Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/05/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:32 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:32 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i Gyfarfod Llawn o'r Senedd. Cyn inni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy cynhadledd fideo yn unol â Reolau Sefydlog Senedd Cymru ac yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw a mae'r rhain wedi eu nodi ar yr agenda sydd wedi ei gyfleu eisoes i'r Aelodau.
A warm welcome to this Senedd Plenary session. Before we begin, I want to make a few points. A Plenary meeting held by video-conference in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today’s Plenary meeting and these are noted on the agenda, which Members will have received.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes a dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad hynny.
The first item of business this afternoon is the business statement and announcement and I call on the First Minister to make that statement.
Diolch yn fawr, Llywydd. There are several changes to today's agenda. Statements by the Minister for Economy, Transport and North Wales and myself have been shortened. The statement from the Minister for Housing and Local Government has been withdrawn, and later this afternoon, a motion will be moved to suspend Standing Orders to enable the Senedd to debate unlocking our society and economy—continuing the conversation.
Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae sawl newid i'r agenda heddiw. Mae datganiadau gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru a minnau wedi cael eu torri’n fyr. Mae’r datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi cael ei dynnu’n ôl, ac yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd cynnig yn cael ei gyflwyno i atal y Rheolau Sefydlog er mwyn galluogi’r Senedd i drafod llacio'r cyfyngiadau ar ein cymdeithas a’n heconomi—dal i drafod.
Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi’i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, a gellir dod o hyd iddo ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Diolch i'r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar coronafeirws—Prif Weinidog.
I thank the First Minister. The next item is a statement by the First Minister on coronavirus.
Diolch, Llywydd. Wrth ymateb i'r argyfwng coronafeirws, bu’n rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu yn gyflymach ac yn ehangach nag erioed o’r blaen. Gan taw dyma’r sesiwn olaf o’r Senedd cyn y Sulgwyn, byddaf yn cynnig crynodeb o’r hyn rydym wedi ei wneud, ar draws pob adran o’r Llywodraeth.
Rydym wedi gweithredu er mwyn arafu lledaeniad y feirws, cefnogi’r gwasanaethau cyhoeddus, a helpu unigolion a busnesau sy’n wynebu amgylchiadau anodd iawn. Yn yr amser sydd gennym, dim ond crynodeb fydd yn bosibl, ond wrth edrych yn ôl, mae’n drawiadol cymaint sydd wedi digwydd mewn cyfnod o ddau fis yn unig. Bydd rhaid i ni ddal ati i weithio yr un mor galed yn yr wythnosau nesaf, wrth baratoi am y camau nesaf.
Thank you, Llywydd. In responding to the coronavirus crisis, the Welsh Government has had to act more swiftly and more expansively than ever before. As this is the last Senedd Plenary before Whitsun I will provide a summary of our actions across all Government departments.
We have acted to slow the spread of the virus in order to support public services and to assist individuals and businesses facing very difficult times. In the time available, I’m only able to provide a summary, but in looking back, it’s striking just how much has happened in a period of just two months. We must continue to work equally as hard over the coming weeks as we prepare for the next steps.
Llywydd, I will begin with the impact of the virus on our finances. In just over a few months since the Welsh Government’s budget for 2020-21 was passed in the Senedd, the budget has increased by more than 10 per cent. We have moved rapidly to allocate those funds, together with repurposing existing budgets and realigning European funding. We have provided £40 million—I beg your pardon—. We have realigned European funding to meet the urgent purposes we face.
Lywydd, rwyf am ddechrau gydag effaith y feirws ar ein cyllid. Mewn ychydig fisoedd ers i gyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21 gael ei phasio yn y Senedd, mae'r gyllideb wedi cynyddu mwy na 10 y cant. Rydym wedi symud yn gyflym i ddyrannu'r cronfeydd hynny, ynghyd ag addasu cyllidebau presennol at ddibenion gwahanol ac ailalinio cyllid Ewropeaidd. Rydym wedi darparu £40 miliwn—mae’n ddrwg gennyf—. Rydym wedi ailalinio cyllid Ewropeaidd i ateb y dibenion brys sy'n ein hwynebu.
In the supplementary budget, to be published next week, we will allocate more than £2.4 billion in support of our COVID-19 efforts. And that will include: nearly £0.5 billion extra to the health and social care budget to ensure that it has the funding it needs to protect the health of the people of Wales; an additional £1.3 billion to the budget for economy and transport, providing a wholly unprecedented level of support for the economy and a package of measures more substantial than anywhere else in the United Kingdom. This includes the £500 million economic resilience fund, which itself includes £400 million in revenue and £100 million in repurposed capital funding. Less than eight weeks from the launch, the fund has already provided loans from the development bank worth more than £87 million to more than 1,300 businesses and grants worth more than £100 million to more than 6,000 businesses.
The budget has also seen £0.5 billion extra provided to the housing and local government budget, with local authorities delivering key elements of the COVID-19 response, such as continued free school meal provision, increased support for care homes and for recruiting and managing volunteers. Llywydd, this funding also includes our support for businesses in the hospitality, retail and leisure sectors, in the form of business rate relief, and the £10,000 and £25,000 grants that follow. Thanks to the enormous efforts of our local authorities, nearly 51,000 grants have already been paid out, at a cost of £621 million, and this support is a vital lifeline for all eligible businesses across Wales. Wherever possible, we have focused this support on businesses headquartered in Wales, and we have made it clear that businesses based in tax havens will not be eligible for COVID-19 financial support from the Welsh Government.
Llywydd, the impact of our investments has been felt across Wales, and especially amongst the most vulnerable. We have provided £40 million for free school meals, reaching an estimated 60,000 children in Wales. We have provided £24 million to support the third sector and volunteering. Over 17,500 new volunteers have been recruited in Wales during this crisis, more than double the previous number, and because we have an existing national system for volunteers, we have been able to make rapid use of that huge willingness to help. And, so far, 7,000 volunteers have been deployed to help directly in the coronavirus effort.
One of the purposes for which these volunteers have been deployed has been in helping to get food and medicines to people in the shielded group. There are now 130,000 people on the shielding list, with nearly 13,000 added by GPs since the system began. Fifteen million pounds has been provided to make food boxes available to people in the shielded category and thousands of boxes have been delivered to those individuals, and 77,000 priority home delivery slots have been made available for that group to be booked with supermarkets.
Llywydd, thousands of people work in our social care system in Wales; they have been at the forefront of the national effort to save lives. We have set aside £32 million to provide a £500 payment to the 64,000 people delivering personal care in residential and domiciliary care services.
For the very poorest in our society, the discretionary assistance fund has provided help of last resort here in Wales, ever since the social fund was abandoned by the UK Government. During the coronavirus crisis, the fund has become an ever more important lifeline for many families. To date, 13,679 payments have been made at a cost of more than £850,000, and so that we can continue to offer this vital assistance, the fund has been increased by £11 million in recent weeks.
Llywydd, the past eight weeks have seen a transformation in the capacity of our health service: an additional 368 beds have been created through field hospitals, with a further 4,666 available if required; as of 18 May, 220 extra critical care beds were available through the huge efforts of our staff; testing capacity has increased to over 5,300 a day, and 11,000 tests are being carried out every week—capacity will increase further in the weeks ahead; and 98.4 million items of PPE have been issued since 9 March, of which, just under 30 million have gone to staff in care homes and in domiciliary care.
That scale of provision has only been possible because of our relationships abroad and our ability to make things at home. To mention just one example, manufacturing company Hardshell is creating a new factory in Cardiff to produce up to a million fluid resistant face masks every day for front-line workers in Wales and the rest of the United Kingdom. And it is because of this enormous effort, right across Wales by our public services and our people, that we have protected our NHS and saved lives.
The death toll, with all its human heartbreak, continues to rise, but the number of deaths reported in yesterday’s weekly Office for National Statistics publication showed that figure falling in each of the previous three weeks. And, as we move into the world in which lockdown is cautiously and gradually lifted here in Wales, so we will need to adapt our approach. This week, the Minister for Health and Social Services announced changes to testing in care homes and in the wider community. We are moving to a wider system of surveillance of the circulation of the virus, beyond key workers and key settings, through the 'Test Trace Protect' strategy published last week.
Llywydd, I have illustrated the breadth and depth of the Welsh Government’s activity in response to the pandemic. Our approach has been distinctive in building on our social partnership model, and in assisting those in greatest need. We will continue to work with the UK Government on measures that require a common approach, and will shortly make regulations dealing with border controls. Although borders are not a devolved matter, public health regulations covering the operation of these measures in Wales are a matter for Welsh Ministers. We are currently considering the right arrangements for implementation here, within the UK-wide system.
And, Llywydd, I will end by mentioning the impact of the virus on children and young people in Wales. Last week, we launched a new survey asking people between the ages of seven and 18 for their views during the coronavirus pandemic. 'Coronavirus and Me' asks about their health, education, the impact on social aspects of their lives, and the needs of specific groups. Understanding the experience of young people will be vital to our work on moving out of lockdown, and on planning for the future of our economy and society in a post-COVID Wales. All our futures have been at stake in this crisis, but for our children and young people, that has been most acute. We will continue to report to the Senedd on all the actions we are taking to support them and wider society here in Wales. Diolch yn fawr.
Yn y gyllideb atodol, a gaiff ei chyhoeddi yr wythnos nesaf, byddwn yn dyrannu mwy na £2.4 biliwn i gefnogi ein hymdrechion COVID-19. A bydd hynny'n cynnwys: bron i £0.5 biliwn ychwanegol i'r gyllideb iechyd a gofal cymdeithasol i sicrhau bod ganddynt y cyllid y maent ei angen i ddiogelu iechyd pobl Cymru; £1.3 biliwn ychwanegol i'r gyllideb ar gyfer yr economi a thrafnidiaeth, gan ddarparu lefel hollol ddigynsail o gymorth i'r economi a phecyn o fesurau sy'n fwy sylweddol nag unman arall yn y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn cynnwys y gronfa cadernid economaidd gwerth £500 miliwn, sydd ei hun yn cynnwys £400 miliwn mewn refeniw a £100 miliwn mewn cyllid cyfalaf wedi'i addasu at ddibenion gwahanol. Gyda llai nag wyth wythnos ers ei lansio, mae'r gronfa eisoes wedi darparu gwerth mwy na £87 miliwn o fenthyciadau o’r banc datblygu i fwy na 1,300 o fusnesau a grantiau gwerth mwy na £100 miliwn i fwy na 6,000 o fusnesau.
Mae'r gyllideb hefyd wedi darparu £0.5 biliwn ychwanegol i'r gyllideb tai a llywodraeth leol, gydag awdurdodau lleol yn cyflwyno elfennau allweddol o’r ymateb i COVID-19, megis parhau i ddarparu prydau ysgol am ddim, mwy o gefnogaeth i gartrefi gofal a recriwtio a rheoli gwirfoddolwyr. Lywydd, mae'r cyllid hwn hefyd yn cynnwys ein cefnogaeth i fusnesau yn y sectorau lletygarwch, manwerthu a hamdden, ar ffurf rhyddhad ardrethi busnes, a'r grantiau £10,000 a £25,000 sy'n dilyn. Diolch i ymdrechion enfawr ein hawdurdodau lleol, mae bron i 51,000 o grantiau eisoes wedi'u talu, ar gost o £621 miliwn, ac mae'r cymorth hwn yn achubiaeth hanfodol i’r holl fusnesau cymwys ledled Cymru. Lle bynnag y bo modd, rydym wedi canolbwyntio’r gefnogaeth hon ar fusnesau sydd â phencadlys yng Nghymru, ac rydym wedi ei gwneud yn glir na fydd busnesau sydd wedi’u lleoli mewn hafanau treth yn gymwys i gael cymorth ariannol COVID-19 gan Lywodraeth Cymru.
Lywydd, mae effaith ein buddsoddiadau i'w theimlo ledled Cymru, ac yn enwedig ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed. Rydym wedi darparu £40 miliwn ar gyfer prydau ysgol am ddim, gan gyrraedd oddeutu 60,000 o blant yng Nghymru. Rydym wedi darparu £24 miliwn i gefnogi gwirfoddoli a’r trydydd sector. Mae dros 17,500 o wirfoddolwyr newydd wedi'u recriwtio yng Nghymru yn ystod yr argyfwng hwn, mwy na dwbl y nifer flaenorol, ac oherwydd bod gennym system genedlaethol eisoes ar gyfer gwirfoddolwyr, rydym wedi gallu gwneud defnydd cyflym o'r parodrwydd enfawr hwnnw i helpu. A hyd yn hyn, mae 7,000 o wirfoddolwyr wedi'u defnyddio i helpu'n uniongyrchol yn y frwydr yn erbyn coronafeirws.
Un o'r pethau y mae'r gwirfoddolwyr hyn wedi bod yn ei wneud yw helpu i ddarparu bwyd a meddyginiaethau i bobl yn y grŵp a warchodir. Erbyn hyn mae 130,000 o bobl ar y rhestr o bobl a warchodir, gyda bron i 13,000 wedi'u hychwanegu gan feddygon teulu ers i'r system ddechrau. Darparwyd £15 miliwn i sicrhau bod blychau bwyd ar gael i bobl yn y categori a warchodir a dosbarthwyd miloedd o flychau i'r unigolion hynny, ac mae archfarchnadoedd wedi sicrhau bod 77,000 o slotiau danfon i'r cartref ar gael ar gyfer y grŵp hwnnw.
Lywydd, mae miloedd o bobl yn gweithio yn ein system gofal cymdeithasol yng Nghymru; maent wedi bod ar flaen y gad yn yr ymdrech genedlaethol i achub bywydau. Rydym wedi neilltuo £32 miliwn i ddarparu taliad o £500 i'r 64,000 o bobl sy'n darparu gofal personol mewn gwasanaethau gofal preswyl a chartref.
I'r rhai tlotaf yn ein cymdeithas, mae'r gronfa cymorth dewisol wedi darparu help pan fetho popeth arall yma yng Nghymru, byth ers i Lywodraeth y DU ddiddymu’r gronfa gymdeithasol. Yn ystod yr argyfwng coronafeirws, mae'r gronfa wedi dod yn achubiaeth bwysicach fyth i lawer o deuluoedd. Hyd yma, mae 13, 679 o daliadau gwerth mwy na £850,000 wedi’u gwneud, ac mae £11 miliwn wedi’i ychwanegu at y gronfa yn yr wythnosau diwethaf fel y gallwn barhau i gynnig y cymorth hanfodol hwn.
Lywydd, mae capasiti ein gwasanaeth iechyd wedi trawsnewid dros yr wyth wythnos diwethaf: crëwyd 368 o welyau ychwanegol drwy ysbytai maes, gyda 4,666 arall ar gael os oes angen; ar 18 Mai, roedd 220 o welyau gofal critigol ychwanegol ar gael drwy ymdrechion enfawr ein staff; mae capasiti profi wedi cynyddu i dros 5,300 y dydd, ac mae 11,000 o brofion yn cael eu cynnal bob wythnos—bydd y capasiti’n cynyddu ymhellach yn yr wythnosau i ddod; ac mae 98.4 miliwn o eitemau cyfarpar diogelu personol wedi’u dosbarthu ers 9 Mawrth, ac mae ychydig llai na 30 miliwn ohonynt wedi mynd i staff mewn cartrefi gofal a gofal cartref.
Ein cysylltiadau tramor a'n gallu i wneud pethau yn y wlad hon sydd wedi ein galluogi i ddarparu cymaint o'r cyfarpar hwn. I grybwyll un enghraifft yn unig, mae cwmni gweithgynhyrchu Hardshell yn creu ffatri newydd yng Nghaerdydd i gynhyrchu hyd at filiwn o fasgiau wyneb sy'n gwrthsefyll hylif bob dydd ar gyfer gweithwyr rheng flaen yng Nghymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Ac oherwydd yr ymdrech enfawr hon gan ein gwasanaethau cyhoeddus a'n pobl ledled Cymru, rydym wedi llwyddo i ddiogelu ein GIG ac achub bywydau.
Mae nifer y marwolaethau, gyda’i holl dorcalon personol, yn parhau i godi, ond dangosodd nifer y marwolaethau a gofnodwyd yng nghyhoeddiad wythnosol y Swyddfa Ystadegau Gwladol ddoe fod y ffigur hwnnw wedi gostwng ym mhob un o’r tair wythnos flaenorol. Ac wrth inni symud i fyd lle mae cyfyngiadau symud yn cael eu codi'n ofalus ac yn raddol yma yng Nghymru, bydd angen inni addasu ein dull o weithredu. Yr wythnos hon, cyhoeddodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol newidiadau i brofion mewn cartrefi gofal ac yn y gymuned ehangach. Rydym yn symud i system ehangach o wyliadwriaeth rhag lledaeniad y feirws, y tu hwnt i weithwyr allweddol a lleoliadau allweddol, drwy'r strategaeth 'Profi Olrhain Diogelu' a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf.
Lywydd, rwyf wedi amlinellu ehangder a dyfnder gweithgarwch Llywodraeth Cymru mewn ymateb i'r pandemig. Mae ein dull wedi bod yn unigryw wrth adeiladu ar ein model partneriaeth gymdeithasol, ac wrth gynorthwyo'r rhai sydd â'r angen mwyaf. Byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar fesurau sy'n galw am ddull cyffredin, a byddwn yn cyhoeddi rheoliadau'n ymwneud â mesurau rheoli ffiniau yn fuan. Er nad yw ffiniau yn fater sydd wedi'i ddatganoli, mater i Weinidogion Cymru yw rheoliadau iechyd cyhoeddus sy'n ymwneud â gweithredu'r mesurau hyn yng Nghymru. Ar hyn o bryd rydym yn ystyried y trefniadau cywir ar gyfer gweithredu yma, o fewn y system ar gyfer y DU gyfan.
Lywydd, hoffwn orffen drwy grybwyll effaith y feirws ar blant a phobl ifanc yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, lansiwyd arolwg newydd yn gofyn i bobl rhwng saith a 18 oed am eu safbwyntiau yn ystod y pandemig coronafeirws. Mae 'Coronafeirws a Fi' yn gofyn am eu hiechyd, eu haddysg, yr effaith ar agweddau cymdeithasol ar eu bywydau, ac anghenion grwpiau penodol. Bydd deall profiad pobl ifanc yn hanfodol i'n gwaith wrth inni ddechrau llacio’r cyfyngiadau symud, ac wrth inni gynllunio ar gyfer dyfodol ein heconomi a'n cymdeithas yng Nghymru ar ôl COVID-19. Mae dyfodol pob un ohonom wedi bod yn y fantol yn yr argyfwng hwn, ond mae hynny wedi bod yn arbennig o wir i’n plant a’n pobl ifanc. Byddwn yn parhau i adrodd i'r Senedd ar yr holl gamau rydym yn eu cymryd i'w cefnogi hwy a'r gymdeithas ehangach yma yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
First Minister, on 20 March, the Royal College of Surgeons recommended that anosmia, the loss of a sense of smell, should be added to the list of COVID-19 symptoms, and that was discussed by the Scientific Advisory Group for Emergencies on 24 March. A paper for SAGE on 16 April confirmed that the loss of smell and taste was a strong predictor of infection. Why did it take until Monday of this week for you to change the guidance to the public? And do you accept that people who should have been self-isolating haven't been doing so because of this delay?
Brif Weinidog, ar 20 Mawrth, argymhellodd Coleg Brenhinol y Llawfeddygon y dylid ychwanegu anosmia, yr anallu i arogli, at y rhestr o symptomau COVID-19, a bu’r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau yn trafod hynny ar 24 Mawrth. Cadarnhaodd papur ar gyfer y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau ar 16 Ebrill fod colli arogl a blas yn rhagfynegydd cryf o'r haint. Pam y cymerodd hi tan ddydd Llun yr wythnos hon i chi newid y canllawiau i'r cyhoedd? Ac a ydych chi'n derbyn nad yw pobl a ddylai fod wedi hunanynysu wedi bod yn gwneud hynny oherwydd yr oedi hwn?
Llywydd, I don't necessarily accept that last point. Mr Price outlined a process that went on from March onwards. We changed the policy in Wales, along with all other nations of the United Kingdom, following a statement from the four UK chief medical officers. That was the culmination of the process that began with the Royal College of Surgeons's statement at the end of March. It was right that the four chief medical officers came together, made that determination, and all four Governments moved together once that decision had been made.
Lywydd, nid wyf o reidrwydd yn derbyn y pwynt olaf hwnnw. Amlinellodd Mr Price broses a fu'n mynd rhagddi o fis Mawrth ymlaen. Fe wnaethom newid y polisi yng Nghymru, gyda holl wledydd eraill y Deyrnas Unedig, yn dilyn datganiad gan bedwar prif swyddog meddygol y DU. Dyna oedd penllanw'r broses a ddechreuodd gyda datganiad Coleg Brenhinol y Llawfeddygon ddiwedd mis Mawrth. Roedd yn iawn i'r pedwar prif swyddog meddygol ddod at ei gilydd, a gwneud y penderfyniad hwnnw, a symudodd y pedair Llywodraeth gyda'i gilydd ar ôl i'r penderfyniad gael ei wneud.
I think it's important to place on the record that clinicians have criticised that length of delay—two months since the Royal College of Surgeons made the case in the first instance.
Speed of decision making will no doubt be one of the key questions that a retrospective inquiry will want to look at, as the health Minister has already alluded to this week. You previously said you don't want to get into this now, though I note that Una O'Brien, the former permanent secretary of the department of health in England, has said that you need to begin now setting up an inquiry because it can take as much as six months. Could you make some general commitments today to the principle of setting up an independent public inquiry in due course, to ensuring in the meantime that all relevant documentation, minutes, e-mails, even Zoom recordings, First Minister, are being safely kept, and, lastly, that the inquiry will at least begin to receive evidence before the end of the year so that interim findings can be published, at the latest, by the spring of next year?
Rwy'n credu ei bod yn bwysig cofnodi bod clinigwyr wedi beirniadu hyd yr oedi—deufis ers i Goleg Brenhinol y Llawfeddygon gyflwyno'r achos yn y lle cyntaf.
Heb os, bydd cyflymder gwneud penderfyniadau yn un o'r cwestiynau allweddol y bydd ymchwiliad ôl-weithredol eisiau edrych arno, fel y nododd y Gweinidog iechyd eisoes yr wythnos hon. Rydych wedi dweud o'r blaen nad ydych eisiau trafod hyn yn awr, er fy mod yn nodi bod Una O'Brien, cyn ysgrifennydd parhaol yr adran iechyd yn Lloegr, wedi dweud bod angen i chi ddechrau sefydlu ymchwiliad yn awr gan y gallai gymryd hyd at chwe mis. A allech chi wneud rhai ymrwymiadau cyffredinol heddiw i'r egwyddor o sefydlu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol maes o law i sicrhau, yn y cyfamser, fod yr holl ddogfennau, cofnodion, e-byst perthnasol, a hyd yn oed recordiadau Zoom, Brif Weinidog, yn cael eu cadw'n ddiogel, ac yn olaf, y bydd yr ymchwiliad yn dechrau derbyn tystiolaeth cyn diwedd y flwyddyn o leiaf, fel y gellir cyhoeddi canfyddiadau interim erbyn gwanwyn y flwyddyn nesaf fan bellaf?
Well, Llywydd, I've no doubt that an independent inquiry will be required at the right point in that process and the documents that are kept by the Welsh Government are kept meticulously and I'm sure that they will be available for that inquiry when the time for it comes. I'm not able to anticipate when that will be, but the principle that Mr Price has outlined—I'm very happy to confirm my support for that principle.
Wel, Lywydd, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd angen ymchwiliad annibynnol ar y pwynt cywir yn y broses honno a chedwir y dogfennau a gedwir gan Lywodraeth Cymru yn ofalus ac rwy'n siŵr y byddant ar gael ar gyfer yr ymchwiliad hwnnw pan ddaw’r amser. Ni allaf ragweld pryd y bydd hynny, ond o ran yr egwyddor y mae Mr Price wedi'i hamlinellu—rwy'n hapus iawn i gadarnhau fy nghefnogaeth i'r egwyddor honno.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, last week, you published the Welsh Government's road map to lifting Wales out of the lockdown. As well as outlining your Government's plans, you had an opportunity to offer the people of Wales hope—hope that the current crisis will end. Unfortunately, your road map offered no timescales and no milestones in order to track its progress, including much-needed milestones around testing capacity and the virus transmission rate. The road map also offers no financial allocations to support delivery of the Welsh Government strategy and offers very little to businesses and individuals to get through the pandemic, and, crucially, it offered no real leadership to the people of Wales. First Minister, is this road map the best hope that the Welsh Government can actually offer the people of Wales and when can we expect to see some timescales alongside your exit strategy?
Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi gyhoeddi cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer codi’r cyfyngiadau symud yng Nghymru. Yn ogystal ag amlinellu cynlluniau eich Llywodraeth, cawsoch gyfle i gynnig gobaith i bobl Cymru—gobaith y bydd yr argyfwng presennol yn dod i ben. Yn anffodus, nid oedd eich cynllun yn cynnig unrhyw amserlenni nac unrhyw gerrig milltir er mwyn olrhain ei gynnydd, gan gynnwys cerrig milltir mawr eu hangen mewn perthynas â chapasiti profi a chyfradd drosglwyddo’r feirws. Nid yw'r cynllun yn cynnig unrhyw ddyraniadau ariannol i gefnogi’r gwaith o gyflawni strategaeth Llywodraeth Cymru ychwaith ac nid oes llawer ynddo i helpu busnesau ac unigolion i oroesi’r pandemig, ac yn hollbwysig, nid yw’n cynnig unrhyw arweinyddiaeth go iawn i bobl Cymru. Brif Weinidog, ai’r cynllun hwn yw’r gobaith gorau y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i bobl Cymru mewn gwirionedd a phryd y gallwn ddisgwyl gweld amserlenni ochr yn ochr â’ch strategaeth ymadael?
Well, Llywydd, there's a whole debate on the road map later this afternoon, when, no doubt, these points can be rehearsed again. I completely reject the Member's suggestion that there is no leadership on this matter; the road map was very widely welcomed in Wales, and beyond Wales, indeed, as a clear statement of the direction of travel that the Welsh Government has set out for people in our country.
On timescales, let me say, as I've said before when I've been asked, there's a genuine debate to be had as to whether timescales are a helpful way of setting out the future. In the end, we thought that it was more of a distraction than a concentration on the matters that really deserve our attention. We're doing the same as many other countries across the globe, from New Zealand to Northern Ireland. Timescales are no guarantee, are they, as Mr Davies will well know. Look how the 1 June timetable for opening schools in England is falling apart in the hands of the Government of England; how Downing Street last night had to say that 1 June was an aspiration, not a deadline, not a timescale after all. So, I'm not sure that timescales are an answer to everything.
Financial allocations will be set out in detail in the supplementary budget, which will be available to Members next week, and I have already set out, Llywydd, this afternoon, the most generous set of support for businesses anywhere in the United Kingdom, and that detail is available to businesses in Wales and has been very widely welcomed by them.
Wel, Lywydd, bydd dadl ar y cynllun yn ddiweddarach y prynhawn yma pan fydd y pwyntiau hyn yn cael eu hailadrodd eto, heb amheuaeth. Rwy'n gwrthod awgrym yr Aelod nad oes arweinyddiaeth ar y mater hwn yn llwyr; croesawyd y cynllun yn eang iawn yng Nghymru a thu hwnt i Gymru yn wir, fel datganiad clir o'r cyfeiriad teithio y mae Llywodraeth Cymru wedi'i bennu ar gyfer pobl ein gwlad.
Mewn perthynas ag amserlenni, gadewch imi ddweud, fel y dywedais o'r blaen pan ofynnwyd i mi, mae dadl go iawn i'w chael ynglŷn ag a yw amserlenni’n ffordd ddefnyddiol o nodi'r cyfeiriad yn y dyfodol. Yn y pen draw, daethom i'r casgliad fod hynny'n tynnu sylw oddi ar y ffocws ar y materion sy'n haeddu ein sylw mewn gwirionedd. Rydym yn gwneud yr un peth â llawer o wledydd eraill ledled y byd, o Seland Newydd i Ogledd Iwerddon. Nid yw amserlenni'n rhoi unrhyw sicrwydd, fel y bydd Mr Davies yn gwybod yn iawn. Edrychwch ar sut y mae amserlen 1 Mehefin ar gyfer agor ysgolion yn Lloegr yn disgyn yn ddarnau yn nwylo Llywodraeth Lloegr; sut y bu’n rhaid i Stryd Downing ddweud neithiwr mai dyhead oedd 1 Mehefin, nid dyddiad pendant, nid amserlen wedi’r cyfan. Felly, nid wyf yn siŵr fod amserlenni yn ateb i bopeth.
Bydd dyraniadau ariannol yn cael eu pennu’n fanwl yn y gyllideb atodol a fydd ar gael i’r Aelodau yr wythnos nesaf, ac eisoes y prynhawn yma, Lywydd, rwyf wedi nodi'r gyfres fwyaf hael o gymorth i fusnesau yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, ac mae’r manylion hynny ar gael i fusnesau yng Nghymru ac wedi cael croeso mawr ganddynt.
Well, I put it to you, First Minister, that it is important in any plan that people are given hope when the restrictions start being lifted, and giving an indication of timescales I don't believe is unreasonable.
Now let me turn instead to areas where you have, thankfully, changed your policy. I welcome the news, of course, that the Welsh Government has finally reversed its decision and will be taking part in a UK-wide portal scheme. This means key workers in Wales will be on a level playing field with their counterparts in other parts of the UK in the fight against COVID-19. It's also good to hear that the Welsh Government has changed its policy on testing in care homes, and now testing will be extended to all care home residents and staff in Wales. And I'm pleased that you've listened to my party's calls, and I hope that you'll publish the specific clinical and scientific evidence that has led to this change in policy, so the people of Wales can have confidence in the Welsh Government's decisions.
Now, moving forward, the Welsh Government has made it clear that its 'Test Trace Protect' programme must become operational by the end of the month in order for lockdown restrictions to start being lifted. First Minister, given that the Government would need to increase its testing capacity for those in hospital, care homes and key workers to about 20,000 by the end of the month—and, let's be clear, you've not met a testing target you've set so far—how confident are you that you'll actually reach this one?
Wel, rwy'n dweud wrthych, Brif Weinidog, ei bod yn bwysig, mewn unrhyw gynllun, i bobl gael gobaith pan fydd y cyfyngiadau’n dechrau cael eu codi, ac nid wyf yn credu bod cynnig syniad o amserlen yn afresymol.
Nawr, gadewch imi droi at feysydd lle rydych wedi newid eich polisi, diolch byth. Rwy’n croesawu’r newyddion, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthdroi ei phenderfyniad o’r diwedd ac y bydd yn cymryd rhan mewn cynllun porth ledled y DU. Golyga hyn y bydd gweithwyr allweddol yng Nghymru yn cael eu trin yn yr un modd â'u cymheiriaid mewn rhannau eraill o'r DU yn y frwydr yn erbyn COVID-19. Mae hefyd yn dda clywed bod Llywodraeth Cymru wedi newid ei pholisi mewn perthynas â chynnal profion mewn cartrefi gofal, ac y bydd profion ar gael i holl breswylwyr a staff cartrefi gofal yng Nghymru bellach. Ac rwy'n falch eich bod wedi gwrando ar alwadau fy mhlaid, a gobeithio y byddwch yn cyhoeddi'r dystiolaeth glinigol a gwyddonol benodol sydd wedi arwain at y newid polisi, fel y gall pobl Cymru gael hyder ym mhenderfyniadau Llywodraeth Cymru.
Nawr, i symud ymlaen, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir fod yn rhaid i'w rhaglen Profi Olrhain Diogelu ddod yn weithredol erbyn diwedd y mis er mwyn gallu dechrau codi'r cyfyngiadau symud. Brif Weinidog, o ystyried y byddai angen i'r Llywodraeth gynyddu ei chapasiti profi ar gyfer pobl mewn ysbytai, cartrefi gofal a gweithwyr allweddol i tua 20,000 erbyn diwedd y mis—a gadewch i ni fod yn glir, nid ydych wedi cyrraedd unrhyw darged profi a osodwyd gennych hyd yn hyn—pa mor hyderus ydych chi y byddwch yn cyrraedd y targed hwn mewn gwirionedd?
Llywydd, let me begin by explaining again why we are now able to be part of the UK-wide portal—and we're very glad to be part of that UK-wide portal. We're able to do it because a problem with the portal has now been put right. Because the portal as it was originally constructed meant that tests carried out on Welsh residents could not be reported into the Welsh NHS or to those patients' records. And, in that sense, the tests that were being carried out were of limited value, because we didn't know the results of them. That has been put right; we're now confident that tests carried out through that UK-wide portal will be reported back into the patients' records and into the Welsh NHS, and I'm very glad that we've been able to be part of that.
Our testing in care homes policy follows the advice we are provided with by SAGE. On Thursday of last week, SAGE changed its advice. On Friday, the UK Government changed its policy. On Saturday, we announced that we would be changing our policy in line with that advice, and, on Monday, the Northern Ireland Executive announced that it was changing its policy, again in line with the advice. When the advice changes, the policy changes here in Wales, and I know Paul Davies will be glad that, on 15 May, our own technical advisory group published a paper, 'Testing for COVID-19 in care homes', which the health Minister has made available to all Members, setting out the evidence that underpinned that change in advice.
We continue to make all the arrangements for the TTP arrangements to be put in place. We are working with others, including with the UK Government. Vaughan Gething took part last night in a meeting with Matt Hancock and with the health Ministers of Northern Ireland and of Scotland to share information on how, across the United Kingdom, those new surveillance arrangements can be put in place, and we continue to work on all the different elements that that new approach will need and to do it in close collaboration with others.
Lywydd, gadewch imi ddechrau drwy egluro eto pam ein bod bellach yn gallu bod yn rhan o'r cynllun porth ledled y DU—ac rydym yn falch iawn o fod yn rhan o'r porth hwnnw. Rydym yn gallu gwneud hynny oherwydd bod problem gyda'r porth bellach wedi'i datrys. Oherwydd roedd y porth, fel y'i lluniwyd yn wreiddiol, yn golygu na ellid cofnodi canlyniadau profion a gynhaliwyd ar drigolion Cymru gyda GIG Cymru nac yng nghofnodion y cleifion hynny. Ac yn yr ystyr honno, roedd y profion a gâi eu cynnal o werth cyfyngedig, oherwydd nid oeddem yn gwybod eu canlyniadau. Mae hynny wedi’i unioni; rydym yn awr yn hyderus y caiff profion a gynhelir drwy'r porth eu cynnwys yng nghofnodion y cleifion a'u hanfon at GIG Cymru, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu bod yn rhan o hynny.
Mae ein polisi profi mewn cartrefi gofal yn dilyn y cyngor a gawsom gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau. Ddydd Iau diwethaf, newidiodd y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau ei gyngor. Ddydd Gwener, newidiodd Llywodraeth y DU ei pholisi. Ddydd Sadwrn, cyhoeddasom y byddem yn newid ein polisi yn unol â'r cyngor hwnnw, a ddydd Llun, cyhoeddodd Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon ei bod yn newid ei pholisi, unwaith eto yn unol â'r cyngor. Pan fydd y cyngor yn newid, mae'r polisi'n newid yma yng Nghymru, a gwn y bydd Paul Davies yn falch fod ein grŵp cynghori technegol ein hunain wedi cyhoeddi papur ar brofi am COVID-19 mewn cartrefi gofal ar 15 Mai i nodi'r dystiolaeth a oedd yn sail i'r newid yn y cyngor, ac mae'r Gweinidog iechyd wedi sicrhau ei fod ar gael i bob Aelod.
Rydym yn parhau i wneud yr holl drefniadau angenrheidiol er mwyn gallu rhoi trefniadau’r rhaglen Profi Olrhain Diogelu ar waith. Rydym yn gweithio gydag eraill, gan gynnwys gyda Llywodraeth y DU. Cymerodd Vaughan Gething ran mewn cyfarfod â Matt Hancock a Gweinidogion iechyd Gogledd Iwerddon a’r Alban neithiwr i rannu gwybodaeth ar sut y gellir rhoi’r trefniadau gwyliadwriaeth newydd hynny ar waith ledled y Deyrnas Unedig ac rydym yn parhau i weithio ar yr holl elfennau gwahanol y bydd eu hangen ar y dull newydd hwnnw ac yn gwneud hynny mewn cydweithrediad agos ag eraill.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, last week I asked you about your Government revising the coronavirus regulations to remove the requirement that restrictions be necessary. You responded as if I'd suggested the restrictions needn't be proportionate. The record shows that I criticised you for removing the requirement that restrictions be necessary. I concluded by stating that the Westminster requirement for any restrictions to be reasonable and proportionate still held, and that you should be held to account against that. Of course, you and I will have different views about whether restrictions are reasonable and proportionate, and, ultimately, only a judicial review would be determinative. However, why should people in Wales be subject to the most extraordinary, intrusive and prescriptive restrictions on their freedom if they are not necessary? Many who had not before understood the scope of devolved powers don't now like the answer: it's because of devolution, because they live in Wales, and because the Welsh Government, and, presumably, later today the Senedd, make those laws. The Prime Minister of the United Kingdom may consider your restrictions unnecessary. He may completely disagree with your continuity Corbyn equality tests for lifting them. But, as many people are now learning, his writ as British Prime Minister on this, as so many matters, extends to England only. In Wales, the UK Government has been stripped of those powers.
The BBC has run into some trouble in Scotland for suggesting the First Minister there enjoyed exercising the powers, and the correspondent has rightly apologised. However much I disagree with your decisions as First Minister to continue imposing restrictions in Wales that have been lifted in England, I accept you do so from motives of sincere public service. However, do you think one consequence of the crisis for us in Wales will be people understanding devolution better, and how far powers have been shifted from the UK Government and Parliament to your Government and the Senedd? Do you agree that a significant number of people in Wales are only now recognising the extent of this, and how do you respond to the many who would prefer the British Prime Minister to take key decisions rather than you?
Brif Weinidog, yr wythnos diwethaf gofynnais gwestiwn i chi ynglŷn â’ch Llywodraeth yn diwygio'r rheoliadau coronafeirws i ddileu'r gofyniad fod cyfyngiadau yn angenrheidiol. Fe wnaethoch ymateb fel pe bawn wedi awgrymu nad oedd angen i'r cyfyngiadau fod yn gymesur. Mae'r cofnod yn dangos i mi eich beirniadu am ddileu'r gofyniad fod cyfyngiadau yn angenrheidiol. Deuthum i ben drwy nodi bod gofyniad San Steffan y dylai unrhyw gyfyngiadau fod yn rhesymol ac yn gymesur yn dal i fodoli, ac y dylid eich dwyn i gyfrif yn erbyn hynny. Wrth gwrs, bydd gennych chi a minnau farn wahanol ynglŷn ag a yw'r cyfyngiadau'n rhesymol ac yn gymesur, ac yn y pen draw, adolygiad barnwrol yn unig a allai benderfynu hynny. Fodd bynnag, pam y dylai pobl yng Nghymru orfod wynebu’r cyfyngiadau mwyaf eithriadol, ymwthiol a rhagnodol ar eu rhyddid os nad ydynt yn angenrheidiol? Nid oes llawer o'r bobl nad oeddent yn deall cwmpas y pwerau datganoledig o'r blaen yn hoffi'r ateb erbyn hyn: oherwydd datganoli, oherwydd eu bod yn byw yng Nghymru, ac oherwydd bod Llywodraeth Cymru, a'r Senedd yn ddiweddarach heddiw mae'n debyg, yn gwneud y deddfau hynny. Mae'n bosibl y bydd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystyried bod eich cyfyngiadau'n ddiangen. Efallai y bydd yn anghytuno'n llwyr â'ch profion cydraddoldeb Corbynaidd ar gyfer eu codi. Ond fel y mae llawer o bobl yn ei ddysgu erbyn hyn, mae ei air fel Prif Weinidog Prydain ar y mater hwn, fel ar gynifer o faterion, yn gymwys ar gyfer Lloegr yn unig. Yng Nghymru, mae Llywodraeth y DU wedi cael ei hamddifadu o'r pwerau hynny.
Mae'r BBC wedi mynd i helynt yn yr Alban am awgrymu bod y Prif Weinidog yno wedi mwynhau arfer y pwerau, ac mae'r gohebydd wedi ymddiheuro'n briodol. Ni waeth faint rwy'n anghytuno â'ch penderfyniadau fel Prif Weinidog i barhau i weithredu cyfyngiadau yng Nghymru sydd wedi'u codi yn Lloegr, rwy'n derbyn mai cymhellion gwasanaeth cyhoeddus diffuant sy'n eich arwain i wneud hynny. Fodd bynnag, a ydych yn credu mai un o ganlyniadau'r argyfwng i ni yng Nghymru fydd bod pobl yn deall datganoli'n well, a pha mor bell y mae pwerau wedi symud oddi wrth Lywodraeth y DU a Senedd y DU i'ch Llywodraeth ac i'r Senedd? A ydych chi'n cytuno bod nifer sylweddol o bobl yng Nghymru nad ydynt wedi sylweddoli hyd a lled hyn tan yn awr, a sut ydych chi'n ymateb i'r nifer o bobl y byddai'n well ganddynt i Brif Weinidog Prydain wneud penderfyniadau allweddol yn hytrach na chi?
Well, Llywydd, let me begin by agreeing with something that Mr Reckless said, that the powers that we exercising are extraordinary, that they represent a level of intrusion into people's lives that is unprecedented, and everything we do has to be tested and tested again to make sure that it is something required to protect the health of people here in Wales. That's where the bar is for me, and we think very carefully indeed about any of the restrictions that we put in place, and we've had this debate on the floor of the Senedd in relation, for example, to second homes—whether more draconian steps should be taken to prevent people from occupying property that they own, and that a couple of months ago we wouldn't have dreamt of thinking about whether they should be prevented from doing so, and I've so far come to the conclusion that it isn't proportionate to do that. So, I just want to give him that assurance that we police this line absolutely consciously. We may come to different views on where the line should be drawn, but we are not doing it in any arbitrary or unthinking way.
I agree with what Mr Reckless has said about devolution being brought home to people in this crisis in a way that it hasn't been over the last 20 years. I doubt that it is true that in Wales people aren't aware of devolution. It is certainly true that people outside Wales and in London appear to have woken up from a 20-year sleep on the devolution agenda. I think people's views in Wales are really clear. People in Wales support the careful, cautious way in which we are exercising the lift out of lockdown. They would rather be here with a Government that puts their health, their well-being, at the very front of what we are doing, and they do not look enviously on the way in which these things are being conducted across our border.
Wel, Lywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â rhywbeth a ddywedodd Mr Reckless, fod y pwerau rydym yn eu harfer yn eithriadol, eu bod yn lefel o ymyrraeth ym mywydau pobl na welwyd mo'i thebyg o'r blaen, ac mae'n rhaid i bopeth a wnawn gael ei brofi a'i brofi eto i wneud yn siŵr ei fod yn rhywbeth sydd ei angen i ddiogelu iechyd pobl yma yng Nghymru. Dyna lle mae'r bar i mi, ac rydym yn meddwl yn ofalus iawn am bob un o'r cyfyngiadau a rown ar waith, ac rydym wedi cael y ddadl hon ar lawr y Senedd, er enghraifft, mewn perthynas ag ail gartrefi—a ddylid cymryd camau mwy llym i atal pobl rhag meddiannu eiddo y maent yn berchen arno, ac ychydig fisoedd yn ôl ni fyddem wedi breuddwydio ystyried a ddylid eu hatal rhag gwneud hynny, ac rwyf wedi dod i'r casgliad bellach nad yw'n gymesur i wneud hynny. Felly, hoffwn roi sicrwydd iddo ein bod yn plismona'r llinell hon yn gwbl ymwybodol. Efallai y bydd ein barn yn wahanol yn y pen draw ynglŷn â lle i dynnu'r llinell, ond nid ydym yn ei wneud mewn ffordd fympwyol na difeddwl.
Rwy'n cytuno â'r hyn y mae Mr Reckless wedi'i ddweud am bobl yn dod i weld beth yw datganoli yn yr argyfwng hwn mewn ffordd nad ydynt wedi'i wneud dros yr 20 mlynedd diwethaf. Nid wyf yn credu ei bod yn wir nad yw pobl yng Nghymru yn ymwybodol o ddatganoli. Mae'n sicr yn wir ei bod hi'n ymddangos bod pobl y tu allan i Gymru ac yn Llundain wedi dihuno i'r agenda ddatganoli ar ôl 20 mlynedd o gwsg. Rwy'n credu bod barn pobl yng Nghymru yn glir iawn. Mae pobl Cymru yn cefnogi'r ffordd ofalus a phwyllog rydym yn codi'r cyfyngiadau symud. Byddai'n well ganddynt fod yma gyda Llywodraeth sy'n rhoi eu hiechyd, eu llesiant, ar flaen yr hyn rydym yn ei wneud, ac nid ydynt yn edrych yn eiddigeddus ar y ffordd y mae'r pethau hyn yn cael eu gwneud dros y ffin.
First Minister, Boris Johnson, in Prime Minister's questions today, says that he believes it is right to charge low-paid, front-line healthcare workers, coming from abroad to work in the NHS, the immigration health surcharge, amounting to hundreds of pounds or more a year. Now, Keir Starmer, the Labour leader and the leader of the opposition in Parliament, quoted a letter from doctors and medical organisations, which said:
'At a time when we are mourning colleagues your steadfast refusal to reconsider the deeply unfair immigration health surcharge is a gross insult to all...this country at its time of greatest need.'
Now, he indicated that there will be a proposed amendment from the opposition to abolish that. I wonder if you agree, First Minister, that this surcharge is an insult to many front-line healthcare workers.
Mae'r Prif Weinidog, Boris Johnson, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, yn dweud ei fod yn credu ei bod hi'n iawn codi tâl ar weithwyr gofal iechyd rheng flaen ar gyflog isel sy'n dod o dramor i weithio yn y GIG, y gordal iechyd mewnfudo, sy'n gannoedd o bunnoedd neu fwy y flwyddyn. Nawr, dyfynnodd Keir Starmer, arweinydd y Blaid Lafur ac arweinydd yr wrthblaid yn Senedd y DU, lythyr gan feddygon a sefydliadau meddygol, a oedd yn dweud:
Ar adeg pan ydym yn galaru am gydweithwyr, mae eich penderfyniad diwyro i wrthod ailystyried y gordal iechyd mewnfudo hynod annheg yn sarhad mawr i bawb... yn y wlad ar yr adeg hon o angen dirfawr.
Nawr, dywedodd y bydd gwelliant yn cael ei gynnig gan y gwrthbleidiau i'w ddiddymu. Tybed a ydych yn cytuno, Brif Weinidog, fod y gordal ychwanegol hwn yn sarhau llawer o weithwyr gofal iechyd rheng flaen.
Well, Llywydd, I didn't have the opportunity myself to hear Prime Minister's questions today, though Mick Antoniw has very powerfully given an account of the debate there. Could I put his points in the wider context? This week, we have been seeing again immigration proposals from the UK Government that seek to distinguish between high-skilled and low-skilled people coming into our country, and to have arbitrary salary caps that prevent some people from being recruited to do vital work. Just to say again that, just as in the instance that Mick Antoniw has reported, so in that general case as well, the Welsh Government rejects that view of the world. If you have a skill that is necessary to be a care worker, you are the person still to do that job. To regard you as low skilled and therefore not worthy of being recruited into our public services, I think, is an anathema. The issue that Mick Antoniw has referred to, and was, as he said, debated earlier today elsewhere, is part of a wider pattern in which the UK Government declines to recognise the value of those people who carry out these vitally important front-line services, and that is, clearly, not a view that is at all shared here in Wales.
Wel, Lywydd, ni chefais gyfle i glywed cwestiynau'r Prif Weinidog heddiw, er bod Mick Antoniw wedi rhoi cofnod pwerus iawn o'r ddadl yno. A gaf fi roi ei bwyntiau yn y cyd-destun ehangach? Unwaith eto yr wythnos hon, rydym wedi gweld cynigion mewnfudo gan Lywodraeth y DU sy'n ceisio gwahaniaethu rhwng pobl fedrus a phobl heb lawer o sgiliau sy'n dod i mewn i'n gwlad, ac sy'n ceisio cael capiau cyflog mympwyol i atal rhai pobl rhag cael eu recriwtio i wneud gwaith hanfodol. Hoffwn ailadrodd, fel y mae Mick Antoniw wedi dweud yn yr enghraifft honno, ac yn gyffredinol hefyd, fod Llywodraeth Cymru'n gwrthod yr olwg honno ar y byd. Os oes gennych sgìl sy'n angenrheidiol i fod yn weithiwr gofal, chi yw'r person i wneud y swydd honno. Mae ystyried eich bod yn brin o sgiliau ac felly, nad ydych yn deilwng o gael eich recriwtio i'n gwasanaethau cyhoeddus, yn ffiaidd yn fy marn i. Mae'r mater y cyfeiriodd Mick Antoniw ato, ac a drafodwyd yn gynharach heddiw mewn man arall, fel y dywedodd, yn rhan o batrwm ehangach lle mae Llywodraeth y DU yn gwrthod cydnabod gwerth y bobl sy'n cyflawni'r gwasanaethau rheng flaen hanfodol bwysig hyn, ac yn amlwg, nid yw honno'n farn a rennir yma yng Nghymru mewn unrhyw fodd.
Brif Weinidog, mae'r argyfwng hwn wedi profi gwerth datganoli, ond hefyd wedi amlygu nifer o broblemau strwythurol yn y tirlun gwleidyddol Cymreig. Un o'r problemau hynny ydy gwendid difrifol y wasg. Yr wythnos diwethaf, roedd papurau a oedd yn cael eu gwerthu yng Nghymru â hysbyseb ar y dudalen flaen wedi'i thalu amdani gan Lywodraeth Prydain gyda'r neges 'Stay alert' oedd ddim yn weithredol yng Nghymru. Mae'r papurau Llundeinig yn llawn straeon sydd ddim yn berthnasol i Gymru heb fod hynny'n cael ei egluro, ac mae hynny'n achosi dryswch.
Dydy'r un sefyllfa ddim yn bodoli yn yr Alban, lle mae fersiynau Albanaidd o bapurau Seisnig a llwyth o bapurau Albanaidd. Fe wnaeth arolwg YouGov yn ddiweddar adlewyrchu hyn, gan ganfod bod 40 y cant o bobl Cymru ddim yn gwybod digon amdanoch chi i roi barn ar eich perfformiad. Y ffigur cyfatebol ar gyfer Sturgeon yn yr Alban oedd 6 y cant.
Brif Weinidog, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i drawsnewid y sefyllfa hon, nawr ei bod yn fater o ddiogelu iechyd y cyhoedd? A allwch chi ddweud wrthyf fi a ydy'r wythnosau diwethaf wedi eich darbwyllo bod angen datganoli darlledu?
First Minister, this crisis has proved the value of devolution, but has also highlighted a number of structural problems in the political landscape in Wales, and one of those is the weakness of the press. Last week, papers sold in Wales had a front-page advertisement, paid for by the UK Government, with the message, 'Stay alert', which wasn't applicable to Wales. The London newspapers are full of stories that are not relevant to Wales and this isn’t being explained and is causing confusion.
The same situation does not exist in Scotland, where there are Scottish versions of English newspapers and many Scottish-based newspapers. A YouGov survey recently reflected this, finding that 40 per cent of the people of Wales didn’t know enough about you to give a view on your performance. The corresponding figure for Sturgeon in Scotland was 6 per cent.
First Minister, what plans does the Welsh Government have to transform this situation, now that it’s a matter of safeguarding public health? Can you tell me whether the past few weeks have convinced you that we need to devolve broadcasting?
Wel, Llywydd, dwi'n cytuno: mae'r sefyllfa bresennol wedi cryfhau datganoli ac wedi cryfhau datganoli ym meddyliau pobl yma yng Nghymru. Roeddem ni wedi gweithio'n galed gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig a, jest i fod yn deg, maen nhw wedi tynnu nôl lot o'r hysbysebion yr oeddent eisiau eu gwneud yng Nghymru gyda'r 'Stay alert' ac yn y blaen, ond, ar ddiwedd y dydd, doedden nhw ddim yn gallu tynnu nôl y pethau a oedd wedi dod i mewn i Gymru o'r papurau sy'n cael eu hargraffu yn Llundain.
Dwi'n cytuno â beth mae Delyth Jewell yn ei ddweud, ei bod yn angenrheidiol inni drio cryfhau'r pethau mae pobl yng Nghymru yn gallu'u cael oddi wrth bobl sy'n gweithio yng Nghymru yn y wasg, a drwy ddarlledu hefyd. Mae'n anodd i Lywodraeth sefyll mewn i'r bwlch yna, onid yw e, achos mae arian o'r Llywodraeth yn codi pryderon gyda phobl a fydd effaith hynny yn rhoi pwysau ar bobl sy'n rhoi'r newyddion i bobl i'w wneud e mewn ffordd y mae'r Llywodraeth eisiau ei gweld.
Rŷm ni wedi gweithio—rŷm ni wedi bod yn gweithio gyda'r pwyllgor y mae Bethan Sayed wedi'i gadeirio—i feddwl am bethau rŷm ni'n gallu eu gwneud i gryfhau'r sefyllfa yma yng Nghymru. Ond, i'r Llywodraeth wneud gormod, byddai hynny'n creu problemau. Byddai'n ein helpu ni gyda rhai problemau, ond byddai'n codi problemau eraill.
Well, Llywydd, I agree that the current situation has strengthened devolution and has strengthened devolution in the thinking of the people of Wales. We had worked hard with the UK Government and, just to be fair, they have withdrawn a number of advertisements that they wanted to publish in Wales with 'Stay alert' and so on, but, at the end of the day, they couldn’t withdraw those things that were included in newspapers printed in London that are sold here in Wales.
I agree with what Delyth Jewell has said, that it is essential that we try to strengthen the messages that the people of Wales receive from people working in Wales in the press and also in the media. But, it is difficult for the Government to step into that gap, because Government funding would raise concerns with people as to whether that would have an impact on the situation and would put pressure on journalists to convey the news in the way that the Government would want to see it conveyed.
So, we have been working—we have been working with the committee chaired by Bethan Sayed—to think about what we can do to strengthen the position here in Wales. But, if the Government were to do too much, then that would create problems. It would assist us with some problems, but would raise other issues.
First Minister, in your statement today you mentioned the ONS figures. When people hear what seems to be conflicting data in terms of cases, or cases of deaths, it does cause some anxiety. People in Powys, for example, would have heard news reports yesterday saying, unfortunately, there were 12 deaths in Powys, whereas the ONS figures report 75 deaths. Of course, this is because of the difference between Public Health Wales and the ONS in how they report data, and the fact that Powys does not have a district general hospital and, of course, because of the cross-border nature. What can you say to people who have this anxiety, which I think can cause some concern amongst people and distrust, I suppose, as well? What can be done to make data easier to understand for the public?
And also, secondly and related, when will the data reporting of care testing and, sadly, deaths in English hospitals for Welsh patients appear in the Public Health Wales figures?
Brif Weinidog, yn eich datganiad heddiw fe sonioch chi am ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol. Pan fydd pobl yn clywed yr hyn sy'n ymddangos yn ddata anghyson o ran achosion, neu nifer y marwolaethau, mae'n achosi peth pryder. Byddai pobl ym Mhowys, er enghraifft, wedi clywed adroddiadau newyddion ddoe yn dweud, yn anffodus, fod 12 wedi marw ym Mhowys, tra bo ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn nodi 75 o farwolaethau. Wrth gwrs, deillia hyn o'r gwahaniaeth rhwng Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r Swyddfa Ystadegau Gwladol o ran y modd y maent yn adrodd ar ddata, a'r ffaith nad oes gan Bowys ysbyty cyffredinol dosbarth ac wrth gwrs, oherwydd y natur drawsffiniol. Beth allwch chi ei ddweud wrth bobl sydd â'r pryder hwn, a all achosi peth gofid i bobl, yn ogystal â drwgdybiaeth, mae'n debyg? Beth ellir ei wneud i wneud data'n haws i'w ddeall i'r cyhoedd?
A hefyd, yn ail ac yn gysylltiedig â hyn, pa bryd y bydd y data ar brofion gofal ac yn anffodus, marwolaethau cleifion o Gymru mewn ysbytai yn Lloegr yn ymddangos yn ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru?
I thank Russell George for that. I think he gave a very good explanation himself of why there is a difference between the Public Health Wales figures and the ONS figures. I do understand, if you're not close to these things, it is difficult for people to understand the differences.
He will remember that, early in the coronavirus crisis, there was a considerable call from Members of the Senedd and beyond—and understandably too—for the most up-to-date information to be published as quickly as possible, and that's why Public Health Wales publishes the daily figures that they publish, and they are, as Russell George has said, deaths of people in hospital, and that's capable of being brought together on a daily basis. But, it doesn't represent the totality of the picture because it doesn't include people who have died outside hospital and in the community. That is more difficult to collect together quickly because it relies on death certification. There is a lag in that. The ONS figures, which are more comprehensive but a couple of weeks out of date, reflect the totality of the picture.
So, I suppose the only advice I can give to people who want to make sure they have the most comprehensive understanding of this is that they've got to look at both sets of data. They cover slightly different things. I think the comfort that people might be able to draw is that, while the specifics in terms of numbers differ, the trends are broadly the same. So, you're not looking at a completely different understanding of the picture; you're seeing the picture at a different point in time and on a different basis, but what they're telling us about the trends of coronavirus are broadly consistent.
I'll make an enquiry on his second point because I don't have that information directly with me and I'll make sure that we write to him and let him know the answer.
Diolch i Russell George am hynny. Rwy'n credu ei fod wedi rhoi esboniad da iawn o'r rheswm pam fod gwahaniaeth rhwng ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru a ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol. Os nad ydych yn agos at y pethau hyn, rwy'n deall ei bod yn anodd i bobl ddeall y gwahaniaethau.
Fe fydd yn cofio, yn gynnar yn yr argyfwng coronafeirws, y bu cryn alw gan Aelodau'r Senedd a thu hwnt—a hynny'n ddealladwy hefyd—am gyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf cyn gynted ag y bo modd, a dyna pam y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyhoeddi'r ffigurau dyddiol y maent yn eu cyhoeddi, ac fel y dywedodd Russell George, marwolaethau yn yr ysbyty ydynt, ac mae'n bosibl casglu'r niferoedd hynny'n ddyddiol. Ond nid dyna yw'r darlun llawn oherwydd nid yw'n cynnwys pobl sydd wedi marw y tu allan i'r ysbyty ac yn y gymuned. Mae'n anos casglu'r wybodaeth honno'n gyflym oherwydd ei bod yn ddibynnol ar gael tystysgrif marwolaeth. Ceir oedi yn hynny o beth. Mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, sy'n fwy cynhwysfawr ond ychydig wythnosau'n hwyr, yn rhoi'r darlun cyfan.
Felly, mae'n debyg mai'r unig gyngor y gallaf ei roi i bobl sydd eisiau sicrhau eu bod yn deall cymaint ag y bo modd o hyn yw bod yn rhaid iddynt edrych ar y ddwy set o ddata. Maent yn cwmpasu pethau ychydig yn wahanol. Rwy'n credu y gallai fod yn gysur i bobl, er bod y manylion penodol o ran niferoedd yn wahanol, fod y tueddiadau yn weddol debyg. Felly, nid ydych yn edrych ar ddealltwriaeth hollol wahanol o'r darlun; rydych yn gweld y darlun ar adeg wahanol mewn amser ac ar sail wahanol, ond mae'r hyn y mae'n ei ddweud wrthym am dueddiadau coronafeirws yn gyson ar y cyfan.
Rwyf am wneud ymholiad ynglŷn â'i ail bwynt oherwydd nad oes gennyf y wybodaeth honno wrth law ac fe wnaf yn siŵr ein bod yn ysgrifennu ato i roi'r ateb iddo.
I'm grateful, Presiding Officer, for the statement the First Minister has made this afternoon. I have to say, I think overwhelmingly the people of Blaenau Gwent fully support the approach that he has taken and the Welsh Government have taken over the last two months. They overwhelmingly agree that his calm and cautious approach, and putting people's lives first, is the approach that is best suited for our needs. I hope he can reassure us all that he'll continue to resist those siren voices, and sometimes very strident voices, who tell us that we should be simply repeating slavishly all the catastrophic errors, misjudgments and mistakes that the United Kingdom Government has made over the past few months.
And in going forward, I very much welcome the publication of his plan, his framework for taking us forward, last Friday. What people say to me is they'd like to understand more about what that means to them: how we will see the traffic light system be reflected in their daily lives over the coming weeks and months. He's been very clear about not publishing timescales, and I largely agree with that, but I think people would like to feel that they have a stronger indication of where we're going over the coming months—
Lywydd, rwy'n ddiolchgar am y datganiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud y prynhawn yma. Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n credu bod y mwyafrif helaeth o bobl Blaenau Gwent yn llwyr gefnogi'r dull o weithredu a fabwysiadwyd ganddo ef a Llywodraeth Cymru dros y ddeufis diwethaf. Maent yn cytuno'n gryf iawn mai ei ddull digyffro a gochelgar ef, dull sy'n rhoi bywydau pobl yn gyntaf, yw'r un sy'n gweddu orau i'n hanghenion. Rwy'n gobeithio y gall roi sicrwydd i ni i gyd y bydd yn parhau i wrthsefyll y lleisiau hynny, a lleisiau croch iawn weithiau, sy'n dweud wrthym y dylem ailadrodd, yn wasaidd, yr holl benderfyniadau cyfeiliornus a'r camgymeriadau trychinebus y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi'u gwneud dros yr ychydig fisoedd diwethaf.
Ac wrth symud ymlaen, roeddwn yn falch iawn o weld ei gynllun, ei fframwaith ar gyfer camu ymlaen, yn cael ei gyhoeddi ddydd Gwener diwethaf. Yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthyf yw y byddent yn hoffi deall mwy am yr hyn y mae hynny'n ei olygu iddynt hwy: sut y byddwn yn gweld y system oleuadau traffig yn cael ei hadlewyrchu yn eu bywydau bob dydd dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Mae wedi bod yn glir iawn ynglŷn â pheidio â chyhoeddi amserlenni, ac rwy'n cytuno â hynny i raddau helaeth, ond rwy'n credu y byddai pobl yn hoffi teimlo bod ganddynt syniad gwell o'n cyfeiriad teithio dros y misoedd nesaf—
You need to come to your question now, Alun Davies.
Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn yn awr, Alun Davies.
I've asked two questions.
Rwyf wedi gofyn dau gwestiwn.
Well, that's fine, then. The First Minister can respond. First Minister.
Wel, mae hynny'n iawn, felly. Gall y Prif Weinidog ymateb. Brif Weinidog.
Llywydd, can I thank Alun Davies for the assistance he has given, alongside his colleagues, in reflecting the views of the people that he represents? Because one of the core reasons why we are taking the approach we are taking is because of the very firm indications we were getting from the population of Blaenau Gwent and other communities that they were fearful of an approach in which lockdown would simply be lifted and we would return too quickly to the way things were before. We've listened very carefully to those views, which Alun Davies and others have faithfully represented to us, and it's made a real difference to our thinking. I can give him a complete assurance that we will continue to exercise our own judgment as to the right measures and the right timetable in which to implement them here in Wales.
And what I would say to those people who want to have more definite ideas of how we will move through the traffic light system is that every three weeks we have to report on the state of the regulations; every three weeks we are able to make adjustments to them. It will be Friday of next week now—we're halfway through, just over halfway through, the current three-week cycle—and by Friday of next week, we will have had to have made new decisions, which I think will take us further into that traffic light system. People who want to know more, I think, will be able to see—every three weeks at a minimum—how we plan to move Wales along the pathway that we have set out.
Lywydd, a gaf fi ddiolch i Alun Davies am y cymorth y mae wedi'i roi, ynghyd â'i gyd-Aelodau, wrth adlewyrchu barn y bobl y mae'n eu cynrychioli? Oherwydd un o'r rhesymau craidd pam ein bod yn mabwysiadu'r dull hwn yw oherwydd yr arwyddion cadarn iawn roeddem yn eu cael gan bobl Blaenau Gwent a chymunedau eraill eu bod yn ofni gweld y cyfyngiadau symud yn cael eu codi ac y byddem yn dychwelyd yn rhy gyflym at sut roedd pethau o'r blaen. Rydym wedi gwrando'n astud iawn ar y safbwyntiau hynny a nodwyd yn gywir gan Alun Davies ac eraill, ac mae wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'n meddylfryd. Gallaf roi sicrwydd llwyr iddo y byddwn yn parhau i arfer ein barn ein hunain ynglŷn â'r mesurau cywir a'r amserlen gywir ar gyfer eu rhoi ar waith yma yng Nghymru.
A'r hyn yr hoffwn ei ddweud wrth y bobl sydd eisiau syniad mwy pendant o'r ffordd y byddwn yn symud drwy'r system oleuadau traffig yw y bydd yn rhaid inni adrodd bob tair wythnos ar gyflwr y rheoliadau; bob tair wythnos gallwn wneud addasiadau iddynt. Bydd hynny'n digwydd ddydd Gwener yr wythnos nesaf yn awr—rydym hanner ffordd, ychydig dros hanner ffordd drwy'r cylch tair wythnos presennol—ac erbyn dydd Gwener yr wythnos nesaf, byddwn wedi gorfod gwneud penderfyniadau newydd, a fydd, rwy'n credu, yn mynd â ni gam ymhellach i mewn i'r system oleuadau traffig. Rwy'n credu y bydd pobl sydd eisiau gwybod rhagor yn gallu gweld—bob tair wythnos fan lleiaf—sut rydym yn bwriadu symud Cymru ar hyd y llwybr a bennwyd gennym.
I was very pleased to hear the First Minister referring, again, in his statement, to children and young people. The impact of this pandemic on children and young people is immense, and I believe it will be very long standing.
I very much welcome the announcement on Monday of the £3.75 million extra funding for children's mental health, and particularly the recognition by the education Minister that, for younger children, traditional counselling is not necessarily an appropriate approach, and that the Government will work with providers to deliver services in line with the reforms that are already being taken forward.
Can I ask whether the First Minister agrees with me that in spending that money, it is absolutely crucial that we build on the whole-school approach reforms and the wider system-wide reforms set out in the committee's 'Mind over matter' report? And would the First Minister agree with me that as we come through this pandemic, our 'Mind over matter' recommendations across Government will be more important than ever before? Thank you.
Roeddwn yn falch iawn o glywed y Prif Weinidog yn cyfeirio unwaith eto yn ei ddatganiad at blant a phobl ifanc. Mae effaith y pandemig hwn ar blant a phobl ifanc yn aruthrol, ac rwy'n credu y bydd para'n hir iawn.
Rwy'n croesawu'n fawr iawn y cyhoeddiad ddydd Llun am y £3.75 miliwn o arian ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl plant, ac yn enwedig y gydnabyddiaeth gan y Gweinidog addysg nad yw cwnsela traddodiadol ar gyfer plant iau yn ddull priodol o reidrwydd, ac y bydd y Llywodraeth yn gweithio gyda darparwyr i ddarparu gwasanaethau yn unol â'r diwygiadau sydd eisoes ar y gweill.
A gaf fi ofyn a yw'r Prif Weinidog yn cytuno, wrth wario'r arian hwnnw, ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn adeiladu ar y diwygiadau i'r dull ysgol gyfan a'r diwygiadau ehangach i'r system gyfan a nodir yn adroddiad 'Cadernid Meddwl' y pwyllgor? Ac a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno y bydd ein hargymhellion 'Cadernid Meddwl' ar draws y Llywodraeth yn bwysicach nag erioed o'r blaen wrth inni gefnu ar y pandemig hwn? Diolch.
Thank you, Llywydd. I thank Lynne Neagle for that. Our own chief medical officer has emphasised, right through the coronavirus crisis, that it is more than just a physical illness. And while we can count, so sadly, the number of people who've been admitted to hospital or gone to critical care or, indeed, have died from the virus, it's more difficult to count the impact on people's mental health and well-being, but that harm is very real as well.
I thank Lynne Neagle for what she said in welcoming the £3.75 million. As she knows, it extends help lower down the age range. To be six years old and to have gone through three months of coronavirus is a huge proportion of your lifetime, and the impact on that young person, that child's life, will indeed, I think, last long beyond the current crisis. So, that's why we were keen to put that investment in now and to do it exactly in the way that Lynne Neagle has said: in a way consistent with all the other measures we have taken in recent years to make the whole-school approach, to put the mental health and well-being of young people at the centre of the way that we think about public services and their needs for the future, and that's exactly what we intend to do.
Diolch ichi, Lywydd. Diolch i Lynne Neagle am hynny. Mae ein prif swyddog meddygol ein hunain wedi pwysleisio, drwy'r argyfwng coronafeirws, ei fod yn fwy na salwch corfforol yn unig. Ac er y gallwn gyfrif, yn anffodus, nifer y bobl sydd wedi cael eu derbyn i'r ysbyty neu wedi mynd i ofal critigol, neu'n wir, wedi marw o'r feirws, mae'n anos cyfrif yr effaith ar iechyd meddwl a llesiant pobl, ond mae'r niwed hwnnw'n real iawn hefyd.
Diolch i Lynne Neagle am yr hyn a ddywedodd wrth groesawu'r £3.75 miliwn. Fel y gŵyr, mae'n estyn cymorth yn is i lawr yr ystod oedran. Mae bod yn chwe mlwydd oed a byw drwy dri mis o goronafeirws yn gyfran enfawr o'ch oes, ac rwy'n credu y bydd yr effaith ar y person ifanc, ar fywyd y plentyn yn para ymhell y tu hwnt i'r argyfwng presennol. Felly, dyna pam ein bod yn awyddus i wneud y buddsoddiad hwnnw yn awr a'i wneud yn union fel y dywedodd Lynne Neagle: mewn ffordd sy'n gyson â'r holl fesurau eraill a roddwyd ar waith gennym yn ystod y blynyddoedd diwethaf i greu'r dull ysgol gyfan, i roi iechyd meddwl a llesiant pobl ifanc wrth wraidd y ffordd rydym yn meddwl am wasanaethau cyhoeddus a'u hanghenion ar gyfer y dyfodol, a dyna'n union rydym yn bwriadu ei wneud.
Thanks to the First Minister for today's statement. First Minister, in the past, you've spoken about the need for a common approach from the four nations during this crisis, and you've made reference to that again today. Now, clearly, First Minister, when we come to the end of this crisis, lessons will need to be drawn from it. Could I ask you if, on reflection, you feel there are any circumstances, during a national emergency, when it is right for the Welsh Government to voluntarily surrender powers back to the UK Government?
Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw. Brif Weinidog, yn y gorffennol, rydych wedi sôn am yr angen am ddull cyffredin o weithredu gan y pedair gwlad yn ystod yr argyfwng hwn, ac rydych wedi cyfeirio at hynny eto heddiw. Nawr, yn amlwg, Brif Weinidog, pan ddown at ddiwedd yr argyfwng hwn, bydd angen dysgu gwersi ohono. A gaf fi ofyn a ydych chi'n teimlo fod yna unrhyw amgylchiadau mewn argyfwng cenedlaethol pan fydd yn briodol i Lywodraeth Cymru ildio pwerau'n wirfoddol yn ôl i Lywodraeth y DU?
Well, Llywydd, that wouldn't be my approach. Where we agree with what the UK Government is doing, as we have in huge amounts of what has happened over the recent months, we can simply exercise our powers in a way that is consistent with what is happening elsewhere. There is certainly no need to surrender powers; it's just a matter of how you choose to exercise them.
Wel, Lywydd, nid dyna fyddai fy null i o fynd ati. Lle rydym yn cytuno â'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, fel rydym wedi'i wneud mewn llawer iawn o'r hyn a ddigwyddodd dros y misoedd diwethaf, gallwn arfer ein pwerau mewn ffordd sy'n gyson â'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill. Yn sicr, nid oes angen ildio pwerau; mater o sut ydych chi'n dewis eu harfer yn unig ydyw.
Carwyn Jones.
Carwyn Jones.
[Inaudible.]—Can you hear me now?
[Anghlywadwy.]—A allwch chi fy nghlywed yn awr?
Yes, we can. Carry on.
Gallwn. Parhewch.
Thank you very much. Llywydd, you'll be very glad to know that I don't intend to try your patience this week with a very long question, if that, indeed, is what it was last week, so I'll be short. But just, very quickly, I'd like to remind the leader of the Brexit Party that, far from the British Prime Minister being stripped of powers, the people of Wales decided in 1997 and 2011 in referendums that, in fact, it was the Welsh Parliament and the Welsh Government that should exercise powers in the field of health.
Secondly, I do deplore the desire by some to see Westminster as always right. It's a sign of an inferiority complex, I think, that we have in Wales that, somehow, if England decides to do something different—it was England that broke ranks, not anybody else—then, therefore, they must be right and everyone else must be wrong. It's time to cast off those chains.
My question is this, First Minister—we know that people are able to play certain sports and to take part in certain activities, providing, of course, that social distancing is respected. My question is this, then: golf clubs and tennis clubs have been mentioned, and there'll be other sports as well, but where people need to drive to get to a facility, as long as that facility is outdoors and as long as that is their nearest public facility, or the nearest facility where they are a member, which is the case of a club, would it be possible to give consideration as to whether further guidance might be available in order to help people in those circumstances? Clearly, we don't want people driving very long distances, but there'll be some activities, inevitably, where people will need to drive to get to them. It's impossible to make rules for every single circumstance, I understand that, but perhaps, First Minister, if not this afternoon, some consideration might be given just to making the situation a little clearer for those people.
Diolch yn fawr iawn. Lywydd, fe fyddwch yn falch iawn o wybod nad wyf yn bwriadu trethu eich amynedd yr wythnos hon gyda chwestiwn hir iawn, os mai dyna ydoedd yr wythnos diwethaf, felly fe fyddaf yn gryno. Ond yn gyflym iawn, hoffwn atgoffa arweinydd Plaid Brexit, yn hytrach na bod Prif Weinidog Prydain yn cael ei amddifadu o bwerau, fod pobl Cymru wedi penderfynu yn 1997 a 2011 mewn refferenda mai Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru a ddylai arfer pwerau ym maes iechyd mewn gwirionedd.
Yn ail, rwy'n gresynu bod rhai'n credu mai San Steffan sy'n iawn bob tro. Mae'n arwydd o gymhleth israddoldeb sydd gennym yng Nghymru yn fy marn i, os bydd Lloegr yn penderfynu gwneud rhywbeth gwahanol—Lloegr a dorrodd y rhengoedd, neb arall—felly, mae'n rhaid eu bod yn iawn a rhaid bod pawb arall yn anghywir. Mae'n bryd diosg y cadwyni hynny.
Fy nghwestiwn i yw hwn, Brif Weinidog—gwyddom fod pobl yn gallu chwarae chwaraeon penodol a chymryd rhan mewn rhai gweithgareddau, cyn belled â bod pobl yn parchu'r angen i gadw pellter cymdeithasol wrth gwrs. Fy nghwestiwn i yw hwn, felly: soniwyd am glybiau golff a chlybiau tenis, a bydd yna chwaraeon eraill hefyd, ond lle mae angen i bobl yrru i gyrraedd cyfleuster, cyn belled â bod y cyfleuster hwnnw yn yr awyr agored, a chyn belled â mai hwnnw yw eu cyfleuster cyhoeddus agosaf, neu'r cyfleuster agosaf lle maent yn aelodau, sy'n wir yn achos clybiau, a fyddai'n bosibl ystyried cael canllawiau pellach er mwyn helpu pobl yn yr amgylchiadau hynny? Yn amlwg, nid ydym eisiau i bobl yrru'n bell iawn, ond bydd rhai gweithgareddau, yn anorfod, lle bydd angen i bobl yrru i'w cyrraedd. Mae'n amhosibl gwneud rheolau ar gyfer pob amgylchiad posibl, rwy'n deall hynny, ond Brif Weinidog, os nad y prynhawn yma, efallai y gellir ystyried gwneud y sefyllfa fymryn yn gliriach i'r bobl hynny.
Llywydd, I thank Carwyn Jones for that. I agree with him that you can't have a rule for every occasion, and each of us, as citizens, have to make some judgments about our own conduct, and judgments within the ambit of the rules as laid down. So, further guidance—we can certainly look at that, but this afternoon, I'm very happy to say to people in Wales that there are only three questions they need to ask themselves: are they going out to exercise? If it's exercise, then they've passed the first hurdle. Is it local? And if it's local, they've passed the second hurdle. And is that exercise capable of being organised in a way that respects social distancing? And if they can say 'yes' to those three questions, then they've gone a long way, I think, to making the sort of judgment that they need to make as to whether or not what they propose is within the rules as we've agreed them here in Wales.
Lywydd, hoffwn ddiolch i Carwyn Jones am hynny. Rwy'n cytuno ag ef na allwch gael rheol ar gyfer pob achlysur, ac mae'n rhaid i bob un ohonom fel dinasyddion wneud penderfyniadau ynglŷn â'n hymddygiad ein hunain, a gwneud penderfyniadau o fewn cwmpas y rheolau fel y'u gosodwyd. Felly, canllawiau pellach—gallwn edrych ar hynny yn sicr, ond y prynhawn yma, rwy'n hapus iawn i ddweud wrth bobl yng Nghymru mai dim ond tri chwestiwn sydd angen iddynt ofyn i'w hunain: a ydynt yn mynd allan i wneud ymarfer corff? Os yw'n ymarfer corff, maent wedi mynd heibio i'r rhwystr cyntaf. A yw'n lleol? Ac os yw'n lleol, maent wedi mynd heibio i'r ail rwystr. Ac a oes modd gwneud yr ymarfer corff hwnnw mewn ffordd sy'n cadw pellter cymdeithasol? Ac os gallant roi ateb cadarnhaol i'r tri chwestiwn, maent wedi mynd yn bell, rwy'n credu, i wneud y math o benderfyniad sydd angen iddynt ei wneud ynglŷn ag a yw'r hyn y maent yn gofyn yn ei gylch o fewn y rheolau fel y cytunwyd arnynt yma yng Nghymru ai peidio.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol. Mae'r cwestiwn cyntaf heddiw i'w ofyn i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn hwnnw gan Helen Mary Jones.
Dydw i ddim yn clywed Helen Mary Jones ar hyn o bryd; gwnawn ni aros i weld a all Helen Mary Jones gael ei chlywed.
The next item is the topical questions and the first question is to be asked to the Minister for Education and is to be asked by Helen Mary Jones.
I can’t hear Helen Mary Jones at the moment; we will wait to see whether we can hear Helen Mary Jones.
The microphone, Helen Mary, needs to be lower.
Mae angen i'r meicroffon fod yn is, Helen Mary.
My apologies, Llywydd, I was so busy concentrating on what was going on on the screen and making sure that I'd unmuted myself there, I forgot to move the microphone, I'm very sorry.
Rwy'n ymddiheuro, Lywydd, roeddwn mor brysur yn canolbwyntio ar yr hyn a oedd yn digwydd ar y sgrin ac yn gwneud yn siŵr fy mod wedi agor y meic, fe anghofiais symud y meicroffon, mae'n ddrwg iawn gennyf.
And I couldn't properly see the microphone, because it was in your hair, so—.
Ac nid oeddwn yn gallu gweld y meicroffon yn iawn, am ei fod yn eich gwallt, felly—.
Lockdown hair. [Laughter.] I'll start again. My apologies.
Gwallt 'aros gartref'. [Chwerthin.] Rwyf am ddechrau eto. Mae'n ddrwg gennyf.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol y sector addysg uwch, yn dilyn adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru am effaith ariannol COVID-19 ar brifysgolion yng Nghymru? TQ429
1. Will the Minister make a statement on the future of the higher education sector, following the Wales Governance Centre's report about the financial impact of COVID-19 on universities in Wales? TQ429
Thank you, Helen Mary Jones, for the question. I'm very proud that our universities have all stepped up in the fight against COVID-19, and their contribution to research, innovation, skills and employment will be vital for our economic recovery as a nation. We've taken steps to provide practical support to the sector, and we will continue to do so.
Diolch i chi am y cwestiwn, Helen Mary Jones. Rwy'n falch iawn fod ein prifysgolion i gyd wedi camu i'r adwy yn y frwydr yn erbyn COVID-19, a bydd eu cyfraniad at ymchwil, arloesedd, sgiliau a chyflogaeth yn hanfodol i'n hadferiad economaidd fel cenedl. Rydym wedi cymryd camau i ddarparu cymorth ymarferol i'r sector, a byddwn yn parhau i wneud hynny.
I'm grateful to the Minister for her reply and for the confirmation that she gives, of course, that she fully understands the importance of the sector. But I wonder if she can tell us a bit more about what the nature of the support that's been provided is. The Scottish Government, for example, as we know, has provided £75 million of research funding to its universities. Now, obviously, its model of funding universities is different from ours, and I wouldn't necessarily expect our Minister to respond in exactly the same way, but she has acknowledged herself the huge importance—5 per cent of Welsh gross value added, 17,000 direct jobs, 50,000 jobs in the wider economy depending on our academic institutions. So, can she tell us a little more about what efforts the Welsh Government are making, and are planning to make, to ensure the longer term sustainability of the universities? Because I'm sure that she will agree with me that the Wales Governance Centre report made sobering reading—not surprising reading, I'm sure, to her—and that it is essential that we protect this vital sector of our economic structure as well as our academic structure here in Wales.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb ac am y cadarnhad y mae'n ei roi, wrth gwrs, ei bod yn llawn ddeall pwysigrwydd y sector. Ond tybed a all hi ddweud ychydig mwy wrthym am natur y gefnogaeth a ddarparwyd. Mae Llywodraeth yr Alban, er enghraifft, fel y gwyddom, wedi darparu £75 miliwn o gyllid ymchwil i'w phrifysgolion. Nawr, yn amlwg, mae ei model ariannu prifysgolion yn wahanol i'n model ni, ac ni fyddwn o reidrwydd yn disgwyl i'n Gweinidog ymateb yn yr un ffordd yn union, ond mae wedi cydnabod y pwysigrwydd enfawr ei hun—mae 5 y cant o werth ychwanegol gros Cymru, 17,000 o swyddi uniongyrchol, 50,000 o swyddi yn yr economi ehangach yn dibynnu ar ein sefydliadau academaidd. Felly, a all ddweud ychydig mwy wrthym am yr ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud, ac yn bwriadu eu gwneud, i sicrhau cynaliadwyedd y prifysgolion yn fwy hirdymor? Oherwydd rwy'n siŵr y bydd yn cytuno bod adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru yn sobreiddiol—ond rwy'n siŵr nad oedd yn syndod iddi—a'i bod yn hanfodol ein bod yn diogelu'r sector allweddol hwn yn ein strwythur economaidd yn ogystal â'n strwythur academaidd yma yng Nghymru.
Indeed, and Helen Mary is correct to say that universities will need to be there to help us climb our way out of this economic emergency. As we've said before, this is an economic emergency as well as a public health one.
We have published a policy statement outlining the actions that we are taking to support financial pressures. We've provided an indicative annual grant to the Higher Education Funding Council for Wales, which is an increase on last year's grant. We are bringing forward Student Loan Company tuition fee payments to institutions so that a greater than usual proportion of that funding will be available to them in the autumn. We have sought to introduce admissions restraint measures that work for the Welsh sector and can be regulated by HEFCW to bring some much needed stability to our institutions moving forward. And we are working with Ministers from across the United Kingdom on the research and innovation taskforce to address the impact of COVID-19. Perhaps more close to home, we are continually in touch with HEFCW and Universities Wales to explore the options for any possible additional financial support that the Welsh Government may be able to be in a position to provide to help stabilise the sector ahead of the next academic year. We want to do that in a way that is really thoughtful, doesn't pick favourites, is transparent and ensures that we underpin the infrastructure that Helen Mary has rightly said will be important for this nation going forward, both in terms of academic excellence, but also the economy.
Yn wir, ac mae Helen Mary yn gywir i ddweud y bydd angen i brifysgolion fod yno i'n helpu i ddringo allan o'r argyfwng economaidd hwn. Fel rydym wedi'i ddweud o'r blaen, mae hwn yn argyfwng economaidd yn ogystal ag argyfwng iechyd cyhoeddus.
Rydym wedi cyhoeddi datganiad polisi sy'n amlinellu'r camau rydym yn eu cymryd i wrthsefyll pwysau ariannol. Rydym wedi darparu grant blynyddol dangosol i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, sy'n gynnydd ar grant y llynedd. Rydym yn cyflwyno taliadau ffioedd dysgu y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr i sefydliadau yn gynt fel y bydd cyfran fwy na'r arfer o'r cyllid hwnnw ar gael iddynt yn yr hydref. Rydym wedi ceisio cyflwyno mesurau i gyfyngu ar dderbyniadau sy'n gweithio o blaid y sector yng Nghymru ac y gellir eu rheoleiddio gan CCAUC er mwyn darparu sefydlogrwydd mawr ei angen i'n sefydliadau. Ac rydym yn gweithio gyda Gweinidogion o bob rhan o'r Deyrnas Unedig ar y tasglu ymchwil ac arloesi i fynd i'r afael ag effaith COVID-19. Yn nes at adref efallai, rydym mewn cysylltiad parhaus â CCAUC a Prifysgolion Cymru er mwyn archwilio'r opsiynau ar gyfer unrhyw gymorth ariannol ychwanegol posibl y gallai Llywodraeth Cymru fod mewn sefyllfa i'w ddarparu i helpu i sefydlogi'r sector cyn y flwyddyn academaidd nesaf. Rydym eisiau gwneud hynny mewn ffordd sy'n wirioneddol feddylgar, nad yw'n dewis ffefrynnau, ac sy'n dryloyw ac yn sicrhau ein bod yn cynnal y seilwaith a fydd yn bwysig i'r wlad hon wrth symud ymlaen, fel y nododd Helen Mary'n gywir, o ran rhagoriaeth academaidd, ond hefyd o ran yr economi.
Minister, there's a particularly brutal aspect to this part of the consequences of COVID-19, and that's that the most successful and research-based universities are the most vulnerable, because they have so much reliance on international economic patterns underlying a lot of their research, and their opportunities out there with global partners. But they also attract a lot of foreign students. That model, for at least a year or two, has now completely been removed, and has been instantly. What rapid response measures do you now propose to take, or are considering, to shore up our great universities, Cardiff, Swansea, Bangor—the ones that have research capacity? It's really important that we look at this and move quickly.
Weinidog, mae yna elfen arbennig o greulon yn perthyn i'r rhan hon o'r canlyniadau COVID-19, sef mai'r prifysgolion mwyaf llwyddiannus a seiliedig ar ymchwil yw'r rhai mwyaf agored i niwed am eu bod yn dibynnu cymaint ar batrymau economaidd rhyngwladol sy'n sail i lawer o'u hymchwil, a'u cyfleoedd allan yno gyda phartneriaid byd-eang. Ond maent hefyd yn denu llawer o fyfyrwyr tramor. Mae'r model hwnnw bellach wedi'i ddileu'n llwyr, am flwyddyn neu ddwy fan lleiaf, ac mae hynny wedi digwydd ar unwaith. Pa fesurau ymateb cyflym y bwriadwch eu mabwysiadu yn awr, neu rydych yn eu hystyried, ar gyfer cynnal ein prifysgolion gwych, Caerdydd, Abertawe, Bangor—y rhai sydd â'r capasiti ymchwil? Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn ac yn symud yn gyflym.
David, you're right: we have to be particularly concerned about the impact on research. We know that the fees from international students have often gone a long way in providing support for research activities in our universities.
Earlier today, I was very pleased to announce in excess of £1 million to further support the Sêr Cymru programme in supporting research in a direct response to the COVID-19 crisis. As I said in answer to Helen Mary, we continue to have discussions with HEFCW, but I'm sure that David would recognise that the scale of the financial support required to address, potentially, shortfalls as a result of a potential drop in foreign students goes beyond what is available within the devolved Governments' budgets, and that's why I'm very pleased to work alongside Ministers from Scotland and Northern Ireland and the English Government on the research and innovation taskforce. My message to them is very, very clear: universities will be making decisions about their research capability not in the autumn, when indications around student recruitment will become clearer. We need to be able to do that now. There are established mechanisms for where we can hold universities accountable for spending research money, QR money, and we continue to look to work together to be able to respond positively in a timely fashion to address these decisions, which institutions will be making in the next couple of months.
David, rydych yn llygad eich lle: mae'n rhaid i ni feddwl yn arbennig am yr effaith ar ymchwil. Gwyddom fod ffioedd gan fyfyrwyr rhyngwladol yn aml wedi mynd yn bell i ddarparu cymorth ar gyfer gweithgareddau ymchwil yn ein prifysgolion.
Yn gynharach heddiw, roeddwn yn falch iawn o gyhoeddi dros £1 filiwn i roi cefnogaeth bellach i raglen Sêr Cymru sy'n cefnogi ymchwil mewn ymateb uniongyrchol i argyfwng COVID-19. Fel y dywedais yn fy ateb i Helen Mary, rydym yn parhau i gael trafodaethau gyda CCAUC, ond rwy'n siŵr y byddai David yn cydnabod bod maint y cymorth ariannol sydd ei angen i fynd i'r afael â'r diffygion posibl yn sgil gostyngiad posibl yn nifer y myfyrwyr tramor yn mynd y tu hwnt i'r hyn sydd ar gael yng nghyllidebau'r Llywodraethau datganoledig, a dyna pam rwy'n falch iawn o weithio ochr yn ochr â Gweinidogion o Lywodraethau'r Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr ar y tasglu ymchwil ac arloesi. Mae fy neges iddynt yn glir iawn: bydd prifysgolion yn gwneud penderfyniadau ynglŷn â'u capasiti ymchwil, nid yn yr hydref, pan ddaw'r sefyllfa recriwtio myfyrwyr yn gliriach; rhaid inni allu gwneud hynny yn awr. Mae mecanweithiau wedi'u sefydlu inni allu gwneud prifysgolion yn atebol am arian ymchwil, ymchwil o ansawdd da, a wariant ac rydym yn parhau i geisio gweithio gyda'n gilydd i allu ymateb yn gadarnhaol mewn modd amserol a mynd i'r afael â'r penderfyniadau hyn y bydd sefydliadau'n eu gwneud dros yr ychydig fisoedd nesaf.
Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn nesaf, felly, yw'r cwestiwn i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Delyth Jewell.
Thank you, Minister. The next question is to the Minister for Housing and Local Government, and Delyth Jewell will ask the question.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth a'r adnoddau fydd ar gael i awdurdodau lleol wrth ddatblygu'r capasiti i olrhain cysylltiadau yn dilyn cyhoeddi strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer codi'r cyfyngiadau presennol? TQ434
2. Will the Minister make a statement providing an update on the support and resources that will be available to local authorities in developing contact tracing capacity following publication of the Welsh Government's strategy for lifting the current restrictions? TQ434
Thank you for the question, Delyth. We are supporting local authorities to develop and grow local contact-tracing capacity. They are pivotal to preventing the transmission of the virus. Discussions are ongoing to identify their resource needs, and lessons learned from the trials will be invaluable in helping to form the next phase of our response.
Diolch am y cwestiwn, Delyth. Rydym yn cynorthwyo awdurdodau lleol i ddatblygu a thyfu capasiti i olrhain cysylltiadau lleol. Maent yn ganolog i atal trosglwyddiad y feirws. Mae trafodaethau'n mynd rhagddynt i nodi eu hanghenion o ran adnoddau, a bydd y gwersi a ddysgir o'r treialon yn amhrisiadwy wrth helpu i lunio cam nesaf ein hymateb.
Thank you for that response, Minister. It's widely accepted that the most important part of any strategy to tackle COVID-19 is the test, track and trace aspect. Put simply, we have to have that kind of test and track regime in place before we can consider any substantial lifting of the current restrictions. I'm sure you'll agree with me on that.
Now, on Monday, I was really pleased to see Ceredigion council publish its own coronavirus adjustment plan for the county, which is looking to the next phase. Now, that plan includes details of their already operational contact-tracing system. I'd like to take this opportunity to congratulate Ceredigion for being at the forefront of these efforts, and I'd like to invite you, Minister, to do the same and offer to consider how the Ceredigion model could be used as an example to boost best practice in other areas.
Now, Minister, local authorities are, of course, identified as having a key role in the successful delivery of your Government's test, trace and protect plan, but they do still await details at a national level from the Welsh Government about how contact tracing will operate on the ground across Wales and, crucially, what resources and support—particularly financial support—is going to be available to local authorities. Lots of the now invaluable public protection expertise within local authorities might have been lost through austerity, so I'd welcome your thoughts on how we can ensure that we come back from anything that's been lost in that regard.
Finally, just some specific questions to you, Minister. Could you update the Senedd, please, on how many people you envisage will be required to undertake contact tracing work across Wales? How many people have already been allocated to these roles, whether they are going to be taken from the existing local authority workforce or whether there is external recruitment that has been undertaken to add to this? What timescales will be involved would also be good for us to know. And, in terms of the technical resource to support the work of human contact tracers on the ground, is the Welsh Government recommending the use of a single app for local authorities and others, and could you give us details of that, please? Thank you.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Derbynnir yn eang mai'r rhan bwysicaf o unrhyw strategaeth sy'n ceisio mynd i'r afael â COVID-19 yw'r elfen brofi, tracio ac olrhain. O'i roi'n syml, mae'n rhaid inni gael y math hwnnw o gyfundrefn brofi a thracio ar waith cyn y gallwn ystyried unrhyw gamau sylweddol i godi'r cyfyngiadau presennol. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi ar hynny.
Nawr, ddydd Llun, roeddwn yn falch iawn o weld cyngor Ceredigion yn cyhoeddi ei gynllun addasu ei hun ar gyfer y sir yn sgil y coronafeirws, sy'n edrych ar y cam nesaf. Nawr, mae'r cynllun hwnnw'n cynnwys manylion am eu system olrhain cysylltiadau sydd eisoes yn weithredol. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i longyfarch Ceredigion am fod yn flaenllaw yn yr ymdrechion hyn, a hoffwn eich gwahodd chi, Weinidog, i wneud yr un peth ac ystyried sut y gellid defnyddio model Ceredigion fel enghraifft i hybu arferion gorau mewn ardaloedd eraill.
Nawr, Weinidog, nodwyd bod gan awdurdodau lleol rôl allweddol yn cyflawni cynllun profi olrhain a diogelu eich Llywodraeth yn llwyddiannus, ond maent yn dal i aros am fanylion ar lefel genedlaethol gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y bydd olrhain cysylltiadau'n gweithio ar lawr gwlad ledled Cymru ac yn hollbwysig, pa adnoddau a chymorth—yn enwedig cymorth ariannol—a fydd ar gael i awdurdodau lleol. Mae'n bosibl fod llawer o arbenigedd ym maes diogelu'r cyhoedd, sy'n amhrisiadwy erbyn hyn, wedi'i golli o fewn yr awdurdodau lleol o ganlyniad i'r cyni ariannol, felly byddwn yn croesawu eich syniadau ynglŷn â sut y gallwn sicrhau ein bod yn adfer unrhyw beth a gollwyd yn y cyswllt hwnnw.
Yn olaf, rhai cwestiynau penodol i chi, Weinidog. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd, os gwelwch yn dda, ynglŷn â faint o bobl rydych yn rhagweld y bydd angen iddynt ymgymryd â gwaith olrhain cysylltiadau ledled Cymru? Faint o bobl y dyrannwyd y rolau hyn iddynt eisoes, a fyddant yn dod o weithlu presennol yr awdurdod lleol neu a oes proses recriwtio allanol ar y gweill i ychwanegu at hynny? Byddai'n dda gwybod hefyd pa amserlenni fydd ynghlwm wrth hyn. Ac o ran yr adnoddau technegol i gefnogi gwaith swyddogion olrhain cysylltiadau ar lawr gwlad, a yw Llywodraeth Cymru yn argymell y dylai awdurdodau lleol ac eraill ddefnyddio un ap penodol, ac a allech chi roi manylion hynny i ni, os gwelwch yn dda? Diolch.
Thank you for that series of questions, Delyth. I'll do my best to answer them. I'm aware of the Ceredigion situation, of course, and Ceredigion have worked very hard to get that in place. They are amongst the many authorities that are building on and rapidly growing the contact-tracing expertise that's already existed in our local authorities and health boards and it's at the very heart of our test, trace and protect strategy.
The reality is that the national plan will only work if we make full use of existing local knowledge, skills and expertise, and that has, as you rightly say, been built up over many years within the health protection teams of our local authorities and health boards, specifically in environmental health arrangements. That's exactly the approach that we are taking in Wales. We are very proud of our local authorities and their local expertise. I'm acutely aware that they will need our full support and that the resource implications are likely to be high. We are very committed to providing the resources that are necessary to do that.
We've been working in close partnership to identify the full cost implications, and further advice and guidance will be issued when we have come to the end of that piece of work. All our health board and local authority partners have responded with determination and commitment to operationalise the tracing plan, as set out in the test, trace and protect plan.
Delyth will know—I know because I've had conversations with her about it—that I have a regular phone call with all of the leaders in local authorities in Wales and, later this week, I will be talking to them again. I am aware that, in the call this morning—which I wasn't part of, but I am aware that, in the call this morning, everyone expressed satisfaction with the way that it's going so far and continues to commit to the engagement that we have in rolling out the small-scale contact tracing trials that are under way in four of our health boards.
I'm not in a position to answer about the app as that's within Vaughan Gething's portfolio, but I'm sure that we can get an answer around that. However, I can say this about it: we are very determined to root this in our local communities and in their local knowledge and expertise. The app, I'm sure, will be assisting in that, but it will certainly not be the only solution.
Diolch am y gyfres honno o gwestiynau, Delyth. Rwyf am wneud fy ngorau i'w hateb. Rwy'n ymwybodol o sefyllfa Ceredigion wrth gwrs, ac mae Ceredigion wedi gweithio'n galed iawn i roi'r cynllun hwnnw ar waith. Maent ymysg y nifer o awdurdodau sy'n mynd ati'n gyflym i dyfu ac adeiladu ar yr arbenigedd olrhain cysylltiadau sydd eisoes yn bodoli yn ein hawdurdodau lleol a'n byrddau iechyd ac mae'n ganolog i'n strategaeth profi, olrhain a diogelu.
Y gwir amdani yw na fydd y cynllun cenedlaethol yn gweithio oni bai ein bod yn defnyddio gwybodaeth, sgiliau ac arbenigedd lleol sy'n bodoli eisoes yn llawn, ac mae hynny, fel y dywedwch yn gywir, wedi cael ei ddatblygu dros flynyddoedd lawer o fewn timau diogelu iechyd ein hawdurdodau lleol a'n byrddau iechyd, ar ffurf trefniadau iechyd yr amgylchedd yn benodol. Dyna'r union ddull rydym yn ei ddilyn yng Nghymru. Rydym yn falch iawn o'n hawdurdodau lleol a'u harbenigedd lleol. Rwy'n hynod ymwybodol y bydd angen ein cefnogaeth lawn arnynt a bod y goblygiadau o ran adnoddau yn debygol o fod yn uchel. Rydym wedi ymrwymo'n fawr i ddarparu'r adnoddau y maent eu hangen i wneud hynny.
Rydym wedi bod yn gweithio mewn partneriaeth agos i nodi'r goblygiadau llawn o ran cost, a bydd cyngor a chanllawiau pellach yn cael eu cyhoeddi pan fyddwn wedi cwblhau'r gwaith hwnnw. Mae pob un o'n partneriaid ymhlith y byrddau iechyd a'r awdurdodau lleol wedi ymateb gyda phenderfyniad ac ymrwymiad i roi'r cynllun olrhain ar waith, fel y nodir yn y cynllun profi, olrhain a diogelu.
Bydd Delyth yn gwybod—rwy'n gwybod am fy mod wedi cael sgwrs gyda hi am y peth—fy mod yn cael galwad ffôn reolaidd gyda'r holl arweinwyr awdurdodau lleol yng Nghymru ac yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddaf yn siarad â hwy eto. Rwy'n ymwybodol, yn yr alwad y bore yma—nad oeddwn yn rhan ohoni, ond rwy'n ymwybodol, yn yr alwad y bore yma, fod pawb wedi mynegi boddhad gyda'r sefyllfa hyd yn hyn ac yn parhau'n ymrwymedig i'r ymgysylltiad rhyngom wrth gyflwyno'r treialon olrhain cysylltiadau ar raddfa fach sydd ar y gweill mewn pedwar o'n byrddau iechyd.
Nid wyf mewn sefyllfa i ateb y cwestiwn am yr ap gan fod hynny'n perthyn i bortffolio Vaughan Gething, ond rwy'n siŵr y gallwn gael ateb i'r cwestiwn hwnnw. Fodd bynnag, gallaf ddweud hyn amdano: rydym yn benderfynol iawn o wreiddio hyn yn ein cymunedau lleol ac yn eu gwybodaeth a'u harbenigedd lleol. Bydd yr ap, rwy'n siŵr, yn cynorthwyo yn hynny o beth, ond yn sicr nid dyna fydd yr unig ateb.
Mark Isherwood. Microphone needs to be unmuted.
Mark Isherwood. Mae angen agor y meic.
There we are. Okay, thank you. Reinforcing the statement by the leader of the Welsh Local Government Association that tracking and tracing coronavirus cases in Wales is a mammoth task, and councils would need significant additional resources for the vital work, Welsh Conservative local authority leaders told me yesterday that they seek clarity from the Welsh Government on its 'Test Trace Protect' programme and the commitment to fully resource this. In stating that it wants the programme operational by the end of May, the Welsh Government has acknowledged this would require significant resources and said some 1,000 staff would initially be needed, including people working for local authorities. Alongside specially-trained council public protection officers and partners in health, other non-clinical staff will need to be either recruited or redeployed. How do you therefore respond to the statement made to me by local authority leaders that if the Welsh Government does not totally commit to fully financing its 'Test Trace Protect' strategy, some local authorities will be crippled?
Dyna ni. Iawn, diolch. Gan atgyfnerthu'r datganiad gan arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fod tracio ac olrhain achosion o'r coronafeirws yng Nghymru yn dasg anferthol, ac y byddai angen adnoddau ychwanegol sylweddol ar gynghorau ar gyfer y gwaith hanfodol, dywedodd arweinwyr awdurdodau lleol y Ceidwadwyr Cymreig wrthyf ddoe eu bod yn gofyn am eglurder gan Lywodraeth Cymru ar ei rhaglen 'Profi Olrhain Diogelu' a'r ymrwymiad i roi adnoddau llawn i hyn. Wrth ddatgan ei bod am i'r rhaglen fod yn weithredol erbyn diwedd mis Mai, mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y byddai hyn yn galw am adnoddau sylweddol a dywedodd y byddai angen tua 1,000 o staff ar y cychwyn, gan gynnwys pobl sy'n gweithio i awdurdodau lleol. Ar y cyd â swyddogion diogelu'r cyhoedd y cyngor a fydd wedi'u hyfforddi'n arbennig, a phartneriaid ym maes iechyd, bydd angen naill ai recriwtio neu adleoli aelodau eraill o staff nad ydynt yn staff clinigol. Sut ydych chi'n ymateb felly i'r datganiad gan arweinwyr awdurdodau lleol yn dweud y bydd rhai awdurdodau lleol yn cael eu llethu os nad yw Llywodraeth Cymru yn ymrwymo'n llwyr i ariannu ei strategaeth 'Profi Olrhain Diogelu'?
Thank you for that, Mark. As I said, we work very closely with all the local authority leaders in Wales. All of them join the call that I join them on at least once a week, sometimes many more times than that. As I said, we are developing a set of pilots that will explore key aspects of this particular plan: key aspects of manual tracing, scripts, volumes, workforce roles, training requirements, data capture, information flow, potential legal issues, including scenario planning and high-risk contact requirements. So, we are working with our local authorities to understand all the ramifications of that, and to understand what their resource requirements are. And as I said in response to Delyth earlier, we are fully aware that they need to be fully supported in that, and I've made that very clear to the leaders.
Andrew Morgan, the leader of the WLGA, is absolutely right—it is a mammoth task—but I'm very pleased to say that our local authorities have all stepped up to that plate and are working very hard with us and with the piloting authorities to make sure that we all work together in partnership to deliver this very important plan for Wales.
Diolch ichi am hynny, Mark. Fel y dywedais, rydym yn gweithio'n agos iawn â holl arweinwyr yr awdurdodau lleol yng Nghymru. Mae pob un ohonynt yn cefnogi'r alwad arnaf i yn ymuno â hwy o leiaf unwaith yr wythnos, a llawer mwy o weithiau na hynny ar adegau. Fel y dywedais, rydym yn datblygu cyfres o gynlluniau peilot a fydd yn archwilio agweddau allweddol ar y cynllun penodol hwn: agweddau allweddol ar olrhain â llaw, sgriptiau, niferoedd, rolau'r gweithlu, gofynion hyfforddi, casglu data, llif gwybodaeth, materion cyfreithiol posibl, gan gynnwys cynllunio senarios a gofynion cyswllt risg uchel. Felly, rydym yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol i ddeall holl oblygiadau hynny, ac i ddeall beth yw eu gofynion o ran adnoddau. Ac fel y dywedais wrth ymateb i Delyth yn gynharach, rydym yn gwbl ymwybodol fod angen iddynt gael cefnogaeth lawn yn hynny, ac rwyf wedi dweud hynny'n glir iawn wrth yr arweinwyr.
Mae Andrew Morgan, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn llygad ei le—mae'n dasg enfawr—ond rwy'n falch iawn o ddweud bod ein hawdurdodau lleol i gyd wedi camu i'r adwy ac yn gweithio'n galed iawn gyda ni a chyda'r awdurdodau peilot i wneud yn siŵr ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth i gyflawni'r cynllun hynod bwysig hwn i Gymru.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Economi, Trafnidiaeth a'r Gogledd ar yr ymateb i coronafeirws. Ac fe fydd y Dirprwy Lywydd yn cymryd y gadair ar gyfer yr eitem yma. Y Gweinidog, Ken Skates.
The next item is a statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales on the response to coronavirus. And the Deputy Presiding Officer will take the chair for this item. Minister, Ken Skates.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Diolch, Llywydd. Last Friday, the First Minister set out the framework that will lead Wales out of the coronavirus pandemic. The document we published sets out how and when decisions on the easing of the lockdown will be made in our economy, in our communities and in our public services over the coming weeks and months. And as Ministers, we are supporting that work. My task is to ensure that, when the time is right, our businesses, our transport network and our skills system are ready not only to adapt and transition to the post-coronavirus world but, crucially, that we are ready and able to build back better for the sake of this and for future generations.
A key plank of this work is ensuring we don't pull away too soon the critical economic underpinning of the lockdown—the support the UK Government has introduced through the job retention scheme. The job retention scheme has been essential to enabling large parts of the economy to hibernate throughout this crisis. None of the devolved Governments acting on their own had the fiscal firepower to secure incomes and livelihoods in the way that the job retention scheme has been. And so it's essential that the job retention scheme is not withdrawn or scaled back before businesses have been able to properly restart their operations.
This was the message that the finance Minister and I sent to the Chancellor of the Exchequer in a joint letter last week, and I welcome the subsequent steps he then took to extend the scheme until October. While it provides an important window for us all to think about the future, I urge the UK Government to involve us in those discussions meaningfully.
We are all acutely aware that some sectors have been hit harder than others—that, for some, lockdown started sooner and will end much later. As we approach the summer season, we are all aware of the impact coronavirus is having on the tourism and hospitality sector. One of the more recent concerns that has been raised with me is the issue of prompt payments to small businesses. I urge all large organisations, both in the public and in the private sector, to play their part in supporting those smaller businesses by making payments on time.
Diolch, Lywydd. Ddydd Gwener diwethaf, gosododd y Prif Weinidog y fframwaith a fydd yn arwain Cymru allan o'r pandemig coronafeirws. Mae'r ddogfen a gyhoeddwyd gennym yn nodi sut a phryd y bydd penderfyniadau ar lacio'r cyfyngiadau yn cael eu gwneud yn ein heconomi, yn ein cymunedau ac yn ein gwasanaethau cyhoeddus dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Ac fel Gweinidogion, rydym yn cefnogi'r gwaith hwnnw. Fy nhasg i yw sicrhau, pan fydd yr amser yn iawn, fod ein busnesau, ein rhwydwaith trafnidiaeth a'n system sgiliau yn barod nid yn unig i addasu a newid i'r byd ar ôl y coronafeirws ond yn hollbwysig, ein bod yn barod ac yn abl i ailadeiladu'n well er mwyn y genhedlaeth hon a'r cenedlaethau i ddod.
Un o brif elfennau'r gwaith hwn yw sicrhau nad ydym yn cael gwared ar sylfaen economaidd allweddol y cyfyngiadau—y cymorth y mae Llywodraeth y DU wedi'i gyflwyno drwy'r cynllun cadw swyddi—yn rhy sydyn. Mae'r cynllun cadw swyddi wedi bod yn hanfodol i alluogi rhannau helaeth o'r economi i gael cyfnod o seibiant drwy gydol yr argyfwng hwn. Nid oedd gan yr un o'r Llywodraethau datganoledig yn gweithredu ar eu pen eu hunain rym ariannol i sicrhau incwm a bywoliaeth yn y ffordd y mae'r cynllun cadw swyddi wedi ei wneud. Ac felly mae'n hanfodol nad yw'r cynllun cadw swyddi yn cael ei ddileu neu ei leihau cyn bod busnesau wedi gallu ailgychwyn eu gweithrediadau'n iawn.
Dyma'r neges a roddais i a'r Gweinidog cyllid i Ganghellor y Trysorlys mewn llythyr ar y cyd yr wythnos diwethaf, ac rwy'n croesawu'r camau dilynol a gymerodd wedyn i ymestyn y cynllun tan fis Hydref. Er ei fod yn darparu cyfle pwysig i ni i gyd feddwl am y dyfodol, pwysaf ar Lywodraeth y DU i'n cynnwys ni yn y trafodaethau hynny mewn modd ystyrlon.
Mae pawb ohonom yn ymwybodol iawn fod rhai sectorau wedi cael eu taro'n galetach nag eraill—i rai ohonynt, dechreuodd y cyfyngiadau'n gynharach a byddant yn dod i ben yn llawer hwyrach. Wrth inni nesáu at dymor yr haf, rydym i gyd yn ymwybodol o'r effaith y mae'r coronafeirws yn ei chael ar y sector twristiaeth a lletygarwch. Un o'r pryderon mwy diweddar a grybwyllwyd wrthyf yw taliadau prydlon i fusnesau bach. Rwy'n annog pob sefydliad mawr, yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat, i chwarae eu rhan i gefnogi'r busnesau llai hynny drwy wneud taliadau'n brydlon.
But the conversation needs to begin with the UK Government now about the future, about how economic life will function after the job retention scheme and the self-employment income support scheme have been taken away. In Wales, our priority has not changed. Public health and the control of the pandemic remain our No. 1 priority. That's why, on 14 May, I issued an important reminder to anyone considering travelling to Wales: please stay at home. Visitors will be welcome with open arms to Wales once we are through this crisis, but, for now, we must tackle the virus by staying home.
Now, a major part of our work has been to support businesses through this pandemic, and our package of support is the most generous for businesses anywhere in the UK, and it includes a £100 million loans scheme to help more than 1,000 businesses through the Development Bank of Wales; a £400 million economic resilience fund grant scheme, which, for phase 1, has attracted more than 9,500 applications, with over 6,000 offers already made to date, worth in excess of £100 million; and also, of course, the non-domestic rates-based grant support for small businesses and businesses operating in the retail, leisure and hospitality sectors, awarding to date 51,100 grants worth more than £626 million. It's a total package of £1.7 billion, worth 2.7 per cent of gross domestic product.
On 27 April, we paused the economic resilience fund to give us an opportunity to consider where further support could make the biggest impact, not only to help those businesses we haven’t already reached, but also to consider what support all businesses will need through the ongoing rescue phase, as well as into the restart and recovery phases, as lockdown measures are eased in line with last Friday’s framework. That work is advancing well and we are finalising the details of the next phase of the economic resilience fund. I expect to reopen the economic resilience fund eligibility checker for new applications by the middle of June, allowing companies time to prepare their applications. Following that, I expect to open for full applications later in the month. This will enable access to the remaining £100 million of the £300 million already approved and allocated to support microbusinesses, small and medium sized enterprises and large businesses.
Now, in terms of eligibility, phase 2 of the fund will operate in the same way as phase 1, but with an update to the micro scheme. This will enable limited companies that are not VAT registered to access the fund, something that so many small businesses have been calling for. In addition, we are also working with our partners in local government to develop further support proposals for those not yet reached—for example, start-up businesses. We've also supplemented the Government's discretionary assistance fund, which supports people who are recently employed but not eligible for the job retention scheme, as well as the self-employed.
I will, of course, Llywydd, continue to keep Members up to date on these matters. In the meantime, the UK Government has a critical role in expanding its support for strategic businesses still struggling to find appropriate support. In particular, I have asked the UK Government to look again at what help it can provide to safeguard businesses critical to our national economic security, such as Tata Steel and Airbus.
Earlier today, Llywydd, the Minister for Education outlined a COVID-19 post-16 sector resilience plan to give education providers a clear framework for planning and delivering our employability and skills response. Employability support is vital in times of economic uncertainty and responding to those swiftly. One year on from its official launch, the Working Wales service has directly supported more than 31,500 adults, and over 6,000 young people, who are looking for employability support. That service has been adapted in response to the pandemic and has extended its web chat, text messaging and call service facilities to best meet the needs of users.
But this is not the only change that we have made. For apprentices, we have developed online learning modules to ensure they are able to continue to progress through their learning. For our traineeship learners, we have developed digital learning packages and maintained their training allowances. And for those furthest from the labour market, our community employability programmes have adapted their delivery to continue providing outreach in our most deprived and vulnerable communities for young people and adults. For those closer to the labour market, support is being provided through ReAct, Jobs Growth Wales, and the employability skills programme. And for those in work, the Union Learning Fund, with support from the Wales Trades Union Congress, is delivering immediate skills solutions and support to workers during and after the coronavirus crisis.
Now, it has to be said, Llywydd, that none of this would be possible without the support of our social partners. And on 14 May, together with the First Minister, I met members of the shadow social partnership council to discuss the challenges we all face over the coming months, to discuss how we lift the lockdown safely, to discuss how we can take advantage of, and move towards, an economy that sees us travel less, but work smarter.
Last week, I also met transport unions, passenger groups, public transport operators, stakeholder representatives, and Transport for Wales to discuss the guidance we are developing to help prepare our public transport network for the new normal. In the short term, we are considering ways in which we can manage demand for public transport and maintain strict social distancing. Some of the measures that we discussed were the prioritising of public transport for key workers, encouraging greater pre-booking and better planning of travel, and staggering shift patterns in the public sector, and encouraging the private sector to do likewise. We'll publish this guidance in the coming weeks, in readiness for any easing of the lockdown that might occur through the next 21-day review of regulations.
Now, Llywydd, this week is, of course, Mental Health Awareness Week, and we recognise that this is a very uncertain and stressful time for businesses and employees. That's why, as part of our package of advice, we have included information on mental health and well-being on the Business Wales website to help business leaders take care of themselves and their staff. These include the Time to Change Wales programme and the Public Health Wales 'How are you doing?' campaign. Mental health is something that is very important to me, and I'd urge all businesses and employees to make use of these invaluable resources.
And, Llywydd, I'd just like to end by offering my thanks again to Members across this Chamber for the advice, the ideas, and the counsel that they have provided over the last few months. We will get through this crisis, and we will build back better in our economy, in our communities and in our public services, and we will work together to do it. And now I'm very pleased to be able to take questions.
Ond mae angen i'r sgwrs ddechrau gyda Llywodraeth y DU yn awr ynglŷn â'r dyfodol, ynglŷn â sut y bydd bywyd economaidd yn gweithredu ar ôl i'r cynllun cadw swyddi a'r cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig ddod i ben. Yng Nghymru, nid yw ein blaenoriaeth wedi newid. Iechyd cyhoeddus a rheoli'r pandemig yw ein blaenoriaeth o hyd. Dyna pam y cyhoeddais nodyn atgoffa pwysig ar 14 Mai i unrhyw un a oedd yn ystyried teithio i Gymru: arhoswch gartref os gwelwch yn dda. Bydd croeso â breichiau agored i ymwelwyr â Chymru pan fyddwn wedi cefnu ar yr argyfwng hwn, ond am nawr, rhaid inni drechu'r feirws drwy aros gartref.
Nawr, rhan bwysig o'n gwaith yw cynorthwyo busnesau drwy'r pandemig hwn, a'n pecyn cymorth ni yw'r mwyaf hael i fusnesau yn unrhyw le yn y DU, ac mae'n cynnwys cynllun benthyciadau £100 miliwn i helpu mwy na 1,000 o fusnesau drwy Fanc Datblygu Cymru; cynllun grantiau cronfa cadernid economaidd gwerth £400 miliwn sydd wedi denu mwy na 9,500 o geisiadau cam 1, gyda dros 6,000 o gynigion eisoes wedi'u gwneud hyd yma, gwerth mwy na £100 miliwn; a hefyd, wrth gwrs, y cymorth grant ar sail ardrethi annomestig i fusnesau bach a busnesau sy'n gweithredu yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch, sydd wedi dyfarnu 51,100 o grantiau gwerth mwy na £626 miliwn hyd yma. Mae'n becyn cyfan o £1.7 biliwn, sy'n werth 2.7 y cant o'r cynnyrch domestig gros.
Ar 27 Ebrill, caewyd y gronfa cadernid economaidd am gyfnod er mwyn rhoi cyfle inni ystyried ble gallai cymorth pellach gael yr effaith fwyaf, nid yn unig i helpu'r busnesau nad ydym wedi eu cyrraedd eisoes, ond hefyd i ystyried pa gymorth y bydd pob busnes ei angen drwy'r cyfnod achub sy'n mynd rhagddo, yn ogystal ag i mewn i'r camau ailgychwyn ac adfer, wrth i gyfyngiadau gael eu llacio yn unol â fframwaith dydd Gwener diwethaf. Mae'r gwaith yn mynd rhagddo'n dda ac rydym wrthi'n cwblhau manylion cam nesaf y gronfa cadernid economaidd. Rwy'n disgwyl ailagor gwiriwr cymhwysedd y gronfa cadernid economaidd i geisiadau newydd erbyn canol mis Mehefin, gan ganiatáu amser i gwmnïau baratoi eu ceisiadau. Yn dilyn hynny, rwy'n disgwyl agor i geisiadau llawn yn ddiweddarach yn y mis. Bydd hyn yn galluogi busnesau i wneud cais am gyfran o'r £100 miliwn sy'n weddill o'r £300 miliwn sydd eisoes wedi'i gymeradwyo a'i ddyrannu i gefnogi microfusnesau, mentrau bach a chanolig a busnesau mawr.
Nawr, o ran cymhwysedd, bydd cam 2 o'r gronfa yn gweithredu yn yr un ffordd â cham 1, ond gyda diweddariad i'r cynllun micro. Bydd hyn yn galluogi cwmnïau cyfyngedig nad ydynt wedi'u cofrestru at ddibenion TAW i gael mynediad at y gronfa, rhywbeth y mae cynifer o fusnesau bach wedi bod yn galw amdano. Yn ogystal â hynny, rydym hefyd yn gweithio gyda'n partneriaid llywodraeth leol i ddatblygu cynigion cymorth pellach i'r rhai nas cyrhaeddwyd eto—er enghraifft, busnesau newydd. Rydym hefyd wedi ychwanegu at gronfa cymorth dewisol y Llywodraeth, sy'n cefnogi pobl sydd wedi cael eu cyflogi'n ddiweddar ond nad ydynt yn gymwys ar gyfer y cynllun cadw swyddi, yn ogystal â'r hunangyflogedig.
Wrth gwrs, Lywydd, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y materion hyn. Yn y cyfamser, mae gan Lywodraeth y DU rôl hollbwysig yn ehangu ei chefnogaeth i fusnesau strategol sy'n dal i'w chael hi'n anodd dod o hyd i gymorth priodol. Yn benodol, rwyf wedi gofyn i Lywodraeth y DU edrych eto ar ba gymorth y gall ei ddarparu i ddiogelu busnesau sy'n allweddol i'n diogelwch economaidd cenedlaethol, megis Tata Steel ac Airbus.
Yn gynharach heddiw, Lywydd, amlinellodd y Gweinidog Addysg gynllun cydnerthu ar gyfer y sector ôl-16 yn sgil COVID-19 er mwyn rhoi fframwaith clir i ddarparwyr addysg ar gyfer cynllunio a darparu ein hymateb o ran cyflogadwyedd a sgiliau. Mae cymorth cyflogadwyedd yn hanfodol mewn cyfnod o ansicrwydd economaidd ac yn ymateb i hynny'n gyflym. Flwyddyn ar ôl ei lansio'n swyddogol, mae gwasanaeth Cymru'n Gweithio wedi cefnogi dros 31,500 o oedolion yn uniongyrchol, a dros 6,000 o bobl ifanc sy'n chwilio am gymorth cyflogadwyedd. Addaswyd y gwasanaeth hwnnw mewn ymateb i'r pandemig ac mae wedi ymestyn ei ddarpariaeth sgwrsio ar y we, negeseuon testun a chyfleusterau gwasanaeth galwadau i ddiwallu anghenion defnyddwyr yn y ffordd orau.
Ond nid dyma'r unig newid a wnaethom. Ar gyfer prentisiaid, rydym wedi datblygu modiwlau dysgu ar-lein i sicrhau eu bod yn gallu parhau i gamu ymlaen drwy eu dysgu. Ar gyfer ein dysgwyr drwy hyfforddeiaethau, rydym wedi datblygu pecynnau dysgu digidol ac wedi cynnal eu lwfansau hyfforddiant. Ac i'r rhai sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur, mae ein rhaglenni cyflogadwyedd cymunedol wedi addasu eu darpariaeth er mwyn parhau i ddarparu allgymorth yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig ac agored i niwed ar gyfer pobl ifanc ac oedolion. I'r rhai sy'n nes at y farchnad lafur, darparir cymorth trwy ReAct, Twf Swyddi Cymru a'r rhaglen sgiliau cyflogadwyedd. Ac i'r rhai sydd mewn gwaith, mae Cronfa Ddysgu Undebau Cymru, gyda chefnogaeth Cyngres Undebau Llafur Cymru, yn darparu atebion sgiliau uniongyrchol a chefnogaeth i weithwyr yn ystod ac ar ôl yr argyfwng coronafeirws.
Nawr, mae'n rhaid dweud, Lywydd, na fyddai dim o hyn yn bosibl heb gefnogaeth ein partneriaid cymdeithasol. Ac ar 14 Mai, gyda'r Prif Weinidog, cyfarfûm ag aelodau o gyngor y bartneriaeth gymdeithasol y gwrthbleidiau i drafod yr heriau sy'n ein hwynebu ni i gyd dros y misoedd nesaf, i drafod sut y byddwn yn codi'r cyfyngiadau'n ddiogel, i drafod sut y gallwn fanteisio ar, a symud tuag at economi sy'n cynnwys teithio llai, ond gweithio'n ddoethach.
Yr wythnos diwethaf hefyd, cyfarfûm ag undebau trafnidiaeth, grwpiau teithwyr, gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus, cynrychiolwyr rhanddeiliaid, a Trafnidiaeth Cymru i drafod y canllawiau rydym yn eu datblygu i helpu i baratoi ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer y normal newydd. Yn y tymor byr, rydym yn ystyried ffyrdd o reoli'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus a dal ati i gadw pellter cymdeithasol. Ymhlith y mesurau a drafodasom, roedd blaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus i weithwyr allweddol, annog mwy o archebu ymlaen llaw a chynllunio teithio'n well, darwahanu patrymau sifftiau yn y sector cyhoeddus, ac annog y sector preifat i wneud yr un peth. Byddwn yn cyhoeddi'r canllawiau hyn yn ystod yr wythnosau nesaf, yn barod ar gyfer unrhyw lacio ar y cyfyngiadau symud a allai ddigwydd drwy'r adolygiad 21 diwrnod nesaf o'r rheoliadau.
Nawr, Lywydd, yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl wrth gwrs, ac rydym yn cydnabod bod hwn yn gyfnod ansicr a dirdynnol iawn i fusnesau a chyflogeion. Dyna pam ein bod wedi cynnwys gwybodaeth am iechyd meddwl a lles fel rhan o'n pecyn cyngor ar wefan Busnes Cymru er mwyn helpu arweinwyr busnes i ofalu amdanynt eu hunain a'u staff. Mae'r rhain yn cynnwys rhaglen Amser i Newid Cymru ac ymgyrch Iechyd Cyhoeddus Cymru,'Sut wyt ti?'. Mae iechyd meddwl yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i mi, a hoffwn annog pob busnes a chyflogai i ddefnyddio'r adnoddau amhrisiadwy hyn.
Lywydd, hoffwn orffen drwy ddiolch eto i'r Aelodau ar draws y Siambr hon am y cyngor, y syniadau, a'r awgrymiadau y maent wedi'u darparu yn ystod y misoedd diwethaf. Fe ddown drwy'r argyfwng hwn, ac fe wnawn ailadeiladu'n well yn ein heconomi, yn ein cymunedau ac yn ein gwasanaethau cyhoeddus, a byddwn yn gweithio gyda'n gilydd i wneud hynny. Ac rwy'n falch iawn o allu cymryd cwestiynau yn awr.
Can I begin by thanking the Minister for the helpful and co-operative way in which he's worked with parties across this Senedd in this very difficult time? I'm sure this is a time when, whatever our differences, we all want to see the Welsh Government succeed, and, in the context of our discussions this afternoon, we want to see and to be able to support the Minister in his aspirations for us to be able to build back better and to keep our economy strong.
I'd like to ask a few specific questions, if I may. With regard to the economic resilience fund, I know that the Minister had hoped to be able to reopen slightly earlier. And I wonder if he's able to put on record the explanation that he's given as to why it's been important to ensure that there is no duplication in provision, so that those businesses who are still waiting for support can better understand why this slightly unexpected delay has been necessary, which I do accept that it has been. Can he confirm that this slightly longer pause—I'm very pleased to hear, by the way, what he says about including businesses not able to pay VAT, but can he confirm that this slightly longer pause will enable him to give further consideration to some of the other missing businesses that he might be able to include where proof may be a bit more difficult? He did mention start-up businesses, but I'd also draw his attention to tourism businesses that pay council tax not business rates, which currently, of course, cannot be supported.
He mentions the UK Government's furlough scheme, and I'm sure we are all extremely glad that that's in place, and very glad that it's been extended. But for, of course, some of the people caught in the issues around being new starters and therefore not being able to be furloughed, the extension to the scheme for those individuals is potentially not good news. Can I ask the Minister this afternoon if he will continue to make representations to the UK Government around the position of the new starters, now that we know that the extension is in place? And will he also continue to raise the concerns that I and others have raised with him about some inflexibilities in the scheme? Businesses may, for example, wish, as the lockdown begins to be lifted, to enable some staff to return part time, but they may not be able to take them back on full time. And in terms of a gradual restart to our economy, particularly in terms of tourism businesses, I hope that he’ll agree with me that that flexibility in the furlough scheme will be essential, because otherwise businesses may have no choice other than just simply not to open at all.
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am y ffordd ddefnyddiol a chydweithredol y mae wedi gweithio gyda'r pleidiau ar draws y Senedd yn ystod y cyfnod anodd hwn? Beth bynnag fo'r gwahaniaethau rhyngom, rwy'n siŵr fod hwn yn gyfnod pan fo pawb ohonom am weld Llywodraeth Cymru yn llwyddo, ac yng nghyd-destun ein trafodaethau y prynhawn yma, rydym am weld a gallu cefnogi'r Gweinidog yn ei ddyheadau inni allu ailadeiladu'n well a chadw ein heconomi yn gryf.
Hoffwn ofyn ambell gwestiwn penodol, os caf. Ar y gronfa cadernid economaidd, gwn fod y Gweinidog wedi gobeithio gallu ailagor ychydig yn gynharach. Ac rwy'n meddwl tybed a all gofnodi'r esboniad y mae wedi'i roi ynglŷn â pham y bu'n bwysig sicrhau nad oes dyblygu yn y ddarpariaeth, fel y gall y busnesau sy'n dal i aros am gymorth ddeall yn well pam y mae'r oedi ychydig yn annisgwyl hwn wedi bod yn angenrheidiol, ac rwy'n derbyn ei fod yn angenrheidiol. A all gadarnhau bod y saib ychydig yn hwy—rwy'n falch iawn o glywed, gyda llaw, yr hyn y mae'n ei ddweud am gynnwys busnesau nad ydynt yn gallu talu TAW, ond a all gadarnhau y bydd y saib ychydig yn hwy yn ei alluogi i roi ystyriaeth bellach i rai o'r busnesau eraill sydd ar goll y byddai modd iddo eu cynnwys lle gallai fod ychydig yn anos rhoi tystiolaeth? Soniodd am fusnesau newydd, ond hoffwn dynnu ei sylw hefyd at fusnesau twristiaeth sy'n talu'r dreth gyngor, nid ardrethi busnes, na ellir eu cefnogi ar hyn o bryd, wrth gwrs.
Mae'n sôn am gynllun ffyrlo Llywodraeth y DU, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd yn hynod falch fod hwnnw yn ei le, ac yn falch iawn ei fod wedi cael ei ymestyn. Ond wrth gwrs, i rai o'r bobl sydd wedi cael eu dal yn y problemau gyda bod yn weithwyr newydd ac na ellir eu gosod ar ffyrlo oherwydd hynny, efallai nad yw ymestyn y cynllun yn newyddion da i'r unigolion hynny. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog y prynhawn yma a fydd yn parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU ynghylch sefyllfa gweithwyr newydd, gan ein bod bellach yn gwybod bod y cynllun wedi'i ymestyn? Ac a wnaiff barhau i fynegi'r pryderon rwyf fi ac eraill wedi'u dwyn i'w sylw ynghylch diffyg hyblygrwydd yn y cynllun? Wrth i'r cyfyngiadau ddechrau cael eu codi, efallai y bydd busnesau, er enghraifft, yn dymuno galluogi rhai aelodau o staff i ddychwelyd yn rhan-amser, ond efallai na fyddant yn gallu eu cyflogi'n amser llawn. Ac o ran ailgychwyn ein heconomi'n raddol, yn enwedig busnesau twristiaeth, rwy'n gobeithio y bydd yn cytuno â mi y byddai'r hyblygrwydd hwnnw yn y cynllun ffyrlo'n hanfodol, oherwydd fel arall efallai na fydd gan fusnesau unrhyw ddewis ond peidio ag agor o gwbl.
Can you bring your question to a close there now, because you're well over time?
A allwch chi ddod â'ch cwestiwn i ben yn awr, oherwydd rydych chi ymhell dros yr amser?
I do apologise, Dirprwy Lywydd, just one final question. I'm very glad to see what the Minister has said about the guidance regarding safe public transport. Can he say a little bit more about progress on broader guidance around safe return to work?
Rwy'n ymddiheuro, Ddirprwy Lywydd, dim ond un cwestiwn olaf. Rwy'n falch iawn o weld yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud am y canllawiau ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus ddiogel. A all ddweud ychydig mwy am y cynnydd ar ganllawiau ehangach ar gyfer dychwelyd i'r gwaith yn ddiogel?
Dirprwy Lywydd, can I thank Helen Mary Jones not only for her questions, but also the ideas that she’s been able to offer me in recent times? I really do value them. They have helped to shape not just the second phase of the economic resilience fund, but other interventions. So, I’m very grateful indeed.
We are looking to take advantage of the coming fortnight to be able to take stock of the UK Government’s bounce back loan scheme, and also to ensure that we can work very closely with local authority partners on any details of a hardship scheme for the remaining businesses that may fall through the gaps. It’s also important that we ensure that we don’t inadvertently or unfortunately, accidentally, double fund any businesses that may try applying for both ERF phase 1 and ERF phase 2. By setting mid June as the date when we will open up the eligibility checker, we can be confident that we will have completed all payments to successful applicants from the first phase of the scheme.
In terms of some of those businesses that have been highlighted, some of those sectors, those bed-and-breakfasts that pay council tax may be eligible for ERF funding, provided they are VAT registered and employ, or if they are not then they would need to meet two of three points in our criteria—those three points regard being VAT registered, employing people by PAYE, or having a turnover of over £50,000. If they cannot meet that, then we are looking at how a further hardship fund may be able to assist.
But the purpose of our economic interventions is to support business that employs people, business that is viable, business that the owners and their employees rely on for their living. I’m afraid that we simply do not have the firepower to be able to support lifestyle businesses, and so we are having to be selective in terms of which businesses we are supporting. That’s why it’s absolutely right that we put our financial resource to best use in those businesses that would otherwise cease trading and collapse.
I would agree entirely with Helen Mary Jones regarding the need to ensure that the furlough scheme is more flexible in the months to come, and that’s why we wish to be discussing the scheme for how it operates from August to October right now. We need to be engaged in a meaningful way and this is what was discussed just this morning with counterparts from the devolved administrations and from BEIS. I will continue to press UK Government to be more flexible in terms of the application criteria and specifically the eligibility concerning dates. We would wish to see applications for furlough extended to the period between 15 March and 1 April to take account of seasonal workers.
We have established a greater degree of funding within the discretionary assistance fund to assist people who have fallen through this gap, on a temporary basis. Should the UK Government not address that particular problem regarding the dates, then we would again review whether any further support is required through the discretionary assistance fund.
I think Helen Mary Jones raises the important point about guidance. We have to ensure that as we lift restrictions, as we ease the lockdown, people have confidence in accessing businesses, in going into the workplace. We’ve been discussing with our social partners the guidance that not only applies to public transport, but also to businesses, on a sectoral basis, that takes advantage of the work that was carried out by BEIS in terms of safer working, but which also incorporates, crucially, the regulations here in Wales regarding the 2m rule. I look forward to being able to publish that guidance in the coming weeks, so that it enables businesses to incorporate any new ways of working sooner rather than later, so that they can transition into normal operations relatively seamlessly.
Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones nid yn unig am ei chwestiynau, ond hefyd am y syniadau y mae hi wedi gallu eu cynnig i mi yn ddiweddar? Rwy'n eu gwerthfawrogi'n fawr. Maent wedi helpu i lunio nid yn unig ail gam y gronfa cadernid economaidd, ond ymyriadau eraill hefyd. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn yn wir.
Rydym yn ceisio manteisio ar y pythefnos sydd i ddod i bwyso a mesur cynllun benthyciadau adfer Llywodraeth y DU, a hefyd i sicrhau y gallwn weithio'n agos iawn gyda phartneriaid awdurdodau lleol ar unrhyw fanylion cynllun caledi ar gyfer y busnesau sy'n weddill a allai ddisgyn drwy'r rhwyd. Mae'n bwysig hefyd ein bod ni'n sicrhau nad ydym yn anfwriadol neu'n anffodus, yn ddamweiniol, yn talu ddwywaith i fusnesau a allai geisio gwneud cais ar gyfer cam 1 y gronfa cadernid economaidd a cham 2 y gronfa cadernid economaidd. Drwy bennu canol Mehefin fel y dyddiad y byddwn yn agor y gwiriwr cymhwysedd, gallwn fod yn hyderus y byddwn wedi cwblhau'r holl daliadau i ymgeiswyr llwyddiannus yng ngham cyntaf y cynllun.
O ran rhai o'r busnesau hynny a gafodd sylw, mae'n bosibl y bydd rhai o'r sectorau hynny, y busnesau gwely a brecwast sy'n talu'r dreth gyngor, yn gymwys i gael arian y gronfa cadernid economaidd, cyhyd â'u bod wedi'u cofrestru ar gyfer TAW ac yn gyflogwyr, neu os nad ydynt, byddai angen iddynt fodloni dau o dri phwynt yn ein meini prawf—mae'r tri phwynt yn ymwneud â bod wedi'u cofrestru ar gyfer TAW, neu fod â throsiant o dros £50,000. Os na allant fodloni hynny, rydym yn edrych ar sut y gallai cronfa galedi arall fod o gymorth.
Ond pwrpas ein hymyriadau economaidd yw cefnogi busnesau sy'n cyflogi pobl, busnesau sy'n hyfyw, busnesau y mae'r perchnogion a'u gweithwyr yn dibynnu arnynt am eu bywoliaeth. Mae arnaf ofn nad oes gennym bŵer i allu cefnogi busnesau ffordd o fyw, ac felly rydym yn gorfod bod yn ddetholus o ran pa fusnesau rydym yn eu cefnogi. Dyna pam ei bod yn gwbl briodol ein bod yn gwneud y defnydd gorau o'n hadnoddau ariannol yn y busnesau a fyddai fel arall yn rhoi'r gorau i fasnachu ac yn methu.
Rwy'n cytuno'n llwyr â Helen Mary Jones ynglŷn â'r angen i sicrhau bod y cynllun ffyrlo yn fwy hyblyg yn ystod y misoedd i ddod, a dyna pam yr hoffem drafod sut y bydd y cynllun yn gweithredu o fis Awst i fis Hydref yn awr. Mae angen inni gymryd rhan mewn ffordd ystyrlon, a dyna a drafodwyd y bore yma gyda chymheiriaid o'r gweinyddiaethau datganoledig ac o BEIS. Byddaf yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i fod yn fwy hyblyg o ran y meini prawf ar gyfer gwneud cais ac yn benodol y cymhwysedd mewn perthynas â dyddiadau. Byddem yn dymuno gweld ceisiadau ffyrlo a estynnwyd i'r cyfnod rhwng 15 Mawrth a 1 Ebrill yn cynnwys gweithwyr tymhorol.
Rydym wedi sefydlu mwy o gyllid yn y gronfa cymorth dewisol i helpu pobl sydd wedi disgyn drwy'r bwlch hwn, a hynny ar sail dros dro. Os na wnaiff Llywodraeth y DU roi sylw i'r broblem benodol honno gyda'r dyddiadau, byddwn yn adolygu eto a oes angen unrhyw gymorth pellach drwy'r gronfa cymorth dewisol.
Credaf fod Helen Mary Jones yn codi'r pwynt pwysig ynglŷn â chanllawiau. Wrth inni godi'r cyfyngiadau, wrth inni lacio'r cyfyngiadau, rhaid inni sicrhau bod gan bobl hyder i ddefnyddio busnesau, a mynd i mewn i'r gweithle. Rydym wedi bod yn trafod gyda'n partneriaid cymdeithasol y canllawiau sydd nid yn unig yn berthnasol i drafnidiaeth gyhoeddus, ond hefyd i fusnesau ar sail sectoraidd, sy'n manteisio ar y gwaith a wnaed gan BEIS o ran gweithio'n fwy diogel, ond sydd hefyd yn ymgorffori, yn allweddol, y rheoliadau yma yng Nghymru mewn perthynas â'r rheol 2m. Edrychaf ymlaen at allu cyhoeddi'r canllawiau hynny yn yr wythnosau sydd i ddod, fel eu bod yn galluogi busnesau i ymgorffori unrhyw ffyrdd newydd o weithio cyn gynted ag y bo modd, er mwyn iddynt allu addasu i fod yn weithrediadau arferol yn gymharol ddidrafferth.
I'm very grateful to the Minister for his replies. With regard to tourism businesses, I think I have already raised with him the need particularly for them to be able to have their safe return to work guidance as soon as possible. I think they're all very well aware that they won't be amongst the first businesses returning, but they're also well aware that they will need to undertake potentially structural changes in their premises before they can open, and that they may also need to provide some retraining for their staff so that the staff are aware. So, I wonder if the Minister can give us some indication as to when he might be able to make the sector-specific business guidance available for tourism. And can he confirm that that guidance will include specific guidance for different sectors within hospitality and tourism—everything from caravan parks to camping sites to tourism boats, for example, where there'll be different issues around social distancing in all of those?
I'm grateful to him for what he said about the furlough scheme and continuing to press the case for the new starters. As he knows, it's up to 22,000 Welsh citizens, we think, who are caught in this position. And while I'm grateful for what he has to say about the discretionary assistance fund, I'm sure he will acknowledge that that is not a replacement and he wouldn't seek for it to be a replacement for those people being appropriately furloughed.
Finally, can I just thank him once again for keeping us updated and ask him to confirm that he will make a statement to this place as soon as he is able to about the exact criteria for the new phase of the economic resilience fund?
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei atebion. O ran busnesau twristiaeth, credaf fy mod eisoes wedi sôn wrtho am yr angen penodol iddynt allu cael eu canllawiau dychwelyd i'r gwaith yn ddiogel cyn gynted â phosibl. Rwy'n credu eu bod i gyd yn ymwybodol iawn na fyddant ymhlith y busnesau cyntaf sy'n dychwelyd, ond maent hefyd yn ymwybodol iawn y bydd angen iddynt wneud newidiadau strwythurol posibl ar eu safleoedd cyn y gallant agor, ac y gallai fod angen iddynt ddarparu ailhyfforddiant i'w staff hefyd fel eu bod yn ymwybodol o'r canllawiau. Felly, tybed a all y Gweinidog roi rhyw syniad i ni pryd y gallai'r arweiniad busnes sector-benodol ar gyfer twristiaeth fod ar gael? Ac a all gadarnhau y bydd y canllawiau hynny'n cynnwys canllawiau penodol ar gyfer gwahanol sectorau ym maes lletygarwch a thwristiaeth—popeth o barciau carafanau i safleoedd gwersylla i gychod twristiaeth, er enghraifft, lle bydd problemau gwahanol yn codi ynghylch cadw pellter cymdeithasol ym mhob un o'r rheini?
Rwy'n ddiolchgar iddo am yr hyn a ddywedodd am y cynllun ffyrlo ac am barhau i wthio'r achos dros fusnesau newydd. Fel y gŵyr, credwn fod hyd at 22,000 o ddinasyddion Cymru wedi'u dal yn y sefyllfa hon. Ac er fy mod yn ddiolchgar am yr hyn sydd ganddo i'w ddweud am y gronfa cymorth dewisol, rwy'n siŵr y bydd yn cydnabod na ddylai honno ddod yn lle cynllun ffyrlo ac ni fyddai'n dymuno iddi gymryd lle cynllun ffyrlo priodol ar gyfer y bobl hynny.
Yn olaf, a gaf fi ddiolch iddo unwaith eto am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni a gofyn iddo gadarnhau y bydd yn gwneud datganiad i'r lle hwn cyn gynted ag y gall am yr union feini prawf ar gyfer cyfnod newydd y gronfa cadernid economaidd?
I can give my assurance that I'll be publishing the criteria as soon as I possibly can—full criteria—and I'll be making a statement to Members. Can I say that we stand shoulder to shoulder with the tourism sector right now? It has never been through such uncertain times as it's going through right now, and we wish to support the sector in every way we can, alongside the UK Government, who obviously have far deeper pockets and the ability to support the sector with financial resource.
In terms of some of the questions that Helen Mary Jones asked regarding guidance, the guidance we'll publishing will be relevant to sectors, and the guidance that's been published by BEIS has been relevant to workplaces, and it will outline how structural alterations, how construction work within premises, can take place in a safe way. We're trying to be as comprehensive as possible, in terms of the guidance that's being drafted, so that all businesses are able to reflect upon the regulations that we have here in Wales. But, of course, the guidance that is already available from BEIS largely covers in a satisfactory way safe working arrangements. What we are going to be producing is an enhanced version and a version that is strictly applicable to Wales.
Gallaf eich sicrhau y byddaf yn cyhoeddi'r meini prawf cyn gynted ag y bo modd—meini prawf llawn—a byddaf yn gwneud datganiad i'r Aelodau. A gaf fi ddweud ein bod yn sefyll gyda'r sector twristiaeth yn awr? Nid yw erioed wedi bod drwy gyfnod mor ansicr ag y mae'n mynd drwyddo ar hyn o bryd, ac rydym am gefnogi'r sector ym mhob ffordd y gallwn, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, sydd â phocedi llawer dyfnach wrth gwrs, a gallu i gefnogi'r sector gydag adnoddau ariannol.
O ran rhai o'r cwestiynau a ofynnodd Helen Mary Jones ynglŷn â'r canllawiau, bydd y canllawiau y byddwn yn eu cyhoeddi yn berthnasol i sectorau, ac mae'r canllawiau a gyhoeddwyd gan BEIS yn berthnasol i weithleoedd, a bydd yn amlinellu sut y gall newidiadau strwythurol, sut y bydd gwaith adeiladu ar safleoedd, yn digwydd mewn ffordd ddiogel. Rydym yn ceisio bod mor gynhwysfawr â phosibl, o ran y canllawiau sy'n cael eu drafftio, fel bod pob busnes yn gallu ystyried y rheoliadau sydd gennym ni yma yng Nghymru. Ond wrth gwrs, mae'r canllawiau sydd eisoes ar gael gan BEIS yn ymdrin mewn ffordd foddhaol at ei gilydd â threfniadau gweithio diogel. Yr hyn y byddwn yn ei gynhyrchu yw fersiwn well a fersiwn sydd ond yn berthnasol i Gymru.
Minister, can I thank you for your statement and the constructive way that you have been working with opposition spokespeople? You mention that you are urging the UK Government Ministers to involve you in discussions, and I wonder if you've also extended an invitation to UK Government Ministers to be involved in your discussions in terms of the next phase of the economic resilience fund.
I am particularly pleased that you've given a date for the next phase of the economic resilience fund, but I'm a bit disappointed why it's so far off. I've been telling businesses that have been contacting my office, some on a daily basis, that 'It's coming soon.' That was three or four weeks ago. The next fund, if it's not available for the middle of June, that's three, four weeks away yet, and if applications are not open until the end of June, I think that's a long time for businesses to wait. Is there any way at all that you can bring that forward and perhaps explain the rationale about why that date is there?
You've also said, and perhaps you can clarify this, that people will be able to prepare their applications in advance of the fund. What I don't understand is how they can do that if they don't know what the eligible criteria are. And if the checker isn’t available until the middle of June, how on earth can they apply in advance if that's the case?
In regard to VAT, you've specifically said that this is for limited companies only. This was a big concern raised by businesses: if they're not registered for VAT, they're not eligible. There are very few businesses that are limited that are not registered for VAT. The businesses that were raising these concerns are almost certainly not going to be VAT registered and you will be aware of the gaps. If you can give us any more indication about those gaps in business support that will be phased by phase 2, and I'm particularly thinking about businesses that started back in April 2019 that have still not been able to access any funds at all. I wonder if you could give us any hope for those businesses as well.
Weinidog, a gaf fi ddiolch i chi am eich datganiad a'r ffordd adeiladol y buoch yn gweithio gyda llefarwyr yr wrthblaid? Fe soniwch eich bod yn annog Gweinidogion Llywodraeth y DU i'ch cynnwys mewn trafodaethau, a tybed a ydych chi hefyd wedi estyn gwahoddiad i Weinidogion Llywodraeth y DU fod yn rhan o'ch trafodaethau chi ar gam nesaf y gronfa cadernid economaidd.
Rwy'n arbennig o falch eich bod wedi rhoi dyddiad ar gyfer cam nesaf y gronfa cadernid economaidd, ond rwy'n siomedig braidd ei fod mor bell i ffwrdd. Rwyf wedi bod yn dweud wrth fusnesau a fu'n cysylltu â fy swyddfa, yn ddyddiol rai ohonynt, ei fod 'yn dod yn fuan.' Roedd hynny dair neu bedair wythnos yn ôl. Os nad yw'r gronfa nesaf ar gael ar gyfer canol mis Mehefin, mae hynny dair, bedair wythnos i ffwrdd eto, ac os na fydd ceisiadau'n agor tan ddiwedd mis Mehefin, rwy'n credu bod hynny'n amser hir i fusnesau aros. A oes unrhyw ffordd o gwbl y gallwch wneud hynny'n gynt, ac egluro'r rheswm pam dewis y dyddiad hwnnw efallai?
Rydych chi wedi dweud hefyd, ac efallai y gallwch chi egluro hyn, y bydd pobl yn gallu paratoi eu ceisiadau cyn i'r gronfa ddod i fodolaeth. Nid wyf yn deall sut y gallant wneud hynny os nad ydynt yn gwybod beth yw'r meini prawf cymhwysedd. Ac os nad yw'r gwiriwr ar gael tan ganol mis Mehefin, sut ar y ddaear y gallant wneud cais ymlaen llaw os yw hynny'n wir?
O ran TAW, rydych chi wedi dweud yn benodol mai ar gyfer cwmnïau cyfyngedig yn unig y mae hyn. Roedd hwn yn bryder mawr a godwyd gan fusnesau: os nad ydynt wedi'u cofrestru ar gyfer TAW, nid ydynt yn gymwys. Mae yna ychydig iawn o fusnesau cyfyngedig sydd heb eu cofrestru ar gyfer TAW. Mae hi bron yn sicr nad yw'r busnesau a oedd yn mynegi'r pryderon hyn wedi'u cofrestru ar gyfer TAW, ac fe fyddwch yn ymwybodol o'r bylchau. Os gallwch roi mwy o syniad i ni am y bylchau yn y cymorth i fusnesau a gaiff eu dileu'n raddol erbyn cam 2, ac rwy'n meddwl yn arbennig am fusnesau a ddechreuodd yn ôl ym mis Ebrill 2019 nad ydynt wedi gallu cael unrhyw arian o gwbl o hyd. Tybed a allech roi unrhyw obaith i'r busnesau hynny hefyd.
Minister.
Weinidog.
Yes, of course, Dirprwy Lywydd. And for those businesses, we're looking at the establishment of, as I said a little earlier, a hardship bursary, which will require the support of local authorities who'll be required to administer such a fund. That requires quite a considerable amount of administration, and that's why we need to make sure that systems that are robust are in place before we hit 'go' on the scheme, which in turn explains the time frame that we're looking at.
Now, I'm keen to manage expectations and to underpromise and overdeliver, which is why I've said that the eligibility tool will be open by mid June. If we can bring that forward in any way, then we most certainly will do. I recognise that there's a need to act urgently. We've been doing that. We've got the most comprehensive and generous package of support anywhere in the UK. We are keen, in Government, to main our position as offering the best package of support for businesses. So, we'll do all we can to bring forward a scheme as soon as possible. But we also need to ensure that we do it in a way that takes account of the UK Government's bounce back loan scheme and, of course, the first round of awards that are being made from ERF.
But I totally accept what Russell George is saying, that we need to ensure that we give confidence to businesses that further support is going to be available, and we're going to capture as many of those business that fell through the gaps first time around, and have fallen through the gaps in terms of UK Government support, including the self-employment income support scheme and the job retention scheme.
Wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd. Ac i'r busnesau hynny, fel y dywedais yn gynharach, rydym yn edrych ar sefydlu bwrsariaeth galedi a fydd yn galw am gefnogaeth awdurdodau lleol y bydd gofyn iddynt weinyddu cronfa o'r fath. Mae'n galw am gryn dipyn o waith gweinyddol, a dyna pam y mae angen inni sicrhau bod systemau cadarn yn eu lle cyn inni ddechrau'r cynllun, sydd yn ei dro yn egluro'r amserlen rydym yn edrych arni.
Nawr, rwy'n awyddus i reoli disgwyliadau ac i addo llai a chyflawni mwy, a dyna pam y dywedais y bydd yr offeryn cymhwysedd ar agor erbyn canol mis Mehefin. Os gallwn gyflwyno hynny'n gynt mewn unrhyw ffordd, yna byddwn yn sicr o wneud hynny. Rwy'n cydnabod bod angen gweithredu ar frys. Rydym wedi bod yn gwneud hynny. Mae gennym y pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael yn unrhyw le yn y DU. Rydym ni fel Llywodraeth yn awyddus i gadw ein henw da fel y Llywodraeth sy'n cynnig y pecyn cymorth gorau i fusnesau. Felly, fe wnawn bopeth yn ein gallu i gyflwyno cynllun cyn gynted â phosibl. Ond mae angen inni sicrhau hefyd ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ystyried cynllun benthyciadau adfer Llywodraeth y DU, a'r rownd gyntaf o ddyfarniadau'r gronfa cadernid economaidd wrth gwrs.
Ond rwy'n derbyn yr hyn y mae Russell George yn ei ddweud yn llwyr, sef bod angen inni sicrhau ein bod yn rhoi hyder i fusnesau fod cymorth pellach yn mynd i fod ar gael, a'n bod ni'n mynd i gynnwys cynifer ag y bo modd o'r busnesau a syrthiodd drwy'r rhwyd y tro cyntaf, ac sydd wedi disgyn drwy'r rhwyd o ran cymorth Llywodraeth y DU, gan gynnwys y cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig a'r cynllun cadw swyddi.
Thank you, Minister. I think I'm particularly keen to understand how businesses can actually apply for the scheme before the checker is available. They can't prepare unless they know if they're eligible or not.
I wonder, also, if you could address why you were so reticent, I suppose, to publish an aspirational timetable with clear milestones for a phased reopening of the Welsh economy, and when that will take place.
I am also very concerned about the coach and bus industry, and I wonder if you could offer any outline of support that is coming for this particular sector.
I also note that the Federation of Small Businesses has made some very good suggestions on how the Welsh Government can support businesses to reopen, and I wonder how you would respond to some of their suggestions, namely that the Welsh Government should: publish advice and guidance on the 2m rule; introduce a social distancing grant fund that would target those businesses that are perhaps struggling to make some of those adaptations; introduce a tourism hibernation scheme to ensure that businesses in this sector particularly can survive until the 2021 season; and finally, how the Welsh Government's £19 million transformational towns programme can help towns to adapt in readiness for the recovery phase.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n credu fy mod yn arbennig o awyddus i ddeall sut y gall busnesau wneud cais am y cynllun cyn bod y gwiriwr ar gael. Ni allant baratoi oni bai eu bod yn gwybod os ydynt yn gymwys ai peidio.
Tybed, hefyd, a wnewch chi roi sylw i'r rheswm pam eich bod mor amharod, mae'n debyg, i gyhoeddi amserlen uchelgeisiol gyda cherrig milltir clir ar gyfer ailagor economi Cymru fesul cam, a phryd y bydd hynny'n digwydd.
Hefyd, rwy'n poeni'n fawr am y diwydiant bysiau a choetsys, ac rwy'n meddwl tybed a allech gynnig unrhyw amlinelliad o'r gefnogaeth sy'n dod i'r sector penodol hwn.
Sylwaf hefyd fod y Ffederasiwn Busnesau Bach wedi gwneud awgrymiadau da iawn ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo busnesau i ailagor, a tybed sut y byddech yn ymateb i rai o'u hawgrymiadau, sef y dylai Llywodraeth Cymru: gyhoeddi cyngor ac arweiniad ar y rheol 2m; cyflwyno cronfa grantiau cadw pellter cymdeithasol a fyddai'n targedu'r busnesau sydd efallai'n ei chael hi'n anodd gwneud rhai o'r addasiadau hynny; cyflwyno cynllun cyfnod seibiant ar gyfer twristiaeth er mwyn sicrhau bod busnesau yn y sector yn gallu goroesi tan dymor 2021; ac yn olaf, sut y gall rhaglen trawsnewid trefi £19 miliwn Llywodraeth Cymru helpu trefi i addasu yn barod ar gyfer y cyfnod adfer.
Russell George has asked a number of really significant questions there that I'll try my best to answer succinctly. First of all, the eligibility tool will be available before the scheme is open, so any business that is considering applying will be able to check whether they're going to be eligible. All the criteria will be available online. I will endeavour, as soon as possible, to launch that fund, but we have to do so knowing that all of the systems are in place and that we have the full support of our colleagues in local government in any hardship bursary scheme that we introduce.
And in terms of a time frame for the reopening of certain sectors of the economy, I think it's important that we all operate our best endeavours in trying to get to grips with the pandemic and trying to kill off the virus right now. Setting an artificial, even an aspirational time frame, may lead to people being a little more relaxed about the need to actually kill the virus. If people know that business will only resume as normal as a consequence of killing the virus, I think the effort will be so much more intense, and that's why I'm keen to make sure that we just focus on controlling the virus.
In terms of the support that's being offered to the coach and bus sector, we established a £29 million hardship fund for the bus service providers. Now, the fund was financed through a consequential from the UK Government, but it only lasts until the end of June. We've been clear in our correspondence and our discussions with UK Government counterparts that there needs to be longer term surety funding for the bus sector to ensure that bus providers don't walk away, that they don't hand over the keys. So, I'm hopeful that the UK Government will listen to what we've called for and we'll be able to provide a much longer term support package for the bus sector.
But in addition to that, the economic resilience fund has been operating for businesses across all sectors, and I'm pleased to say that we have been able to support coach and bus operators with that particular fund. Offers have been made to some major employers in the bus industry and the coach industry. And I do welcome very much the paper that was produced by the Federation of Small Businesses. We published the 2m regulations. The advice and the guidance for safely operating at work for both employees and business owners will be published. That will be an enhanced version of what's already been provided by BEIS, adding in Welsh regulations on social distancing. And I've raised already with UK Government Ministers the need to consider a grant in order to help businesses adapt to what will be the new normal. I'm hopeful that the UK Government will be able to provide financial resource in order to be able to administer grants to businesses, particularly small businesses where the costs could be overwhelming.
In terms of the tourism industry, we have asked UK Government to consider a VAT holiday in the tourism sector. I think this could be very beneficial, particularly in the recovery period, but equally, my friend and colleague Dafydd Elis-Thomas has been having numerous calls with UK Government counterparts and with the trade bodies concerning longer term support for the industry to do exactly what you've suggested, Russell, which is to ensure that they can hibernate through the worst of this crisis.
Mae Russell George wedi gofyn nifer o gwestiynau pwysig iawn ac rwyf am geisio fy ngorau i'w hateb yn gryno. Yn gyntaf oll, bydd yr offeryn cymhwysedd ar gael cyn i'r cynllun agor, felly bydd unrhyw fusnes sy'n ystyried gwneud cais yn gallu gweld a fydd yn gymwys ai peidio. Bydd yr holl feini prawf ar gael ar-lein. Rwyf am ymdrechu i lansio'r gronfa honno cyn gynted ag y bo modd, ond rhaid inni wneud hynny gan wybod bod yr holl systemau ar waith a bod ein cydweithwyr llywodraeth leol yn cefnogi'n llawn unrhyw gynllun bwrsariaeth galedi a gyflwynwn.
Ac o ran amserlen ar gyfer ailagor rhai sectorau o'r economi, rwy'n credu ei bod yn bwysig i bawb ohonom ymdrechu i'r eithaf i geisio trechu'r pandemig a'r feirws yn awr. Gallai gosod amserlen artiffisial, neu un ddymunol hyd yn oed, beri i bobl fod ychydig yn llai gwyliadwrus ynglŷn â'r angen i drechu'r feirws. Os yw pobl yn gwybod na fydd busnesau'n ailddechrau fel arfer heb i'r feirws gael ei drechu, rwy'n credu y bydd yr ymdrech gymaint yn fwy, a dyna pam rwy'n awyddus i wneud yn siŵr ein bod ond yn canolbwyntio ar reoli'r feirws.
O ran y cymorth sy'n cael ei gynnig i'r sector bysiau, rydym wedi sefydlu cronfa galedi £29 miliwn ar gyfer darparwyr gwasanaethau bysiau. Nawr, ariannwyd y gronfa drwy swm canlyniadol gan Lywodraeth y DU, ond daw i ben ddiwedd mis Mehefin. Rydym wedi bod yn glir yn ein gohebiaeth a'n trafodaethau â'n cymheiriaid yn Llywodraeth y DU fod angen cyllid sicrwydd mwy hirdymor ar gyfer y sector bysiau i sicrhau nad yw darparwyr bysiau yn rhoi'r gorau iddi, nad ydynt yn lluchio'r allweddi. Felly, rwy'n obeithiol y bydd Llywodraeth y DU yn gwrando ar yr hyn rydym wedi galw amdano ac y byddwn yn gallu darparu pecyn cymorth llawer mwy hirdymor ar gyfer y sector bysiau.
Ond yn ogystal â hynny, mae'r gronfa cadernid economaidd wedi bod yn weithredol i fusnesau ar draws pob sector, ac rwy'n falch o ddweud ein bod wedi gallu cefnogi cwmnïau bysiau drwy'r gronfa benodol honno. Mae cynigion wedi'u gwneud i rai cyflogwyr mawr yn y diwydiant bysiau a'r diwydiant coetsys. Ac rwy'n croesawu'n fawr y papur a gynhyrchwyd gan y Ffederasiwn Busnesau Bach. Cyhoeddwyd y rheoliadau 2m gennym. Bydd y cyngor a'r canllawiau ar gyfer gweithredu'n ddiogel yn y gwaith i weithwyr a pherchnogion busnesau yn cael eu cyhoeddi. Bydd honno'n fersiwn estynedig o'r hyn sydd eisoes wedi'i ddarparu gan BEIS, gan ychwanegu rheoliadau Cymreig ar gadw pellter cymdeithasol. Ac rwyf eisoes wedi trafod yr angen i ystyried grant i helpu busnesau i addasu i'r hyn fydd yn normal newydd gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU. Rwy'n obeithiol y bydd Llywodraeth y DU yn gallu darparu adnoddau ariannol i allu rhoi grantiau i fusnesau, yn enwedig busnesau bach lle gallai'r costau fod yn llethol.
Mewn perthynas â'r diwydiant twristiaeth, rydym wedi gofyn i Lywodraeth y DU ystyried gwyliau TAW yn y sector twristiaeth. Rwy'n credu y gallai hyn fod yn fuddiol iawn, yn enwedig yn y cyfnod adfer, ond yn yr un modd, mae fy nghyfaill a fy nghyd-Aelod, Dafydd Elis-Thomas, wedi cael sawl trafodaeth ar y ffôn gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU a chyda'r cyrff masnach ynghylch cymorth mwy hirdymor i'r diwydiant i wneud yn union yr hyn rydych chi wedi'i awgrymu, Russell, sef sicrhau eu bod yn gallu cael cyfnod o seibiant trwy adegau gwaethaf yr argyfwng hwn.
Thank you. We have about 12 minutes left and we've had two sets of questions, so I'm going to ask for brevity, Minister, and sorry about that, and brevity from the next set of questions as well. Jenny Rathbone. Jenny Rathbone? No. Okay. Huw Irranca-Davies.
Diolch. Mae gennym oddeutu 12 munud yn weddill ac rydym wedi cael dwy set o gwestiynau, felly rwy'n mynd i ofyn i chi fod yn gryno, Weinidog, ac mae'n ddrwg gennyf am hynny, a bydd angen bod yn gryno yn y gyfres nesaf o gwestiynau hefyd. Jenny Rathbone. Jenny Rathbone? Na. O'r gorau. Huw Irranca-Davies.
I'm not sure Huw can hear you, Dirprwy Lywydd. It's on mute.
Nid wyf yn siŵr fod Huw yn gallu eich clywed, Ddirprwy Lywydd. Mae angen agor ei feic.
Jenny?
Jenny?
I think I'm through now.
Rwy'n credu fy mod drwodd yn awr.
Right. Huw Irranca-Davies.
Iawn. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, beyond COVID-19, we're still facing a climate emergency, we have a biodiversity crisis, we have underlying deep social and economic inequality, we have companies that are not as ethical as others and do not pay their fair share of taxes, and so on. So, in the building back better, can I ask you to elaborate on this and what it would mean for a different type of Wales socially and economically in future? Would he agree with me that we do have the opportunity because of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, because of the Active Travel (Wales) Act 2013, because of our Senedd's vote on climate change, recognising the climate change emergency, to genuinely build back better in Wales—jobs closer to homes, people and places as important as big business? How are we going to do this, Minister? There's a real opportunity here.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, y tu hwnt i COVID-19, rydym yn dal i wynebu argyfwng hinsawdd, mae gennym argyfwng bioamrywiaeth, mae gennym anghydraddoldeb cymdeithasol ac economaidd dwfn, mae gennym gwmnïau nad ydynt mor foesegol ag eraill nad ydynt yn talu eu cyfran deg o drethi, ac yn y blaen. Felly, wrth ailadeiladu'n well, a gaf fi ofyn i chi ymhelaethu ar hyn a beth fyddai'n ei olygu ar gyfer math gwahanol o Gymru yn gymdeithasol ac yn economaidd yn y dyfodol? A fyddai'n cytuno bod cyfle o ddifrif yma inni allu ailadeiladu'n well yng Nghymru oherwydd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, oherwydd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, oherwydd pleidlais ein Senedd ar newid hinsawdd, yn cydnabod yr argyfwng newid hinsawdd—swyddi sy'n nes at gartrefi, pobl a lleoedd sydd lawn mor bwysig â gweithgarwch busnes mawr? Sut y gwnawn ni hyn, Weinidog? Mae cyfle go iawn yma.
Well, I would agree entirely with Huw Irranca-Davies that there is an incredible opportunity to do as Andy Burnham has said, to build back better—he coined the phrase. I think it's entirely appropriate in terms of describing some of the ways that Welsh Government has been operating in recent times, including through the economic contract, how we've been promoting responsible business, including some of the groundbreaking legislation that we have here in Wales, including the active travel Act and the well-being of future generations Act. I was able, during the course of the discussion that I had with Mayor Burnham, to highlight some of the unique ways of working in Wales that will enable us to build back better and which, if followed by other Governments, will enable the whole country to build back better as well.
I think some of the exciting work that can be taken forward to ensure that we create a greener, fairer society and a greener, fairer economy includes the work that has been commenced on working smarter, and this ties in with Russell George's question that I didn't have an opportunity to answer in terms of how we might be able to support town centres and high streets. It's our view that behaviours will never revert to how they were in February of this year, and that, once we're through this crisis, behavioural change will lead to more remote working. We need to embrace that, and we could support a wide take-up of remote working if we were to invest in redundant shops in town centres on high streets, offering opportunities for people not necessarily to work from home, but certainly to work closer to home. This could be a great leveller as well for the Welsh economy. It would mean that people wouldn't have to necessarily travel tens upon tens of miles to the larger towns and cities of our country to attend meetings. It would enable town centres to feel more vibrant for us to be able to invest in some of the infrastructure that would also enhance town centres and high streets, including wider pavements, active travel infrastructure.
And I think also, in terms of some of the work that we're looking at doing on the Wales transport strategy, as we build back better, we will of course be investing in more active travel provision, including greener transport solutions. And in terms of some of the ethical employment procedures that we're keen to promote, Huw Irranca-Davies will be aware that we recently announced that we won't be providing economic resilience funding to businesses registered in tax havens. I think it's absolutely vital we do this; if you're not paying into the system, why should you be taking money out of the system ahead of those who have paid their fair share? We want Wales to be seen as a fair, green nation and I'm confident that, through the work that's being undertaken now as part of the recovery, we will be able to achieve that reputation.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â Huw Irranca-Davies fod cyfle anhygoel i wneud fel y mae Andy Burnham wedi'i ddweud, i ailadeiladu'n well—ef sydd wedi bathu'r ymadrodd. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl briodol i ddisgrifio rhai o'r ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithredu yn ddiweddar, gan gynnwys drwy'r contract economaidd, sut rydym wedi bod yn hyrwyddo busnesau cyfrifol, gan gynnwys peth o'r ddeddfwriaeth arloesol sydd gennym yma yng Nghymru, gan gynnwys y Ddeddf teithio llesol a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Yn ystod y drafodaeth a gefais gyda'r Maer Burnham, llwyddais i dynnu sylw at rai o'r ffyrdd unigryw o weithio yng Nghymru a fydd yn ein galluogi i ailadeiladu'n well ac a fydd, os dilynir hynny gan Lywodraethau eraill, yn galluogi'r wlad gyfan i ailadeiladu'n well hefyd.
Rwy'n credu bod peth o'r gwaith cyffrous y gellir ei ddatblygu i sicrhau ein bod yn creu cymdeithas fwy gwyrdd a mwy teg ac economi fwy gwyrdd a mwy teg yn cynnwys y gwaith sydd wedi dechrau ar weithio'n glyfar, ac mae hyn yn cysylltu â chwestiwn Russell George na chefais gyfle i'w ateb ynglŷn â sut y gallem gefnogi canol trefi a strydoedd mawr. Ein barn ni yw na fydd patrymau ymddygiad byth yn dychwelyd i'r hyn oeddent ym mis Chwefror eleni, ac y bydd newid ymddygiad, ar ôl yr argyfwng hwn, yn arwain at fwy o weithio o bell. Mae angen inni groesawu hynny, a gallem gefnogi defnydd eang o weithio o bell pe baem yn buddsoddi mewn siopau gwag yng nghanol trefi ar y stryd fawr, gan gynnig cyfleoedd i bobl, nid o reidrwydd i weithio gartref, ond yn sicr i weithio'n agosach at eu cartrefi. Gallai hyn wneud economi Cymru'n fwy cyfartal hefyd. Byddai'n golygu na fyddai pobl o reidrwydd yn gorfod teithio degau ar ddegau o filltiroedd i drefi a dinasoedd mwy o faint ein gwlad i fynychu cyfarfodydd. Byddai'n galluogi canol trefi i deimlo'n fwy bywiog i ni allu buddsoddi yn rhywfaint o'r seilwaith a fyddai hefyd yn gwella canol trefi a strydoedd mawr, gan gynnwys palmentydd lletach, seilwaith teithio llesol.
Ac rwy'n meddwl hefyd, o ran peth o'r gwaith rydym yn ystyried ei wneud ar strategaeth drafnidiaeth Cymru, wrth i ni ailadeiladu'n well, byddwn yn buddsoddi, wrth gwrs, mewn mwy o ddarpariaeth teithio llesol, gan gynnwys atebion trafnidiaeth mwy gwyrdd. Ac o safbwynt rhai o'r gweithdrefnau cyflogaeth moesegol rydym yn awyddus i'w hyrwyddo, fe fydd Huw Irranca-Davies yn ymwybodol ein bod wedi cyhoeddi yn ddiweddar na fyddwn yn darparu cyllid cadernid economaidd i fusnesau sydd wedi'u cofrestru mewn hafanau treth. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gwneud hyn; os nad ydych yn talu i mewn i'r system, pam y dylech allu mynd ag arian o'r system cyn y rhai sydd wedi talu eu cyfran deg? Rydym am i Gymru gael ei gweld fel gwlad deg a gwyrdd ac rwy'n hyderus y gallwn gael enw da o'r fath drwy'r gwaith sy'n cael ei wneud yn awr fel rhan o'r broses adfer.
David Rowlands.
David Rowlands.
David, you're muted.
David, mae angen agor eich meic.
David Rowlands.
David Rowlands.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon, and also to thank him for his own strenuous efforts during this very, very difficult time? I'd like to also acknowledge the broad spread of interventions by the Welsh Government and, indeed, their implementation in an efficient manner, particularly through the agencies of local government and the Development Bank of Wales. And I think we also want to acknowledge the great part that Business Wales is playing in this in giving such good information to companies out there.
Talking about companies, Minister, the people of Wales are dependent upon many companies making their lives much better during this lockdown, but I'd like to bring your attention to a company that I believe is not doing this and is failing their customers during this crisis. I refer here to customers of SSE, which was previously SWALEC, the electricity supply company. Apparently, the failure of an electricity meter caused a customer to lose their electricity supply. They found it impossible to inform the company of this breakdown. I myself then attempted to contact the company using their website and a number of telephone numbers, including the number given to Western Power specifically for the coronavirus crisis, only to get on repeated occasions the message that the service was not available. There appears to be no emergency number available to SSE customers, or indeed any way of contacting them during an emergency. This customer has been without electricity for some 48 hours. Whilst it's not the case in this instance, this could have been a household where health aids depend on an electricity supply to function and these would have, of course, not worked, possibly putting lives at risk. Do you feel the failure of the company is acceptable in these matters?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma, a diolch iddo hefyd am ei ymdrechion glew yn ystod yr amser anodd iawn hwn? Hoffwn gydnabod yn ogystal ehangder yr ymyriadau gan Lywodraeth Cymru a'r modd effeithlon y cawsant eu gweithredu yn wir, yn enwedig drwy gyfrwng llywodraeth leol a Banc Datblygu Cymru. Ac rwy'n meddwl ein bod hefyd am gydnabod y rhan fawr y mae Busnes Cymru yn ei chwarae yn hyn drwy roi gwybodaeth mor dda i gwmnïau ar lawr gwlad.
Gan sôn am gwmnïau, Weinidog, mae pobl Cymru'n dibynnu ar lawer o gwmnïau i wneud eu bywydau gryn dipyn yn well yn ystod y cyfyngiadau symud, ond hoffwn dynnu eich sylw at gwmni nad yw'n gwneud hyn yn fy marn i, ac sy'n gwneud cam â'u cwsmeriaid yn ystod yr argyfwng hwn. Rwy'n cyfeirio yma at gwsmeriaid SSE, sef SWALEC yn flaenorol, y cwmni cyflenwi trydan. Mae'n debyg fod methiant mesurydd trydan wedi achosi i gwsmer golli ei gyflenwad trydan. Roeddent yn ei chael hi'n amhosibl hysbysu'r cwmni am y nam. Fe geisiais i gysylltu â'r cwmni wedyn gan ddefnyddio eu gwefan a nifer o rifau ffôn, gan gynnwys y rhif a roddwyd i Western Power yn benodol ar gyfer yr argyfwng coronafeirws, ond yr unig neges a gafwyd dro ar ôl tro oedd nad oedd y gwasanaeth ar gael. Ymddengys nad oes rhif argyfwng ar gael i gwsmeriaid SSE, nac unrhyw ffordd yn wir o gysylltu â hwy mewn argyfwng. Mae'r cwsmer hwn wedi bod heb drydan ers oddeutu 48 awr. Er nad yw hynny'n wir yn yr achos hwn, gallai fod wedi bod yn aelwyd lle mae cymhorthion iechyd yn ddibynnol ar gyflenwad trydan sy'n gweithio ac ni fyddai'r rhain wedi gweithio, wrth gwrs, gan beryglu bywydau o bosibl. A ydych chi'n teimlo bod methiant y cwmni yn dderbyniol yn y materion hyn?
I thank David Rowlands for his question and also for his very generous and kind comments regarding staff of the development bank and Business Wales. They really do value kind comments such as those that you've made today. They're working in incredibly difficult circumstances, juggling the strains of working from home with the many demands of businesses, and so those generous comments really do go a long way in boosting their morale.
In terms of SSE, Dirprwy Lywydd, I must declare an interest as I am a customer of SSE, and I have been receiving regular texts through the crisis. But, in regard to the level of service that David Rowlands has highlighted and the disappointment about being unable to contact SSE, if the company has not heard what David has highlighted this afternoon by the end of this week, then we'll certainly chase the company up and ensure that they are responding to customer concerns because, as David says, it's absolutely vital that people are able to access utility support services in a timely way and in an appropriate way during the crisis.
Diolch i David Rowlands am ei gwestiwn a hefyd am ei sylwadau hael a charedig am staff y banc datblygu a Busnes Cymru. Maent yn sicr yn gwerthfawrogi sylwadau caredig fel y rhai a wnaethoch chi heddiw. Maent yn gweithio mewn amgylchiadau eithriadol o anodd, gan jyglo anawsterau gweithio gartref gyda gofynion niferus busnesau, ac felly mae'r sylwadau hael hynny'n gwneud cryn dipyn i hybu eu morâl.
Ar fater SSE, Ddirprwy Lywydd, rhaid imi ddatgan buddiant gan fy mod yn gwsmer i SSE, a bûm yn derbyn negeseuon testun rheolaidd drwy gydol yr argyfwng. Ond o ran lefel y gwasanaeth y mae David Rowlands wedi tynnu sylw ato a'r siom o fethu cysylltu â SSE, os nad yw'r cwmni wedi clywed yr hyn y mae David wedi'i ddweud y prynhawn yma erbyn diwedd yr wythnos hon, byddwn yn sicr yn mynd ar ôl y cwmni ac yn sicrhau eu bod yn ymateb i bryderon cwsmeriaid oherwydd, fel y dywed David, mae'n gwbl hanfodol fod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau cymorth cyfleustodau mewn modd amserol ac mewn ffordd briodol yn ystod yr argyfwng.
In England, small bed-and-breakfast businesses are already eligible for a business grant, but the Welsh Government still excludes these businesses in Wales. A fortnight ago, the finance Minister told me you look forward to making an announcement, but you failed to do so today. How, therefore, do you respond to desperate bed-and-breakfast businesses in north Wales asking me to try and get answers from you now, or they will otherwise have to decide whether to cease trading this month?
A fortnight ago the Welsh Government announced that small charities within the retail, leisure and hospitality sectors will receive a £10,000 COVID-19 business grant. Today the Business Wales website is still saying,
'More details on how to apply will be on the website shortly.'
What is your response, therefore, to the charities and social businesses telling me they have numerous bills to pay and hope this financial help may come sooner rather than later?
Yn Lloegr, mae busnesau gwely a brecwast bach eisoes yn gymwys i gael grant busnes, ond mae Llywodraeth Cymru yn dal i eithrio'r busnesau hyn yng Nghymru. Bythefnos yn ôl, dywedodd y Gweinidog cyllid wrthyf eich bod yn edrych ymlaen at wneud cyhoeddiad, ond ni lwyddoch chi i wneud hynny heddiw. Sut ydych chi'n ymateb felly i fusnesau gwely a brecwast gofidus yng ngogledd Cymru sy'n gofyn i mi geisio cael atebion gennych yn awr, neu fel arall bydd yn rhaid iddynt benderfynu a ddylent roi'r gorau i fasnachu y mis hwn?
Bythefnos yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y bydd elusennau bach yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch yn derbyn grant o £10,000 i fusnesau yn sgil COVID-19. Heddiw mae gwefan Busnes Cymru yn dal i ddweud,
'Bydd mwy o fanylion ynglŷn â sut i ymgeisio ar y wefan yn fuan.'
Beth yw eich ymateb felly i'r elusennau a'r busnesau cymdeithasol sy'n dweud wrthyf fod ganddynt filiau niferus i'w talu ac sy'n gobeithio y daw'r cymorth ariannol hwn yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach?
Well, can I first of all say that the UK Government's announcement regarding small bed-and-breakfasts that pay council tax is based on an extra £617 million, of which I believe we have not seen a consequential, and so trying to replicate a scheme of that nature in Wales without UK Government funding would not be affordable. Perhaps Mark Isherwood could convey his disappointment about the lack of the resources that have been available to Westminster. However, I can confirm to bed-and-breakfast operators that, if they are VAT registered and employ people, they are eligible for the economic resilience fund, and they will be eligible for the second phase of the economic resilience fund. As I said in response to others and as I outlined in my statement, we're determined to make sure that we take the opportunity of the second phase of the economic resilience fund to establish a bursary—a hardship bursary—to capture any individuals or businesses that risk collapsing as a result of coronavirus. But, as I also said to other contributors, our financial resource is finite, and we have to use that money to keep businesses alive where it is a sole or majority income for the owners and for their employees. We won't be able to support all leisure businesses, I am afraid. We have to prioritise money to those businesses that need it the most.
In terms of social businesses, they are also eligible for the economic resilience fund and, indeed, I believe more than 1.5 per cent of awards have been made to social businesses—higher than the proportion of social businesses as a total of the economy as a whole, demonstrating our commitment to that particular sector.
Wel, a gaf fi ddweud yn gyntaf fod cyhoeddiad Llywodraeth y DU ynghylch busnesau gwely a brecwast bach sy'n talu'r dreth gyngor yn seiliedig ar £617 miliwn ychwanegol, ac nid wyf yn credu ein bod wedi gweld swm canlyniadol yn sgil hwnnw, ac felly, ni fyddai ceisio efelychu cynllun o'r fath yng Nghymru heb gyllid gan Lywodraeth y DU yn fforddiadwy. Efallai y gallai Mark Isherwood gyfleu ei siom i San Steffan ynghylch y diffyg adnoddau sydd wedi bod ar gael. Fodd bynnag, gallaf gadarnhau i weithredwyr busnesau gwely a brecwast, os ydynt wedi'u cofrestru ar gyfer TAW ac yn cyflogi pobl, eu bod yn gymwys i gael arian o'r gronfa cadernid economaidd, ac y byddant yn gymwys ar gyfer ail gam y gronfa cadernid economaidd. Fel y dywedais mewn ymateb i eraill ac fel yr amlinellais yn fy natganiad, rydym yn benderfynol o wneud yn siŵr ein bod yn manteisio ar yr ail gam o'r gronfa cadernid economaidd i sefydlu bwrsariaeth—bwrsariaeth galedi—i gynnwys unrhyw unigolion neu fusnesau sydd mewn perygl o fynd i'r wal o ganlyniad i'r coronafeirws. Ond fel y dywedais wrth gyfranwyr eraill, mae ein hadnoddau ariannol yn gyfyngedig, ac mae'n rhaid inni ddefnyddio'r arian hwnnw i gadw busnesau'n fyw lle mae'n unig incwm neu'n brif incwm i'r perchnogion ac i'w gweithwyr. Mae arnaf ofn na fyddwn yn gallu cefnogi pob busnes hamdden. Rhaid inni flaenoriaethu arian i'r busnesau sydd fwyaf o'i angen.
Mae busnesau cymdeithasol hefyd yn gymwys ar gyfer y gronfa cadernid economaidd ac yn wir, credaf fod dros 1.5 y cant o ddyfarniadau wedi'u gwneud i fusnesau cymdeithasol—sy'n uwch na chyfran y busnesau cymdeithasol fel cyfanswm o'r economi yn ei chyfanrwydd, gan ddangos ein hymrwymiad i'r sector penodol hwnnw.
Minister, can I thank you for your statement today and in particular the indication that the economic resilience fund will be reopened up in mid June, as there are many organisations in my constituency that have failed to actually get there so far, but they are looking for that to be reopened. It's very much welcomed.
I had a cross-party group meeting on steel on Monday, and I'm very pleased that you commented upon steel in your statement, but the employers and the trade unions were both expressing deep concern that Westminster Government appear to be giving the perception that Wales was expendable. Can you reassure me, and the steel workers in my community, that you will fight for steel in Wales, and you will ensure—not just ask the Government, but you will demand—that the UK Government actually protect the steel industry as we come out of the recovery, because we'll be facing global challenges and competition from Europe, where the level playing field of Europe is actually better for Europeans than it is for the UK industry?
Weinidog, a gaf fi ddiolch i chi am eich datganiad heddiw ac yn arbennig y sylw y bydd y gronfa cadernid economaidd yn cael ei hailagor ganol mis Mehefin, gan fod llawer o sefydliadau yn fy etholaeth wedi methu cael mynediad ati hyd yma, ond maent yn awyddus iddi ailagor. Mae croeso mawr iddi.
Cefais gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar ddur ddydd Llun, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi gwneud sylwadau ar ddur yn eich datganiad, ond roedd y cyflogwyr a'r undebau llafur fel ei gilydd yn mynegi pryder mawr fod Llywodraeth San Steffan fel pe baent yn rhoi'r argraff nad yw Cymru'n cyfrif. A allwch dawelu fy meddwl i a'r gweithwyr dur yn fy nghymuned y byddwch yn ymladd dros ddur yng Nghymru, ac y byddwch yn sicrhau—nid gofyn i'r Llywodraeth yn unig, ond y byddwch yn mynnu—fod Llywodraeth y DU yn diogelu'r diwydiant dur wrth inni ddod allan o'r adferiad, oherwydd byddwn yn wynebu heriau byd-eang a chystadleuaeth o Ewrop, lle mae cae chwarae gwastad Ewrop yn well i Ewropeaid mewn gwirionedd nag ydyw i ddiwydiant y DU?
Well, can I thank Dai Rees for his question and for the opportunity he gave my officials to be part of the recent steel round-table discussions as part of a cross-party group? We raise every single week in our quadrilateral calls—myself and other Ministers from the other devolved administrations—the need to support the steel sector in the United Kingdom, recognising that it's a sector important to our national security.
There are discussions taking place between the UK Government and Tata regarding further potential support. The nature and details of these discussions are a matter for the UK Government and Tata, but I can assure Dai Rees today, and the thousands of workers employed by Tata and other steel businesses in Wales and across the UK, that the Welsh Government is standing behind them, that we will continue to press the UK Government to offer the appropriate and sufficient resource in order to overcome this current crisis, and that we are demanding that long-term changes are made, in particular regarding the volatile and high price of energy for the sector, so that it can emerge from the crisis in the best possible condition so that those thousands of people who had uncertainty about their future employment prospects before coronavirus have far more certainty that they will be employed in the sector in the years to come as we emerge from this terrible pandemic.
Wel, a gaf fi ddiolch i Dai Rees am ei gwestiwn ac am y cyfle a roddodd i fy swyddogion fod yn rhan o'r trafodaethau bwrdd crwn ar ddur yn ddiweddar fel rhan o grŵp trawsbleidiol? Bob wythnos yn ein galwadau pedairochrog—Gweinidogion eraill o'r gweinyddiaethau datganoledig eraill a minnau—rydym yn codi'r angen i gefnogi'r sector dur yn y Deyrnas Unedig, gan gydnabod ei fod yn sector sy'n bwysig i'n diogelwch gwladol.
Mae trafodaethau ar y gweill rhwng Llywodraeth y DU a Tata ynglŷn â chymorth pellach posibl. Mater i Lywodraeth y DU a Tata yw natur a manylion y trafodaethau hyn, ond gallaf sicrhau Dai Rees heddiw, a'r miloedd o weithwyr a gyflogir gan Tata a busnesau dur eraill yng Nghymru a ledled y DU, fod Llywodraeth Cymru yn sefyll y tu ôl iddynt, y byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gynnig adnoddau priodol a digonol er mwyn goresgyn yr argyfwng presennol, a'n bod yn mynnu gweld newidiadau hirdymor yn cael eu gwneud, yn enwedig mewn perthynas â phrisiau ynni uchel a chyfnewidiol ar gyfer y sector, fel y gall ddod allan o'r argyfwng yn y cyflwr gorau posibl, er mwyn i'r miloedd o bobl a oedd yn ansicr ynglŷn â'u rhagolygon cyflogaeth yn y dyfodol cyn y coronafeirws yn llawer mwy sicr y byddant yn cael eu cyflogi yn y sector yn y blynyddoedd i ddod wrth inni gefnu ar y pandemig ofnadwy hwn.
Thank you for your statement, Minister. I'm really pleased that you have mentioned Mental Health Awareness Week. The Intellectual Property Office is one of the largest employers in Newport and has been leading the way on mental health and well-being. Their vision is to be an organisation where mental health issues are widely understood and destigmatised, and where mental health and well-being are promoted. For example, they've started a virtual mindfulness course with Bangor University, a new initiative to contact staff who are new to the office, who live alone or who are first-time homeworkers, and virtual tea points and fitness sessions through desk yoga or group activities from home.
COVID-19 is likely to change how nearly every workplace operates. Social distancing and remote working have both their benefits and their challenges. What discussions has the Minister had with businesses and public sector workplaces on how they can adapt to ensure that the duty of care to their employees' well-being is not forgotten in any workplace setting, no matter how big or small, and how can the Welsh Government help to promote and share the good practice so that everyone has the opportunity to benefit?
Diolch ichi am eich datganiad, Weinidog. Rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl. Y Swyddfa Eiddo Deallusol yw un o'r cyflogwyr mwyaf yng Nghasnewydd ac mae wedi bod yn arwain y ffordd ar iechyd meddwl a llesiant. Eu gweledigaeth yw bod yn sefydliad lle caiff problemau iechyd meddwl eu deall yn eang a lle caiff stigma yn eu cylch ei ddileu, a lle mae iechyd meddwl a llesiant yn cael eu hybu. Er enghraifft, maent wedi dechrau cwrs ymwybyddiaeth ofalgar rhithwir gyda Phrifysgol Bangor, menter newydd i gysylltu â staff sy'n newydd i'r swyddfa, sy'n byw ar eu pen eu hunain neu sy'n weithwyr gartref am y tro cyntaf, ac amser te rhithwir a sesiynau ffitrwydd drwy ioga desg neu weithgareddau grŵp o adref.
Mae COVID-19 yn debygol o newid y ffordd y mae bron bob gweithle yn gweithredu. Mae manteision a heriau ynghlwm wrth gadw pellter cymdeithasol a gweithio o bell. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda busnesau a gweithleoedd sector cyhoeddus ynglŷn â sut y gallant addasu er mwyn sicrhau nad yw'r ddyletswydd gofal am les eu gweithwyr yn cael ei hanghofio mewn unrhyw leoliad gwaith, ni waeth pa mor fawr neu fach ydyw, a sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i hyrwyddo a rhannu'r arferion da er mwyn i bawb gael cyfle i elwa?
Well, can I begin by thanking Jayne Bryant for the nature of the question? The mental health of the nation is not good right now, and that's to say the least. I don't think many people have experienced such a traumatic time outside bereavement or the break-up of a relationship. This is a major issue for the nation's health. We're utilising the economic contract to encourage more responsible business behaviour.
We went into coronavirus with hundreds of economic contracts in place. The number of economic contracts that we will have secured once we come out of the crisis will have increased by more than 1,000 per cent. As part of that contract—there are only four points to it—a business has to demonstrate how it is improving the mental health of its workforce. We've seen from those businesses that have signed up to the economic contract to date incredible creativity, innovation and responsibility in improving their workers' mental health. I'm keen to go on working in collaboration with organisations such as Mind Cymru to promote schemes such as Time to Change to ensure that, as we emerge from coronavirus, the well-being of our nation is at least as important a consideration as the wealth of our nation, and that the mental health of people across Wales is improved dramatically and swiftly as we come out of the pandemic.
Wel, a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Jayne Bryant am natur y cwestiwn? Nid yw iechyd meddwl y genedl yn dda ar hyn o bryd, a dweud y lleiaf. Nid wyf yn meddwl bod llawer o bobl wedi profi amser mor drawmatig ar wahân i brofedigaeth neu berthynas yn chwalu. Mae hwn yn fater pwysig i iechyd y genedl. Rydym yn defnyddio'r contract economaidd i annog ymddygiad busnes mwy cyfrifol.
Ar ddechrau'r coronafeirws roedd gennym gannoedd o gontractau economaidd ar waith. Bydd nifer y contractau economaidd y byddwn wedi'u sicrhau ar ôl i ni ddod allan o'r argyfwng wedi cynyddu mwy na 1,000 y cant. Fel rhan o'r contract hwnnw—dim ond pedwar pwynt sydd ynddo—rhaid i fusnesau ddangos sut y mae'n gwella iechyd meddwl eu gweithlu. Gan y busnesau sydd wedi ymrwymo i'r contract economaidd hyd yma, rydym wedi gweld creadigrwydd anhygoel, arloesedd a chyfrifoldeb dros wella iechyd meddwl eu gweithwyr. Rwy'n awyddus i barhau i gydweithio â sefydliadau fel Mind Cymru i hyrwyddo cynlluniau fel Amser i Newid er mwyn sicrhau, wrth inni gefnu ar y coronafeirws, fod llesiant ein gwlad yn ystyriaeth o leiaf yr un mor bwysig â chyfoeth ein gwlad, a bod iechyd meddwl pobl ledled Cymru'n gwella'n ddramatig ac yn gyflym wrth i ni gefnu ar y pandemig.
Minister, I asked you—. Well, I've been trying to get answers since 6 April. We asked for a meeting with you on 10 May—we asked for a 15-minute slot during any time of the 24 hours. This is about play centres, which, for some reason, officials are not supporting—they're not being classified as leisure businesses. These businesses are going to go to the wall unless they're supported. So, the very simple question is: will you please ensure that play centres, which provide a really valuable function in our communities—will you ensure that play centres are supported, please?
Weinidog, gofynnais i chi—. Wel, bûm yn ceisio cael atebion ers 6 Ebrill. Gofynasom am gyfarfod gyda chi ar 10 Mai—gofynasom am slot 15 munud unrhyw bryd yn ystod y 24 awr. Mae hyn yn ymwneud â chanolfannau chwarae, nad yw swyddogion yn eu cefnogi am ryw reswm—nid ydynt yn cael eu categoreiddio fel busnesau hamdden. Mae'r busnesau hyn yn mynd i fethu oni chânt gefnogaeth. Felly, y cwestiwn syml iawn yw: a wnewch chi sicrhau, os gwelwch yn dda, y bydd canolfannau chwarae, sy'n cyflawni swyddogaeth wirioneddol werthfawr yn ein cymunedau—a wnewch chi sicrhau bod canolfannau chwarae'n cael eu cefnogi, os gwelwch yn dda?
Can I thank Neil McEvoy for his question? This is a question that's also been raised by others, particularly in regard to some of the soft play centres as well that exist and that are very popular. The economic resilience fund is applicable to play centres and the second round of the fund will, of course, be open to them as well.
A gaf fi ddiolch i Neil McEvoy am ei gwestiwn? Mae hwn yn gwestiwn sydd wedi'i godi gan eraill hefyd, yn enwedig yng nghyswllt rhai o'r canolfannau chwarae meddal sy'n bodoli ac sy'n boblogaidd iawn. Mae'r gronfa cadernid economaidd yn gymwys ar gyfer canolfannau chwarae a bydd ail rownd y gronfa yn agored iddynt hwythau hefyd wrth gwrs.
Minister, can I thank you for meeting with me and Nick Thomas-Symonds MP recently to discuss the 200 proposed job losses at Safran in Cwmbran? The situation remains extremely worrying for the workforce there. I and Nick Thomas-Symonds MP are trying to get another meeting with the management of the company, so far without success. I wonder whether you would agree with me that, when communities are faced with substantial job losses, it is crucial that the leadership of companies engage both with elected representatives and with the trade unions they are members of, in this case Unite the Union. Can I also ask, when we're looking at funding for companies, going forward, when resources are so precious, what you will do to make sure that a good approach to social partnership and trade union working is incorporated into the requirements for those companies? Thank you.
Weinidog, a gaf fi ddiolch i chi am gyfarfod â Nick Thomas-Symonds AS a minnau yn ddiweddar i drafod y 200 o swyddi sydd i'w colli yn Safran yng Nghwmbrân? Mae'r sefyllfa'n dal i beri pryder mawr i'r gweithlu yno. Mae Nick Thomas-Symonds AS a minnau yn ceisio cael cyfarfod arall gyda rheolwyr y cwmni, heb lwyddiant hyd yma. Tybed a fyddech yn cytuno, pan fydd cymunedau'n wynebu colli swyddi ar raddfa sylweddol, ei bod yn hollbwysig i arweinwyr cwmnïau ymgysylltu â chynrychiolwyr etholedig a'r undebau llafur y maent yn aelodau ohonynt, sef undeb Unite yn yr achos hwn. A gaf fi ofyn hefyd, pan fyddwn yn edrych ar gyllid i gwmnïau, wrth symud ymlaen, pan fo adnoddau mor brin, beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau bod ymagwedd dda tuag at weithio mewn partneriaeth gymdeithasol a chydag undebau llafur yn cael ei ymgorffori yn y gofynion ar gyfer y cwmnïau hynny? Diolch.
Can I thank Lynne Neagle both for her question and for the opportunity to discuss the situation at Safran in Cwmbran very recently, along with Nick? I would urge the company to meet with elected representatives without delay.
It's absolutely vital that, in a time of crisis, employers communicate clearly with their workforce and with elected Members and with the communities that they're based in in order to avoid unnecessary anxiety and, indeed, panic, because that's what I'm picking up in Cwmbran at the moment regarding future employment prospects. It's absolutely vital that engagement does take place in a meaningful and transparent way, and that involves as well the trade unions.
I can assure Lynne that, as part of our roll-out of the economic contract—I've already mentioned that mental health is part of the criteria for the economic contract—other elements of the contract concern fair work. And, of course, we set up the Fair Work Commission to make recommendations on how to improve standards of employment in Wales, and we'll be ensuring that, during the next iteration of the economic contract, we're more stretching in what we expect from employers in terms of engagement with trade unions and with the workforce in general, and that they take full responsibility for employees during downturns and during a crisis of the sort that we're experiencing right now.
A gaf fi ddiolch i Lynne Neagle am ei chwestiwn ac am y cyfle i drafod y sefyllfa yn Safran yng Nghwmbrân yn ddiweddar iawn, ynghyd â Nick? Rwy'n annog y cwmni i gyfarfod â chynrychiolwyr etholedig yn ddi-oed.
Mewn cyfnod o argyfwng, mae'n gwbl hanfodol fod cyflogwyr yn cyfathrebu'n glir gyda'u gweithlu a chydag Aelodau etholedig a chyda'r cymunedau lle maent yn gweithio er mwyn osgoi pryder diangen, a phanig yn wir, oherwydd dyna rwy'n ei deimlo yng Nghwmbrân ar hyn o bryd o ran rhagolygon cyflogaeth yn y dyfodol. Mae'n gwbl hanfodol fod ymgysylltu'n digwydd mewn ffordd ystyrlon a thryloyw, ac mae hynny'n cynnwys yr undebau llafur yn ogystal.
Fel rhan o'r broses o gyflwyno ein contract economaidd—rwyf eisoes wedi crybwyll bod iechyd meddwl yn rhan o'r meini prawf ar gyfer y contract economaidd—gallaf sicrhau Lynne fod elfennau eraill o'r contract yn ymwneud â gwaith teg. Ac wrth gwrs, fe wnaethom sefydlu'r Comisiwn Gwaith Teg i wneud argymhellion ar sut i wella safonau cyflogaeth yng Nghymru, ac yn ystod cyfnod nesaf y contract economaidd, byddwn yn sicrhau ein bod yn fwy ymestynnol yn yr hyn a ddisgwyliwn gan gyflogwyr o ran ymgysylltu ag undebau llafur a chyda'r gweithlu yn gyffredinol, a'u bod yn cymryd cyfrifoldeb llawn am weithwyr yn ystod cyfnodau o ddirywiad ariannol ac yn ystod argyfwng o'r math rydym yn ei brofi ar hyn o bryd.
The three groups of businesses that I wanted to ask you about include children's play centres, social enterprises and those small businesses that aren't registered for VAT and don't necessarily pay business rates, who really are the lifeblood of local economies and are the people that we need to invest in, both to maintain our social infrastructure and to ensure that they have the best possible chance to recover from the disruption we're witnessing at the moment. Can you confirm—and I think you already have in some of your answers today—that all three of these gaps that currently exist will be filled when you reopen the economic resilience fund?
Mae'r tri grŵp o fusnesau roeddwn am eich holi yn eu cylch yn cynnwys canolfannau chwarae i blant, mentrau cymdeithasol a'r busnesau bach nad ydynt wedi'u cofrestru ar gyfer TAW ac nad ydynt o reidrwydd yn talu ardrethi busnes, sy'n anadl einioes i economïau lleol ac sy'n cynnwys y bobl y mae angen inni fuddsoddi ynddynt er mwyn cynnal ein seilwaith cymdeithasol ac er mwyn sicrhau eu bod yn cael y cyfle gorau posibl i ymadfer ar ôl yr amharu rydym yn dyst iddo ar hyn o bryd. A allwch gadarnhau—a chredaf eich bod eisoes wedi gwneud hynny yn rhai o'ch atebion heddiw—y bydd y tri bwlch sy'n bodoli ar hyn o bryd yn cael eu llenwi pan fyddwch yn ailagor y gronfa cadernid economaidd?
Dirprwy Lywydd, I'm pleased to be able to confirm that all three will be offered support, obviously provided that they meet the eligibility criteria. As sectors, they will be eligible to apply for funding, yes.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch o allu cadarnhau y bydd pob un o'r tri yn cael cynnig cymorth, ar yr amod eu bod yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd wrth gwrs. Fel sectorau, byddant yn gymwys i wneud cais am arian.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
We now move on to a motion to suspend the Standing Orders and I call on the First Minister to move that motion—Mark Drakeford.
Symudwn ymlaen yn awr at gynnig i atal y Rheolau Sefydlog a galwaf ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig hwnnw—Mark Drakeford.
Cynnig NNDM7325 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheolau Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i ddadl ar NNDM7326 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mercher 20 Mai 2020.
Motion NNDM7325 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Orders 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow a debate on NNDM7326 to be considered in Plenary on Wednesday 20 May 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally, Dirprwy Lywydd.
Yn ffurfiol, Ddirprwy Lywydd.
Formally. Thank you. I have no speakers. Therefore, as indicated on the agenda, today's vote will be conducted in accordance with Standing Order 34.11. So, we will now move immediately to a vote. Each political group may nominate one member of the group to carry the same number of votes as there are members of the group. In the case of a political group with an Executive role, that nominee will carry the same number of votes as there are members of that group, plus any other members of the Government. Members who do not belong to a group or grouping will vote for themselves.
I now conduct the vote by roll call. I call for a vote on the motion to suspend Standing Orders, tabled in the name of Rebecca Evans. On behalf of the Labour group and the Government, Joyce Watson, how will you cast the 30 votes?
Yn ffurfiol. Diolch. Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr. Felly, fel y nodwyd ar yr agenda, cynhelir y bleidlais heddiw yn unol â Rheol Sefydlog 34.11. Felly, symudwn ymlaen yn syth i bleidlais. Gall pob grŵp gwleidyddol enwebu un aelod o'r grŵp i gynrychioli'r un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau yn y grŵp. Yn achos grŵp gwleidyddol sydd â rôl Weithredol, bydd yr enwebai hwnnw'n cynrychioli'r un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau yn y grŵp hwnnw, yn ogystal ag unrhyw aelodau eraill o'r Llywodraeth. Bydd Aelodau nad ydynt yn perthyn i grŵp neu grwpiad yn pleidleisio drostynt eu hunain.
Rwy'n cynnal pleidlais yn awr drwy alw ar y cynrychiolwyr. Galwaf am bleidlais ar y cynnig i ohirio'r Rheolau Sefydlog, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
In favour. Thank you. On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, how do you cast the 11 votes?
O blaid. Diolch. Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 11 pleidlais?
For.
O blaid.
Sorry?
Mae'n ddrwg gennyf?
For. Support.
O blaid. Cefnogi.
For. Thank you. Support. Thank you. On behalf of Plaid Cymru, Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
O blaid. Diolch. Cefnogi. Diolch. Ar ran Plaid Cymru, Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw eich naw pleidlais?
O blaid.
In favour.
In favour. Thank you. On behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast your four votes?
O blaid. Diolch. Ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw eich pedair pleidlais?
For. In favour.
O blaid.
In favour. Thank you. Gareth Bennett, how do you cast your vote?
O blaid. Diolch. Gareth Bennett, sut ydych chi'n bwrw eich pleidlais?
Sorry, Dirprwy Lywydd. Abstain.
Mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd. Ymatal.
You're abstaining.
Rydych chi'n ymatal.
Yes.
Ydw.
Thank you. Neil Hamilton, how will you cast your vote?
Diolch. Neil Hamilton, sut ydych chi'n bwrw eich pleidlais?
In favour.
O blaid.
In favour. Thank you. Neil McEvoy, how do you cast your vote?
O blaid. Diolch. Neil McEvoy, sut ydych chi'n bwrw eich pleidlais?
On behalf of the Welsh National Party, in favour.
Ar ran y Welsh National Party, o blaid.
In favour. Thank you. So, the result of that vote, then, is—and it requires a two-thirds majority to pass—in favour 56, abstentions one, and nobody against. Therefore, that motion to suspend the Standing Orders has been agreed.
O blaid. Diolch. Felly, canlyniad y bleidlais yw—ac mae'n galw am fwyafrif o ddwy ran o dair i basio—o blaid 56, un yn ymatal, a neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig i atal y Rheolau Sefydlog.
Cynhaliwyd y bleidlais ar NNDM7325 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on NNDM7325 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Ymatal
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid
Neil McEvoy – Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: Abstain
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: For
Neil McEvoy – Independent: For
Derbyniwyd y cynnig.
Motion agreed.
I now intend to take a technical break before we move to the next debate, and so we will now break for 10 minutes.
Rwy'n bwriadu cymryd seibiant technegol yn awr cyn inni symud at y ddadl nesaf, ac felly byddwn yn torri am 10 munud yn awr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:27.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:40, gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
Plenary was suspended at 15:27.
The Senedd reconvened at 15:40, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 4, 5 a 9 yn enw Siân Gwenllian. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliannau 6, 7 ac 8.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Darren Millar, and amendments 4, 5 and 9 in the name of Siân Gwenllian. In accordance with Standing Order 12.23(iii), amendments 6, 7 and 8 have not been selected.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar COVID-19: 'Llacio’r Cyfyngiadau ar ein Cymdeithas a’n Heconomi: Dal i Drafod'. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i gyflwyno'r cynnig—Mark Drakeford.
The next item is a debate on COVID-19 'Unlocking our Society and Economy: Continuing the Conversation', and I call on the First Minister to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NNDM7326 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cyhoeddi 'Llacio’r Cyfyngiadau ar ein Cymdeithas a’n Heconomi: Dal i Drafod', sy’n disgrifio sut y gall Cymru ddechrau llacio’r cyfyngiadau yn raddol
2. Yn cytuno y dylai iechyd y cyhoedd fod yn ystyriaeth flaenllaw mewn unrhyw benderfyniadau ynghylch pryd a sut y caiff y rheoliadau ynghylch aros gartref gael eu llacio
3. Yn diolch i bobl Cymru am eu cefnogaeth a’u hymrwymiad parhaus er mwyn lleihau lledaeniad y coronafeirws
4. Yn canmol gwaith caled ac ymroddiad gweithwyr hanfodol ar draws Cymru yn ystod y pandemig.
Motion NNDM7326 Rebecca Evans
To propose that the Senedd:
1. Notes the publication of 'Unlocking Our Society and Economy: Continuing the Conversation' which sets out how Wales can progressively move out of lockdown
2. Agrees public health should be at the forefront of the decisions about when and how the stay-at-home regulations will be eased
3. Thanks the people of Wales for their ongoing support and commitment to reducing the spread of coronavirus
4. Commends the hard work and dedication of critical workers throughout Wales during the pandemic.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ddydd Gwener diwethaf, fe wnaeth Llywodraeth Cymru gyhoeddi ein syniadau diweddaraf ynglŷn â sut gallwn ni ddechrau llacio'r rheolau ar ein cymdeithas a'n heconomi. Dair wythnos yn ôl, gwnaethon ni gyhoeddi ein fframwaith ar gyfer adferiad ac mae'r ddwy ddogfen yn mynd gyda'i gilydd. Rydym wedi cynnal sgwrs barhaus gyda phobl Cymru i drafod beth i'w wneud a phryd. Rydym yn gweithio gyda phobl er mwyn diogelu pob un ohonom. Rydym yn mynd ati i wneud penderfyniadau drwy ein ffordd ni o weithio—model rydym wedi ei sefydlu ers amser. Mae hynny'n golygu gweithio mewn partneriaeth gyda'r undebau, gyda chyflogwyr, gyda'r cymdeithasau gwasanaethau cyhoeddus a phawb arall sy'n cydweithio er lles pobl Cymru.
Thank you very much, Llywydd. Last Friday, the Welsh Government announced our latest plans on how we can start to relax the rules in our society and our economy. Three weeks ago, we announced and published our framework for recovery, and both documents go hand in hand. We have had an ongoing conversation with the people of Wales to discuss what we should do and when. We are working with people in order to safeguard each and every one of us. We are making decisions in our own way—a model that we have established over a period of time. That means working in partnership with unions, with employers, with public service associations and all others who are working for the benefit of the people of Wales.
Llywydd, over the last eight weeks, the response from people across Wales has been outstanding. Our collective efforts have helped slow the spread of the virus and have helped the NHS to prepare and to respond. If, as a result of these efforts, the rate of infection continues to decline, a greater range of choices for unlocking restrictions will open up.
Our framework document of three weeks ago set out how we intend to make decisions about easing the stay-at-home restrictions. Last Friday's document takes us further. Our road map is based on a traffic-lights system. It sets out a series of changes that potentially could be made in a number of areas, including seeing friends and family, going back to work, shopping and reopening public services.
People are at the heart of our thinking. We know just how much everyone wants to see family and friends, and this is a key consideration for us. This isn't just a plan to get people back to work, important as that is, it is a plan for people too.
This road map doesn't signal dates, because changes will be made when the scientific and medical advice tells us that it is safe to do so, but it does show how we are moving carefully and cautiously into the red zone—the first steps on our journey of recovery. We will monitor the impacts of those steps really carefully, and, provided the virus remains under control, we will move towards the amber zone. In amber, there will be more signs of something like normality, and if our monitoring shows that we are still on top of the virus, we can begin the move into the green zone. In the green zone, life begins to look more like it was before coronavirus began, but not identical to it, because until we find a vaccine or effective treatment, coronavirus is with us for a long time to come.
Now, some things have already begun to unlock. Shops are opening for click and collect, recycling centres are beginning to reopen, and planning is taking place to see if library services can be resumed as well. Garden centres are opening, of course, with social distancing arrangements in place. Education Minister Kirsty Williams has set out her approach to schools, and more detail will be provided for other sectors as we work together with our partners in the trade unions, in businesses and in the wider public sector.
Llywydd, it is absolutely right that we debate our different perspectives on this, the most pressing set of circumstances we have faced since the establishment of devolution. But I do believe that, in this crisis, people in Wales look to all of us to come together where we can and to share a sense of our common interests. In that spirit, I am very pleased that the Government can support all but one of the amendments laid to today's motion. Llywydd, I'll return to all amendments in replying to the debate, but I do want to thank those parties who have laid them for the constructive spirit in which they have been drawn up, and for the positive contribution that they make to this debate.
Last week, the Government also published our test, trace and protect plan, which will be vital as we move out of lockdown. Any move towards resumption of more normal activities must go hand in hand with a viable plan for tracking and identifying any new cases and those hotspots as they may emerge. Last Friday's document is based similarly on the latest scientific advice. We will act carefully and cautiously in partnership with people, in a way that is right for Wales. That will always mean putting people's health first.
Now, Llywydd, I have always said that we want to move together across the United Kingdom, because that is the best way forward for all of us. On Sunday, I met with Michael Gove, the Chancellor of the Duchy of Lancaster, and my Scottish and Northern Irish counterparts, to discuss issues around quarantining people from abroad. Yesterday, I met my devolved colleagues and the Mayor of London, again to continue our discussion, and a further meeting has been arranged between the devolved Governments and the UK Government for later this week. We are engaging actively with other administrations throughout this crisis, but we will, of course, make our decisions and exercise our responsibilities in the interests of Wales.
Llywydd, I do need to stress that the virus remains a threat and will continue to be so even as we take steps towards greater normality. There is no risk-free future. The 2m social distancing rule remains in place, and we must all take those basic public health precautions, washing our hands carefully and often, for example. Travel should only be local, and it should only be essential. All of this is in place simply to go on reducing the risk of spreading coronavirus. In our two documents, we have set out a pathway towards making those vital decisions. We are required by law to review legislation and remove restrictions when they are no longer justified. There are choices to be made at every point in this path. The interests of all sections of our society need to be balanced, and this Government will always have particular regard for those who struggle under the disproportionate burden of disadvantage.
Now, we will have to make those decisions on a 21-day pattern, and we are now halfway through the latest three-week cycle. We will continue to be guided by the scientific advice and the advice of our chief medical officer, and those decisions will continue to be informed by the goals and the ways of working enshrined in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, put on the statute book by this Senedd.
Llywydd, there are those who urge relaxation of measures without regard to the consequences of doing so. This is the very opposite of the approach we are taking in Wales, and as set out in our road map. The Welsh Government will not take chances, and we will not act on whims. My message is one of continued solidarity in the face of this great threat to lives and to society—a solidarity demonstrated so steadfastly by individuals and communities right across Wales. We have all played our part, and together we can continue to protect one another and to prepare to unlock and to renew our nation. Diolch yn fawr.
Lywydd, dros yr wyth wythnos ddiwethaf, mae'r ymateb gan bobl ledled Cymru wedi bod yn rhagorol. Mae ein hymdrechion ar y cyd wedi helpu i arafu lledaeniad y feirws ac wedi helpu'r GIG i baratoi ac i ymateb. Os bydd y gyfradd heintio, o ganlyniad i'r ymdrechion hyn, yn parhau i ostwng, bydd ystod well o ddewisiadau ar gael i lacio'r cyfyngiadau symud.
Roedd ein dogfen fframwaith dair wythnos yn ôl yn nodi sut rydym yn bwriadu gwneud penderfyniadau ynghylch llacio’r cyfyngiadau aros gartref. Mae’r ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf yn mynd â ni ymhellach. Mae ein cynllun yn seiliedig ar system oleuadau traffig. Mae'n nodi cyfres o newidiadau y gellid eu gwneud mewn nifer o feysydd, gan gynnwys gweld ffrindiau a theulu, mynd yn ôl i'r gwaith, siopa ac ailagor gwasanaethau cyhoeddus.
Mae pobl yn ganolog i'n ffordd o feddwl. Gwyddom pa mor awyddus yw pawb i weld eu teuluoedd a’u ffrindiau, ac mae hon yn ystyriaeth allweddol i ni. Nid cynllun i gael pobl yn ôl i'r gwaith yn unig mo hwn, er mor bwysig yw hynny, ond cynllun ar gyfer pobl hefyd.
Nid yw'r cynllun yn nodi dyddiadau, gan y bydd newidiadau'n cael eu gwneud pan fydd y cyngor gwyddonol a meddygol yn dweud wrthym ei bod yn ddiogel inni wneud hynny, ond mae'n dangos sut rydym yn symud yn ofalus ac yn bwyllog i'r parth coch—y camau cyntaf ar daith ein hadferiad. Byddwn yn monitro effeithiau'r camau hynny’n ofalus iawn, a chyn belled â bod y feirws yn parhau i fod dan reolaeth, byddwn yn symud tuag at y parth ambr. Yn y parth ambr, bydd mwy o arwyddion o rywbeth tebyg i normalrwydd, ac os bydd ein monitro'n dangos bod y feirws yn dal i fod o dan ein rheolaeth, gallwn ddechrau symud i'r parth gwyrdd. Yn y parth gwyrdd, mae bywyd yn dechrau edrych yn debycach i'r hyn ydoedd cyn i’r coronafeirws ddechrau, ond nid yn union yr un fath, oherwydd hyd nes y down o hyd i frechlyn neu driniaeth effeithiol, bydd y coronafeirws gyda ni am beth amser eto.
Nawr, mae rhai pethau eisoes wedi dechrau llacio. Mae siopau'n agor ar gyfer gwasanaethau clicio a chasglu, mae canolfannau ailgylchu’n dechrau ailagor, ac mae cynlluniau ar y gweill i weld a ellir ailddechrau gwasanaethau llyfrgell hefyd. Mae canolfannau garddio’n agor, wrth gwrs, gyda threfniadau cadw pellter cymdeithasol ar waith. Mae'r Gweinidog Addysg, Kirsty Williams, wedi nodi ei dull o fynd ati gydag ysgolion, a bydd mwy o fanylion yn cael eu darparu ar gyfer sectorau eraill wrth inni weithio gyda'n partneriaid yn yr undebau llafur, mewn busnesau ac yn y sector cyhoeddus ehangach.
Lywydd, mae'n gwbl iawn ein bod yn dadlau ynghylch ein gwahanol safbwyntiau ar hyn, y set bwysicaf o amgylchiadau rydym wedi'u hwynebu ers cychwyn datganoli. Ond yn yr argyfwng hwn, credaf fod pobl Cymru am i bob un ohonom ddod at ein gilydd lle gallwn a rhannu ymdeimlad o’n buddiannau cyffredin. Yn yr ysbryd hwnnw, rwy’n falch iawn y gall y Llywodraeth gefnogi pob un ond un o’r gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig heddiw. Lywydd, dychwelaf at yr holl welliannau wrth ymateb i'r ddadl, ond hoffwn ddiolch i'r pleidiau sydd wedi'u cynnig am eu llunio mewn ysbryd adeiladol, ac am y cyfraniad cadarnhaol a wnânt i'r ddadl hon.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Llywodraeth ein cynllun profi, olrhain, diogelu, a fydd yn hanfodol wrth inni lacio’r cyfyngiadau symud. Mae’n rhaid i unrhyw ymgais i ailddechrau gweithgareddau mwy normal ddigwydd law yn llaw â chynllun hyfyw i olrhain a nodi unrhyw achosion newydd a'r mannau problemus o ran yr haint wrth iddynt ddod i'r amlwg. Mae’r ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf yn seiliedig yn yr un modd ar y cyngor gwyddonol diweddaraf. Byddwn yn gweithredu'n ofalus ac yn bwyllog mewn partneriaeth â phobl, mewn ffordd sy'n iawn i Gymru. Bydd hynny bob amser yn golygu rhoi iechyd pobl yn gyntaf.
Nawr, Lywydd, rwyf bob amser wedi dweud ein bod yn awyddus i symud gyda'n gilydd ledled y Deyrnas Unedig, gan mai dyna'r ffordd orau ymlaen i bob un ohonom. Ddydd Sul, cyfarfûm â Michael Gove, Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn, a’m swyddogion cyfatebol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, i drafod materion yn ymwneud â gosod pobl o dramor dan gwarantin. Ddoe, cyfarfûm â fy nghyd-Aelodau datganoledig a Maer Llundain, unwaith eto i barhau â’n trafodaeth, ac mae cyfarfod pellach wedi’i drefnu rhwng y Llywodraethau datganoledig a Llywodraeth y DU yn ddiweddarach yr wythnos hon. Rydym yn ymgysylltu'n weithredol â gweinyddiaethau eraill drwy gydol yr argyfwng hwn, ond wrth gwrs, byddwn yn gwneud ein penderfyniadau ac yn arfer ein cyfrifoldebau er budd Cymru.
Lywydd, mae angen i mi bwysleisio bod y feirws yn parhau i fod yn fygythiad ac y bydd yn parhau i fod felly hyd yn oed wrth inni gymryd camau tuag at fwy o normalrwydd. Nid oes dyfodol di-risg. Mae'r rheol i gadw pellter cymdeithasol o 2m yn parhau i fod ar waith, ac mae’n rhaid i bob un ohonom arfer y rhagofalon iechyd cyhoeddus sylfaenol hynny, gan olchi ein dwylo’n ofalus ac yn aml, er enghraifft. Dylid teithio’n lleol yn unig, a dylai unrhyw deithio fod yn hanfodol. Mae hyn oll ar waith er mwyn parhau i leihau'r risg o ledaenu coronafeirws. Yn ein dwy ddogfen, rydym wedi nodi llwybr tuag at wneud y penderfyniadau hanfodol hynny. Mae'n ofynnol yn ôl y gyfraith inni adolygu deddfwriaeth a chodi cyfyngiadau pan nad oes cyfiawnhad drostynt mwyach. Mae dewisiadau i'w gwneud ar bob pwynt ar hyd y llwybr hwn. Mae angen cydbwyso buddiannau pob rhan o'n cymdeithas, a bydd y Llywodraeth hon bob amser yn rhoi sylw arbennig i'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd o dan faich anghymesur anfantais.
Nawr, bydd yn rhaid inni wneud y penderfyniadau hynny ar batrwm 21 diwrnod, ac rydym bellach hanner ffordd drwy'r cylch tair wythnos diweddaraf. Byddwn yn parhau i gael ein harwain gan gyngor gwyddonol a chyngor ein prif swyddog meddygol, a bydd y penderfyniadau hynny’n parhau i gael eu llywio gan y nodau a'r ffyrdd o weithio sydd wedi'u hymgorffori yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a roddwyd ar y llyfr statud gan y Senedd hon.
Lywydd, mae rhai pobl yn annog llacio’r mesurau heb ystyried canlyniadau gwneud hynny. Dyma'r gwrthwyneb i'r dull o weithredu rydym yn ei ddefnyddio yng Nghymru, fel y nodir yn ein cynllun. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn mentro, ac ni fyddwn yn gweithredu ar fympwy. Mae fy neges yn un o undod parhaus yn wyneb y bygythiad mawr hwn i fywydau ac i gymdeithas—yr undod a fynegwyd mor gadarn gan unigolion a chymunedau ledled Cymru. Mae pob un ohonom wedi chwarae ein rhan, a chyda'n gilydd, gallwn barhau i amddiffyn ein gilydd a pharatoi i lacio cyfyngiadau ac adnewyddu ein gwlad. Diolch yn fawr.
I have selected six of the nine amendments tabled to the motion, and in accordance with Standing Order 12.23(iii) I have not selected amendments 6, 7 and 8, tabled in the name of Siân Gwenllian. I call now on Paul Davies to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Darren Millar—Paul Davies.
Rwyf wedi dewis chwech o'r naw gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig, ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii) nid wyf wedi dewis gwelliannau 6, 7 ac 8, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Galwaf yn awr ar Paul Davies i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar—Paul Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 1 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gydweithio â llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig fel rhan o ddull cydlynol pedair cenedl o godi'r cyfyngiadau symud.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point after point 1 and renumber accordingly:
Believes that the Welsh Government must work in collaboration with other governments in the United Kingdom as part of a coherent four-nation approach to lifting the lockdown.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn cydnabod y rhai sydd wedi colli eu bywydau yn ystod y pandemig ac yn estyn ei chydymdeimlad dwysaf â'r rhai y mae profedigaeth yn effeithio arnynt.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point after point 2 and renumber accordingly:
Recognises those who have lost their lives during the pandemic and extends its deepest sympathy to those affected by bereavement.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddiweddaru Llacio’r Cyfyngiadau ar ein Cymdeithas a’n Heconomi, i gynnwys:
a) amserlenni dangosol ar gyfer codi'r mesurau cyfyngiadau symud;
b) manylion y cerrig milltir a'r targedau sydd i'w cyflawni cyn codi pob mesur;
c) sefydlu tasgluoedd mewn adrannau gweinidogol allweddol i oruchwylio'r gwaith o weithredu'r cynllun; a
d) cynllun ariannol priodol i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r cynllun.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls upon the Welsh Government to update Unlocking Our Society and Economy to include:
a) indicative timescales for the lifting of lockdown measures;
b) details of the milestones and targets to be achieved prior to the lifting of each measure;
c) the establishment of task forces in key ministerial departments to oversee the implementation of the plan; and
d) a proper financial plan to support the delivery of the roadmap.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.
Amendments 1, 2 and 3 moved.
Diolch, Llywydd, and I move the amendments tabled in the name of my colleague, Darren Millar.
Whilst I appreciate that the Welsh Government has now published the steps it is intending to take in order to lead Wales out of the current pandemic period, I have to say from the outset that this has been a missed opportunity for the Welsh Government to provide some much-needed hope to the people of Wales.
Now, if I can turn to our amendments—and I hope Members will consider supporting all of them as the thrust of these amendments is to constructively add to the motion of this debate—the first amendment calls for more collaboration with Governments across the UK. Now, the leader of the UK Labour Party has rightly called for a four-nations approach—an approach I've endorsed throughout the entire pandemic period. The COVID-19 virus knows no boundaries, and so it makes absolute sense that Governments at all levels should be working together to protect the people of the United Kingdom throughout this pandemic.
Whilst the UK and Welsh Governments have worked together on issues, the divergence of some policies between Wales and England has left some people understandably confused and frustrated, and the reality is that there was far more understanding and clarity over Government guidance when the Governments' policies were more closely aligned.
Now, I've made it clear that the Welsh Government's exit strategy should have been supplemented with concrete proposals and milestones by which the Government's progress could be assessed. This document doesn't offer the people of Wales any tangible detail that progress can be measured by and, instead, the exit strategy is effectively a list of consultation phases that the Welsh Government plans to initiate. There are no indicative timescales for the lifting of lockdown measures, and so individuals and businesses across Wales are no further forward in being able to start planning for life post lockdown. So, I can understand the sheer frustration felt by so many who had hoped that, last Friday, the Welsh Government would deliver a plan that they could follow with certainty. Ian Price, the director of the Confederation of British Industry Wales was right to say that, and I quote,
'Indicative timelines outlining when sectors and workplaces can come back online are also needed, so businesses of all shapes and sizes can quickly ramp-up essential restart planning and decision-making.'
Countries like Ireland, for example, have recognised the importance of timescales and provided them in their exit strategy. However, I accept that when the science changes, Governments may need to change course and, as a result, those timescales may then need to change. Now, the Welsh Government's road map does not include a comprehensive strategy for how and when restrictions may be eased. Indeed, the document itself confirms that specific detail on each label is still being developed with businesses, trade unions, local authorities, public service providers and others.
Now, moving forward, I believe the Welsh Government should be establishing taskforces within key ministerial departments to oversee the implementation of its exit strategy. In each portfolio area, Ministers should be considering how best to co-ordinate those taskforces and they should be set to work immediately. For example, the Minister for Economy, Transport and North Wales should be working with a dedicated taskforce to prepare businesses across Wales for reopening and to better understand the specific challenges that businesses may be facing in moving from one category to another. The Welsh Government is right to say that no two businesses are the same, and that's why establishing a taskforce is needed to ensure that the views of the business community are heard at each stage of its progress. Similarly, the Minister for Housing and Local Government should be establishing a taskforce to oversee the implementation of the exit strategy with public service providers and local authorities.
Now, to avoid a significant second peak, the Welsh Government has made it clear that it's putting in place the infrastructure needed to manage future outbreaks of the disease via the test, track and protect strategy. Of course, for that to be realistically possible, local authorities across Wales will require a serious injection of cash to ensure that this widescale testing can actually be delivered. Not only are there significant resource implications for local authorities, but according to the Welsh Local Government Association, there are significant recruitment issues to consider as well. And so, perhaps in responding to this afternoon's debate the Welsh Government will give cast-iron assurances that its testing programme is capable of meeting the significant increase in community testing as well as confirming exactly how much the Welsh Government will be allocating to local authorities to enable them to carry out this testing.
Llywydd, the Welsh Government's road map doesn't provide a proper financial plan to support its delivery, and so there's no indication of how resources will be allocated to effectively see this plan through. Now, I know that a supplementary budget is on the way and I hope that, as well as the details the First Minister mentioned in his statement today, it will also include specific financial details regarding how the road map will indeed be delivered. And it's absolutely essential that those resource allocations firmly spell out how each portfolio area is not only limiting the impact of the virus on individuals, communities and businesses across Wales in the short term, but how public services and businesses will be able to implement the Welsh Government's exit strategy.
So, with that, Llywydd, I hope Members will support our amendments to help ensure that Wales is as prepared as possible and is fully resourced to start moving us out of the lockdown. Thank you.
Diolch, Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar.
Er fy mod yn derbyn bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cyhoeddi'r camau y mae'n bwriadu eu cymryd er mwyn arwain Cymru allan o gyfnod y pandemig presennol, mae'n rhaid imi ddweud o'r cychwyn cyntaf fod hwn wedi bod yn gyfle a gollwyd i Lywodraeth Cymru ddarparu rhywfaint o obaith mawr ei angen i bobl Cymru.
Nawr, os caf droi at ein gwelliannau—ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n ystyried cefnogi pob un ohonynt gan mai bwriad y gwelliannau hyn yw ychwanegu'n adeiladol at gynnig y ddadl hon—mae'r gwelliant cyntaf yn galw am fwy o gydweithredu â Llywodraethau ledled y DU. Nawr, mae arweinydd Plaid Lafur y DU wedi galw yn gwbl briodol am ddull pedair gwlad o weithredu—dull rwyf wedi'i gymeradwyo drwy gydol cyfnod y pandemig. Nid yw'r feirws COVID-19 yn adnabod unrhyw ffiniau, ac felly mae'n gwneud synnwyr perffaith y dylai Llywodraethau ar bob lefel fod yn gweithio gyda'i gilydd i amddiffyn pobl y Deyrnas Unedig drwy gydol y pandemig hwn.
Er bod Llywodraethau'r DU a Chymru wedi gweithio gyda'i gilydd ar faterion, mae’r gwahaniaeth rhwng rhai o bolisïau Cymru a Lloegr, yn gwbl ddealladwy, wedi drysu rhai pobl a’u gwneud i deimlo’n rhwystredig, a'r gwir amdani yw bod llawer mwy o ddealltwriaeth ac eglurder ynghylch canllawiau'r Llywodraeth pan oedd polisïau'r Llywodraethau wedi'u halinio'n agosach.
Nawr, rwyf wedi dweud yn glir y dylai strategaeth ymadael Llywodraeth Cymru fod wedi’i hategu â chynigion pendant a cherrig milltir ar gyfer asesu cynnydd y Llywodraeth. Nid yw'r ddogfen hon yn cynnig unrhyw fanylion clir i bobl Cymru y gellir mesur cynnydd yn eu herbyn, ac yn lle hynny, mae'r strategaeth ymadael i bob pwrpas yn rhestr o gamau ymgynghori y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cychwyn. Nid oes unrhyw amserlenni dangosol ar gyfer codi’r cyfyngiadau symud, ac felly nid yw unigolion a busnesau ledled Cymru yn well eu byd o gwbl o ran gallu dechrau cynllunio ar gyfer bywyd ar ôl y cyfyngiadau symud. Felly, gallaf ddeall y rhwystredigaeth lwyr a deimlir gan gynifer o bobl a oedd wedi gobeithio, ddydd Gwener diwethaf, y byddai Llywodraeth Cymru yn darparu cynllun y gallent ei ddilyn gyda sicrwydd. Roedd Ian Price, cyfarwyddwr Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru yn iawn i ddweud, ac rwy'n dyfynnu, fod
angen amserlenni dangosol sy'n amlinellu pryd y gall sectorau a gweithleoedd ddod yn weithredol eto hefyd, fel y gall busnesau o bob lliw a llun fynd i’r afael ar unwaith â chynlluniau hanfodol i ailgychwyn ac i wneud penderfyniadau.
Mae gwledydd fel Iwerddon, er enghraifft, wedi cydnabod pwysigrwydd amserlenni ac wedi eu darparu yn eu strategaeth ymadael. Fodd bynnag, pan fydd y wyddoniaeth yn newid, rwy'n derbyn y gallai fod angen i Lywodraethau newid trywydd, ac o ganlyniad, efallai y bydd angen i'r amserlenni hynny newid. Nawr, nid yw cynllun Llywodraeth Cymru yn cynnwys strategaeth gynhwysfawr ar gyfer sut a phryd y gellir llacio’r cyfyngiadau. Yn wir, mae'r ddogfen ei hun yn cadarnhau bod manylion penodol ar bob label yn dal i gael eu datblygu gyda busnesau, undebau llafur, awdurdodau lleol, darparwyr gwasanaethau cyhoeddus ac eraill.
Nawr, wrth symud ymlaen, credaf y dylai Llywodraeth Cymru fod yn sefydlu tasgluoedd mewn adrannau gweinidogol allweddol i oruchwylio’r broses o roi ei strategaeth ymadael ar waith. Ym mhob maes portffolio, dylai Gweinidogion fod yn ystyried y ffordd orau o gydlynu'r tasgluoedd hynny a dylid eu rhoi ar waith ar unwaith. Er enghraifft, dylai Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru fod yn gweithio gyda thasglu pwrpasol i baratoi busnesau ledled Cymru ar gyfer ailagor a sicrhau bod ganddynt well dealltwriaeth o'r heriau penodol y gallai busnesau eu hwynebu wrth symud o un categori i'r llall. Mae Llywodraeth Cymru yn iawn i ddweud nad oes unrhyw ddau fusnes yr un peth, a dyna pam fod angen sefydlu tasglu i sicrhau bod barn y gymuned fusnes yn cael ei chlywed ar bob cam yn y broses. Yn yr un modd, dylai'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol fod yn sefydlu tasglu i oruchwylio gweithrediad y strategaeth ymadael gyda darparwyr gwasanaethau cyhoeddus ac awdurdodau lleol.
Nawr, er mwyn osgoi ail ymchwydd sylweddol, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir ei bod yn rhoi'r seilwaith sydd ei angen ar waith i reoli achosion o'r clefyd yn y dyfodol drwy'r strategaeth brofi, tracio a diogelu. Wrth gwrs, er mwyn i hynny fod yn bosibl yn realistig, bydd angen chwistrelliad sylweddol o arian ar awdurdodau lleol ledled Cymru i sicrhau y gellir cyflawni'r profion hyn ar raddfa fawr. Nid yn unig fod goblygiadau sylweddol o ran adnoddau i awdurdodau lleol, ond yn ôl Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, mae materion recriwtio sylweddol i'w hystyried hefyd. Ac felly, wrth ymateb i’r ddadl y prynhawn yma, efallai y gall Llywodraeth Cymru roi sicrwydd pendant y gall ei rhaglen brofi ymdopi â’r cynnydd sylweddol yn y profion a gynhelir yn y gymuned ynghyd â chadarnhau faint yn union y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddyrannu i awdurdodau lleol i’w galluogi i gynnal y profion hyn.
Lywydd, nid yw cynllun Llywodraeth Cymru yn darparu manylion ariannol addas i gefnogi’r gwaith o’i gyflawni, ac felly nid oes unrhyw arwydd sut y bydd adnoddau'n cael eu dyrannu i sicrhau bod y cynllun yn cael ei gyflawni’n effeithiol. Nawr, gwn fod cyllideb atodol ar y ffordd, ac yn ogystal â'r manylion y soniodd y Prif Weinidog amdanynt yn ei ddatganiad heddiw, rwy'n gobeithio y bydd hefyd yn cynnwys manylion ariannol penodol ynglŷn â sut y caiff y cynllun ei gyflawni. Ac mae'n gwbl hanfodol fod yr adnoddau hynny a ddyrennir yn nodi'n glir sut y mae pob maes portffolio nid yn unig yn cyfyngu ar effaith y feirws ar unigolion, cymunedau a busnesau ledled Cymru yn y tymor byr, ond sut y bydd gwasanaethau cyhoeddus a busnesau yn gallu gweithredu strategaeth ymadael Llywodraeth Cymru.
Felly, gyda hynny, Lywydd, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein gwelliannau i helpu i sicrhau bod Cymru mor barod â phosibl ac yn cael adnoddau digonol i ddechrau ein rhyddhau o’r cyfyngiadau symud. Diolch.
Galw nawr ar Adam Price i gyflwyno gwelliannau 4, 5 a 9, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I call on Adam Price to move amendments 4, 5 and 9, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 4—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cefnogi'r alwad gan bedwar Prif Gwnstabl a Chomisiynwyr yr Heddlu a Throseddu Cymru i'r Prif Weinidog sicrhau bod y dirwyon uchaf y gall yr heddlu eu dyroddi am beidio â chydymffurfio â'r rheoliadau iechyd cyhoeddus, yn cael eu cynyddu er mwyn sicrhau bod cyfyngiadau yn cael eu gorfodi'n gadarn cyhyd ag y maent ar waith.
Amendment 4—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Supports the call by Wales’s four Chief Constables and Police and Crime Commissioners for the First Minister to ensure that the maximum fines police can issue for non-compliance with the public health regulations are increased so that restrictions are robustly enforced for as long as they are in place.
Gwelliant 5—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu ei bod yn angenrheidiol sicrhau bod system gadarn o brofi ac olrhain cysylltiadau ar waith er mwyn codi'r cyfyngiadau'n sylweddol.
Amendment 5—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Believes that having a robust testing and contact tracing system in place is a necessary prerequisite for the substantial lifting of restrictions.
Gwelliant 9—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol ac i archwilio pob llwybr arall sydd ar gael i Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gwaelodlin o gymorth ariannol ar gael i bobl Cymru drwy gydol y cyfnodau o gyfyngiadau ar ein cymdeithas a'n heconomi.
Amendment 9—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to press the UK Government to introduce a universal basic income and to explore all other avenues available to the Welsh Government to ensure that a baseline of financial support is available to the people of Wales throughout the phases of the restrictions on our society and economy.
Cynigiwyd gwelliannau 4, 5 a 9.
Amendments 4, 5 and 9 moved.
Diolch, Llywydd. Can I first of all thank the First Minister for his kind remarks about the spirit of the amendments? There was a tantalising reference there to the one amendment that the Government hasn't been able to accept. I hope it's not the amendment calling for support for the request, the unanimous request, by the four chief constables and the four police and crime commissioners for raising the fines for those that have broken the lockdown rules so that they can do their work of protecting people in our communities.
Now, the first question, and the most important question of all, I think, in thinking about the next phase, is what we're trying to achieve. We really have a choice here, it seems to me, based on the strategies that other countries have followed—and there's reference in the document published by the Government to learning from other countries. We can adopt a suppression strategy to try and eliminate the disease, which is the approach that New Zealand and others have explicitly adopted, or we can try to flatten the curve, as it's come to be known, once more, with the main focus being trying to ensure the NHS isn't overwhelmed by a second or third wave.
Now, we have asked the Government to clarify which of those two strategies it espouses, and it would be good to get clarity on that today, because I think that the language of the recovery and road map documents is a little ambiguous in some senses, because the strong emphasis on test, trace and isolate points in one direction, but in the document, for example, released on 24 April, one of the key metrics that has been set for evaluating relaxation measures is
'evidence that we can cope with the expected increase in healthcare needs for at least 14 days if the infection rate goes above 1 and the virus is spreading widely once again.'
That sounds more as if it's pointing in the direction of managing the spread of the disease below a critical level, rather than trying to eliminate the disease wherever it re-emerges.
The New Zealand approach means ending widespread community transmission before relaxing lockdown measures, and it means also, of course, rejecting the herd immunity approach. We had proposed two amendments on both those matters. They haven't been selected, but perhaps the First Minister, in responding, could state what the position of the Government is.
Moving on to—. As well as ending community transmission first, we believe a second prerequisite for ending substantive lockdown measures is making sure that the contact, trace and isolate system is fully operational and a proven success. We have the pilots, but we need time to evaluate the pilots before confirming that they are working properly. And what would be good to know from the First Minister is: what does success look like? What level of the proportion of contacts do we need to be able to trace in order to control local outbreaks? Is it 50 per cent, is it 80 per cent, or 90?
The emphasis within the Welsh Government's approach with the traffic lights is sectoral, and the UK Government, on the other hand, has a five alert-level system applied nationally. There is at least some potential for confusion here. One interesting suggestion is that the Joint Biosecurity Centre will produce rate-of-infection assessments at a very local level, and that could be used then to stop new local hotspots by re-imposing lockdown measures at a local level. Indeed, we've heard mayors in England like Andy Burnham calling for a more decentralised approach, which is also supported by the WHO. Does the Welsh Government see some potential in the next phase for that kind of localised approach?
And, finally, it's not just test and trace, of course, it's test, trace and isolate. The current position is that people with symptoms should isolate for seven days. The WHO recommend 14 days for people with symptoms, for quarantine, and that appears to be evidence-based, as viral shedding in some people can last longer than seven days. So, will the Government look at that and adopt it, based on the WHO's advice?
And, finally, could we also consider establishing central isolation quarantine points for people to isolate, for example, repurposed hotels? We know that the virus exploits overcrowded housing. We know that many people have caught it from a family member or housemates. Establishing these kinds of community facilities for quarantine has been key to eliminating the virus in Wuhan and parts of Italy, and many people would also feel reassured they were not putting family members at risk. So, could the Government, as we enter this new phase with test, trace and isolate, look at strengthening the 'isolate' element within the measures?
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch yn gyntaf i'r Prif Weinidog am ei sylwadau caredig ynglŷn ag ysbryd y gwelliannau? Roeddent yn cynnwys cyfeiriad pryfoclyd at yr un gwelliant nad yw'r Llywodraeth wedi gallu ei dderbyn. Rwy'n gobeithio nad yw’n cyfeirio at y gwelliant sy'n galw am gefnogaeth i'r cais, y cais unfrydol, gan y pedwar prif gwnstabl a'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu am gynyddu'r dirwyon i'r rheini sydd wedi torri rheolau’r cyfyngiadau symud fel y gallant wneud eu gwaith o amddiffyn pobl yn ein cymunedau.
Nawr, y cwestiwn cyntaf, a'r cwestiwn pwysicaf oll yn fy marn i wrth feddwl am y cam nesaf, yw beth y ceisiwn ei gyflawni. Ymddengys i mi fod gennym ddewis yma sy’n seiliedig ar y strategaethau y mae gwledydd eraill wedi'u dilyn—ac mae cyfeiriad yn y ddogfen a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth at ddysgu gan wledydd eraill. Gallwn fabwysiadu strategaeth atal i geisio cael gwared ar yr afiechyd, sef y dull y mae Seland Newydd ac eraill wedi'i fabwysiadu, neu gallwn geisio lefelu'r gromlin, fel y’i gelwir, unwaith eto, gan ganolbwyntio’n bennaf ar geisio sicrhau nad yw'r GIG yn cael ei orlethu gan ail neu drydedd ton.
Nawr, rydym wedi gofyn i'r Llywodraeth egluro pa un o'r ddwy strategaeth y mae'n eu mabwysiadu, a byddai'n dda cael eglurder ar hynny heddiw, gan y credaf fod iaith y dogfennau adfer a’r cynllun braidd yn amwys ar ryw ystyr, oherwydd y pwyslais cryf ar bwyntiau profi, olrhain ac ynysu i un cyfeiriad, ond yn y ddogfen, er enghraifft, a ryddhawyd ar 24 Ebrill, un o'r metrigau allweddol a bennwyd ar gyfer gwerthuso mesurau llacio yw
'tystiolaeth y gallwn ymdopi â’r cynnydd disgwyliedig mewn anghenion gofal iechyd am o leiaf 14 diwrnod os yw’r gyfradd heintio yn mynd dros 1 a’r feirws yn lledaenu’n eang unwaith eto.'
Mae hynny'n swnio'n fwy fel pe bai'n cyfeirio at reoli lledaeniad y clefyd o dan lefel gritigol, yn hytrach na cheisio cael gwared ar yr afiechyd lle bynnag y mae'n ailymddangos.
Mae dull Seland Newydd yn golygu rhoi diwedd ar drosglwyddiad cymunedol eang cyn llacio’r cyfyngiadau symud, ac mae hefyd yn golygu ymwrthod â’r dull imiwnedd torfol wrth gwrs. Roeddem wedi cynnig dau welliant ar y ddau fater. Nid ydynt wedi cael eu dewis, ond efallai y gallai'r Prif Weinidog, wrth ymateb, nodi beth yw safbwynt y Llywodraeth.
Gan symud ymlaen i—. Yn ogystal â rhoi diwedd ar drosglwyddiad cymunedol yn gyntaf, credwn mai ail ragofyniad ar gyfer dod â mesurau cyfyngiadau symud sylweddol i ben yw sicrhau bod y system olrhain cysylltiadau ac ynysu yn gwbl weithredol ac yn llwyddiant profedig. Mae gennym gynlluniau peilot, ond mae angen amser arnom i werthuso'r rheini cyn cadarnhau eu bod yn gweithio'n iawn. A’r hyn y byddai'n dda ei wybod gan y Prif Weinidog yw: sut beth yw llwyddiant? Pa lefel o gyfran y cysylltiadau sydd angen inni allu eu holrhain er mwyn rheoli achosion lleol? Ai 50 cant, ai 80 y cant, ynteu 90?
Mae'r pwyslais yn nhrefniadau goleuadau traffig Llywodraeth Cymru yn sectoraidd, ac ar y llaw arall, mae gan Lywodraeth y DU system rybudd pum lefel ar waith yn genedlaethol. Mae perygl y gallai hyn beri peth dryswch fan lleiaf. Un awgrym diddorol yw y bydd y Gyd-Ganolfan Bioddiogelwch yn cynhyrchu asesiadau cyfradd heintio ar lefel leol iawn, ac y gellid eu defnyddio wedyn i atal mannau problemus lleol newydd drwy ailgyflwyno cyfyngiadau symud ar lefel leol. Yn wir, rydym wedi clywed meiri yn Lloegr fel Andy Burnham yn galw am ddull mwy datganoledig, a gefnogir hefyd gan Sefydliad Iechyd y Byd. A yw Llywodraeth Cymru yn gweld rhywfaint o botensial yn y cam nesaf ar gyfer y math hwnnw o ddull lleol?
Ac yn olaf, nid profi ac olrhain yn unig ydyw wrth gwrs, ond profi, olrhain ac ynysu. Y sefyllfa bresennol yw y dylai pobl â symptomau ynysu am saith diwrnod. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell cyfnod o 14 diwrnod dan gwarantin i bobl â symptomau, ac ymddengys bod hynny’n seiliedig ar dystiolaeth, gan y gallai rhai pobl ddal i ledaenu'r feirws am fwy na saith diwrnod. Felly, a wnaiff y Llywodraeth edrych ar hynny a’i fabwysiadu, yn seiliedig ar gyngor Sefydliad Iechyd y Byd?
Ac yn olaf, a allem hefyd ystyried sefydlu pwyntiau cwarantin canolog i bobl allu ynysu, er enghraifft gwestai wedi'u haddasu? Gwyddom fod y feirws yn manteisio ar dai gorlawn. Gwyddom fod llawer o bobl wedi dal y feirws gan aelod o'r teulu neu gyd-letywyr. Mae sefydlu'r mathau hyn o gyfleusterau cymunedol ar gyfer cwarantin wedi bod yn allweddol i gael gwared ar y feirws yn Wuhan a rhannau o'r Eidal, a byddai llawer o bobl hefyd yn teimlo'n dawelach eu meddwl nad oeddent yn peryglu aelodau o'u teuluoedd. Felly, a allai'r Llywodraeth, wrth inni ddechrau'r cam newydd hwn gyda phrofi, olrhain ac ynysu, edrych ar gryfhau'r elfen 'ynysu' yn y mesurau?
Lynne Neagle. If you can wait for your microphone, Lynne. Can we hear you? No. Can you lift your—
Lynne Neagle. Os gallwch aros am eich meicroffon, Lynne. A allwn ni eich clywed chi? A allwch godi eich—
Hello?
Helo?
Oh, yes, now we can hear you.
O, ie, gallwn eich clywed yn awr.
Okay. Thank you, Llywydd, for the opportunity to make a brief contribution in this debate. It will be relatively brief, because I must admit this is not an entirely comfortable arena in which to be debating, with all the technology, et cetera.
I wanted to start by thanking the First Minister and the rest of the Government for the immense work that they are doing in this area, in particular, the core team of Ministers, Kirsty Williams, Vaughan Gething, Julie James and yourself, who I know have been very much at the centre of responding to this outbreak. I think the First Minister knows me well enough by now to know that I would not say those things if I didn't believe them to be true, but I have felt very reassured by the diligent, detailed and forensic approach you've taken to ensuring that we all remain as safe as we possibly can in these very difficult circumstances. As I've said to the First Minister in private meetings, there remains strong support for the lockdown in my constituency in Torfaen. So, I very much welcome the continued approach that has been taken by the Welsh Government.
I wanted to make a few points about principles that I feel are particularly important as we look at easing the lockdown. The first relates to equality issues. What we've seen with this virus is that although it doesn't discriminate in terms of who it attacks, I believe it is very clear that some of the poorest communities and the most vulnerable are susceptible to it, and I believe that very firmly has to be at the forefront of our minds as we consider easing the lockdown. I'd like to quote Professor Devi Sridhar, who is chair of global public health at Edinburgh university, who said yesterday:
'What's clear is that wealth is the best shielding strategy for this virus, and from experiencing severe impacts.'
And I think that we need to be mindful of that as we go forward.
I'd also like to raise the issues of funding. I'm sure the First Minister will have seen David Hepburn, the intensivist from Gwent, who has been very prominent in the media. One of the things that he has called for is for more funding to be directed to the worst-hit communities following this virus. And the First Minister will remember from 20 years ago the discussions we had about the Townsend formula, and I know too that, had that formula been fully implemented, Gwent, over many years, would have had more funding than we have received. So, I hope that that is something that we can look at going forward.
The other area that I think has to be a really prominent focus is that of children's rights. Children are not just massively impacted by this situation, but they are also much more voiceless than many other citizens. It is for that reason, and because of our commitment to children's rights in Wales, that I would like to see much more evidence of child rights impact assessments in taking these decisions. I'd like the Government to start showing their workings on an ongoing basis regularly as regards children.
The third principle I wanted to highlight, which the First Minister's already referred to, is that of partnership and co-production. I think that is vital going forward, and in particular I think a co-production approach with local government is absolutely crucial. Local government have been absolute stars of the show, as far as I'm concerned, in dealing with this virus. And it is crucial that we recognise that and ensure that they are fully involved in all the decisions that we take.
And I'd just like to close by saying that I think there are positives arising from this virus as well. I've seen them in terms of the approach to mental health—hearing about people who are engaging more with mental health services because virtual access suits them better, children and young people who've said that they value that approach, where they can get access to the digital technology. And I hope that, as we come through this pandemic, we can try and take the positives with us and build on them to make a better Wales going forward. Diolch yn fawr.
Iawn. Diolch, Lywydd, am y cyfle i wneud cyfraniad byr yn y ddadl hon. Bydd yn gymharol fyr, oherwydd mae’n rhaid i mi gyfaddef nad yw hon yn arena hollol gyffyrddus i fod yn dadlau ynddi, gyda'r holl dechnoleg, ac yn y blaen.
Roeddwn am ddechrau drwy ddiolch i'r Prif Weinidog a gweddill y Llywodraeth am y gwaith aruthrol y maent yn ei wneud yn y maes hwn, yn enwedig y tîm craidd o Weinidogion, Kirsty Williams, Vaughan Gething, Julie James a chithau, y gwn eich bod wedi bod yn ganolog iawn i'r ymateb i'r argyfwng hwn. Credaf fod y Prif Weinidog yn fy adnabod yn ddigon da erbyn hyn i wybod na fyddwn yn dweud y pethau hynny pe na bawn yn credu eu bod yn wir, ond rwyf wedi teimlo'n dawel iawn fy meddwl o ganlyniad i’ch dull diwyd, manwl a fforensig o sicrhau bod pob un ohonom yn parhau i fod mor ddiogel ag y gallwn o dan yr amgylchiadau anodd hyn. Fel rwyf wedi’i ddweud wrth y Prif Weinidog mewn cyfarfodydd preifat, mae cryn gefnogaeth i’r cyfyngiadau symud o hyd yn fy etholaeth yn Nhorfaen. Felly, rwy'n croesawu'r dull parhaus a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru.
Roeddwn yn awyddus i wneud ychydig o bwyntiau am egwyddorion sy'n arbennig o bwysig yn fy marn i wrth inni ystyried llacio’r cyfyngiadau symud. Mae'r cyntaf yn ymwneud â materion cydraddoldeb. Er nad yw'n gwahaniaethu o ran pwy mae'n eu heintio, yr hyn a welsom gyda'r feirws hwn yw ei bod yn amlwg iawn fod rhai o'r cymunedau tlotaf a'r bobl fwyaf agored i niwed yn agored iawn i'w ddal, a chredaf fod yn rhaid inni gadw hynny mewn cof wrth inni ystyried llacio’r cyfyngiadau symud. Hoffwn ddyfynnu'r Athro Devi Sridhar, sy'n gadeirydd iechyd cyhoeddus byd-eang ym mhrifysgol Caeredin, a ddywedodd ddoe:
Yr hyn sy'n amlwg yw mai cyfoeth yw'r strategaeth warchod orau ar gyfer y feirws hwn, a rhag wynebu effeithiau difrifol.
A chredaf fod angen inni gadw hynny mewn cof wrth symud ymlaen.
Hoffwn hefyd godi materion yn ymwneud â chyllid. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi gweld David Hepburn, y dwysegydd o Went, sydd wedi bod yn amlwg iawn yn y cyfryngau. Un o'r pethau y mae wedi galw amdanynt yw i fwy o gyllid gael ei gyfeirio at y cymunedau sydd wedi eu taro waethaf yn sgil y feirws hwn. A bydd y Prif Weinidog yn cofio am y trafodaethau a gawsom 20 mlynedd yn ôl ynglŷn â fformiwla Townsend, a gwn hefyd, pe bai'r fformiwla honno wedi'i rhoi ar waith yn llawn, y byddai Gwent, dros sawl blwyddyn, wedi cael mwy o arian nag y cawsom ni. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y gallwn edrych arno wrth symud ymlaen.
Y maes arall y mae'n rhaid canolbwyntio’n agos arno yn fy marn i yw hawliau plant. Nid yn unig fod y sefyllfa hon yn cael effaith aruthrol ar blant, ond mae ganddynt hefyd lawer llai o lais na nifer o ddinasyddion eraill. Am y rheswm hwnnw, ac oherwydd ein hymrwymiad i hawliau plant yng Nghymru, hoffwn weld llawer mwy o dystiolaeth o asesiadau effaith ar hawliau plant wrth wneud y penderfyniadau hyn. Hoffwn i'r Llywodraeth ddechrau dangos eu gwaith parhaus yn rheolaidd mewn perthynas â phlant.
Y drydedd egwyddor roeddwn am dynnu sylw ati, ac mae’r Prif Weinidog wedi cyfeirio ati eisoes, yw partneriaeth a chydgynhyrchu. Credaf fod hynny'n hanfodol wrth symud ymlaen, ac yn benodol, credaf fod dull o weithredu drwy gydgynhyrchu gyda llywodraeth leol yn gwbl hanfodol. O'm rhan i, mae llywodraeth leol wedi serennu wrth ymdrin â'r feirws hwn. Ac mae'n hanfodol ein bod yn cydnabod hynny ac yn sicrhau eu bod yn chwarae rhan lawn yn yr holl benderfyniadau a wnawn.
A hoffwn gloi drwy ddweud fy mod yn credu bod pethau cadarnhaol yn deillio o'r feirws hwn hefyd. Rwyf wedi eu gweld o ran yr ymagwedd at iechyd meddwl—clywed am bobl sy'n ymgysylltu mwy â gwasanaethau iechyd meddwl am fod mynediad rhithwir yn gweddu'n well iddynt, plant a phobl ifanc sydd wedi dweud eu bod yn gwerthfawrogi'r dull hwnnw, lle gallant gael mynediad at y dechnoleg ddigidol. Ac wrth inni ddod drwy’r pandemig hwn, rwy'n gobeithio y gallwn geisio dod â’r pethau cadarnhaol gyda ni ac adeiladu arnynt i wneud Cymru well wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr.
I'm pleased to be able to contribute to this debate. These are certainly unprecedented times. It's clearly vital that the correct balance is now struck between dealing effectively with the current pandemic whilst getting the economy moving again as swiftly as possible and protecting jobs and livelihoods. With that in mind, can I back those calls that have been made already for, as much as possible, a four-nations approach to this pandemic? I come from a border constituency, like a number of other AMs, and the virus doesn't recognise borders, so it's important, as was recognised, in fact, by the Welsh Government recently, that we do have a cross-border—as much of an integrated approach as possible.
We know there's going to be a supplementary budget in the near future, and this budget will be extremely important in making the relevant spending priorities and providing transparency. Those financial allocations must be sufficient to meet the needs of businesses and public service providers through this period of great uncertainty. I wonder if, in rounding up, the First Minister can update us on his discussions with local authorities at this time. Lynne Neagle has just mentioned the important role of local authorities in many of these areas. We know that council budgets are stretched at the best of times, and the current pandemic has put them under massive pressure. As we now look towards greater community testing, that burden will increase, so they need to know where they stand.
Can I just talk a bit about universities? Because, clearly, universities are going to be key to providing expertise for future employment and jobs, and to taking us out of this pandemic over the longer term. They are in a seriously difficult financial position. The Office for Budget Responsibility's outlook is worrying, so we really can't afford to make budget allocations that don't keep an eye on our university sector and look to future economic growth.
And the First Minister mentioned mechanisms in place for monitoring at the start. I'd be grateful if the Welsh Government could provide greater clarity on what those monitoring mechanisms are going to be over the weeks and months ahead.
Now, we've seen a number of blanket statements over recent times, such as there's going to be £11 million for those facing hardship as a result of the pandemic. As far as they go, a number of those statements say some good things, but, of course, as ever, it's important that we actually see action on the ground and we see incentives in place that really do move things forward. We need to see a particular support for our tourism industry, which has taken a massive hit. By its very nature, the tourism industry is seasonal, so, even if there's a lessening of the lockdown over the weeks and months to come, the season that delivers the revenue has been effectively lost, and the industry will not have the usual financial resources to invest over the winter period. So I'd like to see greater clarity in the framework being set forward by the Government of how the tourism industry is going to be supported. In my constituency, the Monmouthshire and Brecon canal is a major part of the tourism economy—not just the canal, but also the businesses along it, which are going to be affected. And a large number of people who use that canal are from overseas, so I imagine that they're not going to be coming back in droves any time in the near future. So, I think there's going to be more financial clarity needed there.
The Finance Minister said last week that she's seeking greater fiscal flexibility in terms of transfers between capital and revenue budgets and also borrowing—all understandable, but with that must come greater accountability and transparency. And as I said to the Finance Minister, the current UK budget deficit is expected to come in at over £300 billion, almost double where we were at the peak of the financial crisis over 10 years ago, so there must be a limit to the type of flexibility that can be expected. So it makes it even more important that existing resources are used wisely.
Fiscal devolution of taxes, such as land transaction tax and land disposals tax, mean that the Welsh Government revenues are going to take a massive hit with a fall in revenue. Now, I know that the fiscal framework agreement between the Welsh and UK Governments is designed to support the Welsh Government at difficult times like this, and I'd like to hear a bit from the First Minister and the Welsh Government on the extent to which that framework is going to be supportive of the Welsh economy.
In terms of getting chunks of the economy moving, the UK Government has moved to get the housing market moving—clearly, a huge and important part of the Welsh economy, like the rest of the UK. Estate agents are looking to the Welsh Government for support, so I'd like to see proposals in the Welsh Government framework for supporting the housing industry as soon as possible.
I have received many—to come to a close, Llywydd—enquiries from constituents who are confused about the lockdown and different guidelines between Wales and England. As I said earlier, I think we need a four-nations approach as much as possible, but, where differences will exist, I think we need to see a drive to provide greater clarity to the public about what's permissible here. So, I wonder if the Welsh Government framework could put a much greater emphasis on explaining to the public where we are at the moment and the measures that are being put in place to make sure that we all come out of this pandemic crisis as swiftly and as safely as possible.
Rwy'n falch o allu cyfrannu at y ddadl hon. Mae hwn yn sicr yn gyfnod digynsail. Mae'n amlwg yn hanfodol sicrhau’r cydbwysedd cywir yn awr rhwng ymdrin yn effeithiol â'r pandemig presennol gan sbarduno’r economi cyn gynted â phosibl a diogelu swyddi a bywoliaeth pobl. Gyda hynny mewn golwg, a gaf fi gefnogi’r galwadau a wnaed eisoes am ymagwedd pedair gwlad tuag at y pandemig hwn cyn belled ag sy'n bosibl? Rwy'n dod o etholaeth ar y ffin, fel nifer o ACau eraill, ac nid yw'r feirws yn adnabod ffiniau, felly mae'n bwysig, fel y cydnabuwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar, fod gennym ddull trawsffiniol o weithredu—dull mor integredig â phosibl.
Gwyddom y bydd cyllideb atodol yn y dyfodol agos, a bydd y gyllideb hon yn hynod bwysig wrth bennu'r blaenoriaethau perthnasol ar gyfer gwariant a darparu tryloywder. Mae’n rhaid i'r dyraniadau ariannol hynny fod yn ddigonol i ddiwallu anghenion busnesau a darparwyr gwasanaethau cyhoeddus drwy'r cyfnod hwn o ansicrwydd mawr. Tybed a all y Prif Weinidog, wrth gloi, roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni o'i drafodaethau gydag awdurdodau lleol ar yr adeg hon. Mae Lynne Neagle newydd grybwyll rôl bwysig awdurdodau lleol mewn llawer o'r meysydd hyn. Gwyddom fod cyllidebau cynghorau yn dynn ar y gorau, ac mae'r pandemig presennol wedi rhoi pwysau enfawr arnynt. Wrth inni edrych yn awr tuag at fwy o brofi yn y gymuned, bydd y baich hwnnw'n cynyddu, felly mae angen iddynt wybod beth yw eu sefyllfa.
A gaf fi siarad ychydig am brifysgolion? Oherwydd yn amlwg, bydd prifysgolion yn allweddol o ran darparu arbenigedd ar gyfer cyflogaeth a swyddi yn y dyfodol, ac i'n tynnu allan o'r pandemig hwn yn y tymor hwy. Maent mewn sefyllfa ariannol ddifrifol o anodd. Mae rhagolwg y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn peri pryder, felly ni allwn fforddio gwneud dyraniadau cyllidebol nad ydynt yn cadw llygad ar ein sector prifysgolion nac yn edrych tuag at dwf economaidd yn y dyfodol.
A soniodd y Prif Weinidog am fecanweithiau sydd ar waith ar gyfer monitro ar y cychwyn. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru ddarparu mwy o eglurder ynglŷn â beth fydd y mecanweithiau monitro hynny dros yr wythnosau a'r misoedd i ddod.
Nawr, rydym wedi gweld nifer o ddatganiadau cyffredinol yn ddiweddar, fel yr honiad y bydd £11 miliwn ar gael i'r rheini sy'n wynebu caledi o ganlyniad i'r pandemig. Ynddynt eu hunain, mae nifer o'r datganiadau hynny'n dweud pethau da, ond wrth gwrs, fel bob amser, mae'n bwysig ein bod yn gweld camau ar lawr gwlad a'n bod yn gweld cymhellion ar waith sy'n symud pethau ymlaen go iawn. Mae angen inni weld cefnogaeth benodol i'n diwydiant twristiaeth, sydd wedi cael ei effeithio’n aruthrol. Yn ôl ei natur, mae'r diwydiant twristiaeth yn dymhorol, felly hyd yn oed os bydd y cyfyngiadau symud yn llacio dros yr wythnosau a'r misoedd i ddod, mae'r tymor sy'n darparu’r refeniw wedi'i golli i bob pwrpas, ac ni fydd gan y diwydiant yr adnoddau ariannol arferol i’w buddsoddi dros gyfnod y gaeaf. Felly hoffwn weld mwy o eglurder yn y fframwaith sy’n cael ei gyflwyno gan y Llywodraeth ynglŷn â sut y cefnogir y diwydiant twristiaeth. Yn fy etholaeth i, mae camlas Sir Fynwy a Brycheiniog yn rhan fawr o'r economi twristiaeth—nid yn unig y gamlas, ond hefyd y busnesau ar ei hyd yr effeithir arnynt. Ac mae nifer fawr o bobl sy'n defnyddio'r gamlas honno’n dod o dramor, felly rwy’n dychmygu na fyddant yn dod yn ôl yn heidiau yn y dyfodol agos. Felly, credaf y bydd angen mwy o eglurder ariannol ar hynny.
Dywedodd y Gweinidog Cyllid yr wythnos diwethaf ei bod yn ceisio mwy o hyblygrwydd cyllidol o ran trosglwyddiadau rhwng cyllidebau cyfalaf a refeniw a benthyca hefyd—mae hynny i gyd yn ddealladwy, ond gyda hynny, mae’n rhaid cael mwy o atebolrwydd a thryloywder. Ac fel y dywedais wrth y Gweinidog Cyllid, mae disgwyl i’r diffyg presennol yng nghyllideb y DU fod dros £300 biliwn, bron i ddwywaith cymaint â ble roeddem ar anterth yr argyfwng ariannol dros 10 mlynedd yn ôl, felly mae'n rhaid bod terfyn i'r math o hyblygrwydd y gellir ei ddisgwyl. Felly golyga hynny ei bod yn bwysicach fyth fod yr adnoddau presennol yn cael eu defnyddio'n ddoeth.
Mae datganoli cyllidol o ran trethi, fel y dreth trafodiadau tir a threth gwarediadau tirlenwi, yn golygu bod refeniw Llywodraeth Cymru yn mynd i gael ergyd enfawr gyda chwymp mewn refeniw. Nawr, gwn fod y cytundeb fframwaith cyllidol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU wedi'i gynllunio i gefnogi Llywodraeth Cymru ar adegau anodd fel hyn, a hoffwn glywed ychydig gan y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru ynglŷn ag i ba raddau y bydd y fframwaith hwnnw’n cefnogi economi Cymru.
O ran ysgogi rhannau o'r economi, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd camau i ysgogi’r farchnad dai—yn amlwg, rhan enfawr a phwysig o economi Cymru, fel gweddill y DU. Mae gwerthwyr tai yn edrych am gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, felly hoffwn weld argymhellion yn fframwaith Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r diwydiant tai cyn gynted â phosibl.
Rwyf wedi derbyn llawer—i gloi, Lywydd—o ymholiadau gan etholwyr sy'n ddryslyd ynglŷn â'r cyfyngiadau symud a chanllawiau gwahanol rhwng Cymru a Lloegr. Fel y dywedais yn gynharach, credaf fod angen dull pedair gwlad arnom cyn belled ag sy'n bosibl, ond lle bydd gwahaniaethau'n bodoli, credaf fod angen inni weld ymgyrch i ddarparu mwy o eglurder i'r cyhoedd ynghylch yr hyn a ganiateir yma. Felly, tybed a allai fframwaith Llywodraeth Cymru roi llawer mwy o bwyslais ar egluro i'r cyhoedd lle rydym arni ar hyn o bryd a'r mesurau sy'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau bod pob un ohonom yn dod allan o argyfwng y pandemig hwn mor gyflym ac mor ddiogel â phosibl.
I wish to speak to two of the amendments, tabled in the name of Siân Gwenllian—amendment 4 with regard to supporting the police and crime commissioners and the chief constables in their wish for higher fines for breaches of the health regulations, and amendment 9, which talks about the need for a universal basic income as we move out of the lockdown.
I'd like to begin by commending the approach that the Welsh Government has taken. I think a more cautious and more sensible approach is certainly what I hear from my constituents across mid and west Wales that they believe is right. It's also what I hear from my friends and from my daughter's friends. We don't think it's safe—as a nation, we don't think it's safe to lift the lockdown too quickly. And while I hear what Nick Ramsay says about a four-nations approach and I know that that's what the First Minister and his colleagues seek to achieve, if the UK Government, acting as the Government of England, gets things wrong, then the First Minister is obviously, in my view, right to disagree.
I want to talk about the situation in mid and west Wales with regard to people's fears in terms of tourism kicking off again. And I need to say to the First Minister that my constituents across mid and west Wales are frightened. Many of them are lucky enough to live in parts of Wales where the R rate has remained really, really low and we really, really want to keep it that way. They also know that they are very lucky to live in some of the most beautiful communities and most beautiful places in these islands, and I feel proud to represent them. But this is not the time for people to be coming.
Now, the vast majority of our regular visitors to Wales, and to rural Wales from urban Wales as well—because this is not about Wales and England; this is about keeping the rural communities safe—are being respectful; they are staying away and we look forward to welcoming them back. But our police service are making it really clear to us that there is a small minority of people who are flouting those regulations. I think we would all agree, and I'm sure in this the First Minister would agree with me, that the approach the police service is taking in terms of educating and informing is the right one, and the vast majority of people, last weekend, who were confused because of the changes of regulation in England, which didn't apply in Wales in terms of being able to drive to take a walk, for example, were happy to turn around and go back.
But the police are telling us that there is a small minority of people who simply appear not to care. There are police officers in the north of my region who are telling me that they have seen repeat offenders—people who have driven repeatedly, not one weekend, but weekend after weekend, back into the area, because the fines just simply don't put them off—they don't provide a deterrent. Now, I know that this Welsh Government prides itself rightly on listening to people on the front line, and when we are in a situation where the police and crime commissioners—all four of them—and the chief constables—all four of them—tell us that, in dealing with that recalcitrant small minority, their hands are tied behind their back because the punishments available are not sufficiently severe to act as a deterrent, I really, really ask the First Minister to explain to me why he won't listen to them, and, more importantly, to explain to my constituents and to the police officers who have to implement these polices, why he appears not to be listening to them. I've heard what he's said; I don't understand his reasoning.
But I turn to an area where I hope that we can agree, and that is the idea of moving in the post-COVID era to a universal basic income. Now, this is an idea that I've been advocating for a very long time, and it has seen sometimes like a romantic idea that would be nice at some point in the future, but we have, of course, seen the Spanish Government introduce this. In response to the crisis, we must commend the efforts of Welsh Government and UK Government in terms of supporting people's livelihoods, but, as we've just heard in the statement from the economy Minister, that's left us with a very complex picture. It's left people confused about what they're eligible to and what they're not eligible to, and it has left some people, through no fault or through no intention, I don't think, on the part of the Government, without support.
We talk a lot about building back better, about living our lives in a different way, about perhaps being able to learn some positives about what we've all had to live through in this crisis. And we, in Plaid Cymru, believe that now is the time—and we accept that, with the physical settlement as it is, it would have to be at a UK level, but that we would aspire in the longer term for Wales to be able to do this ourselves—for our nation to provide all citizens with a basic income so that they know that they are safe.
Now, where this has been introduced, there is no evidence whatsoever that it has stopped people from wanting to work, and, where it's been piloted, it's had the opposite effect. It's enabled people to work in different ways. It's enabled them to take risks—entrepreneurial risks—that they might otherwise be afraid to do. It's enabled them, for example, to work in the creative sector, where their contribution is huge but where the pay is low. It's enabled people to provide a better balance between work and family life, and it's enabled people to take on civic responsibilities like doing unpaid public work as a community councillor, for example.
We really need to be thinking differently now, and I think most of us, though perhaps not all of us in this Chamber, would acknowledge that the current benefits system is unfair, is divisive. It's also very expensive to implement, very expensive to police. I've lost track of the number of people who've never come across the benefits system but who are now having to in the last few weeks and who've said to me, 'I cannot live on this', when they're talking about the level of universal credit. And, yet, the truth is, as the First Minister knows, that there are many of our citizens that have no choice.
I hope that perhaps, in this greater understanding where more people who perhaps would never have expected to find themselves in economic hardship, find themselves in difficulties, where we are all rightly praising a lot of very low-paid staff who could also be helped by a universal basic income, like carers, one of the good things that will come out of this dark time is a stronger sense of social solidarity and a chance for us to live our lives in a different way. A citizen-based universal income that was available to all of us and, for those of us who didn't need it, would be repaid through the tax system, would be the best and clearest indication of that new social solidarity and would put everybody on a firm footing to enable them to really be part of the process of building back better. Diolch yn fawr.
Hoffwn siarad am ddau o’r gwelliannau, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian—gwelliant 4 mewn perthynas â chefnogi’r comisiynwyr heddlu a throseddu a’r prif gwnstabliaid a’u dymuniad am ddirwyon uwch am dorri’r rheoliadau iechyd, a gwelliant 9, sy'n sôn am yr angen am incwm sylfaenol cyffredinol wrth inni symud allan o'r cyfyngiadau symud.
Hoffwn ddechrau drwy ganmol y dull o weithredu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i fabwysiadu. Yn sicr, credaf mai dull mwy gofalus a mwy synhwyrol yw'r hyn a glywaf sy'n iawn ym marn fy etholwyr ledled canolbarth a gorllewin Cymru. Dyma hefyd a glywaf gan fy ffrindiau a chan ffrindiau fy merch. Nid ydym yn credu ei bod yn ddiogel—fel gwlad, nid ydym yn credu ei bod hi'n ddiogel inni godi'r cyfyngiadau symud yn rhy gyflym. Ac er fy mod yn clywed yr hyn a ddywed Nick Ramsay am ddull pedair gwlad, a gwn mai dyma mae’r Prif Weinidog a'i gyd-Aelodau’n ceisio'i gyflawni, os yw Llywodraeth y DU, gan weithredu fel Llywodraeth Lloegr, yn gwneud pethau'n anghywir, mae’r Prif Weinidog yn amlwg yn gywir i anghytuno yn fy marn i.
Hoffwn sôn am y sefyllfa yng nghanolbarth a gorllewin Cymru mewn perthynas ag ofnau pobl ynglŷn â thwristiaeth yn ailgychwyn. Ac mae angen i mi ddweud wrth y Prif Weinidog fod fy etholwyr ledled canolbarth a gorllewin Cymru yn ofnus. Mae llawer ohonynt yn ddigon ffodus i fyw mewn rhannau o Gymru lle mae'r gyfradd R wedi aros yn isel iawn, ac rydym yn awyddus dros ben i'w chadw felly. Maent hefyd yn gwybod eu bod yn ffodus iawn i fyw yn rhai o'r cymunedau harddaf a'r lleoedd harddaf ar yr ynysoedd hyn, ac rwy'n falch o'u cynrychioli. Ond nid dyma'r amser i bobl fod yn dod yma.
Nawr, mae mwyafrif helaeth ein hymwelwyr rheolaidd â Chymru, ac ymwelwyr a ddaw i gefn gwlad Cymru o drefi Cymru hefyd—oherwydd nid mater o Gymru a Lloegr yw hwn, ond mater o gadw'r cymunedau gwledig yn ddiogel—yn bod yn barchus; maent yn cadw draw ac edrychwn ymlaen at eu croesawu yn ôl. Ond mae ein gwasanaeth heddlu yn dweud yn wirioneddol glir wrthym fod lleiafrif bach o bobl yn anwybyddu’r rheoliadau hynny. Credaf y byddai pob un ohonom yn cytuno, ac rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi yn hyn o beth, mai dull y gwasanaeth heddlu o addysgu a hysbysu yw'r un cywir, ac roedd y mwyafrif helaeth o bobl, y penwythnos diwethaf, a oedd mewn penbleth oherwydd y newidiadau i’r rheoliadau yn Lloegr, nad oeddent yn berthnasol yng Nghymru o ran gallu gyrru i fynd am dro, er enghraifft, yn fwy na pharod i droi rownd a mynd yn ôl.
Ond dywed yr heddlu wrthym fod yna leiafrif bach o bobl nad ydynt i'w gweld yn malio dim. Mae swyddogion yr heddlu yng ngogledd fy rhanbarth yn dweud wrthyf eu bod wedi gweld pobl yn troseddu fwy nag unwaith—pobl sydd wedi gyrru dro ar ôl tro, nid ar un penwythnos yn unig, ond ar un penwythnos ar ôl y llall, yn ôl i'r ardal, gan nad yw'r dirwyon yn eu rhwystro—nid ydynt yn ataliad. Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru yn ymfalchïo, yn hollol briodol, yn y ffaith ei bod yn gwrando ar bobl ar y rheng flaen, a phan ydym mewn sefyllfa lle mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu—y pedwar ohonynt—a'r prif gwnstabliaid—y pedwar ohonynt—yn dweud wrthym, wrth ymdrin â'r lleiafrif bach ystyfnig hwnnw, fod eu dwylo ynghlwm gan nad yw'r cosbau sydd ar gael yn ddigon difrifol i fod yn ataliad, rwy'n gofyn o ddifrif i'r Prif Weinidog esbonio i mi pam nad yw’n gwrando arnynt, ac yn bwysicach, esbonio i fy etholwyr ac i swyddogion yr heddlu sy'n gorfod gweithredu'r polisïau hyn, pam nad yw i'w weld yn gwrando arnynt. Rwyf wedi clywed yr hyn y mae wedi'i ddweud; nid wyf yn deall ei resymeg.
Ond fe drof at faes lle rwy'n gobeithio y gallwn gytuno, sef y syniad o symud yn yr oes ôl-COVID tuag at incwm sylfaenol cyffredinol. Nawr, mae hwn yn syniad rwyf wedi dadlau o’i blaid ers peth amser, ac mae wedi cael ei weld ar brydiau fel syniad rhamantus a fyddai’n braf ar ryw adeg yn y dyfodol, ond wrth gwrs, gwelsom Lywodraeth Sbaen yn cyflwyno hyn. Mewn ymateb i’r argyfwng, mae'n rhaid inni ganmol ymdrechion Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cefnogi bywoliaeth pobl, ond fel rydym newydd glywed yn y datganiad gan Weinidog yr economi, mae hynny wedi rhoi darlun cymhleth iawn i ni. Mae'n gwneud pobl yn ddryslyd ynglŷn â'r hyn y maent yn gymwys i'w gael a'r hyn nad ydynt yn gymwys i'w gael, ac mae wedi gadael rhai pobl heb gymorth, a hynny'n anfwriadol, rwy'n credu, a heb fod unrhyw fai ar ran y Llywodraeth.
Rydym yn sôn yn aml am ailadeiladu'n well, am fyw ein bywydau mewn ffordd wahanol, am ddysgu rhai pethau cadarnhaol, efallai, am yr hyn y mae pob un ohonom wedi gorfod byw drwyddo yn yr argyfwng hwn. Ac rydym ni, ym Mhlaid Cymru, yn credu mai nawr yw'r amser—ac rydym yn derbyn, gyda'r setliad cyllidol fel y mae, y byddai'n rhaid iddo fod ar lefel y DU, ond byddem yn dyheu yn y tymor hwy i Gymru allu gwneud hyn ein hunain—nawr yw'r amser i'n gwlad ddarparu incwm sylfaenol i bob dinesydd fel eu bod yn gwybod eu bod yn ddiogel.
Nawr, lle mae hyn wedi'i gyflwyno, nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl ei fod wedi atal pobl rhag bod eisiau gweithio, a lle mae wedi'i dreialu, mae wedi cael effaith i’r gwrthwyneb. Mae wedi galluogi pobl i weithio mewn gwahanol ffyrdd. Mae wedi eu galluogi i fentro—mentro’n entrepreneuraidd—mewn ffordd y byddent yn ofni ei wneud fel arall. Mae wedi eu galluogi, er enghraifft, i weithio yn y sector creadigol, lle mae eu cyfraniad yn enfawr ond lle mae'r cyflog yn isel. Mae wedi galluogi pobl i ddarparu gwell cydbwysedd rhwng gwaith a bywyd teuluol, ac mae wedi galluogi pobl i ysgwyddo cyfrifoldebau dinesig fel gwneud gwaith cyhoeddus di-dâl fel cynghorydd cymunedol, er enghraifft.
Mae gwir angen inni feddwl yn wahanol bellach, a chredaf y byddai'r mwyafrif ohonom, er nad pob un ohonom yn y Siambr hon efallai, yn cydnabod bod y system fudd-daliadau bresennol yn annheg, yn ymrannol. Mae hefyd yn ddrud iawn i'w gweithredu, yn ddrud iawn i’w phlismona. Rwyf wedi colli cyfrif ar nifer y bobl nad ydynt erioed wedi dod ar draws y system fudd-daliadau ond sydd bellach yn gorfod gwneud hynny yn ystod yr wythnosau diwethaf ac sydd wedi dweud wrthyf, ‘Ni allaf fyw ar hyn', pan fyddant yn sôn am lefel y credyd cynhwysol. Ac eto, y gwir amdani, fel y gŵyr y Prif Weinidog, yw nad oes dewis gan lawer o'n dinasyddion ond gwneud hynny.
Yn y ddealltwriaeth well hon, lle mae mwy o bobl na fyddent erioed wedi disgwyl wynebu caledi economaidd yn ei chael hi’n anodd, lle mae pob un ohonom, yn gwbl briodol, yn canmol llawer o staff ar gyflogau isel iawn a allai hefyd gael eu cynorthwyo gan incwm sylfaenol cyffredinol, megis gofalwyr, rwy'n gobeithio efallai mai un o'r pethau da a ddeillia o'r amser tywyll hwn yw ymdeimlad cryfach o undod cymdeithasol a chyfle inni fyw ein bywydau mewn ffordd wahanol. Incwm cyffredinol i ddinasyddion ac sydd ar gael i bob un ohonom, a fyddai’n cael ei ad-dalu drwy'r system dreth gan y rheini ohonom nad oes arnom ei angen, fyddai'r arwydd gorau a chliriaf o'r undod cymdeithasol newydd hwnnw, a byddai'n rhoi pawb ar sylfaen gadarn i'w galluogi i fod yn rhan o'r broses o ailadeiladu'n well. Diolch yn fawr.
I'm grateful for the opportunity to contribute to this debate today, and I can confirm that my group will support the motion as it stands.
There is no issue to take with public health being at the forefront of any plan to return to some semblance of normality, no issue to take with acknowledging the efforts of the general public in observing the rules, and every support for the gratitude expressed to all key workers who have kept the country going.
We can also note the publication of the document that is the subject of this debate. This did feel like it was dragged out of the Welsh Government only after much canvassing by the Conservative group in the Senedd. While we can note this document, that's about all we can do, as it doesn't really tell us much at all. We, here in the Senedd, must also acknowledge that the majority of the Welsh public will not have read it cover to cover. I have, and it raises more questions than it answers. Time won't allow me to go through each one, so I'll limit it to three, and these are in accordance with the issues raised by my constituents.
In the early days of the outbreak, there was talk of measures to flatten the curve, suggesting the objective was to slow the numbers of those contracting the virus and, in doing so, to enable the NHS to cope. So, the original purpose of the lockdown was never to lessen the total number of cases, just to make the number, at any one time, less than our intensive care unit capacity. And the slogan was still, and is in Wales, 'Stay at home. Protect the NHS. Save lives.' In this document, you state that we can only move out of the green phases and back to some sort of normality—my word—once a vaccine or effective treatment is in place. Can I ask you when exactly did the scope creep from flattening the curve to finding a cure?
And while I do not seek to dismiss the good intentions here, I would also point out that we haven't found a cure for winter flu, the common cold or cancer, and they all kill too. We need to see some sort of balance between the lives at risk from COVID and the lives at risk from lockdown too. Monumentally difficult, but monumentally important; I'm not pretending there is an easy option.
In the document, you mention more than once a four-nations approach, and yet your Government has now diverged from the UK Government's approach, and Wales is subject to more stringent measures from those living in England. You mention the advice of the Chief Medical Officer for Wales, the UK Scientific Advisory Group for Emergencies and your technical advisory group. Considering the close working relationships between the groups and the four nations, what was the difference in advice that led to different approaches being taken by the four nations?
I will turn now to public health. We can all agree that this should be the cornerstone of the considerations for easing restrictions. I see much communication activity by health boards, encouraging GP visits during this time as visits are down, accident and emergency department activity is vastly reduced, and elective surgery has been cancelled or delayed. Most worryingly, cancer referrals are down, and we all know how important early detection and treatment is in cancer cases. And the toll on the nation's mental health is extremely concerning, with both anxiety and depression on the rise.
The health case for beginning to ease the lockdown grows stronger by the day, so, in dealing with COVID-19, I would also like to seek reassurances from you that we are not stockpiling other public health issues, like an increase in cancer deaths due to late diagnosis, relatively minor ailments turning into life-threatening illnesses for want of treatment, and that the mental health of the nation will continue to get the care it deserves. We know the massive economic harm that lockdown is causing, but it is also causing massive health harms, and while I commend the health service for coping with everything that's been thrown at it, I do fear that we are saving many other health-related matters indeed for later.
After nine weeks and counting, the public is tired. We must see some sort of light at the end of the tunnel and of the lockdown tunnel here in Wales. Thank you very much.
Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw, a gallaf gadarnhau y bydd fy ngrŵp yn cefnogi’r cynnig fel y saif.
Nid oes dadl i'w gwneud ynglŷn â blaenoriaethu iechyd y cyhoedd mewn unrhyw gynllun i ddychwelyd at rywfaint o normalrwydd, nid oes unrhyw ddadl ynghylch cydnabod ymdrechion y cyhoedd i gadw at y rheolau, a phob cefnogaeth i'r diolch a fynegir i’r holl weithwyr allweddol sydd wedi cynnal y wlad.
Gallwn hefyd nodi cyhoeddiad y ddogfen sy'n destun i’r ddadl hon. Roedd yn teimlo fel pe bai wedi ei llusgo allan o Lywodraeth Cymru ar ôl llawer o ganfasio gan y grŵp Ceidwadol yn y Senedd. Er y gallwn nodi'r ddogfen hon, dyna’r cyfan y gallwn ei wneud, gan nad yw'n dweud llawer wrthym o gwbl. Mae’n rhaid i ni, yma yn y Senedd, gydnabod hefyd na fydd y rhan fwyaf o’r cyhoedd yng Nghymru wedi darllen pob gair ohoni. Rwyf fi wedi gwneud hynny, ac mae'n codi mwy o gwestiynau nag y mae'n eu hateb. Ni fydd amser yn caniatáu i mi fynd drwy bob un, felly rwyf am gyfyngu fy hun i dri, ac mae'r rhain yn unol â'r materion a godwyd gan fy etholwyr.
Yn nyddiau cynnar yr argyfwng, bu sôn am fesurau i lefelu’r gromlin, a oedd yn awgrymu mai'r amcan oedd arafu niferoedd y rheini sy'n dal y feirws, a galluogi'r GIG i ymdopi drwy wneud hynny. Felly, nid diben gwreiddiol y cyfyngiadau symud oedd lleihau cyfanswm yr achosion, dim ond sicrhau bod y nifer, ar unrhyw adeg benodol, yn llai na chapasiti ein hunedau gofal dwys. A’r slogan oedd, a’r slogan o hyd yng Nghymru, yw 'Aros gartref. Diogelu’r GIG. Achub bywydau.' Yn y ddogfen hon, rydych yn nodi na allwn symud o'r camau gwyrdd ac yn ôl i ryw fath o normalrwydd—fy ngair i—tan y bydd brechlyn neu driniaeth effeithiol ar waith. A gaf fi ofyn i chi pryd yn union y newidiodd y nod o lefelu’r gromlin i ddod o hyd i frechlyn?
Ac er nad wyf am ddiystyru'r bwriadau da yma, hoffwn dynnu sylw hefyd at y ffaith nad ydym wedi dod o hyd i driniaeth i wella ffliw'r gaeaf, annwyd neu ganser, ac mae pob un o'r rheini’n lladd. Mae angen inni weld rhyw fath o gydbwysedd rhwng y bywydau sydd mewn perygl yn sgil COVID a'r bywydau sydd mewn perygl yn sgil y cyfyngiadau symud hefyd. Mae’n aruthrol o anodd, ond mae’n aruthrol o bwysig; nid wyf yn esgus bod opsiwn hawdd i’w gael.
Yn y ddogfen, rydych yn sôn fwy nag unwaith am ddull pedair gwlad, ac eto, mae eich Llywodraeth wedi gwyro bellach oddi wrth ddull Llywodraeth y DU o weithredu, ac mae Cymru’n wynebu mesurau llymach na’r rheini sy'n byw yn Lloegr. Rydych yn sôn am gyngor Prif Swyddog Meddygol Cymru, Grŵp Cynghori Gwyddonol y DU ar Argyfyngau a'ch grŵp cynghori technegol. O ystyried y berthynas waith agos rhwng y grwpiau a'r pedair gwlad, beth oedd y gwahaniaeth yn y cyngor a arweiniodd at wahanol benderfyniadau gan y pedair gwlad?
Trof yn awr at iechyd y cyhoedd. Gall pob un ohonom gytuno y dylai hyn fod yn elfen hollbwysig o'r ystyriaethau ar gyfer llacio’r cyfyngiadau. Rwy'n gweld llawer o gyfathrebu gan fyrddau iechyd, yn annog pobl i weld meddygon teulu yn ystod y cyfnod hwn gan fod nifer yr ymweliadau’n is, mae gweithgarwch adrannau damweiniau ac achosion brys yn sylweddol is, ac mae llawdriniaethau dewisol wedi’u canslo neu eu gohirio. Yn fwyaf gofidus, mae atgyfeiriadau canser wedi gostwng, a gŵyr pob un ohonom pa mor bwysig yw canfod a thrin achosion o ganser yn gynnar. Ac mae'r doll ar iechyd meddwl y genedl yn peri cryn bryder, gyda gorbryder ac iselder ar gynnydd.
Mae'r achos iechyd dros ddechrau llacio’r cyfyngiadau symud yn cryfhau bob dydd, felly, wrth fynd i’r afael â COVID-19, hoffwn ofyn hefyd am sicrwydd gennych nad ydym yn pentyrru problemau iechyd cyhoeddus eraill, fel cynnydd mewn marwolaethau canser o ganlyniad i ddiagnosis hwyr, anhwylderau cymharol fach yn troi'n afiechydon sy'n peryglu bywydau oherwydd diffyg triniaeth, ac y bydd iechyd meddwl y genedl yn parhau i gael y gofal y mae'n ei haeddu. Gwyddom am y niwed economaidd enfawr y mae’r cyfyngiadau symud yn ei achosi, ond mae hefyd yn achosi niwed enfawr i iechyd, ac er fy mod yn cymeradwyo'r gwasanaeth iechyd am ymdopi â phopeth sydd wedi'i daflu ato, rwy'n ofni ein bod yn pentyrru llawer o broblemau eraill sy'n gysylltiedig ag iechyd tan yn nes ymlaen.
Ar ôl naw wythnos a mwy, mae'r cyhoedd wedi blino. Mae'n rhaid inni weld rhyw fath o olau ar ben draw'r twnnel ac o dwnnel y cyfyngiadau symud yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Huw Irranca-Davies.
I think I'm going to need to pause you. We can't hear you at this point. No, we still have a problem. Say something again. No. I'll go to Mick Antoniw, and I'll come back to you.
Huw Irranca-Davies.
Credaf y bydd angen i mi ofyn ichi aros am funud. Ni allwn eich clywed ar hyn o bryd. Na, mae gennym broblem o hyd. Dywedwch rywbeth eto. Na. Rwyf am fynd at Mick Antoniw, ac fe ddof yn ôl atoch.
Can you hear me?
A allwch chi fy nghlywed?
Yes, you pressed something, there—that worked. Huw Irranca-Davies.
Gallaf, rydych chi wedi pwyso rhywbeth—fe weithiodd hynny. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Thank you for a few moments to contribute to this debate. First of all, I'd like to take as my keystone for this contribution a word that Paul Davies, the leader of the Welsh Conservative group in the Senedd, used earlier on in reference to this, which is the matter of hope. He said that people need hope through milestones and timescales. Actually, I'm not sure that that is correct. What people need is hope through seeing a Government that takes a careful, evidence-led, considered and cautious approach to easing the lockdown, whilst watching the behaviour of this virus that is still out there and that we still haven't seen the back of and won't for some time.
Diolch, Lywydd. Diolch am ychydig eiliadau i gyfrannu at y ddadl hon. Yn gyntaf oll, hoffwn ddefnyddio gair a ddefnyddiodd Paul Davies, arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn y Senedd, yn gynharach mewn perthynas â hyn, yn sylfaen i’r cyfraniad hwn, sef mater gobaith. Dywedodd fod angen gobaith ar bobl drwy gerrig milltir ac amserlenni. A dweud y gwir, nid wyf yn siŵr a yw hynny'n gywir. Yr hyn sydd ei angen ar bobl yw gobaith drwy weld Llywodraeth sy'n mabwysiadu ymagwedd ofalus, ystyriol a phwyllog yn seiliedig ar dystiolaeth tuag at lacio’r cyfyngiadau symud, tra'n gwylio ymddygiad y feirws sy'n dal i fod allan yno, feirws nad ydym wedi gweld ei ddiwedd, ac na fyddwn yn gweld ei ddiwedd am beth amser.
So, rather than hope coming from arbitrary milestones and timescales that we see, as in England at the moment, unraveling every few days, it's actually the confidence and hope that people get from looking at a Government that says, 'The first priority is public safety. We're going to do this together. We're going to work through the difficult choices here together and we're going to ease our way out, but we're only going to ease our way out on the basis that if the virus flares again across the nation or flares again in localities or regions, we will have the measures in place that allow us to stamp down on it once again.'
Now, that's where hope does come from, and hope comes from the people of Wales; the citizens; the businesses; the charities; schoolchildren and grandparents; anglers; football players knowing that their Welsh Government is not going to set arbitrary milestones and timescales, but it will actually follow the evidence and it will set—as it has done with this traffic light system—a road map of the decisions that we need to make in a timely manner to lift restrictions as we can do it safely.
And hope is actually moving at a pace that matches our capacity to identify and shut down new outbreaks of the disease with the test, trace and protection measures being in place. Hope comes from that calm and cautious and considered approach being adopted by the Welsh Government that is realistic and focused, that doesn't set out to be in any way showy or unremittingly overpromising or upbeat. It's realistic and says, 'We can do this; we can ease these restrictions, but in a cautious manner.' And it is an approach that works with people, as set out in this document, with employees and employers and with unions, with parents, with teachers and children and young people, listening to them as well to find those safe, practical and timely ways in which to ease restrictions, and not some sort of arbitrary diktat that Ministers then have to retreat from.
Hope is also, I have to say, letting families know that there will be a safe way soon in which they can see family members, perhaps in a limited way at first, in the open air—one family member, perhaps, at first—but that if people comply and we do not see a resurgence of the virus, that this could be, indeed, extended when the evidence says it is safe.
Hope is easing the restrictions in a smart way; capturing the opportunities for outdoor exercise like walking and cycling; building on the renewed enthusiasm of people for these most basic but enjoyable of activities; developing, if you like, a more Swedish or a more Nordic way of activity here in our beautiful outdoor playground, which it normally is, which is Wales, so that as we emerge from lockdown, we're more active as a society, more outdoorsy, and we can tackle the several diseases linked with a sedentary lifestyle, which are harming and killing our people every year and which have a doubly pernicious effect on the poorest and the most disadvantaged in society.
Hope is also, as in this document, being honest with the Welsh people that the new normal is not the old normal, and certainly not until a safe and efficacious vaccine is brought forward, and even then, the way we live, work and travel and build social and economic relationships will be different.
And my final point is the hope that all Governments and Parliaments and administrations of the UK, including the Executive in London—as a UK Cabinet Minister referred to our Government here—they can all move in lockstep as we ease the constraint of lockdown, but this does depend on the willingness of UK Ministers to convene those discussions with the nations and the regions of the UK, including the large metropolitan mayors in England. The First Minister made a memorable phrase, which has now become a popular meme to a soundtrack, 'Such discussions would need to be on a regular, reliable rhythm.' Can he give us some hope that this regular, reliable rhythm of engagement, which requires the UK Prime Minister to commit to this, might now indeed happen? As the catchy meme ended: 'Give us a call, Boris Bach.'
Felly, yn hytrach na gobaith a ddaw o gerrig milltir ac amserlenni mympwyol a welwn, fel sy’n digwydd yn Lloegr ar hyn o bryd, yn datod bob ychydig ddyddiau, mae a wnelo hyn â’r hyder a'r gobaith y mae pobl yn ei gael o edrych ar Lywodraeth sy'n dweud, 'Y flaenoriaeth gyntaf yw diogelwch y cyhoedd. Rydym am wneud hyn gyda'n gilydd. Rydym am weithio drwy'r dewisiadau anodd hyn gyda'n gilydd ac rydym am ddod drwyddi yn araf deg, ond rydym am ddod drwyddi ar y sail, os yw'r feirws yn cynyddu eto ledled y wlad neu'n cynyddu eto mewn ardaloedd neu ranbarthau, y bydd gennym y mesurau ar waith sy'n caniatáu inni gael gwared arno unwaith eto.'
Nawr, o hynny y daw gobaith, a daw gobaith gan bobl Cymru; y dinasyddion; y busnesau; yr elusennau; plant ysgol a neiniau a theidiau; pysgotwyr; chwaraewyr pêl-droed yn gwybod nad yw Llywodraeth Cymru yn mynd i osod cerrig milltir ac amserlenni mympwyol, ond y bydd yn dilyn y dystiolaeth ac y bydd yn gosod—fel y gwnaeth gyda'r system oleuadau traffig—cynllun o'r penderfyniadau y mae angen inni eu gwneud mewn modd amserol i lacio’r cyfyngiadau fel y gallwn wneud hynny’n ddiogel.
Ac mae gobaith yn tyfu yr un mor gyflym â'n gallu i nodi ac atal achosion newydd o'r clefyd gyda'r mesurau profi, olrhain ac amddiffyn sy'n cael eu rhoi ar waith. Daw gobaith o’r dull pwyllog a gofalus ac ystyriol hwnnw sy’n cael ei fabwysiadu gan Lywodraeth Cymru, dull sy’n realistig ac iddo ffocws, dull nad yw'n rhodresgar neu'n addo gormod neu'n or-optimistaidd. Mae'n realistig, ac mae’n dweud, 'Gallwn wneud hyn; gallwn lacio’r cyfyngiadau hyn, ond mewn modd gofalus.' Ac mae'n ddull sy'n gweithio gyda phobl, fel y nodir yn y ddogfen, gyda gweithwyr a chyflogwyr a chydag undebau, gyda rhieni, gydag athrawon a phlant a phobl ifanc, gan wrando arnynt hefyd i ddod o hyd i'r ffyrdd diogel, ymarferol ac amserol hynny o lacio’r cyfyngiadau, ac nid rhyw fath o ddictad mympwyol y mae'n rhaid i Weinidogion gamu'n ôl oddi wrtho maes o law.
Rhaid i mi ddweud bod gobaith hefyd yn golygu rhoi gwybod i deuluoedd y bydd yna ffordd ddiogel y gallant weld aelodau'r teulu cyn bo hir, mewn ffordd gyfyngedig ar y dechrau, efallai, yn yr awyr agored—un aelod o'r teulu ar y dechrau, efallai—ond os yw pobl yn cydymffurfio ac os na welwn gynnydd yn yr achosion, gellid ymestyn hyn pan fydd y dystiolaeth yn dweud ei bod yn ddiogel inni wneud hynny.
Mae gobaith yn golygu llacio’r cyfyngiadau mewn ffordd ddoeth; manteisio ar y cyfleoedd i ymarfer corff yn yr awyr agored fel cerdded a beicio; adeiladu ar frwdfrydedd newydd pobl ynghylch y gweithgareddau sylfaenol ond pleserus hyn; datblygu, os mynnwch, ffordd fwy Swedaidd neu ffordd fwy Nordig o ymarfer corff yma yn ein maes chwarae awyr agored hardd, sef yr hyn yw Cymru fel arfer, fel ein bod yn fwy egnïol fel cymdeithas wrth i ni gefnu ar y cyfyngiadau symud, yn fwy hoff o fod yn yr awyr agored, a gallwn fynd i'r afael â'r nifer o afiechydon sy'n gysylltiedig â diffyg ymarfer corff, afiechydon sy'n niweidio ac yn lladd ein pobl bob blwyddyn ac sydd ddwywaith mor niweidiol i'r bobl dlotaf a mwyaf difreintiedig mewn cymdeithas.
Mae gobaith hefyd, fel yn y ddogfen hon, yn golygu bod yn onest â phobl Cymru nad yr hen normal yw'r normal newydd, ac yn sicr, hyd nes y ceir brechlyn diogel ac effeithlon, a hyd yn oed wedyn, bydd y ffordd rydym yn byw, yn gweithio, yn teithio ac yn creu cysylltiadau cymdeithasol ac economaidd yn wahanol.
A fy mhwynt olaf yw'r gobaith y gall holl Lywodraethau a Seneddau a gweinyddiaethau'r DU, gan gynnwys y Weithrediaeth yn Llundain—fel y cyfeiriodd un o Weinidogion Cabinet y DU at ein Llywodraeth yma—y gall pob un ohonynt weithio gyda’i gilydd wrth i ni lacio’r cyfyngiadau symud, ond mae hyn yn dibynnu ar barodrwydd Gweinidogion y DU i gynnal trafodaethau â chenhedloedd a rhanbarthau’r DU, gan gynnwys meiri’r ardaloedd metropolitanaidd mawr yn Lloegr. Dywedodd y Prif Weinidog ymadrodd cofiadwy, sydd bellach wedi dod yn femyn poblogaidd i drac sain, 'Byddai angen i drafodaethau o'r fath fod ar rythm rheolaidd, dibynadwy.' A all roi rhywfaint o obaith inni y gallai'r rhythm rheolaidd, dibynadwy hwn o ymgysylltu ddigwydd bellach, gan ei gwneud yn ofynnol i Brif Weinidog y DU ymrwymo i hyn? Fel y gorffennodd y memyn poblogaidd: 'Rho alwad i ni, Boris bach.'
Can I first put on record my deepest sympathy for all those who've lost their lives as a result of COVID-19? I can't imagine what many of the families and friends of those individuals are going through right now, but we owe it to them and I think we owe it to the key workers who are caring for them and those others that are keeping our economy working, our country functioning at the moment, to make sure that we get the lifting of these restrictions, these considerable restrictions on their lives, lifted in a way that is safe and will not needlessly risk people's lives. And I think it's important also that we get the balance right between, yes, saving individual lives, but also saving livelihoods too. And I've been impressed, frankly, by the levels of support that have emerged from both the UK and the Welsh Governments to support people's livelihoods as well as their lives during this pandemic so far.
I have been concerned about the recent drifting apart from a four-nation approach in respect of the lockdown. We know that all four nations have access to the same scientific evidence, so, understandably, members of the public are contacting their Members of the Welsh Parliament, asking why there is a different approach in Wales, and sometimes it's very difficult to explain why there has been a different approach, given that it is the same scientific evidence. It effectively leaves it down to some of the political decisions that are made by Ministers in accordance with their own judgment. And of course, we're all entitled to use our own judgment on these things after considering the evidence, but I think the further we drift apart from a UK-wide approach across the four nations, the more difficult it will be—as Nick Ramsay quite rightly said—to communicate those differences with the public and expect people to abide by them.
People are envious sometimes of the freedoms that people enjoy elsewhere in the UK at the moment, to be able to travel to meet family members in a way that they're not yet able to in Wales. I think we've got to think carefully about how we can safely lift some of these restrictions in a way that is compatible with the scientific evidence, that still protects people's lives, but also helps families to get back together, helps loved ones to see one another, helps to get society beginning to open itself back up again, and of course, where possible, gets the economy functioning again. Because of course, the longer that we have greater levels of restriction, particularly on our economy here in Wales, then the less competitive we will be with other parts of the country that perhaps are loosening some of those restrictions.
We've already heard about the potential impact on the property market at the moment, but just consider the tourism industry too, which Helen Mary Jones was referring to. When you look at our tourism industry, it is incredibly important in many parts of the country—including in my own constituency—but if we don't lift restrictions on the tourist industry at the same time as the lifting of restrictions in England, Scotland or Northern Ireland, there is a potential that those people who would have chosen to come to Wales on their holidays will decide to go elsewhere, and the lack of level playing field could cause us here to have less of a competitive edge and give an advantage to industries in other nations within the UK. I don't want to see that, for the sake of holiday caravan parks, hotels and the important tourist attractions here in north Wales and around my constituency. I want to make sure that there's a lifting at the same time, where possible, in order for them to continue to be able to operate successfully.
I think that Paul Davies's point about timescales is incredibly important. I listened carefully to what Huw Irranca-Davies had to say, but it's not true to say that people are playing loose and fast, if you like, with people's lives. As I say, people are considering the same scientific evidence and if you can set a tentative date—and that's all that the UK Government has done is put tentative dates in the diary to say, 'We hope to be able to do these things by these dates if the science says it's safe to do so, if the rate of infection, the R rate, and the rate of transmission have come down to a certain level.' We have none of those indicators in the document that the Welsh Government's given to us. There's absolutely nothing in terms of the conditions that must be met in order to move from red to amber and green by industry, or by sector rather, and I think that that is something that people are crying out for, if they are to see how we can inch our way out of this particular pandemic. So, I would urge you, First Minister, to really consider whether it is possible to put some of those conditions into the document in a way that is easy for people to see whether the tests can be met in order to move things up in terms of lifting that lockdown. Diolch yn fawr iawn.
Yn gyntaf, a gaf fi gofnodi fy nghydymdeimlad llwyr ynghylch pawb sydd wedi colli eu bywydau o ganlyniad i COVID-19? Ni allaf ddychmygu beth y mae llawer o deuluoedd a ffrindiau'r unigolion hynny’n ei wynebu ar hyn o bryd, ond mae gennym ddyletswydd tuag atynt, a chredaf fod gennym ddyletswydd tuag at y gweithwyr allweddol sy'n gofalu amdanynt a'r bobl eraill sy'n cadw ein heconomi a’n gwlad yn weithredol ar hyn o bryd, i sicrhau ein bod yn gallu codi'r cyfyngiadau hyn, y cyfyngiadau sylweddol hyn ar eu bywydau, mewn ffordd sy'n ddiogel ac na fydd yn peryglu bywydau pobl yn ddiangen. A chredaf ei bod yn bwysig hefyd ein bod yn sicrhau’r cydbwysedd iawn rhwng, ie, achub bywydau unigolion, ond achub bywoliaeth pobl hefyd. Ac a dweud y gwir, mae lefelau'r cymorth a gafwyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i gefnogi bywoliaeth pobl yn ogystal â'u bywydau yn ystod y pandemig hyd yn hyn wedi creu cryn argraff arnaf.
Rwyf wedi bod yn pryderu am y gwahaniaeth yn ymagwedd y pedair gwlad mewn perthynas â'r cyfyngiadau symud. Gwyddom fod gan y pedair gwlad fynediad at yr un dystiolaeth wyddonol, felly, yn ddealladwy, mae aelodau'r cyhoedd yn cysylltu â'u Haelodau o’r Senedd i ofyn pam fod dull gwahanol ar waith yng Nghymru, ac weithiau mae'n anodd iawn esbonio pam fod dull gwahanol ar waith, o ystyried bod y dystiolaeth wyddonol yr un fath. I bob pwrpas, mae’n ganlyniad i rai o'r penderfyniadau gwleidyddol a wneir gan Weinidogion yn unol â'u crebwyll eu hunain. Ac wrth gwrs, mae gan bob un ohonom hawl i ddefnyddio ein crebwyll ein hunain gyda’r pethau hyn ar ôl ystyried y dystiolaeth, ond yn fy marn i, po bellaf y byddwn yn gwneud pethau'n wahanol i ddull DU gyfan ar draws y pedair gwlad, yr anoddaf y bydd hi—fel y dywedodd Nick Ramsay, yn gwbl gywir—i gyfleu'r gwahaniaethau hynny i'r cyhoedd a disgwyl i bobl gadw atynt.
Mae pobl yn genfigennus weithiau o'r rhyddid y mae pobl yn ei fwynhau mewn rhannau eraill o'r DU ar hyn o bryd, a'r gallu i deithio i gyfarfod ag aelodau o'r teulu mewn ffordd na allant ei wneud yng Nghymru eto. Credaf fod yn rhaid inni feddwl yn ofalus ynglŷn â sut y gallwn godi rhai o'r cyfyngiadau hyn yn ddiogel mewn ffordd sy'n gydnaws â'r dystiolaeth wyddonol, sy'n dal i ddiogelu bywydau pobl, ond sydd hefyd yn helpu teuluoedd i ddod yn ôl at ei gilydd, yn helpu anwyliaid i weld ei gilydd, yn helpu’r gymdeithas i ddechrau ailagor, ac wrth gwrs, lle bo hynny'n bosibl, i gael yr economi'n weithredol eto. Oherwydd wrth gwrs, po hiraf y bydd gennym lefelau uwch o gyfyngiadau, yn enwedig ar ein heconomi yma yng Nghymru, y lleiaf cystadleuol y byddwn gyda rhannau eraill o'r wlad sydd efallai'n llacio rhai o'r cyfyngiadau hynny.
Rydym eisoes wedi clywed am yr effaith bosibl ar y farchnad eiddo ar hyn o bryd, ond ystyriwch y diwydiant twristiaeth hefyd, sy’n rhywbeth y cyfeiriodd Helen Mary Jones ato. Pan edrychwch ar ein diwydiant twristiaeth, mae'n hynod bwysig mewn sawl rhan o'r wlad—gan gynnwys yn fy etholaeth fy hun—ond os na fyddwn yn codi cyfyngiadau ar y diwydiant twristiaeth ar yr un pryd ag y caiff y cyfyngiadau eu codi yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon, mae perygl y bydd y bobl a fyddai wedi dewis dod i Gymru ar eu gwyliau yn penderfynu mynd i rywle arall, a gallai diffyg cae chwarae gwastad yn hynny o beth beri inni gael llai o fantais gystadleuol a rhoi mantais i ddiwydiannau yng ngwledydd eraill yn y DU. Nid wyf am weld hynny, er lles parciau carafanau gwyliau, gwestai a'r atyniadau twristaidd pwysig yma yng ngogledd Cymru ac o gwmpas fy etholaeth. Rwyf am sicrhau eu bod yn cael eu codi ar yr un pryd, lle bo modd, er mwyn iddynt barhau i allu gweithredu'n llwyddiannus.
Credaf fod pwynt Paul Davies ynghylch amserlenni’n hynod bwysig. Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies, ond nid yw'n wir dweud bod pobl yn bod yn fyrbwyll, os mynnwch, gyda bywydau pobl. Fel y dywedaf, mae pobl yn ystyried yr un dystiolaeth wyddonol, ac os gallwch bennu dyddiad petrus—a dyna'r cyfan y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud, rhoi dyddiadau petrus yn y dyddiadur i ddweud, ‘Rydym yn gobeithio gallu gwneud y pethau hyn erbyn y dyddiadau hyn os yw'r wyddoniaeth yn dweud ei bod yn ddiogel inni wneud hynny, os yw’r gyfradd heintio, y gyfradd R, a'r gyfradd drosglwyddo wedi gostwng i lefel benodol.' Nid oes gennym unrhyw un o'r dangosyddion hynny yn y ddogfen a roddodd Llywodraeth Cymru i ni. Nid yw’n cynnwys unrhyw beth o gwbl ynglŷn â’r amodau y mae'n rhaid eu bodloni er mwyn symud o goch i ambr a gwyrdd yn ôl diwydiant, neu yn ôl sector yn hytrach, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y mae pobl yn ysu amdano, os ydynt am weld sut y gallwn wthio ein ffordd yn raddol allan o'r pandemig penodol hwn. Felly, rwyf am eich annog, Brif Weinidog, i ystyried o ddifrif a oes modd rhoi rhai o'r amodau hynny yn y ddogfen mewn ffordd sy'n hawdd i bobl weld a ellir bodloni'r profion er mwyn gwneud cynnydd ar godi'r cyfyngiadau symud. Diolch yn fawr iawn.
Siân Gwenllian. Aros i'r microffon, Siân Gwenllian. Treial eto.
Siân Gwenllian. If you'd wait for the microphone, Siân Gwenllian. Try again.
Iawn, diolch yn fawr, Llywydd. Mae sefydlu cyfundrefn gadarn ar gyfer profi, olrhain ac ynysu pob achos o'r COVID yn gorfod bod yn gwbl greiddiol i'r cynlluniau ar gyfer codi'r cyfnod clo, yn cynnwys ailagor ysgolion. Mae'r cyhoedd angen negeseuon clir iawn am y broses, ac mae angen trefniadau cadarn ar gyfer y cyfnod ynysu, a threfniadau priodol i bobl fedru ynysu i ffwrdd o'u cartref os oes angen. Law yn llaw â hynny, mae angen data manwl am yr epidemig ym mhob awdurdod lleol hyd at lefel ward.
Mi fydd ailagor ein hysgolion gam wrth gam yn ddibynnol iawn ar lwyddiant y strategaeth profi, olrhain ac ynysu. Os na fydd gan rieni a disgyblion a staff yn ein hysgolion eu ffydd yn y system honno, mi fydd hi'n anodd iawn i'w darbwyllo nhw i fynd yn ôl i'r ysgol. Hyd yn oed os ydy'r holl fesurau angenrheidiol yn eu lle—y materion sy'n cael eu trafod yn fframwaith penderfynu y Gweinidog Addysg—os nad oes yna hyder yn y gyfundrefn brofi, fe fydd ailagor ysgolion yn dasg anodd iawn. Does dim ond yn rhaid inni edrych ar y ffrae fawr sydd yn digwydd yn Lloegr dros hyn, ac erbyn hyn dwi'n amheus iawn a fydd yr ysgolion yn ailagor yno ar 1 Mehefin. Mae'r undebau yn hollol iawn i fynnu bod cyfundrefn brofi ac ynysu effeithiol ar waith cyn agor yr ysgolion yna, ac mae hyn wedi dangos ffolineb gosod dyddiad pendant ac wedyn canfod nad ydy'r elfennau pwysig o godi'r clo wedi cael eu cyflawni.
Mae agwedd ofalus Llywodraeth Cymru tuag at ailagor ysgolion o'i chymharu â rhuthr digynllun y Torïaid i'w chroesawu, felly. Dydy hi ddim yn glir eto beth ydy rôl plant wrth drosglwyddo'r feirws, ac mae yna sawl adroddiad sydd yn gwrthddweud ei gilydd, felly mae angen bod yn wyliadwrus o hynny, ac angen pwyll efo'r camau i ailagor ysgolion. Ond, mae angen hefyd fod yn ymwybodol iawn o'r niwed sy'n digwydd oherwydd bod yr ysgolion ar gau. Mae cyfnod y feirws wedi dangos mor bwysig ydy'r ysgolion ar gyfer lles nifer fawr o blant, ac mae'n loes calon gen i feddwl am y plant sydd ddim yn cael cefnogaeth oherwydd y feirws. Mae rhai plant yn cael eu cam-drin yn ystod y cyfnod clo, heb fedru troi at eu hysgol am gymorth. Mae gofalwyr ifanc dan bwysau sylweddol heb yr ysbaid mae'r ysgol yn ei gynnig, ac mae yna filoedd o blant sydd efo anableddau dysgu yn colli'r gefnogaeth ychwanegol a'r routine mae ysgol yn rhoi i'w bywydau. A'r hiraf yn y byd y bydd yr ysgolion yn aros ar gau, y mwyaf fydd y bwlch cyrhaeddiad hefyd—bydd hwn yn tyfu; does dim dwywaith am hynny. Mae yna wahaniaethu mawr yn barod, mi wneith o fynd yn waeth. Felly, hoffwn i heddiw glywed gan y Prif Weinidog y bydd y Llywodraeth yn rhoi ffocws clir ar gefnogi'r rhai sy'n cael eu gadael ar ôl oherwydd bod yr ysgolion ar gau.
Wrth gynllunio'r cyfnod nesaf, mae'n rhaid, hefyd, gyflwyno mesurau lliniaru cadarn ar gyfer y cyfnod trosiannol hir sydd o'n blaenau ni cyn bod pawb yn ôl yn llawn amser yn yr ysgolion. Mae'n rhaid gwneud pob ymdrech i ymgysylltu efo'r garfan fawr o'r rhain sy'n cael eu galw'n reluctant learners, y rhai sydd ddim yn ymgysylltu'n llawn efo'u haddysg mewn cyfnod arferol, ond sydd rŵan yn cael eu gadael ar ôl oherwydd amgylchiadau y tu hwnt i'w rheolaeth nhw.
Mae angen sicrhau bod pob un plentyn efo cysylltiad i'r we ac efo'r dechnoleg briodol. Mae angen i bob ysgol gynnal cysylltiad rheolaidd efo pob plentyn a'u hannog i ddefnyddio'r adnoddau ar-lein sydd ar gael. Ac yn greiddiol hefyd, mae angen dysgu o bell byw. Mae'n rhaid i hwn ddigwydd ar draws Cymru. Mae angen anogaeth cwbl glir gan Lywodraeth Cymru. Mi ddylai hi fod yn ddisgwyliad bod pob ysgol yn cyflwyno gwersi drwy ffrydio byw fel y ffordd fwyaf effeithiol o ennyn diddordeb y dysgwyr rheini sy'n cael eu gadael ar ôl ar hyn o bryd. Felly, gobeithio y medrwch chi roi ystyriaeth lawn i hyn.
I gloi, Llywydd, dwi'n credu, rydym ni i gyd yn credu, fod addysg yn hawl dynol sylfaenol. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth arwain a mynnu bod yr arfer da sy'n digwydd ar draws Cymru yn arfer da ymhob ysgol a phob dosbarth yn y cyfnod rhithiol yma, a bod pob ymdrech bosib yn cael ei gwneud i gynnal addysg o safon i bawb, ond yn enwedig y rhai sydd angen y gefnogaeth fwyaf yng nghyd-destun COVID-19.
Thank you, Llywydd. The establishment of a robust test, tracing and isolating system for all aspects of COVID have to be at the heart of any plans for lifting the restrictions, including the reopening of schools. The public need very clear messages about the process, and we need robust arrangements in place for the isolation period, as well as appropriate arrangements so that people can isolate away from their homes where necessary. Along with that, we need detailed data about the epidemic in each local authority area down to ward level.
Reopening our schools in a staged manner will be reliant on the success of the test, trace and isolate strategy. Unless pupils, parents and staff in our schools have confidence in that system, then it will be hugely difficult to convince them to return to school. Even if all the necessary measures are in place—the issues discussed in the education Minister's decision framework—unless there is confidence in the testing system, then reopening schools will be very difficult indeed. One must only look at the huge argument that's ongoing in England on this issue, and I'm now very doubtful as to whether the schools will reopen there on 1 June. The unions are entirely right in insisting that an effective testing and isolation system should be in place before the reopening of those schools, and that has shown the folly of placing a particular date on this and then finding that the important elements in order to lift restrictions haven't been delivered.
The careful approach of the Welsh Government to reopening schools, as compared to the unplanned rush of the Tories, is to be welcomed therefore. It's not clear yet what the role of children is in transmitting the virus, and there are a number of contradictory reports, so we have to be very guarded on that point, and we need to be careful in the steps that we take in reopening schools. But, we also need to be highly aware of the damage done by the closure of schools. The virus period has shown how important our schools are for the well-being of very many children, and it is heartbreaking for me to think about those children who aren't receiving support as a result of this virus. Some children are being abused during lockdown, without being able to turn to their schools for assistance. Young carers are under huge pressures without the respite provided by schools, and there are thousands of children with learning difficulties who are losing that additional support and the routine that is provided by our schools. And the longer the schools remain closed, then the greater that attainment gap will become—it will grow; there is no doubt about that. There are huge differences already, and it will get worse. So, I would today like to hear from the First Minister that the Government will give a clear focus on supporting those who are being left behind because of the closure of our schools.
In planning for the next phase, we must also introduce strong mitigating steps for the transition period, the long transition, facing us before everyone is back full-time in our schools. We must make all efforts to engage with the large cohort of those who are described as reluctant learners, those who don't engage fully with their education even at the best of times, but who are now being left behind because of circumstances beyond their control.
We need to ensure that every child has contact with the internet and has the appropriate technology. Every school needs to maintain regular contact with every pupil, encouraging them to use the online resources available. And crucially too, we need live distance learning. This does have to happen across Wales. We need clear encouragement from the Welsh Government. It should be an expectation that every school presents lessons via live streaming as the most effective way of garnering the interest of those learners who are being left behind at the moment. So, I very much hope that you can give full consideration to these issues.
To conclude, Llywydd, I think, and I think we all believe, that education is a fundamental human right. The Government must lead and must insist that the best practice happening across Wales is replicated in all schools and all classrooms during this virtual time, and that all possible efforts should be made to maintain quality education for all, but particularly those who need most support in the context of COVID-19.
When I call Rhianon Passmore—just to say that I'm going to need shorter contributions from now on if I'm going to get anywhere near calling all the Members who've indicated that they want to speak. Rhianon Passmore.
Pan alwaf ar Rhianon Passmore—dylwn ddweud y bydd angen cyfraniadau byrrach o hyn ymlaen os wyf am ddod yn agos at alw ar yr holl Aelodau sydd wedi nodi eu bod am siarad. Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd.
Diolch, Lywydd.
Yes, carry on.
Ie, parhewch.
Thank you. New figures announced yesterday by the Office for National Statistics, which includes fatalities in all settings, show that up to 8 May there have been 1,852 deaths related to the virus in Wales, and that is 1,852 families that have been devastated. So, I firstly wish to place on the record my appreciation, as the Member of the Senedd for Islwyn, and my sincere thanks for the heroic efforts of the men and women of the national health service, serving on that front line. They, along with all care and critical workers, continue to ensure that the communities of Islwyn function, and Wales continues to demonstrate that there is such a thing as society.
So, as political representatives of the Welsh people, we look to the future and how Wales can move forward safely and proactively as we seek to function more fully as a society together. I wish to welcome the Welsh health Secretary's comments that Wales will take a deliberately cautious approach in unlocking the lockdown measures with the next review to be held on 28 May. It is right that human lives are paramount and not ill-judged haste. As Members know, as a lifelong socialist, I believe that our public policy actions must and should be governed by the principles and values of social justice.
It is important that we facilitate further activities, yes, but only as it is evidenced safe to do so, with outside activities and other solitary sports that allow people to recommence whilst fully observing common sense and social distancing, and enjoyment of visiting garden centres in the fresh air and other outside activities. We do know that the virus dislikes sunlight and being outside.
Equally and fundamentally, as a Welsh Labour Government, we remain committed and dedicated, as we always have been, to ensuring that those poorer and more vulnerable members of our communities—who are often living, as has been said, in smaller accommodation, often without large gardens, often cramped, or in flats without outside space—are and will be able to experience greater liberty for mental as well as physical health. We know and have heard again today that the virus disproportionately impacts on the poorest in our society.
We also know the dangers of the hidden pandemic within this global pandemic, namely women and their children, majoritively but not solely by any means, who are now forced to live under lockdown rules with controlling and abusive partners who are able to remorselessly exploit Government rules for their own invidious advantage. So, if this is you or someone you know, you must please say. You do not have to suffer, and help and support is available to you right now.
Llywydd, the First Minister re-articulated today how Welsh Government's actions are governed by the science. We are all longing to see the day where restrictions on meeting people from other households outdoors will be eased. We do know that the virus is very likely to decay very quickly a few minutes outdoors in air and on surfaces exposed to sunlight. And we also know of the very strong desire for grandparents to see grandchildren and vice versa. This is not felt just in Islwyn, but beyond. But we all know that timing must be right.
So, as the First Minister stated, COVID-19 thrives on chains of human contact. The lockdown and the new normal must seek to limit those changes, otherwise we fear, based on scientific evidence, the virus will simply spread and spike again. This is simply what Wales's lockdown restrictions are trying to negate. At all costs, we must now stop the exponential growth of an invisible killer. What is rushed in law is not good law, and with this pandemic, the same principles apply.
Finally, Llywydd, we also need, I believe, to begin to formulate a legacy programme for some hopeful good, as has been stated by others today, to come from this dreadful and tragic pandemic. In Wales we need to consider, as we have, a new way, new cultures of working, travelling, procurement, organisation, education, and climate management, but mostly how the most vulnerable in our society, whether they are children or adults, can be better safeguarded and aided in times of good as well as the bad times they are experiencing now. Would the First Minister agree that there will be green shoots of great potential?
And as the First Minister also put it—
Diolch. Mae ffigurau newydd a gyhoeddwyd ddoe gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, sy’n cynnwys marwolaethau ym mhob lleoliad, yn dangos y bu 1,852 o farwolaethau a oedd yn gysylltiedig â’r feirws yng Nghymru hyd at 8 Mai, ac mae hynny’n golygu bod 1,852 o deuluoedd yn galaru. Felly, yn gyntaf, hoffwn gofnodi fy ngwerthfawrogiad a fy niolch diffuant fel yr Aelod o’r Senedd dros Islwyn am ymdrechion arwrol dynion a menywod y gwasanaeth iechyd gwladol, sy’n gwasanaethu ar y rheng flaen. Maent hwy, ynghyd â'r holl weithwyr gofal a gweithwyr hanfodol, yn parhau i sicrhau bod cymunedau Islwyn yn gweithredu, ac mae Cymru’n parhau i ddangos bod y fath beth â chymdeithas yn bodoli.
Felly, fel cynrychiolwyr gwleidyddol pobl Cymru, rydym yn edrych tua’r dyfodol a'r modd y gall Cymru symud ymlaen yn ddiogel ac yn rhagweithiol wrth inni geisio gweithredu'n fwy llawn fel cymdeithas gyda'n gilydd. Hoffwn groesawu sylwadau Ysgrifennydd iechyd Cymru y bydd Cymru’n mabwysiadu ymagwedd fwriadol ofalus tuag at lacio’r cyfyngiadau symud gyda’r adolygiad nesaf i'w gynnal ar 28 Mai. Mae'n iawn mai bywydau pobl sydd bwysicaf, nid brys di-feddwl. Fel y gŵyr yr Aelodau, fel sosialydd ar hyd fy oes, rwy'n credu bod yn rhaid i'n gweithredoedd polisi cyhoeddus gael eu llywodraethu gan egwyddorion a gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol.
Mae'n bwysig ein bod yn hwyluso gweithgarwch pellach, ydy, ond nid cyn inni gael tystiolaeth ei bod hi'n ddiogel inni wneud hynny, gyda gweithgareddau awyr agored a chwaraeon unigol eraill sy'n caniatáu i bobl ailddechrau arni gan arfer synnwyr cyffredin a chadw pellter cymdeithasol, a mwynhau ymweld â chanolfannau garddio yn yr awyr iach a gweithgareddau awyr agored eraill. Gwyddom fod y feirws yn casáu golau haul a'r awyr agored.
Yn yr un modd, ac yn hollbwysig, fel Llywodraeth Lafur Cymru, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig ac yn ymroddedig, fel y buom erioed, i sicrhau bod aelodau tlotach a mwy bregus ein cymunedau—sy'n aml yn byw, fel y nodwyd eisoes, mewn cartrefi llai o faint, yn aml heb erddi mawr, yn aml mewn gofod cyfyng, neu mewn fflatiau heb ofod awyr agored—yn gallu profi, ac y byddant yn gallu profi mwy o ryddid er mwyn sicrhau iechyd meddwl gwell yn ogystal ag iechyd corfforol gwell. Fe wyddom, ac rydym wedi clywed eto heddiw, fod y feirws yn effeithio'n anghymesur ar y bobl dlotaf yn ein cymdeithas.
Gwyddom hefyd am beryglon y pandemig cudd o fewn y pandemig byd-eang hwn, sef menywod a'u plant yn bennaf, ond nid yn unig mewn unrhyw ffordd, sy'n cael eu gorfodi nawr i fyw o dan gyfyngiadau symud gyda phartneriaid camdriniol sy’n eu rheoli ac sy'n gallu manteisio'n ddiedifar ar reolau'r Llywodraeth er eu budd ffiaidd eu hunain. Felly, os yw hyn yn wir amdanoch chi neu rywun rydych yn eu hadnabod, mae’n rhaid i chi ddweud. Nid oes rhaid i chi ddioddef, ac mae cymorth a chefnogaeth ar gael i chi nawr.
Lywydd, fe ailadroddodd y Prif Weinidog heddiw sut y mae gweithredoedd Llywodraeth Cymru yn cael eu llywodraethu gan y wyddoniaeth. Mae pob un ohonom yn edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd cyfyngiadau ar gyfarfod â phobl o aelwydydd eraill yn yr awyr agored yn cael eu llacio. Gwyddom fod y feirws yn debygol iawn o ddirywio’n gyflym ar ôl ychydig funudau yn yr awyr agored ac ar arwynebau yng ngolau’r haul. A gwyddom hefyd am yr awydd cryf iawn sydd gan neiniau a theidiau i weld eu hwyrion a’u hwyresau, a’r ffordd arall. Nid yn Islwyn yn unig y teimlir hyn, ond y tu hwnt. Ond gŵyr pob un ohonom fod yn rhaid i’r amseru fod yn iawn.
Felly, fel y nododd y Prif Weinidog, mae COVID-19 yn ffynnu ar gadwyni cyswllt dynol. Mae’n rhaid i'r cyfyngiadau symud a'r normal newydd geisio cyfyngu ar y newidiadau hynny, oherwydd fel arall, ar sail tystiolaeth wyddonol, ofnwn y bydd y feirws yn lledaenu ac yn cynyddu eto. Dyma’r hyn y mae cyfyngiadau symud Cymru yn ceisio’i osgoi. Ar bob cyfrif, mae'n rhaid inni atal twf esbonyddol y lladdwr anweledig hwn. Nid yw'r hyn sy'n cael ei ruthro mewn cyfraith yn gyfraith dda, a chyda'r pandemig hwn, mae'r un egwyddorion yn berthnasol.
Yn olaf, rwy'n credu bod angen inni ddechrau llunio rhaglen etifeddol ar gyfer y daioni y gobeithiwn ei weld, fel y nodwyd gan eraill heddiw, o’r pandemig ofnadwy a thrasig hwn. Yng Nghymru, mae angen inni ystyried, fel y gwnaethom eisoes, ffordd newydd, mathau newydd o ddiwylliant gwaith, ffyrdd newydd o deithio, caffael, trefnu, addysgu a rheoli’r hinsawdd, ond yn bennaf, sut y gall y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, boed yn blant neu'n oedolion, gael eu diogelu'n well a'u cynorthwyo mewn cyfnodau da yn ogystal â'r cyfnod gwael y maent yn ei wynebu ar hyn o bryd. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno y byddwn yn gweld egin gwyrdd ag iddynt botensial mawr?
Ac fel y dywedodd y Prif Weinidog hefyd—
You'll need to bring your contribution to a close now.
Mae angen i chi ddod â'ch cyfraniad i ben nawr.
Thank you. So, I would just like to reiterate that I am extremely proud of the people of Islwyn for everything that they have done in this time of struggle, and I know that our Welsh Government are working in partnership, cross-party, and that with strong social partnership, we will build together a brighter future. Thank you.
Diolch. Felly, hoffwn ailadrodd fy mod yn hynod falch o bobl Islwyn am bopeth y maent wedi'i wneud yn yr amser anodd hwn, a gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth, yn drawsbleidiol, ac y byddwn, gyda phartneriaeth gymdeithasol gref, yn adeiladu dyfodol mwy disglair gyda'n gilydd. Diolch.
Thank you. Mohammad Asghar.
Diolch. Mohammad Asghar.
Thank you, Presiding Officer. After more than seven weeks of restrictions, the United Kingdom Government recently announced measures to ease the lockdown in England. This easing has been widely welcomed as it marks a significant milestone on the road to the return of normality. The United Kingdom Government strategy offers and sets out a clear vision for the future.
In contrast, the Welsh Government has produced a document that is vague and offers little clarity for the people of Wales. Instead of outlining a clear timetable for the easing of restrictions, it lacks the details vital to provide the confidence that people and the businesses desperately need in Wales. By not working in collaboration with the rest of the United Kingdom to develop a clear, consistent approach in easing restrictions, the Welsh Government has chosen to indulge in party-political point scoring. The result has been confusion about what can and cannot be done, particularly for constituents in south-east Wales living in close proximity to the border.
The border from Chepstow to Chester is a pretty long one, and the Minister must realise that in England, people are allowed to meet one person from another household outdoors, if they remain 2m apart. I wonder, with a 100 mile-long border, how people—[Inaudible.]—and everything can be stopped. Households can also drive a distance to destinations such as parks and beaches. However, they cannot travel to Wales, even if the border is a short distance away. People in Wales are confused and dismayed that what is permitted in England is not allowed in Wales.
Coronavirus does not respect race, gender, age or personal qualities, but the Welsh Government appears to have a fixation with the border and it is determined to be different. The difference of approach is almost clearly exposed in their approach to the housing market. This strategy document only contains a pledge to consult on guidance in relation to housing and construction. In England estate agents, removal firms and surveyors are among the essential housing industry services given the green light to go ahead and go back to work. Buyers and renters are allowed to move homes, and estate agents can now reopen with strict social distancing guidelines in place. In addition, new-home developers can reopen show homes, while local councils have been encouraged to support extended working hours at construction sites for the extra time it takes to implement safe social distancing measures. The resumption of work will play a major part in helping the economy recover, as well as delivering the houses they need. In Wales the housing market remains shut.
Presiding Officer, non-essential retailers in England will be able to open, in phase 1, on 1 June, if they follow social distancing guidelines. Pubs, restaurants, hairdressers, hotels, cinemas and places of worship will open from 4 July at the earliest as long as they implement social distancing measures. Clear, sector-specific guidance is essential to ensure adherence to current social distancing and hygiene guidelines if the restrictions on shops and services are to be lifted in a controlled manner that prioritises activities and services having the lowest risk of transmission.
The Welsh Government has not succeeded in publishing any evidence to support its current strategy and to inform businesses how to achieve COVID-19 secure status to allow them to reopen within the current guidelines. This can only hinder and delay the Welsh businesses as they struggle to recover. Thank you, Presiding Officer.
Diolch, Lywydd. Ar ôl mwy na saith wythnos o gyfyngiadau, cyhoeddodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig fesurau yn ddiweddar i lacio’r cyfyngiadau symud yn Lloegr. Cafodd y llacio hwn ei groesawu gan lawer am ei fod yn nodi carreg filltir arwyddocaol ar y daith i ddychwelyd i normalrwydd. Mae strategaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cynnig ac yn nodi gweledigaeth glir ar gyfer y dyfodol.
Mewn cyferbyniad, mae Llywodraeth Cymru wedi cynhyrchu dogfen sy'n amwys ac nid yw'n cynnig fawr ddim eglurder i bobl Cymru. Yn lle amlinellu amserlen glir ar gyfer llacio’r cyfyngiadau, nid yw’n cynnwys y manylion sy'n hanfodol er mwyn rhoi'r hyder sydd ei angen yn daer ar bobl a busnesau yng Nghymru. Drwy beidio â gweithio ar y cyd â gweddill y Deyrnas Unedig i ddatblygu dull clir a chyson o lacio’r cyfyngiadau, mae Llywodraeth Cymru wedi dewis ymroi i sgorio pwyntiau gwleidyddol. Y canlyniad yw dryswch ynghylch yr hyn y gellir ac na ellir ei wneud, yn enwedig i etholwyr yn ne-ddwyrain Cymru sy'n byw'n agos at y ffin.
Mae'r ffin o Gas-gwent i Gaer yn un eithaf hir, ac mae’n rhaid i'r Gweinidog sylweddoli bod pobl yn Lloegr yn cael cyfarfod ag un unigolyn o aelwyd arall yn yr awyr agored, os ydynt yn cadw 2m oddi wrth ei gilydd. Tybed, gyda ffin 100 milltir o hyd, sut y mae pobl—[Anghlywadwy.]—a gellir atal popeth. Hefyd, gall teuluoedd yrru cryn bellter i gyrchfannau fel parciau a thraethau. Fodd bynnag, ni allant deithio i Gymru, hyd yn oed os yw'r ffin yn agos. Mae pobl yng Nghymru mewn penbleth ac yn siomedig na chaniateir yr hyn a ganiateir yn Lloegr yng Nghymru.
Nid yw coronafeirws yn parchu hil, rhywedd, oedran na phriodoleddau personol, ond ymddengys bod gan Lywodraeth Cymru obsesiwn â'r ffin ac mae'n benderfynol o fod yn wahanol. Mae'r gwahaniaeth yn y dull o weithredu yn amlwg yn eu hymagwedd tuag at y farchnad dai. Nid yw'r ddogfen strategaeth hon ond yn cynnwys addewid i ymgynghori ar ganllawiau mewn perthynas â thai ac adeiladu. Yn Lloegr, mae gwerthwyr tai, cwmnïau symud a syrfewyr ymhlith gwasanaethau hanfodol y diwydiant tai sydd wedi cael caniatâd i ddychwelyd i'r gwaith. Caniateir i brynwyr a rhentwyr symud tŷ, a bellach, gall gwerthwyr tai ailagor gyda chanllawiau cadw pellter cymdeithasol llym ar waith. Yn ogystal, gall datblygwyr cartrefi newydd ailagor cartrefi arddangos, tra bo cynghorau lleol wedi cael eu hannog i gefnogi oriau gwaith estynedig ar safleoedd adeiladu am yr amser ychwanegol y mae'n ei gymryd i weithredu mesurau cadw pellter cymdeithasol diogel. Bydd ailddechrau gwaith yn chwarae rhan bwysig yn y broses o helpu i adfer yr economi, yn ogystal â darparu'r tai sydd eu hangen arnynt. Yng Nghymru, mae'r farchnad dai yn parhau i fod ar gau.
Lywydd, bydd manwerthwyr nwyddau dianghenraid yn Lloegr yn cael agor, yng ngham 1, ar 1 Mehefin, os ydynt yn dilyn canllawiau cadw pellter cymdeithasol. Bydd tafarndai, bwytai, siopau trin gwallt, gwestai, sinemâu ac addoldai yn agor o 4 Gorffennaf ar y cynharaf cyn belled â'u bod yn rhoi mesurau cadw pellter cymdeithasol ar waith. Mae canllawiau clir, sector-benodol yn hanfodol i sicrhau cydymffurfiaeth â chanllawiau cadw pellter cymdeithasol a hylendid cyfredol os yw'r cyfyngiadau ar siopau a gwasanaethau i gael eu codi mewn dull rheoledig sy'n rhoi blaenoriaeth i sicrhau cyn lleied o risg o drosglwyddiad â phosibl mewn gweithgareddau a gwasanaethau.
Nid yw Llywodraeth Cymru wedi llwyddo i gyhoeddi unrhyw dystiolaeth i gefnogi ei strategaeth gyfredol a rhoi gwybod i fusnesau sut i gyflawni statws diogel o ran COVID-19 er mwyn caniatáu iddynt ailagor o fewn y canllawiau cyfredol. Bydd hyn yn achosi oedi a rhwystrau i fusnesau Cymru wrth iddynt ymdrechu i adfer. Diolch, Lywydd.
Neil Hamilton. If you can just pause whilst your microphone is turned on. Neil Hamilton.
Neil Hamilton. Os gallwch aros eiliad i'ch meicroffon gael ei agor. Neil Hamilton.
Thank you, Llywydd. Well, the First Minister, like all the Governments of the United Kingdom, says that his policy will be based upon the science, but what do we mean by 'science' in this context? It's not medical science. We're talking about statistical modelling, and nobody thinks that econometricians and economic modellers are scientists, so why should we think that statistical modellers in the field of the medication have any more credibility? After all, the UK Government's strategy has been founded upon the study of Professor Neil Ferguson of Imperial College, a man who famously lost his job because, rather than practice social distancing, he was practising one of the more extreme forms of social proximity. His track record is actually very poor. He was the one who said that the BSE outbreak would cause us to lose 150,000 people who would be dying from contracting it. In fact, the actual number in the event was 200. Nobody knows what's the basis of Professor Ferguson's modelling; it hasn't been peer-reviewed. So, I would certainly counsel caution in treating that as science.
An alternative is the Centre for Evidence-Based Medicine at the University of Oxford, which has said that beyond cyclical theories about influenza, we know little about whether pandemics follow distinctive patterns at all and making absolute statements of certainty about second waves is unwise.
Of course, countries that have begun to relax their lockdown like Germany have experienced no such resurgence as a second wave, and even more interestingly—I was pleased that Huw Irranca-Davies mention Sweden in his contribution—Sweden has had no lockdown enforced by law at all, and what's been the experience of Sweden? The infection rate in Sweden is 3,000 cases per million. In the UK, it's 3,700 cases per million. Our infection rate in Britain, in spite of our total lockdown and the economic price that we've had to pay for it, is greater than in Sweden. Looking at the death rate as well, that's higher in the United Kingdom than it is in Sweden. The deaths per million in Sweden are 371, in the United Kingdom, they are 521, almost 50 per cent higher than in Sweden. The infections in the United Kingdom are about 0.4 per cent of the total population. In Sweden it's 0.3 per cent.
So, there's no actual evidence that the lockdown has made as much difference as is claimed for it. Of course, it's difficult to make international comparisons because the way statistics are collected differs, and also the social and psychological characteristics of different countries also differ. But when you consider the huge economic and social costs that we are bearing for the Government's response, not just in Wales but also throughout the United Kingdom, I really do think that we ought to have a greater sense of proportion. Mandy Jones, I thought, asked some very important questions, and so did Adam Price in his speech earlier on also. What are we hoping to achieve from this? Mandy Jones asked a very pertinent question, I think: are we trying to just flatten the curve or are we trying to stop the infection spreading? Well, if the choice is the latter, then the lockdown is going to continue for a very, very long time indeed.
The Swedish economy is forecast to contract by about 2 per cent as a result of its response to the crisis. In the United Kingdom, it's going to be anything between 15 and 30 per cent—a fall that is as great as anything that we suffered in the 1930s in the great depression, and that's going to have an impact on public services, not least the national health service. So, we really need to do all that we can to get the economy moving again. In Sweden, what they've said is that people should be socially responsible, and a third of people have avoided going to their workplace, and daily restaurant turnover has fallen by 70 per cent. But Swedes are voluntarily adhering to the guidance rather than having to be forced to. And what's the result of all that in Sweden? Fewer ICU beds now occupied, and the number of patients in intensive care in Stockholm has dropped by 40 per cent. The daily death toll flatlined in the second half of April and has been declining ever since. The famous R number is 0.85 in Sweden, and it's anything between 0.7 and 1 in the United Kingdom. So, our experience is broadly very, very similar. But the economic price that we are going to pay in this country is vastly greater than is going to be paid in Sweden.
Of course, we must behave in a sensible way. For the vulnerable parts of the population—the elderly and those with underlying health conditions—then, there ought to be isolation, and social distancing is sensible for everybody in these circumstances. Our problem is that our policy has been too little and too late in the things that should have been done, and now we're extending for too long the things that have no real beneficial effect. So, I would counsel the First Minister, without being too specific about how the traffic light system is going to be operated in practice, that he should err on the side of being bold, as I said to him last week, rather than being timid. Because there is no evidence that the health risks that are going to be run are anything like the economic and other risks flowing from it, which will have an ongoing effect in the future and will lead to other deaths as well for other causes, as Mandy Jones pointed out.
Diolch, Lywydd. Wel, mae'r Prif Weinidog, fel holl Lywodraethau'r Deyrnas Unedig, yn dweud y bydd ei bolisi'n seiliedig ar y wyddoniaeth, ond beth y mae 'gwyddoniaeth' yn ei olygu yn y cyd-destun hwn? Nid gwyddoniaeth feddygol. Rydym yn sôn am fodelu ystadegol, ac nid oes unrhyw un yn meddwl bod econometryddion a modelwyr economaidd yn wyddonwyr, felly pam y dylem feddwl bod gan fodelwyr ystadegol fwy o hygrededd ym maes meddyginiaeth? Wedi'r cyfan, mae strategaeth Llywodraeth y DU wedi'i seilio ar astudiaeth yr Athro Neil Ferguson o'r Coleg Imperial, dyn sy’n enwog am golli ei swydd am ei fod wedi arfer un o'r ffurfiau mwy eithafol ar agosrwydd cymdeithasol yn hytrach na chadw pellter cymdeithasol. Mae ei hanes blaenorol yn wael iawn mewn gwirionedd. Ef oedd yr un a ddywedodd y byddai Enseffalopathi Sbyngffurf Buchol yn arwain at golli 150,000 o bobl a fyddai'n marw ar ôl ei ddal. Y nifer a gollwyd mewn gwirionedd oedd 200. Nid oes neb yn gwybod beth sy’n sail i waith modelu'r Athro Ferguson; nid yw wedi'i adolygu gan gymheiriaid. Felly, byddwn yn sicr yn argymell pwyll wrth drin hynny fel gwyddoniaeth.
Un arall yw'r Ganolfan ar gyfer Meddygaeth ar Sail Tystiolaeth ym Mhrifysgol Rhydychen, sydd wedi dweud, y tu hwnt i ddamcaniaethau cylchol am ffliw, nad ydym yn gwybod fawr ddim ynglŷn ag a yw clefydau pandemig yn dilyn patrymau penodol o gwbl a’i bod yn annoeth gwneud datganiadau pendant am ail donnau.
Wrth gwrs, nid yw gwledydd sydd wedi dechrau llacio'r cyfyngiadau symud, megis yr Almaen, wedi gweld ail don o’r fath, a hyd yn oed yn fwy diddorol—roeddwn yn falch fod Huw Irranca-Davies wedi crybwyll Sweden yn ei gyfraniad—nid yw Sweden wedi cael unrhyw gyfyngiadau symud wedi’u gorfodi gan y gyfraith o gwbl, a beth yw profiad Sweden? Mae’r gyfradd heintio yn Sweden yn 3,000 o achosion y filiwn. Yn y DU, mae'n 3,700 o achosion y filiwn. Mae ein cyfradd heintio ym Mhrydain, er gwaethaf ein cyfyngiadau llwyr ar symud a'r pris economaidd y bu'n rhaid inni ei dalu, yn fwy nag yn Sweden. O edrych ar gyfradd y marwolaethau hefyd, mae'n uwch yn y Deyrnas Unedig na'r hyn ydyw yn Sweden. Mae marwolaethau y filiwn yn Sweden yn 371, yn y Deyrnas Unedig, mae’n 521, bron i 50 y cant yn uwch nag yn Sweden. Mae'r heintiau yn y Deyrnas Unedig oddeutu 0.4 y cant o gyfanswm y boblogaeth. Yn Sweden, maent yn 0.3 y cant.
Felly, nid oes unrhyw dystiolaeth fod y cyfyngiadau symud wedi gwneud cymaint o wahaniaeth ag yr honnir. Wrth gwrs, mae'n anodd gwneud cymariaethau rhyngwladol gan fod y ffordd y caiff ystadegau eu casglu’n wahanol, ac mae nodweddion cymdeithasol a seicolegol gwahanol wledydd yn wahanol hefyd. Ond pan ystyriwch y costau economaidd a chymdeithasol enfawr rydym yn eu hysgwyddo yn sgil ymateb y Llywodraeth, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y Deyrnas Unedig, rwy'n credu o ddifrif y dylem gael gwell synnwyr o gymesuredd. Gofynnodd Mandy Jones gwestiynau pwysig iawn yn fy marn i, ac Adam Price hefyd yn ei araith yn gynharach. Beth y gobeithiwn ei gyflawni drwy hyn? Credaf fod Mandy Jones wedi gofyn cwestiwn perthnasol iawn: a ydym yn ceisio lefelu’r gromlin neu a ydym yn ceisio atal yr haint rhag lledaenu? Os mai'r ail opsiwn yw’r dewis, bydd y cyfyngiadau symud yn parhau am amser maith yn wir.
Rhagwelir y bydd economi Sweden yn lleihau oddeutu 2 y cant o ganlyniad i'w hymateb i'r argyfwng. Yn y Deyrnas Unedig, bydd y ffigur rywle rhwng 15 a 30 y cant—gostyngiad sydd cymaint ag unrhyw beth a ddioddefwyd gennym yn y 1930au yn ystod y dirwasgiad mawr, ac mae hynny'n mynd i gael effaith ar wasanaethau cyhoeddus, a'r gwasanaeth iechyd gwladol yn anad dim. Felly mae gwir angen inni wneud popeth yn ein gallu i ysgogi’r economi. Yn Sweden, yr hyn y maent wedi'i ddweud yw y dylai pobl fod yn gyfrifol yn gymdeithasol, ac mae traean o bobl wedi osgoi mynd i'w gweithle, ac mae trosiant dyddiol bwytai wedi gostwng 70 y cant. Ond mae’r Swediaid yn cadw at y canllawiau o'u gwirfodd yn hytrach na chael eu gorfodi i wneud hynny. A beth yw canlyniad hyn oll yn Sweden? Mae llai o welyau unedau gofal dwys mewn defnydd erbyn hyn, ac mae nifer y cleifion mewn gofal dwys yn Stockholm wedi gostwng 40 y cant. Gostyngodd nifer dyddiol y marwolaethau i lefel isel iawn yn ail hanner mis Ebrill ac mae wedi bod yn gostwng ers hynny. Mae’r rhif R enwog yn 0.85 yn Sweden, ac mae rywle rhwng 0.7 ac 1 yn y Deyrnas Unedig. Felly mae ein profiad cyffredinol yn debyg iawn. Ond mae'r pris economaidd y byddwn yn ei dalu yn y wlad hon yn llawer mwy na'r hyn y byddant yn ei dalu yn Sweden.
Wrth gwrs, mae’n rhaid inni ymddwyn mewn ffordd synhwyrol. Ar gyfer y rhannau o’r boblogaeth sy’n agored i niwed—yr henoed, y rheini sydd â chyflyrau iechyd sy'n bodoli eisoes—dylid ynysu, ac mae cadw pellter cymdeithasol yn synhwyrol i bawb o dan yr amgylchiadau hyn. Ein problem ni yw bod ein polisi wedi bod yn rhy ychydig ac yn rhy hwyr o ran y pethau y dylid bod wedi'u gwneud, ac rydym bellach yn cadw'n rhy hir y pethau nad ydynt o unrhyw fudd real mewn gwirionedd. Felly, byddwn yn cynghori'r Prif Weinidog, heb fod yn rhy benodol ynglŷn â sut y bydd y system oleuadau traffig yn cael ei gweithredu’n ymarferol, y dylai bechu ar yr ochr feiddgar, fel y dywedais wrtho’r wythnos diwethaf, yn hytrach na bod yn wangalon. Oherwydd nid oes unrhyw dystiolaeth y bydd y risgiau iechyd a wynebir yn ddim byd tebyg i'r risgiau economaidd a risgiau eraill a fydd yn deillio o hynny, gan arwain at effaith barhaus yn y dyfodol ac at farwolaethau eraill hefyd o bethau eraill, fel y nododd Mandy Jones.
There's a philosophical quandary thrown up by this debate—how can we unlock a door without the key? Surely, the key to unlocking our society and moving out of lockdown is to have a contact tracing system in place, to have adequate stocks of PPE and to have the best reliable measures to support and give confidence to the public. Regrettably, in too many ways, the key is still missing here, and the door is jammed.
I welcome the Welsh Government's paper, but I think the Government needs to do more to acknowledge the injustices in society exposed by the lockdown. The past couple of months haven't been the same for everyone. For people able to work from home and who have gardens, this time has been disruptive, but manageable. But for people unable to work from home, lockdown has meant being exposed to dangers without adequate protection. For older people living alone, it has meant acute loneliness, and for young families living in flats with no outside space, it's meant day after day of climbing the walls. Any path out of lockdown needs to prioritise helping the people who've struggled most in this crisis. We must show compassion and resolute support to the people who need it, and at the same time, we need to show firmness to the selfish minority who are deliberately ignoring the rules—the people who insist on driving to Pen-y-Fan and Pembrokeshire. For any rule to work there has to be a deterrent, and the First Minister has to show leadership here and increase the fines.
To set us on the right track, surely we need co-operation from the UK Government to make clear when rules apply only to England. We need an approach to eliminate the virus, like in New Zealand, not maintaining dangerous levels of transmission, and we need flexibility so that localities can re-impose lockdown if outbreaks emerge. Red can't turn to amber without the danger of a car crash being removed first.
Llywydd, we have to also address the hidden harms that have been exacerbated by this crisis—people in abusive relationships, those with mounting debt, even those whose non-COVID medical conditions have worsened during the crisis. Our path out of lockdown has to put them at the forefront of any considerations—the indirect injuries and distress undergone in homes in every street across Wales.
We've learned a lot about COVID-19 these past few weeks. One of the most shocking things is that it is aggravated by poverty. Our path out of lockdown must address this poverty and not ignore it, or else it would be as good as saying that there are some lives that are more expendable than others. We have to prioritise well-being. Reopening workplaces without easing restrictions at the same time on some elements of social life could look like prioritising the economy over the well-being of people, and a rush to reopen schools without easing the ability of children to see their grandparents could look like prioritising league tables over a right to family life. A lockdown can only work with the consent of the people. Easing it requires the key of track and trace, and a plan that puts well-being first.
So, in closing, Llywydd, I'd say yesterday the health Minister conceded that there will need to be an inquiry into how the Welsh Government has managed some elements of this crisis. I hope that that inquiry's scope will be wider than only looking at PPE and testing. It should consider the structural faults in society that are the result of long-term policy decisions that have resulted in people at the wrong end of the inequality spectrum paying a disproportionate price for poverty that isn't their fault, often with their lives.
Mae’r ddadl hon yn achosi penbleth athronyddol—sut y gallwn ddatgloi drws heb yr allwedd? Does bosibl nad yr allwedd i ddatgloi ein cymdeithas a chefnu ar y cyfyngiadau symud yw cael system olrhain cysylltiadau ar waith, sicrhau bod gennym stociau digonol o gyfarpar diogelu personol a chael y mesurau dibynadwy gorau i gefnogi a rhoi hyder i'r cyhoedd. Yn anffodus, mewn gormod o ffyrdd, mae’r allwedd yn dal ar goll yma, ac mae'r drws ar gau'n sownd.
Rwy'n croesawu papur Llywodraeth Cymru, ond credaf fod angen i’r Llywodraeth wneud mwy i gydnabod yr anghyfiawnderau cymdeithasol a amlygwyd gan y cyfyngiadau symud. Nid yw'r ychydig fisoedd diwethaf wedi bod yr un fath i bawb. I bobl sy'n gallu gweithio gartref a chanddynt erddi, mae'r amser hwn wedi bod yn drafferthus, ond roedd modd ymdopi. Ond i bobl sy'n methu gweithio gartref, mae’r cyfyngiadau symud wedi golygu eu bod yn agored i beryglon heb amddiffyniadau digonol. I bobl hŷn sy'n byw ar eu pen eu hunain, maent wedi golygu unigrwydd llym, ac i deuluoedd ifanc sy'n byw mewn fflatiau heb ofod allanol, mae'r cyfyngiadau wedi golygu dringo'r waliau ddydd ar ôl dydd. Mae angen i unrhyw lwybr allan o’r cyfyngiadau symud flaenoriaethu cymorth i’r bobl sydd wedi’i chael hi anoddaf yn ystod yr argyfwng hwn. Rhaid inni ddangos tosturi a rhoi cymorth pendant i'r bobl sydd ei angen, ac ar yr un pryd, mae angen inni fod yn llym â’r lleiafrif hunanol sy'n anwybyddu'r rheolau’n fwriadol—y bobl sy'n mynnu gyrru i Ben y Fan a Sir Benfro. Er mwyn i unrhyw reol weithio, mae'n rhaid cael ataliad, ac mae'n rhaid i'r Prif Weinidog ddangos arweiniad yma a chynyddu'r dirwyon.
Er mwyn ein rhoi ar y trywydd iawn, mae angen cydweithrediad Llywodraeth y DU i egluro pryd y mae rheolau’n berthnasol i Loegr yn unig. Mae angen dull o ddileu'r feirws, fel yn Seland Newydd, yn hytrach na chynnal lefelau trosglwyddo peryglus, ac mae angen hyblygrwydd arnom fel y gall ardaloedd ailgyflwyno cyfyngiadau symud os gwelir cynnydd yn nifer yr achosion. Ni all coch droi'n ambr heb gael gwared ar y perygl o ddamwain car yn gyntaf.
Lywydd, mae’n rhaid i ni fynd i'r afael hefyd â'r niwed cudd sydd wedi'i waethygu gan yr argyfwng hwn—pobl mewn perthynas gamdriniol, pobl â dyledion cynyddol, hyd yn oed y rheini â chyflyrau meddygol heblaw am COVID sydd wedi gwaethygu yn ystod yr argyfwng. Mae’n rhaid i'n llwybr allan o’r cyfyngiadau symud roi blaenoriaeth iddynt hwy mewn unrhyw ystyriaethau—y niwed a'r trallod anuniongyrchol a wynebir mewn cartrefi ym mhob stryd ledled Cymru.
Rydym wedi dysgu llawer am COVID-19 yn ystod yr wythnosau diwethaf. Un o'r pethau mwyaf syfrdanol yw ei fod yn cael ei waethygu gan dlodi. Mae’n rhaid i’n llwybr allan o’r cyfyngiadau symud fynd i'r afael â'r tlodi hwn a pheidio â'i anwybyddu, neu fel arall byddai cystal â dweud bod rhai bywydau yn fwy dibwys nag eraill. Mae'n rhaid inni flaenoriaethu llesiant. Gallai ailagor gweithleoedd heb lacio cyfyngiadau ar rai elfennau o fywyd cymdeithasol ar yr un pryd edrych fel blaenoriaethu'r economi dros lesiant pobl, a gallai rhuthro i ailagor ysgolion heb hwyluso gallu plant i weld eu neiniau a'u teidiau edrych fel blaenoriaethu tablau cynghrair dros hawl i fywyd teuluol. Gyda chydsyniad y bobl yn unig y gall cyfyngiadau symud weithio. Er mwyn eu llacio, mae angen yr allwedd a geir wrth dracio ac olrhain, a chynllun sy'n rhoi llesiant yn gyntaf.
Felly, i gloi, Lywydd, byddwn yn dweud bod y Gweinidog iechyd wedi cyfaddef ddoe y bydd angen cynnal ymchwiliad i'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi rheoli rhai elfennau o'r argyfwng hwn. Rwy'n gobeithio y bydd cwmpas yr ymchwiliad hwnnw’n ehangach nag edrych ar gyfarpar diogelu personol a phrofi yn unig. Dylai ystyried y diffygion strwythurol mewn cymdeithas sy'n ganlyniad i benderfyniadau polisi hirdymor ac sydd wedi arwain at bobl ar ben anghywir y sbectrwm anghydraddoldeb yn talu pris anghymesur, gyda'u bywydau yn aml, am dlodi nad yw’n fai arnynt hwy.
I have to reiterate, we as a group support much of what is contained in this statement and welcome this debate and the opportunity it gives to add, cross-party, to this vitally important discussion. But it has to be said, the Government's statement is rather short on detail. I want to concentrate on the economic elements of this statement and the different approach taken by this Government to that of the UK Government.
Whilst I understand the Welsh Government's desire for caution, one has to ask the question: could most of its concerns be alleviated if we work closely with employers to ensure that any employees returning to work will do so in as safe an environment as possible? The UK Government is now encouraging some workers in England to return to work, but it must be understood that the underlying law has not changed as far as work is concerned. This law, the Health Protection (Coronavirus, Restrictions) (England) Regulations 2020, came into effect on 26 March. This made it an offence for a person to leave their house to go to work, unless that work cannot reasonably be done from home. This rule has not changed.
The administration of public health is, of course, devolved to Scotland, Wales and Northern Ireland, so this has allowed the Governments in the three nations to retain their own lockdown rules, and they have said that they are not yet following the UK Government's approach of encouraging more workers to go to work. However, there seems to be some indication of when Welsh Government will allow some form of return to work—or there needs to be some indication on returning to work for those who are unable to work from home, particularly the self-employed. And there must be a clear set of rules that will govern them when they do return.
There is some confusion about the rules that apply to businesses in Scotland, Wales and Northern Ireland. As public health is devolved, businesses in these nations will need to operate in accordance with the relevant devolved lockdown regulations. Meanwhile, health and safety law is not devolved to Scotland and Wales. Ultimately, employers must undertake their own risk assessments that take account of all available guidance, which will include the UK Government's 'Working safely during coronavirus (COVID-19)' guidance and the public health guidance issued by the devolved administrations. Given these complications, it is essential that the Government gives some sort of indication of how lockdown restrictions will be lifted in order to give the business community the opportunity to conform to all of these—sometimes disparate—rules. Thank you, Llywydd.
Mae’n rhaid imi ailadrodd, rydym ni fel grŵp yn cefnogi llawer o'r hyn sydd wedi'i gynnwys yn y datganiad hwn ac yn croesawu'r ddadl hon a'r cyfle y mae'n ei gynnig i gyfrannu'n drawsbleidiol at y drafodaeth hanfodol bwysig hon. Ond mae'n rhaid dweud bod datganiad y Llywodraeth braidd yn brin o fanylion. Rwyf am ganolbwyntio ar elfennau economaidd y datganiad hwn a'r dull gwahanol o weithredu a fabwysiadwyd gan y Llywodraeth hon o gymharu â dull Llywodraeth y DU.
Er fy mod yn deall awydd Llywodraeth Cymru i fod yn ofalus, mae’n rhaid gofyn y cwestiwn: a ellid lleddfu’r rhan fwyaf o'i phryderon pe byddem yn gweithio'n agos gyda chyflogwyr i sicrhau y bydd unrhyw weithwyr sy'n dychwelyd i'r gwaith yn gwneud hynny mewn amgylchedd mor ddiogel â phosibl? Mae Llywodraeth y DU bellach yn annog rhai gweithwyr yn Lloegr i ddychwelyd i'r gwaith, ond mae’n rhaid deall nad yw'r gyfraith sylfaenol wedi newid mewn perthynas â gweithio. Daeth y gyfraith hon, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Lloegr) 2020, i rym ar 26 Mawrth. Maent yn ei gwneud yn drosedd i unigolyn adael eu tŷ i fynd i'r gwaith oni ellir gwneud y gwaith hwnnw, o fewn rheswm, o gartref. Nid yw'r rheol hon wedi newid.
Mae’r gwaith o weinyddu iechyd y cyhoedd, wrth gwrs, wedi'i ddatganoli i'r Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon, felly mae hyn wedi caniatáu i'r Llywodraethau yn y tair gwlad gadw eu rheolau eu hunain ar gyfyngiadau symud, ac maent wedi dweud nad ydynt eto'n dilyn dull Llywodraeth y DU o annog mwy o weithwyr i fynd i'r gwaith. Fodd bynnag, ymddengys bod rhywfaint o syniad pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn caniatáu rhyw fath o ddychwelyd i'r gwaith—neu mae angen cael rhyw syniad ynglŷn â dychwelyd i'r gwaith i'r rheini na allant weithio gartref, yn enwedig pobl hunangyflogedig. Ac mae'n rhaid cael set glir o reolau i'w llywodraethu pan fyddant yn dychwelyd.
Ceir rhywfaint o ddryswch ynghylch y rheolau sy'n berthnasol i fusnesau yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Gan fod iechyd y cyhoedd wedi’i ddatganoli, bydd angen i fusnesau yn y gwledydd hyn weithredu yn unol â'r rheoliadau cyfyngiadau symud datganoledig perthnasol. Yn y cyfamser, nid yw cyfraith iechyd a diogelwch wedi'i datganoli i'r Alban a Chymru. Yn y pen draw, rhaid i gyflogwyr gynnal eu hasesiadau risg eu hunain sy'n ystyried yr holl ganllawiau sydd ar gael, yn cynnwys canllawiau 'Gweithio’n ddiogel yn ystod coronafeirws (COVID-19)' Llywodraeth y DU a'r canllawiau iechyd y cyhoedd a gyhoeddwyd gan y gweinyddiaethau datganoledig. O ystyried y cymhlethdodau hyn, mae'n hanfodol fod y Llywodraeth yn rhoi rhyw fath o syniad sut y bydd y cyfyngiadau symud yn cael eu codi er mwyn rhoi cyfle i'r gymuned fusnes gydymffurfio â'r holl reolau hyn, sy'n wahanol i'w gilydd ar brydiau. Diolch, Lywydd.
I've heard some rather disparate opinions here this afternoon, but I'm obviously going to speak in support of the Government, and I'm really proud to be part of a group—the ruling group in Wales—where all the feedback that I get is in praise of the calm, considered approach to help keep people safe in Wales; to help people actually come through an unprecedented situation where we have a virus that is lurking around us. And we cannot see it, we cannot feel it, we cannot touch it, but one thing we do know is that we cannot, at this stage, cure it either.
So, I have listened intently this afternoon, and Paul Davies accuses us of not giving any hope. I have to, obviously, refute that, because I read from his statement that hope, in his case, means blindly following a reckless UK Government. He also calls for collaboration and yet, we've seen the UK Government making an announcement to open schools in June in England without any consultation, of course, with his English colleagues who are supposed to implement those changes. So, I think it's somewhat difficult to have collaboration with a UK Government when they can't even collaborate with the local governments within their own borders.
I have heard an awful lot, again, about the denying of science, and let's not take any heed, of course, of the projections. I'm not surprised, of course, that Neil Hamilton did that, because he denies the very science that tells us that we have climate change going on around us, so, at least he's persistent in that. But what I do want to discuss here today is giving hope back to people, is actually saying to them that you can trust a Government that will take a careful, considered approach to help you, and we'll do that, as has been mentioned in the document, by valuing all people, those people who are now at the front line delivering services that we all value and we go out every Thursday night and clap, quite rightly. We won't refer to those people as 'low skilled' and, therefore, undervalue them—that's exactly the conversation that happened in Westminster on Monday night when we were talking about migrant labour in the NHS. We won't do that in Wales, and we won't do it to be different; we will do it simply because we actually do value those people. And when we come out of this, we will carry on valuing those people with the social partnerships, the contract, that will ensure that all conversations for people to return safely to the workplace will have all the players around the table. That means that those people who have kept this nation going through the hardest, the most difficult of times, will remain valued.
That is why I'll be supporting this today, because that social contract, that social partnership, is exactly what we have now, and it's exactly what we will need for the future. We cannot ever go back on that. I fully support the statement that has been made that no company in Wales that has decided to put their tax arrangements offshore will get any funds from the public purse. If you can't pay into the public purse, why on earth should you be allowed to take out of the public purse? And so, going forward, we have set out our stall and we will keep to it.
I have to congratulate, of course, all those people who work on the front line in the most difficult of times. And they are the most difficult of times. People have lost their lives. We know that. And people are putting their families on hold. Those people who are delivering the front-line services are self-isolating away from their families. And I've heard cases, terrible cases, of people sharing space, living in accommodation where they are not the only person—it's shared accommodation—and yet they're being isolated by the other people sharing that accommodation, and I think you need to look that.
I am going to wrap this up, and I just really want to put it on record that I absolutely fully support the motion going forward. Thank you.
Rwyf wedi clywed safbwyntiau eithaf gwahanol yma y prynhawn yma, ond rwy'n amlwg yn mynd i siarad o blaid y Llywodraeth, ac rwy'n falch iawn o fod yn rhan o grŵp—y grŵp sy'n rheoli yng Nghymru—lle mae'r holl adborth a gaf yn canmol y dull tawel, ystyriol o helpu i gadw pobl yn ddiogel yng Nghymru; o helpu pobl i ymdopi â sefyllfa ddigynsail lle mae gennym feirws sy'n llechu o'n cwmpas. Ac ni allwn ei weld, ni allwn ei deimlo, ni allwn ei gyffwrdd, ond un peth y gwyddom yw na allwn roi triniaeth i'w ddileu ar hyn o bryd chwaith.
Felly, rwyf wedi gwrando’n astud y prynhawn yma, ac mae Paul Davies yn ein cyhuddo o beidio â rhoi unrhyw obaith. Mae’n rhaid i mi wrthod hynny, yn amlwg, gan i mi ddarllen o’i ddatganiad fod gobaith, yn ei farn ef, yn golygu dilyn Llywodraeth ddi-hid y DU yn ddall. Mae hefyd yn galw am gydweithredu, ond serch hynny, rydym wedi gweld Llywodraeth y DU yn gwneud cyhoeddiad i agor ysgolion ym mis Mehefin yn Lloegr heb unrhyw ymgynghori, wrth gwrs, â'i gymheiriaid yn Lloegr sydd i fod i weithredu'r newidiadau hynny. Felly, credaf ei bod hi braidd yn anodd cydweithredu â Llywodraeth y DU pan na allant gydweithredu â'r awdurdodau llywodraeth leol o fewn eu ffiniau eu hunain hyd yn oed.
Rwyf wedi clywed cryn dipyn o sôn, unwaith eto, am wadu gwyddoniaeth, a gadewch inni beidio â chymryd sylw, wrth gwrs, o'r amcanestyniadau. Nid wyf yn synnu, wrth gwrs, fod Neil Hamilton wedi gwneud hynny, gan ei fod yn gwadu'r union wyddoniaeth sy'n dweud wrthym fod y newid hinsawdd yn digwydd o'n cwmpas, felly, o leiaf mae'n gyson yn hynny o beth. Ond yr hyn yr hoffwn ei drafod yma heddiw yw rhoi gobaith yn ôl i bobl, a dweud wrthynt y gallwch ymddiried mewn Llywodraeth a fydd yn mabwysiadu dull gofalus ac ystyriol o weithredu er mwyn eich helpu, a byddwn yn gwneud hynny, fel y nodwyd yn y ddogfen, drwy weld gwerth pob unigolyn, y bobl sydd ar y rheng flaen yn darparu gwasanaethau rydym oll yn eu gwerthfawrogi ac rydym yn mynd allan bob nos Iau i guro dwylo iddynt, a hynny'n hollol briodol. Ni fyddwn yn cyfeirio at y bobl hynny fel pobl 'heb lawer o sgiliau', a methu gweld eu gwerth—dyna'r union sgwrs a gafwyd yn San Steffan nos Lun pan fuom yn siarad am lafur gweithwyr mudol yn y GIG. Nid dyna a wnawn yng Nghymru, ac nid er mwyn bod yn wahanol; byddwn yn ei wneud am ein bod o ddifrif yn gwerthfawrogi'r bobl hynny. A phan ddown allan o hyn, byddwn yn parhau i weld eu gwerth gyda’r partneriaethau cymdeithasol, y contract, a fydd yn sicrhau y bydd yr holl gyfranogwyr o gwmpas y bwrdd ym mhob sgwrs ynglŷn â phobl yn dychwelyd yn ddiogel i'r gweithle. Golyga hynny y bydd y bobl sydd wedi cynnal y wlad drwy'r cyfnod eithriadol o anodd hwn yn parhau i gael eu gwerthfawrogi.
Dyna pam y byddaf yn cefnogi hyn heddiw, gan mai’r contract cymdeithasol hwnnw, y bartneriaeth gymdeithasol honno, dyna'n union sydd gennym yn awr, a dyna'n union fydd ei angen arnom ar gyfer y dyfodol. Ni allwn fynd yn ôl ar hynny byth. Rwy’n llwyr gefnogi’r datganiad a wnaed na fydd unrhyw gwmni yng Nghymru sydd wedi penderfynu peidio â thalu trethi yn y wlad hon yn cael unrhyw arian o bwrs y wlad. Os na allwch dalu i mewn i bwrs y wlad, pam ar y ddaear y dylid caniatáu i chi dynnu arian allan o'r pwrs cyhoeddus? Ac felly, wrth symud ymlaen, rydym wedi nodi ein safbwynt a byddwn yn cadw ato.
Rhaid i mi longyfarch yr holl bobl sy'n gweithio ar y rheng flaen yn y cyfnod anodd hwn. Ac mae’n gyfnod enbyd o anodd. Mae pobl wedi colli eu bywydau. Gwyddom hynny. Ac mae pobl yn cadw draw rhag aelodau o'u teuluoedd. Mae'r bobl sy'n darparu'r gwasanaethau rheng flaen yn hunanynysu ar wahân i’w teuluoedd. Ac rwyf wedi clywed enghreifftiau, enghreifftiau ofnadwy, o bobl sy'n rhannu llety, yn byw mewn mannau lle mae pobl eraill yn byw—llety a rennir—ac eto mae'r bobl eraill sy'n rhannu'r llety hwnnw yn eu hynysu, a chredaf fod angen i chi edrych ar hynny.
Rwyf am ddirwyn i ben, a hoffwn gofnodi fy mod yn llwyr gefnogi'r cynnig wrth symud ymlaen. Diolch.
Just the one request for an intervention contribution. Dai Lloyd.
Dim ond un cais i gyfrannu ymyriad. Dai Lloyd.
Ie, diolch yn fawr, Llywydd, am eich amynedd. A allaf jest wthio'r Prif Weinidog yn bellach? Allaf i jest gofyn yn benodol beth mae eich strategaeth chi, Prif Weinidog, yn ceisio ei gyflawni? Ydych chi'n trio cael gwared â'r feirws yn llwyr o'n cymunedau, fel mae Seland Newydd wedi llwyddo i wneud, neu ydych chi ddim?
Thank you very much for your patience, Llywydd. Could I just push the First Minister further and ask specifically what your strategy seeks to achieve, First Minister? Are you trying to eradicate the virus entirely from our communities, as New Zealand has done, or are you not?
Y Prif Weinidog nawr, felly, i ymateb i'r ddadl. Prif Weinidog.
The First Minister now to respond to the debate. First Minister.
Diolch yn fawr, Llywydd. I said in opening that I would return to the amendments laid to the motion having heard from their movers, and I plan to do that, and then, depending on how much patience you still have, I'll try and reply to some of the people who contributed to the debate, if time allows.
Llywydd, the Government is very happy to vote in favour of the amendment that emphasises collaboration and coherence across the four nations of the United Kingdom. Our media attention focuses always on differences. The fundamental approach we are taking is common across all four Governments—a gradual unlocking of lockdown, the public health lens through which specific measures are assessed. It is not a matter, as some contributors have suggested, of our approach diverging from the United Kingdom. There is no template against which everybody else is judged. In fact, in many ways, I think an analysis of what has happened recently would suggest that it is the Government in respect of its English responsibilities that has chosen to diverge from everybody else.
But what we will be about is not, as Darren Millar suggested, looking to lift particular restrictions at the same time. Our lens is about lifting restrictions at the right time. And that is a far more important lens through which to view things. And the more we are able to talk with our colleagues in other Governments of the United Kingdom, the more likely we are to agree on the right measures and what is the right time, and that remains my ambition—to contribute positively to that possibility.
The second amendment on the order paper, Llywydd, draws attention again to those who have lost their lives and those who are left behind to grieve. I try to say at every press conference and every statement that, behind the figures we quote on these occasions lie individuals, with lives that could have continued for longer, and a human cost that remains behind. The Government will support the amendment, having heard what Darren Millar had to say, having heard from Rhianon Passmore in her eloquent description of the disproportionate impact that this virus has on some people and some places. What we will not be doing, Llywydd, is to take the advice of Mr Hamilton and his calls to be bold. His calls to be bold are—. The price of his call to be bold would be paid for in the lives of other people. And I remember that every time we have a decision to make here in the Welsh Government—that there are real people, with real families and real lives to lead, and I am not going to be bold at their expense.
Amendment 4, Llywydd, calls for an increase in the maximum fines that can be issued for non-compliance with public health regulations. I'm very grateful to our chief constables and police and crime commissioners for the close co-operation we have enjoyed during the crisis, and for the evidence that they submitted to the Welsh Government at the start of this week. I intend to act on that evidence in advance of the coming bank holiday weekend.
Diolch yn fawr, Lywydd. Dywedais wrth agor y byddwn yn dychwelyd at y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig ar ôl clywed gan y rhai a'u cynigiodd, ac rwy'n bwriadu gwneud hynny, ac yn dilyn hynny, yn dibynnu ar faint o amynedd fydd yn dal i fod gennych, fe geisiaf ateb rhai o'r bobl a gyfrannodd at y ddadl, os bydd amser yn caniatáu.
Lywydd, mae'r Llywodraeth yn hapus iawn i bleidleisio o blaid y gwelliant sy'n pwysleisio cydweithrediad a chydgysylltiad ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Mae'r sylw yn y cyfryngau bob amser yn canolbwyntio ar wahaniaethau. Mae ein hymagwedd sylfaenol yn gyffredin ar draws y pedair Llywodraeth—llacio'r cyfyngiadau'n raddol, y lens iechyd cyhoeddus y caiff mesurau penodol eu hasesu drwyddi. Nid yw'n wir fod ein dull ni o weithredu'n dilyn trywydd gwahanol i un y Deyrnas Unedig, fel y mae rhai cyfranwyr wedi awgrymu. Nid oes unrhyw dempled y bernir pawb arall yn ei erbyn. Mewn gwirionedd, mewn sawl ffordd, rwy'n meddwl y byddai dadansoddiad o'r hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar yn awgrymu mai Llywodraeth y DU mewn perthynas â'i chyfrifoldebau yn Lloegr sydd wedi dewis llwybr gwahanol i bawb arall.
Ond nid ceisio codi cyfyngiadau penodol ar yr un pryd, fel yr awgrymodd Darren Millar, yw'r hyn rydym am ei wneud. Mae ein lens ar godi cyfyngiadau ar yr adeg iawn. Ac mae honno'n lens lawer pwysicach i weld pethau trwyddi. A pho fwyaf y gallwn siarad â'n cymheiriaid mewn Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig, y mwyaf tebygol y byddwn o gytuno ar y mesurau cywir a phennu'r adeg iawn, a dyna fy uchelgais o hyd—cyfrannu'n gadarnhaol at y posibilrwydd hwnnw.
Mae'r ail welliant ar y papur trefn, Lywydd, yn tynnu sylw eto at y rhai sydd wedi colli eu bywydau a'r rhai sy'n cael eu gadael ar ôl i alaru. Rwy'n ceisio dweud ym mhob cynhadledd i'r wasg a phob datganiad fod unigolion y tu ôl i'r ffigurau rydym yn eu dyfynnu ar yr adegau hyn, unigolion â bywydau a allai fod wedi parhau'n hwy, a chost ddynol ar eu holau. Bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant ar ôl clywed yr hyn a ddywedodd Darren Millar, ar ôl clywed gan Rhianon Passmore yn ei disgrifiad huawdl o'r effaith anghymesur y mae'r feirws yn ei chael ar rai pobl a rhai lleoedd. Yr hyn na fyddwn yn ei wneud, Lywydd, yw cymryd cyngor Mr Hamilton a'i alwadau i fod yn feiddgar. Mae ei alwadau i fod yn feiddgar yn—. Byddai pris ei alwad i fod yn feiddgar yn cael ei dalu ar ffurf bywydau pobl eraill. Ac rwy'n cofio bob tro y bydd gennym benderfyniad i'w wneud yma yn Llywodraeth Cymru—mai pobl go iawn yw'r rhain, gyda theuluoedd go iawn a bywydau go iawn i'w byw, ac nid wyf yn mynd i fod yn feiddgar ar eu traul hwy.
Mae gwelliant 4, Lywydd, yn galw am gynnydd yn y dirwyon uchaf y gellir eu rhoi am beidio â chydymffurfio â rheoliadau iechyd cyhoeddus. Rwy'n ddiolchgar iawn i'n prif gwnstabliaid a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu am y cydweithrediad agos rhyngom yn ystod yr argyfwng, ac am y dystiolaeth a gyflwynwyd ganddynt i Lywodraeth Cymru ddechrau'r wythnos hon. Bwriadaf weithredu ar y dystiolaeth honno cyn y penwythnos gŵyl y banc sy'n dod.
I thought Helen Mary Jones offered one of the most reasonable accounts that I have heard of the need to respond to those people who recalcitrantly and persistently refuse to observe the regulations. It was not fair of her to say that the Government has not been listening; we have been in a continuous conversation with our chief constables and with our police and crime commissioners, and, once the necessary legal instruments can be put in place, I will be able to provide details of our intentions and how our proposals allow us to vote in favour of this amendment.
Llywydd, as I set out earlier, a test, trace and protect system is being set up. In advance of any substantial lifting of restrictions, that has to be in place, and I'm happy to confirm that again in voting in favour of amendment 5.
The Government will also support amendment 9 on the order paper. I need to be clear that, where the amendment says, 'introduce a universal basic income', our support is for the introductory work that would be needed to establish a basic income for the United Kingdom. I doubt that even the strongest supporter of that system would claim that it is ready on the shelf simply for wholesale introduction. However, Llywydd, many aspects of a universal basic income are already in place—the state pension for older people and child benefit to name just the most obvious. As we come out of the economic crisis that coronavirus has created, effective demand will be what our economy will require. And the best way to create effective demand is to make sure that there is money in the hands of our fellow citizens to be able to buy goods and services. Whether we call it a UBI, a citizen's income, a social dividend, all of them are rooted in a sense of social solidarity. And, as many other speakers have said, this whole experience surely teaches us that social solidarity is the most precious resource that we have as a community.
Llywydd, the one amendment we cannot support is amendment 3. It is overspecific in some aspects, and not capable of implementation in others. We have a proper financial plan; we've set it out over time, we will reiterate it and draw it together in the first supplementary budget. And we have groups in all parts of the Government—as Paul Davies asked for—already there, working on implementation of a pathway out of the crisis. But timescales, milestones and targets are the language of a different time and a different context. As I explained earlier today, the implementation of any measures depends not upon managerialism but upon an agile ability to identify the progress of the disease and to calibrate our measures against the medical and scientific advice at the time. It is to offer a false sense of certainty to populate a road map with actions that lie far in the future and in circumstances of which none of us are able to foresee. And Huw Irranca-Davies made that case, I thought, very strongly this afternoon.
We will not be tying ourselves to specific actions that are necessarily arbitrary in nature. Our chief medical officer has said many times that coronavirus turns out to be a virus with lots of surprises, and we will need to navigate our way through that future in a way that is attentive to the evidence, attentive to the circumstances, and clearly capable of being able to demonstrate to people in Wales that the measures we take are based on the circumstances that we face together.
Llywydd, if you will allow me, I will respond very briefly to some of the specifics in some contributions. A number of Plaid Cymru contributors particularly have pointed to New Zealand and its elimination strategy. And Adam Price said that it was important to learn from others. I agree, it is important to learn from others, but Neil Hamilton's contribution showed just how easy it is to draw the wrong conclusions from experience elsewhere, rather than the right ones. And New Zealand is an island. It has no land border with another population, and an elimination strategy is a good deal easier to implement and to achieve when you are not cheek by jowl with an administration who may be doing different things.
Roeddwn yn meddwl bod Helen Mary Jones wedi rhoi cyfrif mor rhesymol ag a glywais am yr angen i ymateb i'r bobl sy'n ymroi yn ystyfnig ac yn barhaus i wrthod ufuddhau i'r rheoliadau. Nid oedd hi'n deg pan ddywedodd nad oedd y Llywodraeth wedi bod yn gwrando; rydym wedi bod mewn sgwrs barhaus â'n prif gwnstabliaid a chyda'n comisiynwyr heddlu a throseddu, ac wedi i'r offerynnau cyfreithiol angenrheidiol gael eu rhoi ar waith, byddaf yn gallu darparu manylion am ein bwriadau a sut y mae ein hargymhellion yn caniatáu inni bleidleisio o blaid y gwelliant hwn.
Lywydd, fel y dywedais yn gynharach, mae system brofi, olrhain a diogelu yn cael ei sefydlu. Cyn codi'r cyfyngiadau mewn modd sylweddol, rhaid bod y system honno ar waith, ac rwy'n falch o gadarnhau hynny eto wrth bleidleisio o blaid gwelliant 5.
Bydd y Llywodraeth hefyd yn cefnogi gwelliant 9 ar y papur trefn. Mae angen i mi fod yn glir, lle mae'r gwelliant yn dweud, 'i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol', mai cefnogi'r gwaith rhagarweiniol y byddai ei angen i sefydlu incwm sylfaenol ar gyfer y Deyrnas Unedig y mae'n ei olygu. Rwy'n amau na fyddai cefnogwyr cryfaf y system honno hyd yn oed yn honni ei bod yn barod ar y silff i'w chyflwyno'n llawn. Fodd bynnag, Lywydd, mae sawl agwedd ar incwm sylfaenol cyffredinol eisoes ar waith—pensiwn y wladwriaeth i bobl hŷn a budd-dal plant i enwi'r rhai mwyaf amlwg. Wrth inni ddod allan o'r argyfwng economaidd y mae coronafeirws wedi ei greu, galw effeithiol fydd yr hyn y bydd ein heconomi ei angen. A'r ffordd orau o greu galw effeithiol yw gwneud yn siŵr fod arian yn nwylo ein cyd-ddinasyddion i allu prynu nwyddau a gwasanaethau. Pa un a ydym yn ei alw'n incwm sylfaenol cyffredinol, yn incwm dinasyddion, yn ddifidend cymdeithasol, maent i gyd wedi'u gwreiddio mewn ymdeimlad o undod cymdeithasol. Ac fel y dywedodd llawer o siaradwyr eraill, does bosibl nad yw'r holl brofiad hwn yn ein dysgu mai undod cymdeithasol yw'r adnodd mwyaf gwerthfawr sydd gennym fel cymuned.
Lywydd, yr un gwelliant na allwn ei gefnogi yw gwelliant 3. Mae'n or-benodol mewn rhai agweddau, ac nid oes modd ei weithredu mewn ffyrdd eraill. Mae gennym gynllun ariannol priodol; rydym wedi ei gyflwyno dros amser, byddwn yn ei ailadrodd ac yn ei ddwyn ynghyd yn y gyllideb atodol gyntaf. Ac mae gennym grwpiau ym mhob rhan o'r Llywodraeth—fel y gofynnodd Paul Davies amdanynt—yno'n barod, yn gweithio ar weithredu llwybr allan o'r argyfwng. Ond mae amserlenni, cerrig milltir a thargedau yn iaith sy'n perthyn i gyfnod gwahanol a chyd-destun gwahanol. Fel yr eglurais yn gynharach heddiw, mae gweithredu unrhyw fesurau'n dibynnu nid ar reolaeth ond ar allu hyblyg i ganfod cynnydd y clefyd a graddnodi ein mesurau yn erbyn y cyngor meddygol a gwyddonol ar y pryd. Mae poblogi cynllun gyda gweithredoedd sydd ymhell yn y dyfodol ac mewn amgylchiadau na all yr un ohonom eu rhagweld yn cynnig ymdeimlad ffug o sicrwydd i bobl. A chyflwynodd Huw Irranca-Davies y ddadl honno'n gadarn iawn y prynhawn yma yn fy marn i.
Ni fyddwn yn clymu ein hunain wrth weithredoedd penodol sydd o reidrwydd yn fympwyol eu natur. Mae ein prif swyddog meddygol wedi dweud droeon ei bod hi'n ymddangos bod y coronafeirws yn feirws sy'n meddu ar lawer o nodweddion annisgwyl, a bydd angen inni lywio ein ffordd drwy'r dyfodol hwnnw mewn modd sy'n rhoi sylw i'r dystiolaeth, yn rhoi sylw i'r amgylchiadau, ac yn amlwg, bydd angen inni allu dangos i bobl yng Nghymru fod y mesurau a roddwn ar waith yn seiliedig ar yr amgylchiadau a wynebwn gyda'n gilydd.
Lywydd, os caniatewch i mi wneud hynny, rwyf am ymateb yn fyr iawn i rai o'r manylion yn rhai o'r cyfraniadau. Mae nifer o gyfranwyr Plaid Cymru yn arbennig wedi tynnu sylw at Seland Newydd a'i strategaeth ddileu. A dywedodd Adam Price ei bod yn bwysig dysgu gan eraill. Rwy'n cytuno, mae'n bwysig dysgu gan eraill, ond dangosodd cyfraniad Neil Hamilton pa mor hawdd yw hi i ddod i'r casgliadau anghywir o brofiadau mannau eraill, yn hytrach na'r rhai cywir. Ac mae Seland Newydd yn ynys. Nid oes ganddi ffin ar y tir â phoblogaeth arall, ac mae strategaeth ddileu yn llawer haws ei gweithredu a'i chyflawni pan nad ydych yn sefyll foch ym moch â gweinyddiaeth sydd efallai'n gwneud pethau gwahanol.
I did agree, however, very much with what Adam Price said about the joint biosecurity centre and its ability for us to look for local-level actions. I agree with what he said about the potential for that and we will want to maximise our ability to draw on that potential.
I listened carefully to what Nick Ramsay said. He asked me to spend money on local authorities, on universities, on the discretionary assistance fund, on tourism and a number of other entirely deserving purposes. He asked me for financial clarity. Let me say: it's not more clarity we need; it's more money. And in order to be able to attend to the many demands that there are there to meet the circumstances we face in Wales, we will need a UK Government capable of acting, not by re-imposing austerity, but by injecting demand into the economy, by offering us the stimulus—the fiscal stimulus—that we will need in order to attend to the many things that Nick Ramsay referred to.
I want to end by just drawing together a couple of contributions from Lynne Neagle and from Joyce Watson. Let me just say how much I agreed with three of the key principles that Lynne Neagle set out. Equality: it is just desperate that wealth is the best shield against this virus. I thought Joyce Watson made an outstanding contribution to the debate this afternoon in drawing attention to the practical ways in which people's lives, which are hard enough in the first place, are now being made additionally difficult by the onset of this disease. And this Government has put equality at the front of the lens that we will use as we plot a path out of coronavirus together.
And when I say 'together', I'm drawing attention to the second of the principles that Lynne outlined, that of partnership. And the strength of local government really has come to the fore in this crisis. And I pay tribute to the leader of Torfaen County Borough Council—the community that Lynne represents in the Assembly—for everything that he has done with other leaders to turn the power of local government and their presence on the ground in communities across Wales to the benefit of those local populations and especially to those who have needed that help the most.
And finally, can I just share in what Lynne said about the positives of the experience and to draw some hope out of everything we have gone through? Last night, Llywydd, I took part in a virtual Iftar, drawing together people of all different faiths from across Wales in a very moving ceremony, attended by my colleague Jane Hutt and others. In that event, the voice of what was described as an ordinary community member in the centre here in Cardiff was given an opportunity to talk to us about what it was like to live in a densely populated inner-city area in a small house with three teenaged sons and a husband all trying to live under the same roof, and she was absolutely inspirational in focusing on the positive things that that family and that community have drawn out of this experience.
And that's where I find the hope—that's where I find the hope—in those experiences that Welsh citizens have had, how they have found ways of drawing closer to one another inside the home and with those who live around them, and the determination that was expressed there to build on the calm and considered way this Government is determined to find a way out of coronavirus, to be diligent, to be detailed in the way that we attend to decision making here in Wales, and then to draw on that strength, that key strength, that gives us solidarity—the solidarity of knowing that we share those experiences, we find the positives in them and together we act to find a way beyond coronavirus that attends to those whose needs are greatest, whose contribution has been the most and on whose requirements the future needs to be based.
Roeddwn yn cytuno'n gryf, fodd bynnag, â'r hyn a ddywedodd Adam Price am y gyd-ganolfan bioddiogelwch a'i gallu i edrych am gamau gweithredu ar lefel leol. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am y potensial ar gyfer hynny a byddwn am wneud y gorau o'n gallu i fanteisio ar y potensial hwnnw.
Gwrandewais yn astud ar yr hyn a ddywedodd Nick Ramsay. Gofynnodd imi wario arian ar awdurdodau lleol, ar brifysgolion, ar y gronfa cymorth dewisol, ar dwristiaeth a nifer o amcanion cwbl haeddiannol eraill. Gofynnodd i mi am eglurder ariannol. Gadewch i mi ddweud: nid rhagor o eglurder sydd ei angen arnom, ond rhagor o arian. Ac er mwyn gallu rhoi sylw i'r galwadau niferus i ateb yr amgylchiadau a wynebwn yng Nghymru, bydd arnom angen Llywodraeth y DU sy'n gallu gweithredu, nid drwy ailgyflwyno cyni, ond drwy chwistrellu galw i mewn i'r economi, drwy gynnig yr ysgogiad inni—yr ysgogiad ariannol—y bydd ei angen arnom er mwyn rhoi sylw i'r llu o bethau y cyfeiriodd Nick Ramsay atynt.
Hoffwn orffen drwy ddwyn ynghyd un neu ddau o gyfraniadau gan Lynne Neagle a Joyce Watson. Gadewch i mi ddweud cymaint roeddwn yn cytuno â thair o'r egwyddorion allweddol a nodwyd gan Lynne Neagle. Cydraddoldeb: mae'n ofnadwy mai cyfoeth yw'r darian orau yn erbyn y feirws hwn. Roeddwn yn meddwl bod Joyce Watson wedi gwneud cyfraniad eithriadol i'r ddadl y prynhawn yma drwy dynnu sylw at y ffyrdd ymarferol y mae bywydau pobl, sy'n ddigon anodd yn y lle cyntaf, yn cael eu gwneud yn anos byth bellach ers ymddangosiad y clefyd. Ac mae'r Llywodraeth hon wedi rhoi cydraddoldeb ar flaen y lens y byddwn yn ei defnyddio wrth inni gynllunio llwybr allan o'r coronafeirws gyda'n gilydd.
A phan ddywedaf 'gyda'n gilydd', rwy'n tynnu sylw at yr ail o'r egwyddorion a amlinellodd Lynne, sef partneriaeth. Ac mae cryfder llywodraeth leol wedi dod yn amlwg yn yr argyfwng hwn. Ac rwy'n talu teyrnged i arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Torfaen—y gymuned y mae Lynne yn ei chynrychioli yn y Cynulliad—am bopeth y mae wedi'i wneud gydag arweinwyr eraill i droi pŵer llywodraeth leol a'u presenoldeb ar lawr gwlad mewn cymunedau ledled Cymru er budd y poblogaethau lleol hynny ac yn enwedig i'r rheini sydd wedi bod fwyaf o angen cymorth.
Ac yn olaf, a gaf fi rannu yn yr hyn a ddywedodd Lynne am agweddau cadarnhaol y profiad a gweld rhywfaint o obaith ym mhob dim rydym wedi mynd drwyddo? Neithiwr, Lywydd, cymerais ran mewn Iftar rhithwir a ddaeth â phobl ynghyd o bob ffydd wahanol ym mhob rhan o Gymru mewn seremoni deimladwy iawn, ac roedd fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, ac eraill yn bresennol. Yn y digwyddiad hwnnw, rhoddwyd cyfle i lais rhywun a ddisgrifiwyd fel aelod cyffredin o'r gymuned yn y ganolfan yma yng Nghaerdydd siarad â ni ynglŷn â sut beth oedd byw mewn ardal ddinesig drwchus ei phoblogaeth mewn tŷ bychan gyda thri mab yn eu harddegau a gŵr, oll yn ceisio byw o dan yr un to, ac roedd hi'n gwbl ysbrydoledig yn y ffordd y canolbwyntiai ar y pethau cadarnhaol y mae'r teulu hwnnw a'r gymuned honno wedi'u cael o'r profiad hwn.
A dyna lle caf hyd i'r gobaith—dyna lle caf hyd i'r gobaith—yn y profiadau y mae dinasyddion Cymru wedi'u cael, y ffordd y maent wedi dod o hyd i ffyrdd o ddod yn agosach at ei gilydd o fewn y cartref a chyda'r rhai sy'n byw o'u cwmpas, a'r penderfyniad a fynegwyd yno i adeiladu ar y ffordd bwyllog ac ystyriol y mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol o ddod o hyd i ffordd allan o'r coronafeirws, ffyrdd o fod yn ddiwyd, o fod yn fanwl yn y modd y gwnawn benderfyniadau yma yng Nghymru, a thynnu ar y cryfder hwnnw, y cryfder allweddol hwnnw, sy'n rhoi undod inni—yr undod o wybod ein bod yn rhannu'r profiadau hynny, ein bod yn canfod pethau cadarnhaol ynddynt a chyda'n gilydd, rydym yn gweithredu i ganfod ffordd y tu hwnt i'r coronafeirws sy'n rhoi sylw i'r rhai sydd â'r anghenion mwyaf, sydd wedi cyfrannu fwyaf ac y dylid seilio'r dyfodol ar eu anghenion.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Yes, I see an objection from Siân Gwenllian. There's been an objection, and therefore I will defer voting on this item until voting time.
Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes, rwy'n gweld gwrthwynebiad gan Siân Gwenllian. Cafwyd gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
That brings us on to item 6, which has been withdrawn.
Then, the regulations, and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the motions for the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 and the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2020 will be grouped for debate, but with separate votes. Are there any objections to that proposal? I see that there no objections to the grouping of the debates.
Daw hynny â ni at eitem 6, sydd wedi'i thynnu'n ôl.
Felly, y rheoliadau, ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y cynigion ar gyfer Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2020 eu grwpio ar gyfer eu trafod, ond gyda phleidlais ar wahân. A oes unrhyw wrthwynebiadau i'r cynnig hwnnw? Gwelaf nad oes gwrthwynebiad i grwpio'r dadleuon.
Therefore, I ask the Minister for Health and Social Services to propose the motions on both sets of regulations—Vaughan Gething.
Felly, gofynnaf i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno'r cynigion ar y ddwy set o reoliadau—Vaughan Gething.
Cynnig NDM7322 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Ebrill 2020.
Motion NDM7322 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 laid in the Table Office on 24 April 2020.
Cynnig NDM7323 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Mai 2020.
Motion NDM7323 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2020 laid in the Table Office on 11 May 2020.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, Llywydd. I formally move the two sets of regulations before us today, and I ask Members to support the regulations before us. I will refer to them as the 'No. 2' and 'No. 3' regulations, rather than repeating their full long title.
Members will recall the debate that we held on 29 April on the two preceding sets of regulations to those being debated today. These were the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) Regulations 2020, that were made and came into force on 26 March. These are the principal regulations that placed restrictions on our movements and required the closure of certain businesses. Their main purpose was to minimise the extent to which people leave their homes during this emergency period to help contain coronavirus, to minimise the burden on the health service and, of course, to save lives.
Further amendments were made in the amendment regulations that came into force on 7 April. These introduced the requirement for social distancing measures in all work places and made important changes in relation to burials and cremations.
As the lockdown has continued, the Welsh Government has continually reviewed the requirements, and we are very aware of the effect that these constraints are having upon the people of Wales. Our continual review is in addition to the 21-day review cycle, which requires Welsh Ministers to review the need for restrictions and requirements every 21 days.
As with the sets of regulations that precede them, the two sets of regulations that we're debating today were introduced under the Public Health (Control of Disease) Act 1984 through emergency procedures to support our approach to tackling coronavirus in Wales.
In the No. 2 regulations, which came into force on 25 April, we made a number of revisions. We made provision to permit exercise more than once a day, if needed, because of a particular health condition or disability, and made it clear that visiting a cemetery or other burial ground or garden of remembrance to pay respects to a deceased person is a reasonable excuse for leaving the place where you live. We also widen the definition of a 'vulnerable person' to include other specific groups or conditions where people could benefit from assistance, and providing supplies for them is a reasonable excuse for another person to leave home, for example to assist people with dementia. These changes supplemented the rules already in force but were made to respond to some of the challenges that we know were being faced by families throughout Wales, whilst at the same time ensuring the aim of controlling the spread of coronavirus has been maintained.
The No. 2 regulations also ensure the 2m physical distancing requirements are in place for click-and-collect style services, and extended the physical distancing duty to cafes accessible by the public in hospitals, and to those responsible for canteens in schools and prisons and for use by the armed forces to ensure that all reasonable measures are put in place.
In the No. 3 regulations, we've taken steps, in line with public health and scientific evidence, to improve well-being and support economic activity. We've lifted the limit on exercising no more than once a day, and permitted the opening of libraries, provided distancing requirements are followed. A 'stay at home' message in Wales remains in place, and our regulations specifically state that exercise must be taken within an area local to the place where a person is living. These regulations also provide that garden centres and plant nurseries may open subject to the social distancing requirements.
So, we've changed what constitutes a reasonable excuse for the purposes of section 8(1) so that it is explicit that a person may make use of a recycling or waste disposal facility or collect goods ordered from a shop on a click-and-collect basis if they need to. I'm pleased to see that recycling centres are now reopening on a planned basis across Wales.
Importantly, the No. 3 regulations increase democratic oversight by removing provisions about terminating requirements or restrictions by ministerial direction. This means that all changes to the principal regulations must be brought before the Senedd. Llywydd, these restrictions are in place to protect people's health and control the spread of coronavirus. The law is, however, clear that these restrictions can only be kept in place for as long as they are necessary and proportionate, and I am very aware of the extraordinary efforts that have been made by so many people across Wales to help all of us to slow the spread of the disease.
Our road map, published on 15 May and just debated, lays out specific steps that we are considering as we move out of lockdown. As part of our cautious and coherent approach to easing the restrictions, we will consider if and how we bring forward further regulatory changes in the coming weeks. For today though, our message to the people of Wales is to stick to the advice to stay home, and, if you need to leave home for one of the permitted reasons, to stay local. In doing that, you'll protect our NHS and help all of us to save more lives. Thank you, Llywydd.
Diolch, Lywydd. Rwy'n cynnig yn ffurfiol y ddwy set o reoliadau sydd ger ein bron heddiw, a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r rheoliadau. Cyfeiriaf atynt fel rheoliadau 'Rhif 2' a 'Rhif 3', yn hytrach nag ailadrodd eu teitl hir yn llawn.
Bydd yr Aelodau'n cofio'r ddadl a gawsom ar 29 Ebrill am y ddwy set o reoliadau a ragflaenai'r rhai sy'n cael eu trafod heddiw. Y rhain oedd Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) 2020, a wnaed ac a ddaeth i rym ar 26 Mawrth. Dyma'r prif reoliadau a oedd yn gosod cyfyngiadau ar ein symudiadau ac yn ei gwneud yn ofynnol i rai busnesau gau. Eu prif ddiben oedd lleihau'r graddau y mae pobl yn gadael eu cartrefi yn ystod y cyfnod hwn o argyfwng er mwyn helpu i gyfyngu ar y coronafeirws, lleihau'r baich ar y gwasanaeth iechyd ac achub bywydau, wrth gwrs.
Gwnaed diwygiadau pellach yn y rheoliadau diwygio a ddaeth i rym ar 7 Ebrill. Cyflwynai'r rhain y gofyniad am fesurau cadw pellter cymdeithasol ym mhob man gwaith ac roeddent yn gwneud newidiadau pwysig mewn perthynas â chladdu ac amlosgi.
Wrth i'r cyfyngiadau barhau, mae Llywodraeth Cymru wedi adolygu'r gofynion yn barhaus, ac rydym yn ymwybodol iawn o'r effaith y mae'r cyfyngiadau hyn yn ei chael ar bobl Cymru. Mae ein hadolygiad parhaus yn ychwanegol at y cylch adolygu 21 diwrnod, sy'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru adolygu'r angen am gyfyngiadau a gofynion bob 21 diwrnod.
Fel gyda'r set o reoliadau sy'n eu rhagflaenu, cyflwynwyd y ddwy gyfres o reoliadau rydym yn eu trafod heddiw o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984 drwy weithdrefnau brys i gefnogi ein dull o fynd i'r afael â'r coronafeirws yng Nghymru.
Yn rheoliadau Rhif 2, a ddaeth i rym ar 25 Ebrill, gwnaethom nifer o ddiwygiadau. Gwnaethom ddarpariaeth i ganiatáu ymarfer corff fwy nag unwaith y dydd, os oes angen, oherwydd cyflwr iechyd neu anabledd penodol, a'i gwneud yn glir fod ymweld â mynwent neu dir claddu neu ardd goffa arall i dalu teyrnged i rywun sydd wedi marw yn esgus rhesymol dros adael y fan lle rydych yn byw. Rydym hefyd yn ehangu'r diffiniad o 'unigolyn agored i niwed' i gynnwys grwpiau neu gyflyrau penodol eraill lle gallai pobl gael budd o gymorth, ac mae darparu nwyddau ar eu cyfer yn esgus rhesymol i rywun arall adael cartref, er enghraifft er mwyn cynorthwyo pobl â dementia. Roedd y newidiadau hyn yn ategu'r rheolau a oedd eisoes mewn grym ond fe'u gwnaed i ymateb i rai o'r heriau y gwyddom fod teuluoedd ledled Cymru yn eu hwynebu, gan sicrhau ar yr un pryd ein bod yn cadw'r nod o reoli lledaeniad coronafeirws.
Mae'r rheoliadau Rhif 2 hefyd yn sicrhau bod y gofynion i gadw pellter corfforol o 2m ar waith ar gyfer gwasanaethau clicio a chasglu, ac yn ymestyn y ddyletswydd i gynnwys caffis a ddefnyddir gan y cyhoedd mewn ysbytai, a'r rhai sy'n gyfrifol am ffreuturau mewn ysgolion a charchardai ac at ddefnydd y lluoedd arfog er mwyn sicrhau bod pob mesur rhesymol yn cael ei roi ar waith.
Yn y rheoliadau Rhif 3, rydym wedi cymryd camau, yn unol â thystiolaeth wyddonol ac iechyd y cyhoedd, i wella lles a chefnogi gweithgarwch economaidd. Rydym wedi codi'r terfyn ar ymarfer corff unwaith y dydd yn unig, ac wedi caniatáu i lyfrgelloedd agor, cyn belled ag y dilynir y gofynion cadw pellter. Mae neges 'aros gartref' yn dal i fod ar waith yng Nghymru, ac mae ein rheoliadau yn nodi'n benodol fod rhaid gwneud ymarfer corff o fewn ardal sy'n lleol i'r man lle mae unigolyn yn byw. Mae'r rheoliadau hyn hefyd yn datgan y gall canolfannau garddio a meithrinfeydd planhigion agor yn amodol ar y gofynion cadw pellter cymdeithasol.
Felly, rydym wedi newid yr hyn sy'n esgus rhesymol at ddibenion adran 8(1) fel ei bod yn amlwg y gall unigolyn wneud defnydd o gyfleuster ailgylchu neu waredu gwastraff neu gasglu nwyddau a archebir o siop ar sail clicio a chasglu os oes angen iddynt wneud hynny. Rwy'n falch o weld bod canolfannau ailgylchu bellach yn ailagor ar sail wedi'i chynllunio ar draws Cymru.
Yn bwysig, mae'r rheoliadau Rhif 3 yn cynyddu trosolwg democrataidd drwy ddileu darpariaethau ynghylch terfynu gofynion neu gyfyngiadau drwy gyfarwyddyd Gweinidogion. Mae hyn yn golygu bod yn rhaid i'r holl newidiadau i'r prif reoliadau gael eu dwyn gerbron y Senedd. Lywydd, mae'r cyfyngiadau hyn yn eu lle er mwyn diogelu iechyd pobl a rheoli lledaeniad coronafeirws. Fodd bynnag, mae'r gyfraith yn glir mai dim ond cyhyd â'u bod yn angenrheidiol ac yn gymesur y dylid cadw'r cyfyngiadau hyn yn weithredol, ac rwy'n ymwybodol iawn o'r ymdrechion eithriadol a wnaed gan gynifer o bobl ledled Cymru i helpu pob un ohonom i arafu lledaeniad y clefyd.
Mae ein cynllun, a gyhoeddwyd ar 15 Mai ac sydd newydd gael ei drafod, yn nodi camau penodol rydym yn eu hystyried wrth inni symud allan o'r cyfyngiadau symud. Fel rhan o'n dull pwyllog a chydlynol o lacio'r cyfyngiadau, byddwn yn ystyried a fyddwn yn cyflwyno rhagor o newidiadau rheoleiddiol yn ystod yr wythnosau nesaf, a sut y gwnawn hynny. Am heddiw serch hynny, ein neges i bobl Cymru yw glynwch at y cyngor i aros gartref, ac os oes angen i chi adael eich cartref am un o'r rhesymau a ganiateir, arhoswch yn lleol. Wrth wneud hynny, fe fyddwch yn diogelu ein GIG ac yn helpu pob un ohonom i achub mwy o fywydau. Diolch, Lywydd.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad—Mick Antoniw.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee—Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. Members will be aware that these two sets of regulations amend the principal regulations on the coronavirus restrictions, and they're made, as has been indicated by the Minister, under the Public Health (Control of Disease) Act 1984. Now, for context, I'd like to briefly outline the purpose of the principal regulations, which came into force on 26 March and were subsequently approved by the Senedd on 29 April.
Those regulations put restrictions on the movement of individuals, setting out circumstances in which they may leave the place where they live, and prevent gatherings of groups of more than two people, except in certain circumstances, and again, as has already been commented on, require the closure of certain businesses and impose requirements on other businesses, as well as duties to close certain public footpaths and land. The No. 2 amending regulations came into force on 25 April, and the No. 3 amending regulations came into force on 11 May.
Our reports on these regulations are provided with the agenda, so they are before Members. There are no technical reporting points that we wish to raise in either case, but I do want to make absolutely clear that we have paid very close attention to these regulations. We do all fully understand the reasoning behind these powers. The Minister himself has explained this reasoning as well, but, nevertheless, it is important to recognise that they are probably the greatest restriction on fundamental liberties and rights that have been put in place across the whole of the UK since the second world war. It is therefore fundamental that the implementation and operation of these extraordinary powers are kept under regular scrutiny by committee and by this Parliament, as we are the custodians of the liberties they restrict, and ensure that they are only in place for as long as public safety requires it and they are a proportionate restriction to the risk.
Now, our human rights obligations are also fundamental, so it is important that these are highlighted, and what I'd like to do is to focus on the human right aspects of the amending regulations, which we highlight in the merits section of our report. So, we noted that the following articles are engaged in relation to the No. 2 regulations: article 8, which is the right to respect for private and family life; article 9, which is with regard to freedom of thought, conscience and religion; article 11, freedom of assembly and association; and article 1 of the first protocol, protection of property. Now, all of these are qualified rights, which, as the Minister has already indicated, can be interfered with provided the interference is justified.
Now, the Welsh Government's explanatory memorandum originally did not identify the specific articles that it considers are engaged in respect of these regulations, so we noted that the Government set out a limited commentary on the justification for interfering with the exercise of human rights as a result of the regulations, mainly to prevent the spreading of infectious diseases and protect public health, and in a manner that is proportionate. However, it should make its justification by reference to the specific articles of the Human Rights Act 1998 that are engaged, and such an approach allows the Welsh Government to explain more clearly the balancing exercise it undertook as it required under human rights law when a private right collides with a public interest. I do not, of course, say that there has been any breach of human rights; I only emphasise that, even in times of emergency, human rights must not be forgotten.
Furthermore, we must at all times resist the temptation to allow the restriction of liberties and rights to become in any way normalised. So, I therefore welcome the Welsh Government's response to our report. It identifies that, in addition to the articles referred to in our report, article 5, that is the right to liberty, and article 14, the prohibition of discrimination, are also engaged. It also provides a more detailed commentary justifying and explaining the interference with the exercise of human rights.
Turning now to the No. 3 regulations, these regulations do a number of important things, again, as the Minister has outlined: permitting libraries, garden centres and plant nurseries to open subject to requirements to take all reasonable measures to ensure a distance of 2m is maintained by persons on the premises and persons waiting to enter the premises; specifying that leaving the place where you live to collect goods ordered from a shop operating on an order-and-collect basis constitutes a reasonable excuse for the purpose of regulation 8(1) of the principal regulations; and removing the limitation on exercising no more than once a day.
Now, as regards human rights, the explanatory memorandum explains that the regulations engage articles 8 and 11 as well as article 1 of the first protocol. Again, some commentary on justification for interference with these rights is provided. Of particular note, the regulations add the proportionality of requirements and restrictions as a consideration when the Welsh Ministers review the principal coronavirus regulations. In our report, we note that proportionality is a fundamental consideration when assessing the justification for interfering with certain individual rights under the Human Rights Act 1998 and it goes to the root of the lawfulness of the decision to interfere with those rights. So, as such, we welcome this amendment because it recognises not only the Welsh Ministers' overarching duty of proportionality, as the Minister has confirmed, under the 1984 public health Act, but also their overarching responsibility to ensure compliance with the Human Rights Act, which we are satisfied there is. Diolch, Llywydd.
Diolch, Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod y ddwy set o reoliadau'n diwygio'r prif reoliadau ar y cyfyngiadau coronafeirws, ac fe'u gwneir, fel y nodwyd gan y Gweinidog, o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984. Nawr, i roi cyd-destun, hoffwn amlinellu'n fras ddiben y prif reoliadau, a ddaeth i rym ar 26 Mawrth ac a gymeradwywyd wedyn gan y Senedd ar 29 Ebrill.
Mae'r rheoliadau hynny'n gosod cyfyngiadau ar symudiad unigolion, gan nodi amgylchiadau lle gallant adael y fan lle maent yn byw, ac atal grwpiau o fwy na dau o bobl ac eithrio mewn rhai amgylchiadau, ac unwaith eto, fel y nodwyd eisoes, maent yn ei gwneud yn ofynnol i gau rhai busnesau a gosod gofynion ar fusnesau eraill, yn ogystal â dyletswyddau i gau rhai llwybrau cyhoeddus a thir. Daeth y rheoliadau diwygio Rhif 2 i rym ar 25 Ebrill, a daeth y rheoliadau diwygio Rhif 3 i rym ar 11 Mai.
Darperir ein hadroddiadau ar y rheoliadau hyn gyda'r agenda, felly maent gerbron yr Aelodau. Nid oes unrhyw bwyntiau adrodd technegol yr hoffem eu codi yn y naill achos na'r llall, ond rwyf am ei gwneud yn gwbl glir ein bod wedi rhoi sylw manwl iawn i'r rheoliadau hyn. Rydym i gyd yn deall yn llawn y rhesymeg sy'n sail i'r pwerau. Mae'r Gweinidog ei hun wedi esbonio'r rhesymeg hefyd, ond serch hynny, mae'n bwysig cydnabod, mae'n debyg, mai dyma'r cyfyngiad mwyaf ar ryddid a hawliau sylfaenol a roddwyd ar waith ledled y DU ers yr ail ryfel byd. Felly, mae'n hanfodol fod y gwaith o gyflawni a gweithredu'r pwerau eithriadol hyn yn cael ei graffu'n rheolaidd gan bwyllgor a chan y Senedd hon, gan mai ni sy'n diogelu'r hawliau y maent yn eu cyfyngu, a sicrhau eu bod ond ar waith cyhyd ag y bo diogelwch y cyhoedd yn galw am wneud hynny a'u bod yn gyfyngiad sy'n gymesur â'r risg.
Nawr, mae ein rhwymedigaethau hawliau dynol hefyd yn hanfodol, felly mae'n bwysig fod y rhain yn cael eu hamlygu, a'r hyn yr hoffwn ei wneud yw canolbwyntio ar yr agweddau hawliau dynol ar y rheoliadau diwygio, y tynnwn sylw atynt yn yr adran ar rinweddau yn ein hadroddiad. Felly, nodasom fod yr erthyglau canlynol yn berthnasol i'r rheoliadau Rhif 2: erthygl 8, sef yr hawl i barch at fywyd preifat a theuluol; erthygl 9, sy'n ymwneud â rhyddid meddwl, cydwybod a chrefydd; erthygl 11, rhyddid i ymgynnull a chymdeithasu; ac erthygl 1 o'r protocol cyntaf, gwarchod eiddo. Nawr, mae pob un o'r rhain yn hawliau cymwysedig, y gellir ymyrryd â hwy cyn belled â bod cyfiawnhad dros yr ymyrraeth honno, fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi dynodi.
Nawr, yn wreiddiol, nid oedd memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru yn nodi'r erthyglau penodol y mae'n ystyried eu bod yn berthnasol i'r rheoliadau hyn, felly nodasom fod y Llywodraeth wedi cyflwyno sylwebaeth gyfyngedig ar y cyfiawnhad dros ymyrryd ag arfer hawliau dynol o ganlyniad i'r rheoliadau, yn bennaf er mwyn atal clefydau heintus rhag lledaenu a diogelu iechyd y cyhoedd, ac mewn modd sy'n gymesur. Fodd bynnag, dylai wneud ei chyfiawnhad drwy gyfeirio at erthyglau penodol Deddf Hawliau Dynol 1998 sy'n berthnasol, ac mae dull o'r fath yn caniatáu i Lywodraeth Cymru esbonio'n gliriach yr ymarfer cydbwyso a gynhaliodd fel sy'n ofynnol dan gyfraith hawliau dynol pan fo hawl breifat yn gwrthdaro â budd cyhoeddus. Nid wyf yn dweud, wrth gwrs, fod hawliau dynol wedi'u torri; nid wyf ond yn pwysleisio, hyd yn oed ar adegau o argyfwng, na ddylid anghofio am hawliau dynol.
At hynny, rhaid inni ymwrthod bob amser â'r demtasiwn i ganiatáu i gyfyngu ar ryddid a hawliau gael ei normaleiddio mewn unrhyw fodd. Felly, rwy'n croesawu ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad. Yn ogystal â'r erthyglau y cyfeirir atynt yn ein hadroddiad, mae'n nodi bod erthygl 5, sef yr hawl i ryddid, ac erthygl 14, gwahardd gwahaniaethu, hefyd yn berthnasol. Mae hefyd yn darparu sylwebaeth fanylach sy'n cyfiawnhau ac yn esbonio'r ymyrraeth ar arfer hawliau dynol.
Gan droi yn awr at y rheoliadau Rhif 3, mae'r rheoliadau hyn yn gwneud nifer o bethau pwysig unwaith eto, fel yr amlinellodd y Gweinidog: caniatáu i lyfrgelloedd, canolfannau garddio a meithrinfeydd planhigion agor yn amodol ar ofynion i roi pob mesur rhesymol ar waith i sicrhau bod pellter o 2m yn cael ei gadw gan unigolion ar y safle ac unigolion sy'n aros i fynd i mewn i safle; pennu bod gadael y man lle rydych yn byw i gasglu nwyddau a archebir o siop sy'n gweithredu ar sail archebu a chasglu yn esgus rhesymol at ddiben rheoliad 8(1) o'r prif reoliadau; a chael gwared ar y cyfyngiad i ymarfer corff unwaith y dydd yn unig.
Nawr, o ran hawliau dynol, mae'r memorandwm esboniadol yn egluro bod erthyglau 8 ac 11 yn ogystal ag erthygl 1 o'r protocol cyntaf yn berthnasol i'r rheoliadau. Unwaith eto, darperir peth sylwebaeth ar gyfiawnhad dros ymyrryd â'r hawliau hyn. Yn fwyaf penodol, mae'r rheoliadau'n ychwanegu cymesuredd gofynion a chyfyngiadau fel ystyriaeth pan fydd Gweinidogion Cymru yn adolygu'r prif reoliadau coronafeirws. Yn ein hadroddiad, nodwn fod cymesuredd yn ystyriaeth sylfaenol wrth asesu'r cyfiawnhad dros ymyrryd â rhai hawliau unigol o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 ac mae'n mynd at wraidd cyfreithlondeb y penderfyniad i ymyrryd â'r hawliau hynny. Felly, fel y cyfryw, rydym yn croesawu'r gwelliant hwn oherwydd ei fod yn cydnabod dyletswydd drosfwaol Gweinidogion Cymru i fod yn gymesur, fel y mae'r Gweinidog wedi cadarnhau, o dan Ddeddf iechyd y cyhoedd 1984, a hefyd eu cyfrifoldeb trosfwaol i sicrhau cydymffurfiaeth â'r Ddeddf Hawliau Dynol, ac rydym yn fodlon ei fod yn gwneud hynny. Diolch, Lywydd.
I would like to put on record that I believe that the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee has articulated in a very clear and passionate way the necessary regard we must pay to our fundamental liberties and rights despite the difficult time we're currently in, and, therefore, he very clearly enunciated my concerns about these ongoing regulations and the way that they're being handled and brought forward. These principal regulations are subject to constant amendment in a number of areas, because the Welsh Government put them on the face of the legislation rather than in the guidance, and that, I think, is acceptable. But it does mean that we, the Welsh Parliament, are always discussing the amendments after the event, and that is not in my view a wholly satisfactory situation. Properly scrutinising these regulations is vital, and although there is a need for Parliament to approve them in order for the regulations to be enforced for more than 28 days, it cannot be acceptable, for example, that these regulations were only brought before the Legislation, Justice and Constitution Committee on 18 May. In my view, this denies a clear scrutiny process, and whilst we're living in difficult times I would urge the Welsh Government to submit and allow themselves to submit to due scrutiny, and they must ensure that they do not allow the circumstances we're in to subvert that scrutiny.
We need more clarity on both regulations and the guidance that accompanies them, because the current regulations are confusing and in many cases apparently contradictory. People don't know what they mean. I know that my inbox has a multitude of e-mails from constituents who are unclear as to the meaning behind the regulations. And I noted in today's answer by the First Minister to Carwyn Jones, who was trying to bring further clarity to the regulations, and he had to give that further clarity. Alun Davies also said that his constituents were seeking clarity, so I am not alone.
I am pleased that the regulations place a requirement for a proportionality of restrictions, but I want to draw the Senedd's attention just to a couple of areas, so, for example to regulation 8, which is amended to allow reasonable exercise more than once a day. Now, here's an example of how unclear these regulations are: what is local? I note Welsh Government state there is no desire to define 'local', as there will be different meanings whether you're in Cardiff or in mid Wales. So, we have a situation where you can drive to your nearest golf course, which may be 30 minutes away, but you can only go fishing if you can walk or cycle there. And if you drive 10 minutes to a beach to surf on your own, socially distancing, you're reprimanded and possibly fined by the police. You can exercise from your own house in a crowded street with difficulty to get social distancing, but you can't drive for a couple of minutes to go to a common just up the mountain from where you live. You can now eat during a walk, but local authorities have blocked picnic spots, so again, a contradiction. All this is based on the science, we are told. 'It's the science' is Welsh Government's mantra, and rightly so, but how come, then, it is so vague and contradictory, and, as the police tell me, very hard to enforce?
There are many other anomalies, other examples within these regulations of a lack of clarity, other areas that appear contradictory, and I don't have the time to go through them all. But suffice to say that the Welsh Conservatives will support amendment 2 to the health protection coronavirus restrictions regulations. We will, however, be abstaining on amendment 3 of the aforementioned regulations. And, Minister, I want to give you and the Welsh Government notice that we will not hesitate to vote against future amendments if the Welsh Government is unable, unwilling or incapable of improving the clarity of further amendments, and explaining the science and the social rationale behind these further changes to us and to our constituents, because we are indeed in difficult times, but we must always, always pay real heedance to people's rights to life, to liberty, to freedom of movement, and you've got to explain to us very clearly, because people are confused; they are worried; they are fearful they're breaking the law.
Hoffwn gofnodi fy mod yn credu bod Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi mynegi'n glir ac angerddol iawn y sylw angenrheidiol sy'n rhaid i ni ei roi i'n rhyddid a'n hawliau sylfaenol er gwaethaf y cyfnod anodd rydym ynddo ar hyn o bryd, ac felly, mae wedi datgan fy mhryderon ynghylch y rheoliadau parhaus hyn a'r ffordd y cânt eu trin a'u cyflwyno. Mae'r prif reoliadau hyn yn destun gwelliant cyson mewn nifer o feysydd am fod Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi ar wyneb y ddeddfwriaeth yn hytrach nag yn y canllawiau, a chredaf fod hynny'n dderbyniol. Ond mae'n golygu ein bod ni, Senedd Cymru, bob amser yn trafod y gwelliannau ar ôl iddynt ddigwydd, ac nid yw honno'n sefyllfa gwbl foddhaol yn fy marn i. Mae craffu'n iawn ar y rheoliadau hyn yn hollbwysig, ac er bod angen i'r Senedd eu cymeradwyo er mwyn i'r rheoliadau gael eu rhoi mewn grym am fwy na 28 diwrnod, ni all fod yn dderbyniol, er enghraifft, mai gerbron y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn unig y cyflwynwyd y rheoliadau hyn ar 18 Mai. Yn fy marn i, mae hyn yn gwadu cyfle i gael proses graffu glir, ac er ein bod yn byw mewn cyfnod anodd byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i adael i'w hunain fod yn ddarostyngedig i graffu priodol, a rhaid iddynt sicrhau nad ydynt yn caniatáu i'r amgylchiadau rydym ynddynt danseilio'r gwaith craffu hwnnw.
Mae arnom angen mwy o eglurder ynglŷn â'r rheoliadau a'r canllawiau sy'n cyd-fynd â hwy, oherwydd mae'r rheoliadau presennol yn ddryslyd ac mewn llawer o achosion i'w gweld yn gwrthddweud eu hunain. Nid yw pobl yn gwybod beth y maent yn ei olygu. Rwy'n gwybod bod fy mlwch post yn cynnwys llu o negeseuon e-bost gan etholwyr nad ydynt yn glir ynglŷn â'r ystyr sy'n sail i'r rheoliadau. A sylwais heddiw yn yr ateb gan y Prif Weinidog i Carwyn Jones, a oedd yn ceisio sicrhau eglurder pellach ynglŷn â'r rheoliadau, a bu'n rhaid iddo roi'r eglurder ychwanegol hwnnw. Dywedodd Alun Davies hefyd fod ei etholwyr yn gofyn am eglurder, felly nid wyf ar fy mhen fy hun.
Rwy'n falch fod y rheoliadau'n gosod gofyniad am gymesuredd i'r cyfyngiadau, ond rwyf am dynnu sylw'r Senedd at rai meysydd, felly, er enghraifft, rheoliad 8, sy'n cael ei ddiwygio i ganiatáu ymarfer corff rhesymol fwy nag unwaith y dydd. Nawr, dyma enghraifft o ba mor aneglur yw'r rheoliadau hyn: beth yw lleol? Nodaf fod Llywodraeth Cymru yn datgan nad oes unrhyw ddymuniad i ddiffinio 'lleol', gan y bydd gwahanol ystyron, yn dibynnu a ydych yng Nghaerdydd neu yng nghanolbarth Cymru. Felly, mae gennym sefyllfa lle gallwch yrru i'ch cwrs golff agosaf, a allai fod 30 munud i ffwrdd, ond ni chewch fynd i bysgota os na allwch gerdded neu feicio yno. Ac os ydych chi'n gyrru 10 munud i draeth i syrffio ar eich pen eich hun, gan gadw pellter cymdeithasol, fe gewch eich ceryddu a chael dirwy gan yr heddlu o bosibl. Gallwch ymarfer corff o'ch tŷ eich hun mewn stryd orlawn sy'n ei gwneud hi'n anodd cadw pellter cymdeithasol, ond ni chewch yrru am funud neu ddwy i fynd i dir comin i fyny'r mynydd o ble rydych chi'n byw. Gallwch fwyta tra'n cerdded erbyn hyn, ond mae awdurdodau lleol wedi atal mannau picnic rhag cael eu defnyddio, felly dyna anghysondeb arall. Mae hyn i gyd yn seiliedig ar y wyddoniaeth, dywedir wrthym. 'Dyna yw'r wyddoniaeth' yw mantra Llywodraeth Cymru, ac mae hynny'n iawn, ond sut felly ei fod mor amwys ac anghyson, ac fel y mae'r heddlu'n dweud wrthyf, yn anodd iawn ei orfodi?
Ceir llawer o anghysonderau eraill, enghreifftiau eraill yn y rheoliadau o ddiffyg eglurder, meysydd eraill sy'n ymddangos yn anghyson, ac nid oes gennyf ddigon o amser i fynd drwyddynt i gyd. Ond digon yw dweud y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi gwelliant 2 i gyfyngiadau coronafeirws y rheoliadau diogelu iechyd. Fodd bynnag, byddwn yn ymatal ar welliant 3 y rheoliadau y cyfeirir atynt uchod. Ac rwyf am eich rhybuddio chi a Llywodraeth Cymru, Weinidog, na fyddwn yn petruso rhag pleidleisio yn erbyn gwelliannau yn y dyfodol os nad yw Llywodraeth Cymru yn gallu neu'n barod i wella eglurder gwelliannau pellach, ac egluro'r rhesymeg wyddonol a chymdeithasol sy'n sail i'r newidiadau pellach hyn i ni ac i'n hetholwyr, oherwydd rydym mewn cyfnod anodd yn wir, ond mae'n rhaid i ni bob amser, bob amser, roi sylw iawn i hawliau pobl i fywyd, i ryddid, i ryddid i symud, ac mae angen i chi egluro i ni yn glir iawn, oherwydd mae pobl mewn penbleth; maent yn poeni; maent yn ofni eu bod yn torri'r gyfraith.
Obviously, in Plaid Cymru, we do support these regulations, though as has already been noted, this vote is retrospective as the regulations are in place, and as a member of the legislation committee, I support, naturally, the excellent comments from our Chair, Mick Antoniw. The fact is, though, the R rate remains too high to risk a further wave of cases, and we were too slow to enter lockdown, it's cost lives and it means we have to stay in lockdown longer. And that's why we need a more cautious approach in easing restrictions; in the long run it means not having to re-impose them again. But, we do have several concerns.
First, the Welsh Government's communications have been all over the place here. People are allowed now out to exercise more than once a day, as we have heard, provided they don't drive, but some people are still very unclear about all of this, and I have a filling inbox as well to that effect. Obviously this hasn't been helped by the contempt the UK Government has shown Wales with no consideration that its changes to allow driving would inevitably lead to people driving to tourist spots here in Wales. We're also concerned by the failure to properly prevent an exodus to second homes. We note new COVID cases are on the rise in Betsi Cadwaladr.
Now, moving on, I realise the Welsh Government has published its exit strategy with its traffic lights; there's a distinct lack of detail in it though, and many people will be none the wiser about basic questions relevant to their lives now, like when can they take their children to see their grandparents. Key to being able to answer all of this of course is suppressing the virus, in our view, but instead, what we have from both Governments is managerial intonations about mitigating and managing the R rate to prevent a second wave. The maths of it is simple: a few more weeks of relentless efforts to keep R below 0.5 will yield far greater results than months of attempting to keep slightly below 1. Testing and contact tracing will be key.
Now, this country used to have a superb public health and communicable disease control system, with a system of notifiable disease notification and personal contact tracing reaching back over decades. That excellent public and environmental health infrastructure has been decimated by austerity and Government complacency about the possibility of pandemics in general. Now, Welsh Government are on the charge to install a new layer of private testing and app-based tech as though we've never thought of contact tracing ever before in our lives. Local public health teams need to take back control. Contact tracing and testing, case finding, isolation and quarantine are classic public health measures that have always been used for controlling communicable diseases since Victorian times, since Dr John Snow, in fact, isolated the Broad Street water pump in Soho in London in 1854 as the source of a cholera epidemic.
In closing, huge personal sacrifices have been made in lockdown to suppress the virus. We are not there yet. Cases of COVID infection are still on the rise in parts of Wales. Voting against any of these regulations today though makes no sense, because it'll be like turning the clock back to not allow visits to garden centres, and not allow more exercise—things that have already kicked in. That's due to the retrospective nature of both the debate we're having and the voting that we will shortly undergo. So, we shall be supporting the regulations. Diolch yn fawr.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn amlwg yn cefnogi'r rheoliadau hyn, er bod y bleidlais hon yn ôl-weithredol, fel y nodwyd eisoes, gan fod y rheoliadau yn eu lle, ac fel aelod o'r pwyllgor deddfwriaeth, yn naturiol rwy'n cefnogi sylwadau rhagorol ein Cadeirydd, Mick Antoniw. Fodd bynnag, mae'r gyfradd R yn dal yn rhy uchel i fentro ton arall o achosion, ac roeddem yn rhy araf yn dechrau'r cyfyngiadau symud, mae wedi costio bywydau ac mae'n golygu bod yn rhaid i ni aros dan gyfyngiadau am amser hirach. A dyna pam y mae angen ymagwedd fwy gochelgar arnom wrth lacio cyfyngiadau; yn y pen draw mae'n golygu peidio â gorfod eu hailosod. Ond mae gennym nifer o bryderon.
Yn gyntaf, mae cyfathrebiadau Llywodraeth Cymru wedi bod dros y lle ym mhobman yma. Caniateir i bobl wneud ymarfer corff fwy nag unwaith y dydd bellach, fel y clywsom, ar yr amod nad ydynt yn gyrru, ond mae rhai pobl yn dal i fod yn ddryslyd ynglŷn â hyn i gyd, ac mae gennyf flwch post i'r perwyl hwnnw hefyd. Yn amlwg nid yw hyn wedi cael ei helpu gan y dirmyg y mae Llywodraeth y DU wedi'i ddangos at Gymru heb unrhyw ystyriaeth y byddai ei newidiadau i ganiatáu gyrru yn arwain yn anochel at bobl yn gyrru i fannau twristaidd yma yng Nghymru. Rydym hefyd yn pryderu am y methiant i atal llif o bobl rhag mynd i ail gartrefi. Nodwn fod achosion COVID newydd ar gynnydd yn Betsi Cadwaladr.
Nawr, gan symud ymlaen, rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei strategaeth ymadael gyda'i goleuadau traffig; mae yna ddiffyg manylder ynddi fodd bynnag, ac ni fydd llawer o bobl fawr callach ynglŷn â chwestiynau sylfaenol sy'n berthnasol i'w bywydau yn awr, fel pryd y gallant fynd â'u plant i weld eu neiniau a'u teidiau. Elfen allweddol er mwyn gallu ateb hyn i gyd wrth gwrs yw atal lledaeniad y feirws yn ein barn ni, ond yn lle hynny, yr hyn a gawn gan y ddwy Lywodraeth yw goslefau rheolwrol am liniaru a rheoli'r gyfradd R er mwyn atal ail don. Mae'r fathemateg yn syml: bydd ychydig wythnosau'n rhagor o ymdrechion diflino i gadw R o dan 0.5 yn esgor ar ganlyniadau llawer gwell na misoedd o geisio cadw ychydig bach o dan 1. Bydd profi ac olrhain cysylltiadau'n allweddol.
Nawr, arferai'r wlad hon fod â system ardderchog ar gyfer rheoli iechyd y cyhoedd a chlefydau trosglwyddadwy, gyda system o hysbysu am glefydau hysbysadwy ac olrhain cysylltiadau personol yn ymestyn yn ôl dros ddegawdau. Mae'r seilwaith iechyd cyhoeddus ac iechyd yr amgylchedd rhagorol hwnnw wedi'i ddifetha gan gyni a difaterwch Llywodraeth ynghylch y posibilrwydd o bandemig yn gyffredinol. Nawr, mae Llywodraeth Cymru yn frwd ynglŷn â gosod haen newydd o brofion preifat a thechnoleg sy'n seiliedig ar apiau fel pe na baem ni wedi meddwl am olrhain cysylltiadau erioed o'r blaen yn ein bywydau. Mae angen i dimau iechyd cyhoeddus lleol adfer eu rheolaeth ar hyn. Mae olrhain cysylltiadau a phrofi, canfod achosion, ynysu a chwarantin yn fesurau iechyd cyhoeddus clasurol sydd bob amser wedi cael eu defnyddio i reoli clefydau trosglwyddadwy ers oes Fictoria, ers i Dr John Snow, mewn gwirionedd, ganfod mai'r pwmp dŵr ar Broad Street yn Soho yn Llundain yn 1854 oedd y ffynhonnell mewn epidemig colera.
I gloi, mae aberth personol enfawr wedi'i wneud wrth i bobl ymroi i'r cyfyngiadau er mwyn atal y feirws. Nid ydym wedi dod allan ohoni eto. Mae achosion o haint COVID yn dal i fod ar gynnydd mewn rhannau o Gymru. Nid yw pleidleisio yn erbyn unrhyw un o'r rheoliadau hyn heddiw yn gwneud unrhyw synnwyr, oherwydd bydd fel troi'r cloc yn ôl i beidio â chaniatáu ymweliadau â chanolfannau garddio, a pheidio â chaniatáu mwy o ymarfer corff—pethau sydd eisoes wedi'u cychwyn. Mae hynny oherwydd natur ôl-weithredol y ddadl rydym yn ei chael a'r pleidleisio y byddwn yn ei wneud cyn hir. Felly, byddwn yn cefnogi'r rheoliadau. Diolch yn fawr.
It's a pleasure to follow Dai Lloyd, and I thank him for his comments there. I know the John Snow story well as, 25 years ago, I lived in a flat above the John Snow pub, looking over that pump that has been preserved in now Broadwick Street.
We all emphasise the public health issues, we all have concern for the other health issues, and my colleague Mandy Jones spoke very ably about those in the debate earlier. I think we also need to have a degree of consideration for the economy, not least because if we don't have the resources, we won't be able to fund the health.
We are voting against both sets of regulations today. The amendment 2 regulations—quite minor amendments in them; I find it extraordinary the Minister can sign them off as being urgent, at least in some of the cases. We have moot changes to the once-a-day requirement to allow certain groups to be exempt from that, but that once-a-day requirement, which should never have been there in the first place, has already been removed by the No. 3 regulations that came into force before we had a chance to consider them. The No. 2 regulations, I mean it's an extraordinary minor point: apparently a requirement
'to resolve the tautology of having a "need to obtain basic necessities"'.
I mean, has Welsh Government got nothing better to do? How on earth can that have been urgent, Minister? And it's not just pedantic, but it's wrong. Whether or not you have a need to basic necessities will depend in part on whether you have them or not already.
Mae'n bleser dilyn Dai Lloyd, ac rwy'n diolch iddo am ei sylwadau yno. Rwy'n gyfarwydd iawn â stori John Snow gan fy mod, 25 mlynedd yn ôl, yn arfer byw mewn fflat uwchben tafarn John Snow, yn edrych allan ar y pwmp hwnnw sydd wedi'i gadw yn yr hyn a elwir bellach yn Broadwick Street.
Rydym i gyd yn pwysleisio'r materion iechyd y cyhoedd, mae pob un ohonom yn pryderu am y materion iechyd eraill, a siaradodd fy nghyd-Aelod, Mandy Jones, yn fedrus iawn am y rheini yn y ddadl yn gynharach. Rwy'n credu bod angen inni roi rhywfaint o ystyriaeth i'r economi hefyd, yn anad dim am na fyddwn yn gallu cyllido iechyd os na fydd gennym adnoddau i wneud hynny.
Rydym yn pleidleisio yn erbyn y ddwy set o reoliadau heddiw. Rheoliadau gwelliant 2—gwelliannau eithaf bach ynddynt; testun rhyfeddod i mi yw y gall y Gweinidog eu cymeradwyo fel rhai brys, mewn rhai achosion fan lleiaf. Mae gennym newidiadau dadleuol i'r gofyniad unwaith y dydd i ganiatáu i rai grwpiau gael eu heithrio o hynny, ond mae'r gofyniad unwaith y dydd na ddylai fod wedi bod yno yn y lle cyntaf wedi cael ei ddileu eisoes gan y rheoliadau Rhif 3 a ddaeth i rym cyn inni gael cyfle i'w hystyried. Y rheoliadau Rhif 2, mae'n bwynt hynod o fach: gofyniad, mae'n ymddangos,
'er mwyn dileu tawtoleg cael “angen i gael angenrheidiau sylfaenol”'.
Hynny yw, onid oes gan Lywodraeth Cymru ddim byd gwell i'w wneud? Sut ar y ddaear y gall hynny fod yn fater brys, Weinidog? Ac nid yn unig ei fod yn bedantig, ond mae'n anghywir. Bydd p'un a oes arnoch angen angenrheidiau sylfaenol ai peidio yn dibynnu'n rhannol ar p'un a ydynt gennych chi eisoes ai peidio.
The third area of these where there's—I hesitate to say significant, but it does extend them, is the 2m requirement for social distancing put into legislation, which I find absolutely extraordinary. What is the scientific evidence of Welsh Government that they have, that apparently others don't, that 2m is the key determinant? Why do they think that key determinant would be the same inside as it is outside? Why do they think the countries in Europe such as Germany, which has 1.5m, or France and Italy, which I believe have 1m—? Even the World Health Organization, which I certainly don't accept as gospel, says 1m. Why do we in Wales know better?
Has this 2m actually just been carried over from an English template used by UK Government? But of course they haven't put that in law. They're working sensibly with businesses, industries and sectors to think how best to get them back to work in a way that minimises spread of risk in a sensible way while getting the economy going. It's much harder to do that in Wales, because legislation specifies that 2m and it refers to 'persons responsible for businesses'. That requires a business to determine who in that business is legally responsible. And it may be that the person who is responsible and usually does things doesn't want to be named as the person who is responsible and maybe guilty of this offence set up by Welsh Government, and therefore that business may not reopen when it otherwise could.
Many, many large businesses operating across the UK, in many cases beyond, reopening many of their places of business in England, will look at this and think, 'Well, actually, there's going to be an offence if we do it in Wales, and we have to be certain we're not committing that offence, and actually, to date, we haven't got any Wales law specialists on our staff, and it's difficult to go out and get external advice, and we don't want the risk of potentially falling foul of that regulatory requirement', so they don't reopen. I just do not think this is a sensible approach.
The amendment 3 regulations: I thought actually much of what Angela said about that. I think she spoke very well, and many of the points about the exercise regime I won't make as she's already made them. I welcome that the Conservatives will actually be abstaining on these amendment 3 regulations. It's about time we saw at least a degree of opposition from them to what Welsh Government is doing and their determination to have difference for difference's sake from what is going on in England.
For the first time, we actually see in law that requirement in terms of local for exercise. Of course, the First Minister says things that are very different. He keeps on going on about exercise having to start and finish at home, but that isn't in law and, at least when I last checked, I couldn't find it in the Welsh Government guidance anyhow. It did however say that local, if you lived in Cardiff, wouldn't be as far as Porthcawl, so I hope some people find that helpful, that if they do drive to exercise but they don't drive that far at least they're being consistent with that element of the guidance. I think it's very difficult to judge what people can do. We've heard, I think, Dai Lloyd say you couldn't drive, but I've heard some other people say you can in some circumstances. And the legislative requirement that we—or, at least, I fear others—are going to agree to is that it should be local, which is undefined.
But our strongest reason for voting against these regulations is that they remove the requirement for Welsh Ministers to get rid of restrictions if they're unnecessary. I find it absolutely extraordinary that you can have these restrictions on people's lives, as extreme as they are, consider that they're no longer necessary, but change the law so you can keep them anyhow for up to six months. And the health Minister has the cheek to tell us that that's increasing democratic oversight. What it's doing is it's giving it a ratchet. It is entrenching these restrictions. Ministers can willy-nilly bring them in when they like, claim they're urgent and make them law, without the Assembly having agreed them—as, belatedly, we have the opportunity to do here—but when they become unnecessary they can keep them. I think that is wrong. 'Reasonable', 'proportionate', those are all in the UK law. It is outrageous that Welsh Government is changing the law so it can keep restrictions when they are unnecessary. So, instead, they can put them through their continuity-Corbyn equality tests and sieve them on that basis. It's not a proper basis for retaining these types of restrictions, and we'll be voting against both sets of regulations.
Y trydydd maes o'r rhain lle ceir newid—rwy'n petruso rhag dweud arwyddocaol, ond mae'n eu hymestyn, yw'r gofyniad i roi cadw pellter cymdeithasol o 2m mewn deddfwriaeth, sy'n destun rhyfeddod pur i mi. Beth yw'r dystiolaeth wyddonol sydd gan Lywodraeth Cymru, a neb arall, ymddengys, mai 2m yw'r penderfynydd allweddol? Pam eu bod yn meddwl y byddai'r penderfynydd allweddol yr un fath y tu mewn ag y mae tu allan? Pam y credant fod gan wledydd yn Ewrop, fel yr Almaen, sydd ag 1.5 m, neu Ffrainc a'r Eidal, sydd ag 1m rwy'n credu—? Mae hyd yn oed Sefydliad Iechyd y Byd, nad wyf yn derbyn popeth y mae'n ei ddweud fel efengyl yn sicr, yn dweud 1m. Pam ein bod ni yng Nghymru yn gwybod yn well?
A yw'r 2m wedi ei drosglwyddo o dempled Seisnig a ddefnyddir gan Lywodraeth y DU? Ond wrth gwrs nid ydynt wedi rhoi hynny mewn cyfraith. Maent yn gweithio'n synhwyrol gyda busnesau, diwydiannau a sectorau i feddwl sut orau i'w cael yn ôl i'r gwaith mewn ffordd sy'n lleihau'r risg mewn ffordd synhwyrol tra'n sicrhau bod yr economi'n gwella. Mae'n llawer anos gwneud hynny yng Nghymru am fod y ddeddfwriaeth yn dweud 2m ac mae'n cyfeirio at 'unigolion a chanddynt gyfrifoldeb am fusnesau'. Mae hynny'n ei gwneud yn ofynnol i fusnes benderfynu pwy yn y busnes hwnnw sy'n gyfrifol yn gyfreithiol. Ac efallai nad yw'r person sy'n gyfrifol ac sydd fel arfer yn gwneud pethau am gael ei enwi fel y person sy'n gyfrifol ac efallai'n euog o'r drosedd hon a bennwyd gan Lywodraeth Cymru, ac felly ni chaiff y busnes ailagor pan allai wneud hynny fel arall.
Bydd llawer iawn o fusnesau mawr sy'n gweithredu ar draws y DU, ac mewn llawer o achosion y tu hwnt i hynny, sy'n ailagor llawer o'u mannau busnes yn Lloegr, yn edrych ar hyn ac yn meddwl, 'Wel, a dweud y gwir, mae'n mynd i fod yn drosedd os gwnawn hynny yng Nghymru, a rhaid inni fod yn sicr nad ydym yn cyflawni'r drosedd honno, ac mewn gwirionedd, hyd yn hyn, nid oes gennym unrhyw arbenigwyr ar gyfraith Cymru ar ein staff, ac mae'n anodd mynd allan i gael cyngor allanol, ac nid ydym eisiau'r risg o fynd yn groes i'r gofyniad rheoleiddio hwnnw', felly nid ydynt yn ailagor. Nid wyf yn credu bod hon yn ffordd synhwyrol o fynd ati.
Rheoliadau gwelliant 3: roeddwn yn meddwl llawer o'r hyn a ddywedodd Angela am hynny. Rwy'n credu iddi siarad yn dda iawn, ac nid wyf am wneud nifer o'r pwyntiau am y weithdrefn ar gyfer ymarfer corff am ei bod hi wedi eu gwneud yn barod. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd y Ceidwadwyr yn ymatal ar y rheoliadau gwelliant 3 hyn. Mae'n bryd i ni weld o leiaf rywfaint o wrthwynebiad ganddynt i'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud a'u penderfyniad i fod yn wahanol er mwyn bod yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr.
Am y tro cyntaf, rydym yn gweld y gofyniad mewn perthynas ag ymarfer corff yn lleol mewn cyfraith. Wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog yn dweud pethau sy'n wahanol iawn. Mae'n dal i fynd yn ei flaen am ymarfer corff sy'n gorfod dechrau a gorffen gartref, ond nid yw hynny mewn cyfraith a phan edrychais i ddiwethaf, ni allwn ddod o hyd iddo yng nghanllawiau Llywodraeth Cymru beth bynnag. Fodd bynnag, roeddent yn dweud na fyddai lleol, pe baech yn byw yng Nghaerdydd, yn golygu mor bell â Phorthcawl, felly rwy'n gobeithio bod rhai pobl yn cael hynny'n ddefnyddiol, os ydynt yn gyrru i ymarfer corff ond nad ydynt yn gyrru mor bell â hynny, maent o leiaf yn cydymffurfio â'r elfen honno o'r canllawiau. Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn barnu beth y caiff pobl ei wneud. Clywsom Dai Lloyd, rwy'n meddwl, yn dweud na fyddech yn cael gyrru, ond rwyf wedi clywed pobl eraill yn dweud y cewch wneud hynny mewn rhai amgylchiadau. A'r gofyniad deddfwriaethol y byddwn ni—neu eraill o leiaf, rwy'n ofni—yn cytuno iddo yw y dylai fod yn lleol, rhywbeth sydd heb ei ddiffinio.
Ond ein rheswm cryfaf dros bleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn yw eu bod yn dileu'r gofyniad i Weinidogion Cymru gael gwared ar gyfyngiadau os nad oes eu hangen. Mae'n destun rhyfeddod pur i mi y gallwch gael y cyfyngiadau hyn ar fywydau pobl, er mor eithafol ydynt, ystyried nad ydynt yn angenrheidiol mwyach, ond newid y gyfraith fel y gallwch eu cadw beth bynnag am hyd at chwe mis. Ac mae'r Gweinidog iechyd yn ddigon digywilydd i ddweud wrthym mai cynyddu trosolwg democrataidd yw hynny. Yr hyn y mae'n ei wneud yw rhoi dannedd iddo. Mae'n gwreiddio'r cyfyngiadau hyn. Gall Gweinidogion eu cyflwyno pryd bynnag y byddant yn dymuno gwneud hynny, honni bod angen dirfawr amdanynt a'u gwneud yn gyfraith, heb i'r Cynulliad gytuno arnynt—fel y cawn gyfle i'w wneud yma, yn rhy hwyr—ond pan na fydd eu hangen mwyach, gallant eu cadw. Rwy'n credu bod hynny'n anghywir. 'Rhesymol', 'cymesur', mae'r rheini i gyd yng nghyfraith y DU. Mae'n warthus fod Llywodraeth Cymru yn newid y gyfraith fel y gall gadw cyfyngiadau pan fyddant yn ddiangen. Felly, yn lle hynny, gallant eu rhoi drwy eu profion cydraddoldeb Corbynaidd a'u dethol ar y sail honno. Nid yw'n sail briodol ar gyfer cadw'r mathau hyn o gyfyngiadau, a byddwn yn pleidleisio yn erbyn y ddwy set o reoliadau.
The Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Vaughan Gething.
Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. It's important to recognise that these regulations are just part of a comprehensive response to effectively managing the coronavirus outbreak that continues here Wales, and that we're doing everything that we can to tackle the pandemic and to protect public health. It is thanks to the efforts made by people across Wales that we have helped to slow the spread of the disease, to protect our NHS and to save lives.
We know that the continued lockdown is impacting upon people's health and well-being as well as our economy. We are now, though, entering a critical stage. We will continue to be guided by scientific evidence, direction and the advice we receive from the chief medical officer in how we move forwards in defining how the restrictions currently in place, in different areas of Welsh life, can begin to be eased.
There is now a regular publication of the summary of that scientific advice that is going to take place each Tuesday, so the charge made by Mr Reckless in particular, that there's no evidence of what the advice is—we're providing a regular update on what that looks like. It underscores the choices Ministers make. It's also important to underscore the purpose and the requirement for the regulations and to help inform the continuing public debate.
We of course take seriously the points made by a number of speakers about the clarity, and the point and the purpose of the regulations, what that means is within the regulations and not, and we aim to provide that within our guidance. We will of course take that forward as part of the next review. We'll need to look again at the point and purpose of the regulations. I disagree; I don't particularly agree with Mr Reckless's quasi-legal attempt to define what's happening with the powers. We still have to have regulations that are necessary and proportionate. We still have to have the check of the advice from the chief medical officer that these are regulations that should be in place to tackle the public emergency, the once-in-a-century event, that we're all living through.
We know that we cannot tackle the virus without a collective approach, so we want to encourage that continued conversation with all of our partners, the most important of whom remain the people of Wales. The conversation about how, with the limited headroom that we have, we make choices that we need to make to ease the current regulatory restrictions, and we don't put at risk the lives and well-being of people across Wales. These are difficult choices to make and they will remain difficult choices. The balance of what we choose to do in the regulations will need to reflect the reality—that those choices in themselves are difficult—and we then need to consider their cumulative impact, and then to be able to explain those in a way that is genuinely persuasive to the people of Wales. But I recognise, in the previous debate, there still is widespread support for the cautious approach that we're taking, and that remains the Government's approach.
The amendments to the regulations that we've debated today were made in response to stakeholder views, to help promote further economic activity and to support families across Wales. For today, the regulations, in our view, must stay in place as they are proportionate to the threat that we face, and they will only be in place for as long as required.
I do therefore ask that the Senedd support these regulations and agree that they're necessary measures to respond to the pandemic and to protect public health here in Wales.
Diolch, Lywydd. Mae'n bwysig cydnabod nad yw'r rheoliadau hyn ond yn rhan o ymateb cynhwysfawr i reoli'r achosion o coronafeirws sy'n parhau yma yng Nghymru yn effeithiol, a'n bod yn gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'r pandemig ac i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Diolch i'r ymdrechion a wnaed gan bobl ledled Cymru rydym wedi helpu i arafu lledaeniad y clefyd, amddiffyn ein GIG ac achub bywydau.
Rydym yn gwybod bod y cyfyngiadau parhaus yn effeithio ar iechyd a lles pobl yn ogystal â'n heconomi. Er hynny, rydym yn dechrau ar gyfnod hollbwysig yn awr. Byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth, cyfarwyddyd a chyngor gwyddonol a gawn gan y prif swyddog meddygol o ran sut y symudwn ymlaen i ddiffinio sut y gellir llacio'r cyfyngiadau sy'n weithredol ar hyn o bryd mewn gwahanol rannau o fywyd yng Nghymru.
Erbyn hyn, mae'r crynodeb o'r cyngor gwyddonol hwnnw sy'n mynd i ddigwydd bob dydd Mawrth yn cael ei gyhoeddi'n rheolaidd, felly mae'r cyhuddiad a wnaed gan Mr Reckless yn arbennig, nad oes tystiolaeth o beth yw'r cyngor—rydym yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd ynglŷn â beth ydyw. Mae'n tanlinellu'r dewisiadau y mae Gweinidogion yn eu gwneud. Mae hefyd yn bwysig tanlinellu'r diben a'r angen i gael y rheoliadau a helpu i lywio'r drafodaeth gyhoeddus barhaus.
Wrth gwrs, rydym o ddifrif ynglŷn â'r pwyntiau a wnaed gan nifer o siaradwyr am yr eglurder, a phwynt a phwrpas y rheoliadau, beth yw ystyr hynny o fewn y rheoliadau, ac anelwn i ddarparu hynny yn ein canllawiau. Wrth gwrs, byddwn yn bwrw ymlaen â hynny fel rhan o'r adolygiad nesaf. Bydd angen i ni edrych eto ar bwynt a phwrpas y rheoliadau. Rwy'n anghytuno; nid wyf yn cytuno'n arbennig ag ymgais led-gyfreithiol Mr Reckless i ddiffinio beth sy'n digwydd gyda'r pwerau. Mae'n dal i fod rhaid inni gael rheoliadau sy'n angenrheidiol ac yn gymesur. Mae'n dal i fod rhaid inni gael cyngor gan y prif swyddog meddygol i wirio bod y rhain yn rheoliadau a ddylai fod ar waith er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng cyhoeddus, y digwyddiad unwaith mewn canrif y mae pawb ohonom yn byw drwyddo.
Gwyddom na allwn drechu'r feirws heb fynd ati ar y cyd, felly rydym am annog y sgwrs barhaus honno gyda'n holl bartneriaid, a'r pwysicaf ohonynt o hyd yw pobl Cymru. Y sgwrs ynglŷn â sut rydym yn gwneud dewisiadau y mae angen inni eu gwneud, gyda'r hyblygrwydd cyfyngedig sydd gennym, i lacio'r cyfyngiadau rheoleiddiol presennol, ac nad ydym yn peryglu bywydau a lles pobl ledled Cymru. Mae'r rhain yn ddewisiadau anodd a byddant yn parhau i fod yn ddewisiadau anodd. Bydd angen i gydbwysedd yr hyn y dewiswn ei wneud yn y rheoliadau adlewyrchu'r realiti—fod y dewisiadau hynny ynddynt eu hunain yn anodd—ac yna mae angen inni ystyried eu heffaith gronnol, a gallu ei hesbonio mewn ffordd sy'n wirioneddol argyhoeddiadol i bobl Cymru. Ond rwy'n cydnabod, yn y ddadl flaenorol, fod cefnogaeth eang o hyd i'r ymagwedd bwyllog sydd gennym, a dyna yw ymagwedd y Llywodraeth o hyd.
Gwnaed y diwygiadau i'r rheoliadau rydym wedi'u trafod heddiw mewn ymateb i farn rhanddeiliaid, er mwyn helpu i hyrwyddo gweithgarwch economaidd pellach a chefnogi teuluoedd ledled Cymru. Ar gyfer heddiw, rhaid i'r rheoliadau aros yn eu lle yn ein barn ni gan eu bod yn gymesur â'r bygythiad rydym yn ei wynebu, ac ni fyddant yn weithredol yn hwy na'r angen.
Felly, rwy'n gofyn i'r Senedd gefnogi'r rheoliadau hyn a chytuno eu bod yn fesurau angenrheidiol i ymateb i'r pandemig ac i ddiogelu iechyd y cyhoedd yma yng Nghymru.
The first proposal, therefore, is to agree the the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see an objection and therefore we will defer the voting under this item until voting time.
Y cynnig cyntaf, felly, yw derbyn Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, rwy'n gweld gwrthwynebiad ac felly gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
The second proposal is to agree the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2020. Does any Member object? [Objection.] Yes, again, there are objections and therefore we will defer voting on those regulations until voting time.
Yr ail gynnig yw derbyn Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2020. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ie, unwaith eto, mae yna wrthwynebiadau ac felly gohiriwn y pleidleisio ar y rheoliadau hynny tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
The next item is the Direct Payments to Farmers (Crop Diversification Derogation) (Wales) Regulations 2020. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move this motion—Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf yw'r Rheoliadau Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Rhanddirymiad Tyfu Amrywiaeth o Gnydau) (Cymru) 2020. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gyflwyno'r cynnig hwn—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7324 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Rhanddirymiad Tyfu Amrywiaeth o Gnydau) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Ebrill 2020.
Motion NDM7324 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Direct Payments to Farmers (Crop Diversification Derogation) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 29 April 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd, and I move the motion. The greening requirements in retained EU legislation provide that the agricultural practices beneficial for the climate and the environment are crop diversification, maintaining existing permanent grassland and having an ecological focus area on the agricultural area.
The crop diversification rules require farmers on holdings with between 10 and 30 hectares of arable land to grow two different crops, with the largest crop not covering more than 75 per cent of the arable land. On holdings with more than 30 hectares of arable land, farmers are required to grow at least three different crops, with the largest crop, again, not covering more than 75 per cent of the arable land, and the two largest crops together not covering more than 95 per cent of the arable land.
Over the past 12 months, Wales has experienced higher than average rainfall. As a result, this has limited farmers' capacity to comply with crop diversification rules, either because they cannot access flooded land, or land is too wet to plant. These regulations remove the crop diversification requirement completely for the 2020 basic payment scheme year. This means farmers in Wales will not have to comply with the crop diversification requirements to plant more than one crop in 2020. It also means, in order to receive payment in full, farmers will not be required to provide evidence showing they've attempted to comply but failed for force majeure reasons. Diolch.
Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig. Mae'r gofynion gwyrddu yn neddfwriaeth yr UE a ddargedwir yn datgan mai'r arferion amaethyddol sydd o fudd i'r hinsawdd a'r amgylchedd yw arallgyfeirio cnydau, cynnal glaswelltir parhaol sydd eisoes yn bodoli a chael ardal â ffocws ecolegol yn rhan o'r ardal amaethyddol.
Mae'r rheolau arallgyfeirio cnydau yn ei gwneud yn ofynnol i ffermwyr ar ddaliadau sydd â rhwng 10 a 30 hectar o dir âr dyfu dau gnwd gwahanol, gyda'r cnwd mwyaf heb fod yn gorchuddio mwy na 75 y cant o'r tir âr. Ar ddaliadau sydd â mwy na 30 hectar o dir âr, mae'n ofynnol i ffermwyr dyfu o leiaf dri chnwd gwahanol, gyda'r cnwd mwyaf, unwaith eto, heb fod yn gorchuddio mwy na 75 y cant o'r tir âr, a'r ddau gnwd mwyaf gyda'i gilydd heb fod yn gorchuddio mwy na 95 y cant o'r tir âr.
Dros y 12 mis diwethaf, mae Cymru wedi profi glawiad uwch na'r cyfartaledd. O ganlyniad, mae hyn wedi cyfyngu ar allu ffermwyr i gydymffurfio â rheolau arallgyfeirio cnydau, naill ai oherwydd na allant gyrraedd tir sydd dan lifogydd, neu am fod tir yn rhy wlyb ar gyfer plannu. Mae'r rheoliadau hyn yn dileu'r gofyniad i arallgyfeirio cnydau yn llwyr ar gyfer blwyddyn y cynllun taliad sylfaenol yn 2020. Mae hyn yn golygu na fydd yn rhaid i ffermwyr Cymru gydymffurfio â'r gofynion arallgyfeirio cnydau i blannu mwy nag un cnwd yn 2020. Mae hefyd yn golygu, er mwyn cael taliad llawn, na fydd yn ofynnol i ffermwyr ddarparu tystiolaeth yn dangos eu bod wedi ceisio cydymffurfio ond eu bod wedi methu am resymau force majeure. Diolch.
I have no speakers, and therefore I'm assuming that the Minister doesn't want to respond to herself, so I'll ask if—. The proposal is to agree the motion, then. Are there any objections to that? I see no objections and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr, ac felly rwy'n cymryd nad yw'r Gweinidog yn awyddus i ymateb iddi hi ei hun, felly fe ofynnaf—. Y cwestiwn, felly, yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw wrthwynebiadau i hynny? Ni welaf unrhyw wrthwynebiadau ac felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
That brings us to voting time, and, as indicated on the agenda, today's votes will be conducted in accordance with Standing Order 34.11, and to remind everybody: each political group may nominate one member of the group to carry the same number of votes as there are members of the group. In the case of a political group with an executive role, the nominee will carry the same number of votes as there are of members of that group, plus any other members of the Government. Members who do not belong to a group or a grouping will vote for themselves as individuals. I will conduct the votes by roll call.
The first vote will therefore be on the debate on unlocking our society and economy, and we will take the first vote on amendment 1. So, we start the vote on amendment 1, which is tabled in the name of Darren Millar.
On behalf of the Labour and the Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Daw hynny â ni at y cyfnod pleidleisio, ac fel y nodwyd ar yr agenda, cynhelir y pleidleisiau heddiw yn unol â Rheol Sefydlog 34.11, ac i atgoffa pawb: gall pob grŵp gwleidyddol enwebu un aelod o'r grŵp i gario'r un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau yn y grŵp. Yn achos grŵp gwleidyddol sydd â rôl weithredol, bydd yr enwebai'n cario'r un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau yn y grŵp hwnnw, ynghyd ag unrhyw aelodau eraill o'r Llywodraeth. Bydd Aelodau nad ydynt yn perthyn i grŵp neu grwpiad yn pleidleisio drostynt eu hunain fel unigolion. Byddaf yn cynnal y bleidlais drwy alw ar yr enwebeion.
Bydd y bleidlais gyntaf felly ar y ddadl ar lacio'r cyfyngiadau ar ein cymdeithas a'n heconomi, ac fe gymerwn y bleidlais gyntaf ar welliant 1. Felly, rydym yn dechrau'r bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Ar ran y Blaid Lafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, how do you cast your 11 votes?
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw eich 11 pleidlais?
In favour.
O blaid.
On behalf of of Plaid Cymru, Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Ar ran Plaid Cymru, Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw eich naw pleidlais?
Yn erbyn.
Against.
On behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw eich pedair pleidlais?
In favour.
O blaid.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
In favour.
O blaid.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
O blaid.
In favour.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Yn erbyn.
Against.
The result of the vote, therefore, is that in favour, there are 47, no abstentions, and 10 votes against. Therefore, the amendment is carried.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod 47 o blaid, neb yn ymatal, a 10 pleidlais yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 1 i NNDM7326 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 1 to NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: O blaid
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid
Neil McEvoy - Annibynnol: Yn erbyn
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: For
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: For
Neil McEvoy - Independent: Against
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
Amendment 2—a vote, therefore, on amendment 2 in the name of Darren Millar. On behalf of the Labour group and Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Gwelliant 2—pleidlais, felly, ar welliant 2 yn enw Darren Millar. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
Darren Millar, how do you cast the Welsh Conservative votes—11 votes?
Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw pleidlais y Ceidwadwyr Cymreig—11 o bleidleisiau?
In favour.
O blaid.
Plaid Cymru, Siân Gwenllian—y naw pleidlais, sut ŷch chi'n cyflwyno'r rheini?
Plaid Cymru, Siân Gwenllian—how do you cast your nine votes?
O blaid.
In favour.
On behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast the four votes?
Ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw'r pedair pleidlais?
In favour.
O blaid.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
In favour.
O blaid.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
In favour.
O blaid.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
For.
O blaid.
The result of that vote is 57 in favour, zero against. Amendment 2 is agreed, therefore.
Canlyniad y bleidlais honno yw 57 o blaid, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 2 i NNDM7326 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 2 to NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: O blaid
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: For
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: For
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
Amendment 3 is the next vote—amendment 3 in the name of Darren Millar. On behalf of the Labour group and the Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 3 yn enw Darren Millar. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
Against.
Yn erbyn.
Darren Millar, the Welsh Conservative group—11 votes.
Darren Millar, grŵp y Ceidwadwyr Cymreig—11 o bleidleisiau.
In favour.
O blaid.
Plaid Cymru, Siân Gwenllian—naw pleidlais.
Plaid Cymru, Siân Gwenllian—nine votes.
Yn erbyn.
Against.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
In favour.
O blaid.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
In favour.
O blaid.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
For.
O blaid.
Mark Reckless—
Mark Reckless—
In favour.
O blaid.
Did I go too quickly, did I?
A wnes i fynd yn rhy gyflym, do?
I'm not sure if you missed me or I didn't hear. I hadn't had an opportunity to do so.
Nid wyf yn siŵr os gwnaethoch chi fy methu neu na wnes i glywed. Nid oeddwn wedi cael cyfle i wneud.
My apologies for that. For the record, therefore, Mark Reckless on behalf of the Brexit Party—the four votes are cast in favour. Which gives the result of the vote: in favour 18, against 39. Therefore, the vote on amendment 3 is not agreed.
Rwy'n ymddiheuro am hynny. Ar gyfer y cofnod, felly, Mark Reckless ar ran Plaid Brexit—mae'r pedair pleidlais yn cael eu bwrw o blaid. Sy'n rhoi canlyniad y bleidlais: o blaid 18, yn erbyn 39. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 3 i NNDM7326yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 3 to NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: O blaid
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: For
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: For
Neil McEvoy - Independent: For
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Amendment 4 is the next vote, and amendment 4 is tabled in the name of Siân Gwenllian. On behalf of the Labour group and therefore the Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Gwelliant 4 yw'r bleidlais nesaf, a chyflwynir gwelliant 4 yn enw Siân Gwenllian. Ar ran y grŵp Llafur ac felly, y Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, how do you cast your 11 votes?
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw eich 11 pleidlais?
In favour.
O blaid.
On behalf of Plaid Cymru, Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Ar ran Plaid Cymru, Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw eich naw pleidlais?
O blaid.
In favour.
On behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw eich pedair pleidlais?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Abstain.
Ymatal.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Yn erbyn.
Against.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Was that me?
Ai fi oedd hwnna?
Yes, Neil McEvoy.
Ie, Neil McEvoy.
Sorry, I didn't hear that.
Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais hynny.
O blaid.
In favour.
Neil McEvoy o blaid, felly.
Neil McEvoy in favour, therefore.
The result of the vote is, therefore, 51 in favour, abstentions five, and against one. Amendment 4 is therefore agreed.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw 51 o blaid, pump yn ymatal, ac un yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 4 i NNDM7326 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 4 to NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Ymatal
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Abstain
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
Amendment 5 is tabled in the name of Siân Gwenllian. On behalf of the Labour group and the Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Cyflwynir gwelliant 5 yn enw Siân Gwenllian. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
Darren Millar, how do you cast the 11 votes in the name of the Welsh Conservative group?
Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 11 pleidlais yn enw grŵp y Ceidwadwyr Cymreig?
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, y naw pleidlais ar ran Plaid Cymru.
Siân Gwenllian, the nine votes on behalf of Plaid Cymru.
O blaid.
In favour.
Mark Reckless, the four votes on behalf of the Brexit Party.
Mark Reckless, y pedair pleidlais ar ran Plaid Brexit.
Against.
Yn erbyn.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Abstain.
Ymatal.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Yn erbyn.
Against.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
The result of the vote, therefore, is in favour 51, abstentions one, against five. Amendment 5 is therefore agreed.
Canlyniad y bleidlais felly yw 51 o blaid, un yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 5.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 5 i NNDM7326 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 5 to NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Yn erbyn (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Ymatal
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Against (4)
Gareth Bennett – Independent: Abstain
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
Amendments 6, 7 and 8 were not selected. Amendment 9 is the next vote. Amendment 9 is tabled in the name of Siân Gwenllian. On behalf of the Labour group and Government, Joyce Watson—the 30 votes.
Ni chafodd gwelliannau 6, 7 ac 8 eu dethol. Gwelliant 9 yw'r bleidlais nesaf. Cyflwynwyd gwelliant 9 yn enw Siân Gwenllian. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson—y 30 pleidlais.
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar—the 11 votes.
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar—yr 11 pleidlais.
Against.
Yn erbyn.
Siân Gwenllian ar ran Plaid Cymru—y naw pleidlais.
Siân Gwenllian on behalf of Plaid Cymru—the nine votes.
O blaid.
In favour.
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party—four votes.
Mark Reckless ar ran Plaid Brexit—pedair pleidlais.
Against.
Yn erbyn.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Yn erbyn.
Against.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
The result of the vote, therefore, is—I wish I could count as I go along, but unfortunately I can't. I'm waiting for somebody else to do it for me. Somewhere in Wales, somebody is counting the votes, and about to send it to me. And this time it's come in on my WhatsApp, not my iPad. How these things vary from one vote to the next.
In favour 40, 17 against, no abstentions. Was that correct? At this point, I'd be looking at the clerks by my side to get it confirmed to me if I was in the Senedd. Yes, I've had it confirmed on WhatsApp. I read that out correctly. Apologies for this—there are quite a number of votes today, due to the fact that quite a number of you submitted amendments. Amendment 9 is therefore agreed.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw—byddai'n dda gennyf pe gallwn gyfrif wrth imi fynd ymlaen, ond yn anffodus ni allaf. Rwy'n aros i rywun arall ei wneud ar fy rhan. Rywle yng Nghymru, mae rhywun yn cyfrif y pleidleisiau, ac ar fin ei anfon ataf. A'r tro hwn mae'n dod i mewn ar fy WhatsApp, nid fy iPad. Sut y mae'r pethau hyn yn amrywio o un bleidlais i'r llall.
O blaid 40, 17 yn erbyn, neb yn ymatal. A oedd hynny'n gywir? Ar y pwynt hwn, byddwn yn edrych ar y clercod wrth fy ymyl i gael cadarnhad pe bawn i yn y Senedd. Ydy, mae wedi ei gadarnhau ar WhatsApp. Darllenais hynny'n gywir. Ymddiheuriadau am hyn—mae cryn nifer o bleidleisiau heddiw, oherwydd bod cryn nifer ohonoch wedi cyflwyno gwelliannau. Felly, derbyniwyd gwelliant 9.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 9 i NNDM7326 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on amendment 9 i NNDM7326 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Yn erbyn (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Yn erbyn (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Against (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Against (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
We therefore hold a vote on the motion as amended, tabled by Rebecca Evans.
Felly, rydym yn cynnal pleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd gan Rebecca Evans.
Cynnig NNDM7326 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cyhoeddi Llacio’r Cyfyngiadau ar ein Cymdeithas a’n Heconomi: Dal i Drafod, sy’n disgrifio sut y gall Cymru ddechrau llacio’r cyfyngiadau yn raddol
2. Yn credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru gydweithio â llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig fel rhan o ddull cydlynol pedair cenedl o godi'r cyfyngiadau symud.
3. Yn cytuno y dylai iechyd y cyhoedd fod yn ystyriaeth flaenllaw mewn unrhyw benderfyniadau ynghylch pryd a sut y caiff y rheoliadau ynghylch aros gartref gael eu llacio
4. Yn cydnabod y rhai sydd wedi colli eu bywydau yn ystod y pandemig ac yn estyn ei chydymdeimlad dwysaf â'r rhai y mae profedigaeth yn effeithio arnynt.
5. Yn diolch i bobl Cymru am eu cefnogaeth a’u hymrwymiad parhaus er mwyn lleihau lledaeniad y coronafeirws
6. Yn canmol gwaith caled ac ymroddiad gweithwyr hanfodol ar draws Cymru yn ystod y pandemig.
7. Yn cefnogi'r alwad gan bedwar Prif Gwnstabl a Chomisiynwyr yr Heddlu a Throseddu Cymru i'r Prif Weinidog sicrhau bod y dirwyon uchaf y gall yr heddlu eu dyroddi am beidio â chydymffurfio â'r rheoliadau iechyd cyhoeddus, yn cael eu cynyddu er mwyn sicrhau bod cyfyngiadau yn cael eu gorfodi'n gadarn cyhyd ag y maent ar waith.
8. Yn credu ei bod yn angenrheidiol sicrhau bod system gadarn o brofi ac olrhain cysylltiadau ar waith er mwyn codi'r cyfyngiadau'n sylweddol.
9. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol ac i archwilio pob llwybr arall sydd ar gael i Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gwaelodlin o gymorth ariannol ar gael i bobl Cymru drwy gydol y cyfnodau o gyfyngiadau ar ein cymdeithas a'n heconomi.
Motion NNDM7326 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the publication of Unlocking Our Society and Economy: Continuing the Conversation which sets out how Wales can progressively move out of lockdown
2. Believes that the Welsh Government must work in collaboration with other governments in the United Kingdom as part of a coherent four-nation approach to lifting the lockdown.
3. Agrees public health should be at the forefront of the decisions about when and how the stay-at-home regulations will be eased
4. Recognises those who have lost their lives during the pandemic and extends its deepest sympathy to those affected by bereavement.
5. Thanks the people of Wales for their ongoing support and commitment to reducing the spread of coronavirus
6. Commends the hard work and dedication of critical workers throughout Wales during the pandemic.
7. Supports the call by Wales’s four Chief Constables and Police and Crime Commissioners for the First Minister to ensure that the maximum fines police can issue for non-compliance with the public health regulations are increased so that restrictions are robustly enforced for as long as they are in place.
8. Believes that having a robust testing and contact tracing system in place is a necessary prerequisite for the substantial lifting of restrictions.
9. Calls on the Welsh Government to press the UK Government to introduce a universal basic income and to explore all other avenues available to the Welsh Government to ensure that a baseline of financial support is available to the people of Wales throughout the phases of the restrictions on our society and economy.
On behalf of the Labour group and the Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes on the motion as amended?
Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, how do you cast your 11 votes?
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw eich 11 pleidlais?
Against.
Yn erbyn.
Siân Gwenllian, ar ran Plaid Cymru, y naw pleidlais.
Siân Gwenllian, on behalf of Plaid Cymru, your nine votes.
O blaid.
In favour.
The Brexit Party—Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Plaid Brexit—Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw eich pedair pleidlais?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
The result of the vote, therefore, is: in favour 40, abstentions four, against 13. The motion as amended is agreed.
Canlyniad y bleidlais felly yw: 40 o blaid, pedwar yn ymatal, 13 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynhaliwyd y bleidlais ar NNDM7326 fel y'i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on NNDM7326 as amended in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Yn erbyn (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Against (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd cynnig NNDM7326 fel y'i diwygiwyd.
Motion NNDM7326 as amended agreed.
The next vote will be on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, as tabled in the name of Rebecca Evans. On behalf of the Labour group and the Government, Joyce Watson, how do you cast the votes?
Bydd y bleidlais nesaf ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, fel y'i cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw'r pleidleisiau?
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, the 11 votes.
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, yr 11 pleidlais.
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, how do you cast the nine votes in the name of Plaid Cymru?
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw'r naw pleidlais yn enw Plaid Cymru?
O blaid.
In favour.
On behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, your four votes.
Ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, eich pedair pleidlais.
Against.
Yn erbyn.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
The result of the vote on these regulations, therefore: in favour 51, against 6. The motion is therefore agreed.
Canlyniad y bleidlais ar y rheoliadau hyn, felly: o blaid 51, yn erbyn 6. Felly, derbyniwyd y cynnig.
Cynhaliwyd y bleidlais ar NDM7322 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on NDM7322 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Yn erbyn (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Against (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y cynnig.
Motion agreed.
The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. And on behalf of the Labour group and Government, Joyce Watson, how do you cast your 30 votes?
Mae'r bleidlais nesaf ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2020. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Ac ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Joyce Watson, sut ydych chi'n bwrw eich 30 pleidlais?
In favour.
O blaid.
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, the 11 votes.
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, yr 11 pleidlais.
Abstain.
Ymatal.
Plaid Cymru, Siân Gwenllian, y naw pleidlais.
Plaid Cymru, Siân Gwenllian, how do you cast the nine votes?
O blaid.
In favour.
The Brexit Party, Mark Reckless, the four votes.
Plaid Brexit, Mark Reckless, y pedair pleidlais.
Against.
Yn erbyn.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
The result of the vote, therefore, on these regulations is: in favour 40, abstentions 11, and against six. The motion on these regulations is therefore agreed.
Canlyniad y bleidlais, felly, ar y rheoliadau hyn yw: 40 o blaid, 11 yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig ar y rheoliadau hyn.
Cynhaliwyd y bleidlais ar NDM7323 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote held on NDM7323 in accordance with Standing Order 34.11.
Joyce Watson ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Ymatal (11)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Yn erbyn (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton - Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy - Annibynnol: O blaid
Joyce Watson on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Abstain (11)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Against (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton - United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy - Independent: For
Derbyniwyd y cynnig.
Motion agreed.
That brings our proceedings for today to a close. Keep well, all. Prynhawn da.
Daw hynny â'n trafodion am heddiw i ben. Cadwch yn iach, bawb. Prynhawn da.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:13.
The meeting ended at 18:13.