to Welsh language standards, and so on. What I would say is that what's important is what we do as an institution, not so much what our motivations are or what the legal expectations upon us are. It's quite right that that debate should continue and it should be a lively debate.
In terms of technology, Siân made some very good points. Zoom was something miraculous that happened just before the pandemic. I came across Zoom for the first time in December of last year; all of a sudden, we have this platform where we can work entirely bilingually. And, yes, there is some catching up work to be done for other platforms, including Teams. Teams, of course, internationally, has had to develop from being a platform for just four people back in March; now it's a far larger platform. But we do need to make the most of the relationship that the Senedd has with companies like Microsoft in order to ensure that that ability to work bilingually on all platforms is made a reality.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
O ran darlledwyr, dwi’n cyd-fynd yn gryf iawn â'r sylwadau a glywsom ni gan Siân Gwenllian yn y fan honno. Mi fues i’n cynnal trafodaethau efo un o brif ddarlledwyr Cymru yn ddiweddar yn gwneud yr union bwyntiau clywsom ni’n cael eu gwneud gan Siân Gwenllian yn y fan yna. Mae yna rwystrau technegol weithiau, mae eisiau cydnabod y rheini, ond hefyd, os mai rhwystrau o ran polisïau neu agwedd neu ddiwylliant mewn darlledu sydd ar waith, wel, mae’n bwysig iawn ein bod ni drwy’r amser yn trio gwthio am newidiadau yn yr agweddau yna gan ddarlledwyr. Achos dwi’n cyd-fynd; mae yn rhoi Aelod sydd yn dewis siarad Cymraeg dan anfantais os mai’r norm ydy peidio â defnyddio’r deunydd yna yn Gymraeg ar raglenni Saesneg. Mae yna gymaint wedi newid mewn blynyddoedd diweddar. Hynny ydy, fyddwn ni ddim wedi cael rhaglenni fel Hinterland, lle mae’r ddwy iaith yn cael eu clywed ochr yn ochr â’i gilydd, rai blynyddoedd yn ôl. Mae o’n dod yn norm ac mae eisiau i hynny ddigwydd hefyd mewn perthynas â sut mae’r Senedd yma’n cael ei darlledu.
At Gareth Bennet i gloi. Nid obsesiwn efo dwyieithrwydd sydd gen i, dwi’n addo i chi. Dwi yn ddwyieithog, rydyn ni i gyd yn berchen ar ddwy iaith, pa un ai ydym ni'n eu siarad nhw bob dydd ai peidio. A hefyd, mae’n bwysig cofio mai’r hyn mae’r polisïau sydd gan y Senedd yn eu gwneud ydy rhoi cyfle i bawb sydd yn dod i weithio yn y sefydliad yma i allu datblygu eu hunain ar hyd y continwwm ieithyddol yna. Mae Cymraeg cwrteisi yn Gymraeg sylfaenol iawn, iawn, iawn, ond beth sy’n amlwg ydy bod y gallu i feddu ar y sgiliau sylfaenol yna hyd yn oed nid yn unig yn bwysig i’r sefydliad fel corff cenedlaethol ond yn rhywbeth sy’n dod yn bwysig i’r unigolion. Ond, wrth gwrs, mae wastad yn bwysig gwneud yn siŵr ein bod ni’n ymestyn i bob cymuned yng Nghymru i roi yr un cyfleoedd iddyn nhw.
Mi wnaf i gloi yn y fan yna. Diolch eto am y cyfraniadau. Dwi am gloi efo ychydig o ddiolchiadau: i Siân Gwenllian am y gwaith a wnaeth hi fel Comisiynydd o fy mlaen i, yn gwneud gwaith rhagorol yn arwain, mewn difrif, at greu yr adroddiad yma; a diolch hefyd, wrth gwrs, i’r staff sydd yn gweithio mor ddygn i nid yn unig weithredu ein polisi iaith ni, ein cynllun iaith ni, ond sydd, wrth gwrs, wedi bod mor allweddol mewn paratoi’r adroddiad sydd o’n blaenau ni heddiw.
In terms of broadcasters, I agree very strongly with the comments that we heard from Siân Gwenllian. I have had some discussions with one of Wales's leading broadcasters recently, and I made the very points that we heard from Siân Gwenllian. There are technological barriers on occasion, and we need to recognise those, but also, if there are barriers in terms of culture, attitudes or policies in broadcasting, then it's very important that we continue to push for changes in those broadcaster attitudes. Because I agree, it does place a Member who chooses to use the Welsh language at disadvantage if the norm is not to use that material in Welsh on English language broadcasts. So much has changed in recent years. We wouldn't have had programmes such as Hinterland, where both languages are heard alongside each other, some years ago. It's becoming the norm, and that also needs to happen in relation to how this Senedd is broadcast.
Returning now to Gareth Bennett to conclude. This isn't an obsession with bilingualism, I can promise you that. I am bilingual, we all have two languages, and we all take ownership of two languages, whether we speak those languages on a daily basis or not. And it's also important to bear in mind that what the Senedd policies do is to provide everyone who comes to work in this institution the opportunity to develop themselves along that linguistic continuum. Courtesy level Welsh is very basic, but what's clear is that the ability to acquire those basic skills is not only important to the institution as a national body, but it's also important to the individuals. It's also crucial that we ensure that we do reach out to all communities in Wales and give the same opportunities to all those communities.
I will conclude there. Thank you once again for the contributions. I will close with some thanks: to Siân Gwenllian for the work that she did as Commissioner, who preceded me, doing excellent work in leading to the drafting of this report; and thank you to the staff who work so very hard to implement our language policy and our official languages scheme, who've also been so crucial in preparing this report that we're discussing today.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r adroddiad? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad. Ac felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the report. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see an objection, and therefore I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar ddeisebau am addysgu hanes mewn ysgolion, a dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau i gyflwyno'r cynnig—Janet Finch-Saunders.
The next item is a debate on petitions on teaching history in schools, and I call on the Chair of the Petitions Committee to move the motion—Janet Finch-Saunders.
Cynnig NDM7450 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r deisebau canlynol ynglŷn â dysgu hanes mewn ysgolion:
a) Deiseb ‘P-05-992 Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i greu corff cyffredin o wybodaeth am Hanes Cymru fydd pob disgybl yn ei ddysgu’ a gasglodd 7,927 o lofnodion; a
b).Deiseb ‘P-05-1000 Ei gwneud yn orfodol i hanesion pobl dduon a POC y DU gael eu haddysgu yng nghwricwlwm addysg Cymru’ a gasglodd 34,736 o lofnodion.
Motion NDM7450 Janet Finch-Saunders
To propose that the Senedd:
Notes the following petitions concerning the teaching of history in schools:
a) Petition ‘P-05-992 We call on the Welsh Government to create a common body of knowledge about Welsh history that all pupils will learn’ which received 7,927 signatures; and
b) Petition ‘P-05-1000 Make it compulsory for Black and POC UK histories to be taught in the Welsh education curriculum’ which received 34,736 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Thank you. This debate is a first for the Petitions Committee as it actually covers two petitions, both of which concern the teaching of history in our schools. We welcome the opportunity to discuss these petitions together and we believe that this is a timely debate, given that the new curriculum for Wales is currently being scrutinised and due to be taught from 2022. The petitions we are discussing today both relate to what students learn about the history of Wales and its people. Both have demonstrated strong public support.
I will start by outlining each petition and its context before moving to the points of similarity between them. These lie in several questions about how schools and teachers will be guided and supported to equip our young people with the knowledge proposed by the petitions. The first petition received, petition 992, concerns the teaching of Welsh history. It was submitted by Elfed Wyn Jones, having collected 7,927 signatures. It calls for the Welsh Government to create a common body of knowledge about Welsh history, and for this to be taught to all pupils in Wales. It argues that this history and heritage is crucial to an understanding of modern Wales and that key events and subjects in the nation's history should be taught to everyone.
Diolch, Lywydd. Y ddadl hon yw'r gyntaf o'i bath i'r Pwyllgor Deisebau gan ei bod mewn gwirionedd yn ymdrin â dwy ddeiseb, gyda'r ddwy ohonynt yn ymwneud ag addysgu hanes yn ein hysgolion. Rydym yn croesawu'r cyfle i drafod y deisebau hyn gyda'i gilydd a chredwn fod hon yn ddadl amserol, o gofio bod y cwricwlwm newydd i Gymru yn destun craffu ar hyn o bryd a'i fod i gael ei addysgu o 2022 ymlaen. Mae'r deisebau rydym yn eu trafod heddiw yn ymwneud â'r hyn y mae myfyrwyr yn ei ddysgu am hanes Cymru a'i phobl. Mae'r ddwy wedi cael cefnogaeth gref gan y cyhoedd.
Rwyf am ddechrau drwy ddisgrifio'r ddwy ddeiseb a'u cyd-destun cyn symud at y tebygrwydd rhyngddynt. Mae'r rhain i'w gweld mewn sawl cwestiwn ynglŷn â sut y caiff ysgolion ac athrawon eu harwain a'u cefnogi i ddarparu'r wybodaeth a argymhellir gan y deisebau i'n pobl ifanc. Mae'r ddeiseb gyntaf a ddaeth i law, deiseb 992, yn ymwneud ag addysgu hanes Cymru. Fe'i cyflwynwyd gan Elfed Wyn Jones, a chasglwyd 7,927 o lofnodion arni. Mae'n galw ar Lywodraeth Cymru i greu corff cyffredin o wybodaeth am hanes Cymru, i'w addysgu i bob disgybl yng Nghymru. Mae'n dadlau bod yr hanes a'r dreftadaeth hon yn hanfodol i ddealltwriaeth o'r Gymru fodern ac y dylid addysgu digwyddiadau a phynciau allweddol yn hanes y genedl i bawb.
The petition references a similar recommendation made by the Culture, Welsh Language and Communications Committee as part of its inquiry into the teaching of Welsh history. That committee noted that taking this approach would allow all pupils to have an understanding of how their country has been shaped by local and national events, within the context of Welsh, British and international histories. That recommendation was rejected by the Welsh Government on the basis that the new curriculum is purpose led and intentionally moves away from specifying lists of topics and content to be taught. Instead, as the Minister has outlined on other occasions, the new curriculum seeks to give teachers and schools the freedom to take their own decisions about what is taught within a broad national framework.
Now, if I may digress slightly, this tension between the vision for the new curriculum and calls for specific subjects and issues to be taught as part of it has been a regular feature of Petitions Committee meetings over the past few years. It is a genuine tension, and it illuminates the crucial importance of getting the guidance and the resources that will accompany the curriculum right. That issue is at the heart of both of these petitions.
To outline the argument made by this petition further, the petitioner asks how can we understand the society in which we live if we cannot understand what has happened in our past. He argues that the extent to which pupils are taught about key moments in this history is variable and wants this to be addressed by the new curriculum. Central to the petition is a call for core historical content to be established and for resources to be developed to support schools and teachers to deliver consistent teaching, a point I will return to later on.
I will leave it to the Minister to outline the way in which she has responded to these arguments. However, I will mention that the Petitions Committee has considered written evidence from Estyn, which is currently conducting a review of the teaching of Welsh history in schools. It is seeking examples of best practice and may end up making its own suggestions. The work, of course, has been badly affected by the pandemic and is now not likely to report until summer 2021.
I will now move on to the other petition in this debate, which is also the one thousandth petition to be considered by the Petitions Committee, certainly a significant landmark for our processes. It is also one of the largest petitions we have received, having gathered—and I did say one of the largest petitions we have received—34,736 signatures after it was submitted by Angharad Owen in June of this year. The petition was submitted following the killing of George Floyd by a police officer in the USA and the protests that followed across the world, many, of course, linked to the Black Lives Matter movement. The petition is one of the fastest growing petitions to the Senedd, reflecting the importance of the issues it raises and the pressing need for us to do more to tackle racism in our society.
In Britain, many of the protests that followed George Floyd's death focused on the legacy of colonialism and slavery. This petition calls for that history, and specifically the part that Wales played in it, to be represented in the curriculum. The petition argues that the British empire has sometimes been glamorised, whilst the global impact of colonialism has also been downplayed, with a direct impact upon the lives of black and minority ethnic people in Wales today.
Where this petition is focused is on ensuring that sufficient coverage is given to teaching about the legacy of these aspects of our history in our schools, including the role Wales played and the impact on black and minority ethnic people in Wales. The petitioner has acknowledged that teaching these issues can be daunting for teachers. It can be a highly charged subject with a direct personal relevance to the experiences and perspectives of individuals as well as current world events. Therefore, the petition argues that additional resources and support are required to equip teachers with the information and confidence to address these subjects appropriately with their students.
Responding to the petition, the Minister has referred to a working group established to consider black and minority ethnic histories as part of the story of Wales under the chairing of Professor Charlotte Williams. I will leave it to the Minister to explain more about this work, which has the potential to lead to some of the change sought by this petition, but I want to note our support for it at the outset.
In concluding my opening remarks, it is important to acknowledge that the histories raised by these two petitions are both equally part of the story of Wales and its people. A full teaching of our history, good and bad, and what it means for today's Wales, must seek to speak to everyone, and to develop in our young people a rounded and nuanced view of what came before them. That is no small challenge. However, this is an opportune moment to hold this discussion, both due to world events and the development of the new curriculum and the resources that will support it. The Petitions Committee acknowledges the flexible approach at the heart of that curriculum's design. The challenge, of course, for the Minister, and everyone involved in its development, is to ensure that people can have confidence that pupils will be provided with key information about the forces that have shaped today's Wales, and that our teachers and students will have the resources and training to support them in this. I very much look forward to hearing the contributions of other Members during the rest of this debate. Diolch yn fawr. Thank you.
Mae'r ddeiseb yn cyfeirio at argymhelliad tebyg a wnaed gan y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu fel rhan o'i ymchwiliad i addysgu hanes Cymru. Nododd y pwyllgor hwnnw y byddai mabwysiadu'r dull hwn o weithredu'n caniatáu i bob disgybl ddeall sut y mae digwyddiadau lleol a chenedlaethol wedi ffurfio eu gwlad yng nghyd-destun hanesion Cymreig, Prydeinig a rhyngwladol. Gwrthodwyd yr argymhelliad hwnnw gan Lywodraeth Cymru ar y sail bod y cwricwlwm newydd wedi'i arwain gan ddibenion a'i fod yn symud yn fwriadol oddi wrth nodi rhestrau o bynciau a chynnwys i'w haddysgu. Yn hytrach, fel y mae'r Gweinidog wedi amlinellu ar adegau eraill, mae'r cwricwlwm newydd yn ceisio rhoi rhyddid i athrawon ac ysgolion wneud eu penderfyniadau eu hunain ynglŷn â'r hyn a addysgir o fewn fframwaith cenedlaethol eang.
Nawr, os caf grwydro ychydig, mae'r tensiwn rhwng y weledigaeth ar gyfer y cwricwlwm newydd a galwadau am addysgu pynciau a materion penodol fel rhan ohono wedi bod yn nodwedd reolaidd o gyfarfodydd y Pwyllgor Deisebau dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n densiwn gwirioneddol, ac mae'n amlygu pwysigrwydd hanfodol cael y canllawiau a'r adnoddau a fydd yn cyd-fynd â'r cwricwlwm yn iawn. Dyna sydd wrth wraidd y ddwy ddeiseb.
I amlinellu'r ddadl a wnaed gan y ddeiseb hon ymhellach, mae'r deisebydd yn gofyn sut y gallwn ddeall y gymdeithas rydym yn byw ynddi os na allwn ddeall beth sydd wedi digwydd yn ein gorffennol. Mae'n dadlau bod y graddau y caiff disgyblion eu haddysgu am adegau allweddol yn yr hanes hwn yn amrywio ac mae am i'r cwricwlwm newydd fynd i'r afael â hyn. Yn ganolog i'r ddeiseb ceir galw am sefydlu cynnwys hanesyddol craidd ac i adnoddau gael eu datblygu i gynorthwyo ysgolion ac athrawon i ddarparu addysg gyson, pwynt y byddaf yn dychwelyd ato yn nes ymlaen.
Gadawaf i'r Gweinidog amlinellu'r ffordd y mae wedi ymateb i'r dadleuon hyn. Fodd bynnag, rwyf am grybwyll bod y Pwyllgor Deisebau wedi ystyried tystiolaeth ysgrifenedig gan Estyn, sydd ar hyn o bryd yn cynnal adolygiad o addysgu hanes Cymru mewn ysgolion. Mae'n chwilio am enghreifftiau o arferion gorau ac efallai y bydd yn gwneud ei awgrymiadau ei hun yn y pen draw. Mae'r pandemig wedi effeithio'n ddrwg ar y gwaith, wrth gwrs, ac erbyn hyn nid yw'n debygol o adrodd tan haf 2021.
Fe symudaf ymlaen yn awr at y ddeiseb arall yn y ddadl hon, sef y milfed deiseb i'w hystyried gan y Pwyllgor Deisebau, sy'n sicr yn garreg filltir bwysig i'n prosesau. Mae hefyd yn un o'r deisebau mwyaf a gawsom, ar ôl casglu—ac fe ddywedais un o'r deisebau mwyaf a gawsom—34,736 o lofnodion ar ôl iddi gael ei chyflwyno gan Angharad Owen ym mis Mehefin eleni. Cyflwynwyd y ddeiseb yn dilyn lladd George Floyd gan un o swyddogion yr heddlu yn UDA a'r protestiadau a ddilynodd ledled y byd, gyda llawer ohonynt, wrth gwrs, yn gysylltiedig â mudiad Black Lives Matter. Hon yw un o'r deisebau a dyfodd gyflymaf i'r Senedd, sy'n adlewyrchu pwysigrwydd y materion y mae'n eu codi a'r angen dybryd inni wneud mwy i fynd i'r afael â hiliaeth yn ein cymdeithas.
Ym Mhrydain, canolbwyntiodd llawer o'r protestiadau a ddilynodd farwolaeth George Floyd ar etifeddiaeth trefedigaethedd a chaethwasiaeth. Mae'r ddeiseb hon yn galw am i'r hanes hwnnw, ac yn benodol y rhan a chwaraeodd Cymru ynddo, gael ei gynrychioli yn y cwricwlwm. Mae'r ddeiseb yn dadlau bod yr ymerodraeth Brydeinig weithiau wedi cael ei glamoreiddio, tra bod effaith fyd-eang trefedigaethedd wedi'i bychanu, gydag effaith uniongyrchol ar fywydau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru heddiw.
Mae'r ddeiseb hon yn canolbwyntio ar sicrhau bod digon o sylw'n cael ei roi i addysgu am etifeddiaeth yr agweddau hyn ar ein hanes yn ein hysgolion, gan gynnwys y rôl a chwaraeodd Cymru a'r effaith ar bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Mae'r deisebydd wedi cydnabod y gall addysgu'r materion hyn fod yn anodd i athrawon. Gall fod yn bwnc emosiynol gyda pherthnasedd personol uniongyrchol i brofiadau a safbwyntiau unigolion yn ogystal â digwyddiadau yn y byd heddiw. Felly, mae'r ddeiseb yn dadlau bod angen adnoddau a chymorth ychwanegol i roi gwybodaeth a hyder i athrawon allu mynd i'r afael â'r pynciau hyn yn briodol gyda'u myfyrwyr.
Wrth ymateb i'r ddeiseb, mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at weithgor a sefydlwyd i ystyried hanes pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig fel rhan o stori Cymru dan gadeiryddiaeth yr Athro Charlotte Williams. Gadawaf i'r Gweinidog egluro mwy am y gwaith hwn, sydd â photensial i arwain at rywfaint o'r newid y mae'r ddeiseb hon yn gofyn amdano, ond hoffwn nodi ein cefnogaeth iddo ar y dechrau.
Wrth gloi fy sylwadau agoriadol, mae'n bwysig cydnabod bod yr hanesion a nodwyd gan y ddwy ddeiseb yn chwarae rhan gyfartal yn stori Cymru a'i phobl. Rhaid i addysgu ein hanes yn llawn, y da a'r drwg, a'r hyn y mae'n ei olygu i Gymru heddiw, ymdrechu i siarad â phawb, a datblygu cipolwg cyflawn a manwl i'n pobl ifanc ar yr hyn a fu. Nid her fach yw honno. Ond mae'n adeg amserol i gynnal y drafodaeth hon, oherwydd digwyddiadau'r byd a datblygu'r cwricwlwm newydd a'r adnoddau i'w gefnogi. Mae'r Pwyllgor Deisebau'n cydnabod y dull hyblyg sydd wrth wraidd y broses o gynllunio'r cwricwlwm hwnnw. Yr her, wrth gwrs, i'r Gweinidog a phawb sy'n ymwneud â'i ddatblygiad, yw sicrhau y gall pobl fod yn hyderus y bydd disgyblion yn cael gwybodaeth allweddol am y grymoedd sydd wedi llunio Cymru heddiw, ac y bydd ein hathrawon a'n myfyrwyr yn cael adnoddau a hyfforddiant i'w cefnogi yn hyn o beth. Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed cyfraniadau'r Aelodau eraill dros weddill y ddadl hon. Diolch yn fawr.
Can I just say 'well done' to all the people who signed both of these petitions? My group will not only be noting these today but supporting what the petitioners are asking for. Petitions themselves are a part of our history, and in particular they were encouraged by that great Plaid favourite, Edward I. Monarchs and Governments had for decades been routinely dismissing prayers for aid or justice made by the aggrieved, and it was Edward who encouraged them to bring forward their business directly to Parliament to influence the Government and the King. Whether that was about being a good king to his people or simply a public relations stunt to improve his reputation, who knows? But the decision was the beginning of an evolution of the concept of Parliament into a place where the voice of people, all people, is heard and respected.
I'd just like to pick out an issue from each of the petitions, and the first is from the first petition. What's in and what's out? What goes into this? Who still cares about Edward I, for example, and why? It's over 700 years ago since he was part of our story, and that's a long time to hold a grudge, so why even mention him? And if the compulsory teaching of Welsh history means that our children only ever hear of him as the villain who battered Wales and sneaked a changeling into the role of Prince of Wales, then they're going to get short-changed anyway. If, however, he's presented to Welsh pupils as a real case study about what motivates powerful figures of history and the ripple effects of their decisions, then he's a really interesting example. Was he just a violent narcissist? Was he a creature hyperconscious of his divine duty? Was he immersed in contemporary expectations of leadership? In judging who he was and what he did, what do we learn by comparing him to Stalin or Mao Tse-tung, for example, by applying modern mores? What was his effect on the everyday life of everyday people and how does that compare with our relationship with people in power these days? There's a school term's worth of history lesson right there, and every bit of it will count as Welsh history.
Welsh history is not just about what happened in Wales, but how events and decisions elsewhere affected Wales. What if the mine owners and merchants of South America 300 years ago had decided to get their copper smelted on the river mouths in south-west England? Who would be living in Swansea today? So where on earth do you start if you're a school leader committed to your pupils receiving a good experience of learning about Welsh history when this tiny fragment could spark such a chain of discussion? And I think it's important to highlight that this petition calls for a common corpus of Welsh history to be taught in all schools, but it's not asking to influence how it's taught. Nevertheless, it points to a deep desire that all our children should grow up knowing more about how the nation in which they are being raised got to be that way. And perhaps this is a good moment to introduce the evidence presented to the Children, Young People and Education Committee by these very children. They have told us that they want to be learning the same things as their peers, and that's not just history. And so I don't think this undermines the freedom of the new curriculum. The design of this curriculum, in part, is to be informed by what pupils want to learn, so here is a clear instruction that they want at least some common ground across Wales.
My second point is about the local curriculum and this involves the second petition. There will be communities in Wales who might think that black and ethnic minorities have no more relevance to their local curriculum than Edward I. Now, that is an incorrect conclusion, as the petition itself reveals. And history is a bit like the universe—we can only see about 4 per cent of it, but the other 96 per cent is no less real and no less part of the explanation of why we are, who we are and where we are. And while there will be other overlooked contributors to the history of Wales, the least they can do is start looking, and start looking at black and ethnic minorities who have been here for centuries, just as we look at how events and decisions made about people of colour in other parts of the world have affected our domestic story.
I suppose the story of the Chartists will make the cut in whatever finds its way into any common syllabus. They, of course, are some of our most celebrated petitioners in UK history, let alone Wales. Events didn't turn out quite as they expected, but little did they know that Edward I could claim a tiny little bit of their story, or, indeed, the stories of MI5. As of 2010, their ranks boasted more medieval history majors than holders of any other degree. Valued for their skills in working with minimal and unreliable information, history is always useful, and that is one hell of a ripple effect. Thank you.
A gaf fi ddweud 'da iawn' wrth yr holl bobl a lofnododd y ddwy ddeiseb? Bydd fy ngrŵp nid yn unig yn nodi'r rhain heddiw ond yn cefnogi'r hyn y mae'r deisebwyr yn gofyn amdano. Mae deisebau eu hunain yn rhan o'n hanes, ac anogwyd eu defnydd yn arbennig gan ffefryn mawr Plaid Cymru, Edward I. Roedd brenhinoedd a Llywodraethau ers degawdau wedi bod yn diystyru apeliadau am gymorth neu gyfiawnder gan rai a dramgwyddwyd, ac Edward a'u hanogodd i gyflwyno eu busnes yn uniongyrchol i'r Senedd i ddylanwadu ar y Llywodraeth a'r Brenin. Pa un a oedd hynny'n ymwneud â bod yn frenin da i'w bobl neu'n ddim ond stynt cysylltiadau cyhoeddus i wella ei enw da, pwy a ŵyr? Ond roedd y penderfyniad yn ddechrau ar esblygiad y cysyniad o Senedd fel man lle caiff llais pobl, pawb, ei glywed a'i barchu.
Hoffwn dynnu sylw at faterion sy'n codi yn y ddwy ddeiseb, a daw'r cyntaf o'r ddeiseb gyntaf. Beth sydd i mewn a beth sydd allan? Beth sy'n mynd i mewn i hyn? Pwy sy'n dal i boeni am Edward I, er enghraifft, a pham? Mae dros 700 mlynedd ers iddo fod yn rhan o'n stori, ac mae'n amser hir i ddal dig, felly pam sôn amdano hyd yn oed? Ac os yw gwneud addysgu hanes Cymru'n orfodol yn golygu mai'r cyfan y bydd ein plant yn ei glywed amdano yw ei fod yn ddyn drwg a drechodd Gymru a sicrhau bod plentyn cyfnewid yn dod i rôl Tywysog Cymru, ni fyddant yn cael y darlun llawn beth bynnag. Ond os caiff ei gyflwyno i ddisgyblion Cymru fel astudiaeth achos go iawn o'r hyn sy'n cymell ffigurau pwerus mewn hanes a sgil-effeithiau eu penderfyniadau, mae'n enghraifft ddiddorol iawn. Ai dim ond unigolyn narsisaidd treisgar ydoedd? Ai creadur hyperymwybodol o'i ddyletswydd ddwyfol ydoedd? A gafodd ei drochi mewn disgwyliadau cyfoes ynglŷn ag arweinyddiaeth? Wrth farnu pwy ydoedd a beth a wnaeth, beth a ddysgwn drwy ei gymharu â Stalin neu Mao Tse-tung, er enghraifft, drwy ddefnyddio moesau modern? Beth oedd ei effaith ar fywydau bob dydd pobl bob dydd a sut mae hynny'n cymharu â'n perthynas â phobl mewn grym y dyddiau hyn? Dyna dymor ysgol o wersi hanes, a bydd pob rhan ohono'n cyfrif fel hanes Cymru.
Mae hanes Cymru'n ymwneud â mwy na'r hyn a ddigwyddodd yng Nghymru yn unig, mae'n ymwneud hefyd â sut yr effeithiodd digwyddiadau a phenderfyniadau mewn mannau eraill ar Gymru. Beth pe bai perchnogion mwynfeydd a masnachwyr De America 300 mlynedd yn ôl wedi penderfynu cael eu copr wedi'i fwyndoddi ar aberoedd afonydd de-orllewin Lloegr? Pwy fyddai'n byw yn Abertawe heddiw? Felly ble ar y ddaear rydych chi'n dechrau os ydych chi'n arweinydd ysgol sydd wedi ymrwymo i roi profiad da o ddysgu am hanes Cymru i'ch disgyblion pan all y dernyn bach hwn sbarduno'r fath gadwyn o drafodaeth? Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi bod y ddeiseb hon yn galw am ddysgu corff cyffredin o hanes Cymru ym mhob ysgol, ond nid yw'n gofyn am ddylanwadu ar sut mae'n cael ei addysgu. Serch hynny, mae'n awgrymu awydd dwfn y dylai ein plant i gyd dyfu i fyny'n gwybod mwy ynglŷn â sut y daeth y genedl y maent yn cael eu magu ynddi i fod fel y mae. Ac efallai fod hon yn foment dda i gyflwyno'r dystiolaeth a gyflwynwyd i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg gan yr union blant hyn. Maent wedi dweud wrthym eu bod eisiau dysgu'r un pethau â'u cyfoedion, ac nid hanes yn unig yw hynny. Ac felly nid wyf yn meddwl bod hyn yn tanseilio rhyddid y cwricwlwm newydd. Mae cynllun y cwricwlwm, yn rhannol, i gael ei lywio gan yr hyn y mae disgyblion eisiau ei ddysgu, felly dyma gyfarwyddyd clir eu bod eisiau cael o leiaf rywfaint o dir cyffredin drwy Gymru.
Mae fy ail bwynt yn ymwneud â'r cwricwlwm lleol ac mae hyn yn berthnasol i'r ail ddeiseb. Efallai y bydd rhai cymunedau yng Nghymru'n meddwl na fydd lleiafrifoedd du ac ethnig fawr mwy perthnasol i'w cwricwlwm lleol nag Edward I. Nawr, mae hwnnw'n gasgliad anghywir, fel y mae'r ddeiseb ei hun yn datgelu. Ac mae hanes yn debyg i'r bydysawd—ni allwn weld mwy nag oddeutu 4 y cant ohono, ond nid yw'r 96 y cant arall yn llai real nac yn llai o ran o'r esboniad ynglŷn â pham ein bod yn bodoli, pwy ydym ni a ble rydym. Ac er y bydd cyfranwyr eraill i hanes Cymru'n cael eu hesgeuluso, y peth lleiaf y gallant ei wneud yw dechrau edrych, a dechrau edrych ar leiafrifoedd du ac ethnig sydd wedi bod yma ers canrifoedd, yn union fel yr edrychwn ar sut mae digwyddiadau a phenderfyniadau a wneir am bobl liw mewn rhannau eraill o'r byd wedi effeithio ar ein stori ni yma yng Nghymru.
Mae'n debyg y bydd stori'r Siartwyr yn cael ei chynnwys mewn unrhyw faes llafur cyffredin. Hwy, wrth gwrs, yw rhai o'n deisebwyr mwyaf enwog yn hanes y DU, heb sôn am Gymru. Ni ddigwyddodd pethau yn union fel roeddent yn ei ddisgwyl, ond ychydig a wyddent y gallai Edward I hawlio ychydig bach iawn o'u stori, neu straeon MI5 yn wir. Yn 2010, roedd mwy o raddedigion hanes canoloesol yn eu rhengoedd na graddedigion mewn unrhyw bwnc arall. Mae gwerth i'w sgiliau yn gweithio gydag ond ychydig o wybodaeth annibynadwy, sy'n dangos bod hanes bob amser yn ddefnyddiol, ac mae honno'n sgil-effaith eithriadol iawn. Diolch.
Yn gyntaf, hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau am ddod â'r ddwy ddeiseb yma i sylw'r Senedd, a diolch am eu gosod nhw efo'i gilydd, sef y peth iawn a'r peth priodol i'w wneud. A diolch i drefnwyr y ddwy ddeiseb, Elfed Wyn Jones ac Angharad Owen, am fwrw ati mor ddygn i gasglu cymaint o enwau. Dwi'n gwybod yr oedd Elfed Wyn Jones wedi bwriadu cerdded o'r fferm lle mae o'n byw ym Meirionnydd i'r Senedd yng Nghaerdydd er mwyn cyflwyno'r ddeiseb, a bod yn bresennol yn y ddadl, ond, wrth gwrs, oherwydd y cyfyngiadau, doedd hynny ddim yn bosib. Ond mae o wedi bod yn cerdded yr un pellter ar y fferm, yn ôl yn Nhrawsfynydd, ac wedi cael sylw i'r pwnc y mae o yn teimlo'n angerddol yn ei gylch yn sgil hynny.
Yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, rydyn ni wedi bod yn trafod y Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru), wrth gwrs, gan dderbyn tystiolaeth o sawl cyfeiriad. A dwi wedi bod yn trio gwneud y pwynt yn gyson yn ystod y sesiynau trafod fod angen meddwl nid yn unig am gynnwys y Bil fel y mae o ar hyn o bryd, ond bod angen meddwl hefyd am unrhyw beth sydd ddim yn y Bil—unrhyw beth sydd angen bod ar wyneb y Bil ond sydd ddim yno ar hyn o bryd. A dwi yn credu bod y ddau fater sydd dan sylw heddiw ac sydd yn gweu i'w gilydd—maen nhw angen bod ar wyneb y Bil, ac mae Plaid Cymru wedi bod yn dweud hyn yn gyson.
Mae angen sicrhau bod pobl Cymru yn gwybod am ein gorffennol fel pobl, am ein gorffennol fel gwlad, a hynny yn ei holl amrywiaeth cyfoethog. Mae'r cyfnod clo wedi tanlinellu pwysigrwydd ein hunaniaeth genedlaethol, ac mae o hefyd wedi tanlinellu'r angen i roi sylw arbennig a brys i ddileu anghydraddoldeb ar sail hil.
Mae angen newid strwythurol mawr, ac yn union fel y mae angen dysgu perthnasoedd iach fel thema drawsgwricwlaidd er mwyn creu newid o fewn ein cymdeithas ni, ac er mwyn creu y newid hynny yn y berthynas rhwng menywod a dynion, mae angen hefyd i ddyrchafu hunaniaeth ac amrywiaeth Cymru i fod yn thema addysgol drawsgwricwlaidd sy'n haeddu'r un statws a chysondeb â pherthnasoedd iach ac addysg ryw. A'r unig ffordd i sicrhau hynny ydy dyrchafu'r maes, dyrchafu hunaniaeth ac amrywiaeth Cymru, i fod ar wyneb y Bil, a'i gynnwys o fel elfen fandadol ymhob ysgol er mwyn sicrhau cysondeb i bob disgybl.
First of all, I would like to thank the Petitions Committee for bringing both petitions to the attention of the Senedd, and thank you for bringing them together in a single debate, which is the right and appropriate thing to do. And I'd like to thank too those people who arranged both petitions, Elfed Wyn Jones and Angharad Owen, who worked so hard to gather so many signatures. I know that Elfed Wyn Jones had intended to walk from the farm where he lives in Meirionnydd to the Senedd in Cardiff to present the petition, and had hoped to attend the debate, but, of course, because of restrictions, that wasn't possible. But he has been walking the same distance on the farm, back in Trawsfynydd, and has drawn attention to this issue that he feels so passionately about.
In the Children, Young People and Education Committee, we have been discussing the Curriculum and Assessment (Wales) Bill, gathering evidence from a number of different sources. And I have been trying to make the point consistently during those evidence sessions that we do need to think not only of the content of the Bill as it currently stands, but we also need to think about those issues that aren't currently contained within the Bill—those that need to be on the face of the Bill but aren't currently there. And I do believe that both issues covered today, which do interweave—they both need to be on the face of the Bill, and Plaid Cymru has been consistently making this point.
We need to ensure that the people of Wales are aware of our past as a people, our past as a nation in all its rich diversity. The lockdown has highlighted the importance of our national identity and it has also highlighted the need to give particular and urgent attention to deal with and eradicate race inequality.
We need major structural change. Just as we need to provide education on healthy relationships on a cross-curricular basis in order to create societal change and in order to generate that change in the relationship between men and women, we also need to highlight the importance of the diversity of Wales to be cross-curricular, which deserves the same consistency and status as healthy relationships and sex education. The only way to do that is to actually upgrade these issues to be on the face of the Bill and to include them as a mandatory element in all schools in order to secure consistency for all pupils.
Wedi dweud hynny, dwi yn ymwybodol iawn, iawn fod yna nifer o heriau sylweddol ynghlwm â hyn, a dwi ddim yn mynd i osgoi'r heriau yna, a dwi'n meddwl ei bod hi yn bwysig inni eu gwyntyllu nhw a'u trafod nhw. Mae deiseb Elfed Wyn Jones yn galw ar Lywodraeth Cymru i greu corff cyffredin o wybodaeth am hanes Cymru. Rŵan, dwi am herio Elfed ychydig yn y fan hyn. Pwy sy'n mynd i benderfynu beth fydd cynnwys y corff cyffredin o wybodaeth yma? Dwi yn cytuno bod angen cael corff cyffredin, ond mae angen cydnabod hefyd fod eisiau gwaith trwyadl gan ein harbenigwyr hanesyddol ni a chryn drafod er mwyn cyrraedd y nod yma.
Mae'r ddeiseb arall yn galw am ei gwneud hi'n orfodol i hanesion pobl ddu a phobl o liw gael eu haddysgu yng nghwricwlwm addysg Cymru. Dwi'n cytuno'n llwyr, ond dwi hefyd yn mynd i herio Angharad. Onid un agwedd yn unig ar hanes pobl ddu a phobl o liw ydy caethwasiaeth a gwladychiaeth, ac o ganolbwyntio ar yr agweddau hyn, ydyn ni ddim mewn peryg o anghofio cyfraniad cyfoethog cymunedau du Cymru a lleiafrifoedd ethnig Cymru i hanes Cymru yn ei holl amrywiaeth?
Dwi am dynnu'ch sylw chi at adroddiad pwysig gafodd ei wneud saith mlynedd yn ôl bellach gan banel dan gadeiryddiaeth yr hanesydd Dr Elin Jones. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig inni atgoffa ein hunain am beth ddywedwyd yn yr adroddiad yna, a oedd o dan y teitl, 'Y Cwricwlwm Cymreig, hanes a stori Cymru'. Dyma eiriau'r panel:
'Mae llawer o'r drafodaeth ar y math o hanes a ddysgir mewn ysgolion yn tueddu i bwysleisio cynnwys ffeithiol y cwricwlwm. Ond mae llawer mwy i ddisgyblaeth hanes na chronoleg a gwybodaeth ffeithiol yn unig. Tra bod cronoleg a gwybodaeth ffeithiol yn cynnig fframwaith er deall y gorffennol a pherthnasedd gwahanol gyfnodau, datblygiadau a gweithredoedd unigolion',
mae hanes yn rhoi cyfleoedd eraill hefyd. Ac yng ngeiriau'r adroddiad eto:
'Un o'r agweddau pwysicaf ar ddisgyblaeth hanes yw'r cyfle a rydd i ddod i ddeall bod pob naratif neu ddadl hanesyddol yn agored i feirniadaeth, ac mai barn amodol yw pob barn hanesyddol. Nid oes un hanes yn unig: mai gan bob unigolyn ei brofiad ei hun a'i berspectif unigryw ar y gorffennol…Mae derbyn hynny yn fodd i dderbyn a pharchu gwahanol fersiynau o hanes, a'u gwerthuso yn ôl meini prawf mwy gwrthrychol na'n gwybodaeth bersonol o'r gorffennol neu fersiwn cyfarwydd ohono.
'Mae dysgu hanes yn effeithiol yn fodd i ddatblygu dinasyddion gweithredol y dyfodol. Gall gynorthwyo dysgwyr i ddeall eu hanes eu hun, a'r ffordd y mae'r gorffennol wedi ffurfio'r presennol, ond yn bwysicach na hynny, gall eu cynorthwyo i ymholi i'r hanes hwnnw, a phwyso a mesur gwahanol fersiynau o hanes. Gall roi arf yn erbyn propaganda o bob math yn nwylo pob dinesydd.'
Mae hwn yn ddatganiad pwysig—ac rydw i yn dod i derfyn—ond dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig inni gofio'r cyd-destun yma yr oedd Dr Elin Jones yn ei roi i ni. Mae dysgu hanes yn effeithiol yn mireinio'n sgiliau ni i ddadansoddi, i gwestiynu, i beidio â derbyn bob dim rydym ni'n ei weld ar yr olwg gyntaf, ac i adnabod propaganda a newyddion ffug, sydd yn beth pwysig iawn yn y byd sydd ohoni.
Felly, mae yna ddadl gref dros gynnwys hunaniaeth ac amrywiaeth Cymru, gan gynnwys hanes Cymru a hanes pobl ddu a phobl o liw, fel rhan fandadol o'r cwricwlwm, ond peidiwn ag anghofio bod yna lawer iawn mwy i ddysgu hanes a gwerth aruthrol iddo yn ein huchelgais ni o greu pobl ifanc wybodus i'r dyfodol. Diolch, Llywydd, a diolch am ganiatáu i mi ymhelaethu.
Having said that, I am highly aware that there are a number of significant challenges related to this, and I don't want to downplay those challenges, and I think it's important that we do discuss them. Elfed Wyn Jones's petition calls on the Welsh Government to create a common body of knowledge on Welsh history. I would challenge Elfed here. Who will decide what the content of that common body of knowledge will be? I do agree that we need a common body of knowledge, but we also need to recognise that we would need very thorough work from our historians and some discussion before we actually reached that point.
The second petition calls for it to be made mandatory for the history of BAME communities and the history of people of colour to be taught in the Welsh curriculum. I agree, of course, but I would also challenge Angharad. Isn't slavery and colonialism just one aspect of BAME history, and in focusing on these aspects, aren't we at risk of forgetting the rich contributions made by black communities in Wales and ethnic minority communities in Wales to the history of Wales in all its diversity?
I do want to draw your attention to an important report drawn up seven years ago now by a panel chaired by the historian Dr Elin Jones. I do think it’s important that we remind ourselves about what was said in that report, which was entitled, 'The Cwricwlwm Cymreig, history and the story of Wales'. These are the words of the panel:
'Much of the debate on the history taught in school tends to emphasise the factual content of the curriculum. There is, however, far more to the discipline of history than chronology and factual knowledge alone. While chronology and factual knowledge provide a framework for understanding the past and the relationship of different periods, developments and individual actions',
history also provides other opportunities too. And in the words of the report once again:
'One of the most important aspects of the discipline of history is the opportunity it provides of understanding that every narrative or historical argument is open to criticism, and that every historical judgement is provisional. There is no one history: every individual has their own experience, and their own unique perspective on the past…Realising this is a means of accepting and respecting different versions of history, while evaluating them against more objective criteria than our personal knowledge of the past, or a familiar version of it.
'Effective history teaching can help to develop the active citizens of the future. It can enable learners to understand their own history, and the way in which the past has formed the present, but, more importantly, it can help them to investigate that history, and evaluate different versions of it. It can equip every citizen to deal effectively with all kinds of propaganda.'
This is an important statement—and I am drawing to a close here—but I think it's important that we do bear in mind this context that Dr Elin Jones gave us. Teaching history effectively does refine our skills to analyse, to question, to not accept everything at first sight and to identify propaganda and fake news, which is so very important in the current climate.
There is a strong argument for including identity and the diversity of Wales, including Welsh history and black and people of colour's history, as a mandatory part of the curriculum, but let's not forget that there is far more to teaching and learning history and a huge value to it in our ambition to create young people who are knowledgeable and informed for the future. Thank you, Llywydd, and thank you for indulging me.
Roeddech chi'n trafod Dr Elin Jones, yna roeddwn i'n mynd i ganiatáu hynny. Mick Antoniw.
You were discussing Dr Elin Jones, so I was going to allow that. Mick Antoniw.
You need to be unmuted. Hold on just one second. Try again. Not quite. I'll come back to you, Mick. Jenny Rathbone. I'll come back to you, Mick. Jenny Rathbone.
Mae angen agor eich meic. Arhoswch un eiliad. Rhowch gynnig arall arni. Ddim cweit. Dof yn ôl atoch, Mick. Jenny Rathbone. Dof yn ôl atoch, Mick. Jenny Rathbone.
Thank you very much for calling me. This is a very important subject and the use of words carries huge significance. In the English language, we talk about 'history' as if it was a male-dominated business. Obviously, 'herstory' is just as important, whether we're talking about the history of women's suffrage in Wales and the struggle we had to go through to get it or whether we're talking about much wider issues.
I think, in the context of this specific petition, it is a contemporary theme and it's really sobering to understand that the failure to have any sort of reconciliation after the American civil war still has massive implications for events going on in the United States today, which allows some citizens to have utter disregard and complacency about the suffering of other citizens that we in this country find really quite extraordinary.
But I think we cannot criticize others without looking to our own history and our failure to look at the history of the British empire, which I think very much fuels a lot of the resentment felt, quite rightly, by black citizens of our country. It was founded on slavery, and yet we continue to romanticise the British empire, glamorise it. We still give people who have performed extraordinary services, public services, medals that contain the words 'member of the British empire', 'commander of the British empire', 'British empire medal', which is an utter anachronism to today's society and clearly something that we have to address.
It's equally inappropriate that on Remembrance Sunday we sing, 'Send her victorious, happy and glorious' about our monarch as the national anthem of the UK, particularly on Remembrance Sunday, when we are commemorating the horrors of war. But I also think that we have to look in great depth at more contemporary issues, for example the Windrush scandal, which has yet to be resolved. People who were refused to be allowed work, refused benefits, and, in the worst cases, deported from this country, have still to receive compensation, and many of them are now dying. How scandalous is that?
We really do need to re-evaluate our history in light of contemporary problems, and nowhere is that more obvious in this week of all weeks than in relation to climate change. What we do in this country has an impact on people living on the other side of the world, and it's really important that we take these responsibilities seriously and amend our behaviour in solidarity with people who we have never met and are never likely to meet, but who suffer because of what we do and the way in which we burn up the resources of the world. So, I think these are excellent petitions and I look forward to seeing the outcome of them in the way we treat history in the new curriculum.
Diolch yn fawr am fy ngalw. Mae hwn yn bwnc pwysig iawn ac mae'r defnydd o eiriau'n dra arwyddocaol. Yn yr iaith Saesneg, rydym yn sôn am 'history' fel pe bai'n ymwneud â dynion yn bennaf. Yn amlwg, mae 'herstory' yr un mor bwysig, boed ein bod yn sôn am hanes y bleidlais i fenywod yng Nghymru a'r ymdrech y bu'n rhaid inni ei gwneud i'w chael neu'n sôn am faterion llawer ehangach.
Yng nghyd-destun y ddeiseb benodol hon, credaf ei bod yn thema gyfoes ac mae'n sobreiddiol iawn deall bod gan y methiant i gael unrhyw fath o gymod ar ôl rhyfel cartref America oblygiadau enfawr o hyd i ddigwyddiadau yn yr Unol Daleithiau heddiw, sy'n caniatáu i rai dinasyddion anwybyddu'n llwyr neu beidio â phoeni dim am ddioddefaint dinasyddion eraill, rhywbeth rydym ni yn y wlad hon yn ei ystyried yn rhyfedd iawn.
Ond rwy'n credu na allwn feirniadu eraill heb edrych ar ein hanes ein hunain a'n methiant i edrych ar hanes yr ymerodraeth Brydeinig, sydd, yn fy marn i, yn tanio llawer o'r drwgdeimlad a deimlir, yn gwbl briodol, gan ddinasyddion du ein gwlad. Fe'i sefydlwyd ar gaethwasiaeth, ac eto rydym yn parhau i ramantu ynglŷn â'r ymerodraeth Brydeinig, a'i glamoreiddio. Rydym yn dal i roi medalau i bobl sydd wedi perfformio gwasanaethau eithriadol, gwasanaethau cyhoeddus, medalau sy'n cynnwys y geiriau 'aelod o'r ymerodraeth Brydeinig', 'cadlywydd yr ymerodraeth Brydeinig', 'medal yr ymerodraeth Brydeinig', sy'n anacroniaeth lwyr i gymdeithas heddiw ac yn amlwg yn rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef.
Mae'r un mor amhriodol ein bod, ar Sul y Cofio, yn canu, 'Send her victorious, happy and glorious' am ein brenhines yn anthem genedlaethol y DU, yn enwedig ar Sul y Cofio, pan fyddwn yn coffáu erchyllterau rhyfel. Ond credaf hefyd fod rhaid inni edrych yn fanwl iawn ar faterion mwy cyfoes, er enghraifft sgandal Windrush, nad yw wedi'i unioni eto. Mae pobl y gwrthodwyd gwaith a budd-daliadau iddynt, ac a alltudiwyd o'r wlad hon yn yr achosion gwaethaf, yn dal heb gael iawndal, ac mae llawer ohonynt bellach yn marw. Mae hynny mor warthus.
Mae gwir angen inni ailwerthuso ein hanes yng ngoleuni problemau cyfoes, ac mae hynny'n fwy amlwg nag erioed yn ystod yr wythnos hon o bob wythnos yng nghyswllt newid yn yr hinsawdd. Mae'r hyn a wnawn yn y wlad hon yn cael effaith ar bobl sy'n byw ar yr ochr arall i'r byd, ac mae'n bwysig iawn ein bod o ddifrif am y cyfrifoldebau hyn ac yn newid ein hymddygiad i gefnogi pobl nad ydym erioed wedi cyfarfod â hwy a byth yn debygol o wneud, ond sy'n dioddef oherwydd yr hyn a wnawn a'r ffordd rydym yn llosgi adnoddau'r byd. Felly, credaf fod y rhain yn ddeisebau rhagorol ac edrychaf ymlaen at weld eu canlyniad yn y ffordd rydym yn trin hanes yn y cwricwlwm newydd.
The teaching of our history in Welsh schools matters. The past informs the future; a loss of the past would mean the most thoughtless of ages. History teaches us that 'Welsh' means British. Both England and Scotland are named after their invaders. However, the Britons remained. Wales is named after the term used by the invaders—meaning 'foreigner' in their language—to describe the Britons across our islands, who referred to each other as fellow countrymen and women, 'Y Cymry'. We hear of the iron ring of castles built in north Wales after Anglo-Norman conquest, but we hear little of the 100,000 fellow Britons who had died in the attempted genocide in northern England by the Normans—the harrying of the north—two centuries previously.
The first petition we're debating refers to the Glyndŵr rising. We hear of his dream of a Welsh Parliament, two Welsh universities and a Welsh free church. However, history also teaches us that he previously dutifully served the last Plantagenet king and joined the army that king led into Scotland, before rebelling against the first king since the Norman conquest whose mother tongue was not French, in a plot with Mortimer and Percy to divide the kingdom into three parts.
The first petition also refers to the drowning of Capel Celyn, which belongs to every community in Wales. However, history teaches us that this is also part of a wider British experience, where communities were flooded when the Rivington reservoirs were constructed to supply water to Liverpool a century earlier.
Myths tell stories about the early history of a people. There are those who believe that the destiny of mystical Britain—Albion, Alba, Alban—is waiting to be awoken as a spiritual leader of the world. According to the twelfth century The History of the Kings of Britain by Geoffrey of Monmouth, the exiled Brutus of Troy was told by the goddess Diana,
'Brutus! there lies beyond the Gallic bounds
An island which the western sea surrounds,
By giants once possessed, now few remain
To bar thy entrance, or obstruct thy reign.
To reach that happy shore thy sails employ
There fate decrees to raise a second Troy
And found an empire in thy royal line,
Which time shall ne'er destroy, nor bounds confine.'
Although commonly dismissed now, Geoffrey of Monmouth's work was regarded as fact until the late seventeenth century, and the story appears in most early histories of Britain. The teaching of black and POC UK histories in Welsh schools matters. From one of the first black people to have lived in Wales, named John Ystumllyn, brought to Wales in the eighteenth century and believed to have married a local woman, to the likes of Shirley Bassey, Colin Jackson, Cardiff's current mayor, and the former mayor of Colwyn Bay, Dr Sibani Roy, the BAME population of Wales has made significant contributions.
Most societies have exploited slave labour at some stage in their history. This is also true of Wales. A slave chain discovered on Anglesey made to fit five people can be dated to the Iron Age, about 2,300 years ago. When the Romans invaded, they brought their own slaves with them, slaves from nations across the Roman Empire in Europe, North Africa and the middle east. After the Romans left, the British tribes enslaved those they defeated in battle. The transatlantic slave trade flourished from the early sixteenth century until 1807, when the British Parliament passed an Act to abolish trading slaves within the British Empire. Campaigns to stop slavery had been started by black and white people more than 30 years before the Act was finally passed. The British abolition movement got under way in earnest in 1787, when Thomas Clarkson founded a committee to fight the slave trade. One member, William Dillwyn, was an American Quaker of Welsh descent. Campaigners had been laying the groundwork by publishing documents about the cruelty of slavery. One of these was William Williams of Pantycelyn, who wrote the hymn 'Bread of Heaven'. In the 1770s, a number of former slaves published their life stories, and Williams was the first to translate one of these into Welsh. Although Britain was the pre-eminent slave trading nation during the eighteenth century, and illegal British slave trading continued for many years after the passing of the 1807 Act, the Royal Navy's role in the suppression of the transoceanic slave trades represents a remarkable episode of sustained humanitarian activity. However, illegal slavery still continues in many parts of the world today, even in Wales. As Martin Luther King said,
'I have a dream…let freedom ring'.
Mae addysgu ein hanes yn ysgolion Cymru yn bwysig. Mae'r gorffennol yn llywio'r dyfodol; byddai colli'r gorffennol yn golygu ein bod yn byw yn yr oes fwyaf ddi-hid. Mae hanes yn ein dysgu bod 'Cymreig' yn golygu Prydeinig. Enwyd 'England' a 'Scotland' ar ôl eu goresgynwyr. Fodd bynnag, fe wnaeth y Prydeinwyr, neu'r Brythoniaid, barhau. Enwyd 'Wales' ar ôl y term a ddefnyddiwyd gan y goresgynwyr—term a olygai 'estronwr' yn eu hiaith hwy—i ddisgrifio'r Brythoniaid ar draws ein hynysoedd, a gyfeirient at ei gilydd fel cyd-wladwyr, 'y Cymry'. Clywn am y cylch haearn o gestyll a adeiladwyd yng ngogledd Cymru ar ôl y goncwest Eingl-Normanaidd, ond ni chlywn fawr ddim am y 100,000 o gyd-Frythoniaid a fu farw yn ymdrech y Normaniaid i gyflawni hil-laddiad yng ngogledd Lloegr—anrheithio'r gogledd—ddwy ganrif cyn hynny.
Mae'r ddeiseb gyntaf rydym yn ei thrafod yn cyfeirio at wrthryfel Glyndŵr. Clywn am ei freuddwyd o gael Senedd Cymru, dwy brifysgol yng Nghymru ac eglwys rydd Gymreig. Fodd bynnag, mae hanes hefyd yn ein dysgu ei fod wedi gwasanaethu'r brenin Plantagenet olaf ac wedi ymuno â'r fyddin a arweiniodd y brenin hwnnw i mewn i'r Alban, cyn gwrthryfela yn erbyn y brenin cyntaf ers y goncwest Normanaidd nad oedd Ffrangeg yn famiaith iddo, mewn cynllwyn gyda Mortimer a Percy i hollti'r deyrnas yn dair rhan.
Mae'r ddeiseb gyntaf hefyd yn cyfeirio at foddi Capel Celyn, sy'n perthyn i bob cymuned yng Nghymru. Fodd bynnag, mae hanes yn ein dysgu bod hyn hefyd yn rhan o brofiad Prydeinig ehangach, lle cafodd cymunedau eu boddi pan adeiladwyd cronfeydd dŵr Rivington i gyflenwi dŵr i Lerpwl ganrif ynghynt.
Mae mythau'n adrodd straeon am hanes cynnar pobl. Mae yna rai sy'n credu bod tynged y Brydain chwedlonol—Albion neu'r Ynys Wen—yn aros i gael ei deffro fel arweinydd ysbrydol y byd. Yn ôl Hanes Brenhinoedd Prydain gan Sieffre o Fynwy yn y ddeuddegfed ganrif, dywedodd y dduwies Diana wrth Brutus o Gaerdroea a oedd wedi'i alltudio,
Brutus! y tu hwnt i'r ffiniau Galaidd,
mae ynys gyda'r môr gorllewinol yn ei hamgylchynu,
ac o blith y cewri a feddai arni unwaith, nid oes llawer ohonynt ar ôl mwyach
i dy wahardd rhag mynd iddi, neu rwystro dy deyrnasiad.
Anela dy hwyliau i gyrraedd y lan hapus
lle mae ffawd yn gorchymyn codi ail Gaerdroea
a sefydlu ymerodraeth i dy linach frenhinol,
na fydd amser byth yn ei dinistrio nac yn cyfyngu arni.
Er nad oes fawr o goel arno bellach, ystyriwyd bod gwaith Sieffre o Fynwy yn ffaith tan ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg, ac mae'r stori'n ymddangos yn yr hanesion cynharaf am Brydain. Mae addysgu hanesion du a phobl liw y DU yn ysgolion Cymru yn bwysig. O un o'r bobl dduon gyntaf i fod wedi byw yng Nghymru, dyn o'r enw John Ystumllyn a gludwyd i Gymru yn y ddeunawfed ganrif ac y credir ei fod wedi priodi dynes leol, i Shirley Bassey, Colin Jackson, maer presennol Caerdydd, a chyn faer Bae Colwyn, Dr Sibani Roy, mae poblogaeth ddu ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru wedi gwneud cyfraniad sylweddol.
Mae'r rhan fwyaf o gymdeithasau wedi manteisio ar lafur caethweision ar ryw adeg yn eu hanes. Mae hyn hefyd yn wir am Gymru. Mae cadwyn caethweision a ddarganfuwyd ar Ynys Môn, cadwyn a luniwyd i ffitio pump o bobl, yn dyddio o Oes yr Haearn, tua 2,300 o flynyddoedd yn ôl. Pan ymosododd y Rhufeiniaid, daethant â'u caethweision eu hunain gyda hwy, caethweision o wledydd ar draws yr Ymerodraeth Rufeinig yn Ewrop, Gogledd Affrica a'r dwyrain canol. Ar ôl i'r Rhufeiniaid adael, gwnaeth y llwythi Brythonig gaethweision o'r rhai a drechwyd ganddynt mewn brwydr. Ffynnai'r gaethfasnach drawsatlantig rhwng dechrau'r unfed ganrif ar bymtheg a 1807, pan basiodd Senedd Prydain Ddeddf i ddileu caethfasnachu yn yr Ymerodraeth Brydeinig. Cafodd ymgyrchoedd i atal caethwasiaeth eu cychwyn gan bobl ddu a phobl wyn dros 30 mlynedd cyn i'r Ddeddf gael ei phasio o'r diwedd. Dechreuodd mudiad dileu caethwasiaeth Prydain o ddifrif yn 1787, pan sefydlodd Thomas Clarkson bwyllgor i ymladd caethfasnachu. Roedd un aelod, William Dillwyn, yn Grynwr Americanaidd a hanai o Gymru. Roedd ymgyrchwyr wedi bod yn gosod y sylfeini drwy gyhoeddi dogfennau am greulondeb caethwasiaeth. Un o'r rhain oedd William Williams, Pantycelyn, a ysgrifennodd yr emyn 'Arglwydd arwain trwy'r anialwch'. Yn y 1770au, cyhoeddodd nifer o gyn-gaethweision hanes eu bywydau, a Williams oedd y cyntaf i gyfieithu un o'r rhain i'r Gymraeg. Er mai Prydain oedd y wlad a oedd yn caethfasnachu fwyaf yn ystod y ddeunawfed ganrif, a bod caethfasnach anghyfreithlon wedi parhau ym Mhrydain am flynyddoedd lawer ar ôl pasio Deddf 1807, mae rôl y Llynges Frenhinol yn atal caethfasnach ar draws y cefnforoedd yn bennod ryfeddol o weithgarwch dyngarol cyson. Fodd bynnag, mae caethwasiaeth anghyfreithlon yn dal i barhau mewn sawl rhan o'r byd heddiw, hyd yn oed yng Nghymru. Fel y dywedodd Martin Luther King:
Mae gen i freuddwyd... boed i ryddid atseinio.
Rwy'n hoffi geiriad y ddeiseb gyntaf rŷn ni'n ei thrafod y prynhawn yma'n arbennig. Mae'r pwynt wedi cael ei wneud bod yr iaith yma yn gyfoethog ac yn bwysig. Mae'n galw ar Lywodraeth Cymru i greu corff cyffredin o wybodaeth am hanes Cymru y bydd pob disgybl yn ei ddysgu, ac, wrth gwrs, mae'r ail ddeiseb yn gysylltiedig, gan ei bod yn gofyn i hanesion pobl dduon a phobl o liw gael eu haddysgu yng nghwricwlwm addysg Cymru.
Mae'r syniad o greu corff cyffredin yn hollbwysig. Mae'r ddeiseb, wrth gwrs, yn siarad yn llythrennol yma; mae'n sôn am yr angen i rai penawdau pwysig o hanes Cymru gael eu dysgu ym mhob cwr o'r wlad. Ond mae yna hefyd yma ystyr ddwysach: corff cyffredin, corpws, yn cael ei greu. Ie, casgliad o ffynonellau, o ddigwyddiadau, ond pethau sydd wedi llunio a ffurfio corpws y wlad, ffurfio'r bobl—corff cyffredin, ymwybyddiaeth, hunaniaeth y bobl. Oherwydd dydy'r naill ddeiseb na'r llall ddim yn sôn am yr angen i ddysgu plant am hanesion pobl eraill—na, dysgu am y Cymry, pobl sydd wedi byw a threulio bywyd yma, Cymry o ddiwylliannau gwahanol sydd eto yn rhan o'r corff cyffredin, hunaniaeth gyda haenau amryw, lle mae pob un haen yn rhan o'r un. Mae'r geiriad yn ein hatgoffa bod hanes yn ein cysylltu ni gyda'n gilydd, wrth gwrs, ond hefyd gyda'n gorffennol. Hanes sydd wedi ein ffurfio ni, er da ac er drwg. Hanes sydd yn cynnig gwreiddiau i ni. Mae'n dysgu gwersi, mae'n ein cyfoethogi ni bob un, ond dim ond os rydyn ni'n clywed ac yn dysgu am yr hanesion hynny.
Cyn y toriad dros yr haf, gwnaethom ni, fel Plaid Cymru, gynnal dadl ar y pwnc hwn, yn gosod mas pam ei bod hi mor bwysig i bobl ifanc ddysgu am hanesion eu cenedl. A dwi'n dweud 'hanesion' yn y lluosog, fel sydd wedi cael ei ddweud yn barod yn y ddadl yma, achos does dim un llinyn o hanes sy'n bwysicach na'r lleill. Yn wir, mae angen i blant Cymru ddysgu mwy am hanesion y bobl wnaeth ddim ysgrifennu'r llyfrau hanes. Fel y dywedais i yn ein dadl cyn yr haf, os nad yw pob plentyn yng Nghymru yn dysgu am benawdau hynod bwysig hanes ein cenedl, gall hyn amddifadu cenedlaethau cyfan o synnwyr o'u hunaniaeth—fyddan nhw ddim yn gweld eu hunain yn y corpws. Ac mae hynny yr un mor wir am foddi Capel Celyn, hanes Glyndŵr a'r arwisgo, a pherthynas y Cymry gyda chaethwasiaeth, a hanes diwydiannol a diwylliannol ardaloedd fel Tiger Bay.
Ers yr haf bu datblygiadau sydd i'w croesawu ac sydd wedi cael eu trafod. Roedden ni'n trafod rhai o'r datblygiadau yma gyda Dr Elin Jones, sydd wedi cael ei chrybwyll yn barod, wnaeth gadeirio'r tasglu ar 'Y Cwricwlwm Cymreig, hanes a stori Cymru' yn 2013. Rwy'n cytuno gyda hi bod lle i groesawu penodiad yr Athro Charlotte Williams i arwain adolygiad o'r adnoddau sydd ar gael i gefnogi athrawon i'w helpu nhw wrth iddyn nhw gynllunio gwersi am hanesion pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig. Gall y penodiad hwn arwain at wireddu argymhellion yr adroddiad hwnnw am ddatblygu ymwybyddiaeth disgyblion o'r Cymry aml-ethnig, amlddiwylliannol, a, thrwy hynny, gwarantu na fydd plant Cymru yn cael eu hamddifadu o wybodaeth o'u hanes eu hunain. Ac mae hyn yn bwysig, Llywydd, ar gyfer safiad ein cenedl yn genedlaethol. Os nad ydy hanesion Cymru yn cael eu dysgu yn ein hysgolion, bydd myfyrwyr ddim yn dysgu am y penodau hynny yn y brifysgol ychwaith, a gall hyn arwain at fwy o ddirywiad yn niferoedd y canolfannau hanes Cymru ac astudiaethau Celtaidd yn ein prifysgolion. Bydd hynny yn cael effaith anorfod ar wybodaeth genedlaethol a'r ffordd y mae'r wlad yn ei phortreadu ei hun ar lwyfan y byd.
Ar ôl diddymiad galarus Prifysgol Cymru, mae'n hollbwysig gwarchod y ganolfan astudiaethau uwch a Cheltaidd, Gwasg Prifysgol Cymru a chanolfan astudiaethau uwch Gregynog. Mae hyn oll yn gysylltiedig. Os does dim brwdfrydedd nac arbenigedd am hanes Cymru—yr hanesion Cymreig yna i gyd dŷn ni'n trafod—bydd yn gwanhau'r cysyniad o Gymru a'i chryfder academaidd. Mae angen gwarantu parhad ein cenedl a'n canolfannau arbenigol, a chreu canolfannau o ragoriaeth newydd ac adrannau astudiaethau Celtaidd, nid dim ond yng Nghymru ond dros y byd. Dyma beth dŷn ni'n ei drafod heno a dyma ydy dechrau'r broses yna: creu corff cyffredin a gwarantu ymwybyddiaeth ein pobl ifanc o'u hunaniaeth. Rwy'n gobeithio'n wir y bydd ein corff deddfwriaethol yma, y Senedd, yn cytuno â phwysigrwydd hynny. Diolch.
I like the wording of the first petition that we're discussing particularly. The point has been made that the language is florid and important. It calls on the Welsh Government to create a common body of knowledge about the history of Wales that every pupil would be taught. And the second petition is related to that, because it asks for the histories of black people and people of colour to be taught in the Welsh curriculum.
Now, the idea of creating a common body of knowledge is crucial. The petition is speaking literally here and talking about certain incidents in Welsh history being taught in all parts of the country. But there is also a broader meaning: a common body, a corpus of knowledge, being created. Yes, a collection of sources, of events, but the issues that have formed the corpus of the nation and formed the population—a common body, the identity of the nation, the population's awareness. Because neither petition talks about the need to teach children about the history of others—no, it's learning about the history of the people of Wales, people from all sorts of different backgrounds, which are all part of that common corpus, an identity with diverse layers, where each and every one of them forms a whole. The wording reminds us that history does connect us, yes, but it also connects us with our past. It's history that has made us, for better and for worse. It's history that provides us with our roots. We can learn lessons, it enhances each and every one of us, but only if we hear about and learn about those histories can that happen.
Before the summer recess, we in Plaid Cymru staged a debate on this issue, setting out why it is so hugely important for young people to learn about the histories of their nation. And I use the word 'histories', as has already been said in this debate, because there is no strand of history that is more important than the others. Indeed, the children of Wales need to learn the histories of those people who didn't write the history books. As I said in that debate before the summer, unless every child in Wales learns about the important issues within our nation's history, then this can deprive whole generations of their sense of identity—they won't see themselves in the corpus. And that is just as true about the drowning of Capel Celyn, the history of Glyndŵr and the investiture, and Wales's relationship with slavery, and the cultural and industrial histories of areas such as Tiger Bay.
Since the summer there have been some developments that are to be welcomed, and I was discussing some of these with Dr Elin Jones recently. She's already been mentioned, and she chaired the taskforce on Welsh history in 2013. And I agree with her that there is reason to welcome the appointment of Professor Charlotte Williams to review the resources available to support teachers to assist them to plan lessons on histories of people of colour and black people's history. This can lead to delivering the recommendation of that report on developing pupils' awareness of the multicultural and multi-ethnic Wales in which we live, and guarantee that the children of Wales will not be deprived of information about their own history. And this is important, Llywydd, for our nation more generally. Unless Welsh histories are taught in our schools, then students won't learn about those subjects at university either, and this can lead to a further decline in the number of Welsh history centres and Celtic study centres within our universities. That would have an inevitable impact on national knowledge and the way the nation portrays itself on the world stage.
Given the awful decline of the University of Wales, it's important that we protect the Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies, the University of Wales Press and the Gregynog higher education centre. This is all interrelated. If there is no enthusiasm or expertise on Welsh history—those Welsh histories that we're discussing—it will weaken the whole concept of Wales and its academic rigour. We need to secure the future of our nation and our centres of expertise, and to create new centres of excellence and departments for Celtic studies, not just in Wales but across the world. This is what we are discussing today and this is the start of that process to create a common corpus to guarantee the awareness of our young people of their identity. I very much hope that our legislature, the Senedd, will agree on the importance of that. Thank you.
Mick Antoniw. I think we're still struggling to hear you, Mick. You may need to use the sound control on your own headset.
Mick Antoniw. Rwy'n credu ein bod yn dal i'w chael hi'n anodd eich clywed, Mick. Efallai y bydd angen i chi ddefnyddio'r rheolydd sain ar eich clustffonau eich hun.
Can you hear me now?
A allwch chi fy nghlywed nawr?
You're almost there.
Rydych chi bron yno.
How's that now?
Sut mae hynny nawr?
Oh, excellent, we can hear you now. Carry on.
O, ardderchog, gallwn eich clywed yn awr. Parhewch.
There we are. Well, thank you, Llywydd. I was going to say, when I started earlier, that there'd be some excellent contributions. I was particularly impressed with the contribution of Siân Gwenllian, because I thought she set out not only the philosophy around the teaching of history, but also the considerable challenges that exist.
I chaired the committee that looked at the votes at 16 legislation. Of course, we looked closely at the issue of civic education, and I think the teaching of history in the curriculum and civic education actually go hand in hand, because history is, essentially, pure politics—I say it with a small 'p'—and an understanding of what's happened within our society and its engagement.
Now, one of the concerns I really have is the lack of materials on many of the historic events and individuals in our communities at a local level. For me, history is not about the teaching of kings and queens, particularly—even Welsh princes. It's really about communities; it's also the history of working people and working people's communities.
So, in the time I have, I'm just going to go through some of the people who, I think, really are deserving, in our history curriculum, of being mentioned, certainly in the communities I represent, where there ought to be materials and they ought to be incorporated. When I go around schools, I find very little information about any of these people, even though they were such significant Welsh figures.
Dr William Price of Llantrisant, a Chartist who dealt with occupational health and who did the first modern cremation, of very significant political consequences. Arthur Horner, president of the South Wales Miners' Federation; in 1946, president of the National Union of Miners and a major figure in the nationalisation of the coal industry that had such significance. A.J. Cook, there's a plaque to him just outside my constituency in the Tŷ Mawr Lewis Merthyr colliery; he was the general secretary of the Miners Federation of Great Britain, but very little is taught about this significant figure.
What about the history of devolution going back to the 1920s, perhaps even earlier, but also to Kilbrandon and so on? The history of the miners' federation: how can you talk about modern south Wales's history without talking about the development of the South Wales Miners Federation? The importance of the Taff Vale judgment and the implications of that for democratic rights for trade unions. Wales and the slave trade. Gareth Jones, the Welsh journalist, whom I've spoken on many times, who now has a street named after him in the Ukrainian capital, Kyiv. Hughesovka—John Hughes founded one of the biggest steel-producing areas in the world. The 1926 general strike, how we don't talk about the impact of that on the communities of south Wales. We remember the poem by Idris Davies, 1926, and how we'd remember it 'until our blood runs dry'. Well, I think many of our schools and our history curriculum have forgotten about it. Robert Owen, the founder of the co-operative and trade union movement in many parts of Wales and in Britain; the 1984-85 miners' strike that so impacted; and Evan James, who wrote the Welsh national anthem, who came from Pontypridd.
These are just some of the people. There should be materials; they should form part of a broader corpus of the history that has affected and formed the communities that we represent. For me, that is the important part: the history of working people and working-class communities. Thank you.
Dyna ni. Wel, diolch, Lywydd. Roeddwn yn mynd i ddweud, pan ddechreuais gynnau, y byddem yn cael cyfraniadau rhagorol. Gwnaeth cyfraniad Siân Gwenllian argraff arbennig arnaf gan y credaf iddi nodi nid yn unig yr athroniaeth sy'n sail i addysgu hanes, ond hefyd yr heriau sylweddol sy'n bodoli.
Cadeiriais y pwyllgor a edrychodd ar y ddeddfwriaeth i roi pleidlais i rai 16 oed. Wrth gwrs, edrychasom yn fanwl ar addysg ddinesig, a chredaf fod addysgu hanes yn y cwricwlwm ac addysg ddinesig yn mynd law yn llaw mewn gwirionedd gan mai gwleidyddiaeth bur yw hanes yn y bôn—gwleidyddiaeth gydag 'g' fach—a dealltwriaeth o'r hyn sydd wedi digwydd yn ein cymdeithas a'r ymgysylltiad â hynny.
Nawr, un o'r pryderon sydd gennyf mewn gwirionedd yw'r prinder deunydd ar lawer o'r digwyddiadau hanesyddol a'r unigolion yn ein cymunedau ar lefel leol. I mi, nid yw hanes yn ymwneud ag addysgu am frenhinoedd a breninesau fel y cyfryw—hyd yn oed tywysogion Cymru. Mae'n ymwneud â chymunedau mewn gwirionedd; mae hefyd yn ymwneud â hanes gweithwyr a chymunedau gweithwyr.
Felly, yn yr amser sydd gennyf, rwy'n mynd i fynd drwy rai o'r bobl sy'n haeddu fwyaf o sylw yn ein cwricwlwm hanes yn fy marn i, yn sicr yn y cymunedau rwy'n eu cynrychioli, lle dylid cael deunyddiau a dylid eu hymgorffori. Pan af o gwmpas ysgolion, ychydig iawn o wybodaeth a gaf am unrhyw un o'r bobl hyn, er iddynt fod yn ffigurau mor amlwg yng Nghymru.
Dr William Price o Lantrisant, Siartydd a oedd yn ymwneud ag iechyd galwedigaethol ac a wnaeth yr amlosgiad modern cyntaf, rhywun sydd o bwys gwleidyddol arwyddocaol iawn. Arthur Horner, llywydd Ffederasiwn Glowyr De Cymru; yn 1946, llywydd Undeb Cenedlaethol y Glowyr a ffigwr pwysig yn hanes gwladoli'r diwydiant glo a oedd mor arwyddocaol. A.J. Cook, y ceir plac iddo ychydig y tu allan i fy etholaeth yng nglofa Tŷ Mawr Lewis Merthyr; ef oedd ysgrifennydd cyffredinol Ffederasiwn Glowyr Prydain ond ychydig iawn a addysgir am y ffigwr arwyddocaol hwn.
Beth am hanes datganoli yn mynd yn ôl i'r 1920au, hyd yn oed yn gynharach efallai, ond Kilbrandon ac yn y blaen hefyd? Hanes ffederasiwn y glowyr: sut y gallwch siarad am hanes modern de Cymru heb sôn am ddatblygiad Ffederasiwn Glowyr De Cymru? Pwysigrwydd dyfarniad Cwm Taf a goblygiadau hynny i hawliau democrataidd i undebau llafur. Cymru a'r gaethfasnach. Gareth Jones, y newyddiadurwr o Gymru y siaradais amdano droeon, ac sydd â stryd wedi'i henwi ar ei ôl bellach ym mhrifddinas Ukrain, Kyiv. Hughesovka—sefydlodd John Hughes un o'r ardaloedd cynhyrchu dur mwyaf yn y byd. Streic gyffredinol 1926, sut nad ydym yn sôn am effaith hynny ar gymunedau de Cymru. Cofiwn y gerdd gan Idris Davies, 1926, a sut y byddem yn cofio'r flwyddyn honno hyd oni sycho'n gwaed. Wel, rwy'n credu bod llawer o'n hysgolion a'n cwricwlwm hanes wedi anghofio amdani. Robert Owen, sylfaenydd y mudiad cydweithredol ac undebau llafur mewn sawl rhan o Gymru ac ym Mhrydain; streic glowyr 1984-85 a gafodd y fath effaith; ac Evan James, a ysgrifennodd anthem genedlaethol Cymru, a oedd yn dod o Bontypridd.
Dim ond rhai o'r bobl yw'r rhain. Dylid cael deunyddiau; dylent fod yn rhan o gorff ehangach o'r hanes sydd wedi ffurfio, ac wedi effeithio ar y cymunedau rydym yn eu cynrychioli. I mi, dyna'r rhan bwysig: hanes gweithwyr a chymunedau dosbarth gweithiol. Diolch.
It's a great pleasure to take part in this debate, chaired by a distinguished historian herself. For me, history is a living thing. The continuum in which we live is a vitally important part of my imagination, and I'm constantly reflecting on the events of today in their historical context. Therefore, the teaching of history is vitally important. As Mick Antoniw said, a minute ago, history is dead politics, but actually, history is a living thing and the politics of previous generations is also a living thing today. We see this in the debate that has arisen as a result of the Black Lives Matter protests and what's been said about slavery and the role of the British empire and all that. So, it's vitally important that, when history is taught, it is taught in an objective way, or as objective a way as is possible.
I strongly support the petition on a common corpus of knowledge of the history of Wales. I studied Welsh history in school, and history then was taught in perhaps a rather different way from the way it's taught now, but I think it is very important for people to learn about their place in the history of their nation. You can't, I think, understand the events of today without having some real understanding of how we got where we are. As the French philosopher Alexis de Tocqueville said,
'as the past has ceased to throw its light upon the future, the mind of man wanders in obscurity'.
And I think that is a basic truism. But the teaching of history is itself, in some ways, a political act, or could be a political act, and we have to be careful, therefore, not to allow history to be used as a weapon of political propaganda, even though that might be subconscious. I think the second petition on the British empire displays a lack of understanding in its fullest sense of the role that the British empire played. It's vitally important, therefore, that we teach both sides of historical controversies. History is a chequerboard; it's got black and white squares on it. To have a full understanding of what happened in the past, we have to revive the controversies that have surrounded the events and movements that we are teaching about.
The British empire was, in many, many ways, a force for good, and the role that Britain played, as Mark Isherwood said, in the suppression of the slave trade is a vitally important part of nineteenth-century history. I think what the petition says, that Britain, including Wales, benefited from colonialism and slavery for centuries, overstates the economic importance of slavery. It was actually marginal in the economic development of the United Kingdom, and, of course, most of the British empire never had slavery at all: Canada, Australia, New Zealand, India—great tracts of the world. The slave trade was fundamentally a transatlantic trade, and slavery, of course, has been endemic in all civilisations up to the modern day, all around the world. So, the idea that the British empire came in and enslaved people who were otherwise living in free, democratic countries is, of course, preposterous.
So, we have to see the events of the past in the context of their own time, and we have to understand the minds of the people who were making history at that time against the context of those days. Therefore, many individuals who were regarded as great men in their days we now regard as flawed, in many respects, but we need to teach the good with the bad and the bad with the good, so that's vitally important as well.
Britain, through its empire, which of course covered a quarter of the globe at its zenith in the 1920s, introduced to those countries the rule of law, incorrupt administration. It gave these countries the English language. India was unified as a result of its incorporation into the empire. Modern India would look very different, in geopolitical terms, from what it does today, had it not been for the British empire. As I said a moment ago, we suppressed slavery and we gave these countries the cultural gift of democracy, which was the successor to the British empire. And also, we promoted the economic development of large parts of the world, which supplies the wealth that, of course, the populations enjoy today. So, there are lots of good things that Britain was responsible for. Slavery was a stain, obviously, but we played an honourable part in its suppression.
Black history is important, but I think we have to keep it in its context and in proportion as well, because mass immigration into this country, of course, is a very, very recent phenomena. And even today, the 2011 census tells us that Wales had a population that was 96 per cent white, 2.3 per cent of Asian origin and 0.6 per cent black. So, yes, of course, everybody, whatever race or ethnic make-up that they are, wants to know the history of their own people, their own forebears, and I think that's an important and necessary part of any history curriculum, but I don't believe that it should dominate everything.
We need to teach the history of Wales, we need to teach the history of Britain, and we need to teach the place of Wales and Britain in the world. And if we do that in a constructive, objective way, but encourage people to understand that history is not a fact, because ultimately, all history is myth, in a sense; we are constantly reinterpreting the events of the past. What we need to teach people is that history itself is a problem that, probably, there is no hard and fast solution to. It teaches you how to analyse events and motivations and to understand that history is actually what is written by historians, but it isn't necessarily what happened at the time.
Mae'n bleser mawr cael cymryd rhan yn y ddadl hon, dan gadeiryddiaeth hanesydd nodedig ei hun. I mi, mae hanes yn beth byw. Mae'r continwwm rydym yn byw ynddo yn rhan hanfodol bwysig o fy nychymyg, ac rwy'n myfyrio'n gyson ar ddigwyddiadau heddiw yn eu cyd-destun hanesyddol. Felly, mae addysgu hanes yn hanfodol bwysig. Fel y dywedodd Mick Antoniw funud yn ôl, gwleidyddiaeth farw yw hanes, ond mewn gwirionedd, mae hanes yn rhywbeth byw ac mae gwleidyddiaeth cenedlaethau blaenorol yn rhywbeth byw heddiw hefyd. Gwelwn hyn yn y ddadl sydd wedi codi o ganlyniad i brotestiadau Black Lives Matter a'r hyn a ddywedwyd am gaethwasiaeth a rôl yr ymerodraeth Brydeinig a hynny i gyd. Felly, mae'n hanfodol bwysig, pan addysgir hanes, ei fod yn cael ei addysgu mewn ffordd wrthrychol, neu mor wrthrychol ag sy'n bosibl.
Rwy'n cefnogi'n gryf y ddeiseb ar gorff cyffredin o wybodaeth am hanes Cymru. Astudiais hanes Cymru yn yr ysgol, a châi hanes ei addysgu mewn ffordd ychydig yn wahanol bryd hynny o bosibl i'r ffordd y caiff ei addysgu nawr, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl ddysgu am eu lle yn hanes eu cenedl. Nid wyf yn credu y gallwch ddeall digwyddiadau heddiw heb ddeall yn iawn sut y daethom yma. Fel y dywedodd yr athronydd Ffrengig Alexis de Tocqueville,
pan fo'r gorffennol yn peidio â thaflu ei oleuni ar y dyfodol, bydd meddwl dyn yn crwydro yn y tywyllwch.
A chredaf fod hwnnw'n wirionedd sylfaenol. Ond mae addysgu hanes ei hun, mewn rhai ffyrdd, yn weithred wleidyddol, neu gallai fod yn weithred wleidyddol, a rhaid inni fod yn ofalus, felly, i beidio â chaniatáu i hanes gael ei ddefnyddio fel arf propaganda gwleidyddol, er y gallai hynny fod yn isymwybodol. Credaf fod yr ail ddeiseb ar yr ymerodraeth Brydeinig yn dangos diffyg dealltwriaeth yn ei hystyr lawnaf o'r rôl a chwaraeodd yr ymerodraeth Brydeinig. Mae'n hanfodol bwysig, felly, ein bod yn addysgu'r ddwy ochr i ddadleuon hanesyddol. Mae hanes fel bwrdd draffts; mae arno sgwariau du a gwyn. Er mwyn cael dealltwriaeth lawn o'r hyn a ddigwyddodd yn y gorffennol, rhaid inni adfywio'r dadleuon ynghylch y digwyddiadau a'r mudiadau yr addysgwn amdanynt.
Roedd yr ymerodraeth Brydeinig, mewn sawl ffordd, yn rym er daioni, ac mae'r rôl a chwaraeodd Prydain, fel y dywedodd Mark Isherwood, yn atal caethfasnach yn rhan hanfodol bwysig o hanes y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Credaf fod yr hyn a ddywed y ddeiseb, fod Prydain, gan gynnwys Cymru, wedi elwa o drefedigaethedd a chaethwasiaeth am ganrifoedd, yn gorbwysleisio pwysigrwydd economaidd caethwasiaeth. Mewn gwirionedd effaith ymylol oedd iddi yn natblygiad economaidd y Deyrnas Unedig, ac wrth gwrs, ni welodd y rhan fwyaf o'r ymerodraeth Brydeinig erioed gaethwasiaeth o gwbl: Canada, Awstralia, Seland Newydd, India—rhannau mawr o'r byd. Masnach drawsatlantig oedd caethfasnach yn y bôn, ac mae caethwasiaeth, wrth gwrs, wedi bod yn endemig ym mhob gwareiddiad hyd at yr oes fodern, a hynny ym mhob rhan o'r byd. Felly, mae'r syniad fod yr ymerodraeth Brydeinig wedi dod i mewn a chaethiwo pobl a oedd fel arall yn byw mewn gwledydd rhydd, democrataidd, yn hurt wrth gwrs.
Felly, rhaid inni weld digwyddiadau'r gorffennol yng nghyd-destun eu hamser eu hunain, a rhaid inni ddeall meddyliau'r bobl a oedd yn gwneud hanes ar y pryd yng nghyd-destun y dyddiau hynny. Felly, mae llawer o unigolion yr ystyriwyd eu bod yn ddynion mawr yn eu dydd bellach yn cael eu hystyried yn ddiffygiol ar lawer ystyr, ond mae angen inni addysgu'r da gyda'r drwg a'r drwg gyda'r da, felly mae hynny'n hanfodol bwysig hefyd.
Drwy ei ymerodraeth, a oedd wrth gwrs yn cwmpasu chwarter y byd ar ei hanterth yn y 1920au, cyflwynodd Prydain reolaeth y gyfraith, gweinyddiaeth nad oedd yn llwgr, i'r gwledydd hynny. Rhoddodd yr iaith Saesneg i'r gwledydd hyn. Cafodd India ei huno o ganlyniad i'w hymgorffori yn yr ymerodraeth. Byddai'r India Fodern yn edrych yn wahanol iawn, mewn termau geowleidyddol, i'r hyn ydyw heddiw, oni bai am yr ymerodraeth Brydeinig. Fel y dywedais eiliad yn ôl, fe wnaethom atal caethwasiaeth a rhoesom ddemocratiaeth yn rhodd ddiwylliannol i'r gwledydd hyn yn sgil yr ymerodraeth Brydeinig. A hefyd, gwnaethom hyrwyddo datblygiad economaidd rhannau helaeth o'r byd, sy'n cyflenwi'r cyfoeth y mae'r poblogaethau yn ei fwynhau heddiw. Felly, fe wnaeth Prydain lawer o bethau da. Roedd caethwasiaeth yn amlwg yn fefl, ond fe wnaethom chwarae rhan anrhydeddus yn ei ddileu.
Mae hanes pobl dduon yn bwysig, ond credaf fod rhaid inni ei gadw yn ei gyd-destun ac yn gymesur hefyd, oherwydd ffenomen ddiweddar iawn yw mewnfudo torfol i'r wlad hon, wrth gwrs. A hyd yn oed heddiw, mae cyfrifiad 2011 yn dweud wrthym fod 96 y cant o boblogaeth Cymru yn wyn, 2.3 y cant o darddiad Asiaidd a 0.6 y cant yn ddu. Felly, wrth gwrs, mae pawb, o ba hil neu gyfansoddiad ethnig bynnag, am wybod hanes eu pobl eu hunain, eu hynafiaid eu hunain, a chredaf fod honno'n rhan bwysig ac angenrheidiol o unrhyw gwricwlwm hanes, ond nid wyf yn credu y dylai ddominyddu pob dim.
Mae angen inni ddysgu hanes Cymru, mae angen inni ddysgu hanes Prydain, ac mae angen inni ddysgu lle Cymru a Phrydain yn y byd. Ac os gwnawn hynny mewn ffordd adeiladol, wrthrychol, ac annog pobl i ddeall nad yw hanes yn ffaith, oherwydd yn y pen draw, myth yw pob hanes ar un ystyr; rydym yn ail-lunio digwyddiadau'r gorffennol yn barhaus. Yr hyn sydd angen inni ei ddysgu i bobl yw bod hanes ei hun yn broblem heb ateb hawdd a chyflym iddo, mae'n debyg. Mae'n eich dysgu sut i ddadansoddi digwyddiadau a chymhellion ac i ddeall mai hanes yw'r hyn a ysgrifennir gan haneswyr mewn gwirionedd, ac nid yr hyn a ddigwyddodd ar y pryd o reidrwydd.
Before I call Mike Hedges, can I just, for the record, say that I'm not the Elin Jones referenced several times during this afternoon's debate? Dr Elin Jones is a pre-eminent historian in Wales and I'm no doctor at all. Mike Hedges.
Cyn i mi alw ar Mike Hedges, a gaf fi ddweud ar gyfer y cofnod nad fi yw'r Elin Jones y cyfeiriwyd ati sawl gwaith yn ystod y ddadl y prynhawn yma? Mae Dr Elin Jones yn hanesydd blaenllaw yng Nghymru ac nid wyf fi'n ddoctor o gwbl. Mike Hedges.
Just very briefly, I think if we're going to teach the history of Wales, we need to teach the history of the kingdoms of ancient Wales. They actually mean something to many of us.
We seem to have gone backwards. When I did O-level history, we did social and economic history. Now, in their GCSEs, they study America, South Africa and Germany. I think we need to go back.
Finally, people need to understand their own area, how it happened and how different places relate. I think if we're going to put a curriculum together, or put some ideas together, we need all of those in. Thank you.
Yn fyr iawn, os ydym am ddysgu hanes Cymru, rwy'n credu bod angen inni ddysgu hanes teyrnasoedd yr hen Gymru. Maent yn golygu rhywbeth i lawer ohonom.
Ymddengys ein bod wedi mynd tuag yn ôl. Pan oeddwn yn gwneud hanes lefel O, roeddem yn gwneud hanes cymdeithasol ac economaidd. Nawr, yn eu TGAU, maent yn astudio America, De Affrica a'r Almaen. Rwy'n credu bod angen i ni fynd tuag yn ôl.
Yn olaf, mae angen i bobl ddeall eu hardal eu hunain, sut y digwyddodd a beth yw perthnasedd gwahanol leoedd. Os ydym yn mynd i lunio cwricwlwm, neu roi syniadau at ei gilydd, mae angen cynnwys y rheini i gyd. Diolch.
Y Gweinidog i gyfrannu i'r ddadl. Kirsty Williams.
The Minister to contribute to the debate. Kirsty Williams.
Thank you very much. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
The number of signatures received by both petitions is a clear indication of the strength of feeling about the teaching of history in Wales. We have enjoyed many debates in the Senedd on this topic and today has been no exception, with some very, very thoughtful speeches and contributions. And, of course, this debate today is taking place on a very important date in our history when, on 4 November 1839, under the leadership of John Frost, we saw the Newport uprising. So, I don't know whether it's coincidence that the Petitions Committee has been able to secure the slot today, but it is the most relevant of days to be discussing this subject, once again.
And I'm very happy to update the Members on the current situation regarding curriculum development. As I have said many times before, studying the history and histories of Wales is an important element in meeting the four purposes of our new curriculum. The new curriculum framework reflects Wales: our cultural heritage and diversity; our languages and our values; and the histories and traditions of each one of our communities and all of our people.
I am happy, Presiding Officer, to clarify that the new curriculum will contain mandatory elements, including the statements of what matters for each area of learning and experience. Therefore, every school's curriculum will be required, by statute, to include learning in each of the statements of what matters. And within the humanities area, this must include cultivating a sense of cynefin—a place and a sense of belonging—an appreciation of identity and heritage; a consistent exposure to the story of their locality and the story of Wales; developing an understanding of the complex, pluralistic and diverse nature of societies, both past and present; and engagement with the past, contemporary, and anticipated challenges and opportunities facing them as citizens, their communities and their nation. These will be non-negotiable elements of every school's curriculum, for every learner at every stage. It will simply not be possible to ignore the central and critical role of all of our histories, our local and national stories, including black history, in a school's curriculum.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd.
Mae nifer y llofnodion a dderbyniwyd ar y ddwy ddeiseb yn arwydd clir o gryfder y teimlad ynghylch addysgu hanes yng Nghymru. Rydym wedi mwynhau llawer o ddadleuon yn y Senedd ar y pwnc hwn ac nid yw heddiw wedi bod yn eithriad, gydag areithiau a chyfraniadau meddylgar iawn. Ac wrth gwrs, mae'r ddadl hon heddiw'n cael ei chynnal ar ddyddiad pwysig iawn yn ein hanes pan welsom wrthryfel Casnewydd ar 4 Tachwedd 1839, o dan arweiniad John Frost. Felly, nid wyf yn gwybod a yw'n gyd-ddigwyddiad fod y Pwyllgor Deisebau wedi gallu sicrhau'r slot heddiw, ond dyma ddiwrnod perthnasol iawn i fod yn trafod y pwnc hwn, unwaith eto.
Ac rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y sefyllfa bresennol o ran datblygu'r cwricwlwm. Fel y dywedais droeon o'r blaen, mae astudio hanes a hanesion Cymru yn elfen bwysig yn y gwaith o gyflawni pedwar diben ein cwricwlwm newydd. Mae fframwaith newydd y cwricwlwm yn adlewyrchu Cymru: ein treftadaeth ddiwylliannol a'n hamrywiaeth; ein hieithoedd a'n gwerthoedd; a hanesion a thraddodiadau pob un o'n cymunedau a'n holl bobl.
Lywydd, rwy'n hapus i nodi y bydd y cwricwlwm newydd yn cynnwys elfennau gorfodol, gan gynnwys datganiadau o'r hyn sy'n bwysig i bob maes dysgu a phrofiad. Felly, bydd yn ofynnol drwy statud i gwricwlwm pob ysgol gynnwys dysgu ym mhob un o'r datganiadau o'r hyn sy'n bwysig. Ac ym maes y dyniaethau, rhaid i hyn gynnwys meithrin ymdeimlad o 'gynefin'—lle ac ymdeimlad o berthyn—gwerthfawrogiad o hunaniaeth a threftadaeth; cysylltiad cyson â stori eu hardal a stori Cymru; datblygu dealltwriaeth o natur gymhleth, luosog ac amrywiol cymdeithasau, yn y gorffennol a'r presennol; ac ymgysylltu â heriau a chyfleoedd yn y gorffennol, y presennol a'r dyfodol sy'n eu hwynebu hwy fel dinasyddion, a'u cymunedau a'u cenedl. Bydd y rhain yn elfennau gorfodol yng nghwricwlwm pob ysgol, ar gyfer pob dysgwr ar bob cam. Ni fydd yn bosibl anwybyddu rôl ganolog ac allweddol ein holl hanesion, ein straeon lleol a chenedlaethol, gan gynnwys hanes pobl dduon, yng nghwricwlwm ysgol.
Now, we have all agreed that learning must be inclusive and draw on the experiences, the perspectives and the cultural heritage of contemporary Wales. Confidence in their identities helps learners appreciate the contribution they and others can make within their different communities, and to develop and explore their response to local, national and global matters. This will also help learners to explore, make connections and develop understanding within a diverse society. The curriculum recognises that our society is not a uniform entity but encompasses a range of values, perspectives, cultures and histories that includes everybody who lives in Wales. And let me be clear: cynefin is not simply local but provides a foundation for a national and international citizenship. As part of the mandatory statements of what matters in humanities, all schools will have to include learning on the appreciation of the diverse nature of societies, as well as understanding diversity itself.
In the summer, I appointed Professor Charlotte Williams to lead a working group that will provide advice and recommendations about the teaching of themes related to black, Asian and minority ethnic communities and experiences, and I'm glad that the Chair of the Petitions Committee has welcomed that work. Now, this, it is crucial to say, is not limited to history; it covers all parts of the school curriculum, and I am very much looking forward to receiving the interim report later this month, which will focus on learning resources. The group has developed this work in the context of the new curriculum framework, which avoids prescribing a full list of specific topics or activities. Guidance sets out the concepts that should underpin a range of different topics, learning activities and the acquisition of knowledge, and learners of all ages will be exposed to a range of historical periods on a local and national level. They will consider how local, Welsh and world history are connected, shaped and appreciated, through events such as Glyndŵr's uprising, the Spanish civil war, and the world wars of the twentieth century. This is already set out in the guidance that we published earlier this year.
I recognise that we need to continue to support teachers with their professional learning to help them move forward with identifying resources, topics and connections. In order to allow time and space for practitioners to work together across schools to prepare for the new curriculum, we have heavily invested in professional learning, with some £31 million already awarded directly to schools, and we will continue to build upon these strong professional learning foundations as we move closer to implementation of the curriculum in 2022. Therefore, I am confident that the resources, support and guidance being developed will empower schools to deliver meaningful learning about the histories of Wales and its diverse communities in every area of learning and experience right across the curriculum.
Schools will be supported to engage with heritage professionals, museums and galleries, as well as community and cultural leaders when designing their curriculum in order to enrich the learning and experiences of each and every pupil. So, within the parameters set out in the guidance, teachers will have the flexibility to tailor the content of lessons to allow learners to explore their cynefin. We believe that that is the best way forward for them to understand how their local identities, landscapes and histories connect with those on a national and international stage.
Teachers will have the freedom to teach the many and diverse histories of Wales and the wider world, and, as I have said before, exploring the stories of the people and communities of Wales should not simply be limited to history lessons. The whole purpose and design behind the curriculum for Wales encourages learners to explore themes across the curriculum. The diverse histories of the people of Wales can be taught not only in the areas of humanities, but also in languages, literature and communication, and in science and technology. We will create further resources that will refer to key events and topics in the histories of Wales and the world as we move forward to implementation, and these resources will be there to enable teachers to develop their own curricula.
As I mentioned earlier, the working group chaired by Professor Williams has reviewed existing resources to support the teaching of themes relating to BAME experience and contributions right the way across our curriculum, and, as has also been referenced, Estyn will also report on their review on the teaching of Welsh history and diversity in schools next year. Its findings will further help us to commission resources to ensure that teachers have the support that they need to deliver the curriculum successfully.
However, we recognise that access to good-quality learning resources will not necessarily be enough by itself and that teachers will need to be provided with the relevant professional learning and development. Early next year, I expect to receive a second report from Professor Williams's working group, which will be considering the professional learning and development needs of staff in our schools in the coming months. The group will provide recommendations on how to ensure that teachers across the curriculum can competently deliver learning related to black, Asian and minority ethnic communities and experiences. And forgive me, Llywydd, I can't recall which of my colleagues made the point, but Professor Williams is very clear to me that when learning about black history, it must go simply beyond learning about concepts of slavery. There is much, much more to talk about, and the Member that talked about BAME communities' positive contribution to Wales—that point was very well made indeed.
So, in summary, as part of the mandatory statements of what matters in humanities, all schools will have to include learning on and an appreciation of the diverse nature of societies, as well as understanding the concept of diversity itself, and an appreciation of their cynefin. We are continuing to work on the content of the curriculum to ensure that it encompasses experiences and histories that represent the diverse nature of societies that we have here in Wales and across the world. But I thank the Members once again. I always find these debates to be some of the best that we have in the Chamber, and today has been no exception, as I said. Diolch yn fawr.
Nawr, rydym i gyd wedi cytuno bod yn rhaid i ddysgu fod yn gynhwysol a manteisio ar brofiadau, safbwyntiau a threftadaeth ddiwylliannol y Gymru gyfoes. Mae hyder yn eu hunaniaeth yn helpu dysgwyr i werthfawrogi'r cyfraniad y gallant hwy ac eraill ei wneud yn eu gwahanol gymunedau, ac i ddatblygu ac archwilio eu hymateb i faterion lleol, cenedlaethol a byd-eang. Bydd hyn hefyd yn helpu dysgwyr i archwilio, gwneud cysylltiadau a datblygu dealltwriaeth mewn cymdeithas amrywiol. Mae'r cwricwlwm yn cydnabod nad endid unffurf yw ein cymdeithas ond ei bod hi'n cwmpasu amrywiaeth o werthoedd, safbwyntiau, diwylliannau a hanesion sy'n cynnwys pawb sy'n byw yng Nghymru. A gadewch i mi fod yn glir: nid lleol yn unig yw 'cynefin', mae'n darparu sylfaen ar gyfer dinasyddiaeth genedlaethol a rhyngwladol. Fel rhan o'r datganiadau gorfodol o'r hyn sy'n bwysig yn y dyniaethau, bydd rhaid i bob ysgol gynnwys dysgu gwerthfawrogi natur amrywiol cymdeithasau, yn ogystal â deall amrywiaeth ei hun.
Yn yr haf, penodais yr Athro Charlotte Williams i arwain gweithgor a fydd yn rhoi cyngor ac argymhellion ynghylch addysgu themâu sy'n ymwneud â chymunedau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ac rwy'n falch fod Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau wedi croesawu'r gwaith hwnnw. Nawr, mae'n hanfodol dweud nad yw hyn wedi'i gyfyngu i hanes; mae'n cwmpasu pob rhan o'r cwricwlwm ysgol, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr, yn ddiweddarach y mis hwn, at gael yr adroddiad interim a fydd yn canolbwyntio ar adnoddau dysgu. Mae'r grŵp wedi datblygu'r gwaith yng nghyd-destun y fframwaith cwricwlwm newydd, sy'n osgoi rhagnodi rhestr lawn o bynciau neu weithgareddau penodol. Mae'r canllawiau'n nodi'r cysyniadau a ddylai fod yn sail i ystod o wahanol bynciau, gweithgareddau dysgu a chaffael gwybodaeth, a bydd dysgwyr o bob oed yn dysgu am ystod o gyfnodau hanesyddol ar lefel leol a chenedlaethol. Byddant yn ystyried sut mae hanes lleol, hanes Cymru a hanes byd-eang yn cysylltu â'i gilydd, ac yn cael eu ffurfio a'u deall, drwy ddigwyddiadau fel gwrthryfel Glyndŵr, rhyfel sifil Sbaen, a rhyfeloedd byd yr ugeinfed ganrif. Mae hyn eisoes wedi'i nodi yn y canllawiau a gyhoeddwyd gennym yn gynharach eleni.
Rwy'n cydnabod bod angen inni barhau i gefnogi athrawon gyda'u dysgu proffesiynol i'w helpu i symud ymlaen i nodi adnoddau, pynciau a chysylltiadau. Er mwyn caniatáu amser a lle i addysgwyr gydweithio ar draws ysgolion i baratoi ar gyfer y cwricwlwm newydd, rydym wedi buddsoddi'n helaeth mewn dysgu proffesiynol, gydag oddeutu £31 miliwn eisoes wedi ei ddyfarnu'n uniongyrchol i ysgolion, a byddwn yn parhau i adeiladu ar y sylfeini dysgu proffesiynol cryf hyn wrth inni symud yn nes at weithredu'r cwricwlwm yn 2022. Felly, rwy'n hyderus y bydd yr adnoddau, y cymorth a'r arweiniad sy'n cael eu datblygu yn grymuso ysgolion i ddarparu addysg ystyrlon am hanesion Cymru a'i chymunedau amrywiol ym mhob maes dysgu a phrofiad ar draws y cwricwlwm.
Bydd ysgolion yn cael cymorth i ymgysylltu â gweithwyr proffesiynol ym maes treftadaeth, amgueddfeydd ac orielau, yn ogystal ag arweinwyr cymunedol a diwylliannol wrth gynllunio eu cwricwlwm er mwyn cyfoethogi dysgu a phrofiadau pob disgybl. Felly, o fewn y paramedrau a nodir yn y canllawiau, bydd gan athrawon hyblygrwydd i deilwra cynnwys gwersi i alluogi dysgwyr i archwilio eu 'cynefin'. Credwn mai dyna'r ffordd orau ymlaen iddynt ddeall sut mae eu hunaniaeth leol, eu tirweddau a'u hanesion yn cysylltu â'r rheini ar lwyfan cenedlaethol a rhyngwladol.
Bydd rhyddid i athrawon addysgu hanesion niferus ac amrywiol Cymru a'r byd ehangach, ac fel y dywedais o'r blaen, ni ddylid cyfyngu archwilio straeon pobl a chymunedau Cymru i wersi hanes yn unig. Mae holl ddiben a chynllun y cwricwlwm i Gymru yn annog dysgwyr i archwilio themâu ar draws y cwricwlwm. Gellir addysgu hanesion amrywiol pobl Cymru nid yn unig ym meysydd y dyniaethau, ond hefyd mewn ieithoedd, llenyddiaeth a chyfathrebu, ac mewn gwyddoniaeth a thechnoleg. Byddwn yn creu adnoddau pellach a fydd yn cyfeirio at ddigwyddiadau a phynciau allweddol yn hanesion Cymru a'r byd wrth inni symud ymlaen at weithredu, a bydd yr adnoddau hyn yno i alluogi athrawon i ddatblygu eu cwricwla eu hunain.
Fel y soniais yn gynharach, mae'r gweithgor dan gadeiryddiaeth yr Athro Williams wedi adolygu'r adnoddau presennol i gefnogi addysgu themâu sy'n ymwneud â phrofiad a chyfraniadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ar draws ein cwricwlwm, ac fel y nodwyd, bydd Estyn hefyd yn adrodd ar eu hadolygiad o addysgu hanes Cymru ac amrywiaeth mewn ysgolion y flwyddyn nesaf. Bydd ei ganfyddiadau yn ein helpu ymhellach i gomisiynu adnoddau i sicrhau bod athrawon yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i gyflwyno'r cwricwlwm yn llwyddiannus.
Fodd bynnag, rydym yn cydnabod na fydd mynediad at adnoddau dysgu o ansawdd da yn ddigon ar ei ben ei hun o reidrwydd ac y bydd angen i athrawon gael y dysgu a'r datblygiad proffesiynol perthnasol. Yn gynnar y flwyddyn nesaf, rwy'n disgwyl cael ail adroddiad gan weithgor yr Athro Williams, a fydd yn ystyried anghenion dysgu a datblygiad proffesiynol staff yn ein hysgolion yn ystod y misoedd nesaf. Bydd y grŵp yn darparu argymhellion ar sut i sicrhau y gall athrawon ar draws y cwricwlwm fynd ati'n gymwys i gyflwyno dysgu sy'n gysylltiedig â chymunedau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. A maddeuwch i mi, Lywydd, ni allaf gofio pa un o fy nghyd-Aelodau a wnaeth y pwynt, ond mae'r Athro Williams yn glir iawn fod yn rhaid i addysgu am hanes pobl dduon fynd y tu hwnt i ddysgu am gysyniadau ynglŷn â chaethwasiaeth. Mae llawer iawn mwy i sôn amdano, a'r Aelod a siaradodd am gyfraniad cadarnhaol cymunedau duon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig i Gymru—gwnaed y pwynt hwnnw'n dda iawn.
Felly, i grynhoi, fel rhan o'r datganiadau gorfodol o'r hyn sy'n bwysig yn y dyniaethau, bydd yn rhaid i bob ysgol gynnwys dysgu am natur amrywiol cymdeithasau a dealltwriaeth ohonynt,yn ogystal â deall y cysyniad o amrywiaeth ei hun, a'u 'cynefin'. Rydym yn parhau i weithio ar gynnwys y cwricwlwm i sicrhau ei fod yn cwmpasu profiadau a hanesion sy'n cynrychioli natur amrywiol cymdeithasau sydd gennym yma yng Nghymru ac ar draws y byd. Ond diolch i'r Aelodau unwaith eto. Rwyf bob amser yn ystyried bod y dadleuon hyn ymhlith y goreuon a gawn yn y Siambr, ac ni fu heddiw'n eithriad, fel y dywedais. Diolch yn fawr.
Cadeirydd y Pwyllgor Desiebau nawr i ymateb i'r ddadl—Janet Finch-Saunders.
The Chair of the Petitions Committee to reply to the debate—Janet Finch-Saunders.
Thank you, Minister, for your contribution in responding to this debate, and a serious thank you to all the Members who have participated today. I just want to echo, really, that there have been some really thoughtful and some really good contributions here today. So, in concluding, I want to thank both petitioners and everyone who supported those petitions in order to get them to this point. I'd like to thank my colleagues on the Petitions Committee and the committee clerking team. The mere fact that petitions can result in these issues being discussed in our Welsh Parliament, albeit virtually in this case, I believe, actually goes to prove and demonstrate the value of the petitions process. This debate has enabled some very important issues to be raised, and these two petitions in particular will be considered further by our committee. In taking the petitions forward, of course, we will be mindful of the scrutiny being given to the curriculum elsewhere and to the young people who will be greatly affected by any outcomes of these petitions. The work that's under way by the working group and Estyn and Professor Charlotte Williams has been also mentioned here today, and, really, I think it's been a fantastic debate, and I'm sure that anybody watching who may have started the petitions or signed those petitions will be greatly heartened by the interest that these petitions have attracted today. Thank you, Llywydd. Diolch.
Weinidog, diolch am eich cyfraniad wrth ymateb i'r ddadl hon, a diolch o ddifrif i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan heddiw. Y cyfan rwyf am ei wneud mewn gwirionedd yw adleisio bod cyfraniadau gwirioneddol feddylgar a gwirioneddol dda wedi'u gwneud yma heddiw. Felly, wrth gloi, hoffwn ddiolch i'r deisebwyr a phawb a gefnogodd y deisebau hynny er mwyn eu cael i'r pwynt hwn. Hoffwn ddiolch i fy nghyd-aelodau o'r Pwyllgor Deisebau a thîm clercio'r pwyllgor. Credaf fod y ffaith y gall deisebau arwain at drafod y materion hyn yn Senedd Cymru, er yn rhithwir yn yr achos hwn, yn profi ac yn dangos gwerth y broses ddeisebu. Mae'r ddadl hon wedi ei gwneud hi'n bosibl codi materion pwysig iawn, a bydd y ddwy ddeiseb hon yn arbennig yn cael eu hystyried ymhellach gan ein pwyllgor. Wrth fwrw ymlaen â'r deisebau, wrth gwrs, fe fyddwn yn ystyried y craffu a wneir ar y cwricwlwm mewn mannau eraill a'r bobl ifanc y bydd unrhyw ganlyniadau i'r deisebau hyn yn effeithio'n fawr arnynt. Mae'r gwaith sydd ar y gweill gan y gweithgor ac Estyn a'r Athro Charlotte Williams hefyd wedi'i grybwyll yma heddiw, ac rwy'n credu iddi fod yn ddadl wych, ac rwy'n siŵr y bydd y sawl a ddechreuodd neu a lofnododd y deisebau os ydynt yn gwylio wedi cael eu calonogi'n fawr gan y diddordeb a ddangoswyd yn y deisebau hyn heddiw. Diolch, Lywydd.
Y cynnig, felly, yw i nodi'r deisebau. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld un gwrthwynebiad, ac felly byddaf yn gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the petitions. Does any Member object? [Objection.] I see that there is an objection, and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Cyn i ni gyrraedd y cyfnod pleidleisio, fe fyddwn ni'n cymryd egwyl o bum munud yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D. Pan fyddwn ni'n ailymgynnull, byddwn ni'n cynnal y cyfnod pleidleisio.
Before we move to voting time, we will take a five-minute break in accordance with Standing Order 34.14D. We will reconvene to hold voting time in five minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:10.
Plenary was suspended at 17:10.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:18, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:18, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni, felly, yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig i nodi'r adroddiad blynyddol ar gynllun ieithoedd swyddogol Comisiwn y Senedd ar gyfer 2019-20, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 52, tri yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
That brings us to voting time, and the first vote this afternoon is on the motion to note the annual report on the Senedd Commission's official languages scheme for 2019-20, and I call for a vote on the motion tabled in my name. Open the vote. Close the vote. In favour 52, three abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
Cynnig i nodi'r Adroddiad Blynyddol ar Gynllun Ieithoedd Swyddogol Comisiwn y Senedd ar gyfer 2019-20: O blaid: 52, Yn erbyn: 0, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
Motion to note the Annual Report on the Senedd Commission's Official Languages Scheme for 2019-20: For: 52, Against: 0, Abstain: 3
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y ddadl ar ddeisebau: addysgu hanes mewn ysgolion. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Janet Finch-Saunders. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, pedwar yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi'i gymeradwyo.
The next vote is on the debate on petitions on teaching history in schools. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Janet Finch-Saunders. Open the vote. Close the vote. In favour 51, four abstentions, nobody against. Therefore, that motion is also agreed.
Dadl ar ddeisebau: Addysgu hanes mewn ysgolion: O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig
Debate on petitions: Teaching history in schools: For: 51, Against: 0, Abstain: 4
Motion has been agreed
Dyna'r cyfnod pleidleisio'n dod i ben.
That concludes voting time.
Yr eitem nesaf fydd y ddadl fer, ac mae'r ddadl fer heddiw i'w chyflwyno gan David Rowlands. David Rowlands.
The next item will be the short debate, and the short debate today is to be introduced by David Rowlands.
You'll have to just wait one second while we sort out your microphone. Okay, try now.
Bydd rhaid i chi aros eiliad tra byddwn yn rhoi trefn ar eich meicroffon. Iawn, rhowch gynnig arni nawr.
Okay. Are you hearing me now?
O'r gorau. A ydych chi'n gallu fy nghlywed nawr?
Yes, we are. You can carry on.
Gallwn. Gallwch barhau.
Okay, thank you very much. Diolch, Llywydd. Can I preface this debate by saying it is not designed to encourage people to break lockdown restrictions? On the contrary, I urge people to obey the restrictions, both for the firebreak period and those in place after next Monday. The overarching objective of this debate is to question whether the strategies employed by the Welsh Government, and indeed by the UK Government, are proportional to the threat posed by COVID-19. I should point out here there that, to a very large extent, the Welsh Government's hands are tied by the interventions of the UK Government, notwithstanding the different regimes implemented by each Government over the last few months. It would have been a very brave Welsh Government to have reacted to the COVID crisis as did the Swedish Government.
My opening remarks in this debate are to point out that COVID-19 has been reclassified as no longer being a high-consequence infectious disease, or HCID, by the four nations public health HCID group. In addition, the Advisory Committee on Dangerous Pathogens is also of the opinion that COVID-19 should no longer be classified as a HCID.
The Welsh Government has stressed on many occasions that they are reacting to advice given to them by experts, and that the experts' advice is based on statistics and projected models with regard to the COVID pandemic. Perhaps we should remind ourselves that here 'pandemic' is a misnomer, because the World Health Organization have now redefined the COVID crisis as a 'serious health threat', and has stated clearly that it's not a pandemic, and the WHO now contend that lockdowns should not be used to combat COVID-19. If, then, the Government and their advisors are depending on COVID statistics, it is crucial that these statistics are a true and accurate reflection on how COVID-19 is impacting on the population, and not echoing the ludicrous figures put out by the so-called Scientific Advisory Group for Emergencies' experts.
First among these statistics is the rise in the number infected and the projected rise in infections. However, these statistics are totally dependent on the number of tests carried out. Given that the number of tests carried out, even allowing for the inadequacies in the testing regimes, has risen and is still rising dramatically, this correlation between infections and testing will inevitably show substantial increases in the numbers detected as having had coronavirus as well as those with coronavirus, and herein lies a considerable flaw in the assumed threat that COVID-19 represents. Those who have had the virus, presumably with little or no symptoms, pose no threat to those with whom they are in contact—they are said to be asymptomatic—and yet they are included in the figures for new infections. Given that the number of those presenting this way are said to be considerable, should they be included in the test statistics at all, in that their infections could be said to be historical and they pose no threat to others? I should also point out here that many studies have shown the testing regime to be substantially flawed, with a great number of prominent scientific personnel in organisations saying it is a totally inadequate system of testing, with considerable margin for cross-contamination and completely flawed results, yet the statistics yielded by the present testing regimes are the very ones on which the Welsh Government and its advisers rely.
Iawn, diolch yn fawr iawn. Diolch, Lywydd. A gaf fi roi rhagarweiniad i'r ddadl hon drwy ddweud nad yw wedi'i chynllunio i annog pobl i dorri amodau'r cyfyngiadau symud? I'r gwrthwyneb, rwy'n annog pobl i ufuddhau i'r cyfyngiadau, ar gyfer y cyfnod atal byr a'r cyfyngiadau a fydd ar waith ar ôl dydd Llun nesaf. Amcan cyffredinol y ddadl hon yw cwestiynu a yw'r strategaethau a ddefnyddir gan Lywodraeth Cymru, ac yn wir gan Lywodraeth y DU, yn gymesur â'r bygythiad a achosir gan COVID-19. Dylwn nodi yma fod dwylo Llywodraeth Cymru, i raddau helaeth iawn, wedi'u clymu gan ymyriadau Llywodraeth y DU, er y gwahanol drefniadau a weithredwyd gan bob Llywodraeth dros y misoedd diwethaf. Byddai gofyn bod wedi cael Llywodraeth ddewr iawn yng Nghymru i fod wedi ymateb i argyfwng COVID fel y gwnaeth Llywodraeth Sweden.
Nod fy sylwadau agoriadol yn y ddadl hon yw tynnu sylw at y ffaith bod COVID-19 wedi'i ail-gategoreiddio bellach fel clefyd nad yw'n glefyd heintus â chanlyniadau pellgyrhaeddol, neu HCID, gan grŵp HCID iechyd cyhoeddus y pedair gwlad. Yn ogystal, mae'r Pwyllgor Cynghori ar Bathogenau Peryglus hefyd o'r farn na ddylid dosbarthu COVID-19 mwyach fel clefyd heintus â chanlyniadau pellgyrhaeddol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi pwysleisio droeon eu bod yn ymateb i gyngor a roddir iddynt gan arbenigwyr, a bod cyngor yr arbenigwyr yn seiliedig ar ystadegau a modelau rhagamcanol mewn perthynas â'r pandemig COVID. Efallai y dylem atgoffa ein hunain fod 'pandemig' yma yn gamddefnydd o'r gair, oherwydd mae Sefydliad Iechyd y Byd bellach wedi ailddiffinio'r argyfwng COVID fel 'bygythiad difrifol i iechyd', ac mae wedi datgan yn glir nad yw'n bandemig, ac mae'r sefydliad hwnnw bellach yn dadlau na ddylid defnyddio cyfyngiadau symud i fynd i'r afael â COVID-19. Os yw'r Llywodraeth a'u cynghorwyr, felly, yn dibynnu ar ystadegau COVID, mae'n hanfodol fod yr ystadegau hyn yn adlewyrchiad teg a chywir o sut mae COVID-19 yn effeithio ar y boblogaeth, ac nid yw'n adleisio'r ffigurau hurt a roddwyd gan arbenigwyr fel y'u gelwir y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau.
Yn gyntaf ymhlith yr ystadegau hyn y mae'r cynnydd yn y nifer sydd wedi'u heintio a'r cynnydd a ragwelir yn y nifer a fydd yn cael eu heintio. Fodd bynnag, mae'r ystadegau hyn yn gwbl ddibynnol ar nifer y profion a gyflawnir. O ystyried bod nifer y profion a gyflawnir, hyd yn oed gan ganiatáu ar gyfer diffygion y trefniadau profi, wedi codi ac yn dal i godi'n ddramatig, mae'n anochel y bydd y gydberthynas rhwng y nifer a heintiwyd a'r nifer sy'n cael prawf yn dangos cynnydd sylweddol yn y niferoedd y canfuwyd eu bod wedi cael y coronafeirws yn ogystal â'r rhai sydd â'r coronafeirws, ac yn hyn o beth, mae gwall sylweddol yn y bygythiad tybiedig a achosir gan COVID-19. Nid yw'r rheini sydd wedi cael y feirws, heb fawr ddim symptomau os o gwbl, yn fygythiad i'r rheini y dônt i gysylltiad â hwy—dywedir eu bod yn asymptomatig—ac eto maent wedi'u cynnwys yn y ffigurau ar gyfer heintiau newydd. O gofio bod nifer y rhai a heintiwyd yn y ffordd hon yn sylweddol yn ôl y sôn, a ddylid eu cynnwys yn ystadegau'r profion o gwbl, gan y gellid dweud bod eu heintiau'n rhai hanesyddol ac nad ydynt yn fygythiad i eraill? Dylwn nodi yma hefyd fod llawer o astudiaethau wedi dangos bod y trefniadau profi'n ddiffygiol iawn, gyda nifer fawr o bersonél gwyddonol amlwg mewn sefydliadau'n dweud ei bod yn system brofi gwbl annigonol, gyda chyfradd go fawr o groeshalogi a chanlyniadau hollol anghywir, ac eto yr ystadegau a roddir gan y cyfundrefnau profi presennol yw'r union rai y mae Llywodraeth Cymru a'i chynghorwyr yn dibynnu arnynt.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Shall we now turn to the other statistic that is guiding the Welsh Government's interventions, that is deaths from COVID-19 infection? Here, I feel it's imperative to make the distinction between those said to have died as a direct consequence of COVID-19 and those who are said to have died with COVID-19. Let me now quote from the medical advice given to doctors with regard to recording deaths where COVID is present or indeed simply thought to be present:
'Medical practitioners are required to certify causes of death "to the best of their knowledge and belief". Without diagnostic proof, if appropriate and to avoid delay, medical practitioners can circle "2" '
in the medical certificate of cause of death,
'the MCCD ("information from post-mortem may be available later") or tick Box B on the reverse of the MCCD for ante-mortem investigations. For example, if before death the patient had symptoms typical of COVID-19 infection, but the test result has not been received, it would be satisfactory to give "Covid-19" as the cause of death'.
This means, of course, that deaths can be recorded as COVID-related even if a test for COVID has not been carried out. Every day we hear of deaths from COVID being given out as a bare statistic—no mention of how old the deceased was or whether they had long-term underlying illnesses, such as cancer, vascular problems, diabetes, or one of the many other life-threatening illnesses from which people die daily. Medical codes state that it's no longer acceptable to pronounce death from natural causes, or, in short, old age. Statistics, however, show that the vast majority of deaths occur in people over 80 years of age and very few, or even none, to people under 50.
So, what are these catastrophic consequences brought about by nationwide lockdowns? Well, they are many and varied, but each in its way life-changing for the many hundreds of thousands, indeed even millions, negatively affected by these interventions. First there is, of course, the disastrous economic impact they have on society as a whole and on individuals in general. Many thousands of businesses have collapsed or are on the brink of collapse with, of course, the attendant loss of countless thousands of jobs. There's a huge consequential impact on those made redundant where finances are cut dramatically, often resulting in large increases in personal debt and general financial hardship. There is a direct correlation between such loss of income and self-esteem often leading to mental health problems and even suicide. Indeed, statistical evidence shows a huge rise in suicides since the onset of lockdowns.
Let us now turn to the subject of deaths during the coronavirus crisis. Of course, protecting people's lives has given us the prime reason for Governments' interventions with regard to COVID, but we now know that, as a direct result of COVID restrictions, there are a very large number of deaths occurring because people have not or cannot present to clinicians. There has been a huge rise in deaths from cancer, heart disease, stroke and diabetes, and a whole myriad of diseases as a result of the usual clinical interventions not being carried out. These deaths are witnessed by the steep rise in deaths at home as opposed to hospital. Many believe there's a huge reservoir building of people not seeking timely medical help for these killer diseases, the impact of which will not present for some time to come.
We are at present in a 14-day lockdown, and after that, what next? Anyone can predict that, as soon as the lockdown ends, COVID infections will rise again. So, do we go into another lockdown phase, followed by another and another and another ad infinitum? Or are we simply waiting for a vaccine to end this terrible blight on the nation's economy and well-being? We all know that whoever produces such a vaccine will make billions of pounds on a recurring basis, as the inoculations will have to be repeated at suitable intervals, because this virus is said to mutate. Now, incidentally, it is not thought to mutate at the same rate as the common flu virus. I shall conclude by asking this question: can we really justify tearing the economy apart, with all the consequences outlined above, to save such few lives, especially if we consider that this could be done with much more targeted interventions? It is impossible to overestimate the catastrophic consequences of nationwide lockdowns, especially for the poor in our society. Let me quote Dr David Nabarro of the World Health Organization:
'Lockdowns just have one consequence that you must never, ever belittle, and that is making poor people an awful lot poorer.'
And poor people actually are likely to die 10 years ahead of those who are over 80 and those who are dying from COVID today. So, to finish, there comes a time when the cure has become worse than the illness, and I and many others believe that that time is now.
A gawn ni droi yn awr at yr ystadegyn arall sy'n arwain ymyriadau Llywodraeth Cymru, sef marwolaethau o haint COVID-19? Yma, rwy'n teimlo ei bod yn hanfodol gwahaniaethu rhwng y rhai y dywedir eu bod wedi marw o ganlyniad uniongyrchol i COVID-19 a'r rhai y dywedir eu bod wedi marw gyda COVID-19. Gadewch imi ddyfynnu'n awr o'r cyngor meddygol a roddir i feddygon ynglŷn â chofnodi marwolaethau lle mae COVID yn bresennol neu'n wir, lle credir ei fod yn bresennol:
Gofynnir i ymarferwyr meddygol ardystio achosion marwolaeth 'hyd eithaf eu gwybodaeth a'u cred'. Heb brawf diagnostig, os yw'n briodol ac er mwyn osgoi oedi, gall ymarferwyr meddygol gylchu '2'
ar y dystysgrif feddygol o achos marwolaeth,
('gall gwybodaeth o bost-mortem fod ar gael yn nes ymlaen') neu dicio Blwch B ar gefn y dystysgrif ar gyfer archwiliadau cyn marwolaeth. Er enghraifft, pe bai gan y claf symptomau cyn marwolaeth sy'n nodweddiadol o haint COVID-19, ond nad yw canlyniad y prawf wedi dod i law, byddai'n foddhaol rhoi 'Covid-19' fel achos marwolaeth.
Mae hyn yn golygu, wrth gwrs, y gellir cofnodi marwolaethau fel rhai sy'n gysylltiedig â COVID hyd yn oed os na wnaed prawf ar gyfer COVID. Bob dydd clywn am farwolaethau o COVID yn cael eu rhoi fel ystadegyn moel—dim sôn am ba mor hen oedd yr ymadawedig na ph'un a oedd ganddynt afiechydon isorweddol hirdymor, megis canser, problemau fasgwlaidd, diabetes, neu un o'r nifer o afiechydon eraill sy'n bygwth bywyd y mae pobl yn marw ohonynt bob dydd. Dywed codau meddygol nad yw'n dderbyniol mwyach i ddatgan bod marwolaeth wedi digwydd o achosion naturiol, neu henaint mewn geiriau eraill. Fodd bynnag, mae ystadegau'n dangos bod y mwyafrif helaeth o farwolaethau'n digwydd mewn pobl dros 80 oed ac ychydig iawn, os o gwbl, mewn pobl o dan 50 oed.
Felly, beth yw'r canlyniadau trychinebus a achosir gan y cyfyngiadau symud cenedlaethol? Wel, maent yn niferus ac yn amrywiol, ond mae pob un yn ei ffordd yn newid bywydau'r cannoedd o filoedd, miliynau yn wir, yr effeithir arnynt yn negyddol gan yr ymyriadau hyn. Yn gyntaf, wrth gwrs, ceir eu heffaith economaidd drychinebus ar gymdeithas yn ei chyfanrwydd ac ar unigolion yn gyffredinol. Mae miloedd lawer o fusnesau wedi chwalu neu ar fin chwalu, gan arwain at golli miloedd di-ben-draw o swyddi. Mae effaith ganlyniadol enfawr ar y rhai a ddiswyddwyd lle caiff arian ei dorri'n llym, gan arwain yn aml at gynnydd mawr mewn dyledion personol a chaledi ariannol cyffredinol. Mae cydberthynas uniongyrchol rhwng colli incwm a hunan-barch yn y ffordd hon sy'n aml yn arwain at broblemau iechyd meddwl a hyd yn oed at hunanladdiad. Yn wir, mae tystiolaeth ystadegol yn dangos cynnydd enfawr yn nifer yr hunanladdiadau ers dechrau'r cyfyngiadau symud.
Gadewch inni droi yn awr at farwolaethau yn ystod yr argyfwng coronafeirws. Wrth gwrs, diogelu bywydau pobl sydd wedi rhoi'r prif reswm inni dros ymyriadau Llywodraethau mewn perthynas â COVID, ond gwyddom bellach, o ganlyniad uniongyrchol i gyfyngiadau COVID, fod nifer fawr iawn o farwolaethau'n digwydd oherwydd nad yw pobl yn troi at glinigwyr neu am na allant wneud hynny. Bu cynnydd enfawr yn nifer y marwolaethau o ganser, clefyd y galon, strôc a diabetes, a llu o glefydau o ganlyniad i'r ffaith nad yw ymyriadau clinigol arferol yn digwydd. Arwydd o'r marwolaethau hyn yw'r cynnydd sydyn yn nifer y marwolaethau sy'n digwydd yn y cartref yn hytrach na'r ysbyty. Mae llawer o'r farn fod yna gronfa gynyddol o bobl nad ydynt yn cael cymorth meddygol amserol ar gyfer y clefydau hyn sy'n lladd, ac ni fydd effaith hynny i'w deimlo am beth amser i ddod.
Ar hyn o bryd, rydym dan gyfyngiadau symud am 14 diwrnod, ac ar ôl hynny, beth nesaf? Gall unrhyw un ragweld, cyn gynted ag y daw'r cyfyngiadau i ben, y bydd nifer yr achosion o COVID yn cynyddu eto. Felly, a ydym yn wynebu cyfnod arall o gyfyngiadau, wedi'i ddilyn gan un arall ac un arall yn ddiddiwedd? Neu a ydym yn aros am frechlyn i roi diwedd ar y malltod ofnadwy hwn ar economi a lles y wlad? Gwyddom i gyd y bydd pwy bynnag sy'n cynhyrchu brechlyn o'r fath yn gwneud biliynau o bunnoedd am amser hir i ddod, gan y bydd yn rhaid ailadrodd y brechiadau ar gyfnodau addas, oherwydd dywedir bod y feirws hwn yn mwtadu. Nawr, fel mae'n digwydd, ni chredir ei fod yn mwtadu ar yr un gyfradd â'r feirws ffliw cyffredin. Rwyf am gloi drwy ofyn y cwestiwn hwn: a allwn gyfiawnhau chwalu'r economi, gyda'r holl ganlyniadau a amlinellir uchod, i achub cyn lleied o fywydau, yn enwedig os ystyriwn y gellid gwneud hyn gydag ymyriadau wedi'u targedu'n llawer gwell? Mae'n amhosibl gorbwysleisio canlyniadau trychinebus cyfyngiadau cenedlaethol, yn enwedig i'r tlawd yn ein cymdeithas. Gadewch i mi ddyfynnu Dr David Nabarro o Sefydliad Iechyd y Byd:
Mae i gyfyngiadau symud un canlyniad na ddylech byth ei fychanu, sef eu bod yn gwneud pobl dlawd gymaint yn dlotach.
Ac mae pobl dlawd yn debygol o farw 10 mlynedd yn gynt na'r rhai sydd dros 80 oed a'r rhai sy'n marw o COVID heddiw. Felly, i orffen, daw adeg pan fo'r gwellhad yn dod yn waeth na'r salwch, ac rwyf fi a llawer o rai eraill yn credu ein bod wedi cyrraedd yr amser hwnnw.
Thank you. I now call the Minister for Health and Social Services to respond to the debate. Vaughan Gething.
Diolch. Galwaf yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I listened to the contribution the Member made, and I have to say that I disagreed with not just the thrust of his argument, but a great deal of the detail that he claimed to put in, and I think it was an example of promoting the fringes of opinion in a way that is dangerous, and really can lead to misinforming the public at a time when we need more information, more clarity and more trust.
Yesterday, the Senedd, after debate, agreed the regulations that provide for the current restrictions to continue until the firebreak ends as planned on 9 November. We continue to face a very real and increasing public threat from coronavirus here in Wales, and I remind Members of some of what I said yesterday: in the weeks leading to the firebreak, the virus was spreading rapidly in every part of Wales. We have just gone through the deadliest week of the pandemic since the peak in April. Earlier today, my colleague the Minister for mental health and well-being announced that a further 44 people had sadly lost their lives to this terrible disease. And I was deeply troubled when the Member referred in his comments towards the end about so few deaths from this disease. I don't think that is appropriate at all. I send my condolences to all the families and loved ones of people who have lost their lives. On the Public Health Wales figures, 1,939 people—and we know the real figure is more—have tragically lost their lives since the start of this pandemic.
I'm proud that this Welsh Government listened to and weighed carefully the clear advice of SAGE and our own scientific experts on the technical advisory cell before deciding to implement these extraordinary restrictions. And there are choices for all of us: the Member referred to the 'so-called' experts at SAGE. They are genuine experts in their fields, and to try to refer to them to downplay the expertise and the knowledge they provide for all of us to make difficult choices on, I think is entirely wrong.
Members of the public can of course decide who to believe. They can believe the scientific experts on SAGE, who are not interested in who the Government of the day is, but to provide challenge and information to decision makers; they can believe every single chief medical officer in the United Kingdom who says that this is a clear and present threat to the future of the country, to lives and livelihoods; or they can believe the Member. I would urge Members to read again the scientific evidence that made the case for the firebreak that we published from our own technical advisory cell. And this is on the back of other measures having been taken, because, since September, we had implemented a series of local health protection areas. They did make a difference to help reduce transmission, and I want to thank people for the efforts they made in supporting all of those restrictions, but, on their own, they were not enough.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gwrandewais ar y cyfraniad a wnaeth yr Aelod, a rhaid imi ddweud fy mod yn anghytuno nid yn unig â byrdwn ei ddadl, ond â llawer iawn o'r manylion a gynhwysai, a chredaf ei bod yn enghraifft o hyrwyddo barn ymylol mewn ffordd sy'n beryglus, ac a all arwain mewn gwirionedd at gamarwain y cyhoedd ar adeg pan fo arnom angen mwy o wybodaeth, mwy o eglurder a mwy o ymddiriedaeth.
Ddoe, cytunodd y Senedd, ar ôl dadl, ar y rheoliadau sy'n darparu bod y cyfyngiadau presennol yn parhau nes i'r cyfnod atal byr ddod i ben fel y bwriadwyd ar 9 Tachwedd. Rydym yn dal i wynebu bygythiad cyhoeddus gwirioneddol a chynyddol y coronafeirws yma yng Nghymru, ac rwy'n atgoffa'r Aelodau o rywfaint o'r hyn a ddywedais ddoe: yn yr wythnosau'n arwain at y cyfnod atal byr, roedd y feirws yn lledaenu'n gyflym ym mhob rhan o Gymru. Rydym newydd fynd drwy'r wythnos fwyaf marwol yn y pandemig er pan oedd ar ei anterth ym mis Ebrill. Yn gynharach heddiw, cyhoeddodd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd meddwl a lles, fod 44 o bobl eraill wedi colli eu bywydau i'r clefyd ofnadwy hwn gwaetha'r modd. Ac roeddwn yn bryderus iawn pan gyfeiriodd yr Aelod yn ei sylwadau tua'r diwedd at gyn lleied o farwolaethau a fu o'r clefyd hwn. Nid wyf yn credu bod hynny'n briodol o gwbl. Rwy'n cydymdeimlo â holl deuluoedd ac anwyliaid y bobl sydd wedi colli eu bywydau. Ar ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae 1,939 o bobl—a gwyddom fod y ffigur gwirioneddol yn fwy—wedi colli eu bywydau'n drasig ers dechrau'r pandemig hwn.
Rwy'n falch fod y Llywodraeth hon yng Nghymru wedi gwrando ar gyngor clir y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE) a'n harbenigwyr gwyddonol ein hunain yn y gell cyngor technegol ac wedi pwyso a mesur y cyngor hwnnw'n ofalus cyn penderfynu gweithredu'r cyfyngiadau eithriadol hyn. Ac mae dewisiadau i bob un ohonom: cyfeiriodd yr Aelod at yr arbenigwyr 'fel y'u gelwir' yn SAGE. Maent yn arbenigwyr go iawn yn eu meysydd, a chredaf fod ceisio cyfeirio atynt i fychanu'r arbenigedd a'r wybodaeth y maent yn eu darparu i bob un ohonom allu gwneud dewisiadau anodd yn eu cylch yn gwbl anghywir.
Wrth gwrs, gall aelodau'r cyhoedd benderfynu pwy i'w gredu. Gallant gredu arbenigwyr gwyddonol SAGE, nad oes gwahaniaeth ganddynt pwy yw Llywodraeth y dydd, ond sy'n herio ac yn darparu gwybodaeth i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau; gallant gredu pob un o brif swyddogion meddygol y Deyrnas Unedig sy'n dweud bod hwn yn fygythiad clir a phresennol i ddyfodol y wlad, i fywydau a bywoliaeth pobl; neu gallant gredu'r Aelod. Byddwn yn annog yr Aelodau i ddarllen eto y dystiolaeth wyddonol a wnaeth yr achos dros y cyfnod atal byr ac a gyhoeddwyd gennym o'n cell cyngor technegol ein hunain. Ac mae hyn yn ychwanegol at fesurau eraill a gymerwyd, oherwydd, ers mis Medi, roeddem wedi gweithredu cyfres o ardaloedd diogelu iechyd lleol. Gwnaethant wahaniaeth i helpu i leihau trosglwyddiad, a hoffwn ddiolch i bobl am yr ymdrechion a wnaethant i gefnogi'r holl gyfyngiadau hynny, ond ar eu pen eu hunain, nid oeddent yn ddigon.
Earlier today I met with the World Health Organization—I met with the director for the European region, Dr Hans Kluge. And he was clear that lockdowns are a last resort, but the position we were in was that other measures had not been successful. The rising tide we were seeing—the rising tide of harm—would have led to much greater harm, not just in terms of COVID, but the impact that coronavirus is having in our hospitals today has a direct impact on non-COVID care and non-COVID mortality, and it's foolish in the extreme to deny that reality. The World Health Organization are not saying that the firebreak we have introduced in Wales is inappropriate, they're not saying that it's the wrong thing to do, they're saying we should consider all other measures first, as we have done. This is why we are where we are, because there were not other successful measures for us to implement. The seven-day incidence rate for Wales went from 130 cases per 100,000 to now 260—it's doubled, despite the firebreak. We know that our NHS faced the real risk of being overwhelmed. The number of people being taken to hospital with coronavirus continues to grow each day—it's up 20 per cent on this time last week. We now have a third of our critical care beds treating COVID patients. Coronavirus is not a mild disease, it is highly infectious, it makes people seriously unwell, and it takes lives. It is a deadly disease.
I'm proud that we took the difficult but necessary decision to act earlier in Wales than our colleagues across the border. I say that even though I recognise how difficult that choice is. It is not a choice that I or any other Minister has enjoyed taking, because we know that lockdown does come with real harm. But we're doing this to avoid a much greater harm of an overwhelmed NHS and more people losing their lives from coronavirus and other conditions. And so I do welcome the lockdown choice that England have now made; it reinforces the seriousness of the threat that we face in every nation within the United Kingdom, and I note that the UK Parliament has today approved that four-week lockdown in England.
Every one of us still has a role to play in the national effort we are still going through here in Wales to ensure that the firebreak is successful. It remains vital that we continue to observe social distancing, hand washing regularly, and to wear a face mask when required to do so, because the more people we meet, the more who are at risk from coronavirus. And we ask people to think not only about what is permitted and within the rules, but what we should do, and to exercise some personal responsibility and awareness of how we reduce our risk for ourselves, for our friends, family and loved ones. So, everyone in Wales is still required to stay at home and work from home wherever possible, because we know that this virus thrives on human contact. To reduce the amount of interactions, people must not meet others they do not live with, either indoors or outdoors, until the end of the firebreak, with the one exception for adults living alone or single parents, who can still meet with one other household.
I also remind people that we chose to prioritise the interests of children and young people. We know the harm that would have been caused to their mental health and well-being, as we saw through the summer when schools were closed. That meant we had to make other choices, including the choices on wider closures. That's why all non-essential retail, leisure, hospitality and tourism businesses have closed. I note that reports are now being made that non-essential retail in England will be restricted in supermarkets in much the same way as we have done here in Wales. Closures too have affected community centres, libraries and recycling centres, and even places of worship. These are difficult and far-reaching choices we have had to make to keep people safe.
We have also provided, though, support in terms of businesses—a point that the Member mentioned in his contribution—because I recognise this is an economic risk as well as a public health one. That's why we have £300 million of financial support through this challenging period, and also a £5,000 one-off payment for small businesses that have been required to close as well. That is in addition to the support available from the UK Government, including, of course, following the deterioration in southern England, the reintroduction of the much more generous furlough scheme and self-employed support across the UK. As the First Minister has said, we welcome what the Prime Minister said yesterday in the House of Commons, in response to the leader of the Scottish Conservatives, that furlough would of course be available whenever and wherever it was required within the UK. We expect the Prime Minister to keep his word, given in the House of Commons to the leader of the Scottish Conservatives, and would expect the Prime Minister to instruct any Chancellor in a Government led by him to do the same.
The firebreak represents a short, sharp shock to turn back the clock, slow down the virus and buy us more time to help us save lives. We're strengthening winter preparations, including building upon our successful test, trace, protect system. And I really am grateful for the way that people have behaved across Wales in supporting the firebreak. But we said that a successful firebreak would not be visible, in terms of its impact on infection rates, for at least two to three weeks after the firebreak has ended. That means that we're now seeing, in terms of new infections today, the impact of what was taking place two to three weeks ago in the past. But the sacrifices that we are all making during these two weeks will protect the NHS and save lives going forward, as we introduce a series of simpler national rules to come into force from 9 November, which the First Minister outlined yesterday.
Everybody should consider carefully how we follow not just the rules but how we take on board the need to think about what we should do. This is all about giving us the greatest opportunity to regain control and, with the end of the year approaching, to avoid a much longer and more damaging national lockdown that we are keen to avoid.
I do not follow and agree with the Member's line of argument that coronavirus is somehow lessened in importance or in the harm that it causes. It is a highly infectious disease. It is a deadly disease. It is most likely to cause harm to our poorest communities. Coronavirus is not a great leveller. People who have the least advantages in life are the most likely to suffer harm and death from coronavirus. It reinforces the need to act to bring back some control, to save the lives of our least advantaged communities.
I'll give an idea of what that has meant in Wales, with this deadly disease. From 29 February to 23 October, the Office for National Statistics show that in Wales there has been a 12 per cent increase in excess deaths. It's even more significant in England, with a 19 per cent increase in excess deaths. In Wales, that 12 per cent that the Member referred to as so few deaths, that means an extra 2,418 lives have been lost—2,418 extra families grieving. That is why we acted: to prevent further losses of life and livelihoods. And that is why we all need to play our part, to act to keep friends, family and loved ones safe, to act to keep safe people who we will never meet.
The choices are not easy for any of us, but all of us can make a difference. All of us can help to keep Wales safe. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Yn gynharach heddiw cyfarfûm â Sefydliad Iechyd y Byd—cyfarfûm â chyfarwyddwr y rhanbarth Ewropeaidd, Dr Hans Kluge. Ac roedd yn amlwg mai'r dewis olaf yw cyfyngiadau symud, ond y sefyllfa roeddem ynddi oedd nad oedd mesurau eraill wedi bod yn llwyddiannus. Byddai'r llanw cynyddol roeddem yn ei weld—y llif cynyddol o niwed—wedi arwain at lawer mwy o niwed, nid yn unig niwed COVID, ond mae'r effaith y mae coronafeirws yn ei chael yn ein hysbytai heddiw yn effeithio'n uniongyrchol ar ofal nad yw'n ofal COVID a marwolaethau nad ydynt yn rhai COVID, a pheth ffôl iawn yw gwadu'r realiti hwnnw. Nid yw Sefydliad Iechyd y Byd yn dweud bod y cyfnod atal byr rydym wedi'i gyflwyno yng Nghymru yn amhriodol, nid ydynt yn dweud mai dyna'r peth anghywir i'w wneud, maent yn dweud y dylem ystyried pob mesur arall yn gyntaf, fel rydym wedi'i wneud. Dyna pam ein bod yn y sefyllfa rydym ynddi, oherwydd nid oedd mesurau llwyddiannus eraill inni eu gweithredu. Aeth y gyfradd achosion dros saith diwrnod yng Nghymru o 130 o achosion ym mhob 100,000 i fyny i 260 o achosion erbyn hyn—mae wedi dyblu, er gwaethaf y cyfnod atal byr. Gwyddom fod ein GIG yn wynebu risg wirioneddol o gael ei orlethu. Mae nifer y bobl a gludir i'r ysbyty gyda'r coronafeirws yn parhau i dyfu bob dydd—mae wedi cynyddu 20 y cant ers yr adeg hon yr wythnos diwethaf. Erbyn hyn mae traean ein gwelyau gofal critigol yn trin cleifion COVID. Nid clefyd ysgafn yw coronafeirws, mae'n heintus iawn, mae'n gwneud pobl yn ddifrifol wael, ac mae'n lladd. Mae'n glefyd angheuol.
Rwy'n falch ein bod wedi gwneud y penderfyniad anodd ond angenrheidiol i weithredu'n gynharach yng Nghymru nag y gwnaeth ein cymheiriaid dros y ffin. Rwy'n dweud hynny er fy mod yn cydnabod pa mor anodd yw'r dewis hwnnw. Nid yw'n ddewis rwyf fi nac unrhyw Weinidog arall wedi mwynhau ei wneud, oherwydd gwyddom fod gosod cyfyngiadau symud yn achosi niwed gwirioneddol. Ond rydym yn gwneud hyn er mwyn osgoi llawer mwy o niwed yn sgil gorlethu'r GIG a mwy o bobl yn marw o'r coronafeirws a chyflyrau eraill. Ac felly rwy'n croesawu'r cyfyngiadau y mae Lloegr bellach wedi dewis eu gosod; maent yn pwysleisio difrifoldeb y bygythiad a wynebwn ym mhob gwlad yn y Deyrnas Unedig, a sylwaf fod Senedd y DU heddiw wedi cymeradwyo'r cyfyngiadau am bedair wythnos yn Lloegr.
Mae gan bob un ohonom rôl i'w chwarae o hyd yn yr ymdrech genedlaethol rydym yn dal i fynd drwyddi yma yng Nghymru i sicrhau bod y cyfnod atal byr yn llwyddiannus. Mae'n parhau'n hanfodol ein bod yn dal i gydymffurfio â mesurau cadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo'n rheolaidd, a gwisgo masg wyneb pan fo gofyn gwneud hynny, oherwydd po fwyaf o bobl rydym yn cyfarfod â hwy, y mwyaf o berygl sydd yna o ddal coronafeirws. A gofynnwn i bobl feddwl nid yn unig am yr hyn a ganiateir ac sydd o fewn y rheolau, ond yr hyn y dylem ei wneud, ac arfer cyfrifoldeb personol ac ymwybyddiaeth o sut y gallwn leihau'r risg i ni ein hunain, i'n ffrindiau, ein teulu a'n hanwyliaid. Felly, mae'n dal i fod yn ofynnol i bawb yng Nghymru aros gartref a gweithio gartref lle bynnag y bo modd, oherwydd gwyddom fod y feirws hwn yn ffynnu ar gyswllt dynol. Er mwyn lleihau faint o ryngweithio sy'n digwydd, rhaid i bobl beidio â chyfarfod ag eraill nad ydynt yn byw gyda hwy, naill ai dan do neu yn yr awyr agored, tan ddiwedd y cyfnod atal byr, ac eithrio'n unig oedolion sy'n byw ar eu pen eu hunain neu rieni sengl, sy'n dal i allu cyfarfod ag un aelwyd arall.
Rwy'n atgoffa pobl hefyd ein bod wedi dewis blaenoriaethu lles plant a phobl ifanc. Gwyddom am y niwed a fyddai wedi'i achosi i'w hiechyd meddwl a'u lles, fel y gwelsom drwy'r haf pan oedd yr ysgolion ar gau. Golygai hynny fod yn rhaid inni wneud dewisiadau eraill, gan gynnwys y dewisiadau ar gau'n ehangach. Dyna pam fod pob busnes manwerthu nwyddau nad ydynt yn hanfodol, hamdden, lletygarwch a thwristiaeth wedi cau. Nodaf fod yna adroddiadau bellach y bydd manwerthu nad yw'n hanfodol yn Lloegr yn cael ei gyfyngu mewn archfarchnadoedd yn debyg i'r ffordd y'i gwnaethom yma yng Nghymru. Mae cau hefyd wedi effeithio ar ganolfannau cymunedol, llyfrgelloedd a chanolfannau ailgylchu, a hyd yn oed mannau addoli. Mae'r rhain yn ddewisiadau anodd a phellgyrhaeddol y bu'n rhaid inni eu gwneud er mwyn cadw pobl yn ddiogel.
Ond hefyd, rydym wedi darparu cymorth i fusnesau—pwynt y soniodd yr Aelod amdano yn ei gyfraniad—oherwydd rwy'n cydnabod bod hon yn risg economaidd yn ogystal ag un iechyd cyhoeddus. Dyna pam fod gennym £300 miliwn o gymorth ariannol drwy'r cyfnod heriol hwn, a hefyd taliad untro o £5,000 i fusnesau bach y bu'n rhaid iddynt gau. Mae hynny'n ychwanegol at y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth y DU, gan gynnwys wrth gwrs, yn dilyn y dirywiad yn ne Lloegr, ailgyflwyno'r cynllun ffyrlo llawer mwy hael a chymorth i'r hunangyflogedig ledled y DU. Fel y dywedodd Prif Weinidog Cymru, rydym yn croesawu'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin mewn ymateb i arweinydd Ceidwadwyr yr Alban, y byddai'r cynllun ffyrlo hwnnw ar gael pryd bynnag a lle bynnag y mae ei angen yn y DU. Disgwyliwn i'r Prif Weinidog gadw ei air, a roddwyd yn Nhŷ'r Cyffredin i arweinydd Ceidwadwyr yr Alban, a byddem yn disgwyl iddo gyfarwyddo unrhyw Ganghellor mewn Llywodraeth o dan arweiniad ef i wneud yr un peth.
Mae'r cyfnod atal byr yn sioc fer a sydyn er mwyn troi'r cloc yn ôl, arafu'r feirws a phrynu mwy o amser i'n helpu i achub bywydau. Rydym yn cryfhau paratoadau'r gaeaf, gan gynnwys adeiladu ar ein system brofi, olrhain, diogelu lwyddiannus. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am y ffordd y mae pobl wedi ymddwyn ledled Cymru drwy gefnogi'r cyfnod atal byr. Ond dywedasom na fyddai llwyddiant y cyfnod atal byr i'w weld, o ran ei effaith ar gyfraddau heintio, am o leiaf bythefnos i dair wythnos ar ôl i'r cyfnod atal byr ddod i ben. Mae hynny'n golygu, o ran heintiau newydd heddiw, ein bod yn gweld effaith yr hyn oedd yn digwydd ddwy i dair wythnos yn ôl yn y gorffennol. Ond bydd yr aberth rydym i gyd yn ei gwneud yn ystod y pythefnos hwn yn diogelu'r GIG ac yn achub bywydau wrth symud ymlaen, wrth inni gyflwyno cyfres o reolau cenedlaethol symlach i ddod i rym ar 9 Tachwedd, rheolau a amlinellwyd gan y Prif Weinidog ddoe.
Dylai pawb ystyried yn ofalus sut rydym yn dilyn y rheolau a hefyd sut rydym yn ystyried yr angen i feddwl am yr hyn y dylem ei wneud. Mae hyn i gyd yn ymwneud â rhoi'r cyfle gorau inni adfer rheolaeth a chyda diwedd y flwyddyn yn agosáu, er mwyn osgoi cyfnod o gyfyngiadau symud cenedlaethol llawer hirach a mwy niweidiol yr ydym yn awyddus i'w osgoi.
Nid wyf yn dilyn nac yn cytuno â dadl yr Aelod fod coronafeirws rywsut yn yn llai pwysig nac yn llai niweidiol. Mae'n glefyd heintus iawn. Mae'n glefyd angheuol. Mae'n fwyaf tebygol o achosi niwed i'n cymunedau tlotaf. Nid yw coronafeirws yn taro pawb yr un fath. Y bobl sydd â'r lleiaf o fanteision mewn bywyd yw'r rhai mwyaf tebygol o ddioddef niwed a marwolaeth o'r coronafeirws. Mae'n atgyfnerthu'r angen i weithredu er mwyn adfer rhywfaint o reolaeth, er mwyn achub bywydau ein cymunedau mwyaf difreintiedig.
Fe roddaf syniad o'r hyn y mae hynny wedi'i olygu yng Nghymru, gyda'r clefyd angheuol hwn. Rhwng 29 Chwefror a 23 Hydref, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos y bu cynnydd o 12 y cant yn nifer y marwolaethau ychwanegol yng Nghymru. Mae hyd yn oed yn fwy sylweddol yn Lloegr, gyda chynnydd o 19 y cant yn nifer y marwolaethau ychwanegol. Yng Nghymru, mae'r 12 y cant y cyfeiriodd yr Aelod ato fel cyn lleied o farwolaethau yn golygu bod 2,418 o fywydau ychwanegol wedi'u colli—2,418 o deuluoedd ychwanegol yn galaru. Dyna pam ein bod wedi gweithredu: er mwyn atal rhag colli rhagor o fywydau a bywoliaeth pobl. A dyna pam mae angen i bob un ohonom chwarae ein rhan, gweithredu i gadw ffrindiau, teulu ac anwyliaid yn ddiogel, gweithredu i gadw pobl na fyddwn byth yn cyfarfod â hwy'n ddiogel.
Nid yw'r dewisiadau'n hawdd i'r un ohonom, ond gall pob un ohonom wneud gwahaniaeth. Gall pob un ohonom helpu i gadw Cymru'n ddiogel. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Thank you, Minister. That brings today's virtual proceedings to a close. Thank you.
Diolch, Weinidog. Daw hynny â thrafodion rhithwir heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:44.
The meeting ended at 17:44.