Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
03/07/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Y cwestiynau cyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg. Mae'r cwestiwn cyntaf [OAQ54160] wedi ei dynnu yn ôl. Ac felly, mae'r ail gwestiwn gan Leanne Wood.
The first questions this afternoon are questions to the Minister for Education. The first question [OAQ54160] is withdrawn. Therefore, we move to the second question, from Leanne Wood.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ysgolion yn gallu darparu addysg addas i bawb? OAQ54178
2. How is the Welsh Government ensuring that schools are able to provide a suitable education for all? OAQ54178
Thank you, Leanne. Equity and inclusion are at the heart of our national mission for education. Our education reforms will ensure that all learners can access a high standard of education and, crucially, reach their full potential.
Diolch, Leanne. Mae tegwch a chynhwysiant yn ganolog i'n cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg. Bydd ein diwygiadau addysg yn sicrhau bod gan bob dysgwr fynediad at addysg o safon uchel ac yn hollbwysig, eu bod yn cyrraedd eu potensial llawn.
In recent weeks and months, I've been contacted by many people in the Rhondda, who are concerned about the support, or lack of support, for their child on the autism spectrum. I've discovered that parents are being told, when they've requested a statutory assessment for a statement of special educational needs, that the local authority no longer does statements. This is wrong, and, until September 2020, when changes come in under the new additional learning needs system, it is, in my view, a failure to discharge their duties as a local authority. Would you agree with that? And I would also like to know what you're doing to ensure that every teacher in Wales receives neurodiversity training. This was a recommendation that your Government accepted from the Health, Social Care and Sport Committee during scrutiny of the autism Bill. Can you please tell us what you've done to realise this pledge?
Yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, mae llawer o bobl yn y Rhondda, sy'n poeni am y gefnogaeth, neu'r diffyg cefnogaeth, i'w plentyn ar y sbectrwm awtistiaeth, wedi cysylltu â mi. Rwyf wedi darganfod bod rhieni yn cael gwybod, pan fyddant yn gofyn am asesiad statudol ar gyfer datganiad anghenion addysgol arbennig, nad yw'r awdurdod lleol yn gwneud datganiadau mwyach. Mae hyn yn anghywir, a hyd at fis Medi 2020, pan fydd newidiadau'n dod i rym o dan y system anghenion dysgu ychwanegol newydd, mae hyn, yn fy marn i, yn fethiant i gyflawni eu dyletswyddau fel awdurdod lleol. A fyddech yn cytuno â hynny? A hoffwn wybod hefyd beth rydych yn ei wneud i sicrhau bod pob athro yng Nghymru yn cael hyfforddiant niwroamrywiaeth. Mae eich Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad hwn gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn ystod y broses o graffu ar y Bil awtistiaeth. A allwch chi ddweud wrthym beth a wnaethoch i wireddu'r addewid hwn os gwelwch yn dda?
I have to say I'm very concerned to hear from you those reports that children are being refused the opportunity to undertake a statutory assessment for their additional learning needs. As you are quite right to say, the new legislation, which was passed by this Assembly in 2018, has not come into effect. We are currently consulting on the code and the subordinate legislation that will underpin that Act. And if you would be kind enough to write to me with some specifics on these cases, I will ensure that I and my officials follow it up. You will be aware that, to support the implementation of the new legislation, in anticipation of its full introduction in 2020, we have identified £20 million-worth of resource, and that is primarily to support the professional learning needs of teachers, to ensure that they have the skills and the knowledge to make the best of the opportunities that that new legislation offers us, which will put the child at the centre of our additional learning needs planning, whatever those additional learning needs will be. But I am concerned to think that children are not receiving the statutory assessments that they are entitled to under the current law, and I would be very happy to follow that up for you.
Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn bryderus iawn i glywed gennych am yr adroddiadau nad yw plant yn cael cyfle i gael asesiad statudol ar gyfer eu hanghenion dysgu ychwanegol. Fel y dywedwch yn hollol gywir, nid yw'r ddeddfwriaeth newydd, a basiwyd gan y Cynulliad hwn yn 2018, wedi dod i rym. Ar hyn o bryd, rydym yn ymgynghori ar y cod a'r is-ddeddfwriaeth a fydd yn sail i'r Ddeddf honno. A phe baech yn ddigon caredig i ysgrifennu ataf gyda rhai o fanylion yr achosion hyn, byddaf yn sicrhau fy mod i a fy swyddogion yn mynd ar drywydd y mater. Er mwyn cefnogi'r gwaith o weithredu'r ddeddfwriaeth newydd, gan ddisgwyl ei chyflwyno'n llawn yn 2020, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi clustnodi gwerth £20 miliwn o adnoddau, a hynny'n bennaf i gefnogi anghenion dysgu proffesiynol athrawon, i sicrhau bod ganddynt sgiliau a gwybodaeth i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd y mae'r ddeddfwriaeth newydd honno'n eu cynnig i ni, cyfleoedd a fydd yn rhoi'r plentyn wrth wraidd ein cynlluniau ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, beth bynnag fydd yr anghenion dysgu ychwanegol hynny. Ond rwy'n bryderus nad yw plant yn cael yr asesiadau statudol y mae ganddynt hawl iddynt o dan y gyfraith bresennol, a buaswn yn hapus iawn i fynd ar drywydd hynny i chi.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau i ddathlu 70 mlynedd ers addysg cyfrwng Cymraeg yn y Llynfi? OAQ54143
3. Will the Minister make a statement on plans to celebrate 70 years of Welsh-medium education in the Llynfi? OAQ54143
Thank you, Huw. Seventy years of Welsh-medium education in the Llynfi area will be celebrated. Partners in the Welsh language sector will celebrate that achievement through the borough in the annual Ogi Ogi Ogwr festival, organised by Menter Bro Ogwr, which I understand will take place on 14 July.
Diolch, Huw. Bydd ardal y Llynfi'n dathlu 70 o flynyddoedd o addysg Gymraeg. Bydd partneriaid yn sector y Gymraeg yn dathlu'r cyflawniad hwnnw drwy'r fwrdeistref yng ngŵyl flynyddol Ogi Ogi Ogwr, a drefnir gan Fenter Bro Ogwr, a deallaf y bydd honno'n cael ei chynnal ar 14 Gorffennaf.
Wel, diolch yn fawr iawn am yr ateb hwn.
Thank you very much for that answer.
Thank you very much for that answer. We had a tremendous celebration as part of this, actually, only a fortnight ago, in Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd, where we had a tremendous concert, with singers and harpists, schools from throughout the area, former parents and pupils and governors, and so on, and a real ambition to look forward.
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Cawsom ddathliad aruthrol fel rhan o hyn, a dweud y gwir, gwta bythefnos yn ôl, yn Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd, lle cawsom gyngerdd gwych, gyda chantorion a thelynorion, ysgolion o bob rhan o'r ardal, cyn-rieni a disgyblion a llywodraethwyr, ac yn y blaen, ynghyd ag uchelgais go iawn i edrych tua'r dyfodol.
Gaf i ofyn sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf hefyd, i sicrhau twf parhaus addysg gynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg yng Nghymru? A sut y gallai hyn helpu i gyrraedd targedau uchelgeisiol miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050?
Can I ask, how will the Welsh Government work with Bridgend County Borough Council, and Rhondda Cynon Taf County Borough Council, in order to ensure ongoing growth of primary and secondary Welsh-medium education in Wales, and how could this assist in reaching the ambitious target of a million Welsh speakers by 2050?
Well, Huw, I'm very glad to hear about the celebrations that have already been happening in your local area. And I think it's fair to say that we have come a long way since the first Welsh-medium school was opened, in the Presiding Officer's constituency, in Aberystwyth, in 1939. But I would be the first to admit that we need to work harder, and with more ambition, in order to readdress the current imbalance in the Welsh-medium offer that is available locally. And clearly, education has a crucial role to play in achieving the Welsh Government's target of a million Welsh speakers by 2050.
With regard to local education authorities and county councils, we have outlined our expectation of each local authority, and the methodology is being prepared that sets out the percentage point range increase in learners taught through the medium of Welsh that local authorities will have to meet at our interim milestone of 2031. So, for instance, in Bridgend, we would expect to see the percentage of learners in Welsh-medium education in that area increase from 8.7 per cent to between 15 per cent and 19 per cent. And I know that the Member's constituency also has another local authority area. We would expect figures in the Rhondda Cynon Taf area to increase from 19.2 per cent to between 27 per cent and 31 per cent. We are supporting Bridgend local authority to do that by investment in our twenty-first century schools and colleges programme as well as co-location with nursery and childcare provision that allows people to begin that journey by choosing a bilingual future for their children from the very earliest days when we can provide childcare for them as well as nursery and early years education.
Wel, Huw, rwy'n falch iawn o glywed am y dathliadau sydd eisoes wedi bod yn digwydd yn eich ardal leol. Ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod wedi dod yn bell ers i'r ysgol gyfrwng Cymraeg gyntaf gael ei hagor yn etholaeth y Llywydd, yn Aberystwyth, yn 1939. Ond fi fuasai'r cyntaf i gyfaddef bod angen i ni weithio'n galetach, a chyda mwy o uchelgais, er mwyn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd presennol yn y cynnig cyfrwng Cymraeg sydd ar gael yn lleol. Ac yn amlwg, mae gan addysg ran hanfodol i'w chwarae yn y broses o gyflawni targed Llywodraeth Cymru o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.
O ran awdurdodau addysg lleol a chynghorau sir, rydym wedi amlinellu'r hyn a ddisgwyliwn gan bob awdurdod lleol, ac mae'r fethodoleg i nodi'r cynnydd yn yr ystod pwyntiau canrannol yn nifer y dysgwyr a addysgir drwy gyfrwng y Gymraeg y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol ei gyrraedd erbyn 2031, sef ein carreg filltir interim, yn cael ei pharatoi. Felly, er enghraifft, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, byddem yn disgwyl gweld canran y dysgwyr mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn yr ardal honno'n cynyddu o 8.7 y cant i rhwng 15 y cant a 19 y cant. Ac rwy'n gwybod bod gan etholaeth yr Aelod ardal awdurdod lleol arall hefyd. Byddem yn disgwyl i ffigurau yn ardal Rhondda Cynon Taf gynyddu o 19.2 y cant i rhwng 27 y cant a 31 y cant. Rydym yn cynorthwyo awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr i wneud hynny drwy fuddsoddi yn ein rhaglen ysgolion a cholegau yr unfed ganrif ar hugain yn ogystal â chydleoli gyda darpariaethau meithrin a gofal plant sy'n caniatáu i bobl ddechrau ar y daith honno drwy ddewis dyfodol dwyieithog i'w plant o'r dyddiau cynharaf pan allwn ddarparu gofal plant ar eu cyfer yn ogystal ag addysg feithrin a blynyddoedd cynnar.
Well, expectations are one thing, Minister, but, in January of this year, the headteacher at that very same Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd said that any further reduction in budget would mean being unable to get specialist teachers, especially through the medium of Welsh. Now we’re all aware of schools’ general concerns about cuts to core funding, but what is our response to this particular claim about Welsh medium and its implications for the 2050 strategy?
Wel, mae disgwyliadau'n un peth, Weinidog, ond ym mis Ionawr eleni, dywedodd pennaeth Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd y byddai unrhyw leihad pellach yn y gyllideb yn golygu na fyddai'n bosibl cael athrawon arbenigol, yn enwedig drwy gyfrwng y Gymraeg. Nawr, rydym i gyd yn ymwybodol o bryderon cyffredinol ysgolion ynghylch toriadau i gyllid craidd, ond beth yw ein hymateb i'r honiad penodol hwn ynghylch addysg cyfrwng Cymraeg a'i oblygiadau i strategaeth 2050?
Clearly, within the constraints of the very difficult financial settlement the Government is faced with, I’m determined to get as much money to the front line and into individual schools’ budgets as possible. Of course, financial resource is one thing; human resource is also a challenge and I recognise that. That’s why those seeking to qualify as teachers through the medium of Welsh attract the highest level of bursary from the Welsh Government to support their training as well as being subject to golden hellos when they begin their actual teaching career.
We’re working on a number of innovative plans, through from increasing the number of children taking A-level Welsh—many of whom, we know, will go on to be our Welsh teachers of the future— to initial teacher education, but also enabling teachers who are already in the system to increase their language skills via our sabbatical scheme. So, we’re looking to influence our future teachers, our current teachers and ensure that they have the linguistic skills to be able to provide first-quality Welsh-medium education for those families who choose it.
Yn amlwg, o fewn cyfyngiadau'r setliad ariannol anodd iawn y mae'r Llywodraeth yn ei wynebu, rwy'n benderfynol o gael cymaint o arian ag sy'n bosibl i'r rheng flaen ac i gyllidebau ysgolion unigol. Wrth gwrs, mae adnoddau ariannol yn un peth; mae adnoddau dynol yn her hefyd ac rwy'n cydnabod hynny. Dyna pam fod y rheini sy'n ceisio cymhwyso fel athrawon drwy gyfrwng y Gymraeg yn denu'r lefel uchaf o fwrsariaeth gan Lywodraeth Cymru i gefnogi eu hyfforddiant yn ogystal â chael taliadau croeso pan fyddant yn dechrau ar eu gyrfa addysgu.
Rydym yn gweithio ar nifer o gynlluniau arloesol, o gynyddu nifer y plant sy'n gwneud Cymraeg safon uwch—a bydd llawer ohonynt, fel y gwyddom, yn mynd ymlaen i fod yn athrawon Cymraeg yn y dyfodol—i addysg gychwynnol i athrawon, yn ogystal â galluogi athrawon sydd eisoes yn y system i wella eu sgiliau iaith drwy ein cynllun sabothol. Felly, rydym yn ceisio dylanwadu ar ein hathrawon yn y dyfodol, ein hathrawon presennol a sicrhau bod ganddynt y sgiliau ieithyddol i allu darparu addysg cyfrwng Cymraeg o'r radd flaenaf i'r teuluoedd sy'n ei dewis.
Wrth edrych ar record fwyaf diweddar Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn nhermau addysg cyfrwng Gymraeg, yn anffodus dydy'r stori ddim yn un positif. Mae'r cyngor wedi methu dros y blynyddoedd diwethaf i sicrhau bod addysg Gymraeg yn opsiwn realistig mewn nifer o gymunedau. Yn wir, mae rhai yn pryderu yn lleol fod problem sefydliadol o fewn yr awdurdod lleol lle mae'r Gymraeg yn y cwestiwn. Yn anffodus, mae hyd yn oed targedau Llywodraeth Cymru yn y ddogfen ymgynghori ddiweddaraf ar gynllun strategol y Gymraeg mewn addysg yn fy marn i yn llawer rhy isel—mae angen codi'r bar yn sylweddol. Ydych chi, felly, fel Gweinidog, yn cytuno bod y sefyllfa bresennol o gynnal dim ond pedair ysgol gynradd Gymraeg o fewn sir Pen-y-bont yn embaras llwyr?
In looking at the most recent record of Bridgend County Borough Council in terms of Welsh-medium education, unfortunately the story isn’t a positive one. The council has failed over recent years to ensure that Welsh-medium education is a realistic option in a number of communities. In reality, a number are concerned locally that there’s an institutional problem in the authority where the Welsh language is concerned. Unfortunately, even Welsh Government targets in the latest consultation document on the Welsh in education strategic plans, in my opinion, are far too low—there is a need to raise the bar significantly. Do you, therefore, as a Minister, agree that the current situation of only having four Welsh-medium schools in the Bridgend county is a complete embarrassment?
Well, the organisation and planning for local schools of whichever medium of tuition is a matter, quite rightly, for local education authorities. What Welsh Government has is an enabling role, and the role of encouraging those education authorities to push the boundaries. And as I said, we have set out our expectations very clearly of the increase in the number of children that we would expect to be taught through the medium of Welsh in that particular county borough, and also, to support that, Bridgend have received approval in principle, of some £2.6 million through the Welsh-medium and childcare offer, and, as I said, that's to ensure that those parents, utilising the opportunity of the Welsh Government's childcare or early years provision, can do that in an extended Welsh-medium sector.
Wel, mae trefnu a chynllunio ar gyfer ysgolion lleol, beth bynnag y bo'r cyfrwng dysgu, yn fater i awdurdodau addysg lleol, a hynny'n ddigon teg. Rôl alluogi sydd gan Lywodraeth Cymru, a rôl i annog yr awdurdodau addysg hynny i wthio'r ffiniau. Ac fel y dywedais, rydym wedi nodi ein disgwyliadau'n glir iawn o ran y cynnydd yn nifer y plant y byddem yn disgwyl iddynt gael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn y fwrdeistref sirol arbennig honno, a hefyd, i ategu hynny, mae Pen-y-bont ar Ogwr wedi cael cymeradwyaeth mewn egwyddor i oddeutu £2.6 miliwn, drwy'r cynnig cyfrwng Cymraeg a gofal plant, ac fel y dywedais, mae hynny er mwyn sicrhau y gall rhieni wneud hynny mewn sector cyfrwng Cymraeg estynedig gan fanteisio ar ddarpariaeth gofal plant neu ddarpariaeth blynyddoedd cynnar Llywodraeth Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Sayed.
Questions now from party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Bethan Sayed.
I'm sure you'll be aware of the serious allegations of racism levelled at Cardiff University from a number of BME students in the last few days. I and, I'm sure, many others in this Chamber have received a report of testimony about racism, and it's shocking actually to read it. And also a Western Mail report outlines concerning reports experienced by an outgoing vice-president. My office has met with a group of BME students from the university who all used the term, and I quote, 'institutional racism' in the description of the university. I'm sure that many people may have read the report, but after the 'Anaphylaxis' show, BME students complained and were met with abuse, and some BME staff also faced abuse at a medical school party. Students chanted 'anaphylaxis' to the BME students.
Now, I understand the role of universities entirely, but could you give assurances to students who have concerns and have had to deal with racism, and outline what actions you'll be taking with Cardiff University and with the students who have raised these particular concerns?
Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o'r honiadau difrifol o hiliaeth a wnaethpwyd yn erbyn Prifysgol Caerdydd gan nifer o fyfyrwyr duon a lleiafrifoedd ethnig (DLlE) dros y dyddiau diwethaf. Rwyf fi, a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon mae'n siŵr, wedi cael adroddiad o dystiolaeth am hiliaeth, ac mae'n syfrdanol i'w ddarllen. Yn ogystal â hynny, mae adroddiad gan y Western Mail yn amlinellu adroddiadau a brofwyd gan is-lywydd sy'n ymadael. Mae fy swyddfa wedi cyfarfod â grŵp o fyfyrwyr DLlE o'r brifysgol, a ddefnyddiodd y term, ac rwy'n dyfynnu, 'hiliaeth sefydliadol' i ddisgrifio'r brifysgol. Rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl wedi darllen yr adroddiad, ond ar ôl y sioe 'Anaphylaxis', cwynodd rhai myfyrwyr DLlE a chawsant eu difrïo, a chafodd rhai aelodau o staff DLlE eu difrïo mewn parti ysgol feddygol. Gwaeddodd myfyrwyr 'anaphylaxis' ar y myfyrwyr duon a lleiafrifol ethnig.
Nawr, rwy'n deall rôl prifysgolion yn llwyr, ond a allech chi roi sicrwydd i fyfyrwyr sydd â phryderon ac sydd wedi gorfod ymdrin â hiliaeth, ac amlinellu pa gamau y byddwch yn eu cymryd gyda Phrifysgol Caerdydd a chyda'r myfyrwyr sydd wedi mynegi'r pryderon arbennig hyn?
Can I thank the Member for raising this very important issue? There is no place for racism anywhere in the Welsh education system, whether that be in our schools, our colleges and our universities. We have had discussions as a Government with the university and with the students union involved, and I understand that there is ongoing dialogue between them both. All universities have to have strategic equality plans setting out how they will ensure equality of opportunity for students with protected characteristics, and these plans indicate the processes and the procedures that should be in place for institutions to tackle individual incidents of racial harassment or bullying or abuse, and clearly we will be keeping a very close eye on the development of those talks that are ongoing through the university and the union.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am godi'r mater pwysig iawn hwn? Nid oes lle i hiliaeth yn unman yn system addysg Cymru, boed hynny yn ein hysgolion, ein colegau neu ein prifysgolion. Rydym wedi cael trafodaethau fel Llywodraeth gyda'r brifysgol a chyda'r undeb myfyrwyr dan sylw, a deallaf fod deialog barhaus rhyngddynt. Mae'n rhaid i bob prifysgol gael cynlluniau cydraddoldeb strategol sy'n nodi sut y byddant yn sicrhau cyfle cyfartal i fyfyrwyr â nodweddion gwarchodedig, ac mae'r cynlluniau hyn yn nodi'r prosesau a'r gweithdrefnau a ddylai fod ar waith er mwyn i sefydliadau fynd i'r afael â digwyddiadau unigol o fwlio neu gam-drin neu aflonyddu hiliol, ac yn amlwg byddwn yn cadw llygad barcud ar ddatblygiad y trafodaethau hynny sy'n mynd rhagddynt drwy'r brifysgol a'r undeb.
Thank you very much for that response. I'm glad you'll be keeping a keen eye on what's happening with the university. I know that Cardiff has insisted it is taking action and has accepted the recommendations of the report looking into this particular matter, and today, for the record, the vice-chancellor has written to me outlining some of those responses, which I am grateful for. But the trouble is that some students do not believe that, institutionally, Cardiff has been willing to contend seriously enough with racism or respond with enough gravity to reports and recommended actions. They also believe there is a wider cultural problem, particularly in certain schools of the university. So, I don't want to take away from many of the positive experiences that students from all backgrounds and cultures will have at this university, and I note that the satisfaction levels are overall high, but when there are minority groups who clearly feel that those experiences have not been dealt with appropriately, do you agree that this is a huge area of concern, and what more can you potentially do to stop these types of incidents happening again in the future?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw. Rwy'n falch y byddwch yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd gyda'r brifysgol. Gwn fod Caerdydd wedi mynnu eu bod yn cymryd camau ac wedi derbyn argymhellion yr adroddiad sy'n edrych ar y mater penodol hwn, a heddiw mae'r is-Ganghellor wedi ysgrifennu ataf yn amlinellu rhai o'r ymatebion hynny, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Ond y drafferth yw nad yw rhai myfyrwyr yn credu, yn sefydliadol, fod Caerdydd wedi bod yn barod i ymdrin yn ddigon difrifol â hiliaeth nac ymateb gyda digon o ddifrifoldeb i adroddiadau a chamau gweithredu a argymhellwyd. Maent hefyd yn credu bod problem ddiwylliannol ehangach, yn enwedig mewn rhai ysgolion yn y brifysgol. Felly, nid wyf eisiau tynnu oddi ar lawer o'r profiadau cadarnhaol y bydd myfyrwyr o bob cefndir a diwylliant yn eu cael yn y brifysgol hon, a nodaf fod lefelau boddhad yn uchel ar y cyfan, ond pan geir grwpiau lleiafrifol sy'n amlwg yn teimlo nad yw'r brifysgol wedi mynd i'r afael â'r profiadau hynny'n briodol, a ydych yn cytuno bod hwn yn destun pryder enfawr, a beth arall y gallwch ei wneud, o bosibl, i atal y mathau hyn o ddigwyddiadau rhag digwydd eto yn y dyfodol?
Well, you're absolutely correct in saying that these are serious allegations that have been made, and my expectation is that the university will deal with them promptly, coherently and completely, and address any issues of individual behaviour or, more importantly perhaps, to address the entire culture of an individual department or school or the university as a whole. As I said, we take this very seriously. We are in touch with the university to understand what actions they are taking, and I would urge anybody that feels they have been subject to inappropriate behaviour of any kind to ensure that they come forward to give of that testimony so that we can have a full picture of what is going on. We also understand that incidents of this kind may potentially put people off from studying at university, and therefore all universities have fee and access plans that set out how they will support equality of opportunity for groups that are under-represented in HE—and BAME communities are often very much under-represented—to ensure that they have a very positive experience in higher education, and we have also made over £2 million available via HEFCW this year to support universities to develop their responses to supporting students with mental health issues, which potentially could arise out of any incidents of bullying of this kind.
Wel, rydych yn hollol gywir yn dweud bod y rhain yn honiadau difrifol, ac rwy'n disgwyl y bydd y brifysgol yn mynd i'r afael â hwy yn gyflym, yn gydlynus ac yn llwyr, ac yn mynd i'r afael ag unrhyw achosion ymddygiad unigol neu, yn bwysicach efallai, yn mynd i'r afael â'r diwylliant cyfan mewn adran neu ysgol unigol neu'r brifysgol yn gyffredinol. Fel y dywedais, rydym o ddifrif ynglŷn â hyn. Rydym mewn cysylltiad â'r brifysgol er mwyn deall pa gamau y maent yn eu cymryd, a buaswn yn annog unrhyw un sy'n teimlo eu bod wedi dioddef ymddygiad amhriodol o unrhyw fath i sicrhau eu bod yn rhoi'r dystiolaeth honno fel y gallwn gael darlun llawn o'r hyn sy'n digwydd. Deallwn hefyd y gallai digwyddiadau o'r fath beri i bobl beidio â dewis astudio mewn prifysgol, ac felly mae gan bob prifysgol gynlluniau ffioedd a mynediad sy'n nodi sut y byddant yn cefnogi cyfle cyfartal i grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol mewn addysg uwch—ac yn aml ni cheir cynrychiolaeth sy'n agos at fod yn ddigonol o gymunedau duon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig—i sicrhau eu bod yn cael profiad cadarnhaol iawn mewn addysg uwch, ac rydym hefyd wedi darparu dros £2 filiwn drwy CCAUC eleni i gynorthwyo prifysgolion i ddatblygu eu hymatebion i gefnogi myfyrwyr â phroblemau iechyd meddwl, a allai ddeillio o unrhyw achosion o fwlio o'r math hwn.
Thank you for that answer. Your answer in relation to mental health leads me on seamlessly to my last question, and I acknowledge and thank you for the money that you've put into student mental health support. But my question is about what investment you may or may not be putting into the support for lecturing staff also. I've read reports in the last few days, and over the past few years, about workload issues at many universities, and we've seen one particular university where there's been a rise in antidepressants because of workload pressure, and we did see, unfortunately, a suicide, partly—I wouldn't say entirely—attributed to workload problems. Could you give us an indication as to what discussions you've had with the university sector and with trade unions, who have taken action in many instances about the fact that they too feel the stress, and they too have those mental health issues that they wish to deal with? How can you as Minister properly help them in this regard?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Mae eich ateb mewn perthynas ag iechyd meddwl yn fy arwain yn ddi-dor at fy nghwestiwn olaf, ac rwy'n cydnabod ac yn diolch i chi am yr arian rydych wedi'i roi i gymorth iechyd meddwl ar gyfer myfyrwyr. Ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â pha fuddsoddiad rydych yn bwriadu ei wneud mewn perthynas â chymorth i staff darlithio hefyd. Rwyf wedi darllen adroddiadau dros y dyddiau diwethaf, a thros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, am broblemau llwyth gwaith mewn llawer o brifysgolion, ac rydym wedi gweld un brifysgol benodol lle mae cynnydd wedi bod mewn cyffuriau gwrth-iselder oherwydd pwysau gwaith, ac fe welsom, yn anffodus, hunanladdiad, a briodolwyd yn rhannol—ni fuaswn yn dweud yn gyfan gwbl—i broblemau llwyth gwaith. A allech chi roi syniad i ni pa drafodaethau a gawsoch gyda'r sector prifysgolion a chydag undebau llafur, sydd wedi cymryd camau gweithredu mewn sawl achos gan eu bod hwythau hefyd yn teimlo'r straen, a chan fod ganddynt hwythau broblemau iechyd meddwl y maent eisiau mynd i'r afael â hwy hefyd? Sut y gallwch chi fel Gweinidog eu helpu'n briodol yn hyn o beth?
What's important to recognise is that the investment that's been made available to support better mental health in our higher education sector is not simply just to be used for students. It is actually to replicate, in the same way as we're trying to develop a whole-school approach to mental health, which affects both children and professional staff—that the same is done in our universities and colleges also. What we do know is that, often, staff who are suffering episodes of poor mental health, they can transfer that, those feelings, onto their students. So, actually, we need to tackle this in the round, both from staff and faculty.
Mae'n bwysig cydnabod nad yw'r buddsoddiad sydd ar gael i gefnogi iechyd meddwl gwell yn ein sector addysg uwch i'w ddefnyddio ar gyfer myfyrwyr yn unig. Y bwriad yw efelychu mewn gwirionedd, yn yr un modd ag y ceisiwn ddatblygu ymagwedd ysgol gyfan at iechyd meddwl, sy'n effeithio ar blant a staff proffesiynol—fel bod yr un peth yn digwydd yn ein prifysgolion a'n colegau hefyd. Gwyddom, yn aml, fod staff sy'n dioddef cyfnodau o iechyd meddwl gwael yn gallu trosglwyddo hynny, y teimladau hynny, i'w myfyrwyr. Felly, mewn gwirionedd, mae angen i ni fynd i'r afael â hyn yn gyffredinol, mewn perthynas â staff a chyfadrannau.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mohammad Asghar.
Conservative spokesperson, Mohammad Asghar.
Thank you, Presiding Officer. Minister, good quality careers advice is essential to help students access the jobs and skills that are best qualified for them. But concerns have been expressed about the quality and availability of careers advice, citing the shortage of trained careers advisers and a lack of knowledge of apprenticeships and vocational training by school staff. What are you doing, Minister, to improve careers advice in Wales, please?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae cyngor o ansawdd da ar yrfaoedd yn hanfodol i helpu myfyrwyr i gael mynediad at y swyddi a'r sgiliau sydd fwyaf cymwys ar eu cyfer. Ond mae rhai wedi mynegi pryderon am ansawdd ac argaeledd cyngor ar yrfaoedd, gan gyfeirio at brinder cynghorwyr gyrfaoedd hyfforddedig a diffyg gwybodaeth am brentisiaethau a hyfforddiant galwedigaethol gan staff ysgolion. Beth rydych chi'n ei wneud, Weinidog, i wella cyngor ar yrfaoedd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, what we've done, Oscar, after a period in which we were not able to commission Careers Wales to be providing a service in schools, we have those trained careers advisers back in our school settings, and, more importantly, we're currently running a Gatsby pilot in the Rhondda Cynon Taf area to explore best practice. The results of that pilot will help us develop an even better careers service for children and young people going forward. It's really, really important that children at a relatively young age have that support to be able to make good choices and informed choices about what they do next in their educational career.
Wel, yr hyn rydym wedi'i wneud, Oscar, yn dilyn cyfnod pan nad oeddem yn gallu comisiynu Gyrfa Cymru i ddarparu gwasanaeth mewn ysgolion, mae'r cynghorwyr gyrfaoedd hyfforddedig hynny bellach yn ôl yn ein hysgolion, ac yn bwysicach na hynny, rydym yn cynnal cynllun peilot Gatsby yn ardal Rhondda Cynon Taf ar hyn o bryd i archwilio arferion gorau. Bydd canlyniadau'r cynllun peilot hwnnw'n ein helpu i ddatblygu gwasanaeth gyrfaoedd gwell fyth ar gyfer plant a phobl ifanc wrth symud ymlaen. Mae'n wirioneddol bwysig fod plant cymharol ifanc yn cael y cymorth hwnnw i allu gwneud dewisiadau da a dewisiadau gwybodus am yr hyn y maent yn ei wneud nesaf yn eu gyrfa addysgol.
Thank you very much, Minister, for the reply. I hope you roll out this pilot scheme, it is better. Inspectors already consider school careers advice provision when making judgments. However, last year, a committee of MPs in Westminster said that schools should be specifically rated by Ofsted on the quality of their careers advice. This will ensure pupils are getting all the information they need to become future scientists and engineers. What consideration has the Minister given to allow Estyn to give schools in Wales a rating that indicates the quality of advice provided in school?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Weinidog. Gobeithio y byddwch yn cyflwyno'r cynllun peilot hwn, mae'n well. Mae arolygwyr eisoes yn ystyried darpariaeth cyngor ar yrfaoedd mewn ysgolion wrth wneud penderfyniadau. Fodd bynnag, y llynedd, dywedodd pwyllgor o Aelodau Seneddol yn San Steffan y dylai ysgolion gael eu graddio'n benodol gan y Swyddfa Safonau mewn Addysg ar ansawdd eu cyngor ar yrfaoedd. Bydd hyn yn sicrhau bod disgyblion yn cael yr holl wybodaeth y maent ei hangen i fod yn wyddonwyr a pheirianwyr yn y dyfodol. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i ganiatáu i Estyn raddio ysgolion yng Nghymru sy'n dangos ansawdd y cyngor a ddarperir yn yr ysgol?
I'm sure the Member is aware of the work that is currently being undertaken by the Organisation for Economic Co-operation and Development, Estyn and individual schools to develop a self-evaluation toolkit, which will actually help us identify best practice in schools, not just in terms of academic achievements, but also in areas outside formal qualifications. Because we expect schools, yes, to help children pass their exams, but we also expect schools to do many other things when children are in their care, and that work is ongoing.
Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol o'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, Estyn ac ysgolion unigol i ddatblygu pecyn cymorth hunanwerthuso, a fydd yn ein helpu i nodi arferion gorau mewn ysgolion, nid yn unig mewn perthynas â chyraeddiadau academaidd, ond hefyd mewn meysydd y tu hwnt i gymwysterau ffurfiol. Oherwydd rydym yn disgwyl i ysgolion helpu plant i basio eu harholiadau, ond rydym hefyd yn disgwyl i ysgolion wneud llawer o bethau eraill pan fydd plant yn eu gofal, ac mae'r gwaith hwnnw'n barhaus.
Close ties between schools, further education colleges and employers are a major factor in helping young people achieve their aspirations. Minister, what actions are you taking in providing colleges and employers with greater accessibility to school careers guidance services to ensure young people are provided with the information they require to reach their full career potential? Thank you.
Mae cysylltiadau agos rhwng ysgolion, colegau addysg bellach a chyflogwyr yn ffactor pwysig wrth helpu pobl ifanc i gyflawni eu huchelgeisiau. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i alluogi colegau a chyflogwyr i gael gwell mynediad at wasanaethau cyngor ar yrfaoedd mewn ysgolion er mwyn sicrhau bod pobl ifanc yn cael y wybodaeth y maent ei hangen i gyrraedd eu potensial gyrfaol llawn? Diolch.
I'm sure the Member will be delighted that, just prior to coming to the Chamber this afternoon, I was able to announce in our Seren event that the Seren foundation programme and the principles of Seren, which currently kick in for children after they've done their GCSEs, will now be rolling out for students from year 8. Some of the innovative projects that have already been undertaken in the pilot are working with manufacturing companies, engineers, scientists to expose even younger children to the entire range of opportunities that the wider world has to offer them, and I'm very grateful to the businesses, FE colleges and universities that have been so heavily involved in developing the programme, and I look forward to that being rolled out across the whole of Wales.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn falch fy mod, cyn dod i'r Siambr y prynhawn yma, wedi gallu cyhoeddi yn ein digwyddiad Seren y bydd rhaglen sylfaen Seren ac egwyddorion Seren, sydd, ar hyn o bryd, ar gyfer plant sydd wedi cwblhau eu harholiadau TGAU, bellach yn cael eu cyflwyno i ddisgyblion o flwyddyn 8 ymlaen. Mae rhai o'r prosiectau arloesol sydd eisoes wedi'u cynnal yn y cynllun peilot yn gweithio gyda chwmnïau gweithgynhyrchu, peirianwyr a gwyddonwyr i roi plant hyd yn oed yn iau mewn cysylltiad â'r holl gyfleoedd sydd gan y byd ehangach i'w cynnig iddynt, ac rwy'n ddiolchgar i'r busnesau, y colegau addysg bellach a'r prifysgolion sydd wedi cyfrannu mor helaeth at y gwaith o ddatblygu'r rhaglen, ac edrychaf ymlaen at weld hynny'n cael ei gyflwyno ledled Cymru.
4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith awtomeiddio ar addysg yng Nghymru? OAQ54171
4. What assessment has the Minister made of the impact of automation on education in Wales? OAQ54171
Our national mission provides all learners with high-level digital skills to ensure that young people are digitally competent and evolve into enterprising, creative and critical thinkers. The digital competence framework, which is the first part of our new curriculum reform, offers learners a set of skills to enable the confident, creative and critical use both of technologies and of systems design.
Mae ein cenhadaeth genedlaethol yn darparu sgiliau digidol lefel uchel i bob dysgwr i sicrhau bod pobl ifanc yn gymwys yn ddigidol ac yn datblygu'n feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol. Mae'r fframwaith cymhwysedd digidol, sef rhan gyntaf y broses o ddiwygio ein cwricwlwm, yn cynnig cyfres o sgiliau i ddysgwyr i'w galluogi i ddefnyddio technolegau a dylunio systemau'n hyderus, yn greadigol ac yn feirniadol.
Thank you, Minister. According to research by Oxford Economics, by 2030, robots will replace the majority of jobs in manufacturing. However, the analysis suggests that automation can boost jobs and increase economic growth if we adapt the workforce beforehand. Minister, what plans does your Government have to adapt the curriculum to ensure Wales is ready for the fourth industrial revolution?
Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ôl ymchwil gan Oxford Economics, erbyn 2030, bydd robotiaid yn cymryd lle'r mwyafrif o swyddi yn y sector gweithgynhyrchu. Fodd bynnag, mae'r dadansoddiad yn awgrymu y gallai awtomeiddio roi hwb i swyddi a chynyddu twf economaidd pe baem yn addasu'r gweithlu ymlaen llaw. Weinidog, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i addasu'r cwricwlwm i sicrhau bod Cymru'n barod ar gyfer y pedwerydd chwyldro diwydiannol?
If I could give the Member just one very concrete example, she will be aware, in the consultation on the curriculum White Paper, that it is my intention, in the new curriculum, to have three statutory cross-cutting responsibilities, building on the two we already have. At the moment, we expect all lessons to contribute to literacy and to numeracy, and, in the future, digital competence will become the third cross-cutting responsibility.
Os caf roi un enghraifft bendant iawn i'r Aelod, yn yr ymgynghoriad ar Bapur Gwyn y cwricwlwm, fe fydd hi'n gwybod mai fy mwriad, yn y cwricwlwm newydd, yw cael tri chyfrifoldeb trawsbynciol statudol, gan adeiladu ar y ddau sydd gennym eisoes. Ar hyn o bryd, rydym yn disgwyl i bob gwers gyfrannu at lythrennedd a rhifedd, ac, yn y dyfodol, byddwn yn ychwanegu cymhwysedd digidol fel trydydd cyfrifoldeb trawsbynciol.
Minister, obviously, automation is an opportunity for us. Figures do show that up to 35 per cent of the workforce will have to retrain, remodel, their skills and, indeed, many of those jobs might disappear altogether. So, the demands placed on the further education sector in particular and part-time learners are going to be considerable in the next decade or so. What efforts has the department undertaken to model the work so that they can work with the training sector, especially the FE sector, to build that capacity so that where people, particularly in work, need new training opportunities, that capacity is there, so it's not just in the school environment but is right the way through the learning culture that we want to ingrain in our society?
Weinidog, yn amlwg, mae awtomeiddio yn gyfle i ni. Mae'r ffigurau yn dangos y bydd hyd at 35 y cant o'r gweithlu'n gorfod ailhyfforddi, ac ailfodelu eu sgiliau ac yn wir, mae'n bosibl y gallai llawer o'r swyddi hynny ddiflannu'n gyfan gwbl. Felly, bydd y galwadau ar y sector addysg bellach yn benodol, a dysgwyr rhan-amser, yn sylweddol dros y deng mlynedd nesaf a rhagor. Pa ymdrechion y mae'r adran wedi'u gwneud i fodelu'r gwaith fel y gallant weithio gyda'r sector hyfforddi, yn enwedig y sector addysg bellach, i adeiladu capasiti, a lle bydd pobl angen cyfleoedd hyfforddi newydd, yn enwedig mewn gwaith, bydd y capasiti hwnnw ar gael, felly nid yn unig yn yr amgylchedd ysgol ond drwy'r diwylliant dysgu rydym eisiau ei ymgorffori yn ein cymdeithas?
Andrew, you're absolutely right: we will need to ensure that our education providers at a variety of levels will be able to upskill our workforce. Many of those currently in work will be seeking opportunities to retrain or to gain for the first time skills that they will need to keep pace with the local economy. I'm sure that you will have seen the recently published 'Digital 2030' report. That's a new strategic framework for digital learning in the post-16 sector in Wales, which has been developed in collaboration with the FE sector. The framework highlights the importance of ensuring that learners are equipped with digital skills and experiences of using digital technology.
In terms of the opportunity, then, to access those training opportunities, you will be aware, via a change to the funding methodology to our FE colleges, many of our FE colleges are beginning to get more into part-time provision for older learners. We've seen a significant increase in the number of part-time students applying to study via the Open University and, in September of this year, the Government will launch an individual learning account pilot in north Wales and part of south Wales, which will empower individual learners who are currently in work but in low-paid jobs with the opportunity to use that individual learning account to get back into education, either to allow them to progress up the career ladder or, indeed, to switch careers completely.
Andrew, rydych yn llygad eich lle: bydd angen i ni sicrhau bod ein darparwyr addysg ar sawl lefel yn gallu gwella sgiliau ein gweithlu. Bydd llawer o'r rheini sydd mewn gwaith ar hyn o bryd yn chwilio am gyfleoedd i ailhyfforddi neu i ennill sgiliau am y tro cyntaf, sgiliau y bydd eu hangen arnynt i ddal i fyny â'r economi leol. Rwy'n siŵr y byddwch wedi gweld yr adroddiad 'Digidol 2030' a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Mae hwnnw'n fframwaith strategol newydd ar gyfer dysgu digidol yn y sector ôl-16 yng Nghymru, a ddatblygwyd mewn cydweithrediad â'r sector addysg bellach. Mae'r fframwaith yn amlygu pwysigrwydd sicrhau bod dysgwyr wedi'u harfogi â sgiliau digidol a phrofiadau o ddefnyddio technoleg ddigidol.
O ran y cyfle, felly, i gael mynediad at y cyfleoedd hyfforddi hynny, fe fyddwch yn gwybod, drwy newid y fethodoleg ariannu i'n colegau addysg bellach, fod llawer o'n colegau addysg bellach yn dechrau cael mwy i mewn i ddarpariaeth ran-amser ar gyfer dysgwyr hŷn. Rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y myfyrwyr rhan-amser sy'n gwneud cais i astudio drwy'r Brifysgol Agored ac ym mis Medi eleni, bydd y Llywodraeth yn lansio cynllun peilot cyfrif dysgu unigol yng ngogledd Cymru a rhan o dde Cymru, a fydd yn grymuso dysgwyr unigol sydd mewn gwaith ar hyn o bryd, ond mewn swyddi ar gyflogau isel, drwy roi cyfle iddynt ddefnyddio'r cyfrif dysgu unigol hwnnw i ddychwelyd i fyd addysg, naill ai i'w galluogi i ddringo'r ysgol yrfa neu'n wir, i newid gyrfa'n gyfan gwbl.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am achrediadau cyflog byw yn y sector addysg yng Nghymru? OAQ54164
5. Will the Minister make a statement on living-wage accreditations in the education sector in Wales? OAQ54164
Thank you, Mick. I am committed to the public sector in Wales being living-wage employers, including the education sector. I'm delighted that, in addition to local authorities, all FE and higher education institutions in Wales are now living-wage employers and are working towards formal accreditation of that status.
Diolch i chi, Mick. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gyflogwyr cyflog byw, gan gynnwys y sector addysg. Yn ogystal ag awdurdodau lleol, rwyf wrth fy modd fod pob sefydliad addysg bellach ac addysg uwch yng Nghymru yn gyflogwyr cyflog byw erbyn hyn a'u bod yn gweithio tuag at achrediad ffurfiol o'r statws hwnnw.
Thank you for that answer, and I'm sure you would welcome the University of South Wales becoming the two-hundredth employer in Wales to implement the living wage. We obviously want to see more institutions having the same level of accreditation, but would you also agree with me that there is still, even with those accreditations, more work to be done to ensure that areas of work and service within those institutions that sometimes may be outsourced or subcontracted also benefit from the same living-wage accreditations?
Diolch am yr ateb hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddech yn croesawu'r ffaith mai Prifysgol De Cymru yw'r dau ganfed cyflogwr yng Nghymru i weithredu'r cyflog byw. Yn amlwg, rydym eisiau gweld mwy o sefydliadau'n cael yr un lefel o achrediad, ond a fyddech hefyd yn cytuno â mi fod mwy o waith i'w wneud o hyd, hyd yn oed gyda'r achrediadau hynny, i sicrhau bod meysydd gwaith a gwasanaethau o fewn y sefydliadau hynny, a allai gael eu rhoi ar gontract allanol neu eu hisgontractio weithiau, yn elwa o'r un achrediadau cyflog byw hefyd?
Well, you're absolutely right, Mick. In order to get an accreditation of the kind that the University of South Wales has recently been awarded, the living wage must be implemented both for directly employed staff and outsourced activity. Without that, accreditation cannot be won.
Universities Wales members have committed to paying the Living Wage Foundation's living wage to all directly employed staff already, and they've already started the process of implementing the living wage across their outsourced HE activities. As I said, all institutions are currently in the process of being formally accredited for that achievement, and I'm very grateful to have worked in partnership with the Higher Education Funding Council for Wales, Universities Wales and the sector more widely to gain this commitment. The HE sector in Wales will be the first part of the United Kingdom's higher education landscape to achieve this goal.
Wel, rydych yn llygad eich lle, Mick. Er mwyn cael achrediad o'r math y dyfarnwyd i Brifysgol De Cymru yn ddiweddar, mae'n rhaid rhoi'r cyflog byw ar waith ar gyfer staff a gyflogir yn uniongyrchol a gweithgarwch sy'n cael ei roi ar gontract allanol. Heb hynny, ni ellir ennill achrediad.
Mae aelodau Prifysgolion Cymru eisoes wedi ymrwymo i dalu cyflog byw y Living Wage Foundation i bob aelod o staff a gyflogir yn uniongyrchol, ac maent eisoes wedi dechrau'r broses o weithredu'r cyflog byw ar draws eu gweithgareddau addysg uwch sydd wedi cael eu rhoi ar gontract allanol. Fel y dywedais, mae pob sefydliad yn y broses o gael eu hachredu'n ffurfiol am y cyflawniad hwnnw ar hyn o bryd, ac rwy'n ddiolchgar iawn fy mod wedi gweithio mewn partneriaeth â Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, Prifysgolion Cymru a'r sector yn ehangach i sicrhau'r ymrwymiad hwn. Y sector addysg uwch yng Nghymru fydd y rhan gyntaf o dirwedd addysg uwch y Deyrnas Unedig i gyflawni'r nod hwn.
Minister, I welcomed your response to Mick Antoniw with regard to local authorities across Wales. Monmouthshire County Council was one of the first local authorities to attain the status of paying the living wage to all of its staff. As you said, councils should be doing this, public bodies should be doing this, and also the education sector as well. So, could you tell us a little bit more about how you're encouraging the education sector in Wales to follow the example set by the majority of local authorities now, and how you're making sure that these living-wage accreditations do happen and do have the weight that we would attribute to them?
Weinidog, croesewais eich ymateb i Mick Antoniw ynglŷn ag awdurdodau lleol ledled Cymru. Cyngor Sir Fynwy oedd un o'r awdurdodau lleol cyntaf i gyflawni'r statws o dalu'r cyflog byw i'w holl staff. Fel y dywedasoch, dylai cynghorau fod yn gwneud hyn, dylai cyrff cyhoeddus fod yn gwneud hyn, a'r sector addysg yn ogystal. Felly, a allech chi ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut rydych yn annog y sector addysg yng Nghymru i ddilyn yr esiampl a osodwyd gan y mwyafrif o awdurdodau lleol yn awr, a sut rydych yn gwneud yn siŵr fod yr achrediadau cyflog byw hyn yn digwydd a'u bod yr un mor ddylanwadol ag y byddem yn ei honni?
My remit letter of 2019-20 to HEFCW sets out my expectation that I will receive confirmation this year that all Welsh universities will have received formally their accreditation. And I have looked, wherever I can within my department, to make progress in this regard. So, for instance, the staff of the Student Loans Company that operate the student loan system on behalf of Welsh Government out of offices in Llandudno Junction—we've also been able to negotiate with the Student Loans Company an increase to ensure that all staff there are on the real living wage and are on salaries that are more aligned with Welsh Government officials, who actually happen to be working in the same building. Enabling us to do this addresses some of the issues of recruitment and retention of those staff, so that's just another example of what we're trying to do within education to ensure that, if you're part of the national mission, in whichever way you're part of the national mission, you will be rewarded fairly.
Mae fy llythyr cylch gwaith dyddiedig 2019-20 i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn nodi fy mod yn disgwyl cael cadarnhad eleni y bydd pob prifysgol yng Nghymru wedi derbyn eu hachrediad yn ffurfiol. Ac rwyf wedi ceisio gwneud cynnydd yn hyn o beth lle gallaf o fewn fy adran. Felly, er enghraifft, staff y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr sy'n gweithredu'r system benthyciadau i fyfyrwyr ar ran Llywodraeth Cymru o'r swyddfeydd yng Nghyffordd Llandudno—rydym hefyd wedi gallu negodi cynnydd gyda'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr i sicrhau bod yr holl staff yno'n cael cyflog byw go iawn ac yn cael cyflogau sy'n cyd-fynd yn well â swyddogion Llywodraeth Cymru, sy'n digwydd bod yn gweithio yn yr un adeilad mewn gwirionedd. Mae ein galluogi i wneud hyn yn mynd i'r afael â rhai o'r problemau sy'n ymwneud â recriwtio a chadw'r staff hynny, felly nid yw hynny ond yn enghraifft arall o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud o fewn addysg er mwyn sicrhau, os ydych yn rhan o'r genhadaeth genedlaethol, ym mha ffordd bynnag yr ydych yn rhan o'r genhadaeth genedlaethol, y byddwch yn cael eich gwobrwyo'n deg.
6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu disgyblion am fanteision teithio llesol drwy'r system addysg? OAQ54176
6. What is the Welsh Government doing to educate pupils on the benefits of active travel through the education system? OAQ54176
Thank you, David. The new curriculum supports active travel. One of the four purposes integral to that new curriculum is that learners develop as healthy, confident individuals, able to apply knowledge about the impact of exercise on their physical and their mental health in their daily lives, and become individuals that take part in physical activity on a regular basis.
Diolch i chi, David. Mae'r cwricwlwm newydd yn cefnogi teithio llesol. Un o'r pedwar diben sy'n rhan annatod o'r cwricwlwm newydd hwnnw yw bod dysgwyr yn datblygu'n unigolion iach a hyderus, sy'n gallu cymhwyso gwybodaeth am effaith ymarfer corff ar eu hiechyd corfforol a'u iechyd meddwl yn eu bywydau bob dydd, a bod yn unigolion sy'n cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol yn rheolaidd.
Thank you for that answer, Minister. Would you join with me in congratulating Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad in my region in Cardiff, which is becoming a pioneer for active travel in schools, not just in Wales but the rest of the UK? Their innovations are quite incredible: personalised travel planning for the pupils and parents; park and stride, so that, where a car has to be used, at least it's parked further away from the school. It's having dramatic effects on air pollution and walking rates for the pupils, who now on average are walking for between five and 10 minutes to and from school. Isn't this just the sort of programme that we want to encourage right across our education system and, who knows, we might get back to the age that I remember when I was at school when nearly everyone, unless you were ill, walked to school?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad yn fy rhanbarth i yng Nghaerdydd, sy'n datblygu i fod yn arloeswr teithio llesol mewn ysgolion, nid yn unig yng Nghymru ond yng ngweddill y DU? Mae eu syniadau arloesol yn anhygoel: cynlluniau teithio personol ar gyfer y disgyblion a'r rhieni; parcio a cherdded, felly, pan fo'n rhaid defnyddio car, caiff ei barcio ymhellach i ffwrdd o'r ysgol o leiaf. Mae'n cael effeithiau dramatig ar lygredd aer a chyfraddau cerdded i'r disgyblion, sydd, ar gyfartaledd, yn cerdded am 5-10 munud yn ôl ac ymlaen i'r ysgol. Onid dyma'r union fath o raglen rydym eisiau ei hybu ar draws ein system addysg a phwy a ŵyr, efallai y byddwn yn dychwelyd i'r oes rwy'n ei chofio tra oeddwn i yn yr ysgol pan oedd bron bawb yn cerdded i'r ysgol oni bai eich bod yn sâl?
Well, David, I can do more than just commend Ysgol Hamadryad for the approach that they have taken, because I myself joined the walking bus to Ysgol Hamadryad just last week. It just demonstrates, with a change of mindset, actually how achievable this can be. It's been affected by a number of issues. Obviously, it's a new school and therefore new habits are perhaps more easily instilled in individuals. But, in this case, it has been down to the leadership of both the headteacher and the school's governing body, as well as some of the physical constraints of where the new school is actually built. But it demonstrates—Ysgol Hamadryad demonstrates—what can be achieved when there is a partnership approach between schools and parents, and I enjoyed my walk to school very, very much indeed.
Wel, David, gallaf wneud mwy na chanmol Ysgol Hamadryad am y dull y maent wedi'i fabwysiadu, oherwydd ymunais innau â'r bws cerdded i Ysgol Hamadryad yr wythnos ddiwethaf. Mae'n dangos, drwy newid meddylfryd, pa mor gyraeddadwy y gall hyn fod. Mae nifer o faterion wedi effeithio arno. Yn amlwg, mae'n ysgol newydd ac felly efallai y bydd yn haws i unigolion fabwysiadu arferion newydd. Ond yn yr achos hwn, mae wedi digwydd o ganlyniad i arweinyddiaeth y pennaeth a chorff llywodraethu'r ysgol, yn ogystal â rhai o'r cyfyngiadau ffisegol o ran lle mae'r ysgol newydd wedi'i hadeiladu mewn gwirionedd. Ond mae'n dangos—mae Ysgol Hamadryad yn dangos—beth y gellir ei gyflawni pan fo dull partneriaeth yn cael ei fabwysiadu rhwng ysgolion a rhieni, a mwynheais fy nhro i'r ysgol yn fawr iawn.
Minister, it is good that we can benefit here in Wales from initiatives like Safe Routes in Communities and the active travel fund. I note with interest David Melding's contribution, and I'm thinking there could be many young people watching that who think, 'How can we get initiatives like that working in our own schools?' So, my question to you is: how are children and young people being encouraged to participate in the decision-making process that enables them to make the right choices? I know of several schools in my constituency that operate cycling proficiency training and walking buses as well, but how is pupil voice being prioritised within this area?
Weinidog, mae'n beth da ein bod yn gallu elwa yma yng Nghymru o gynlluniau megis Llwybrau Diogel mewn Cymunedau a'r gronfa teithio llesol. Nodaf gyfraniad David Melding gyda diddordeb, ac rwy'n credu y gallai fod llawer o bobl ifanc yn gwylio hyn gan feddwl, 'Sut y gallwn gael mentrau fel honno i weithio yn ein hysgolion ni?' Felly, dyma fy nghwestiwn i chi: sut y mae plant a phobl ifanc yn cael eu hannog i gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau sy'n eu galluogi i wneud y dewisiadau cywir? Gwn am sawl ysgol yn fy etholaeth sy'n gweithredu hyfforddiant medrusrwydd beicio a bysiau cerdded hefyd, ond sut y mae llais y disgyblion yn cael ei flaenoriaethu yn y maes hwn?
Vikki, the Active Travel (Wales) Act 2013 itself requires local authorities to prepare their plans for integrated walking and cycling networks, in consultation with communities. And the walk to school toolkit, which was developed by Living Streets and which Welsh Government actually funded, offers an easy and systematic way to involve schoolchildren and local communities in assessing the active travel routes to schools, new and existing, and identify necessary improvements that need to be undertaken to encourage more people to travel actively to that place of learning.
Vikki, mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol baratoi eu cynlluniau ar gyfer rhwydweithiau cerdded a beicio integredig, mewn ymgynghoriad â chymunedau. Ac mae'r pecyn cerdded i'r ysgol, a gafodd ei ddatblygu gan Living Streets, a'i ariannu gan Lywodraeth Cymru mewn gwirionedd, yn ffordd hawdd a systematig o gynnwys plant ysgol a chymunedau lleol yn y gwaith o asesu'r llwybrau teithio llesol i ysgolion, rhai newydd a rhai sy'n bodoli eisoes, a nodi gwelliannau angenrheidiol sydd angen eu gwneud er mwyn annog mwy o bobl i deithio'n llesol i'r man dysgu hwnnw.
Minister, the Welsh Government released in December last year a statistical bulletin on active travel, 'Walking and cycling in Wales', compiled by the Office for National Statistics. And the figures show that 44 per cent of children actively travel to primary school; 34 per cent of children actively travel to secondary school. So, with new state-of-the-art education facilities being built and opened throughout Wales, the planned educational environment that we are building in the twenty-first century in Wales can tip and influence travel behaviour of the future generations of Welsh citizens. So, Minister, how is, then, the Welsh Government's transformative twenty-first century schools building programme being shaped to directly increase children adopting active travel as their method of choice to get to and from school?
Weinidog, ym mis Rhagfyr y llynedd rhyddhaodd Llywodraeth Cymru fwletin ystadegol, 'Walking and cycling in Wales', a luniwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Ac mae'r ffigurau'n dangos bod 44 y cant o blant yn teithio'n llesol i ysgolion cynradd; mae 34 y cant o blant yn teithio'n llesol i'r ysgol uwchradd. Felly, gan fod cyfleusterau addysg newydd o'r radd flaenaf yn cael eu hadeiladu a'u hagor ledled Cymru, bydd yr amgylchedd addysgol arfaethedig rydym yn ei adeiladu yn yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru yn gallu newid a dylanwadu ar ymddygiad teithio cenedlaethau'r dyfodol o ddinasyddion Cymru. Felly, Weinidog, sut y mae rhaglen weddnewidiol Llywodraeth Cymru, rhaglen adeiladu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, yn cael ei llunio i gynyddu'n uniongyrchol y nifer o blant sy'n dewis teithio'n llesol i ac o'r ysgol?
Well, Presiding Officer, I can assure the Member that projects benefiting from Welsh Government investment under the twenty-first century schools and colleges building programme need to demonstrate very clearly that they have included provision for safe and convenient walking and cycling access to those places of learning.
Wel, Lywydd, gallaf sicrhau'r Aelod fod angen i brosiectau sy'n elwa o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru dan raglen adeiladu ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain ddangos yn glir iawn eu bod wedi cynnwys darpariaeth ar gyfer cerdded a beicio'n hwylus a diogel i'r mannau dysgu hynny.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr hawl i gael addysg cyfrwng Cymraeg? OAQ54155
7. Will the Minister make a statement on the right to receive Welsh-medium education? OAQ54155
Diolch yn fawr, Alun. Welsh-medium education is currently offered in all local authorities across Wales. The Welsh in education strategic plans are a mechanism for planning and expanding Welsh-medium education, and we are currently consulting on a new approach to planning Welsh-medium education by introducing 10-year plans and ambitious measurable targets.
Diolch yn fawr, Alun. Mae addysg cyfrwng Cymraeg yn cael ei chynnig ym mhob awdurdod lleol ledled Cymru ar hyn o bryd. Mae'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn fecanwaith ar gyfer cynllunio ac ehangu addysg cyfrwng Cymraeg, ac rydym yn ymgynghori ar ddull newydd o gynllunio addysg cyfrwng Cymraeg ar hyn o bryd drwy gyflwyno cynlluniau 10 mlynedd a thargedau mesuradwy uchelgeisiol.
Diolch yn fawr i chi, Weinidog, am yr ateb. Roeddwn i'n falch iawn o glywed yr ateb hefyd i Huw Irranca-Davies yn gynharach y prynhawn yma. Dwi’n gwybod bod gyda chi ymrwymiad personol i sicrhau bod addysg Gymraeg yn cynyddu ar draws y wlad a dwi’n gwybod eich bod chi wedi bod yn gwthio hynny drwy gydol eich amser yn y swydd fan hyn. Ond dwi wedi bod yn delio gydag etholwyr ac eraill, a dwi wedi clywed straeon o gwmpas y wlad, ble mae pobl wedi bod yn ffeindio problemau cynyddol o ran cael trafnidiaeth i ysgolion Cymraeg i sicrhau bod pobl yn gallu derbyn addysg Gymraeg a hefyd cwblhau eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Oes yna fodd i’r Llywodraeth wneud datganiad clir fod gennym ni i gyd hawl i dderbyn ein haddysg, reit drwy gydol yr ysgol, yn y Gymraeg, a bod gan gynghorau gyfrifoldeb i sicrhau bod pobl yn gallu gweithredu’r hawl i gael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg?
Thank you very much, Minister, for the answer. I was very pleased to hear the answer also to Huw Irranca-Davies's question earlier this afternoon. I know that you have a personal commitment to ensuring that Welsh-medium education increases across the country, and I know that you have been pushing that throughout your time in post. But I have been dealing with constituents and others, and I have heard stories from around the country, where people have found increasing problems in terms of getting transport to Welsh-medium schools to ensure that people can receive Welsh-medium education and also complete their studies through the medium of Welsh. Is there a way that the Government can make a clear statement that we all have a right to receive our education, right through the school, through Welsh, and that councils have a responsibility to ensure that people can have that right and have Welsh-medium education?
Well, Alun, yes indeed. All children in Wales have that right to receive their education through the medium of Welsh, if that's what they and their parents choose. Certainly, sometimes, parents and children face significant logistical disadvantage in accessing that right, often travelling significant distances to be able to enact that right. I am acutely aware of some of the changes with regard to post-16 travel that local authorities are consulting on. One of the strange things about Government is that I am not responsible for the learner travel policy. I'm sure many people would find it surprising that, as education Minister, I'm not responsible for it, but my colleague Ken Skates is, and I can assure the Member that my staff and the Minister with responsibility for the language overall are in discussions with Ken Skates on how we can address some of these challenges. Because what we know is that, in many areas, access to post-16 Welsh-medium provision is not available in a similar geographical way that it would be for English-medium tuition, and I don't want anybody not to have that opportunity of continuum because of some of these changes. And there are ongoing discussions in Government about how we can solve this.
Wel, Alun, ie yn wir. Mae gan bob plentyn yng Nghymru hawl i gael eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg os ydynt hwy a'u rhieni'n dewis hynny. Yn sicr, weithiau, mae rhieni a phlant yn wynebu anfantais logistaidd sylweddol wrth arfer yr hawl honno, ac maent yn aml yn gorfod teithio pellteroedd sylweddol i allu manteisio arni. Rwy'n ymwybodol iawn o rai o'r newidiadau mewn perthynas â theithio ôl-16 y mae awdurdodau lleol yn ymgynghori yn eu cylch. Un o'r pethau rhyfedd am Lywodraeth yw'r ffaith nad fi sy'n gyfrifol am y polisi teithio i ddysgwyr. Rwy'n siŵr y byddai llawer o bobl yn synnu nad fi fel Gweinidog addysg sy'n gyfrifol amdano, ac mai fy nghyd-Aelod, Ken Skates, sydd â chyfrifoldeb, a gallaf sicrhau'r Aelod fod fy staff a'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros yr iaith yn gyffredinol mewn trafodaethau â Ken Skates ar sut y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r heriau hyn. Oherwydd mewn llawer o ardaloedd, gwyddom nad oes mynediad at ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ôl-16 mewn ffordd ddaearyddol debyg i'r hyn a fyddai ar gael ar gyfer addysg drwy gyfrwng y Saesneg, ac nid wyf eisiau i neb golli'r cyfle i sicrhau'r continwwm hwnnw oherwydd rhai o'r newidiadau hyn. Ac mae trafodaethau ar y gweill yn y Llywodraeth ynglŷn â sut y gallwn ddatrys hyn.
I completely agree with Alun's question. Is a right really right when it's so easily frustrated by the ability of a local authority to say 'no' to transport? And I'm not just talking about post-16 transport, although, obviously, that's a very current issue in Neath Port Talbot in my own region. You alluded to this—I wanted to ask you: do you think the time has come for the Learner Travel (Wales) Measure 2008 to be replaced and for provision for free transport to the nearest Welsh-medium education to be included as a right, and that the issue of student transport is brought under the education portfolio, not the economy portfolio?
Rwy'n cytuno'n llwyr â chwestiwn Alun. A yw'n hawl, mewn gwirionedd, pan fo gallu awdurdod lleol i ddweud 'na' i gludiant yn ei rhwystro mor hawdd? Ac nid wyf yn sôn am gludiant ôl-16 yn unig, er, yn amlwg, mae honno'n broblem ar hyn o bryd yng Nghastell-nedd Port Talbot yn fy rhanbarth i. Rydych chi wedi cyfeirio at hyn—roeddwn eisiau gofyn i chi: a ydych yn credu bod yr amser wedi dod i ddisodli Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a sicrhau bod darpariaeth ar gyfer cludiant am ddim i'r addysg cyfrwng Cymraeg agosaf yn cael ei chynnwys fel hawl, yn ogystal â sicrhau bod mater cludiant myfyrwyr yn cael ei gynnwys yn y portffolio addysg, yn hytrach na phortffolio'r economi?
Well, Presiding Officer, I should declare an interest. My own family had to appeal a transport decision for my own children's ability to access their Welsh-medium education, along with another group of Powys parents. So, I am very familiar with some of the issues that parents find when trying to make that very positive choice. And I think it's particularly important that we address these issues if we want to encourage more people to make that choice. Because unless they can see easy access but also a broad continuum throughout all stages of learning for Welsh medium, many parents, especially those from non-Welsh-speaking households, might not make the first step on that journey, and I want more parents to be able to do that. As I said, there are ongoing discussions between myself, the Minister, and the Minister for Economy and Transport about the learner travel Measure. Whether there's time at this point to completely review that piece of legislation, which, of course, means that nobody is entitled to post-16 travel regardless of language of tuition—those discussions are ongoing, because I recognise that there are specific issues related to the Welsh medium that potentially are putting parents and pupils at a disadvantage.
Wel, Lywydd, dylwn ddatgan buddiant. Bu'n rhaid i fy nheulu fy hun apelio yn erbyn penderfyniad cludiant yn ymwneud â gallu fy mhlant i gael mynediad at eu haddysg cyfrwng Cymraeg, ynghyd â grŵp arall o rieni ym Mhowys. Felly, rwy'n gyfarwydd iawn â rhai o'r problemau y mae rhieni'n eu hwynebu wrth geisio gwneud y dewis cadarnhaol iawn hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod yn arbennig o bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r materion hyn os ydym eisiau annog mwy o bobl i wneud y dewis hwnnw. Oherwydd, os nad oes mynediad hawdd at addysg cyfrwng Cymraeg, na chontinwwm eang drwy bob cam dysgu, mae'n bosibl na fydd llawer o rieni, yn enwedig rhieni o gartrefi di-Gymraeg, yn cymryd y cam cyntaf ar y daith honno, ac rwyf eisiau galluogi mwy o rieni i wneud hynny. Fel y dywedais, mae trafodaethau ar y gweill rhyngof i, y Gweinidog, a Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth mewn perthynas â'r Mesur teithio gan ddysgwyr. Nid wyf yn gwybod a oes amser ar hyn o bryd i adolygu'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn llwyr, sydd, wrth gwrs, yn golygu nad oes gan neb yr hawl i deithio ôl-16 ni waeth beth fo iaith y dysgu—mae'r trafodaethau hynny'n parhau, oherwydd rwy'n cydnabod bod problemau penodol yn gysylltiedig ag addysg cyfrwng Cymraeg sydd, o bosibl, yn rhoi rhieni a disgyblion o dan anfantais.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am raglen Ysgolion yr 21ain Ganrif gan Lywodraeth Cymru yn Sir Gaerfyrddin? OAQ54172
8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s 21st Century Schools Programme in Carmarthenshire? OAQ54172
The first five-year phase of the twenty-first century schools and education programme will see £87 million invested in the rebuild and refurbishment of schools in Carmarthenshire. A further £129.5 million has been earmarked for the second phase of the programme from April 2019, subject, of course, to the usual process of business cases being dealt with.
Yn ystod pum mlynedd gyntaf y rhaglen addysg ac ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, bydd £87 miliwn wedi cael ei fuddsoddi yn y gwaith o ailadeiladu ac ailwampio ysgolion yn Sir Gaerfyrddin. Mae £129.5 miliwn arall wedi'i glustnodi ar gyfer ail gam y rhaglen o fis Ebrill 2019, yn amodol, wrth gwrs, ar y broses arferol o ymdrin ag achosion busnes.
I'm grateful to the Minister for her reply. I'd like to suggest, Minister, this afternoon—to offer you the opportunity to congratulate the governors, the local authority, staff and school pupils at Pontyberem school, which has had substantial investment from the twenty-first century schools fund and is going to be reopened on Monday. I know that you've received an invitation and, unfortunately, you're not able to be with us that day, but I think you will—and I hope that you will—acknowledge that it's been a really effective piece of work that's made really good use of existing estate, that we don't always have to build from scratch—even though sometimes we might want to—but we don't always need to build from scratch to make real difference to the environment in which our teachers are working in and in which our pupils are learning. I hope you will also join me in congratulating Carmarthenshire in being really proactive in making sure that they make the best use of those resources that are available. And, most of all, I hope that you'll wish the parents and pupils and all of us a really happy day on Monday, because it certainly is something to celebrate.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb. Hoffwn awgrymu, Weinidog, y prynhawn yma—hoffwn gynnig y cyfle i chi longyfarch y llywodraethwyr, yr awdurdod lleol, y staff a'r disgyblion yn ysgol Pontyberem, sydd wedi cael buddsoddiad sylweddol o gronfa ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ac a fydd yn ailagor ddydd Llun. Gwn eich bod wedi cael gwahoddiad ac yn anffodus, nid ydych yn gallu bod yno gyda ni y diwrnod hwnnw, ond credaf y byddwch—ac rwy'n gobeithio y byddwch—yn cydnabod ei fod wedi bod yn waith gwirioneddol effeithiol ac wedi gwneud defnydd gwirioneddol dda o'r ystâd bresennol, ac nid oes yn rhaid i ni adeiladu o'r newydd bob amser—er ein bod yn dymuno gwneud hynny weithiau—ond nid oes angen i ni adeiladu o'r newydd bob tro i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r amgylchedd y mae ein hathrawon yn gweithio ynddo ac y mae ein disgyblion yn dysgu ynddo. Rwy'n gobeithio y byddwch hefyd yn ymuno â mi i longyfarch Sir Gaerfyrddin am fod yn rhagweithiol iawn yn gwneud yn siŵr eu bod yn gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau hynny sydd ar gael. Ac yn bennaf oll, rwy'n gobeithio y byddwch yn dymuno diwrnod hapus iawn i'r rhieni a'r disgyblion ac i bob un ohonom ddydd Llun, oherwydd mae'n sicr yn rhywbeth i'w ddathlu.
Well, can I thank the Member for bringing to the attention of the whole Assembly the official opening of Ysgol Ponyberem next week? I'm very disappointed that I'm not able to attend. One of the most wonderful aspects of being the Minister for Education is to be able to travel the length and breadth of the nation opening new buildings, whether that be a complete new build or very, very successful refurbishments or extensions on the existing school estate.
I'm sure the Member would share my ambition that children and those who educate and work with them deserve to do that important work in buildings that are fit for purpose and allow them to make the most of those opportunities. Although sometimes, perhaps, from time from time, relations between Welsh Government and local government can get a bit feisty, the strong partnership working between local authorities across Wales and the Welsh Government has made this capital investment programme, I think, one of the most successful capital programmes that the Welsh Government has enjoyed, because of that close partnership working between us and our local authorities. I commend all of those who are working really, really hard to get these buildings up and open and I hope they have a wonderful, wonderful day.
Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw'r Cynulliad cyfan at agoriad swyddogol Ysgol Pontyberem yr wythnos nesaf? Rwy'n siomedig iawn na fyddaf yn gallu bod yn bresennol. Un o'r agweddau mwyaf rhyfeddol ar fod yn Weinidog addysg yw gallu teithio ar hyd a lled y wlad yn agor adeiladau newydd, boed hwnnw'n adeilad cyfan gwbl newydd neu'n adeilad wedi'i adnewyddu neu'n estyniad llwyddiannus iawn ar ystâd bresennol yr ysgol.
Rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn rhannu fy uchelgais fod plant a'r rheini sy'n eu haddysgu ac yn gweithio gyda hwy yn haeddu gwneud y gwaith pwysig hwnnw mewn adeiladau sy'n addas at y diben ac sy'n caniatáu iddynt fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny. Er y gall y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol fod braidd yn gynhennus o bryd i'w gilydd o bosibl, mae'r gwaith partneriaeth cryf rhwng awdurdodau lleol ledled Cymru a Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod y rhaglen buddsoddi cyfalaf hon, rwy'n credu, yn un o'r rhaglenni cyfalaf mwyaf llwyddiannus y mae Llywodraeth Cymru wedi'u mwynhau, oherwydd y cydweithio agos hwnnw rhyngom ni a'n hawdurdodau lleol. Rwy'n cymeradwyo pawb sy'n gweithio'n wirioneddol galed i godi ac agor yr adeiladau hyn, ac rwy'n gobeithio y cânt ddiwrnod bendigedig.
Minister, the mutual investment model that finances most of the twenty-first century schools programme in Carmarthenshire and throughout the rest of Wales is a really welcome evolution from the old-fashioned PFI, but, of course, with all of these issues, there's always a balance to be had between loss of control and being able to be fiscally exposed. Now, the mutual investment model does have a fiscal exposure for the Government and for local authorities and I just wanted to understand a little bit more clearly what your opportunity and risk evaluation process is to ensure that things such as the lack of ability to profit-cap or cost overruns, project overruns, and, of course, the higher rate of borrowing—how that impacts the twenty-first century schools programme.
Weinidog, mae'r model buddsoddi cydfuddiannol sy'n ariannu'r rhan fwyaf o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn Sir Gaerfyrddin a gweddill Cymru yn esblygiad a groesewir yn fawr o'r mentrau cyllid preifat hen ffasiwn, ond wrth gwrs, gyda'r holl faterion hyn, mae angen sicrhau cydbwysedd bob amser rhwng colli rheolaeth a gallu cynnal amlygiad ariannol. Nawr, mae gan y model buddsoddi cydfuddiannol amlygiad ariannol ar gyfer y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ac roeddwn eisiau deall ychydig yn gliriach beth yw eich proses werthuso cyfle a risg er mwyn sicrhau bod pethau fel anallu i gapio elw neu orwariant, gorwariant prosiectau, ac wrth gwrs, y gyfradd fenthyca uwch—sut y mae hynny'n effeithio ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.
Well, Angela, you're right; the MIM—the mutual investment model—does give us the opportunity as a Government, working alongside partners, to be able to lever in an additional £500 million-worth of resource into the programme, which allows us to complete even more refurbishment and new-build projects. That needs to be managed very carefully, and local authorities and FE colleges that are involved in that process need to be supported with the skills alongside the skills that they would have in-house. We're currently working as a Government with our partners to develop a model that will provide that support, which in turn itself will try and safeguard individual councils or colleges from the problems that you've just identified. And I'd be very happy to update Members when a final decision around that has been made, which is imminent.
Wel, Angela, rydych yn llygad eich lle: mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn rhoi cyfle i ni fel Llywodraeth, gan weithio gyda phartneriaid, ddenu gwerth £500 miliwn o adnoddau ychwanegol i'r rhaglen, sy'n ein galluogi i gwblhau mwy fyth o waith adnewyddu a phrosiectau adeiladu o'r newydd. Mae angen rheoli hwnnw'n ofalus iawn, ac mae angen sgiliau i gefnogi awdurdodau lleol a cholegau addysg bellach sy'n rhan o'r broses honno ochr yn ochr â'r sgiliau a fyddai ganddynt yn fewnol. Ar hyn o bryd, fel Llywodraeth rydym yn gweithio gyda'n partneriaid i ddatblygu model a fydd yn darparu'r gefnogaeth honno, a fydd yn ei dro yn ceisio diogelu cynghorau unigol neu golegau rhag y problemau rydych newydd eu nodi. A buaswn yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd penderfyniad terfynol wedi ei wneud mewn perthynas â hynny, ac mae hynny ar fin digwydd.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi sefydliadau addysg uwch? OAQ54170
9. What steps is the Welsh Government taking to support higher education institutions? OAQ54170
Thank you, Joyce. We continue to provide financial and regulatory support to the sector through HEFCW, which, together with our student support reforms, will create a stronger, more sustainable HE sector across the nation.
Diolch i chi, Joyce. Rydym yn parhau i ddarparu cymorth ariannol a rheoleiddiol i'r sector drwy CCAUC, a fydd, ynghyd â'n diwygiadau cymorth i fyfyrwyr, yn creu sector addysg uwch cryfach, mwy cynaliadwy ledled y wlad.
Thank you for that answer, but last week, there was a worrying report in the media concerning the future of the Lampeter campus of the University of Wales Trinity Saint David, and in recent years there has been a decline in the number of departments, staff and students at that particular campus. Understandably, both the students and the local residents, and the businesses that depend on that university, are really concerned about the economic viability and the effects that will have on the wider community. They're especially concerned about the announcement by the university that they're looking to make a £6.5 million cut and 100 job cuts across their three campuses, which does include Carmarthen, Swansea and Lampeter. Can I ask, Minister, if you've had any discussions whatsoever with the university regarding the future of the Lampeter campus and the University of Wales Trinity Saint David?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, ond yr wythnos diwethaf, roedd yna adroddiad a oedd yn peri pryder yn y cyfryngau ynghylch dyfodol campws Llanbedr Pont Steffan Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae gostyngiad wedi bod yn nifer yr adrannau, y staff a'r myfyrwyr ar y campws penodol hwnnw. Yn ddealladwy, mae'r myfyrwyr a'r trigolion lleol, a'r busnesau sy'n dibynnu ar y brifysgol honno, yn bryderus iawn am yr hyfywedd economaidd a'r effeithiau y bydd hynny'n eu cael ar y gymuned ehangach. Maent yn arbennig o bryderus am gyhoeddiad y brifysgol eu bod yn bwriadu gwneud toriad o £6.5 miliwn a 100 o swyddi ar draws eu tri champws, sy'n cynnwys Caerfyrddin, Abertawe a Llanbedr Pont Steffan. A gaf fi ofyn, Weinidog, a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau o gwbl gyda'r brifysgol ynghylch dyfodol campws Llanbedr Pont Steffan a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant?
Thank you, Joyce. I spoke to the vice-chancellor of that institution last week and received a categorical assurance on the future of educational provision at the Lampeter campus from him.
Diolch i chi, Joyce. Siaradais ag is-ganghellor y sefydliad hwnnw yr wythnos diwethaf a rhoddodd sicrwydd pendant ynghylch dyfodol darpariaeth addysgol ar gampws Llanbedr Pont Steffan.
Minister, I'm sure you'll agree with me that partnerships between higher education authorities and businesses are critical to ensure that the next generation have the knowledge and right skill sets to enter the workforce, which I'm sure will be very different in 10 years' time, given the adoption of automation and artificial intelligence. Naturally, these changes will require workers everywhere to deepen their existing skill sets or even acquire new ones. With this in mind, what is the Welsh Government doing to support higher education institutions to work with employers to make sure the workforce of the future has the necessary skills and knowledge to actually enter the workplace?
Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod partneriaethau rhwng busnesau ac awdurdodau addysg uwch yn hanfodol er mwyn sicrhau bod gan y genhedlaeth nesaf wybodaeth a sgiliau cywir i ymuno â'r gweithlu, a fydd, rwy'n siŵr, yn wahanol iawn mewn 10 mlynedd, o ystyried datblygiad awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial. Yn naturiol, bydd y newidiadau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i weithwyr ym mhobman hogi eu sgiliau presennol neu gaffael rhai newydd hyd yn oed. Gyda hyn mewn golwg, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo sefydliadau addysg uwch i weithio gyda chyflogwyr er mwyn sicrhau bod gweithlu'r dyfodol yn meddu ar y sgiliau a'r wybodaeth angenrheidiol i fynd i mewn i'r gweithle?
If I can give the Member a concrete example of how we're doing just that, and that is our degree apprenticeship programme. That degree apprenticeship programme sees individuals based in the company for the vast majority of their time but undertaking some part-time study. That's not the same as thinking that those students just do a normal degree on a part-time basis; the programme that has been developed by the university has been done deliberately in partnership with those businesses that employ the student.
We've just heard a question about Trinity. I've been very fortunate to see for myself some of those involved in the Trinity Saint David digital degree apprenticeship programme—a young woman who decided to go down that route at 18 rather than the more traditional undergraduate programme. And we hope to extend the number of professions that are covered by degree apprenticeships later on this year, focusing especially on digital, engineering and other STEM subjects, thus allowing businesses and universities to work together to deliver a curriculum that truly meets the needs of individuals but also the wider economy.
Os caf roi un enghraifft bendant i'r Aelod o'r ffordd rydym yn gwneud yn union hynny, ein rhaglen brentisiaeth gradd yw honno. Mae'r rhaglen brentisiaeth gradd yn golygu bod unigolion yn gweithio yn y cwmni am y mwyafrif helaeth o'u hamser ond yn ymgymryd â rhywfaint o astudio rhan-amser. Nid yw hynny yr un fath â meddwl bod y myfyrwyr hynny'n gwneud gradd arferol ar sail ran-amser; mae'r rhaglen a ddatblygwyd gan y brifysgol wedi'i chreu yn fwriadol mewn partneriaeth â'r busnesau sy'n cyflogi'r myfyriwr.
Rydym newydd glywed cwestiwn am y Drindod. Rwyf wedi bod yn ffodus iawn i weld rhai o'r bobl sy'n rhan o raglen brentisiaeth gradd ddigidol y Drindod Dewi Sant drosof fy hun—menyw ifanc a benderfynodd ddilyn y llwybr hwnnw yn 18 oed yn hytrach na'r rhaglen israddedig fwy traddodiadol. Ac rydym yn gobeithio cynyddu nifer y proffesiynau a gwmpesir gan brentisiaethau gradd yn ddiweddarach eleni, gan ganolbwyntio'n benodol ar bynciau digidol, peirianneg a phynciau STEM eraill, gan ganiatáu i fusnesau a phrifysgolion gydweithio i gyflwyno cwricwlwm sy'n llwyr ddiwallu anghenion unigolion yn ogystal â'r economi ehangach.
Ac yn olaf, cwestiwn 10—Mark Isherwood.
Finally, question 10—Mark Isherwood.
10. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant gydag anghenion dysgu ychwanegol i mewn i addysg ôl-16? OAQ54153
10. How is the Welsh Government supporting pupils with additional learning needs into post-16 education? OAQ54153
Thank you, Mark. Welsh Government provides funding to local authorities, Careers Wales, and further education institutions to deliver services that support pupils with additional learning needs entering into post-16 education. Furthermore, our ambitious ALN reforms will deliver improved collaborative assessment, planning and monitoring of support provided to all learners with an ALN.
Diolch, Mark. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cyllid i awdurdodau lleol, Gyrfa Cymru a sefydliadau addysg bellach i ddarparu gwasanaethau sy'n cynorthwyo disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol sy'n dechrau addysg ôl-16. At hynny, bydd ein diwygiadau ADY uchelgeisiol yn arwain at gynllunio, monitro ac asesu cydweithredol gwell o'r cymorth a roddir i bob dysgwr ag angen dysgu ychwanegol.
Thank you. After the Welsh Government announced in the last Assembly that placements to specialist colleges for students with learning difficulties and learning disabilities would normally now be for two years rather than three, I visited Derwen College in Gobowen just across the border, which takes students from England and Wales. The Welsh Government at the time responded by stating that this was flexible; it would consider individual cases according to individual circumstances and needs, and the college showed me that the third year was critical, because that's when they provide the direct work experience in partnership with employers locally. I've now been contacted by a Flintshire mum, whose son attends the college on a two-year placement, who, in a review meeting, has been told that students from England can still have three-year placements, but students from Wales only two, and the flexibility that was previously available has not been made available to her. What is your current position to enable or ensure that students who need that third year in Wales can access funding for it through the appropriate processes, or is it simply now a blanket 'no'?
Diolch. Ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi yn y Cynulliad diwethaf y byddai lleoliadau mewn colegau arbenigol ar gyfer myfyrwyr ag anawsterau dysgu ac anableddau dysgu fel arfer yn para dwy flynedd yn awr yn hytrach na thair, ymwelais â Choleg Derwen yn Gobowen ychydig dros y ffin, sy'n derbyn myfyrwyr o Gymru a Lloegr. Ymatebodd Llywodraeth Cymru ar y pryd drwy ddweud bod hyn yn hyblyg; byddai'n ystyried achosion unigol yn ôl amgylchiadau ac anghenion unigol, a dangosodd y coleg i mi fod y drydedd flwyddyn yn dyngedfennol, oherwydd dyna pryd y maent yn darparu'r profiad gwaith uniongyrchol mewn partneriaeth â chyflogwyr yn lleol. Mae mam o Sir y Fflint wedi cysylltu â mi yn awr, ac mae ei mab yn mynychu'r coleg ar leoliad dwy flynedd, ac mewn cyfarfod adolygu, cafodd wybod y gall myfyrwyr o Loegr gael lleoliadau tair blynedd o hyd, ond dwy yn unig i fyfyrwyr o Gymru, ac nid yw'r hyblygrwydd a oedd ar gael yn flaenorol ar gael iddi yn awr. Beth yw'r sefyllfa ar hyn o bryd mewn perthynas â galluogi neu sicrhau bod myfyrwyr sydd angen y drydedd flwyddyn honno yng Nghymru yn gallu cael cyllid ar ei chyfer drwy'r prosesau priodol, neu ai 'na' yw'r ateb i bawb bellach?
No, it's not at all a blanket 'no'. We would expect the majority of placements to last for two years, however, all these placements come to me, as Minister, for sign-off and I know that I have signed off, for this financial year, a number of three-year placements, because that three-year placement has been designated and decided is the most appropriate length of study for an individual student. And from time to time, we have requests that are brought forward to extend a two-year placement to a third year if that's in the best interest of the learners. So, there is absolute flexibility still in place within Wales, and the nature, whether it's two years or three years, or whether a two-year needs to extend into a third year is a matter of an individual's assessment, and there is no blanket policy of saying only two years.
Na, nid 'na' yw'r ateb i bawb o gwbl. Byddem yn disgwyl i'r rhan fwyaf o leoliadau bara dwy flynedd, ond mae disgwyl i mi, fel Gweinidog, gymeradwyo'r lleoliadau hyn, a gwn fy mod wedi cymeradwyo nifer o leoliadau tair blynedd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, am fod y lleoliadau tair blynedd hynny wedi'u dynodi a bod penderfyniad wedi'i wneud mai dyna yw'r cyfnod astudio mwyaf priodol ar gyfer myfyriwr unigol. Ac o bryd i'w gilydd, mae ceisiadau'n cael eu cyflwyno i ymestyn lleoliad dwy flynedd yn dair blynedd os yw hynny er budd gorau'r dysgwyr. Felly, mae yna hyblygrwydd llwyr o hyd yng Nghymru, ac mae natur y lleoliad, boed yn ddwy flynedd neu'n dair blynedd, neu p'un a oes angen ymestyn dwy flynedd yn dair blynedd, yn ddibynnol ar asesiad unigolyn, ac nid oes polisi cyffredinol o ddwy flynedd yn unig.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, ac mae'r cwestiwn gan David Rowlands.
The next questions are questions to the Minister for Health and Social Services. The first question is to be answered by the Deputy Minister and the question is to be asked by David Rowlands.
Diolch, Llywydd. I'm sorry, Llywydd. I do apologise, Llywydd. That came upon us a little quickly, I'm afraid.
Diolch, Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. Rwy'n ymddiheuro, Lywydd. Roedd hynny braidd yn ddirybudd, mae arnaf ofn.
Question 1 is usually asked and expected to be asked. David Rowlands.
Mae cwestiwn 1 fel arfer yn cael ei ofyn a disgwylir iddo gael ei ofyn. David Rowlands.
Deputy Minister, a large part of my casework is taken up with matters related to social services—[Interruption.]
Ddirprwy Weinidog, mae rhan fawr o fy ngwaith achos yn faterion sy'n ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol—[Torri ar draws.]
You need to ask the question on the order paper. Question 1, David Rowlands.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn. Cwestiwn 1, David Rowlands.
I do apologise. Thank you.
Rwy'n ymddiheuro. Diolch.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r gweithdrefnau ar gyfer mabwysiadu gorfodol, yng ngoleuni'r cynnydd diweddar yn nifer yr achosion? OAQ54158
1. What assessment has the Minister made of the procedures for forced adoptions, in light of a recent increase in the number of cases? OAQ54158
Thank you for that question. Our primary aim is to support children to stay with their birth families where possible. Care decisions, including on adoption, are taken solely in the best interests of the child. The number of court-ordered adoptions has been falling, but we recognise that adoption can offer stable, loving families and good outcomes.
Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Ein prif nod yw cynorthwyo plant i aros gyda'u teuluoedd biolegol lle bo hynny'n bosibl. Mae penderfyniadau sy'n ymwneud â gofal, yn cynnwys ar fabwysiadu, yn cael eu gwneud er budd gorau'r plentyn yn unig. Mae nifer y mabwysiadau a orchmynnir gan y llys wedi bod yn gostwng, ond rydym yn cydnabod y gall mabwysiadu gynnig teuluoedd sefydlog, cariadus a chanlyniadau da.
Thank you for that answer, Deputy Minister. A large part of my casework is taken up with matters related to social services, in particular with regard to the adoption services. This is not surprising given that, in the South Wales East region alone, some 280 children were referred for adoption in 2016-17—a massive 66 per cent increase on the previous year.
I understand that this trend has been replicated throughout Wales according to the National Adoption Service. It is laudable that the First Minister has recognised these trends, as outlined in yesterday's statement, and has issued instructions to attempt to alleviate what can only be called an epidemic of such adoptions. However, the decision of whether or not to remove a child from its birth family lies with the social worker involved, and as highlighted below, many of these decisions seem to be endemically flawed. One of my cases involved a child receiving a minor injury who was then removed from their family for six months, causing immense trauma to her parents and grandparents. It was subsequently found that there was no case to answer as far as neglect or the deliberate inflicting of this injury. Indeed, the child suffered far more injuries whilst in care, although these were such as one would normally associate with a young child growing up. Llywydd, we, on these benches, feel that there is an undeniably—
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Mae rhan fawr o fy ngwaith achos yn ymwneud â materion sy'n gysylltiedig â gwasanaethau cymdeithasol, yn enwedig mewn perthynas â'r gwasanaethau mabwysiadu. Nid yw hyn yn syndod o gofio, yn rhanbarth Dwyrain De Cymru yn unig, fod oddeutu 280 o blant wedi'u hatgyfeirio i'w mabwysiadu yn 2016-17—cynnydd enfawr o 66 y cant ers y flwyddyn flaenorol.
Deallaf fod y tueddiad hwn yn debyg ledled Cymru yn ôl y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol. Mae'n ganmoladwy fod y Prif Weinidog wedi cydnabod y tueddiadau hyn, fel yr amlinellwyd yn y datganiad ddoe, ac wedi cyhoeddi cyfarwyddiadau i geisio lliniaru'r hyn na ellir ond ei alw'n epidemig o fabwysiadau o'r fath. Fodd bynnag, y gweithiwr cymdeithasol sy'n gyfrifol am benderfynu a ddylid symud plentyn o'i deulu biolegol, ac fel yr amlygir isod, mae'n ymddangos bod llawer o'r penderfyniadau hyn yn rhai gwallus yn eu hanfod. Roedd un o fy achosion yn ymwneud â phlentyn a oedd wedi dioddef mân anaf, ac a gafodd ei symud o'u teulu am chwe mis, gan achosi trawma aruthrol i'w rhieni a'i neiniau a'i theidiau. Canfuwyd wedyn nad oedd unrhyw achos i'w ateb ar sail esgeulustod neu beri'r anaf yn fwriadol. Yn wir, dioddefodd y plentyn lawer mwy o anafiadau pan oedd mewn gofal, er bod y rhain yn rhai y byddai rhywun yn eu hystyried yn arferol i blentyn ifanc ar ei dyfiant. Lywydd, rydym ni, ar y meinciau hyn, yn teimlo nad oes amheuaeth—
You're not addressing me; you need to ask your question of the Deputy Minister, and in having taken a long time to actually find your question, you're now taking a long time to ask your question. Can you please ask the question?
Nid ydych yn fy annerch i; mae angen i chi ofyn eich cwestiwn i'r Dirprwy Weinidog, ac ar ôl cymryd amser hir i ddod o hyd i'ch cwestiwn, rydych yn awr yn cymryd amser hir i ofyn eich cwestiwn. A wnewch chi ofyn y cwestiwn os gwelwch yn dda?
Does the Minister not agree that there is an undeniably strong case for investigating the whole adoption service, especially given the spiralling cost to the public purse?
Onid yw'r Gweinidog yn cytuno bod achos pendant iawn dros ymchwilio i'r gwasanaeth mabwysiadu cyfan, yn enwedig o ystyried y gost gynyddol i bwrs y wlad?
As I said in answer to the question that you read it out, what we're trying to do is to prevent children needing adoption by trying to keep them at home with their families. So, we're investing in edge of care services, which are now operating in all the regions in Wales. We've given £2.3 million to help prevent children who have been adopted coming back into care, which does happen because of the support that is needed for adoption. The decision to adopt is a very serious decision, as the Member recognises. It does require a decision by a court, so it's not at the whim of a social worker. It's very carefully thought out and it should be the last resort; every effort should have been made before you reach the situation where an adoption takes place, particularly if it is against the wishes of the natural birth parents. So, I think what we are doing in Wales is trying to shift the balance. We're trying to make sure that fewer children come into care and then need adoption, and for the ones who absolutely do need adoption, after making every effort to stop it happening, as much support as possible is given to make those adoptions successful.
Fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn a ddarllenasoch, yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yw atal plant rhag bod angen cael eu mabwysiadu drwy geisio'u cadw gartref gyda'u teuluoedd. Felly, rydym yn buddsoddi mewn gwasanaethau ar ffiniau gofal, sydd bellach yn gweithredu ym mhob un o ranbarthau Cymru. Rydym wedi rhoi £2.3 miliwn i helpu i atal plant sydd wedi'u mabwysiadu rhag dod yn ôl i ofal, sy'n digwydd oherwydd y cymorth sydd ei angen ar gyfer mabwysiadu. Mae'r penderfyniad i fabwysiadu yn benderfyniad difrifol iawn, fel y mae'r Aelod yn ei gydnabod. Mae'n gofyn am benderfyniad gan lys, felly nid yw'n digwydd ar fympwy gweithiwr cymdeithasol. Mae wedi'i ystyried yn ofalus iawn a dylai fod yn ddewis olaf; dylid bod wedi gwneud pob ymdrech cyn cyrraedd y sefyllfa lle mae mabwysiadu'n digwydd, yn enwedig os yw'n groes i ddymuniadau'r rhieni biolegol naturiol. Felly, credaf mai'r hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru yw ceisio newid y cydbwysedd. Rydym yn ceisio gwneud yn siŵr fod llai o blant yn dod i mewn i ofal ac yna angen cael eu mabwysiadu, ac mewn perthynas â'r rhai sy'n sicr angen cael eu mabwysiadu, ar ôl gwneud pob ymdrech i atal hynny rhag digwydd, fod cymaint o gymorth â phosibl yn cael ei roi i sicrhau bod y mabwysiadau hynny'n llwyddiannus.
In yesterday's statement on improving outcomes for looked-after children, you mentioned, Minister, that you've seen the number of looked-after children in Wales increase by 34 per cent over the past 15 years, and you've promised to look at this closely. I wonder if you have or you would consider launching an investigation into the rise of looked-after children as part of this process.
Yn y datganiad ddoe ynglŷn â gwella canlyniadau i blant sy'n derbyn gofal, soniasoch, Weinidog, eich bod wedi gweld cynnydd o 34 y cant yn nifer y plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru dros y 15 mlynedd diwethaf, ac rydych wedi addo edrych ar hyn yn ofalus. Rwy'n meddwl tybed a ydych, neu a fyddech, yn ystyried lansio ymchwiliad i'r cynnydd yn nifer y plant sy'n derbyn gofal fel rhan o'r broses hon?
I think it's very difficult to know what has actually caused this rise in the number of children, and I know that there have been calls to look at why this has actually happened. It does seem to be for multiple reasons, and it's very difficult to actually choose one particular reason. But, certainly, in the work that we're doing now on trying to prevent children coming into care—I mean that 34 per cent is an alarming figure and we certainly don't want that to go on, and that's why we're working with all the local authorities in Wales to try and bring things down. During the process of this very intensive work we're doing, we will look to see what more needs to be done, because it is alarming and if it continues to go on, it will be very bad news.
Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn gwybod beth sydd wedi achosi'r cynnydd hwn yn nifer y plant, a gwn fod galwadau wedi bod i edrych ar pam fod hyn wedi digwydd mewn gwirionedd. Mae'n debyg ei fod wedi digwydd am sawl rheswm, ac mae'n anodd iawn dewis un rheswm penodol. Ond yn sicr, yn y gwaith rydym yn ei wneud yn awr i geisio atal plant rhag dod i mewn i ofal—hynny yw, mae 34 y cant yn ffigur brawychus ac yn sicr, nid ydym eisiau i hynny barhau, a dyna pam rydym yn gweithio gyda'r holl awdurdodau lleol yng Nghymru i geisio lleihau'r ffigur hwnnw. Yn ystod y gwaith dwys iawn a wnawn, byddwn yn edrych i weld beth arall sydd angen ei wneud, oherwydd mae'n frawychus, ac os yw'n parhau i ddigwydd, bydd hynny'n newyddion drwg iawn.
I fully support your policy and the direction it's going, I think the issue is that filtering down, because, on the ground level, children seem to be taken into care far too easily. So, my question is: how can we empower parents? Could we create a professional advocacy service for parents? Because there seems to be a blanket thing called avoiding future emotional harm, and child after child after child is being taken into care, put up for adoption. I'm trying to support one mother at this moment whose life has been ruined by her interaction with children's services. And she took the step of aborting her unborn child to avoid it being taken into care, and that whole family is devastated. What strikes me, with case after case after case, is the complete lack of rights and the complete lack of empowerment. And if you're a parent who's been through the care system yourself, then you are treated in an appalling manner sometimes. So, how can we empower parents?
Rwy'n cefnogi eich polisi yn llwyr a'r cyfeiriad y mae'n mynd iddo, credaf fod y broblem yn ymwneud â lleihau'r ffigur hwnnw, oherwydd, ar lawr gwlad, mae'n ymddangos bod plant yn mynd i mewn i ofal yn llawer rhy hawdd. Felly, fy nghwestiwn yw: sut y gallwn rymuso rhieni? A allem greu gwasanaeth eiriolaeth proffesiynol i rieni? Oherwydd mae'n ymddangos bod yna rywbeth cyffredinol sy'n cael ei alw'n osgoi niwed emosiynol yn y dyfodol, ac mae plentyn ar ôl plentyn yn mynd i mewn i ofal, yn cael eu rhoi i'w mabwysiadu. Rwy'n ceisio cefnogi un fam ar hyn o bryd ac mae ei chysylltiad â'r gwasanaethau plant wedi difetha ei bywyd. Penderfynodd gael erthyliad er mwyn atal ei phlentyn rhag cael ei roi mewn gofal, ac mae'r teulu cyfan wedi'i ddistrywio. Yr hyn sy'n fy nharo, gydag achos ar ôl achos, yw'r diffyg hawliau llwyr a'r diffyg grymuso. Ac os ydych yn rhiant sydd wedi bod drwy'r system ofal eich hun, rydych yn cael eich trin mewn modd gwarthus weithiau. Felly, sut y gallwn rymuso rhieni?
One of the things we are doing is setting up the Reflect project, which the Member may know about, which is for women who have actually had a child already taken off them, so they have already got one child in the care system. So, the Reflect project is an effort to try to stop that happening again. So, again, we've got that project rolled out all over Wales. It's not enough, there's a huge amount that needs to be done, and I absolutely agree that we have to give as much support as we can for parents to keep their children, and we do have a long way to go. But we are doing it with the support that we are giving and, in particular, I would recommend that the Member looks at the Reflect project, which looks at the particular sort of case that he describes.
Un o'r pethau rydym yn ei wneud yw sefydlu'r prosiect Myfyrio, ac efallai y bydd yr Aelod yn gwybod amdano, mae ar gyfer menywod sydd eisoes wedi wynebu plentyn yn cael ei gymryd oddi wrthynt, felly mae ganddynt un plentyn yn y system gofal yn barod. Felly, mae'r prosiect Myfyrio yn ymdrech i geisio atal hynny rhag digwydd eto. Felly, unwaith eto, mae'r prosiect hwnnw wedi'i gyflwyno ledled Cymru. Nid yw'n ddigon, mae angen gwneud llawer mwy, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid i ni roi cymaint o gymorth ag y gallwn i rieni allu cadw eu plant, ac mae gennym ffordd bell i fynd eto. Ond rydym yn gwneud hyn gyda'r cymorth rydym yn ei roi ac yn benodol, buaswn yn argymell bod yr Aelod yn edrych ar y prosiect Myfyrio, sy'n edrych ar y math arbennig o achos y mae'n ei ddisgrifio.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymdrechion diweddar i ategu gofal sylfaenol gyda chymorth gan fferyllfeydd? OAQ54167
2. Will the Minister provide an update on recent efforts to supplement primary care with support from pharmacies? OAQ54167
Community pharmacy has a significant role to play in delivering primary care in Wales today. Real progress has been made through new contractual arrangements that support clinical service delivery, collaboration and quality improvement. Choose Pharmacy is now available in 98 per cent of pharmacies across Wales and I have provided over £4.5 million this year to enhance training within the profession.
Mae gan fferylliaeth gymunedol rôl bwysig i'w chwarae'n darparu gofal sylfaenol yng Nghymru heddiw. Mae cynnydd gwirioneddol wedi'i wneud drwy drefniadau cytundebol newydd sy'n cefnogi'r gwaith o gydweithredu, gwella ansawdd a darparu gwasanaethau clinigol. Mae Dewis Fferyllfa bellach ar gael mewn 98 y cant o fferyllfeydd ledled Cymru ac rwyf wedi darparu dros £4.5 miliwn eleni i wella hyfforddiant yn y proffesiwn.
I thank the Minister for that reply, and I strongly support the Welsh Government's policy of using pharmacists more to supplement primary care, but I've had two cases from Dwyfor Meirionnydd in my region of patients who left a medicines use review with the pharmacist under the false belief that they'd been asked to modify their medicine regimes. The source of the confusion wasn't exactly clear here, and it was subsequently rectified by their GP, so no harm was actually done. But there does seem to be potentially a systemic problem here whereby the health board has to have a record of the MUR having taken place, and the patient has to sign that, but in these particular instances there wasn't any written record, either electronic or paper, that provided details of the advice or recommendations that had been given in the review. The potential safety risk to a patient with memory or comprehension problems is obvious, so I wonder what might be done to introduce a more rigorous regulatory check for medicines use reviews conducted by pharmacists to try to reduce these problems to the absolute minimum.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw, ac rwy'n gadarn o blaid polisi Llywodraeth Cymru o ddefnyddio mwy ar fferyllwyr i ategu gofal sylfaenol, ond rwyf wedi clywed am ddau achos, yn Nwyfor Meirionydd yn fy rhanbarth, lle roedd cleifion wedi gadael adolygiad o'r defnydd o feddyginiaethau gyda'r fferyllydd o dan y gred gyfeiliornus fod disgwyl iddynt addasu eu meddyginiaeth. Nid oedd ffynhonnell y dryswch yn hollol glir yma, ac fe gafodd ei gywiro gan eu meddyg teulu yn ddiweddarach, felly ni wnaed unrhyw niwed mewn gwirionedd. Ond mae'n ymddangos y gallai fod problem systemig yma lle mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd gael cofnod fod yr adolygiad o'r defnydd o feddyginiaethau wedi digwydd, a rhaid i'r claf arwyddo hwnnw, ond yn yr achosion hyn, nid oedd unrhyw gofnod ysgrifenedig, naill ai'n electronig neu ar bapur, a oedd yn rhoi manylion y cyngor neu'r argymhellion a roddwyd yn yr adolygiad. Mae'r risg diogelwch posibl i glaf sydd â phroblemau gyda'r cof neu ddealltwriaeth yn amlwg, felly tybed beth y gellid ei wneud i gyflwyno archwiliad rheoleiddiol mwy trylwyr ar gyfer adolygiadau o'r defnydd o feddyginiaethau a gynhelir gan fferyllwyr i geisio lleihau'r problemau hyn hyd y gellir.
There's a risk in every interaction with the healthcare profession where advice is given, and it's either written down or not written down in terms of how the person is able to or chooses to use that information and that advice. Part of the point about the roll-out of Choose Pharmacy is that it allows pharmacists as regulated healthcare professionals themselves to make entries onto the GP record. We see that already with the common ailments service that's been rolled out. I'm always interested in hearing more specific examples of what's gone on, if it's individual practice or if it tells us something at a system level. So if the Member wants to write to me with the detail of the incident, then I can consider that with officials and with the health board, whether it is indeed an individual matter to be taken up or if it does tell us something that we need to address at a system level.
Mae risg bob amser wrth ryngweithio â'r proffesiwn gofal iechyd, lle rhoddir cyngor, ac mae naill ai wedi'i ysgrifennu neu heb ei ysgrifennu o ran sut y mae'r person yn gallu neu'n dewis defnyddio'r wybodaeth honno a'r cyngor hwnnw. Rhan o bwrpas cyflwyno Dewis Fferyllfa yw ei fod yn caniatáu i fferyllwyr eu hunain, fel gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a reoleiddir, wneud cofnodion ar gofnod y meddyg teulu. Gwelwn hynny eisoes gyda'r gwasanaeth mân anhwylderau sydd wedi cael ei gyflwyno. Mae gennyf bob amser ddiddordeb mewn clywed mwy o enghreifftiau penodol o'r hyn sydd wedi digwydd, os yw'n arfer unigol neu os yw'n dweud rhywbeth wrthym ar lefel system. Felly, os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf gyda manylion y digwyddiad, gallaf ystyried hynny gyda swyddogion a chyda'r bwrdd iechyd, boed yn broblem unigol i'w datrys neu'n broblem y mae angen i ni roi sylw iddi ar lefel system.
Minister, I was pleased to visit a community pharmacy in my constituency earlier this week, and I had a very positive conversation with the pharmacist about the services he offers and indeed some of the challenges he faces as well. One of the issues he raised was the NHS computer system, which is used to store patient information. He feels he's greatly hampered by the long-winded process of logging on to a computer system that appears to struggle to download basic information. Whilst, of course, personal data must be kept secure, I'm told that on occasion it can actually take up to 20 minutes to get through the security logins to provide a service for the patient that should only take around five minutes. I'm sure the Minister will agree with me that it's important to access information in a timely manner, especially when a patient is waiting. Will he and his officials therefore look into this matter to make sure that pharmacies are able to provide an efficient service, given that pharmacies are providing more and more services to patients?
Weinidog, roeddwn yn falch o ymweld â fferyllfa gymunedol yn fy etholaeth yn gynharach yr wythnos hon, a chefais sgwrs gadarnhaol iawn gyda'r fferyllydd am y gwasanaethau y mae'n eu cynnig ac yn wir, am rai o'r heriau y mae'n eu hwynebu hefyd. Un o'r materion a gododd oedd system gyfrifiadurol y GIG, a ddefnyddir i storio gwybodaeth am gleifion. Mae'n teimlo ei fod yn cael ei lesteirio'n fawr gan y broses hirwyntog o fewngofnodi i system gyfrifiadurol sy'n ymddangos fel pe bai'n cael trafferth i lawrlwytho gwybodaeth sylfaenol. Er bod yn rhaid cadw data personol yn ddiogel, wrth gwrs, dywedir wrthyf y gall gymryd hyd at 20 munud mewn gwirionedd i fynd drwy'r drefn ddiogelwch ar gyfer mewngofnodi er mwyn darparu gwasanaeth i'r claf a ddylai gymryd oddeutu pum munud yn unig. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn bwysig cael gafael ar wybodaeth mewn modd amserol, yn enwedig pan fo claf yn aros. A wnaiff ef a'i swyddogion edrych ar y mater hwn felly, i sicrhau bod fferyllfeydd yn gallu darparu gwasanaeth effeithlon, o gofio bod fferyllfeydd yn darparu mwy a mwy o wasanaethau i gleifion?
Yes, again, if the Member writes to me with the details of the matter I can look at whether it's an individual issue or a system-wide issue for us to address. But, overall, we have an ambitious programme for community pharmacy already as part of the primary care team as it exists, and a bigger role to play in the future—not just the common ailments system, but it's also why we're taking a different approach to other countries in the UK. Across the border there's a 7 per cent cash reduction in community pharmacy; over 120 community pharmacies have closed. We've maintained our investment, we've increased it, we have further ambition for the future, and we're deliberately rolling out access to GP systems to make sure that pharmacists can enter information into it, and that's what Choose Pharmacy is designed to help to deliver: access to information so that it's available, and that will then allow us to provide even more services in the community pharmacy sector.
Ie, unwaith eto, os gall yr Aelod ysgrifennu ataf gyda manylion y broblem, gallaf edrych i weld a yw'n broblem unigol neu'n broblem ar lefel system gyfan i ni fynd i'r afael â hi. Ond yn gyffredinol, mae gennym raglen uchelgeisiol eisoes ar gyfer fferylliaeth gymunedol fel rhan o'r tîm gofal sylfaenol fel ag y mae, a rôl fwy i'w chwarae yn y dyfodol—nid y system anhwylderau cyffredin yn unig, ond hefyd pam ein bod yn mabwysiadu dull sy'n wahanol i wledydd eraill yn y DU. Dros y ffin, mae gostyngiad ariannol o 7 y cant mewn fferylliaeth gymunedol; mae dros 120 o fferyllfeydd cymunedol wedi cau. Rydym wedi cynnal ein buddsoddiad, rydym wedi ei gynyddu, mae gennym fwy o uchelgeisiau ar gyfer y dyfodol, ac rydym yn mynd ati'n fwriadol i gyflwyno mynediad at systemau meddygon teulu i sicrhau bod fferyllwyr yn gallu mewnbynnu gwybodaeth arnynt, ac mae Dewis Fferyllfa wedi cael ei gynllunio i'n helpu i ddarparu hynny: mynediad at wybodaeth fel ei bod ar gael, a bydd hynny wedyn yn ein galluogi i ddarparu mwy fyth o wasanaethau yn y sector fferylliaeth gymunedol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.
Questions now from the party spokespeople, and the Conservative spokesperson, Angela Burns.
Minister, I'm sure you're aware of the eye disease keratoconus, which can lead to patients completely losing their sight. Can you please explain why the recognised treatment for this disease is not available on the Welsh NHS?
Weinidog, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r clefyd llygaid ceratoconws, sy'n gallu arwain at gleifion yn colli eu golwg yn gyfan gwbl. A wnewch chi egluro pam nad yw'r driniaeth gydnabyddedig ar gyfer y clefyd hwn ar gael drwy GIG Cymru?
I've had correspondence with a number of Members on this in different parts of the country, and about some of the challenges. It is about our skill mix and ability to deliver the right treatment as recommended by the National Institute for Health and Care Excellence. It is something that we are deliberately working through and I've had correspondence with Members, as I say, in different parties on it. It's about the capacity and ability of our system to deliver all that we would wish to.
Rwyf wedi gohebu â nifer o Aelodau ar hyn mewn gwahanol rannau o'r wlad, ac wedi trafod rhai o'r heriau. Mae'n ymwneud â'r gymysgedd o sgiliau sydd gennym a'n gallu i ddarparu'r driniaeth gywir fel yr argymhellwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Mae'n rhywbeth rydym yn gweithio arno'n fwriadol, ac fel rwy'n dweud, rwyf wedi gohebu ag Aelodau o wahanol bleidiau yn ei gylch. Mae'n ymwneud â chapasiti a gallu ein system i gyflawni popeth y byddem yn dymuno ei wneud.
Minister, for £2,000 you can nip down to the Princess of Wales Hospital in Bridgend—which, the last time I looked, was an NHS hospital—and you can pay an NHS surgeon, in his spare time, for £2,000, to actually give you the treatment that saves the sight in your eye. I fail to see that that's to do with capacity; I think it's to do with will. Will you undertake to look at this process? It's called cross-linking: for those who do not know, your cornea, instead of being a smooth curve like the planet, becomes like a mountain range. The use of this LED light helps to flatten it—not always, but sometimes it does come back. But my goodness me, if you can get another six months, one year, or two years more sight for £2,000, I fail to understand why we're not doing it. Will you please look at this?
Weinidog, am £2,000, gallwch fynd i Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr—a oedd yn un o ysbytai'r GIG y tro diwethaf i mi edrych—a gallwch dalu £2,000 i lawfeddyg GIG roi'r driniaeth i chi yn ei amser sbâr sy'n achub eich golwg yn eich llygad. Ni allaf weld sut y mae hynny'n ymwneud â chapasiti; rwy'n credu ei fod yn ymwneud ag ewyllys. A wnewch chi addo edrych ar y broses hon? Mae'n cael ei galw'n groesgysylltu: i'r rhai nad ydynt yn gwybod, mae eich cornbilen, yn hytrach na'i fod yn gromlin esmwyth fel y blaned, yn ymdebygu i gadwyn o fynyddoedd. Mae golau LED yn helpu i'w wastadu—weithiau mae'n dod yn ôl ond nid bob amser. Ond mawredd, os gallwch achub eich golwg am chwe mis, blwyddyn, neu ddwy flynedd arall am £2,000, ni allaf ddeall pam nad ydym yn ei wneud. A wnewch chi edrych ar hyn os gwelwch yn dda?
I'd be happy to look at it, but it's not a matter of will. It is always about how we use the resources we have. And it's not just about money, it's about people. And we're going to have a debate later today about eye-care measures, and the determination we do have as a Government, together with the health service, to save the sight of more people, and have measures that promote that activity, to make sure we actually address sight loss before it actually takes place.
Buaswn yn hapus i edrych arno, ond nid mater o ewyllys ydyw. Mae bob amser yn ymwneud â sut y defnyddiwn yr adnoddau sydd gennym. Ac nid ag arian yn unig y mae'n ymwneud, ond â phobl—. Ac fe fyddwn yn cael dadl yn nes ymlaen heddiw am fesurau gofal llygaid, a’r penderfyniad sydd gennym fel Llywodraeth, ynghyd â’r gwasanaeth iechyd, i atal llawer o bobl rhag colli eu golwg, a chael mesurau sy’n hybu’r gweithgaredd hwnnw, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â cholli golwg cyn iddo ddigwydd mewn gwirionedd.
Minister, it's entirely about money and about resources. And, as I've said, you've got the resources there—I can pop you in my car, drive you down there, and show you them. The money is not very great. I totally understand that if you're talking about a very, very expensive treatment, then you might look at the cost-benefit analysis. I can totally understand that, if you're talking about an illness where there are a number of different solutions, and this just happens to be one in the mix, and one we choose not to support for whatever reason. But this is the only treatment. Once you've gone blind, you then have to go onto a waiting list for a corneal transplant—they're not easy. So, my constituent, who's 19 years old, and is a student, went and borrowed £2,000 off his employer, because nobody told him about the IPF. He borrowed £2,000, and went and had one of his eyes done; he's now scoping for the other £2,000 to have the other eye done. He's 19 years old—he doesn't want to go blind, he's got his whole life ahead of him. And the question he asked me to ask you is: 'Why, for the cost of £2,000, are the Welsh NHS happy to see me lose my sight?'
Weinidog, mae'n ymwneud yn llwyr ag arian ac adnoddau. Ac fel y dywedais, mae gennych yr adnoddau yno—gallaf eich rhoi yn fy nghar a’ch gyrru i lawr yno a’u dangos i chi. Nid yw'r arian yn fawr iawn. Os ydych chi'n siarad am driniaeth gostus iawn rwy’n deall yn iawn y gallech edrych ar y dadansoddiad o gost a budd. Os ydych yn siarad am salwch lle mae nifer o atebion gwahanol, a bod hwn ond yn un o’r rheini, gallaf ddeall yn iawn os ydym yn dewis peidio â’i gefnogi am ba reswm bynnag. Ond dyma'r unig driniaeth. Pan fyddwch wedi mynd yn ddall, mae'n rhaid i chi fynd ar restr aros am drawsblaniad cornbilen—nid ydynt yn hawdd. Felly, mae fy etholwr, sy'n 19 oed, ac yn fyfyriwr, wedi benthyg £2,000 gan ei gyflogwr, am na ddywedodd neb wrtho am y cynllun cyllido cleifion unigol. Benthyciodd £2,000, a chafodd driniaeth ar un o'i lygaid; mae bellach yn chwilio am £2,000 i wneud y llygad arall. Mae'n 19 oed—nid yw am fynd yn ddall, mae ganddo ei oes gyfan o’i flaen. A'r cwestiwn y gofynnodd i mi ei ofyn i chi yw: 'Pam fod GIG Cymru yn hapus i fy ngweld yn colli fy ngolwg o ran y gost o £2,000?'
The Welsh NHS is not happy to see people lose their sight. I think that's a very unfortunate way to end the contribution. Because this is about resource and capacity, it is about people who can undertake the work, and it's about having a system that can deliver in a way that is properly equitable. I'm more than happy to engage in correspondence with the Member, to address the issues that she raises, and the broader point about how the whole healthcare system addresses that.FootnoteLink Because the NHS is an organisation that delivers great volume and great benefits to the public, but there is always room for improvement. And I hope that we can recognise that in all of our interactions, within and outside the Chamber.
Nid yw GIG Cymru yn hapus i weld pobl yn colli eu golwg. Rwy'n credu bod honno'n ffordd anffodus iawn o ddod â'r cyfraniad i ben. Oherwydd mae hyn yn ymwneud ag adnoddau a chapasiti, mae’n ymwneud â sicrhau bod pobl ar gael i wneud y gwaith ac mae’n ymwneud â chael system sy’n gallu cyflawni mewn ffordd sy’n gwbl deg. Rwy'n fwy na hapus i gyfathrebu â'r Aelod, i fynd i'r afael â'r materion y mae'n eu codi, a'r pwynt ehangach ynglŷn â’r modd y mae’r system gofal iechyd gyfan yn mynd i’r afael â hynny.FootnoteLink Oherwydd mae’r GIG yn sefydliad sy'n gwneud llawer iawn o waith ac yn cyflawni manteision gwych i’r cyhoedd, ond mae yna le bob amser i wella. Ac rwy'n gobeithio y gallwn gydnabod hynny yn ein holl ymwneud yn y Siambr a thu hwnt.
Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
The Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. Minister, the latest figures show that the median response time for amber calls has more than doubled, from around 12 minutes to around 26 minutes, over the last three years. Do you think that matters?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwadau oren wedi mwy na dyblu, o tua 12 munud i tua 26 munud, dros y tair blynedd ddiwethaf. A ydych chi'n meddwl bod hynny'n bwysig?
Yes, it matters. But the challenge that we have set out for our ambulance system is to prioritise those with the greatest need, where the fastest response will make the biggest difference. That's why—before, admittedly, you came into the Chamber in this incarnation—the clinical review process was undertaken, to understand which conditions should have an eight-minute response time, and which should not, but would still have a blue light response. And the evidence does tell us that those that are in the eight-minute category—the red category—it does make a difference if there's a really fast response. Those in the amber category do have an urgent care need, and will receive a blue light response, but it is less urgent, and will make less of a difference. And, actually—and I've reiterated this many times over when we talk about ambulance response times—the approach that we have led on and taken here in Wales has been copied across the United Kingdom. The SNP Government in Scotland have taken a broadly similar approach. Even the Conservatives in England have borrowed our approach, although you won't hear a Conservative Minister stand up and say they're doing that.
Ydy, mae'n bwysig. Ond yr her a osodwyd gennym ar gyfer ein system ambiwlans yw blaenoriaethu’r rhai sydd â’r angen mwyaf, lle bydd yr ymateb cyflymaf yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf. Dyna pam—cyn i chi ddod i’r Siambr y tro hwn, rhaid cyfaddef—y cynhaliwyd proses yr adolygiad clinigol, er mwyn deall pa amgylchiadau a ddylai gael amser ymateb o wyth munud, a pha rai nad oedd yn galw am ymateb felly, ond a fyddai’n dal i gael ymateb golau glas. Ac mae’r dystiolaeth yn dweud wrthym ei fod yn gwneud gwahaniaeth i’r rhai sydd yn y categori wyth munud—y categori coch—os oes ymateb cyflym iawn. Bydd y rhai yn y categori oren angen gofal brys a byddant yn cael ymateb golau glas, ond mae llai o frys, a bydd yn gwneud llai o wahaniaeth. Ac mewn gwirionedd—ac rwyf wedi ailadrodd hyn sawl tro pan fyddwn yn siarad am amseroedd ymateb ambiwlansys—mae’r dull yr ydym wedi arwain arno yma yng Nghymru wedi cael ei efelychu ym mhob rhan o’r Deyrnas Unedig. Mae Llywodraeth yr SNP yn yr Alban wedi mabwysiadu ymagwedd eithaf tebyg; mae hyd yn oed y Ceidwadwyr yn Lloegr wedi benthyca ein dull o weithredu, er na chlywch unrhyw Weinidog Ceidwadol yn codi i ddweud eu bod yn gwneud hynny.
I don't think my concern is about the overall approach, but my concern is about the knock-on effects for particular conditions. A freedom of information request from my office showed 4,038 patients waiting longer than an hour for an ambulance to arrive when they had a stroke, between January 2018 and March this year. Strokes are a life-threatening emergency; when they're not life-threatening, they can absolutely devastate people's lives. Is it acceptable that we have over 4,000 people waiting for longer than an hour for this very distressing, and, in many cases, life-threatening medical emergency?
Nid wyf yn meddwl mai’r dull cyffredinol o weithredu sy’n fy mhoeni, ond yr effeithiau canlyniadol ar gyfer cyflyrau penodol. Dangosodd cais rhyddid gwybodaeth gan fy swyddfa fod 4,038 o bobl wedi bod yn aros am dros awr i ambiwlans gyrraedd ar ôl iddynt gael strôc, rhwng mis Ionawr 2018 a mis Mawrth eleni. Mae strôc yn argyfwng sy'n bygwth bywyd; pan nad ydynt yn bygwth bywyd, gallant ddinistrio bywydau pobl yn llwyr. A yw'n dderbyniol fod gennym dros 4,000 o bobl yn aros am dros awr gyda’r argyfwng meddygol hwn sy’n bygwth bywyd mewn llawer o achosion ac sy’n peri gofid mawr iawn?
No, which is why I set out and instigated the amber review process that took place—again led by clinicians working in the service. I gave a statement on this within the last few months—on setting out the reform and improvement programme that has taken place. I've directed the Chief Ambulance Services Commissioner for Wales and the emergency ambulance services committee to undertake that programme of work to deliver the improvement that is required and possible. So, this is not an area of complacency—far from it. We made a real healthcare gain within our system by changing the way we measure and drive performance within the ambulance system. We've had a review to look at the amber category and what further progress we can make. That's what I'm determined to do and it's what I spent some time on my feet responding to questions on within the last few weeks and months.
Na, dyna pam y cychwynnais y broses adolygu oren a gynhaliwyd—eto dan arweiniad clinigwyr sy'n gweithio yn y gwasanaeth. Rhoddais ddatganiad ar hyn o fewn yr ychydig fisoedd diwethaf—ar gyflwyno’r rhaglen ddiwygio a gwella sydd wedi digwydd. Rwyf wedi cyfarwyddo Prif Gomisiynydd Gwasanaethau Ambiwlans Cymru a'r pwyllgor gwasanaethau ambiwlans argyfwng i gyflawni'r rhaglen waith honno a darparu'r gwelliant sydd ei angen ac sy’n bosibl. Felly, nid yw hwn yn faes lle rydym yn llaesu dwylo—ymhell o fod. Gwnaethom gynnydd gwirioneddol mewn gofal iechyd yn ein system drwy newid y ffordd yr ydym yn mesur ac yn ysgogi perfformiad o fewn y system ambiwlans. Rydym wedi cael adolygiad i edrych ar y categori oren a pha gynnydd pellach y gallwn ei wneud. Dyna rwy'n benderfynol o'i wneud a dyna y treuliais beth amser ar fy nhraed yn ymateb i gwestiynau yn ei gylch dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf.
Indeed you did, Minister, and I suspect you will carry on needing to respond to those questions until we've got answers that our constituents are wholly satisfied with.
You know how devastating, I know—there's no need for me to tell you how devastating the after-effects off stroke can be. You also know how important it is that that whole pathway, from the emergency call to the actual treatment, is done in a timely manner. There are costs to that, but also there are potentially huge cost savings, because if the treatment is given quickly enough, we're going to have patients who will fully recover, whereas otherwise, they might be permanently dependent on health and social care.
Now the Stroke Association has called on you to set targets from the time of that emergency call to the treatment being delivered. That is being done elsewhere. I'm very pleased to hear you say, and I know it's true, that other Governments are learning from some good things that we're doing here in Wales on healthcare. Is this an example of where you might need to learn from somewhere else? You are prepared to set binding targets for some aspects of services, which is absolutely correct. Will you reconsider your decision not to set, at this point, a binding target for that treatment time, from the emergency call to the actual treatment being delivered, for patients suffering from stroke?
Yn wir, fe wnaethoch, Weinidog, ac rwy'n disgwyl y byddwch yn parhau i fod angen ymateb i’r cwestiynau hynny hyd nes y cawn atebion y mae ein hetholwyr yn gwbl fodlon â hwy.
Rydych chi'n gwybod pa mor ddinistriol, rwy'n gwybod—nid oes angen i mi ddweud wrthych pa mor ddinistriol y gall ôl-effeithiau strôc fod. Rydych chi hefyd yn gwybod pa mor bwysig yw hi i’r llwybr cyfan, o’r alwad argyfwng i’r driniaeth ei hun, gael ei wneud mewn modd amserol. Mae yna gostau i hynny, ond mae yna arbedion costau enfawr posibl hefyd, oherwydd os rhoddir triniaeth yn ddigon cyflym, rydym yn mynd i weld cleifion yn gwella’n llawn, lle gallent fod yn ddibynnol yn barhaol ar ofal iechyd a gofal cymdeithasol fel arall.
Nawr mae’r Gymdeithas Strôc wedi galw arnoch i osod targedau o amser yr alwad argyfwng i ddarparu'r driniaeth. Mae hynny'n cael ei wneud mewn mannau eraill. Rwy'n falch iawn o’ch clywed yn dweud, ac rwy'n gwybod ei fod yn wir, fod Llywodraethau eraill yn dysgu o rai o’r pethau da yr ydym yn eu gwneud yma yng Nghymru ym maes gofal iechyd. A yw hon yn enghraifft o rywbeth y gallech fod angen ei ddysgu o rywle arall? Rydych yn barod i osod set o dargedau rhwymol ar gyfer rhai agweddau ar wasanaethau, sy'n gwbl gywir. A wnewch chi ailystyried eich penderfyniad i beidio â gosod targed rhwymol ar hyn o bryd ar gyfer yr amser triniaeth, o’r alwad argyfwng i ddarparu'r driniaeth, ar gyfer cleifion sy’n dioddef strôc?
I understand the call that's been made by the Stroke Association; I understand the reason why they made the call. But, again, we've just had a clinically led review of the amber category and it did consider this. The Stroke Association are part of the work that is being done to take that forward. And, again, if the evidence changes, then I'm more than prepared to look again at that evidence and whether it's still the right decision. But at this point in time, it would just be dishonest for me to say that I'm going to look again at a recent review that's taken place when, in the last few months, I've reported to this Chamber on the work that I've already outlined. That does not mean that that is a decision for now and evermore; it means that, at this point, the evidence doesn't support the call that's been made by the Stroke Association. But, as ever, we should be prepared to learn and recognise, when evidence changes, to shift decisions to make sure that we're delivering the right service for people right across the country.
Rwy'n deall yr alwad a wnaed gan y Gymdeithas Strôc; rwy'n deall y rheswm pam y gwnaethant yr alwad. Ond unwaith eto, rydym newydd gael adolygiad dan arweiniad clinigol o'r categori oren ac fe wnaeth ystyried hyn. Mae'r Gymdeithas Strôc yn rhan o'r gwaith a wneir i symud ymlaen ar hynny. Ac unwaith eto, os yw'r dystiolaeth yn newid, yna rwy'n fwy na pharod i edrych eto ar y dystiolaeth honno i weld ai dyna’r penderfyniad cywir o hyd. Ond ar hyn o bryd, byddai’n anonest i mi ddweud fy mod yn mynd i edrych eto ar adolygiad diweddar a gynhaliwyd, a minnau wedi adrodd i’r Siambr yn yr ychydig fisoedd diwethaf ar y gwaith a amlinellais eisoes. Nid yw hynny'n golygu ei fod hwnnw'n benderfyniad a fydd yn aros am byth; mae'n golygu, ar hyn o bryd, nad yw'r dystiolaeth yn cefnogi’r alwad a wnaed gan y Gymdeithas Strôc. Ond dylem bob amser fod yn barod i ddysgu a chydnabod yr angen, pan fo’r dystiolaeth yn newid, i newid penderfyniadau er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn darparu'r gwasanaeth iawn i bobl ledled y wlad.
Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.
Brexit Party spokesperson, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. Minister, the outgoing chair of the Swansea Bay University Health Board has said that the LHB's officials are forced to take part in three or four conference calls a day with Welsh Government. He accuses you of micromanaging the health board and getting in the way of sorting out the problems facing the health board. Minister, do you agree with this analysis that your Government is holding the health board back from making improvements to the NHS in my region?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae cadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi dweud bod swyddogion y bwrdd iechyd lleol yn cael eu gorfodi i gymryd rhan mewn tair neu bedair galwad gynadledda y diwrnod gyda Llywodraeth Cymru. Mae'n eich cyhuddo o ficroreoli’r bwrdd iechyd ac o fod yn rhwystr rhag datrys y problemau sy’n wynebu’r bwrdd iechyd. Weinidog, a ydych yn cytuno â'r dadansoddiad fod eich Llywodraeth yn atal y bwrdd iechyd rhag gwneud gwelliannau i’r GIG yn fy rhanbarth?
No, I don't share the view of the outgoing chair of the Swansea Bay University Health Board. I think it's important that there is a link, and Members in this place and in committees regularly encourage, if not demand, that I and my officials, take an even greater role in holding parts of the health service to account and intervene on an even more granular level than we do presently. But certainly through the winter, there are regular conference calls with every health board about performance, particularly in the unscheduled care system. There is always going to be a balance about where you intervene and where you ask and where you scrutinise and where you leave trusted parts of the system to progress. It's part of the reason we have an escalation framework that sets out the level of confidence in different parts of our system. But on some of those big key touchstone areas of activity, where it's recognised there are real issues for patients, we do have regular conversations with the health boards, and I don't apologise for that.
But I would say, though, as we're talking about the outgoing chair of Swansea Bay University Health Board, that during the time of his period in office as a chair, they've had some real challenges to address within the health board and he has been a part of making sure that they do address those challenges. And there is a real improvement trajectory now for Swansea Bay University Health Board and Andrew Davies has real credit to claim for having been part of doing that. We won't always see eye to eye, just as we didn't when he was rather more active in elected politics, but that's part of the business of doing a job like this—not everyone agrees with you, including people who you even share the same party with, as we all know.
Na, nid wyf yn rhannu barn cadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yna gysylltiad, ac mae’r Aelodau yn y lle hwn ac yn y pwyllgorau yn annog yn rheolaidd, os nad yn mynnu, fy mod i a fy swyddogion yn chwarae rhan hyd yn oed yn fwy yn dwyn rhannau o’r gwasanaeth iechyd i gyfrif ac yn ymyrryd ar lefel hyd yn oed yn fwy sylfaenol na’r hyn a wnawn ar hyn o bryd. Ond yn sicr, drwy’r gaeaf, ceir galwadau cynadledda rheolaidd â phob bwrdd iechyd ynglŷn â pherfformiad, yn enwedig yn y system gofal heb ei drefnu. Mae yna bob amser gydbwysedd i’w daro lle rydych yn ymyrryd a lle rydych yn gofyn a lle rydych yn craffu a lle rydych yn gadael i rannau o’r system y gallwch ymddiried ynddynt fwrw yn eu blaen. Mae’n rhan o’r rheswm pam fod gennym fframwaith uwchraddio sy’n gosod y lefel o hyder mewn gwahanol rannau o’n system. Ond ar rai o'r meysydd gweithgaredd allweddol mawr, lle rydym yn cydnabod bod yna broblemau go iawn i gleifion, rydym yn cael sgyrsiau rheolaidd gyda’r byrddau iechyd, ac nid wyf yn ymddiheuro am hynny.
Ond buaswn yn dweud, fodd bynnag, gan ein bod yn siarad am gadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, eu bod wedi wynebu heriau go iawn yn y bwrdd iechyd yn ystod ei gyfnod yn ei swydd fel cadeirydd ac mae wedi bod yn rhan o’r gwaith o sicrhau eu bod yn mynd i’r afael â’r heriau hynny. A cheir llwybr gwella gwirioneddol bellach i Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a gall Andrew Davies hawlio clod go iawn am fod yn rhan o hynny. Nid ydym bob amser yn cytuno, ac ni wnaethom hynny pan oedd ychydig yn fwy gweithredol mewn gwleidyddiaeth etholedig, ond mae hynny'n rhan o wneud swydd fel hon—nid yw pawb yn cytuno â chi, gan gynnwys pobl yn eich plaid eich hun, fel y mae pawb ohonom yn gwybod.
Thank you, Minister. Until April of this year, residents of Bridgend fell under that health board. They're now covered by Cwm Taf, which, while still under joint escalation and intervention arrangements, aren't as bad as the former ABMULHB. However, that's not helping patients in Bridgend. Last week, one of my elderly constituents, also a friend, had a stroke and was injured as a result. He waited nearly three hours for an ambulance and he also waited nine hours at the accident and emergency department at the Royal Glamorgan, as the Princess of Wales was full. He's 85 years of age. So, Minister, when can patients living in Bridgend expect to see improvements to the NHS under Cwm Taf?
Diolch, Weinidog. Tan fis Ebrill, eleni, roedd trigolion Pen-y-bont ar Ogwr yn dod o dan y bwrdd iechyd hwnnw. Erbyn hyn maent yn dod o dan Gwm Taf, ac er eu bod yn dal i fod yn destun trefniadau uwchraddio ac ymyrryd ar y cyd, nid ydynt mor ddrwg â rhai Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn flaenorol. Fodd bynnag, nid yw hynny'n helpu cleifion ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Yr wythnos diwethaf, bu i un o fy etholwyr hŷn, sydd hefyd yn gyfaill, gael strôc a chafodd anaf o ganlyniad i hynny. Arhosodd am bron i dair awr am ambiwlans a hefyd arhosodd am naw awr yn adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg am fod Ysbyty Tywysoges Cymru yn llawn. Mae'n 85 oed. Felly, Weinidog, pryd y gall cleifion sy’n byw ym Mhen-y-bont ar Ogwr ddisgwyl gweld gwelliannau i'r GIG o dan Gwm Taf?
Cwm Taf Morgannwg, as the new health board, is now responsible for the operation of the health service within Bridgend, and I expect to see phased improvement across every part of our service and not just the Cwm Taf Morgannwg area. Again, if we look at the regular experience of people within our healthcare system, they are seen promptly and compassionately. I was reflecting on a number of events today about where healthcare goes wrong, it has a huge impact on people's lives, both the experience of healthcare and when technically the healthcare goes wrong as well. But also, our healthcare system is a high-quality system and it's part of the reason why, when it doesn't go right, it's thrown into such sharp relief. If the Member wants to write to me, or indeed directly to the health board, to have an investigation into the individual circumstances, I'd be happy to look at it. But I'm of course interested in how we improve the whole system to make sure that fewer and fewer people have the experience that she described and more and more people have the standard experience of high-quality, timely and compassionate care.
Cwm Taf Morgannwg, fel y bwrdd iechyd newydd, sy'n gyfrifol am weithredu'r gwasanaeth iechyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr erbyn hyn, ac rwy'n disgwyl gweld gwelliant graddol ym mhob rhan o'n gwasanaeth ac nid yn ardal Cwm Taf Morgannwg yn unig. Unwaith eto, os edrychwn ar brofiad rheolaidd pobl yn ein system gofal iechyd, cânt eu gweld yn ddi-oed ac yn dosturiol. Roeddwn yn meddwl am nifer o ddigwyddiadau heddiw lle mae gofal iechyd yn mynd o chwith, mae'n cael effaith enfawr ar fywydau pobl, o ran y profiad o ofal iechyd a phan fydd pethau'n mynd o chwith yn dechnegol mewn gofal iechyd yn ogystal. Ond hefyd, mae ein system gofal iechyd yn system o ansawdd uchel ac mae'n rhan o'r rheswm pam y mae i'w weld mor amlwg pan nad yw'n mynd yn iawn. Os yw'r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf, neu'n wir yn uniongyrchol at y bwrdd iechyd, i gael ymchwiliad i'r amgylchiadau unigol, buaswn yn hapus i edrych arno. Ond mae gennyf ddiddordeb, wrth gwrs, yn y ffordd yr ydym yn gwella'r system gyfan er mwyn sicrhau bod llai a llai o bobl yn cael y profiad a ddisgrifiwyd ganddi a bod mwy a mwy o bobl yn cael y profiad safonol o ofal amserol a thosturiol o ansawdd uchel.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ54183] yn ôl. Cwestiwn 4—John Griffiths.
Question 3 [OAQ54183] was withdrawn. Question 4—John Griffiths.
4. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd yng Nghymru? OAQ54163
4. What further action will the Welsh Government take to tackle health inequalities in Wales? OAQ54163
It is a central ambition of this Government that everyone in Wales has a fair opportunity to live a healthy life, irrespective of their background or where they live. We will continue to take a whole-Government approach to tackling the root causes of health inequalities.
Un o uchelgeisiau canolog y Llywodraeth hon yw bod pawb yng Nghymru yn cael cyfle teg i fyw bywyd iach, waeth beth yw eu cefndir neu ble maent yn byw. Byddwn yn parhau i fabwysiadu dull Llywodraeth gyfan o fynd i'r afael ag achosion sylfaenol anghydraddoldebau iechyd.
Minister, one major issue that we have to make further progress in tackling is smoking prevalence in Wales. Thankfully, we have made substantial progress, but, as always, there is more work to do, and it's particularly relevant, I think, to some of our more deprived communities. The recent student health and well-being in Wales survey showed that, of year 11 school pupils, 15 to 16-year-olds, 9 per cent smoke regularly, which has remained more or less static since 2013-14. And in the least affluent areas, in the last four years, smoking prevalence in that age group has risen from 4 per cent to 6 per cent. I know that ASH Wales believes that we need to target action more effectively in our poorer communities and measure progress in terms of those targeted measures on a regular basis. Would you agree that that's one part of the way forward in dealing with these very important issues around health inequalities in Wales?
Weinidog, un mater pwysig y mae'n rhaid inni wneud cynnydd pellach arno yw nifer y rhai sy'n smygu yng Nghymru. Diolch byth, rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol, ond fel arfer, mae mwy o waith i'w wneud, ac mae'n arbennig o berthnasol, rwy'n credu, i rai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Dangosodd yr arolwg diweddar o iechyd a lles myfyrwyr yng Nghymru fod 9 y cant o ddisgyblion ysgol blwyddyn 11, pobl ifanc 15 i 16 oed, yn smygu'n rheolaidd, ac mae hynny wedi aros fwy neu lai'n statig ers 2013-14. Ac yn yr ardaloedd lleiaf cefnog, yn ystod y pedair blynedd diwethaf, mae'r nifer sy'n smygu yn y grŵp oedran hwnnw wedi codi o 4 y cant i 6 y cant. Gwn fod ASH Cymru yn credu bod angen inni dargedu camau gweithredu'n fwy effeithiol yn ein cymunedau tlotach a mesur cynnydd ar y mesurau a dargedir yn rheolaidd. A gytunech mai dyna un rhan o'r ffordd ymlaen wrth ymdrin â'r materion pwysig hyn sy'n ymwneud ag anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru?
I'm genuinely interested in not just what the evidence tells us but where there is innovation as well for parts of our healthcare system and the outcomes we deliver and the reality that health inequalities exist in virtually every area of experience and outcomes. I know that ASH have been particularly interested in developing services that are aimed at young people and are effective in getting young people to engage in smoking cessation but equally messages about not taking up smoking in the first place. I know that my officials have regular contact with ASH Wales. And, as I say, I'm always interested about the evidence base that they are developing, and for some of their interventions, we've provided support for some of those in the past, but this will have to be a significant area of activity, because as well as encouraging people to give up smoking, the best port of call, of course, is for us not to take up smoking in the first place. Life lessons and attitudes undertaken before people leave school are a huge important part of that.
Mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol nid yn unig yn yr hyn y mae'r dystiolaeth yn ei ddweud wrthym, ond lle mae arloesedd yn ogystal i rannau o'n system gofal iechyd a'r canlyniadau a gawn a'r realiti fod anghydraddoldebau iechyd yn bodoli ym mron pob agwedd ar brofiad a chanlyniadau. Gwn fod gan ASH ddiddordeb arbennig mewn datblygu gwasanaethau sydd wedi'u hanelu at bobl ifanc ac sy'n effeithiol am gael pobl ifanc i gymryd rhan mewn rhaglenni rhoi'r gorau i smygu ond yn yr un modd, negeseuon am beidio â dechrau smygu yn y lle cyntaf. Gwn fod fy swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd ag ASH Cymru. Ac fel y dywedais, rwyf bob amser yn ymddiddori yn y sail dystiolaeth y maent yn ei datblygu, ac yn achos rhai o'u hymyriadau, rydym wedi rhoi cymorth i rai o'r rheini yn y gorffennol, ond bydd yn rhaid i hyn fod yn faes gweithgarwch sylweddol, oherwydd yn ogystal ag annog pobl i roi'r gorau i smygu, y ffordd orau wrth gwrs yw inni beidio â dechrau smygu yn y lle cyntaf. Mae gwersi bywyd ac agweddau a geir cyn i bobl adael yr ysgol yn rhan bwysig iawn o hynny.
Minister, in Wales, along with the rest of the United Kingdom, there are marked health inequalities between those living in the most deprived communities and those living in the most affluent areas. Childhood obesity is no exception. More than 28 per cent of children living in the most deprived areas are either overweight or obese compared to less than 21 per cent in the least deprived areas. Twice as many children living in Merthyr Tydfil are obese compared to those living in the Vale of Glamorgan. Since tackling childhood obesity lies not only in the remit of the health departments, Minister, what are you doing to encourage combined action across Government to tackle this problem in Wales?
Weinidog, yng Nghymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, mae anghydraddoldebau iechyd amlwg rhwng y rheini sy'n byw yn y cymunedau mwyaf difreintiedig a'r rheini sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf cefnog. Nid yw gordewdra ymhlith plant yn eithriad. Mae mwy na 28 y cant o blant sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig naill ai'n rhy drwm neu'n ordew o gymharu â llai na 21 y cant yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig. Mae dwywaith cymaint o'r plant sy'n byw ym Merthyr Tudful yn ordew o'u cymharu â'r rheini sy'n byw ym Mro Morgannwg. Gan fod mynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant yn ymwneud â mwy na chylch gwaith yr adrannau iechyd, Weinidog, beth a wnewch i annog gweithredu ar y cyd ar draws y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r broblem hon yng Nghymru?
Well, this is, of course, something that we're actively considering with our healthy weight strategy across Wales, and how we use the powers that we have across the Welsh Government in all devolved areas to try to make a real difference—the environment that we live in, the advertising and, indeed, what we can do not just to make unhealthier choices about food and drink more difficult, but actually to positively promote more healthy choices. And I would just say that, given the times that we're in and the leadership contest that I'm not participating in that's taking place at present, one of the candidates is suggesting getting rid of the sugar tax. I don't always agree with what the Conservative Government does—and most of the time I don't—but I actually think introducing the sugar tax was a good thing to do. I do not think there is any evidence to support scrapping the sugar tax being a good thing for helping us to tackle obesity across the United Kingdom. And I hope that those Conservative Members who have a vote in the contest will consider that and the impact of any other future choices that will be made, because it will have a real impact on our families and children here in Wales and not just in other parts of the United Kingdom.
Wel, mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth yr ydym wrthi'n ei ystyried gyda'n strategaeth pwysau iach ledled Cymru, a sut y defnyddiwn y pwerau sydd gennym ar draws Llywodraeth Cymru ym mhob maes datganoledig i geisio gwneud gwahaniaeth go iawn—yr amgylchedd yr ydym yn byw ynddo, yr hysbysebu ac yn wir, yr hyn y gallwn ei wneud nid yn unig i wneud dewisiadau nad ydynt yn iach ynglŷn â bwyd a diod yn fwy anodd, ond i hyrwyddo dewisiadau mwy iach mewn modd cadarnhaol. A buaswn yn dweud, o ystyried yr adeg yr ydym yn byw drwyddi a'r ras am yr arweinyddiaeth nad wyf yn cymryd rhan ynddi sy'n digwydd ar hyn o bryd, mae un o'r ymgeiswyr yn awgrymu cael gwared ar y dreth siwgr. Nid wyf bob amser yn cytuno â'r hyn y mae'r Llywodraeth Geidwadol yn ei wneud—a'r rhan fwyaf o'r amser nid wyf yn cytuno â'r hyn y mae'n ei wneud—ond roeddwn yn meddwl bod cyflwyno'r dreth siwgr yn beth da i'w wneud. Nid wyf yn credu bod unrhyw dystiolaeth i gefnogi cael gwared ar y dreth siwgr fel peth da i'n helpu i fynd i'r afael â gordewdra ar draws y Deyrnas Unedig. A gobeithio y bydd yr Aelodau Ceidwadol sydd â phleidlais yn y ras am yr arweinyddiaeth yn ystyried hynny ac effaith unrhyw ddewisiadau eraill a gaiff eu gwneud yn y dyfodol, oherwydd caiff effaith wirioneddol ar ein teuluoedd a'n plant yma yng Nghymru ac nid yn unig mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella gwasanaethau iechyd cymunedol? OAQ54184
5. Will the Minister make a statement on actions the Welsh Government is taking to improve community health services? OAQ54184
Yes. The Welsh Government has published 'A Healthier Wales', which sets out our vision and action plan for seamless, sustainable and accessible health and well-being services in our communities.
Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi 'Cymru Iachach', sy'n nodi ein gweledigaeth a'n cynllun gweithredu ar gyfer gwasanaethau iechyd a lles di-dor, cynaliadwy a hygyrch yn ein cymunedau.
Well, thank you for that answer, Minister, and I appreciate and applaud the actions that the Welsh Government are taking to actually help people to go back into their homes and back into their communities, because we all know that you can get better in your home if you feel more comfortable, but you have to be safe and you have to be supported. And to do that, you need several things. You've already mentioned community pharmacies as an example of community healthcare services, but there are many others, and resourcing those is one of the issues. We need to ensure that those services are resourced so that, when people do go back, they're able to be supported.
Now, on many occasions I've had situations where district nurses and community nurses are struggling to face some of the workloads they have, and that then is on top of, perhaps, practices and GP practices merging and having difficulties. Now, you're welcome to come up to the Afan valley to see some of the challenges they are facing in that community, both in GP services and in community services, but what are you going to do to ensure that those services are resourced when there are challenges with GP services as well, so that we don't have one part of the service failing and another part then trying to catch up and deliver what it shouldn't be doing?
Wel, diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog, ac rwy'n gwerthfawrogi ac yn cymeradwyo'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu pobl i ddychwelyd i'w cartrefi ac yn ôl i'w cymunedau, oherwydd mae pawb ohonom yn gwybod y gallwch wella yn eich cartref os ydych yn teimlo'n fwy cyfforddus, ond mae'n rhaid i chi fod yn ddiogel ac mae'n rhaid i chi gael cymorth. Ac i wneud hynny, mae angen sawl peth. Rydych eisoes wedi sôn am fferyllfeydd cymunedol fel enghraifft o wasanaethau gofal iechyd cymunedol, ond mae llawer o rai eraill, ac mae darparu adnoddau ar gyfer hynny yn un o'r materion sy'n codi. Mae angen inni sicrhau bod gan y gwasanaethau hynny ddigon o adnoddau fel y gallant gael cymorth pan fydd pobl yn dychwelyd adref.
Nawr, ar sawl achlysur rwyf wedi cael sefyllfaoedd lle mae nyrsys ardal a nyrsys cymunedol yn ei chael yn anodd wynebu peth o'r llwyth gwaith sydd ganddynt, ac mae hynny'n ychwanegol, efallai, at bractisau a phractisau meddygon teulu'n uno ac yn wynebu anawsterau. Nawr, mae croeso i chi ddod i gwm Afan i weld rhai o'r heriau y maent yn eu hwynebu yn y gymuned honno, mewn gwasanaethau meddygon teulu ac mewn gwasanaethau cymunedol, ond beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau adnoddau ar gyfer y gwasanaethau hynny pan fydd heriau gyda gwasanaethau meddyg teulu hefyd, fel nad oes gennym un rhan o'r gwasanaeth yn methu a rhan arall yn ceisio dal i fyny ac yn darparu'r hyn na ddylai fod yn ei ddarparu?
That's part of what lies at the heart of our joint approach in 'A Healthier Wales', across health and social care. And if you look at the areas of the transformation fund projects within Aberavon and more broadly, not just in the county of Neath Port Talbot, but across Swansea and Neath Port Talbot as well, you'll see the Our Neighbourhood approach, which is about building on community assets, understanding what is there already to help support people to make different choices. That's not just about the health service; it's about all the different assets within a neighbourhood. That's being led within the Neath Port Talbot part of the health board and regional partnership board are. But also, all of the seven primary care clusters are working together on a whole-system approach. So it is about positively looking and how they understand what they could and should do differently—not just GPs, not just the multidisciplinary team grouped around each of the practices, but the other community services that exist.
On the general point, I'd be happy, as we're going to look through progress within the transformation fund, to consider a visit to one of those clusters in your patch to see the work they're actually doing on the ground.
Mae hynny'n rhan ganolog o'n dull gweithredu ar y cyd yn 'Cymru Iachach', ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Ac os edrychwch ar brosiectau'r gronfa trawsnewid yn Aberafan ac yn ehangach, nid yn unig yn sir Castell-nedd Port Talbot, ond ar draws Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot hefyd, fe welwch Ein Cynllun Cymdogaeth, sy'n ymwneud ag adeiladu ar asedau cymunedol, gan ddeall beth sydd eisoes ar gael i gynorthwyo pobl i wneud dewisiadau gwahanol. Nid ymwneud â'r gwasanaeth iechyd yn unig y mae hynny; mae'n ymwneud â'r holl asedau gwahanol mewn cymdogaeth. Caiff ei arwain o fewn ardal Castell-nedd Port Talbot o'r bwrdd iechyd a bwrdd y bartneriaeth ranbarthol. Ond hefyd, mae pob un o'r saith clwstwr gofal sylfaenol yn gweithio gyda'i gilydd ar ddull system gyfan. Felly mae'n golygu edrych yn gadarnhaol ar sut y maent yn deall beth y gallent ac y dylent ei wneud yn wahanol—nid meddygon teulu'n unig, nid y tîm amlddisgyblaethol wedi'i grwpio o amgylch pob un o'r practisau yn unig, ond y gwasanaethau cymunedol eraill sy'n bodoli.
Ar y pwynt cyffredinol, gan ein bod yn mynd i edrych drwy gynnydd o fewn y gronfa drawsnewid, buaswn yn hapus i ystyried ymweld ag un o'r clystyrau hynny yn eich ardal i weld y gwaith y maent yn ei wneud ar lawr gwlad.
I was very interested in what you had to say then about community assets, Minister. Your dementia action plan for 2018-22 states that the Welsh Government will get local authorities and health boards to work with local communities and the third sector organisations in them to encourage them to make services accessible to people with dementia, as well as their families and their carers. Can you just confirm that health boards and councils are doing that in my region, and how, at this stage, services look different for families affected by dementia?
Roedd gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn a oedd gennych i'w ddweud am asedau cymunedol, Weinidog. Mae eich cynllun gweithredu ar ddementia ar gyfer 2018-22 yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cael awdurdodau lleol a byrddau iechyd i weithio gyda chymunedau lleol a'r cyrff trydydd sector ynddynt i'w hannog i wneud gwasanaethau'n hygyrch i bobl â dementia, yn ogystal â'u teuluoedd a'u gofalwyr. A allwch gadarnhau bod byrddau iechyd a chynghorau'n gwneud hynny yn fy rhanbarth i, a sut y mae gwasanaethau, ar y cam hwn, yn edrych yn wahanol i deuluoedd yr effeithir arnynt gan ddementia?
Well, we've had regular conversations, and I'll be reporting back on the implementation of the dementia strategy. I was at the recent cross-party group as well, and my officials attend that too, to be able to set out what's working. So, that investment will be happening over time, and a new framework will be coming out on allied healthcare professionals, as one of the big parts of the plan is the role of allied healthcare professionals in delivering services and linking people together. So, I think you will see progress being made in every part of the country, not just in the Swansea Bay University Health Board area, together with its local authority partners. And, of course, we've got an assurance group that includes people living with dementia themselves, to confirm whether those services are being delivered progressively and whether they're seeing that difference on the ground.
Wel, rydym wedi cael sgyrsiau rheolaidd, a byddaf yn adrodd yn ôl ar weithrediad y strategaeth ddementia. Roeddwn yn y grŵp trawsbleidiol diweddar hefyd, ac mae fy swyddogion yn mynychu hwnnw hefyd, er mwyn gallu nodi'r hyn sy'n gweithio. Felly, bydd y buddsoddiad hwnnw'n digwydd dros amser, a bydd fframwaith newydd yn cael ei gyflwyno ar weithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd, gan mai un o rannau mawr y cynllun yw rôl gweithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau a chysylltu pobl â'i gilydd. Felly, credaf y byddwch yn gweld cynnydd yn cael ei wneud ym mhob rhan o'r wlad, nid yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn unig, ynghyd â'i bartneriaid awdurdod lleol. Ac wrth gwrs, mae gennym grŵp sicrwydd sy'n cynnwys pobl sy'n byw gyda dementia eu hunain, i gadarnhau a yw'r gwasanaethau hynny'n cael eu darparu fesul cam ac a ydynt yn gweld y gwahaniaeth hwnnw ar lawr gwlad.
John Griffiths.
John Griffiths.
I haven't got a supplementary on this, Llywydd.
Nid oes gennyf gwestiwn atodol ar hyn, Lywydd.
Ocê. Mae cwestiwn 6, [OAQ54146], wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 7, Mick Antoniw.
Okay. Question 6, [OAQ54146], has been withdrawn. Question 7, Mick Antoniw.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau i fynd i'r afael â chaethiwed i gamblo yng Nghymru? OAQ54152
7. Will the Minister make a statement on the provision of services to tackle gambling addiction in Wales? OAQ54152
Thank you. The Welsh Government has been working across portfolios to identify action that can be taken to reduce the prevalence of problem gambling and the impact it has upon both health and our wider society. We continue to hold discussions to determine how existing services can be used to support problem gamblers.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio ar draws y portffolios i nodi camau y gellir eu cymryd i leihau nifer yr achosion o gamblo cymhellol a'r effaith y mae'n ei chael ar iechyd ac ar ein cymdeithas ehangach. Rydym yn parhau i gynnal trafodaethau i benderfynu sut y gellir defnyddio gwasanaethau presennol i gefnogi pobl sy'n gaeth i gamblo.
Minister, thank you for that answer. There is growing recognition across the whole of the UK and further afield of the epidemic emerging of gambling addiction, partly as a result of the massive expansion of online gambling. And it was at least encouraging to notice that within NHS England, 14 clinics are being set up with a view to providing addiction advice, but what is noticeable is, of course, that is partly funded, I understand, by the rather meagre voluntary contributions from the gambling industry itself via the Gambling Commission. I was wondering what steps may have been taken or could be taken by the Welsh Government to ensure that there is proper funding from those funds that are raised in Wales for gambling support, and whether you have any plans to meet with or to approach the Gambling Commission to ensure that, within Wales, there is equal support and provision of this much-needed area of gambling addiction support.
Weinidog, diolch i chi am yr ateb hwnnw. Down yn fwyfwy ymwybodol ar draws y DU gyfan a thu hwnt o'r epidemig o gaethiwed i gamblo sy'n dod i'r amlwg, yn rhannol o ganlyniad i'r cynnydd enfawr mewn gamblo ar-lein. Ac roedd yn galonogol sylwi o leiaf fod 14 clinig yn cael eu sefydlu yn GIG Lloegr gyda'r bwriad o ddarparu cyngor ar gaethiwed, ond yr hyn sy'n amlwg, wrth gwrs, yw ei fod yn cael ei ariannu'n rhannol, yn ôl yr hyn a ddeallaf, gan gyfraniadau gwirfoddol eithaf tila o'r diwydiant gamblo ei hun drwy'r Comisiwn Hapchwarae. Roeddwn yn meddwl tybed pa gamau sydd wedi'u cymryd neu y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod arian priodol yn dod o'r cronfeydd a godir yng Nghymru ar gyfer cefnogi'r rhai sy'n gaeth i gamblo, ac a oes gennych unrhyw gynlluniau i gyfarfod, neu i gysylltu â'r Comisiwn Hapchwarae er mwyn sicrhau bod yr un gefnogaeth a darpariaeth ar gael yng Nghymru yn y maes mawr ei angen hwn o gymorth i rai sy'n gaeth i gamblo.
Yes, I am aware of the announcements that have been made for the specialist provision. We already, actually, do refer some people into specialist provision across the border. I agree with the broad point the Member makes that, actually, a voluntary levy I think is unlikely to deliver the sort of responsible behaviour that we wish to see or, indeed, the resource. That isn't a view that is only held by people in our party; you'll recall that the then Minister, Tracey Crouch, resigned on a point of principle because the Government were not proposing to take forward measures on fixed-odds betting terminals. They subsequently did that, and, again, that was work across parties, with Carolyn Harris from my own party and others doing the work. So, there is a broader recognition in more than one part of the UK and in more than one party that this is a real challenge across society.
There is work that is going on between the different health departments. The chief medical officer continues to lead work on this, following his report last year. There's regular engagement between him and both GambleAware and the Gambling Commission. I think it might be helpful for those Members—and I know they're in more than one party—who are interested in an update, if I were to arrange for the chief medical officer to provide an update on the work that's already been done and what that looks like, and then have a further report back on any further progress that is potentially being made on the issue of a compulsory levy, because my own personal view is that, without a compulsory levy, we won't see the sort of behavioural change of people who provide gambling opportunities and environments and, indeed, the resource that should come in to deal with the real harm that is caused.FootnoteLink
Ie, rwy'n ymwybodol o'r cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud ar y ddarpariaeth arbenigol. Rydym eisoes yn cyfeirio rhai pobl at ddarpariaeth arbenigol ar draws y ffin mewn gwirionedd. Rwy'n cytuno â'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud ac nid wyf yn credu y bydd ardoll wirfoddol yn debygol o gyflawni'r math o ymddygiad cyfrifol y dymunwn ei weld, na'r adnoddau yn wir. Nid pobl yn ein plaid ni yn unig sy'n credu hynny; fe gofiwch i'r Gweinidog ar y pryd, Tracey Crouch, ymddiswyddo ar bwynt o egwyddor am nad oedd y Llywodraeth yn bwriadu bwrw ymlaen â mesurau ar beiriannau betio ods sefydlog. Gwnaethant hynny wedyn, ac unwaith eto, roedd hwnnw'n waith ar draws y pleidiau, gyda Carolyn Harris o fy mhlaid fy hun ac eraill yn gwneud y gwaith. Felly, ceir cydnabyddiaeth ehangach mewn mwy nag un rhan o'r DU ac mewn mwy nag un blaid fod hon yn her wirioneddol ar draws y gymdeithas.
Mae gwaith yn mynd rhagddo rhwng y gwahanol adrannau iechyd. Mae'r prif swyddog meddygol yn parhau i arwain gwaith ar hyn, yn dilyn ei adroddiad y llynedd. Ceir ymgysylltu rheolaidd rhyngddo ef a GambleAware a'r Comisiwn Hapchwarae. Credaf y byddai o gymorth i'r Aelodau hynny—a gwn eu bod mewn mwy nag un blaid—sydd â diddordeb mewn cael y wybodaeth ddiweddaraf, pe bawn yn trefnu i'r prif swyddog meddygol roi'r diweddaraf am y gwaith a wnaethpwyd eisoes a sut beth yw hwnnw, a chael adroddiad pellach wedyn ar unrhyw gynnydd pellach a allai gael ei wneud ar fater ardoll orfodol, oherwydd heb ardoll orfodol, fy marn bersonol i yw na welwn y math o newid ymddygiadol gan y bobl sy'n darparu cyfleoedd ac amgylcheddau gamblo, a'r adnoddau a ddylai ddod i ymdopi â'r niwed go iawn a achosir.FootnoteLink
I welcome the action that's been taken to date but, of course, we can always do more, and I would absolutely want to see some more of the investment from the gambling industry, via the Gambling Commission, coming into Wales in order to develop our services and treatment centres for those with addictions. I hosted the annual conference with Beat the Odds last week on problem gambling, and it was focusing very much on young people and children in that particular forum this year. Can I ask what specific services might be available for children and young people who are actively now gambling through the gaming system online in games such as Star Wars and FIFA, where they have these sorts of loop boxes that give very, very terrible odds, and they're actually resulting in some young children gambling many thousands and losing many thousands of pounds of their family's income? I think it's a growing feature of the gambling landscape. It's something that now Disney is even cottoning on to. That's unacceptable. We need to get to grips with these issues. Can I ask whether there are going to be tailored services for children and young people within the ambit of the services that are being prepared and developed by the Welsh Government and, if so, how are we going to communicate the availability of those and the dangers of gambling to young people in our society?
Rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd hyd yma ond wrth gwrs, gallwn bob amser wneud mwy, a buaswn yn bendant eisiau gweld mwy o'r buddsoddiad gan y diwydiant gamblo, drwy'r Comisiwn Hapchwarae, yn dod i Gymru er mwyn datblygu ein gwasanaethau a'n canolfannau triniaeth i rai sy'n gaeth i gamblo. Cynhaliais y gynhadledd flynyddol gyda Beat the Odds yr wythnos diwethaf ar gamblo cymhellol, ac roedd yn canolbwyntio'n fawr ar bobl ifanc a phlant yn y fforwm arbennig hwnnw eleni. A gaf fi ofyn pa wasanaethau penodol a allai fod ar gael i blant a phobl ifanc sy'n gamblo yn awr drwy'r system hapchwarae ar-lein mewn gemau fel Star Wars a FIFA, lle mae ganddynt fath o flychau dolen sy'n rhoi ods ofnadwy iawn, ac maent yn arwain mewn gwirionedd at rai plant ifanc yn gamblo miloedd ar filoedd ac yn colli miloedd lawer o bunnoedd o incwm eu teulu? Rwy'n meddwl ei bod yn nodwedd gynyddol o'r tirlun gamblo. Mae'n rhywbeth y mae Disney hyd yn oed yn dechrau ei wneud. Mae hynny'n annerbyniol. Mae angen inni fynd i'r afael â'r materion hyn. A gaf fi ofyn a fydd gwasanaethau wedi'u teilwra ar gyfer plant a phobl ifanc yn rhan o'r gwasanaethau sy'n cael eu paratoi a'u datblygu gan Lywodraeth Cymru ac os felly, sut y gellir rhoi gwybod bod y rheini ar gael a rhoi gwybod am beryglon gamblo i bobl ifanc yn ein cymdeithas?
Actually, the new clinics have a particular focus on children and young people, which are being provided, but the challenge goes back to Mick Antoniw's point about the real capacity to do so, because the reason why games are being monetised in this way is exactly that: it's a way of raising income. And part of the issues that I raised with my colleague Julie James in her previous role was that we wrote jointly to the Gambling Commission about the way that the ability to gamble and adverts promoting gambling are associated with activities that are deliberately targeted at children and young people, not just from the world of online gaming but mainstream activities like sport as well. The number of football teams, for example, that have a high-profile gambling sponsor and the adverts that take place well before the watershed, I think, are a real problem. They're contributing to the problem and not helping us to address this, and I'm pleased to see there's some cross-party agreement on this because we're not where we need to be right now, in my view.
Mewn gwirionedd, mae'r clinigau newydd yn canolbwyntio'n benodol ar blant a phobl ifanc, ond mae'r her yn mynd yn ôl at bwynt Mick Antoniw ynglŷn â'r gallu go iawn i wneud hynny, gan mai'r union reswm pam y caiff gemau eu gwneud yn rhai ariannol yn y ffordd hon yw yn union hynny: mae'n ffordd o greu incwm. A rhan o'r hyn a godais gyda fy nghyd-Aelod, Julie James, yn ei rôl flaenorol oedd ein bod yn ysgrifennu ar y cyd at y Comisiwn Hapchwarae ynglŷn â'r modd y mae'r gallu i gamblo a hysbysebion sy'n hyrwyddo gamblo yn gysylltiedig â gweithgareddau a gaiff eu targedu'n fwriadol at blant a phobl ifanc, nid yn unig ym myd gamblo ar-lein ond mewn gweithgareddau prif ffrwd fel chwaraeon hefyd. Mae nifer y timau pêl-droed, er enghraifft, sydd â noddwr gamblo proffil uchel a'r hysbysebion sy'n digwydd ymhell cyn y trothwy gwylio yn broblem wirioneddol yn fy marn i. Maent yn cyfrannu at y broblem ac nid ydynt yn ein helpu i fynd i'r afael â hyn, ac rwy'n falch o weld bod rhywfaint o gytundeb ar draws y pleidiau ar hyn oherwydd nid ydym lle mae angen i ni fod ar hyn o bryd yn fy marn i.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd o ran adeiladu Ysbyty Athrofaol y Grange? OAQ54161
8. Will the Minister provide an update on progress with the construction of the Grange University Hospital? OAQ54161
Yes. I'm happy to confirm that progress with the construction of the new Grange university hospital that I authorised is on track, on budget and due to open in the spring of 2021. It will provide a 470-bed hospital for the population of south-east Wales.
Gwnaf. Rwy'n falch o gadarnhau bod y cynnydd a wnaed ar adeiladu ysbyty prifysgol newydd Grange, a gafodd ei awdurdodi gennyf, ar y trywydd iawn, ac y disgwylir iddo agor yn ystod gwanwyn 2021. Bydd yn darparu ysbyty â 470 o welyau ar gyfer poblogaeth de-ddwyrain Cymru.
A very to-the-point answer there, Minister. Thank you for that. I've had a couple of visits to the hospital, one with you. It's an impressive building, and I'm pleased to hear that it's on track. A couple of questions: since the building was commissioned, the Welsh Government has declared the climate emergency. There is an obligation on all public buildings to keep their carbon footprints down as low as possible, so I wonder if you could tell us a little bit about the renewables side of the building and how it is meeting those obligations. Secondly, one feature of the hospital that makes it stand out amongst other similar buildings is its extensive and stunning landscaped grounds, which date back to the time of the Llanfrechfa Grange House. Those grounds are seen as integral to part of the rehabilitation of people who have been suffering from illnesses and operations at the hospital. Can you tell us how you plan to—I was going to say 'to build upon', but that's the wrong expression, isn't it? [Laughter.] How do you plan to make the most of those landscaped grounds in terms of keeping the building as renewable as possible? I think that there is an opportunity here for tree planting and to really make a statement with those grounds to make sure that the whole site operates not just as a rehabilitation centre for people but also as a carbon sink?
Ateb i'r pwynt yno, Weinidog. Diolch am hynny. Ymwelais â'r ysbyty ar un neu ddau o achlysuron, un ohonynt gyda chi. Mae'n adeilad trawiadol, ac rwy'n falch o glywed ei fod ar y trywydd iawn. Un neu ddau o gwestiynau: ers i'r adeilad gael ei gomisiynu, mae Llywodraeth Cymru wedi datgan yr argyfwng hinsawdd. Mae'n ofynnol i bob adeilad cyhoeddus gadw eu hôl troed carbon mor fach â phosibl, felly tybed a allech ddweud ychydig wrthym am ochr ynni adnewyddadwy'r adeilad a sut y mae'n cyflawni'r rhwymedigaethau hynny? Yn ail, un nodwedd o'r ysbyty sy'n ei wneud yn wahanol i adeiladau tebyg yw ei diroedd helaeth a thrawiadol sydd wedi'u tirlunio, ac sy'n dyddio'n ôl i gyfnod plasty Llanfrechfa Grange. Ystyrir bod y tir hwnnw'n rhan ganolog o broses adsefydlu'r bobl a fu'n gwella yn sgil afiechydon a llawdriniaethau yn yr ysbyty. A allwch ddweud wrthym sut y bwriadwch—roeddwn yn mynd i ddweud 'adeiladu ar', ond mae'n ymadrodd anghywir, onid yw? [Chwerthin.] Sut y bwriadwch wneud yn fawr o'r tiroedd hynny a dirluniwyd o ran cadw'r adeilad mor adnewyddadwy â phosibl? Credaf fod cyfle yma i blannu coed ac i wneud datganiad go iawn gyda'r tiroedd hyn er mwyn sicrhau bod y safle cyfan yn gweithredu nid yn unig fel canolfan adsefydlu i bobl ond hefyd fel dalfa garbon?
Well, I'm delighted to confirm not only the work being done on the nearby gardens—there's a voluntary group doing that work—but that it will be a much more efficient building than most of the NHS estate. Of course, much of the NHS estate was created several years ago, in the past. It's a building being built to the highest architectural standards, and there will be a significant saving in both energy efficiency as well as the modern heat and power plant on site as well.
When it comes to tree planting, funnily enough, it was a question that I asked on one of my visits, and there will be significant tree planting in and around the Grange university hospital. That's part of the view that people want to have as well as some of the well-noted challenges. I saw comrade Melding on the roof next to beehives in this place, and you can expect to see the deliberate planting of blossom and other trees and plants within the grounds to deal with exactly the point he mentioned.
Wel, rwy'n falch iawn o gadarnhau nid yn unig y gwaith sy'n cael ei wneud ar y gerddi cyfagos—mae yna grŵp gwirfoddol yn gwneud y gwaith hwnnw—ond y bydd yn adeilad llawer mwy effeithlon na'r rhan fwyaf o ystâd y GIG. Wrth gwrs, cafodd llawer o ystâd y GIG ei chreu sawl blwyddyn yn ôl, yn y gorffennol. Mae'n adeilad sy'n cael ei adeiladu i'r safonau pensaernïol uchaf, a bydd arbediad sylweddol o ran effeithlonrwydd ynni yn ogystal â'r gwaith gwres a phŵer modern ar y safle hefyd.
O ran plannu coed, yn rhyfedd ddigon, roedd yn gwestiwn a ofynnais ar un o fy ymweliadau, a bydd gweithgarwch plannu coed sylweddol yn ysbyty prifysgol Grange ac o'i gwmpas. Dyna ran o'r olygfa y mae pobl ei heisiau yn ogystal â rhai o'r heriau a gofnodwyd yn drwyadl. Gwelais y brawd Melding ar y to wrth ymyl cychod gwenyn yn y fan hon, a gallwch ddisgwyl gweld coed blodeuog a choed eraill a phlanhigion yn cael eu plannu'n fwriadol ar dir y safle er mwyn ateb yr union bwynt a grybwyllodd.
9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am nifer yr heintiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau a gofnodwyd yn ystod y 12 mis diwethaf sydd ar gael? OAQ54185
9. Will the Minister make a statement about the number of antibiotic resistant infections recorded in the last available 12-month period? OAQ54185
Antibiotic-resistant infections are not currently recorded, but work to do so is under way as reduction in the numbers is an ambition of the jointly agreed new UK antimicrobial resistance strategy that all four nations of the UK have signed up to. The level of bacterial resistance to antimicrobials is monitored in Wales on an ongoing basis, and regular reports will be published.
Nid yw heintiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau yn cael eu cofnodi ar hyn o bryd, ond mae gwaith ar wneud hynny'n mynd rhagddo gan fod lleihad yn y niferoedd yn uchelgais ar gyfer strategaeth ymwrthedd i gyffuriau newydd y DU y cytunwyd arni ar y cyd, ac mae pob un o bedair gwlad y DU wedi ymrwymo iddi. Caiff lefel ymwrthedd bacterol i gyffuriau ei fonitro yng Nghymru yn barhaus, a chyhoeddir adroddiadau rheolaidd.
Thank you, Minister. There's been a 44 per cent increase in syphilis in the last year and a 32 per cent increase in gonorrhoea. And what concerns me most about that, talking to sexual health experts, is that a significant proportion of the presenting infections are the antibiotic-resistant forms of those. I appreciate that you have accepted the sexual health review recommendations to reduce the transmission of sexually transmitted infections, and I just wondered how much that task is hampered by the level of antibiotic-resistant versions of this, because, obviously, in the past, this was something that people died of. With antibiotics, people are able to survive and continue to live normal lives. We are in danger of going back to the nineteenth century.
Diolch yn fawr, Weinidog. Bu cynnydd o 44 y cant mewn siffilis yn y flwyddyn ddiwethaf a chynnydd o 32 y cant mewn gonorea. A'r hyn sy'n fy mhoeni fwyaf am hynny, o siarad ag arbenigwyr iechyd rhywiol, yw bod cyfran sylweddol o'r heintiau yn ffurfiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau. Rwy'n sylweddoli eich bod wedi derbyn argymhellion yr adolygiad iechyd rhywiol i leihau trosglwyddiad heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, ac roeddwn yn meddwl i ba raddau y mae'r dasg honno'n cael ei llesteirio gan lefel y fersiynau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau, oherwydd, yn amlwg, yn y gorffennol, roedd hyn yn rhywbeth yr oedd pobl yn marw ohono. Gyda gwrthfiotigau, gall pobl oroesi a pharhau i fyw bywydau normal. Rydym mewn perygl o ddychwelyd i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Yes, you're correct, and within the last two years for which we have figures, there's been a 79 per cent increase in syphilis and a 47 per cent increase in gonorrhoea. There is concern across the world, in particular when it comes to gonorrhoea, that there are infections that are becoming resistant to antibiotics. Now, we've not seen that strain within Wales yet. Chlamydia infections remain stable. The challenge still is about behaviour, things that we are in control of, and that's part of the challenge about the new sexual health strategy, about our engagement with people who are most at risk and how we have a conversation about education as opposed to resolving this at the treatment end. The chief medical officer has asked Public Health Wales to consider what more needs to be done to minimise the risk posed by these infections and a number of recommendations are being taken forward and they'll be considered at the next sexual health programme board, and I would, of course, make sure that, as there is more progress to update from that sexual health programme board, I'll provide a written statement to Members to make sure you're all sighted on improvement.
Rydych yn gywir, ac o fewn y ddwy flynedd ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar eu cyfer, bu cynnydd o 79 y cant mewn siffilis a chynnydd o 47 y cant mewn gonorea. Mae pryder ar draws y byd, yn enwedig mewn perthynas â gonorea, fod yna heintiau sy'n datblygu ymwrthedd i wrthfiotigau. Nawr, nid ydym wedi gweld y math hwnnw yng Nghymru eto. Erys lefelau o heintiau clamydia yn sefydlog. Mae'r her o hyd yn ymwneud ag ymddygiad, y pethau y mae gennym reolaeth drostynt, a dyna ran o'r her ynghylch y strategaeth iechyd rhywiol newydd, ynghylch ein hymgysylltiad â phobl sy'n wynebu'r perygl mwyaf a sut y cawn sgwrs am addysg yn hytrach na datrys hyn ar ddiwedd triniaeth. Mae'r prif swyddog meddygol wedi gofyn i Iechyd Cyhoeddus Cymru ystyried beth arall sydd angen ei wneud i leihau'r risg y mae'r heintiau hyn yn ei hachosi ac mae nifer o argymhellion yn cael eu datblygu a chânt eu hystyried yn y cyfarfod nesaf o fwrdd y rhaglen iechyd rhywiol, ac wrth gwrs, wrth inni weld mwy o gynnydd i roi gwybod yn ei gylch o waith bwrdd y rhaglen iechyd rhywiol, fe wnaf yn siŵr fy mod yn darparu datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau i sicrhau eich bod i gyd yn gweld gwelliant.
I think the World Health Organization has said that antibiotic resistance could be one of the major health challenges we face, as common infections once again become common killers if we don't get this right and there are fewer new drugs coming on board. One thing we could do is to encourage people, instead of going to the doctor in search of an antibiotic for a common cold or a sore throat or something, to first go and see their pharmacist, because that, probably, will lead to better treatment and will avoid the use of antibiotics when they're not appropriate.
Credaf fod Sefydliad Iechyd y Byd wedi dweud y gallai ymwrthedd i wrthfiotigau fod yn un o'r prif heriau iechyd sy'n ein hwynebu, gan y bydd heintiau cyffredin yn dod yn lladdwyr cyffredin unwaith eto os na fyddwn yn gwneud pethau'n iawn a bod llai o gyffuriau newydd yn cael eu cyflwyno. Un peth y gallem ei wneud yw annog pobl, yn hytrach na mynd at y meddyg i ofyn am wrthfiotig ar gyfer annwyd neu ddolur gwddf neu rywbeth, i fynd i weld eu fferyllydd yn gyntaf, oherwydd yn ôl pob tebyg, bydd hynny'n arwain at driniaeth well ac yn osgoi'r defnydd o wrthfiotigau pan nad ydynt yn briodol.
I completely agree and it's part of our challenge: we're generally trying to persuade people that they don't need to go to the doctor and to come away with a set of pills to have a good service. Often, it is about persuading people there are different options, including self-care, and different ways to access healthcare as well. With the common ailments service that we've introduced, in just the first five months of this year, approximately 20,000 people have visited pharmacies across Wales as part of that service. Around 80 per cent of those people would otherwise have gone to see their GP, and, more than that, the pilot within Betsi Cadwaladr on the sore throat treat and test service is again a real opportunity to roll out exactly the sort of practice that you recognised. It goes back to the question earlier from Paul Davies about our community pharmacy services and building on them—sorry, it was Neil Hamilton's question, with a supplementary from your party colleague, but there is, again, general agreement that it's the right thing to do. There's much more gain to be made from doing it, and, actually, much better access for the public to healthcare services.
Cytunaf yn llwyr ac mae'n rhan o'r her sy'n ein hwynebu: rydym fel arfer yn ceisio perswadio pobl nad oes angen iddynt fynd at y meddyg a chael tabledi i gael gwasanaeth da. Yn aml, mae a wnelo â pherswadio pobl fod gwahanol opsiynau ar gael, gan gynnwys hunanofal, a gwahanol ffyrdd o gael mynediad at ofal iechyd hefyd. Gyda'r gwasanaeth anhwylderau cyffredin rydym wedi'i gyflwyno, yn ystod pum mis cyntaf eleni, mae oddeutu 20,000 o bobl wedi ymweld â fferyllfeydd ledled Cymru fel rhan o'r gwasanaeth hwnnw. Fel arall, byddai oddeutu 80 y cant o'r bobl hynny wedi mynd at eu meddyg teulu, ac yn fwy na hynny, mae'r cynllun peilot yn ardal Betsi Cadwaladr ar y gwasanaeth profi a thrin dolur gwddf unwaith eto'n gyfle gwych i ledaenu'r union ymarfer rydych wedi'i gydnabod. Mae'n ymwneud â'r cwestiwn yn gynharach gan Paul Davies ynglŷn â'n gwasanaethau fferylliaeth gymunedol ac adeiladu arnynt—mae'n ddrwg gennyf, cwestiwn gan Neil Hamilton ydoedd, gyda chwestiwn atodol gan gyd-Aelod o'ch plaid, ond unwaith eto, ceir cytundeb cyffredinol mai dyma'r peth iawn i'w wneud. Mae mwy o lawer i'w ennill o'i wneud, ac mewn gwirionedd, mynediad llawer gwell i'r cyhoedd at wasanaethau gofal iechyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol.
No topical questions were selected.
Ac felly'r datganiadau 90 eiliad sydd nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Huw Irranca-Davies.
And so the 90-second statements are next and the first statement is from Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. This is Co-operatives Fortnight, organised by Co-operatives UK, bringing together, for two weeks of mass co-operation, the workers, the members, the rebels, the citizens, the residents, the owners, the sharers and the millions of co-operators across the UK to mark Co-operatives Fortnight and celebrate—this statement being part of it—what can be achieved when we co-operate.
In Leeds, the Digital Cooperative Development Consortium Ltd will host a weekend digital hack for tech co-operators. In Northampton, there's a film screening of the Pioneers, the inspirational story of the birth of co-operation more than 175 years ago, and a marketplace featuring local co-operatives. In Plymouth, as part of the fortnight and Community Energy Fortnight, Plymouth Energy Community are hosting a Bee—as in the buzzy bee—Solar party at their community-owned solar array. And, in Scotland, Scotmid Co-op colleagues will hold 13 litter picks right across Scotland, supplying litter picking equipment to local communities and helping 1,500 groups to get involved in keeping their surroundings beautiful. And, in Cardiff, Wales Co-operative Centre hosted a lunch for co-op leaders to celebrate the positive impact of co-op businesses and explore new working partnerships, where it was great to hear the announcement of £3 million of EU funds supporting a new project that will help create new social businesses across west Wales and the Valleys, with the Social Business Wales New Start initiative led by the Wales Co-operative Centre aiming to create 200 social businesses over the next three years. This is the power of co-operation and what we can achieve when we work together, and I'm proud to say that this National Assembly has helped us celebrate Co-operatives Fortnight 2019.
Diolch, Lywydd. Mae'n Bythefnos y Mentrau Cydweithredol, a drefnir gan Co-operatives UK, sy'n dwyn ynghyd, am bythefnos o gydweithredu torfol, y gweithwyr, yr aelodau, y rebeliaid, y dinasyddion, y preswylwyr, y perchnogion, y cyfranwyr a'r miliynau o gyd-weithredwyr ledled y DU i nodi Pythefnos y Mentrau Cydweithredol ac i ddathlu—ac mae'r datganiad hwn yn rhan o hynny—yr hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithredu.
Yn Leeds, bydd y Digital Cooperative Development Consortium Ltd yn cynnal digwyddiad hacio digidol dros y penwythnos ar gyfer cyd-weithredwyr ym maes technoleg. Yn Northampton, ceir dangosiad o'r ffilm Pioneers, stori ysbrydoledig am darddiad cydweithredu dros 175 mlynedd yn ôl, a marchnad sy'n cynnwys cwmnïau cydweithredol lleol. Yn Plymouth, fel rhan o'r bythefnos hon a Phythefnos Ynni Cymunedol, bydd Cymuned Ynni Plymouth yn cynnal parti solar Bee—fel y gwenyn—wrth eu haráe o baneli solar sy'n eiddo i'r gymuned. Ac yn yr Alban, bydd cydweithwyr Scotmid Co-op yn cynnal 13 digwyddiad casglu sbwriel ledled yr Alban, gan ddarparu offer casglu sbwriel i gymunedau lleol a helpu 1,500 o grwpiau i gymryd rhan yn y gwaith o gadw eu hamgylchedd yn hardd. Ac yng Nghaerdydd, cynhaliodd Canolfan Cydweithredol Cymru ginio ar gyfer arweinwyr cwmnïau cydweithredol i ddathlu effaith gadarnhaol busnesau cydweithredol ac i archwilio partneriaethau gweithio newydd, lle roedd hi'n wych clywed y cyhoeddiad y bydd £3 miliwn o arian yr UE yn cefnogi prosiect newydd a fydd yn helpu i greu busnesau cymdeithasol newydd ledled gorllewin Cymru a'r Cymoedd, gyda menter Dechrau Newydd Busnes Cymdeithasol Cymru, o dan arweiniad Canolfan Cydweithredol Cymru, yn anelu i greu 200 o fusnesau cymdeithasol dros y tair blynedd nesaf. Dyma rym cydweithredu a'r hyn y gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithio, ac rwy'n falch o ddweud bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn wedi ein helpu i ddathlu Pythefnos y Mentrau Cydweithredol 2019.
Mike Hedges.
Mike Hedges.
Diolch. Swansea: 50 years a city. This morning, I was in Tabernacle Chapel in Morriston celebrating, in the presence of the Prince of Wales, the fiftieth anniversary of Swansea being made a city. Fifty years to today, and two days after his investiture, the Prince of Wales, on his tour of Wales, he visited Swansea. On the steps of the Guildhall he announced that Swansea was going to be designated a city. Swansea was the second Welsh town to be granted city status, although it had to wait until 15 December before it formally received its letters patent from the Queen.
On that day, the Prince of Wales made a return journey to the new city to grant the charter to the people and the civic dignitaries of Swansea at the Brangwyn Hall. Two immediate changes occurred: at the first opportunity, Swansea Town Football Club changed its name to Swansea City; the mayor of Swansea became lord mayor, joining 23 English cities and Cardiff in Wales in being able to use the title 'lord mayor'.
Earlier this year I was pleased to attend the council's launch of its fiftieth anniversary of Swansea becoming a city, and a lot has been done in the city to celebrate that major achievement. And it's had a mindset change: we're no longer an 'ugly, lovely town' but now an outward-looking and vibrant city.
Diolch. Abertawe: dinas ers 50 mlynedd. Y bore yma, roeddwn yng Nghapel y Tabernacl yn Nhreforys yn dathlu, ym mhresenoldeb Tywysog Cymru, hanner can mlynedd ers rhoi statws dinas i Abertawe. Hanner can mlynedd yn ôl i heddiw, a ddeuddydd ar ôl ei arwisgo, ymwelodd Tywysog Cymru ag Abertawe ar ei daith o amgylch Cymru. Ar risiau Neuadd y Dref, cyhoeddodd y byddai Abertawe'n cael ei dynodi'n ddinas. Abertawe oedd yr ail dref yng Nghymru i gael statws dinas, er y bu'n rhaid iddynt aros tan 15 Rhagfyr i dderbyn eu breinlythyrau gan y Frenhines yn ffurfiol.
Ar y diwrnod hwnnw, daeth Tywysog Cymru yn ôl i'r ddinas newydd i roi'r siarter i'r bobl a phwysigion dinesig Abertawe yn Neuadd Brangwyn. Cafwyd dau newid ar unwaith: ar y cyfle cyntaf, newidiodd Clwb Pêl-droed Tref Abertawe eu henw i Glwb Pêl-droed Dinas Abertawe; daeth maer Abertawe yn arglwydd faer, gan ymuno â 23 dinas yn Lloegr a Chaerdydd yng Nghymru a gâi ddefnyddio'r teitl 'arglwydd faer'.
Yn gynharach eleni, roeddwn yn falch o fynychu lansiad y cyngor o hanner can mlynedd ers rhoi statws dinas i Abertawe, ac mae llawer wedi'i wneud yn y ddinas i ddathlu'r cyflawniad mawr hwnnw. Ac mae wedi arwain at newid meddylfryd: nid ydym bellach yn 'dref hyll a hyfryd' ond yn ddinas fywiog sy'n edrych tuag allan.
John Griffiths.
John Griffiths.
This coming Saturday, 6 July, the Maindee Festival will take place in Newport. It is a major event and a highlight of the summer and cultural life in my constituency. The festival association was founded in 1997 and it has organised and raised funds for annual events ever since. It begins with a spectacular parade in which everyone gets dressed up and joins the giant figures, bands of musicians and dancers, ending at the venue in the primary school grounds.
Maindee is an ethnically diverse community, constantly changing and evolving but coming together around a day to celebrate difference and common humanity with art, music and dance, food and drink. In these times of worrying division all over the world and close to home, opportunities to embrace unity in our communities, break down barriers and aid social cohesion are crucial. This year's theme of 'Making Maindee', which aims to recognise everything that makes our neighbourhood so vibrant and rich, could not be more appropriate.
I pay tribute to the charity and its hard working and talented committee and volunteers who give so much time and energy to make the day a success, engaging people across cultures. And, of course, I pay tribute to our wonderfully diverse community, who take part and go along in ever greater numbers year on year.
Ar ddydd Sadwrn, 6 Gorffennaf, bydd Gŵyl Maendy yn cael ei chynnal yng Nghasnewydd. Mae'n ddigwyddiad pwysig ac yn un o uchafbwyntiau'r haf a bywyd diwylliannol yn fy etholaeth. Sefydlwyd cymdeithas yr ŵyl yn 1997 ac mae wedi trefnu a chodi arian ar gyfer digwyddiadau blynyddol ers hynny. Mae'n dechrau gyda gorymdaith ysblennydd lle mae pawb yn gwisgo i fyny ac yn ymuno â'r ffigyrau enfawr, y bandiau o gerddorion a'r dawnswyr, gan ddod i ben yn y lleoliad ar dir yr ysgol gynradd.
Mae Maendy yn gymuned ethnig amrywiol sy'n newid ac yn esblygu'n gyson ond mae'n dod ynghyd ar y diwrnod hwn i ddathlu gwahaniaeth a dynoliaeth gyffredin gyda chelf, cerddoriaeth a dawns, bwyd a diod. Ar adeg lle ceir rhaniadau sy'n peri gofid ledled y byd ac yn agos at adref, mae cyfleoedd i gofleidio undod yn ein cymunedau, chwalu rhwystrau a hybu cydlyniant cymdeithasol yn hollbwysig. Ni allai thema eleni, sef 'creu Maendy', sy'n ceisio cydnabod popeth sy'n gwneud ein cymdogaeth mor fywiog a chyfoethog, fod yn fwy priodol.
Rwy'n talu teyrnged i'r elusen a'i phwyllgor gweithgar a thalentog a'r gwirfoddolwyr sy'n rhoi cymaint o amser ac egni i sicrhau bod y diwrnod yn llwyddiant, gan ymgysylltu â phobl ar draws diwylliannau. Ac wrth gwrs, rwy'n talu teyrnged i'n cymuned hynod o amrywiol, sy'n cymryd rhan ac yn mynychu mewn niferoedd cynyddol flwyddyn ar ôl blwyddyn.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, a'r cynnig hwnnw ar reoli'r gwasanaeth iechyd, ac mae'r cynnig yn cael ei wneud gan Helen Mary Jones.
The next item is the debate on a Member's legislative proposal, and that is on health service management, and the motion is from Helen Mary Jones.
Cynnig NDM7102 Helen Mary Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar reoli'r gwasanaeth iechyd.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:
a) sefydlu corff proffesiynol i reolwyr y GIG yng Nghymru i bennu cymwyseddau proffesiynol craidd ar gyfer rheolwyr ar bob lefel, sicrhau bod rhaglenni hyfforddiant cychwynnol priodol a rhaglenni datblygiad proffesiynol parhaus yn cael eu datblygu, a gyda'r pŵer i gymryd sancsiynau yn erbyn rheolwyr am berfformiad gwael neu anniogel;
b) sicrhau gwir annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru;
c) gosod dyletswydd gonestrwydd cyfreithiol i fod yn berthnasol i bob gweithiwr iechyd proffesiynol gan gynnwys rheolwyr; a
d) sefydlu system gwyno ddilys, gadarn a thryloyw sy'n cefnogi rhieni a theuluoedd.
Motion NDM7102 Helen Mary Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for a Bill on health service management.
2. Notes that the purpose of the Bill would be:
a) to establish a professional body for NHS managers in Wales to set core professional competencies for managers at all levels, ensure the development of appropriate initial training programmes and continuous professional development, and with the power to take sanctions against managers for poor or unsafe performance;
b) to ensure true independence of Healthcare Inspectorate Wales;
c) to establish a legal duty of candour to apply to all health professionals including managers; and
d) to establish a genuine, robust and transparent complaints system that supports parents and families.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, and it's my pleasure and privilege to present this legislative proposal to the Senedd today. It has been a bit of a habit amongst politicians in Wales sometimes to say, 'We have too many managers in the NHS; they're not doing their jobs properly'. I've probably been guilty of that in the past myself, but the truth is that we will not deliver the kinds of services that our constituents—every single one of our constituents—want and need unless we have a service that is effectively managed.
Now, it's also absolutely true that we have many excellent managers working at all levels in our NHS in Wales, and they strive and succeed in planning and delivering, with their clinical colleagues, excellent services. But there can be none of us in this Chamber who are not aware of the widely shared concerns about capacity, sometimes about competence, and certainly about consistency of performance in the management of our services. And there are very valid concerns about accountability. So, this is why I propose to us today a Bill on health service management. What exactly we might call it—an NHS accountability and transparency Bill—that could be for further debate. But the purpose of this Bill, its main purpose, would be to establish a professional body for NHS managers in Wales. Now, this has been portrayed in some sections of the press and by some responding to the debate as an attack on the service. It is definitely not that. What it is actually doing is acknowledging the huge importance of managers to the effectiveness of the service, and, if we gave them a proper professional body that registered them, we would be putting their contribution on a par with their clinical colleagues, and I think that definitely deserves consideration.
So, I'm proposing a role for this professional body to set core professional competencies for people in management and administration at all levels, that these competencies should be value based. If you're training as a nurse, the very first thing you get is training in the values that the service expects for you. We don't currently offer that consistently to those administering and managing the services.
Diolch yn fawr, Lywydd, ac mae'n bleser ac yn fraint gennyf gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn i'r Senedd heddiw. Mae wedi bod yn dipyn o arfer ymysg gwleidyddion yng Nghymru i ddweud weithiau, 'Mae gennym ormod o reolwyr yn y GIG; nid ydynt gwneud eu swyddi'n iawn'. Mae'n debyg fy mod wedi bod yn euog o hynny fy hun yn y gorffennol, ond y gwir yw na fyddwn yn darparu'r mathau o wasanaethau y mae ein hetholwyr eu heisiau a'u hangen—pob un o'n hetholwyr—oni bai fod gennym wasanaeth sy'n cael ei reoli'n effeithiol.
Nawr, mae hefyd yn gwbl wir fod gennym lawer o reolwyr rhagorol yn gweithio ar bob lefel yn ein GIG yng Nghymru, ac maent yn ymdrechu ac yn llwyddo i gynllunio a darparu gwasanaethau rhagorol gyda'u cydweithwyr clinigol. Ond ni all fod unrhyw un ohonom yn y Siambr hon nad yw'n ymwybodol o'r pryderon tra hysbys ynglŷn â chapasiti, weithiau ynghylch cymhwysedd, ac yn sicr, ynghylch cysondeb perfformiad wrth reoli ein gwasanaethau. A cheir pryderon dilys iawn ynghylch atebolrwydd. Felly, dyma pam rwy'n cynnig Bil inni heddiw ar reoli'r gwasanaeth iechyd. Mae beth yn union y dylem ei alw—Bil atebolrwydd a thryloywder y GIG—yn rhywbeth ar gyfer dadl bellach. Ond diben y Bil hwn, ei brif ddiben, fyddai sefydlu corff proffesiynol ar gyfer rheolwyr y GIG yng Nghymru. Nawr, mae hyn wedi cael ei bortreadu mewn rhai rhannau o'r wasg a chan rai sy'n ymateb i'r ddadl fel ymosodiad ar y gwasanaeth. Yn sicr, nid yw hynny'n wir. Yr hyn y mae'n ei wneud mewn gwirionedd yw cydnabod pwysigrwydd enfawr rheolwyr i effeithiolrwydd y gwasanaeth, a phe baem yn rhoi corff proffesiynol priodol iddynt a fyddai'n eu cofrestru, byddem yn sicrhau bod eu cyfraniad yn gyfartal â'u cydweithwyr clinigol, a chredaf fod hynny'n sicr yn haeddu ystyriaeth.
Felly, rwy'n argymell rôl i'r corff proffesiynol hwn bennu cymwyseddau proffesiynol craidd ar gyfer pobl sy'n ymwneud â rheoli a gweinyddu ar bob lefel, ac y dylai'r cymwyseddau hyn fod yn seiliedig ar werth. Os ydych yn hyfforddi fel nyrs, y peth cyntaf a gewch yw hyfforddiant ar y gwerthoedd y mae'r gwasanaeth yn eu disgwyl ar eich cyfer. Ar hyn o bryd, nid ydym yn cynnig hynny'n gyson i'r rhai sy'n gweinyddu ac yn rheoli'r gwasanaethau.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
We would need core competencies set at every level, and those competencies would be based on this value-based training. A professional body could require continuous professional development to ensure that those managing our services are able to keep up to date with all the requirements on them and all the developments that go around them. Some, particularly middle management managers, say to me that they are overwhelmed, sometimes, by change. They don't resent the expectations of Welsh Government of the service that they're going to deliver, but they need to be empowered to do that properly.
So, this is about valuing those who manage our NHS. It's about giving them the tools to do the job and it's about ensuring that everybody else knows what can be expected in terms of competence, knowledge and skills from people managing at different levels in our service. Now, of course, one aspect of this registration would be that, if a manager persistently failed, or if a manager was having trouble doing their job, their professional body would, as it would with a nurse or a doctor, step in and prescribe advice, prescribe training, prescribe support. But, if that was not successful, in the end, this professional body would have the right to strike a manager off and say, 'You are not a fit-and-proper person to undertake the management of our service'. That is not the main function of the legislation that I'm proposing, but it is a sanction, and it would end a pattern that we've seen—and I have no intention today, Presiding Officer, to name names—of persons in very senior roles in parts of our service failing to manage those services effectively, disappearing for a while and then popping up somewhere else managing another aspect of the service and not doing it well. That is totally unfair; it's totally unfair to the patients, it's totally unfair to the clinical staff, but it is also totally unfair to those working in management in the service who want to be able to do that effectively.
I realise that this is a huge piece of work—this is not something that could be achieved by a private Member's Bill—but just because it's a huge piece of work does not mean to say that we shouldn't set out to do it. I remember being told in this place that it would be impossible and much too complex to register healthcare support workers. Well, we're doing that now. And I think we need to be equally ambitious around what we offer to those who manage our services.
I would also see this legislation properly establishing the independence of Healthcare Inspectorate Wales. Members will remember that the committee, back in 2014, was very concerned that it hadn't received reassurances about the role of the inspectorate, that it wasn't suitably independent. Now, I know the Minister has got some long-term plans to do something about this, but I would remind him that he said that the NHS quality Bill that would be coming forward would address this issue of HIW independence and the draft we have before us does not.
My proposed legislation would also place a duty of candour, not just on organisations, which, of course, is commendable, but on individuals. Where we most need that duty of candour is where people need to be empowered to speak up within organisations that will not exercise their duty of candour. And simply putting that responsibility on organisations will not deliver what I'm sure the Minister intends. We also need a robust, consistent, transparent complaints system that is truly independent and trusted for patients and we need to look again at how successful our whistleblowing policies are, because my experience and my postbag tells me that they are not.
This is a matter of the utmost seriousness. In some circumstances, this is a matter of life and death. I believe that this is a problem that needs a radical solution. I believe the people who work in our service deserve to have their professionalism recognised, deserve to be properly trained, deserve to know, through a set of core competencies, exactly what is expected of them. And they need to know too that they will be held accountable for delivering the planning and the management of our services in coherence with that core set of competencies.
I look forward, Llywydd, to hearing other Members' comments in this debate. I am not expecting—although, of course, I would be delighted—the Minister to say here that he will take on this legislation, but I do hope that he will feel able to acknowledge that there are serious issues that need to be addressed and that we can explore on a cross-party basis in this place to ensure that we have the best, most transparent management system that our NHS needs and deserves.
Byddai arnom angen cymwyseddau craidd wedi’u pennu ar bob lefel, a byddai'r cymwyseddau hynny’n seiliedig ar yr hyfforddiant hwn sy'n seiliedig ar werth. Gallai corff proffesiynol wneud datblygiad proffesiynol parhaus yn ofynnol i sicrhau bod y rheini sy'n rheoli ein gwasanaethau'n gallu cael gafael ar y wybodaeth ddiweddaraf am y cyfan sy'n ofynnol ganddynt a'r holl ddatblygiadau sy’n digwydd o'u cwmpas. Mae rhai, yn enwedig rheolwyr canol, yn dweud wrthyf eu bod wedi'u gorlethu, weithiau, gan newid. Nid ydynt yn gresynu at ddisgwyliadau Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r gwasanaeth y byddant yn ei ddarparu, ond mae angen eu grymuso i wneud hynny'n briodol.
Felly, mae a wnelo â'r gwerth a roddir ar y bobl sy'n rheoli ein GIG. Mae'n ymwneud â rhoi'r adnoddau iddynt wneud y gwaith a sicrhau bod pawb arall yn gwybod beth y gellir ei ddisgwyl o ran cymhwysedd, gwybodaeth a sgiliau gan bobl sy'n rheoli ar wahanol lefelau yn ein gwasanaeth. Nawr, wrth gwrs, un agwedd ar y cofrestru hwn fyddai, pe bai rheolwr yn methu’n gyson, neu pe bai rheolwr yn cael hi’n anodd gwneud eu gwaith, byddai eu corff proffesiynol, fel y byddent yn ei wneud gyda nyrs neu feddyg, yn camu i mewn ac yn rhagnodi cyngor, yn rhagnodi hyfforddiant, yn rhagnodi cefnogaeth. Ond pe na bai hynny'n llwyddiannus, yn y pen draw, byddai gan y corff proffesiynol hwn hawl i ddiswyddo rheolwr ac i ddweud, 'Nid ydych yn berson addas a phriodol i reoli ein gwasanaeth'. Nid dyna brif swyddogaeth y ddeddfwriaeth rwy'n ei chynnig, ond mae'n sancsiwn, a byddai'n rhoi terfyn ar batrwm rydym wedi’i weld—ac nid oes gennyf unrhyw fwriad heddiw, Lywydd, o enwi unrhyw un—lle mae pobl mewn rolau uchel iawn mewn rhannau o'n gwasanaeth yn methu rheoli'r gwasanaethau hynny’n effeithiol, yn diflannu am ychydig ac yna'n codi eu pennau yn rhywle arall ac yn rheoli agwedd arall ar y gwasanaeth ac yn methu gwneud hynny’n dda. Mae hynny'n gwbl annheg; mae'n gwbl annheg i'r cleifion, mae'n gwbl annheg i'r staff clinigol, ond mae hefyd yn gwbl annheg i'r rhai sy'n gweithio ym maes rheoli yn y gwasanaeth ac sy’n dymuno gallu gwneud hynny'n effeithiol.
Rwy’n sylweddoli fod hwn yn waith mawr—nid yw'n rhywbeth y gellid ei gyflawni drwy Fil Aelod preifat—ond nid yw’r ffaith ei fod yn waith mawr yn golygu na ddylem fynd ati i'w wneud. Rwy'n cofio cael gwybod yn y lle hwn y byddai cofrestru gweithwyr cymorth gofal iechyd yn amhosibl ac yn llawer rhy gymhleth. Wel, rydym yn gwneud hynny bellach. A chredaf fod angen i ni fod yr un mor uchelgeisiol o ran yr hyn rydym yn ei gynnig i'r bobl sy'n rheoli ein gwasanaethau.
Buaswn hefyd yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn sefydlu annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn briodol. Bydd yr Aelodau'n cofio bod y pwyllgor, yn ôl yn 2014, yn bryderus iawn nad oedd wedi derbyn sicrwydd ynghylch rôl yr arolygiaeth, nad oedd yn ddigon annibynnol. Nawr, gwn fod gan y Gweinidog rai cynlluniau hirdymor i wneud rhywbeth am hyn, ond buaswn yn ei atgoffa ei fod wedi dweud y byddai Bil ansawdd y GIG a fyddai'n cael ei gyflwyno’n rhoi sylw i annibyniaeth AGIC, ac nid yw'r drafft sydd gennym o'n blaenau yn gwneud hynny.
Byddai fy neddfwriaeth arfaethedig hefyd yn gosod dyletswydd gonestrwydd, nid yn unig ar sefydliadau, sy'n ganmoladwy wrth gwrs, ond ar unigolion hefyd. Y mannau lle mae angen grymuso pobl i godi eu llais o fewn sefydliadau nad ydynt yn arfer eu dyletswydd gonestrwydd yw lle mae angen y ddyletswydd gonestrwydd honno fwyaf. Ac ni fydd gosod y cyfrifoldeb hwnnw ar sefydliadau yn unig yn cyflawni'r hyn y mae'r Gweinidog, rwy'n siŵr, yn bwriadu ei wneud. Hefyd, mae angen system gwynion gadarn, gyson a thryloyw sy'n wirioneddol annibynnol ac y gellir ymddiried ynddi ar gyfer cleifion ac mae angen i ni edrych eto ar ba mor llwyddiannus yw ein polisïau chwythu'r chwiban, gan fod fy mhrofiad a fy mag post yn dweud wrthyf nad ydynt yn llwyddiannus.
Mae hwn yn fater hynod o ddifrifol. Mewn rhai amgylchiadau, mae'n fater o fywyd a marwolaeth. Credaf fod hon yn broblem sydd angen ateb radical. Credaf fod y bobl sy'n gweithio yn ein gwasanaeth yn haeddu cael eu proffesiynoldeb wedi’i gydnabod, yn haeddu cael eu hyfforddi'n briodol, yn haeddu gwybod, drwy set o gymwyseddau craidd, beth yn union a ddisgwylir ganddynt. Ac mae angen iddynt wybod hefyd y byddant yn atebol am gyflawni’r gwaith o gynllunio a rheoli ein gwasanaethau mewn cydlyniad â'r set graidd honno o gymwyseddau.
Edrychaf ymlaen, Lywydd, at glywed sylwadau'r Aelodau eraill yn y ddadl hon. Nid wyf yn disgwyl i’r Gweinidog ddweud yma y bydd yn derbyn y ddeddfwriaeth hon—er y buaswn wrth fy modd pe bai'n gwneud hynny wrth gwrs—ond rwy'n gobeithio y bydd yn teimlo bod modd iddo gydnabod bod materion difrifol y mae angen mynd i'r afael â hwy ac y gallwn eu harchwilio ar sail drawsbleidiol yn y lle hwn i sicrhau bod gennym y system reoli orau, fwyaf tryloyw y mae ein GIG ei hangen ac yn ei haeddu.
Thank you. Can I just remind speakers that it is three minutes for your contributions to this proposal? Angela Burns.
Diolch. A gaf fi atgoffa'r siaradwyr mai tair munud yn unig sydd gennych ar gyfer eich cyfraniadau i'r cynnig hwn? Angela Burns.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Helen Mary Jones for bringing forward this proposal for a Bill on health service management. I can assure you that the Welsh Conservatives would not only support your proposals, but seek to strengthen and increase some of the proposed Bill's provisions, because it ties in very much with a five-point plan for health that we announced in March. Three of the points that we covered have been partly encapsulated in your Bill, and we'd like to take them forward further.
Because we called for there also to be a radical overhaul of Healthcare Inspectorate Wales to make it entirely independent of Welsh Government and to give it new powers to intervene quickly when problems are identified. By making it truly independent of Government, as Helen Mary proposes, I believe we could achieve this objective, but I would ask the Member for Mid and West Wales to also consider a financial provision, because we believe that HIW's budget must be trebled in order for it to be able to expand its programme of unannounced inspections and to ensure that requirements for improvement are implemented.
The evidence session the health committee held this morning with Cardiff and Vale University Health Board bears this out. It was an unannounced visit by HIW to the University Hospital of Wales emergency unit and assessment unit that highlighted unsafe standards of care, poor medication practices and inappropriate staffing levels, amongst other areas that needed addressing. Yet, despite insistence that senior managers visit the departments, the health board did not seem to recognise that the emergency unit and assessment unit needed additional support, and to paraphrase what the chief executive said today, people see the situation or the problem so much, they no longer recognise it as such, and we need an independent organisation that can come in.
Furthermore, I think the proposed professional body for managers is, again, something that we'd be very supportive of. Again, we suggested this in our idea, but we'd like to see it go further and become an NHS leadership council that requires registration, and those deemed incompetent would be removed. As you mentioned earlier, there are people—I've got here six examples of people who've repopped up in the system, having done an absolutely shocking job somewhere, and they've managed to survive and go on again.
We totally support a new, robust complaints system. Let's again remind ourselves of another health committee when the chief executive of Cwm Taf said, and I quote,
'To be absolutely frank, the extent of the feedback from the families, which has been the most distressing element of this, was a complete shock, even to me, and I sign off complaints in the organisation.'
Really.
Finally, may I just say you've made an absolutely interesting point on the duty of candour? It should apply to individuals as well as organisations. We've been calling for a duty of candour for six years, since it was introduced in England after the Mid Staffs scandal and in light of Robbie's law. However, the health Minister at the time, Mark Drakeford, implied it was not necessary for Wales. He said in 2013,
'The redress regulations passed here by the Assembly in 2011 place a duty of openness on health boards now. In a sense, a duty of candour is already implicit, if not explicit, in those regulations.'
We've seen that it doesn't work. We would absolutely support you, and I would like to work with you in bringing forward such a Bill to the floor of this Chamber.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cynnig hwn am Fil ar reoli'r gwasanaeth iechyd. Gallaf eich sicrhau y byddai'r Ceidwadwyr Cymreig nid yn unig yn cefnogi eich cynigion, ond yn ceisio cryfhau a chynyddu rhai o ddarpariaethau'r Bil arfaethedig, oherwydd mae'n cyd-fynd yn agos â chynllun iechyd pum pwynt a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth. Mae tri o'r pwyntiau a drafodwyd gennym wedi'u cynnwys yn rhannol yn eich Bil, a hoffem eu datblygu ymhellach.
Oherwydd rydym wedi galw am ailwampio Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn radical er mwyn ei gwneud yn gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru a rhoi pwerau newydd iddi ymyrryd yn gyflym pan fydd problemau'n cael eu nodi. Drwy ei gwneud yn wirioneddol annibynnol ar y Llywodraeth, fel y mae Helen Mary yn ei gynnig, credaf y gallem gyflawni'r amcan hwn, ond buaswn yn gofyn i'r Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru ystyried darpariaeth ariannol hefyd, gan y credwn y byddai'n rhaid treblu cyllideb AGIC er mwyn iddi allu ehangu ei rhaglen o arolygiadau heb eu cyhoeddi ymlaen llaw a sicrhau bod y gofynion ar gyfer gwella yn cael eu rhoi ar waith.
Mae sesiwn dystiolaeth y pwyllgor iechyd a gynhaliwyd y bore yma gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cadarnhau hyn. Ymweliad dirybudd gan AGIC ag uned argyfwng ac uned asesu Ysbyty Athrofaol Cymru a amlygodd y safonau gofal anniogel, yr arferion rhoi meddyginiaeth gwael a'r lefelau staffio amhriodol, ymhlith pethau eraill roedd angen mynd i'r afael â hwy. Ac eto, er yr honnir bod uwch reolwyr yn ymweld â'r adrannau, nid oedd yn ymddangos bod y bwrdd iechyd yn cydnabod bod angen cymorth ychwanegol ar yr uned argyfwng a'r uned asesu, ac i aralleirio'r hyn a ddywedodd y prif weithredwr heddiw, mae pobl yn gweld y sefyllfa neu'r broblem i'r fath raddau fel nad ydynt yn ei hadnabod fel problem bellach, ac rydym angen i sefydliad annibynnol ddod i mewn.
Yn ychwanegol at hynny, credaf fod y corff proffesiynol arfaethedig ar gyfer rheolwyr, unwaith eto, yn rhywbeth y byddem yn ei gefnogi’n gryf. Unwaith eto, awgrymwyd hyn gennym yn ein syniad, ond hoffem ei weld yn mynd ymhellach ac yn dod yn gyngor arweinyddiaeth y GIG sy'n gwneud cofrestru'n ofynnol, a byddai'r rhai yr ystyrir eu bod yn anghymwys yn cael eu diswyddo. Fel y dywedoch yn gynharach, mae pobl—mae gennyf chwe enghraifft yma o bobl sydd wedi ailymddangos yn y system ar ôl gwneud cawlach lwyr o'u gwaith yn rhywle arall, ac maent wedi llwyddo i oroesi a pharhau.
Rydym yn llwyr gefnogi system gwynion newydd gadarn. Gadewch i ni atgoffa ein hunain eto am bwyllgor iechyd arall, pan ddywedodd prif weithredwr Cwm Taf, ac rwy'n dyfynnu,
A dweud y gwir, roedd faint o adborth a gawsom gan y teuluoedd, sef yr elfen fwyaf gofidus yn hyn, yn sioc lwyr, hyd yn oed i mi, ac rwy'n llofnodi'r cwynion yn y sefydliad.
Wir.
Yn olaf, a gaf fi ddweud eich bod wedi gwneud pwynt diddorol iawn ynglŷn â dyletswydd gonestrwydd? Dylai fod yn berthnasol i unigolion yn ogystal â sefydliadau. Rydym wedi bod yn galw am ddyletswydd gonestrwydd ers chwe blynedd, ers iddi gael ei chyflwyno yn Lloegr ar ôl sgandal Canol Swydd Stafford ac yng ngoleuni cyfraith Robbie. Fodd bynnag, awgrymodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, Mark Drakeford, nad oedd yn angenrheidiol i Gymru. Dywedodd yn 2013,
'Mae’r rheoliadau gwneud iawn a basiwyd yma gan y Cynulliad yn 2011 yn gosod dyletswydd o fod yn agored ar fyrddau iechyd yn awr. Mewn ffordd, mae dyletswydd o onestrwydd eisoes ymhlyg, os nad yn amlwg, yn y rheoliadau hynny.'
Rydym wedi gweld nad yw'n gweithio. Byddem yn eich cefnogi'n llwyr, a hoffwn weithio gyda chi i gyflwyno Bil o'r fath ar lawr y Siambr hon.
Gaf i longyfarch Helen Mary Jones am ei harweiniad? Rwy'n cefnogi ei bwriad yn llawn. Does yna ddim dwywaith bod systemau yn y gwasanaeth iechyd dan straen anferthol—dim digon o staff, dim digon o adnoddau, dim digon o welyau, a nyrsys a meddygon yn cael eu hymestyn i'r eithaf i ddarparu gwasanaeth derbyniol rhan fwyaf o'r amser, gwasanaeth bendigedig yn aml, ond weithiau mae safon y gwasanaeth yn cwympo'n fyr o'r nod ac mae camgymeriadau yn digwydd, yn anorfod bron, mewn system dan y fath straen.
Mae yna gwpwl o bwyntiau i'w gwneud. Mae dyletswydd gonestrwydd yn her pan fo cyfreithwyr yn dod yn rhan o'r broses, ac mae hyd yn oed ymddiheuro yn y fath amgylchiadau yn gallu cael ei ddehongli fel cyfaddefiad o fai, a gonestrwydd y nyrs neu feddyg yn eu cyfeirio at lys barn. Pan fo nyrs neu feddyg yn penderfynu codi llais i amlygu rhyw wendid yn y system, dylen nhw gael eu gwarchod go iawn. Yn aml, fel rhywun sy'n chwythu'r chwiban, byddant yn cael eu herlid gan reolwyr a wynebu beirniadaeth eu cydweithwyr a gweld cael eu halltudio o'r gwaith neu eu gyrfa yn darfod am godi pryderon. Bu'r arbenigwr wnaeth chwythu'r chwiban ar farwolaethau babanod o dan lawdriniaeth y galon ym Mryste dros 20 mlynedd yn ôl—yn y pen draw, roedd rhaid i'r arbenigwr yna orfod symud i Awstralia er mwyn cael swydd a pharhau efo'i yrfa ddisglair. Dim ond am chwythu'r chwiban.
A'r ail bwynt: mae angen cydnabod methiannau yn y system sydd yn gallu esgor ar gamgymeriadau unigol pan mae meddygon a nyrsys yn gorfod gwneud mwy nag un peth hanfodol bwysig ar yr un amser oherwydd pwysau gwaith—ddim yn wastadol erlid y nyrs neu'r meddyg, ond edrych ar gyfrifoldebau rheolwyr hefyd, fel mae Helen Mary wedi crybwyll, achos mae gan bawb ran yn y cyfrifoldeb. Dylai pawb—nyrsys, meddygon, rheolwyr—gael eu trin yr un peth, yn gofrestredig gan eu cyrff proffesiynol ac yn gallu wynebu cael eu taflu allan o'r proffesiwn a mynd i lys barn i wynebu cyhuddiadau difrifol iawn. Dyna beth sy'n wynebu pob nyrs a phob meddyg nawr; dyna beth yw cyfrifoldeb dros gleifion go iawn. Dylai'r rheolwyr wynebu'r un peth.
Yn y pen draw, mae angen system iawndal di-fai—no-fault compensation—arnom fel gwlad pan mae pethau yn mynd o'u lle neu ryw anffawd annisgwyl yn digwydd i'r claf. Mae hyn yn digwydd mewn sawl gwlad arall, achos nid oes rhaid i'r claf gael gafael â chyfreithiwr drudfawr, nid oes angen llys, nid oes angen profi bai, achos weithiau anffawd pur yw e—does neb ar fai. Mae taliad iawndal di-fai yn cymryd y costau cyfreithiol i ffwrdd, a'r iawndal i gyd yn haeddiannol i'r claf. Cefnogwch y cynnig.
May I congratulate Helen Mary Jones for taking the lead on this? I fully support her intentions. There’s no doubt that systems in the health service are under a huge strain—not enough staff, not enough resources, not enough beds, and nurses and doctors being extended to the very limits to provide an acceptable service most of the time, an excellent service often, but on occasion, the quality of the service does fall short and mistakes can happen, almost inevitably, in a system under such strain.
There are a few points that need to be made. The duty of candour is challenged when lawyers become involved, and even apologising under such circumstances can be interpreted as an admission of fault, and the honesty of the nurse or doctor then will take them to a court of law. And when a nurse or a doctor does decide to speak up to highlight some weakness in the system, then they should be truly protected. Very often, as a whistleblower, they will be persecuted by managers, and will face criticism from colleagues, and they may even be suspended from work or see their careers ended for raising those concerns. The expert who blew the whistle on the deaths of babies in Bristol in the heart operation scandal over 20 years ago—ultimately, that specialist had to move to Australia in order to find work and to continue with his career, just for being a whistleblower.
And the second point: we need to recognise failings in the system that can lead to individual mistakes when doctors and nurses have to do more than one crucial thing at the same time because of pressures of work—not always the doctor or the nurse being persecuted, but looking at the responsibilities of managers too, as Helen Mary has stated, because everybody has a responsibility here. Everyone—doctors, nurses and managers—should be treated the same. They should be registered by their professional bodies, and they should face being struck off and going into to a court of law to face very serious charges where necessary. That’s what faces every doctor and every nurse now; that is what responsibility for patient looks like. Managers should face the same.
Ultimately, we need a no-fault compensation system as a nation when things do go wrong, or some unexpected event happens to a patient. This happens in a number of other countries because a patient doesn’t necessarily have to access an expensive lawyer, the patient wouldn’t require a court of law, and wouldn’t need to prove blame, because, on occasion, it’s a sheer case of being unlucky—there is no-one to blame. No-blame compensation takes away many of the costs, and all of the compensation goes to the patient. Support the motion.
I welcome Helen Mary's proposals for NHS management and I support her Bill proposal wholeheartedly. As I've said many times in this Chamber, we must ensure health service managers abide by the same obligations as clinical staff. Clinicians are covered by duties of care placed upon them by their royal colleges and the various professional bodies. Managers are an essential part of our modern NHS, and they can often play a role in ensuring the quality of care provided to patients. It is therefore essential that NHS managers belong to a professional body that will help them ensure that there is no room for poor performance or unsafe practices in health service management.
I also welcome measures in the proposed Bill to place a truly independent Healthcare Inspectorate Wales at the heart of a complaints system that puts patients first and ensure they and their families are supported throughout. Placing an explicit duty of candour on NHS managers will hopefully form part of the code of conduct set by the new professional body, ensuring that in future mistakes are seen as learning opportunities and not something to be covered up and evaded. Helen Mary's proposed Bill recognises that our NHS is just as dependent upon managers and administrators as it is upon clinical staff.
We must ensure that those managers and administrators are bound by the same legal duties to the patient as clinical staff. We will never totally eliminate mistakes—we must accept that—but we can ensure that we eradicate unsafe practices and do not reward poor performance. For our NHS to thrive, every part must function well. NHS managers are there to ensure clinical staff have the necessary tools to treat their patients. This proposed Bill will help ensure that healthcare managers have the necessary skills to support clinical staff in a truly patient-first NHS. It has the full support of my group and I look forward to helping Helen Mary in any way I can to ensure its swift passage into law. Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu cynigion Helen Mary ar gyfer rheoli'r GIG ac rwy'n cefnogi ei chynnig am Fil yn llwyr. Fel rwyf wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon, mae'n rhaid inni sicrhau bod rheolwyr gwasanaethau iechyd yn cadw at yr un rhwymedigaethau â staff clinigol. Mae gan glinigwyr ddyletswyddau gofal a osodir arnynt gan eu colegau brenhinol a'r cyrff proffesiynol amrywiol. Mae rheolwyr yn rhan hanfodol o'n GIG modern, ac yn aml, gallant chwarae rôl yn sicrhau ansawdd y gofal a ddarperir i gleifion. Mae'n hanfodol, felly, fod rheolwyr y GIG yn perthyn i gorff proffesiynol a fydd yn eu helpu i sicrhau nad oes lle i berfformiad gwael neu arferion anniogel yn y gwaith o reoli'r gwasanaeth iechyd.
Rwy'n croesawu mesurau yn y Bil arfaethedig hefyd i osod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru gwbl annibynnol wrth wraidd system gwynion sy'n rhoi cleifion yn gyntaf ac yn sicrhau eu bod hwy a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi drwy gydol y broses. Gobeithio y bydd gosod dyletswydd gonestrwydd ar reolwyr y GIG yn ffurfio rhan o'r cod ymddygiad a bennir gan y corff proffesiynol newydd, gan sicrhau y bydd camgymeriadau yn y dyfodol yn cael eu hystyried yn gyfleoedd dysgu yn hytrach na rhywbeth i'w cuddio a'u hosgoi. Mae Bil arfaethedig Helen Mary yn cydnabod bod ein GIG yr un mor ddibynnol ar reolwyr a gweinyddwyr ag y mae ar staff clinigol.
Mae'n rhaid i ni sicrhau bod y rheolwyr a'r gweinyddwyr hynny wedi'u rhwymo gan yr un dyletswyddau cyfreithiol i'r claf â staff clinigol. Ni fyddwn byth yn dileu camgymeriadau'n llwyr—rhaid inni dderbyn hynny—ond gallwn sicrhau ein bod yn dileu arferion anniogel ac nad ydym yn gwobrwyo perfformiad gwael. Er mwyn i'n GIG ffynnu, rhaid i bob rhan ohono weithio'n dda. Mae rheolwyr y GIG yno i sicrhau bod yr adnoddau angenrheidiol gan staff clinigol i drin eu cleifion. Bydd y Bil arfaethedig hwn yn helpu i sicrhau bod y sgiliau angenrheidiol gan reolwyr gofal iechyd i gefnogi staff clinigol mewn GIG sydd o ddifrif yn rhoi'r claf yn gyntaf. Mae ganddo gefnogaeth lwyr fy ngrŵp ac edrychaf ymlaen at helpu Helen Mary mewn unrhyw ffordd y gallaf i sicrhau ei fod yn dod yn gyfraith yn gyflym. Diolch yn fawr.
I also support the introduction of this Bill and thank the Member for introducing it. We're all familiar with the horror stories. Babies have died because of NHS mismanagement. Thousands of young people have had their lives put on hold because metal health waiting lists have quadrupled. Patients have died waiting hours for an emergency ambulance to arrive. Lives have been hugely blighted for people waiting longer than they should for surgery, and cancers have grown while the capacity to diagnose and treat them in this country has shrunk. It's not the fault of the clinicians and the front-line staff that this has happened in Wales, but it is someone's fault, and if this Government is to be believed when they deny culpability for the increase in needless deaths and suffering caused by poor responses and outcomes, then it has to follow that it's the fault of certain NHS managers.
Managing finite resource in an organisation that has to respond to what could be considered an uncontrollable demand is no doubt difficult, but brain surgery and complex cancer treatment is no doubt more difficult. Yet, the highly trained, registered and licensed brain surgeon is subject to the decisions of an unlicensed, unregistered NHS manager whose role requires no statutory qualification whatsoever. The decisions of some NHS managers have caused some serious problems, as I've discussed, yet we don't know of any NHS manager who has had so much as one day's pay docked, no-one sacked, no-one told to publicly account for their fatal failings.
For years, I have supported calls for NHS managers to be registered or licensed in a similar fashion as those clinicians who are subject to the NHS managers' decisions. Too many times, we see that managers who fail in one public sector setting simply leave with a big pay-off and then pop up somewhere else in the public sector to wreak their incompetence on another group of unsuspecting taxpayers. Our own experience in this place shows that without a change in the rules of engagement we can't expect any significant improvement. For example, how many times have we in the opposition cornered the health Minister Vaughan Gething about the continued abomination that is Betsi Cadwaladr health board and asked him if anyone has been sacked for their huge failures or the ruining of people's lives, only to see him squirm and almost apologise for his own inability to do anything about it?
This Bill stops short of a licensing system for NHS managers but it's a big step forward in the right direction. Many people would be surprised that there's not a professional body for an occupation as important as NHS management, yet there's a professional body for things like estate agents, advertisers and football coaches et cetera. An independent health inspectorate that's not full of political appointments is also vital. It's long past time that NHS managers should be held to account for the deaths and suffering that their bad decisions cause. It's clear that, since Vaughan Gething doesn't have the skills to solve the problems by himself, we now have to build the solutions into Welsh law. Thank you.
Rwyf innau'n cefnogi cyflwyno'r Bil hwn ac yn diolch i'r Aelod am ei gyflwyno. Mae pob un ohonom yn gyfarwydd â'r straeon arswyd. Mae babanod wedi marw o ganlyniad i gamreoli yn y GIG. Tarfwyd ar fywydau miloedd o bobl ifanc am fod rhestrau aros iechyd meddwl wedi cynyddu bedair gwaith. Mae cleifion wedi marw wrth aros am oriau am ambiwlans brys. Mae bywydau wedi cael eu difetha wrth i bobl aros yn hwy nag y dylent am lawdriniaeth, ac mae canserau wedi tyfu wrth i'r gallu i wneud diagnosis a'u trin yn y wlad hon grebachu. Nid bai'r clinigwyr ac nid bai'r staff ar y rheng flaen yw'r ffaith bod hyn wedi digwydd yng Nghymru, ond mae'n fai ar rhywun, ac os ydym am gredu'r Llywodraeth hon pan fyddant yn gwadu mai hwy sy'n gyfrifol am y cynnydd yn nifer y marwolaethau a'r dioddef diangen a achosir gan ganlyniadau ac ymatebion gwael, mae'n rhaid felly ei fod yn fai ar reolwyr penodol yn y GIG.
Yn ddiamau, mae rheoli adnoddau cyfyngedig mewn sefydliad sy'n gorfod ymateb i'r hyn y gellid ei ystyried yn alw na ellir ei reoli yn anodd, ond mae#n siŵr fod llawdriniaethau ar yr ymennydd a thriniaethau canser cymhleth yn anos. Serch hynny, mae llawfeddygon ymennydd sydd wedi'u hyfforddi, eu cofrestru a'u trwyddedu yn ddarostyngedig i benderfyniadau rheolwyr GIG didrwydded heb eu cofrestru, nad oes angen unrhyw gymhwyster statudol o gwbl arnynt i gyflawni eu rôl. Mae penderfyniadau rhai o reolwyr y GIG wedi achosi rhai problemau difrifol, fel y soniais, ond nid ydym yn gwybod am unrhyw reolwr yn y GIG sydd wedi colli diwrnod o gyflog, neu sydd wedi'u diswyddo, neu wedi gorfod bod yn atebol yn gyhoeddus am eu methiannau angheuol.
Ers blynyddoedd, rwyf wedi cefnogi galwadau i gofrestru rheolwyr y GIG yn yr un modd â'r clinigwyr sy'n ddarostyngedig i benderfyniadau rheolwyr y GIG. Yn llawer rhy aml, rydym wedi gweld rheolwyr sy'n methu mewn un maes sector cyhoeddus yn gadael gyda thaliad mawr ac yn ymddangos yn rhywle arall yn y sector cyhoeddus i wneud llanast o bethau i grŵp arall o drethdalwyr diarwybod. Mae ein profiad ni yn y lle hwn yn dangos, heb newid y rheolau, na allwn ddisgwyl unrhyw welliant sylweddol. Er enghraifft, sawl gwaith rydym ni yn yr wrthblaid wedi holi’r Gweinidog iechyd, Vaughan Gething, ynglŷn â'r llanast parhaus ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ac wedi gofyn iddo a oes unrhyw un wedi cael eu diswyddo am eu methiannau enfawr neu am ddifetha bywydau pobl, dim ond i’w weld yn gwingo ac ymddiheuro bron am ei anallu i wneud unrhyw beth ynglŷn â’r sefyllfa?
Nid yw'r Bil hwn yn cynnwys system drwyddedu ar gyfer rheolwyr y GIG ond mae'n gam mawr i’r cyfeiriad cywir. Byddai llawer o bobl yn synnu na cheir corff proffesiynol ar gyfer galwedigaeth mor bwysig â rheoli’r GIG, er bod cyrff proffesiynol ar gyfer pethau fel gwerthwyr tai, hysbysebwyr a hyfforddwyr pêl-droed ac ati. Mae arolygiaeth iechyd annibynnol nad yw'n llawn o benodiadau gwleidyddol yn hanfodol hefyd. Mae'n hen bryd gallu dwyn rheolwyr y GIG i gyfrif am y marwolaethau a'r dioddef y mae eu penderfyniadau gwael yn eu hachosi. Gan nad oes gan Vaughan Gething sgiliau i ddatrys y problemau hyn ei hun, mae'n amlwg fod yn rhaid i ni ymgorffori’r atebion yng nghyfraith Cymru. Diolch.
Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?
A gaf fi alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I do want to acknowledge at the outset the concerns and issues that have been raised by a number of speakers in their contributions, and that lie behind the motion and the proposal, but I do believe that the draft Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill addresses a number of the points in the motion. Of course, we have just started the scrutiny process on that piece of legislation. I had the opportunity to appear before the Finance Committee today. The passage of that draft Bill through the Assembly will provide an opportunity for these ideas to be debated and discussed, including opportunities for amendments and improvements to be made. Quality is the central concept underpinning the provisions within the Bill. By placing duties at an organisational level, the Bill takes a whole-system approach to quality improvement.
The motion today does include proposals to strengthen the independence of Healthcare Inspectorate Wales. A strong regulator able to act independently of the NHS and Government is an important part of our quality landscape. The arrangements currently in place ensure the inspectorate can and does operate independently. As the health Minister, I am not involved in its oversight or in setting its budget. It is responsible for setting its own programme of work within the broad scope of its remit letter. These are essential factors in ensuring that HIW can and does speak out when it needs to. We do, though, recognise that the existing legislative framework for Healthcare Inspectorate Wales is complicated and does need reform. In the interim, there is a need to incrementally develop HIW's capacity to ensure it is equipped to respond to a future legislative framework. I've made available over £1 million of extra support for the organisation to develop its capacity.
The motion calls for a more transparent system of complaints. We have no evidence of a need to change the 'Putting Things Right' arrangements. A review by Keith Evans found it to be fit for purpose, and his recommendations focused on the need to ensure that the application was consistent. The 'Putting Things Right' arrangements do include the NHS redress scheme, which is innovative and unique within the UK. Claims worth less than £25,000 are dealt with under the scheme, which is far quicker than the litigation process and operates at no cost to complainants.
The Bill that I've referred to will establish a new citizens' voice body and I'm sure there will be lots of opportunities for comment and questioning about that through its passage. That new citizens' voice body will support people or their representatives if they need to make a complaint about health or social care. Additional staff will be funded to enable the new body to extend its services to provide a complaints service, advice and assistance to a wider range of individuals.
The Bill proposes a statutory duty of candour at an organisational level. This will mean that all staff, including managers, will be subject to the duty. There will be training for all staff, at all levels of organisations, whether clinicians or not. And that training will be done in partnership with clinicians. Virtually every professional group within the service is keen to sit down with us, to work on the guidance for the duty of candour, to ensure that it is delivered effectively by individuals and organisations across Wales.
I think perhaps the most important points in the conversation today have been about the challenge of having a blame culture, and the cross between blame and accountability. Now, I recognise that, if we are to deliberately move our healthcare system towards a system more properly based on learning and reflection—if that's not to be an aspiration, but something that is made real—we need to see culture change within organisations. And that applies to clinicians as well as managers. And part of my concern is the language around this potential proposal, which does sound rather more like the ability to get rid of managers, rather than to learn and reflect when things go wrong.
Earlier today, I was at the launch of the maternity vision for Wales. And, again, there, within the maternity profession in Wales, there is real reflection on the things that have gone wrong in different parts of the country—obviously, in the former Cwm Taf area—but there's also real pride in the deliberate choices that they are making, and they are recognised as making within the UK and further afield. And I would not want to see a new system of conduct introduced that moved us away from the ability to learn and reflect. And so, the proposals for a new compulsory regulatory body for NHS managers would introduce a level of cost and complexity, but of course that's always the case when introducing new measures. But we should recall the experiences of nurses in the care homes regulations, when having to attend to two regulators. That did not improve our system, it did not make a difference to those members of staff or the people they're working with or for.
We would need to have detailed finance and policy consideration to reflect the diverse nature of the workforce and their roles, including the point the First Minister made yesterday about defining who or what a manager is to be caught within the ambit of a new regulatory body, whether it is prospective regulation, where everyone must appear on a register to be able to work, or whether it is a retrospective test as to whether someone is a fit-and-proper person. Those are issues that the potential mover of the legislation would need to address, and that balance of responsibility between the employer versus the regulator, and how we ensure that those healthcare professionals, who are the great majority of managers within our system, how they are dealt with, and indeed the mobility of the workforce across borders if we were to introduce this requirement in Wales alone. The British Medical Association, for example, have called in the past for a UK-wide approach to this issue. I'm not persuaded on the case for compulsory regulation for managers, but I'm happy to listen to detailed proposals that address the very real and practical challenges.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gydnabod o'r cychwyn cyntaf y pryderon a'r materion a godwyd gan nifer o siaradwyr yn eu cyfraniadau, ac sy'n sail i'r cynnig, ond credaf fod y Bil drafft Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) yn ymdrin â nifer o'r pwyntiau yn y cynnig. Wrth gwrs, rydym newydd ddechrau'r broses graffu ar y ddeddfwriaeth honno. Cefais gyfle i ymddangos gerbron y Pwyllgor Cyllid heddiw. Bydd taith y Bil drafft hwnnw drwy'r Cynulliad yn rhoi cyfle inni ddadlau a thrafod y syniadau hyn, gan gynnwys cyfleoedd i wneud diwygiadau a gwelliannau. Ansawdd yw'r cysyniad canolog sy'n sail i'r darpariaethau yn y Bil. Drwy osod dyletswyddau ar lefel sefydliadol, mae'r Bil yn mabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at wella ansawdd.
Mae'r cynnig heddiw’n cynnwys cynigion i gryfhau annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Mae rheoleiddiwr cryf sy'n gallu gweithredu'n annibynnol ar y GIG a’r Llywodraeth yn rhan bwysig o'r darlun o ran ansawdd. Mae'r trefniadau sydd ar waith ar hyn o bryd yn sicrhau y gall yr arolygiaeth weithredu’n annibynnol a’i bod yn gwneud hynny. Fel Gweinidog iechyd, nid wyf yn rhan o’r gwaith o’i goruchwylio na phennu ei chyllideb. Mae'n gyfrifol am bennu ei rhaglen waith ei hun o fewn cwmpas eang ei llythyr cylch gwaith. Mae'r rhain yn ffactorau hanfodol wrth sicrhau y gall AGIC godi’i llais pan fo angen a’i bod yn gwneud hynny. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod y fframwaith deddfwriaethol presennol ar gyfer Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn gymhleth a bod angen ei ddiwygio. Yn y cyfamser, mae angen datblygu capasiti AGIC yn raddol i sicrhau ei bod yn barod i ymateb i fframwaith deddfwriaethol gwahanol yn y dyfodol. Rwyf wedi darparu dros £1 filiwn o gymorth ychwanegol i'r sefydliad ddatblygu ei gapasiti.
Mae'r cynnig yn galw am system gwynion fwy tryloyw. Nid oes gennym unrhyw dystiolaeth fod angen newid y trefniadau 'Gweithio i Wella'. Canfu adolygiad gan Keith Evans eu bod yn addas at y diben, ac roedd ei argymhellion yn canolbwyntio ar yr angen i sicrhau eu bod yn cael eu rhoi ar waith yn gyson. Mae'r trefniadau 'Gweithio i Wella' yn cynnwys cynllun gwneud iawn y GIG, sy'n arloesol ac yn unigryw yn y DU. Ymdrinnir â hawliadau sy'n werth llai na £25,000 o dan y cynllun, sy'n llawer cyflymach na'r broses ymgyfreitha ac sy'n gweithredu heb unrhyw gost i achwynwyr.
Bydd y Bil y cyfeiriais ato yn sefydlu corff newydd ar gyfer llais y dinesydd ac rwy'n siŵr y bydd llawer o gyfleoedd i wneud sylwadau a holi ynglŷn â hynny yn ystod ei daith. Bydd y corff newydd ar gyfer llais y dinesydd yn cefnogi pobl neu eu cynrychiolwyr os oes angen iddynt wneud cwyn am iechyd neu ofal cymdeithasol. Bydd staff ychwanegol yn cael eu hariannu i alluogi'r corff newydd i ymestyn ei wasanaethau i ddarparu gwasanaeth cwynion, cyngor a chymorth i ystod ehangach o unigolion.
Mae'r Bil yn argymell dyletswydd gonestrwydd statudol ar lefel sefydliadol. Bydd hyn yn golygu y bydd yr holl staff, gan gynnwys rheolwyr, yn ddarostyngedig i'r ddyletswydd. Rhoddir hyfforddiant i'r holl staff ar bob lefel mewn sefydliadau, boed yn glinigwyr ai peidio. A bydd yr hyfforddiant hwnnw’n cael ei ddarparu mewn partneriaeth â chlinigwyr. Mae pob grŵp proffesiynol yn y gwasanaeth, bron â bod, yn awyddus i weithio gyda ni ar y canllawiau ar gyfer y dyletswydd gonestrwydd, i sicrhau ei bod yn cael ei rhoi ar waith yn effeithiol gan unigolion a sefydliadau ledled Cymru.
Credaf efallai fod y pwyntiau pwysicaf yn y sgwrs heddiw wedi ymwneud â heriau’r diwylliant o fwrw bai, a'r croesi rhwng bai ac atebolrwydd. Nawr, os ydym am symud ein system gofal iechyd yn fwriadol tuag at system sy’n fwy seiliedig ar ddysgu a myfyrio—os am sicrhau nad dyhead mo hynny, ond rhywbeth sy'n cael ei wireddu—rwy'n cydnabod bod angen inni weld newid diwylliant o fewn y sefydliadau. Ac mae hynny'n berthnasol i glinigwyr yn ogystal â rheolwyr. Ac mae rhan o fy mhryder yn ymwneud â'r iaith o amgylch y cynnig posibl hwn, sy'n swnio'n debycach i'r gallu i gael gwared ar reolwyr, yn hytrach na dysgu a myfyrio pan aiff pethau o chwith.
Yn gynharach heddiw, mynychais lansiad y weledigaeth ar gyfer mamolaeth yng Nghymru. Ac unwaith eto, yno, o fewn y proffesiwn mamolaeth yng Nghymru, ceir myfyrio go iawn ar y pethau sydd wedi mynd o chwith mewn gwahanol rannau o'r wlad—yn amlwg, yn hen ardal Cwm Taf—ond ceir balchder gwirioneddol hefyd yn y dewisiadau bwriadol a wnânt, ac y cânt eu cydnabod am eu gwneud yn y DU a thu hwnt. Ac nid wyf yn dymuno gweld system ymddygiad newydd yn cael ei chyflwyno a fyddai’n ein symud oddi wrth y gallu i ddysgu a myfyrio. Ac felly, byddai'r cynigion ar gyfer corff rheoleiddio gorfodol newydd ar gyfer rheolwyr y GIG yn cyflwyno lefel o gost a chymhlethdod, ond wrth gwrs, mae hynny'n wir bob amser wrth gyflwyno mesurau newydd. Ond dylem gofio profiadau nyrsys mewn perthynas â’r rheoliadau cartrefi gofal, a gorfod bod yn atebol i ddau reoleiddiwr. Ni wellodd hynny ein system, ni wnaeth wahaniaeth i'r aelodau hynny o staff na’r bobl y maent yn gweithio gyda hwy neu ar eu cyfer.
Byddai angen inni ystyried cyllid a pholisi yn fanwl i adlewyrchu natur amrywiol y gweithlu a'u rolau, gan gynnwys y pwynt a wnaeth y Prif Weinidog ddoe ynglŷn â chynnwys y diffiniad o bwy neu beth yw rheolwr yn rhan o gwmpas gwaith corff rheoleiddio newydd, p'un a yw'n rheoliad arfaethedig, lle mae'n rhaid i bawb ymddangos ar gofrestr i allu gweithio, neu'n brawf ôl-weithredol o ba mor addas a phriodol yw person. Mae'r rheini'n faterion y byddai angen i ddarpar gynigydd y ddeddfwriaeth fynd i'r afael â hwy, a'r cydbwysedd rhwng cyfrifoldeb y cyflogwr a chyfrifoldeb y rheoleiddiwr, a sut i sicrhau bod y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, sef y mwyafrif helaeth o reolwyr yn ein system, sut yr ymdrinnir â hwy, ac yn wir, symudedd y gweithlu dros ffiniau pe baem yn cyflwyno'r gofyniad hwn yng Nghymru'n unig. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain, er enghraifft, wedi galw yn y gorffennol am ymagwedd ledled y DU ar y mater hwn. Nid wyf wedi fy argyhoeddi ynglŷn â’r achos dros reoleiddio gorfodol i reolwyr, ond rwy'n fwy na pharod i wrando ar gynigion manwl sy'n mynd i'r afael â'r heriau real ac ymarferol iawn.
Thank you. I call on Helen Mary to reply to the debate.
Diolch. Galwaf ar Helen Mary i ymateb i'r ddadl.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I only have two minutes to respond, so I can't possibly respond to every single point that people have raised. But I'm very grateful indeed for the level of support there has been across the Chamber, and I'm also grateful, actually, to the Minister for acknowledging that this is an attempt to address issues that are real and are meaningful, and for his willingness to look at more detailed proposals.
I want to touch on a couple of points that Angela Burns raised. I think the financial provision for HIW is absolutely crucial. I'm not sure that you deal with that in legislation though, though there may be some ways to do that. And I absolutely support what you say about registration involving the right to, potentially, remove somebody. But I want to challenge the Minister and say that I was very clear in my contribution that that's not where I'm starting from. What I'm starting from is empowering people to do their jobs properly, and only having to come back to them, and deal with not doing the job properly, as a last resort, as is the same for doctors, nurses, and other clinical professionals.
Nobody will be surprised to hear me say that I agree with everything that Dai has said. In the context of this Bill, I think, crucially, moving to a proper no-fault compensation system is, in the end, the only way that we will enable professionals to be able to admit mistakes and learn from them. And an equity of treatment for managers and clinical staff is crucial.
The Minister's Bill is not entirely useless, and we will, of course, seek to amend it, but it doesn't address the bulk of the concerns. I do believe we need to regulate our managers, particularly to stop them appearing, disappearing and reappearing when things have gone wrong. We will, of course, co-operate through the Bill's progress, but we need to do more.
Now, I happen to believe that we do have the ability and capacity. We have enough bright people in Wales to provide really effective management of our public services, but we're not providing them with the training and the structure to enable them to do that. I will work with Members across this Chamber to seek to move this agenda forward. We may perhaps consider, for example, a cross-party group on public service accountability that could address some of these issues.
I'm very grateful for the opportunity to raise these matters here today. Some of the feedback that's come back to me, very clearly, from, actually, managerial staff is that they are glad to know that people know that everything isn't all right and that they're taking it seriously. I look forward to co-operating on this agenda to deliver the best management and the best outcomes for patients.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dau funud yn unig sydd gennyf i ymateb, felly ni allaf ymateb i’r holl bwyntiau y mae pobl wedi’u codi. Ond rwy'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth a gafwyd ar draws y Siambr, ac rwy'n ddiolchgar hefyd, mewn gwirionedd, i'r Gweinidog am gydnabod bod hon yn ymgais i fynd i'r afael â materion real ac ystyrlon, ac am ei barodrwydd i edrych ar gynigion manylach.
Hoffwn gyfeirio at un neu ddau o bwyntiau a godwyd gan Angela Burns. Credaf fod y ddarpariaeth ariannol ar gyfer AGIC yn gwbl hanfodol. Fodd bynnag, nid wyf yn siŵr a ydych yn ymdrin â hynny mewn deddfwriaeth, er y gall fod rhai ffyrdd o wneud hynny. Ac rwy’n llwyr gefnogi'r hyn a ddywedwch am gofrestru gan gynnwys yr hawl i ddiswyddo rhywun, o bosibl. Ond hoffwn herio'r Gweinidog a dweud fy mod wedi dweud yn glir iawn yn fy nghyfraniad nad o’r fan honno rwy'n dechrau. Yr hyn rwy’n dechrau ohono yw grymuso pobl i wneud eu swyddi'n iawn, ac ni fydd yn rhaid dod yn ôl atynt heblaw i ymdrin â methu gwneud y gwaith yn iawn, fel dewis olaf, fel sy'n wir am feddygon, nyrsys a gweithwyr proffesiynol clinigol eraill.
Ni fydd unrhyw un yn synnu wrth fy nghlywed yn dweud fy mod yn cytuno â phopeth a ddywedodd Dai. Yng nghyd-destun y Bil hwn, rwy'n credu'n hollbwysig mai symud i system iawndal ddi-fai briodol yw'r unig ffordd yn y pen draw y byddwn yn galluogi gweithwyr proffesiynol i allu cyfaddef eu bod wedi gwneud camgymeriadau a dysgu oddi wrthynt. Ac mae tegwch o ran trin rheolwyr a staff clinigol yn hanfodol.
Nid yw Bil y Gweinidog yn gwbl ddiwerth, ac wrth gwrs, byddwn yn ceisio ei ddiwygio, ond nid yw'n mynd i'r afael â’r rhan helaeth o’r pryderon. Credaf fod angen i ni reoleiddio ein rheolwyr, yn benodol er mwyn eu hatal rhag ymddangos, diflannu ac ailymddangos pan fydd pethau wedi mynd o chwith. Wrth gwrs, byddwn yn cydweithredu drwy gydol taith y Bil, ond mae angen i ni wneud mwy.
Nawr, rwy'n digwydd credu bod gennym y gallu a'r capasiti. Mae gennym ddigon o bobl ddisglair yng Nghymru i allu rheoli ein gwasanaethau cyhoeddus yn wirioneddol effeithiol, ond nid ydym yn rhoi'r hyfforddiant a'r strwythur iddynt i'w galluogi i wneud hynny. Byddaf yn gweithio gydag Aelodau ar draws y Siambr i geisio bwrw ymlaen â’r agenda hon. O bosibl, er enghraifft, gallem ystyried grŵp trawsbleidiol ar atebolrwydd gwasanaeth cyhoeddus a allai fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i godi'r materion hyn yma heddiw. Mae peth o'r adborth a ddaeth yn ôl ataf gan staff rheoli, mewn gwirionedd, yn nodi’n glir iawn eu bod yn falch o wybod bod pobl yn gwybod nad yw popeth yn iawn a’u bod o ddifrif ynglŷn â'r mater. Edrychaf ymlaen at gydweithredu ar yr agenda hon i ddarparu'r rheolaeth orau a'r canlyniadau gorau i gleifion.
Thank you. The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Okay, therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] O'r gorau, felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Before I call the next item on the agenda, many of you will know that there has been a fatal incident on our rail network, involving two members of staff. I therefore agreed that the Deputy Minister will make a short statement, before the debate on the committee report. Lee Waters.
Cyn imi alw'r eitem nesaf ar yr agenda, bydd llawer ohonoch yn gwybod bod digwyddiad angheuol wedi bod ar ein rhwydwaith rheilffyrdd, yn cynnwys dau aelod o staff. Cytunais felly y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwneud datganiad byr, cyn y ddadl ar adroddiad y pwyllgor. Lee Waters.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Earlier today, a Great Western Railway train struck two people between Port Talbot and Bridgend at Margam. The Welsh Government, and I'm sure the entire National Assembly, is deeply shocked by this tragic incident involving railway workers and our thoughts are with their families, their friends and their colleagues. I know this will send shockwaves through the whole industry and my thanks go to the emergency services and all those involved in the response.
The impact and the ramifications of this incident will reverberate across the rail industry. No-one goes to work to lose their lives. The incident now needs to be investigated, its causes understood and necessary measures put in place so that the appropriate lessons are learnt. It's testimony to how rare an incident like this is—that people lose their lives on the railways—that it's hard to understand how this could have happened this morning just 20 or so miles away from us.
Network Rail, Great Western Railway and Transport for Wales will be working to advise customers on alternative arrangements for travel. Customers should check via social media online for the latest travel advice. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Yn gynharach heddiw, cafodd dau o bobl eu taro gan drên Rheilffordd y Great Western rhwng Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr ym Margam. Mae Llywodraeth Cymru, a'r Cynulliad Cenedlaethol cyfan, wedi eu syfrdanu gan y digwyddiad trasig hwn ac rydym yn cydymdeimlo â theuluoedd, ffrindiau a chydweithwyr y gweithwyr rheilffordd. Gwn y bydd hyn yn ysgytwad i'r diwydiant cyfan a hoffwn ddiolch i'r gwasanaethau brys a phawb a fu'n rhan o'r ymateb.
Bydd effaith a chanlyniadau'r digwyddiad i'w teimlo ym mhob rhan o'r diwydiant rheilffyrdd. Nid oes unrhyw un yn mynd i'w gwaith i golli eu bywyd. Nawr, mae angen ymchwilio i'r digwyddiad, deall ei achosion a rhoi mesurau angenrheidiol ar waith fel bod y gwersi priodol yn cael eu dysgu. Mae'n dyst i ba mor brin yw digwyddiad fel hwn—fod pobl yn colli eu bywydau ar y rheilffyrdd—ei bod yn anodd deall sut y gallai hyn fod wedi digwydd y bore yma oddeutu 20 milltir i ffwrdd yn unig.
Bydd Network Rail, Rheilffordd y Great Western a Trafnidiaeth Cymru yn gweithio i gynghori cwsmeriaid ar drefniadau teithio amgen. Dylai cwsmeriaid ddefnyddio'r cyfryngau cymdeithasol ar-lein i weld y cyngor teithio diweddaraf. Diolch yn fawr.
Thank you, Deputy Minister.
Diolch, Ddirprwy Weinidog.
We now move to the debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report on 'The Future Development of Transport for Wales' and I call on the Chair of the committee to move that motion. Russell George.
Symudwn yn awr at y ddadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau - 'Datblygu Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol' a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Russell George.
Cynnig NDM7108 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad: Datblygu Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol—a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Mai 2019.
Motion NDM7108 Russell George
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry: The Future Development of Transport for Wales - which was laid in the Table Office on 2 May 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I would like to associate my own comments with the comments of the Deputy Minister. I think we're all saddened by the tragic incident involving rail workers this morning, but I'm sure that all Members here would want to pass on our thoughts and condolences to the families who are involved.
Deputy Presiding Officer, I move the motion in my name. After reporting on the rail franchise and south Wales metro in June 2017, it was a natural next step for the committee to take a closer look at Transport for Wales’s governance arrangements. Back in 2017, we had at that time said that while arrangements were appropriate at that time, they would need to change in the future. So, in this inquiry, we looked at how other transport delivery bodies worked and listened to the concerns of Welsh stakeholders. Our report highlights the unusual way that Transport for Wales was set up—as a wholly owned subsidiary of Welsh Government—and that this decision has created some confusion for stakeholders.
I'll give you an example of this. Shortly after we started our inquiry, the Welsh Government launched a consultation on legislative proposals for public transport. But it was Transport for Wales that engaged directly with stakeholders on developing the White Paper, not the Welsh Government. So the lines of responsibility for policy development and for operational delivery have seemed blurred, and after the confusion, I think there is some confusion there, and I don't think that that is at all surprising. The Welsh Government tells us that Transport for Wales is a wholly owned subsidiary of the Welsh Ministers, but at the same time that there is a distinct separation between the Welsh Government and TfW, allowing TfW to make independent operational decisions. It is notable that in front of us today, we have a response from the Welsh Government to some of our recommendations, and a separate response from TfW to others.
This particular report focused on the governance of Transport for Wales itself, not the performance of TfW rail services. Despite some difficulties and some teething problems with autumn rail disruption, which the committee has reported on separately, many transport stakeholders have seemed encouraged by Transport for Wales's initial engagement with them on a one-to-one basis, which I think is positive. However, the need for much better transparency and engagement, and clearer lines of accountability, were key recommendations. While transport stakeholders were developing a better understanding of Transport for Wales through direct contact with them, it was not being communicated clearly enough to the public.
There is, I think, much to welcome in Transport for Wales's response to the report, such as the commitment to creating an advisory panel to give customers, stakeholders and interested groups the opportunity to advise TfW on its activities. TfW also says it will publish a high-level summary of its communications plan for 2019-20, but it would be helpful to know when we could expect to see that plan.
We also made a number of recommendations to the Welsh Government and Transport for Wales about publishing an organisational chart; being clearer about the role played by consultants; ensuring its board is representative and diverse; publishing a complete register of interests of its board members and directors; and demonstrating a strong and open partnership approach to engagement with trade unions. The committee was concerned by evidence from two trade unions about a lack of partnership working. TfW’s chief executive made a commitment to listen to the unions' concerns, and the response to recommendation 11 describes TfW’s
'keenness to work with all partners and formalise any agreements as soon as possible.'
This is not, of course, the same as saying that agreements are in place. So, I think further progress is needed in that regard.
Transport for Wales's response to recommendation 3, unfortunately I think, misses the point. The committee asked to see an organisational chart published for the whole organisation, not just the board. Transport for Wales says publishing details of its senior team is in line with practice elsewhere, including Transport for London. But Transport for London's transparency strategy extends far beyond publishing board members' biographies. It also publishes a much more substantial organisational chart with details of staff roles and salary bands for senior staff, as well as Transport for London's board members. Transport for Wales's proposals to publish details of contracts of over £25,000 on a quarterly basis may help a bit, I think, to understand the role of consultants, but in light of concerns about the significant use of consultants, the response I don't think goes far enough.
We do welcome the gender balance on TfW’s board and the Minister’s commitment to ensuring that the next chair of TfW will be subject to a pre-appointment hearing with the committee. The recommendation is, of course, no reflection on the suitability of the current chair, but it does recognise the committee’s important scrutiny role.
I very much look forward to hearing the views of colleagues this afternoon, and also, of course, the Deputy Minister's response. And, of course, I commend our report to the Assembly.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ategu sylwadau'r Dirprwy Weinidog gyda fy sylwadau fy hun. Credaf fod pob un ohonom wedi ein tristáu gan y digwyddiad trasig gyda’r gweithwyr rheilffyrdd y bore yma, ond rwy'n siŵr y byddai pob Aelod yma yn awyddus i gydymdeimlo â'r teuluoedd.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n cyflwyno'r cynnig yn fy enw i. Ar ôl adrodd ar y fasnachfraint rheilffyrdd a metro de Cymru ym mis Mehefin 2017, y cam nesaf naturiol i'r pwyllgor oedd edrych yn fanylach ar drefniadau llywodraethu Trafnidiaeth Cymru. Yn ôl yn 2017, roeddem wedi dweud yr adeg honno, er bod y trefniadau'n briodol ar y pryd, y byddai angen iddynt newid yn y dyfodol. Felly, yn yr ymchwiliad hwn, edrychasom ar sut roedd cyrff trafnidiaeth eraill yn gweithio a gwrando ar bryderon rhanddeiliaid Cymru. Mae ein hadroddiad yn tynnu sylw at y ffordd anarferol y sefydlwyd Trafnidiaeth Cymru—fel is-gwmni ym mherchnogaeth lwyr Llywodraeth Cymru—a bod y penderfyniad hwn wedi peri rhywfaint o ddryswch i randdeiliaid.
Rhoddaf enghraifft i chi o hyn. Yn fuan wedi i ni ddechrau ein hymchwiliad, lansiodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar gynigion deddfwriaethol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus. Ond Trafnidiaeth Cymru a ymgysylltodd yn uniongyrchol â’r rhanddeiliaid ar ddatblygu'r Papur Gwyn, nid Llywodraeth Cymru. Felly mae'r llinellau cyfrifoldeb ar gyfer datblygu polisi ac ar gyfer cyflawni gweithredol wedi ymddangos yn aneglur, ac ar ôl y dryswch, credaf fod rhywfaint o ddryswch yno, ac ni chredaf fod hynny'n syndod o gwbl. Dywed Llywodraeth Cymru wrthym fod Trafnidiaeth Cymru yn is-gwmni ym mherchnogaeth lwyr Gweinidogion Cymru, ond ar yr un pryd, fod gwahaniad clir rhwng Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru, sy’n galluogi Trafnidiaeth Cymru i wneud penderfyniadau gweithredol annibynnol. Mae'n nodedig fod gennym, o'n blaenau heddiw, ymateb gan Lywodraeth Cymru i rai o'n hargymhellion, ac ymateb ar wahân gan Trafnidiaeth Cymru i eraill.
Roedd yr adroddiad penodol hwn yn canolbwyntio ar y gwaith o lywodraethu Trafnidiaeth Cymru, nid ar berfformiad gwasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru. Er gwaethaf rhai anawsterau a rhai problemau cychwynnol a arweiniodd at darfu ar y rheilffyrdd yn yr hydref, y mae'r pwyllgor wedi adrodd arnynt ar wahân, ymddengys bod llawer o randdeiliaid trafnidiaeth wedi’u calonogi gan ymgysylltiad cychwynnol Trafnidiaeth Cymru â hwy ar sail un i un, a chredaf fod hynny'n gadarnhaol. Fodd bynnag, roedd yr angen am dryloywder ac ymgysylltu llawer gwell, a llinellau atebolrwydd cliriach, yn argymhellion allweddol. Er bod rhanddeiliaid trafnidiaeth yn datblygu gwell dealltwriaeth o Trafnidiaeth Cymru drwy gyswllt uniongyrchol â hwy, nid oedd hynny’n cael ei gyfleu'n ddigon clir i'r cyhoedd.
Mae llawer i'w groesawu, yn fy marn i, yn ymateb Trafnidiaeth Cymru i'r adroddiad, megis yr ymrwymiad i greu panel cynghori i roi cyfle i gwsmeriaid, rhanddeiliaid a grwpiau â buddiant gynghori Trafnidiaeth Cymru ar eu gweithgarwch. Dywed Trafnidiaeth Cymru hefyd y byddant yn cyhoeddi crynodeb lefel uchel o’u cynllun cyfathrebu ar gyfer 2019-20, ond byddai'n ddefnyddiol gwybod pryd y gallem ddisgwyl gweld y cynllun hwnnw.
Hefyd, gwnaethom nifer o argymhellion i Lywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â chyhoeddi siart sefydliadol; bod yn gliriach ynglŷn â rôl ymgynghorwyr; sicrhau bod eu bwrdd yn gynrychioliadol ac yn amrywiol; cyhoeddi cofrestr gyflawn o fuddiannau aelodau eu bwrdd a’u cyfarwyddwyr; a dangos dull partneriaeth cryf ac agored o ymgysylltu ag undebau llafur. Roedd y pwyllgor yn pryderu am dystiolaeth dau undeb llafur ynglŷn â diffyg gweithio mewn partneriaeth. Gwnaeth prif weithredwr Trafnidiaeth Cymru ymrwymiad i wrando ar bryderon yr undebau, ac mae'r ymateb i argymhelliad 11 yn disgrifio dyhead Trafnidiaeth Cymru
i weithio gyda'r holl bartneriaid a ffurfioli unrhyw gytundebau cyn gynted â phosibl.
Nid yw hyn, wrth gwrs, yr un fath â dweud bod cytundebau ar waith. Felly, credaf fod angen cynnydd pellach yn hynny o beth.
Mae ymateb Trafnidiaeth Cymru i argymhelliad 3, yn anffodus yn fy marn i, yn methu'r pwynt. Gofynnodd y pwyllgor am gael gweld siart sefydliadol yn cael ei chyhoeddi ar gyfer y sefydliad cyfan, nid y bwrdd yn unig. Dywed Trafnidiaeth Cymru fod cyhoeddi manylion eu huwch dîm yn unol ag arferion mewn mannau eraill, gan gynnwys Transport for London. Ond mae strategaeth dryloywder Transport for London yn ymestyn yn llawer pellach na chyhoeddi bywgraffiadau aelodau'r bwrdd. Mae hefyd yn cyhoeddi siart sefydliadol lawer mwy sylweddol gyda manylion am rolau staff a bandiau cyflog ar gyfer staff uwch, yn ogystal ag aelodau bwrdd Transport for London. Gallai cynigion Trafnidiaeth Cymru i gyhoeddi manylion contractau sy’n werth mwy na £25,000 bob chwarter helpu i raddau, rwy'n credu, i ddeall rôl ymgynghorwyr, ond yng ngoleuni pryderon ynglŷn â’r defnydd sylweddol o ymgynghorwyr, nid wyf yn credu bod yr ymateb yn mynd yn ddigon pell.
Rydym yn croesawu'r cydbwysedd rhwng y rhywiau ar fwrdd Trafnidiaeth Cymru ac ymrwymiad y Gweinidog i sicrhau y bydd cadeirydd nesaf Trafnidiaeth Cymru yn ddarostyngedig i wrandawiad gyda'r pwyllgor cyn eu penodi. Nid yw'r argymhelliad, wrth gwrs, yn adlewyrchiad o addasrwydd y cadeirydd presennol, ond mae'n cydnabod rôl bwysig y pwyllgor o ran craffu.
Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed barn fy nghyd-Aelodau y prynhawn yma, yn ogystal, wrth gwrs, ag ymateb y Dirprwy Weinidog. Ac wrth gwrs, rwy'n cymeradwyo ein hadroddiad i'r Cynulliad.
I welcome this debate, because I think that there was very little opportunity given to stakeholders to have any input into the process at the time of the procurement, and that was for good commercial reasons, but it did prevent local stakeholders, who are obviously mainly people who travel by public transport, from giving their views on exactly what was needed. And so I'm hopeful that we will hear from the Minister about how there is going to be now much more public engagement in what people who are affected by the current state of transport—what they want from this process. In particular, obviously, the people I represent in Cardiff Central are particularly keen to see a joined-up transport system that marries up the rail system with the bus system, with integrated ticketing systems that will enable it to be possible to transfer from one mode of transport to another; obviously, good bicycle racks and good walking routes to get to railway stations, which obviously are not going to be at the end of every street, and therefore people need a mode of transport to actually get to the railway station. So, I think it's very useful to see the report from the committee, but I think there's a lot more that we need to do to ensure that ordinary passengers can have their say on the type of transport system that they want to see.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon, gan y credaf mai ychydig iawn o gyfle a roddwyd i randdeiliaid gael unrhyw fewnbwn i'r broses ar adeg y caffael, ac roedd hynny am resymau masnachol da, ond fe wnaeth atal rhanddeiliaid lleol, sy'n amlwg yn bobl sy'n teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus gan mwyaf, rhag roi eu barn ar beth yn union oedd ei angen. Ac felly rwy'n obeithiol y byddwn yn clywed gan y Gweinidog sut y bydd llawer mwy o ymgysylltu â'r cyhoedd bellach o ran yr hyn y mae pobl yr effeithir arnynt gan y sefyllfa drafnidiaeth bresennol—beth y maent yn awyddus i'w gael o'r broses hon. Yn benodol, yn amlwg, mae'r bobl rwy'n eu cynrychioli yng Nghanol Caerdydd yn arbennig o awyddus i weld system drafnidiaeth gydgysylltiedig sy'n cyplysu system y rheilffyrdd â'r system fysiau, gyda systemau tocynnau integredig a fydd yn galluogi pobl i drosglwyddo o un dull trafnidiaeth i un arall; yn amlwg, rheseli beiciau da a llwybrau cerdded da i gyrraedd gorsafoedd rheilffordd, gan ei bod yn amlwg nad ydynt yn mynd i fod ar ben draw pob stryd, ac felly mae pobl angen dull trafnidiaeth i gyrraedd yr orsaf drenau mewn gwirionedd. Felly, credaf ei bod yn ddefnyddiol iawn gweld yr adroddiad gan y pwyllgor, ond credaf fod angen i ni wneud mwy o lawer i sicrhau y gall teithwyr cyffredin ddweud eu barn ynglŷn â'r math o system drafnidiaeth y maent am ei gweld.
Thank you to the Chair for leading on this agenda. I found this piece of work very interesting, for us to try and shape the future of Transport for Wales, considering it's such a youthful organisation. And while we did find that there had been some teething problems—notably in our other report with regard to the autumn dysfunction—we know that time will tell how engaged and how positive a relationship Transport for Wales can develop, not only with us but with the wider public. So, I think that's all to be seen for the future.
I think what's integral to us as politicians is to understand exactly what Transport for Wales and its role will be. There was some—I don't want to use the words 'dispute' or 'confusion' about who was ultimately responsible. When I asked Ken Skates, 'Is it you?', he said 'Yes'; in previous sessions, it may not have been as clear, when we were probing Transport for Wales as to who was ultimately responsible for any failings or for any misgivings in the system. So, whatever happens in terms of the structure, we have to know that the Government will be ultimately responsible for what happens, or if it's not, that those delineations of power and abdication of power is clear for all to see, so that we know and the public knows, more importantly, that if something goes wrong, if they want to complain, if they want to get compensation, they know exactly where to go. And, as yet, I'm not sure that we know what the answer is.
For example, we've got the joint transport authorities. Are we going to have a regional system, or are we going to have a national system, or are we going to have both? In my gut, and I'm not speaking on behalf of everybody yet, because we've yet to discuss it as a party, I would say that, actually, do we need to have two different systems? Can we not have one system that people will be able to go to and that's clear? The White Paper may be able to give us some more answers on that.
I did find it a bit ironic and a bit sad to see that the trade unions had to raise with us the fact that some of the trade unions were not being engaged at all by Transport for Wales, and that we had to raise it with them in these committee sessions to say to them, 'Look, if you are going to be TUPE-ing staff over, if you are going to be transferring people to Transport for Wales from other bodies, then they need to be clear about what's happening and they also have to have a role on that board.' I'm glad to see, following on from those public concerns, that Transport for Wales has now engaged with all the trade unions. I think it was PCS that had the biggest concern at the time, but they are now part of that conversation. But it shouldn't be an afterthought; they should be there from the start as part of the social partnership, and we shouldn't be seeing that happening again here in Wales.
Ultimately, I think any governance system has to be robust enough to be assured that what's being delivered for the public is sufficient and strong. And I think that's where, potentially, things need to improve. In our report, we talk about Transport for Wales being more reactive rather than proactive: people didn't know about what was happening, they didn't know who was running the service anymore, they couldn't find information on the website and they didn't know about plans for integrated ticketing. So, what I would say is that Transport for Wales needs to have a wide-scale Wales campaign to engage with the public about what they want to see happening and how. If Transport for Wales is going to go into buses and to other modes of transport, then how can the public be used as part of that conversation, and not just be told what is going to happen? That's now what they want to see happening in all of this.
One other comment I think we did pick up on in this inquiry, which, perhaps, the Deputy Minister will respond to, was the lack of expertise from those in the rail industry on the board. I appreciate you can't just have rail geeks and rail anoraks on the board—it can't just be those people, as passionate as they are—it has to be inclusive of all society. But if you don't have any of them with those skills, then there is a bit of a problem, is there not? I appreciate that specialism because I'm not a rail specialist—I wouldn't be able to do that work—so please can we see how they can be involved, and how we can use the agenda of climate change that we're all talking about at the moment to focus Transport for Wales's work on looking at how they can integrate different modes of transport into their work, but also encourage people out of their cars.
I'd like to thank the committee team for all the hard work they've done in supporting this work, but I think this is the beginning of our scrutiny of Transport for Wales, and certainly not the end.
Diolch i'r Cadeirydd am arwain ar yr agenda hon. Roedd gwaith hwn yn ddiddorol iawn i mi, y syniad ein bod yn ceisio llunio dyfodol Trafnidiaeth Cymru, gan ystyried ei fod yn sefydliad mor ifanc. Ac er ein bod wedi dod i’r casgliad fod rhai problemau cychwynnol wedi bod—yn enwedig yn ein hadroddiad arall ar y tarfu yn yr hydref—gwyddom mai amser a ddengys pa mor ymgysylltiol a pha mor gadarnhaol fydd y berthynas y gall Trafnidiaeth Cymru ei datblygu, nid yn unig gyda ni ond gyda’r cyhoedd yn gyffredinol. Felly, credaf y daw hynny oll i’r amlwg yn y dyfodol.
Credaf mai'r hyn sy'n hollbwysig i bob un ohonom fel gwleidyddion yw deall beth yn union fydd Trafnidiaeth Cymru a'i rôl. Cafwyd peth—nid wyf am ddefnyddio'r geiriau 'anghydfod' na 'dryswch' ynglŷn â phwy oedd yn gyfrifol yn y pen draw. Pan ofynnais i Ken Skates, 'Ai chi sy’n gyfrifol?', dywedodd 'Ie'; mewn sesiynau blaenorol, efallai nad oedd hynny mor glir, pan oeddem yn holi Trafnidiaeth Cymru pwy oedd yn gyfrifol yn y pen draw am unrhyw fethiannau neu am unrhyw broblemau yn y system. Felly, beth bynnag sy'n digwydd o ran y strwythur, mae'n rhaid i ni wybod mai'r Llywodraeth fydd yn gyfrifol yn y pen draw am yr hyn sy'n digwydd, neu os nad hi sy’n gyfrifol, fod y llinellau pŵer ac ymwrthod â phŵer yn glir i bawb eu gweld, fel y gwyddom, ac yn bwysicach, fel y gŵyr y cyhoedd, os oes rhywbeth yn mynd o'i le, os ydynt am gwyno, os ydynt am gael iawndal, eu bod yn gwybod yn union ble i fynd. A hyd yn hyn, nid wyf yn siŵr ein bod yn gwybod beth yw'r ateb.
Er enghraifft, mae gennym y cyd-awdurdodau trafnidiaeth. A ydym am gael system ranbarthol, neu a ydym am gael system genedlaethol, neu a ydym am gael y ddwy system? Yn reddfol, ac nid wyf yn siarad ar ran pawb eto, gan nad ydym wedi trafod hyn fel plaid eto, buaswn yn dweud mewn gwirionedd, a oes angen i ni gael dwy system wahanol? Oni allwn gael un system glir y gall pobl droi ati? Efallai y gall y Papur Gwyn roi mwy o atebion i ni ynglŷn â hynny.
Roedd hi braidd yn eironig a braidd yn drist gweld bod yr undebau llafur wedi gorfod codi'r mater nad oedd Trafnidiaeth Cymru yn ymgysylltu â rhai o'r undebau llafur o gwbl, a bod yn rhaid inni godi hynny gyda hwy yn y sesiynau pwyllgor hyn i ddweud wrthynt, 'Edrychwch, os ydych am drosglwyddo staff yn unol â’r Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth), os ydych am drosglwyddo pobl i Trafnidiaeth Cymru o gyrff eraill, mae angen iddynt ddeall beth yn union sy'n digwydd ac mae'n rhaid rhoi rôl iddynt ar y bwrdd hwnnw hefyd,’ Rwy'n falch o weld, yn dilyn y pryderon cyhoeddus hynny, fod Trafnidiaeth Cymru bellach wedi ymgysylltu â'r holl undebau llafur. Credaf mai Undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol oedd â'r pryder mwyaf ar y pryd, ond maent bellach yn rhan o'r sgwrs honno. Ond ni ddylai fod yn ôl-ystyriaeth; dylent fod yno o'r cychwyn cyntaf fel rhan o'r bartneriaeth gymdeithasol, ac ni ddylem weld hynny'n digwydd eto yma yng Nghymru.
Yn y pen draw, credaf fod yn rhaid i unrhyw system lywodraethu fod yn ddigon cadarn i fod yn sicr fod yr hyn a ddarperir i'r cyhoedd yn ddigonol ac yn gryf. A chredaf mai dyna lle mae angen i bethau wella, o bosibl. Yn ein hadroddiad, dywedwn fod Trafnidiaeth Cymru yn fwy adweithiol na rhagweithiol: nid oedd pobl yn gwybod beth oedd yn digwydd, nid oeddent yn gwybod pwy oedd yn rhedeg y gwasanaeth bellach, ni allent ddod o hyd i wybodaeth ar y wefan ac nid oeddent yn gwybod am gynlluniau ar gyfer tocynnau integredig. Felly, yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw bod angen i Trafnidiaeth Cymru gynnal ymgyrch eang ar draws Cymru i ymgysylltu â'r cyhoedd ynglŷn â’r hyn y maent am ei weld yn digwydd a sut. Os yw Trafnidiaeth Cymru am ymestyn i fysiau ac i ddulliau trafnidiaeth eraill, sut y gellir defnyddio'r cyhoedd fel rhan o'r sgwrs honno, yn hytrach na dweud wrthynt beth sy'n mynd i ddigwydd yn unig? Dyna maent am ei weld yn digwydd bellach mewn perthynas â hyn.
Un sylw arall y credaf inni ei drafod yn yr ymchwiliad, ac un y bydd y Dirprwy Weinidog yn ymateb iddo efallai, oedd y diffyg arbenigedd gan y rheini yn y diwydiant rheilffyrdd ar y bwrdd. Rwy'n derbyn na ellir llenwi'r bwrdd ag arbenigwyr ac anoracs rheilffyrdd yn unig—ni all olygu'r bobl hynny'n unig, er mor angerddol ydynt—rhaid iddo gynnwys pob rhan o gymdeithas. Ond os nad oes gennych unrhyw un a chanddynt y sgiliau hynny, onid yw hynny’n dipyn o broblem? Rwy'n gwerthfawrogi'r arbenigedd hwnnw gan nad wyf yn arbenigwr ar reilffyrdd—ni fuaswn yn gallu gwneud y gwaith hwnnw—felly os gwelwch yn dda, a gawn ni weld sut y gellir eu cynnwys, a sut y gallwn ddefnyddio’r agenda newid hinsawdd y mae pawb ohonom yn sôn amdani ar hyn o bryd i ffocysu gwaith Trafnidiaeth Cymru ar edrych ar sut y gallant integreiddio gwahanol ddulliau trafnidiaeth i'w gwaith, ond hefyd annog pobl allan o'u ceir.
Hoffwn ddiolch i dîm y pwyllgor am eu holl waith caled yn cefnogi'r gwaith hwn, ond credaf mai dyma yw dechrau ein gwaith craffu ar Trafnidiaeth Cymru, ac yn sicr nid y diwedd.
I'm grateful for the opportunity to speak this afternoon on the future development of Transport for Wales. The purpose of this report is to make sure Transport for Wales is fit for purpose. To that end, the committee makes 13 recommendations. It is pleasing to note that the Welsh Government has accepted all 13 recommendations, and Transport for Wales itself has welcomed the report.
I would like to confine my remarks today to some of the important key principles highlighted by the committee. The first concerns are: transparency and clarity in operations, role and governance. This emerged as a key issue during the inquiry, with a variety of views being expressed. Concerns were expressed that, at present, there is no clarity over where the functions of Transport for Wales end and those of Welsh Government begin. Welsh Government must clearly define the remit of TfW to the satisfaction of shareholders and customers. I look forward to hearing from the Minister how he intends to achieve this in his reply.
As the report says,
'transport is first and foremost about the needs of the user…TfW must demonstrate a stronger commitment to meeting customer needs and improving passenger experience'.
Although the committee recognised that TfW expressed willingness to be open, concerns were raised that the availability of information for the public had been slow to appear and incomplete. The impression given was that TfW had been providing information and engaging with stakeholders on a reactive rather than proactive basis, which I think Bethan has already mentioned. As a relatively new organisation, these problems are not surprising. TfW must move quickly to set up a formal advisory group to engage with stakeholder bodies and improve public awareness about its responsibilities and functions. A wide range of mechanisms to consult with stakeholders and passengers would demonstrate a stronger commitment to meeting customers' needs and improving passengers' experience.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad y prynhawn yma ar ddatblygiad Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol. Diben yr adroddiad hwn yw sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn addas i’r diben. I'r perwyl hwnnw, mae'r pwyllgor yn gwneud 13 argymhelliad. Mae'n dda nodi bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un o'r 13 argymhelliad, a bod Trafnidiaeth Cymru eu hunain wedi croesawu'r adroddiad.
Hoffwn gyfyngu fy sylwadau heddiw i rai o'r egwyddorion allweddol pwysig a amlygwyd gan y pwyllgor. Y pryderon cyntaf yw: tryloywder ac eglurder o ran gweithrediadau, rôl a llywodraethu. Daeth hyn i'r amlwg fel mater allweddol yn ystod yr ymchwiliad, gydag amrywiaeth o safbwyntiau'n cael eu mynegi. Mynegwyd pryderon nad oes eglurder, ar hyn o bryd, ynghylch ble mae swyddogaethau Trafnidiaeth Cymru’n gorffen a swyddogaethau Llywodraeth Cymru’n dechrau. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ddiffinio cylch gwaith Trafnidiaeth Cymru yn glir i fodloni cyfranddalwyr a chwsmeriaid. Edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog sut y mae'n bwriadu cyflawni hyn yn ei ateb.
Fel y dywed yr adroddiad,
'mae trafnidiaeth yn bennaf oll yn ymwneud ag anghenion y defnyddiwr… Rhaid i Trafnidiaeth Cymru ddangos ymrwymiad cryfach i ddiwallu anghenion cwsmeriaid a gwella profiad teithwyr.'
Er i'r pwyllgor gydnabod bod Trafnidiaeth Cymru wedi mynegi parodrwydd i fod yn agored, mynegwyd pryderon fod argaeledd gwybodaeth i'r cyhoedd wedi bod yn araf ac yn anghyflawn. Yr argraff a roddwyd oedd fod Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn darparu gwybodaeth ac yn ymgysylltu â rhanddeiliaid ar sail adweithiol yn hytrach na rhagweithiol, fel y crybwyllwyd eisoes gan Bethan. Fel sefydliad cymharol newydd, nid yw'r problemau hyn yn syndod. Mae’n rhaid i Trafnidiaeth Cymru weithio’n gyflym i sefydlu grŵp cynghori ffurfiol i ymgysylltu â chyrff rhanddeiliaid a gwella ymwybyddiaeth y cyhoedd o'i gyfrifoldebau a’i swyddogaethau. Byddai ystod eang o fecanweithiau i ymgynghori â rhanddeiliaid a theithwyr yn dangos ymrwymiad cryfach i ddiwallu anghenion cwsmeriaid a gwella profiad teithwyr.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, go on.
Gwnaf, ewch yn eich blaen.
Can I just ask: has the Conservative Party got a position now on joint transport authorities?
A gaf fi ofyn: a oes safbwynt gan y Blaid Geidwadol bellach ar gyd-awdurdodau trafnidiaeth?
Let me finish my speech and I'll give you the answer in a minute.
A strategic transport executive body would co-ordinate the provision of a seamless travel experience for users. This would provide a back-office function for integrated ticketing across all modes of transport, and by all preferred payment methods. Integrated ticketing and a smart travel option will make a huge difference to passengers in Wales, and greatly improve their experience. This is even more important when the passengers are elderly, disabled or need to use wheelchairs.
As my party's shadow Minister for skills, I am particularly interested—now, this is my answer to Hefin David—in opportunities offered by the development of TfW to build and retain skill and capacity in transport expertise in Wales. This includes generating apprenticeships. It was noted that both Transport for Greater Manchester and the Liverpool City Region Combined Authority had a strong focus on local procurement and creating a legacy for jobs and training. The committee welcomed the Minister's aim of creating a specialist organisation that can help and develop transport-related skills across the Welsh public sector. The development of TfW must lead to a tangible increase in transport-related skills and the generation of apprenticeships. We must also follow the lead of Manchester and Liverpool and align procurement practice to supporting a legacy of skills and training in Wales.
Deputy Presiding Officer, I believe that the recommendations in this report will ensure that Transport for Wales continues its development as an organisation that is fit for purpose and that serves well the people of Wales. Thank you.
Gadewch i mi orffen fy araith a rhoddaf yr ateb i chi mewn munud.
Byddai corff gweithredol trafnidiaeth strategol yn cydgysylltu’r ddarpariaeth o brofiad teithio di-dor i ddefnyddwyr. Byddai hyn yn darparu swyddogaeth cefn swyddfa ar gyfer tocynnau integredig ar draws pob dull trafnidiaeth, a phob dull talu a ffefrir. Bydd tocynnau integredig ac opsiwn teithio clyfar yn gwneud gwahaniaeth enfawr i deithwyr yng Nghymru, ac yn gwella eu profiad yn sylweddol. Mae hyn hyd yn oed yn bwysicach pan fo'r teithwyr yn bobl hŷn, yn anabl neu angen defnyddio cadeiriau olwyn.
Fel Gweinidog sgiliau'r wrthblaid ar ran fy mhlaid, mae gennyf ddiddordeb arbennig—nawr, dyma fy ateb i Hefin David—yn y cyfleoedd a gynigir yn sgil datblygu Trafnidiaeth Cymru i adeiladu a chadw sgiliau a gallu o ran arbenigedd trafnidiaeth yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys cynhyrchu prentisiaethau. Nodwyd bod gan Transport for Greater Manchester a’r Liverpool City Region Combined Authority ffocws cryf ar gaffael lleol a chreu gwaddol o swyddi a hyfforddiant. Croesawodd y pwyllgor nod y Gweinidog o greu sefydliad arbenigol a all gynorthwyo a datblygu sgiliau sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae’n rhaid i’r gwaith o ddatblygu Trafnidiaeth Cymru arwain at gynnydd sylweddol mewn sgiliau sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth a chynhyrchu prentisiaethau. Mae’n rhaid i ni hefyd ddilyn arweiniad Manceinion a Lerpwl ac alinio arferion caffael er mwyn cefnogi gwaddol o sgiliau a hyfforddiant yng Nghymru.
Ddirprwy Lywydd, credaf y bydd yr argymhellion yn yr adroddiad hwn yn sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn parhau i ddatblygu fel sefydliad sy'n addas i’r diben ac sy'n gwasanaethu pobl Cymru yn dda. Diolch.
I'd like to thank all the staff on the committee for their support in what has been a really useful inquiry. In rising to speak today, I'd like to begin by noting the important centenaries being celebrated this year around the development of transport policy in the UK. When I was a teacher, I always used to tell my students that history had relevance in the modern world, and I think these examples bear fruit with that.
In 1819, we saw the opening of the Mansfield and Pinxton railway. Currently celebrating its two-hundredth anniversary, this is the UK’s oldest continuously running commercial railway. And, importantly, in light of remarks that I'll make later and that other Members have already made, that line was linked to economic development, and it was part of a radical attempt to integrate transport infrastructure, in that case rail and canal.
Stepping forward in time 100 years, May 1919 saw the appointment of the first ever Minister of transport in Westminster. Eric Geddes was appointed by Lloyd George to oversee the new department, where a key responsibility was rail, and the future shape of the network was a key debate, again something that will strike a chord with us today. So, it's interesting to note that the kind of priorities that we were looking at as a nation 100 years ago, 200 years ago, still resonate with us today.
Step forward another 100 years, and here we have the report from the Economy, Infrastructure and Skills Committee that we're considering today. And it may be a stretch, I'm afraid, Chair, to think that policy makers will be noting its centenary in 100 years' time, but, despite that, I think that there are key messages in all these areas—the economy, integration and the network shape, which I will take some time to explore.
I'd like to start with recommendation 13. I think that kind of focus on procurement, skills and training could provide a really important economic boost. It’s a real opportunity for people living in areas like mine to get good-quality work. It’s a real opportunity for small and medium-sized enterprises to get good-quality contracts. And as the evidence that we took from Manchester and Liverpool told us, supporting employment and apprenticeships must be at the heart of any regional or national model of working. With that in mind, it’s good to see the range of approaches outlined in the response from Transport for Wales to this recommendation.
Turning briefly to recommendation 11, for Transport for Wales to demonstrate its commitment to its workforce and their welfare, it is important that it enters into a social partnership agreement with relevant trade unions. I know that the TfW website contains a commitment to getting a union rep on its board. So, it would be good to see progress on this point.
For the bulk of my contribution, I'd like to focus on recommendations 5 to 8. All of them relate to the broader points of integration and network that I mentioned in my opening remarks. All have an important role in ensuring that TfW delivers on the transformative shift that we wish to see from it. That being the case, it's good that all of those recommendations have been accepted by the Welsh Government and to read the positive reply from TfW, where appropriate.
To achieve these aims, in my opinion, though, bus services are absolutely crucial, and to realise truly the vision of the south Wales metro as a truly integrated transport system, we must ensure healthy arterial routes—arterial routes that, via bus services or perhaps active travel links, link what are often the poorest, most isolated communities to the main transport thoroughfares.
From my constituency postbag, particularly in relation to those bus services, we still have a long, long way to go to fulfil this and to realise the fullest ambition of the south Wales metro. To do that would accord with the well-being goals and offer a real intervention around promoting social justice, and, of course, a joined-up service would require joined-up, integrated ticketing, and I'd like to see it being one that doesn’t penalise the infrequent traveller. One of my local branches of Active Wales have, in a similar vein, made a plea that concessionary bus travel be extended to rail services and I would like to see some further work around this.
During our inquiry, several of our witnesses gave compelling evidence also around a possible role for TfW in terms of the highway network, and I believe this would be a really positive opportunity to replace what I personally feel is a less than responsive trunk road agency. My constituency was badly affected by flooding on part of the A465 near Rhigos earlier this year, and the actions of the South Wales Trunk Road Agency were problematic. They used inaccurate signage, unable to find pumping equipment that the local authority could rapidly source. Their bungling caused frustration to commuters and local residents, making a bad situation worse. I've had also recurring problems around this with SWTRA for the past three years in terms of signage around road closures, failure to repair potholes, traffic light timings, and dangerously poor visibility on key junctions due to a lack of grass cutting. In all cases, these issues, which have caused delays and impacts on road user safety, have eventually been sorted, but only after personal lobbying from myself or other Assembly Members. So, moving forward, a greater role for Transport for Wales, with clear lines of accountability, could only be an improvement.
Hoffwn ddiolch i'r holl staff ar y pwyllgor am eu cefnogaeth mewn ymchwiliad a fu’n hynod ddefnyddiol. Wrth godi i siarad heddiw, hoffwn ddechrau drwy nodi'r canmlwyddiannau pwysig sy'n cael eu dathlu eleni mewn perthynas â datblygu polisi trafnidiaeth yn y DU. Pan oeddwn yn athrawes, roeddwn bob amser yn dweud wrth fy myfyrwyr fod hanes yn berthnasol yn y byd modern, a chredaf bod yr enghreifftiau hyn yn dangos hynny.
Ym 1819, agorodd rheilffordd Mansfield a Pinxton. Y rheilffordd hon, sy’n dathlu ei deucanmlwyddiant ar hyn o bryd, yw’r rheilffordd fasnachol hynaf yn y DU sy'n rhedeg yn barhaus. Ac yn bwysicach, yng ngoleuni'r sylwadau y byddaf yn eu gwneud yn y man ac y mae Aelodau eraill eisoes wedi'u gwneud, roedd y rheilffordd honno'n gysylltiedig â datblygiad economaidd, ac roedd yn rhan o ymgais radicalaidd i integreiddio seilwaith trafnidiaeth, sef rheilffyrdd a chamlesi yn yr achos hwnnw.
Gan neidio ymlaen 100 mlynedd, ym mis Mai 1919, penodwyd y Gweinidog trafnidiaeth cyntaf erioed yn San Steffan. Penodwyd Eric Geddes gan Lloyd George i oruchwylio'r adran newydd, lle roedd y rheilffyrdd yn gyfrifoldeb allweddol, ac roedd ffurf y rhwydwaith yn y dyfodol yn ddadl allweddol, sydd unwaith eto'n rhywbeth a fydd yn taro tant gyda ni heddiw. Felly, mae'n ddiddorol nodi bod y math o flaenoriaethau roeddem yn edrych arnynt fel gwlad 100 mlynedd yn ôl, 200 mlynedd yn ôl, yn dal i adleisio gyda ni heddiw.
Neidiwn ymlaen 100 mlynedd arall, ac yma mae gennym yr adroddiad gan y Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr ydym yn ei ystyried heddiw. Ac rwy'n ofni, Gadeirydd, y gallai fod yn ormod disgwyl y bydd llunwyr polisi yn nodi ei ganmlwyddiant ymhen 100 mlynedd, ond er hynny, credaf fod negeseuon allweddol yn yr holl feysydd hyn—yr economi, integreiddio a ffurf y rhwydwaith, ac rwyf am gymryd peth amser i'w harchwilio.
Hoffwn ddechrau gydag argymhelliad 13. Credaf y gallai'r math hwnnw o ffocws ar gaffael, sgiliau a hyfforddiant ddarparu hwb economaidd pwysig iawn. Mae'n gyfle gwych i bobl sy'n byw mewn ardaloedd fel fy un i gael gwaith o ansawdd da. Mae'n gyfle gwych i fusnesau bach a chanolig sicrhau contractau o ansawdd da. Ac fel y dywedodd y dystiolaeth a gawsom o Fanceinion a Lerpwl wrthym, mae’n rhaid i gefnogi cyflogaeth a phrentisiaethau fod wrth wraidd unrhyw fodel gweithio rhanbarthol neu genedlaethol. Gyda hynny mewn golwg, mae'n dda gweld yr amrywiaeth o ddulliau a amlinellwyd yn yr ymateb gan Trafnidiaeth Cymru i'r argymhelliad hwn.
Gan droi'n fyr at argymhelliad 11, er mwyn i Trafnidiaeth Cymru ddangos eu hymrwymiad i'w gweithlu a'u lles, mae'n bwysig eu bod yn ymrwymo i gytundeb partneriaeth gymdeithasol gyda’r undebau llafur perthnasol. Gwn fod gwefan Trafnidiaeth Cymru yn cynnwys ymrwymiad i gael cynrychiolydd undeb ar eu bwrdd. Felly, byddai'n dda gweld cynnydd ar y pwynt hwn.
Am y rhan fwyaf o fy nghyfraniad, hoffwn ganolbwyntio ar argymhellion 5 i 8. Mae pob un ohonynt yn ymwneud â’r pwyntiau ehangach ynghylch integreiddio a rhwydwaith a nodais yn fy sylwadau agoriadol. Mae gan bob un ohonynt rôl bwysig yn sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn cyflawni'r newid trawsnewidiol yr hoffem ei weld ganddynt. O'r herwydd, mae'n dda fod pob un o'r argymhellion hynny wedi cael eu derbyn gan Lywodraeth Cymru ac mae'n dda darllen yr ymateb cadarnhaol gan Trafnidiaeth Cymru, lle bo'n briodol.
Er mwyn cyflawni'r nodau hyn fodd bynnag, mae gwasanaethau bysiau'n gwbl hanfodol yn fy marn i, ac i wireddu'r weledigaeth o fetro de Cymru fel system drafnidiaeth wirioneddol integredig, mae’n rhaid inni sicrhau prif lwybrau iach—prif lwybrau sydd, drwy wasanaethau bysiau neu gysylltiadau teithio llesol o bosibl, yn cysylltu’r cymunedau tlotaf a mwyaf ynysig yn aml â'r prif lwybrau trafnidiaeth.
O fy mag post etholaethol, yn enwedig mewn perthynas â'r gwasanaethau bysiau hynny, mae llawer gennym i’w wneud o hyd i gyflawni hyn ac i wireddu uchelgais lawn metro de Cymru. Byddai gwneud hynny’n cyd-fynd â'r nodau llesiant ac yn cynnig ymyrraeth go iawn o ran hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol, ac wrth gwrs, byddai angen system docynnau gydgysylltiedig ac integredig ar wasanaeth cydgysylltiedig, a hoffwn weld gwasanaeth nad yw’n cosbi rhai nad ydynt yn teithio'n aml. Mae un o fy nghanghennau Cymru Egnïol lleol wedi galw mewn modd tebyg am ymestyn teithio rhatach ar fysiau i gynnwys gwasanaethau trenau a hoffwn weld rhagor o waith ar hyn.
Yn ystod ein hymchwiliad, cafwyd tystiolaeth gymhellol gan sawl un o'n tystion hefyd ynghylch rôl bosibl i Trafnidiaeth Cymru o ran y rhwydwaith priffyrdd, a chredaf y byddai hwn yn gyfle gwirioneddol gadarnhaol i newid asiantaeth cefnffyrdd nad yw'n ymatebol iawn yn fy marn bersonol i. Cafodd fy etholaeth ei heffeithio'n wael gan lifogydd ar ran o'r A465 ger y Rhigos yn gynharach eleni, ac roedd gweithredoedd Asiantaeth Cefnffyrdd De Cymru yn broblemus. Defnyddiwyd arwyddion anghywir ganddynt, a methwyd dod o hyd i offer pwmpio y gallodd yr awdurdod lleol gael gafael arno’n gyflym. Achosodd eu llanast rwystredigaeth i gymudwyr a thrigolion lleol, gan wneud sefyllfa wael yn waeth. Rwyf hefyd wedi cael problemau cyson mewn perthynas â hyn gydag Asiantaeth Cefnffyrdd De Cymru dros y tair blynedd diwethaf o ran arwyddion cau ffyrdd, methiant i drwsio tyllau yn y ffyrdd, amseru goleuadau traffig, a gwelededd peryglus o wael ar gyffyrdd allweddol oherwydd methiant i dorri gwair. Ym mhob achos, mae'r materion hyn, sydd wedi achosi oedi ac wedi effeithio ar ddiogelwch defnyddwyr ffyrdd, wedi cael eu datrys yn y pen draw, ond dim ond ar ôl lobïo personol gennyf i neu gan Aelodau Cynulliad eraill. Felly, yn y dyfodol, byddai rôl fwy i Trafnidiaeth Cymru, gyda llinellau atebolrwydd clir, yn ddim byd ond gwelliant.
First, Dirprwy Lywydd, can I also extend my and my party's deepest sympathy to the families and friends of the two workmen killed on the Cardiff to Swansea line this morning?
In its 'Prosperity for All' economic plan, the Welsh Government stressed the importance of connectivity in Wales as essential to economic success. Transport for Wales will have a key role to play in the delivery of the infrastructure and transport schedule side of this connectivity. I wish to acknowledge the considerable amount of work the committee undertook to produce this report. It is noticeable that all the recommendations contained in the report have been accepted by the Welsh Government. I believe this indicates the maturity of the committee, which now must be viewed as a critical friend, not just a committee of scrutiny.
I know from my time on the committee that there was cross-party consensus to improve the economic and social performance of Wales. One matter of concern is in recommendation 5. This says that:
'It is difficult to recommend what form the transport body should take until there is clarity about its functions.'
I simply make the note that perhaps it should have been the other way around, whereby you decide its functions and then create the model you need to fulfil those functions. It certainly appears that there is consensus between the Welsh Government, Transport for Wales, and the EIS committee to ensure that Transport for Wales will be competent to fulfil the role of an overarching body that will be able to co-ordinate all the transport network and give direction, which may have been lacking in the past.
There is no doubt that the Welsh Government is fully committed to creating the very best transport infrastructure for Wales, but I say delivery, delivery, and, again, delivery will be the ultimate arbiter as to whether the Government's goals are achieved. So, we must not allow Transport for Wales little leeway on this aspect.
It is noteworthy that Transport for Wales are in the process of using passenger time lost, PTL, as its new performance tool—the first to use it in the UK. Whilst this will enhance data feedback, it is the implementation of corrective actions that will be the true test of Transport for Wales's ability to improve on passenger expectations. To summarise, Llywydd: 600 new jobs, 30 apprenticeships each year, new trains on order, planning and detailed design going ahead for the metro project, and work already in progress on improving stations—the future certainly looks bright for the travelling public in Wales, and I feel confident that continued scrutiny will ensure that all promises and obligations are met, and, hopefully, in keeping with our trains, on time.
Yn gyntaf, Ddirprwy Lywydd, a gaf fi gyfleu fy nghydymdeimlad mwyaf i a fy mhlaid i deuluoedd a ffrindiau'r ddau weithiwr a laddwyd ar reilffordd Caerdydd i Abertawe y bore yma?
Yn ei chynllun economaidd 'Ffyniant i Bawb', pwysleisiodd Llywodraeth Cymru bwysigrwydd cysylltedd yng Nghymru fel rhywbeth sy'n hanfodol i lwyddiant economaidd. Bydd gan Trafnidiaeth Cymru rôl allweddol i'w chwarae yn y gwaith o gyflawni'r agwedd seilwaith ac amserlennu trafnidiaeth mewn perthynas â'r cysylltedd hwn. Hoffwn gydnabod y gwaith sylweddol a wnaed gan y pwyllgor i gynhyrchu'r adroddiad hwn. Mae'n arwyddocaol fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad. Credaf fod hyn yn dangos aeddfedrwydd y pwyllgor, ac mae'n rhaid ei ystyried bellach yn gyfaill beirniadol yn hytrach na phwyllgor craffu yn unig.
Gwn o fy nghyfnod ar y pwyllgor fod yno gonsensws trawsbleidiol i wella perfformiad economaidd a chymdeithasol Cymru. Mae un achos pryder wedi'i gynnwys yn argymhelliad 5. Dywed ei bod yn:
'anodd argymell ar ba ffurf y dylai’r corff trafnidiaeth fod hyd nes bod eglurder ynghylch ei swyddogaethau.'
Nodaf efallai y dylai hyn fod wedi bod y ffordd arall, lle rydych yn penderfynu ar ei swyddogaethau ac yna'n creu'r model sydd ei angen arnoch i gyflawni'r swyddogaethau hynny. Yn sicr, ymddengys bod consensws rhwng Llywodraeth Cymru, Trafnidiaeth Cymru, a Phwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau i sicrhau y bydd Trafnidiaeth Cymru yn gymwys i gyflawni rôl corff trosfwaol a fydd yn gallu cydgysylltu pob rhan o'r rhwydwaith trafnidiaeth a rhoi cyfeiriad, rhywbeth a fu'n brin yn y gorffennol.
Nid oes amheuaeth fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i greu'r seilwaith trafnidiaeth gorau posibl i Gymru, ond dywedaf mai cyflawni, cyflawni, ac unwaith eto, cyflawni fydd yn penderfynu yn y pen draw a yw nodau'r Llywodraeth yn cael eu cyrraedd. Felly, mae'n rhaid i ni beidio â rhoi gormod o le i droi i Trafnidiaeth Cymru ar yr agwedd hon.
Mae'n werth nodi bod Trafnidiaeth Cymru yn y broses o ddefnyddio amser teithwyr a gollir fel eu hofferyn perfformiad newydd—y cyntaf i'w ddefnyddio yn y DU. Er y bydd hyn yn gwella adborth data, gweithredu camau cywiro fydd y gwir brawf o allu Trafnidiaeth Cymru i wella ar ddisgwyliadau teithwyr. I grynhoi, Lywydd: 600 o swyddi newydd, 30 o brentisiaethau bob blwyddyn, trenau newydd wedi'u harchebu, gwaith cynllunio a dylunio manwl yn mynd rhagddo ar y prosiect metro, a gwaith eisoes ar y gweill ar wella gorsafoedd—mae'r dyfodol yn sicr yn edrych yn ddisglair i'r cyhoedd sy'n teithio yng Nghymru, ac rwy'n yn hyderus y bydd y gwaith craffu parhaus yn sicrhau bod yr holl addewidion a rhwymedigaethau'n cael eu cyflawni, ac ar amser gobeithio, fel ein trenau.
I'd like to associate myself with the remarks about the tragedy at Margam that the Minister mentioned and has been mentioned by others.
According to the Welsh Government's response to the recommendations, the long-term aim of Transport for Wales is
'to deliver a public transport system that aims to give everyone easier access to bus, train and active travel for everyday journeys.'
The Chamber will know that I've made much complaint about the Government's—probably not the Government, actually, the approach to house building that has taken place in my constituency, and particularly in the south end, leaving the Government often with no choice but to allow that building to go ahead because of demand. But those houses are being built in areas in which the transport connections are very poor. And—
Hoffwn gytuno â'r sylwadau am y drychineb ym Margam a grybwyllwyd gan y Gweinidog ac eraill.
Yn ôl ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion, nod hirdymor Trafnidiaeth Cymru yw
'cyflenwi system trafnidiaeth gyhoeddus sy'n rhoi mynediad haws i bawb i fysiau, trenau a theithio llesol ar gyfer siwrneiau pob dydd.'
Gŵyr y Siambr fy mod wedi gwneud llawer o gwyno am ymagwedd y Llywodraeth—nid y Llywodraeth, mae'n debyg, ond yr ymagwedd at adeiladu tai a welwyd yn fy etholaeth, ac yn enwedig yn y rhan ddeheuol, gan adael y Llywodraeth yn aml heb unrhyw ddewis ond caniatáu i'r gwaith adeiladu hwnnw fynd rhagddo oherwydd y galw. Ond mae'r tai hynny'n cael eu hadeiladu mewn ardaloedd lle mae'r cysylltiadau trafnidiaeth yn wael iawn. Ac—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Surely it's the role of the local authority to decide whether or not a particular housing development is sustainable or not.
Does bosibl mai rôl yr awdurdod lleol yw penderfynu a yw datblygiad tai penodol yn gynaliadwy ai peidio.
Yes, and the local authority turns it down on those very grounds, it goes to appeal and the Planning Inspectorate overturn it on appeal, and then the Minister approves the appeal because the Minister is concerned that, if she doesn't approve it on appeal, it will be subject to judicial review and the planning inspector's view will hold sway in those circumstances. That's the difficulty that—. And I can give the precise example of Hendredenny. The problem with Hendredenny, where Redrow are going to build houses, is that it just does not connect very well, and the transport estimates suggest that more cars—that just six cars will be on the road a day as a result of the building of that estate. It's absurd, because the transport system does not provide for the volumes of traffic that will actually be created. Therefore, the future of Transport for Wales is massively important to reduce the need for that kind of housing estate and to connect better, and use the transport system to connect better transport across the Caerphilly constituency, particularly when building in areas of need.
It's encouraging that the Minister accepts recommendation 7, and recommendation 7 says that Transport for Wales
'should provide clear evidence of how it is complying with the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.'
That's exactly what we are talking about when we talk about connectivity and new-build estates.
Recommendation 6 touches on something that is of great interest to the committee, which was, as I raised with Mohammad Asghar, the creation of joint transport authorities. I think there's a lack of clarity there as to whether we need a national joint transport authority, whether we need regional joint transport authorities, and the Government needs to be clear about this and what roles they will play. Will the joint transport authorities simply be repeating what the Transport for Wales body does? And we look forward to clarity on that in particular.
One thing I'd say in response to Bethan Jenkins, who raised concerns about responsibility for aspects of what Transport for Wales does: in my experience, James Price, as chief executive officer of Transport for Wales, has been very open in both answering questions in committee very honestly, and sometimes to possibly his reputational detriment in the fact that there's a lot of things he cannot do, but also then is more than happy to invite Assembly Members with an interest to see what they're doing, particularly in the Canton depot, and see what they're doing to bring new trains to the line.
We've now, on the Rhymney to Cardiff line, got loco-hauled services and additional carriages precisely as a result of Transport for Wales. The existence of Transport for Wales has led to additional carriages on the line that runs through my constituency, and that's really very, very important. That's a stop-gap measure while the new trains are being built, and that is something that I think is hugely relevant to the fact that we've got this franchise now, Wales owned and Wales run. And the changes in the future will be directly as a result of the franchise being overseen by Ministers in this Parliament.
Finally, with regard to ticketing, we need this seamless ticketing—Vikki Howells mentioned it—and the tracking of ticketing. I had an experience on the weekend: I took my children on a return journey from Hengoed to Aber. I went to Ffiliffest in Caerphilly castle and then went to Morgan Jones Park and the splash pad there—everyone is recommended to visit that, it's amazing—but I bought my ticket using my Transport for Wales app on my phone. So, I bought my ticket before I left the house. Nobody checked my ticket on the train. There must be technology that would enable the conductor on the train to know whether tickets have been purchased or not, making life easier for the conductor. The carriage was full, so the conductor simply wasn't able to get from one carriage to the other to check my ticket, but I had bought the ticket. But it would be very tempting—and probably my constituents won't thank me for this—to not buy a ticket; human nature. I think we need to have the technology that enables, without being intrusive, the conductor to know that tickets have been bought. I think that's an important consideration for the future.
Ie, ac mae'r awdurdod lleol yn ei wrthod ar y sail honno, yna ceir apêl ac mae'r Arolygiaeth Gynllunio yn gwrthdroi’r penderfyniad ar apêl, ac yna mae'r Gweinidog yn cymeradwyo'r apêl am fod y Gweinidog yn poeni, os nad yw'n ei gymeradwyo ar apêl, y bydd yn destun adolygiad barnwrol a barn yr arolygydd cynllunio fydd drechaf yn yr amgylchiadau hynny. Dyna'r anhawster sydd—. A gallaf roi enghraifft benodol i chi yn Hendredenny. Y broblem gyda Hendredenny, lle bydd Redrow yn adeiladu tai, yw nad yw'n cysylltu'n dda iawn, ac mae'r amcangyfrifon trafnidiaeth yn awgrymu y bydd mwy o geir—mai chwe char y dydd yn unig fydd ar y ffordd o ganlyniad i adeiladu'r ystâd honno. Mae'n gwbl hurt, gan nad yw'r system drafnidiaeth yn darparu ar gyfer y meintiau traffig a gaiff eu creu mewn gwirionedd. Felly, mae dyfodol Trafnidiaeth Cymru yn hynod bwysig er mwyn lleihau’r angen am y math hwnnw o ystâd dai ac i gysylltu'n well, a defnyddio'r system drafnidiaeth i gysylltu trafnidiaeth yn well ar draws etholaeth Caerffili, yn enwedig wrth adeiladu mewn ardaloedd o angen.
Mae'n galonogol fod y Gweinidog yn derbyn argymhelliad 7, a dywed argymhelliad 7 y dylai Trafnidiaeth Cymru
‘ddarparu tystiolaeth glir o sut y mae’n cydymffurfio ag egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.’
Dyna'n union y siaradwn amdano pan fyddwn yn sôn am gysylltedd ac ystadau newydd.
Mae argymhelliad 6 yn cyfeirio at rywbeth sydd o ddiddordeb mawr i'r pwyllgor, sef creu cyd-awdurdodau trafnidiaeth, fel y nodais wrth Mohammad Asghar. Credaf fod diffyg eglurder yno p'un a oes angen cyd-awdurdod trafnidiaeth cenedlaethol arnom, a oes angen cyd-awdurdodau trafnidiaeth rhanbarthol, ac mae angen i'r Llywodraeth fod yn glir ynglŷn â hyn a pha rolau y byddant yn eu chwarae. A fydd y cyd-awdurdodau trafnidiaeth ond yn ailadrodd yr hyn y mae corff Trafnidiaeth Cymru yn ei wneud? Ac edrychwn ymlaen at eglurder ynglŷn â hynny'n arbennig.
Un peth y buaswn yn ei ddweud mewn ymateb i Bethan Jenkins, a gododd bryderon ynglŷn â chyfrifoldeb am agweddau ar yr hyn y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei wneud: yn fy mhrofiad i, mae James Price, fel prif swyddog gweithredol Trafnidiaeth Cymru, wedi bod yn agored iawn wrth ateb cwestiynau'n onest iawn yn y pwyllgor, ac weithiau ar draul ei enw da, o bosibl, yn yr ystyr fod llawer o bethau na all eu gwneud, ond mae hefyd yn fwy na pharod i wahodd Aelodau'r Cynulliad sydd â diddordeb i weld beth y maent ei wneud, yn enwedig yn y depo yn Nhreganna, a gweld beth y maent yn ei wneud i roi trenau newydd ar y rheilffyrdd.
Erbyn hyn, ar reilffordd Rhymni i Gaerdydd, mae gennym wasanaethau a dynnir gan locomotif a cherbydau ychwanegol o ganlyniad uniongyrchol i Trafnidiaeth Cymru. Mae bodolaeth Trafnidiaeth Cymru wedi arwain at gerbydau ychwanegol ar y rheilffordd sy'n rhedeg drwy fy etholaeth, ac mae hynny'n wirioneddol bwysig. Mae hwnnw’n ateb dros dro wrth i’r trenau newydd gael eu hadeiladu, ac mae'n rhywbeth sy'n berthnasol iawn yn fy marn i i'r ffaith bod gennym y fasnachfraint hon bellach, ym mherchnogaeth Cymru ac yn cael ei rhedeg gan Gymru. A bydd y newidiadau yn y dyfodol yn ganlyniad uniongyrchol i'r ffaith bod y fasnachfraint yn cael ei goruchwylio gan Weinidogion yn y Senedd hon.
Yn olaf, o ran tocynnau, mae arnom angen y gwasanaeth tocynnau di-dor hwn—soniodd Vikki Howells amdano—a’r gallu i olrhain tocynnau. Cefais brofiad dros y penwythnos: euthum â fy mhlant ar daith ddwyffordd o Hengoed i Aber. Euthum i Ffiliffest yng nghastell Caerffili ac yna i Barc Morgan Jones a'r pad sblasio yno—rwy’n annog pawb i ymweld â hwnnw, mae'n anhygoel—ond prynais fy nhocyn gan ddefnyddio fy ap Trafnidiaeth Cymru ar fy ffôn. Felly, prynais fy nhocyn cyn i mi adael y tŷ. Ni wiriodd neb fy nhocyn ar y trên. Rhaid bod yna dechnoleg a fyddai'n galluogi i'r tocynnwr ar y trên wybod a yw tocynnau wedi cael eu prynu ai peidio, gan wneud bywyd yn haws i'r tocynnwr. Roedd y cerbyd yn llawn, felly nid oedd modd i’r tocynnwr symud o un cerbyd i'r llall i wirio fy nhocyn, ond roeddwn wedi prynu'r tocyn. Ond byddai'n demtasiwn—ac mae'n debyg na fydd fy etholwyr yn diolch i mi am hyn—i beidio â phrynu tocyn; dyna’r natur ddynol. Credaf fod angen inni gael technoleg sy'n galluogi'r tocynnwr i wybod, heb fod yn ymwthiol, fod tocynnau wedi’u prynu. Credaf fod honno'n ystyriaeth bwysig ar gyfer y dyfodol.
The first thing I want to do also is to send my condolences to the families of those two men who just were killed today, and to concur with everything that was said earlier in terms of the way that we feel here today—that people going to work expect to come home from work.
I want to say that—and to carry on from where my colleague left off—I do welcome the Transport for Wales initiative, because it does mean, quite clearly, that there will be a focus on transport in its entirety in Wales, and that can only be a positive thing, and we're seeing positive things that have already arisen from that. But I want to focus firstly on going forward, particularly when we're looking at the climate emergency that's been declared. We're talking about cleaner air and we're also talking about decarbonisation in the transport system. So, there's a logic—and it's been accepted—that we must align the transport policies with all aspects of planning, and, again, Hefin just talked about that for his region. But we must talk about it for all areas—[Interruption.] Yes, okay, he hasn't got a region; I've got a region. But we must talk about it in the round, because transport—. If we're going to build—and I hope we are—many, many more houses for people, and if we're going to talk particularly about affordable housing within that, we must allow those individuals, whoever they are and wherever they live, an opportunity to travel by either public transport or to walk or to cycle.
Too often in the past—we've all seen it, and the now Deputy Minister has spoken about it previously as a backbencher—we've seen estates being built and there is absolutely no access or no consideration about the way that people are going to travel around those houses. The same can be said when we're building schools, hospitals, or anything else for that matter. Because, if we're going to get serious, we have to get serious at the start, in the pre-planning phase. I have every confidence that the Deputy Minister will have his eye very firmly on that agenda, and that's a good thing, but we need to be sure that it's happening on the ground. Do we need—when we're looking at a national plan, and a regional plan and a local plan, and, you know, are we having conversations with local authorities who'll be drawing up those plans locally, ensuring that the members who are on the planning committees fully understand what it is that they should be looking at, when they're deciding an application, in the round? Because, whilst we're here engaged in this, and we've done a committee inquiry into it, it doesn't necessarily mean that the people who will be asked to implement it on the ground will be as clear in their understanding as we might be. So, I suppose that's my real question to you. Thank you.
Y peth cyntaf yr hoffwn innau ei wneud yw cydymdeimlo â theuluoedd y ddau ddyn a laddwyd heddiw, a chytuno â phopeth a ddywedwyd yn gynharach o ran y ffordd y teimlwn yma heddiw—fod pobl sy'n mynd i'r gwaith yn disgwyl dod adref o'r gwaith.
Hoffwn ddweud—ac i barhau â'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod—fy mod yn croesawu menter Trafnidiaeth Cymru, gan ei fod yn golygu'n amlwg iawn y ceir ffocws ar drafnidiaeth yn ei chyfanrwydd yng Nghymru, ac mae hynny'n amlwg yn beth cadarnhaol, ac rydym yn gweld pethau cadarnhaol yn codi eisoes o hynny. Ond hoffwn ganolbwyntio i ddechrau ar symud ymlaen, yn enwedig pan fyddwn yn edrych ar yr argyfwng hinsawdd sydd wedi'i ddatgan. Rydym yn sôn am aer glanach ac rydym hefyd yn sôn am ddatgarboneiddio yn y system drafnidiaeth. Felly, mae yna resymeg—ac mae wedi'i derbyn—fod yn rhaid inni alinio'r polisïau trafnidiaeth â phob agwedd ar gynllunio, ac unwaith eto, soniodd Hefin am hynny ar gyfer ei ranbarth. Ond mae'n rhaid i ni siarad am y peth mewn perthynas â phob ardal—[Torri ar draws.] Iawn, o'r gorau, nid oes ganddo ranbarth; mae gennyf i ranbarth. Ond mae'n rhaid i ni siarad am hyn yn ei gyfanrwydd, gan fod trafnidiaeth—. Os ydym am adeiladu—ac rwy'n gobeithio ein bod—mwy o lawer o dai i bobl, ac os ydym am siarad yn benodol am dai fforddiadwy o fewn hynny, mae'n rhaid i ni ganiatáu i'r unigolion hynny, ni waeth pwy ydynt na lle maent yn byw, gael cyfle i deithio naill ai ar drafnidiaeth gyhoeddus neu i gerdded neu feicio.
Yn rhy aml yn y gorffennol—mae pob un ohonom wedi gweld hyn, ac mae'r Dirprwy Weinidog wedi sôn am hyn o'r blaen ar y meinciau cefn—rydym wedi gweld ystadau'n cael eu hadeiladu heb unrhyw fynediad nac unrhyw ystyriaeth i'r ffordd y bydd pobl yn teithio o gwmpas y tai hynny. Gellir dweud yr un peth pan fyddwn yn adeiladu ysgolion, ysbytai, neu unrhyw beth arall o ran hynny. Oherwydd, os ydym am fynd ati o ddifrif, mae'n rhaid i ni fod o ddifrif o'r cychwyn cyntaf, yn y cyfnod cyn cynllunio. Mae gennyf bob hyder y bydd y Dirprwy Weinidog yn canolbwyntio ar yr agenda honno, ac mae hynny'n beth da, ond mae angen inni fod yn siŵr fod hyn yn digwydd ar lawr gwlad. A oes arnom angen—pan fyddwn yn edrych ar gynllun cenedlaethol, a chynllun rhanbarthol a chynllun lleol, a ydym yn cael sgyrsiau gyda'r awdurdodau lleol a fydd yn llunio'r cynlluniau hynny'n lleol, gan sicrhau bod yr aelodau ar y pwyllgorau cynllunio'n deall yn iawn beth y dylent fod yn edrych arno yn ei gyfanrwydd wrth benderfynu ar gais? Oherwydd er ein bod ni yma yn trafod hyn, ac wedi cynnal ymchwiliad pwyllgor i hyn, nid yw hynny o reidrwydd yn golygu y bydd y bobl y gofynnir iddynt ei roi ar waith ar lawr gwlad yn deall hyn mor glir â ninnau. Felly, mae'n debyg mai dyna fy nghwestiwn go iawn i chi. Diolch.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters?
Diolch. A gaf fi alw ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Can I thank the committee for the considered way that they undertook their inquiry and for their report? The role of Transport for Wales is evolving, and it's useful for the committee to do this work at this point in the cycle. I was keen, as a member of this committee when it was drafting its work programme, that the committee put its nose into this debate at a formative stage, and I am equally keen now, as a Minister, to receive the advice and thoughts of the committee about how that should be shaped. I think it's an important example of a committee performing its scrutiny and policy influencing role. That is one of the reasons why the Government has accepted all the recommendations, and has made clear in them the action we intend to take and the action we intend Transport for Wales to take. Our vision is for a world-class integrated low-carbon transport system in Wales to drive forward our economies and our communities to greater prosperity. TfW was established to support us in achieving that vision. The company has an important role in driving integration across the entire transport network, putting the passenger at the centre of everything it does.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am y ffordd ystyriol y cynaliasant eu hymchwiliad ac am eu hadroddiad? Mae rôl Trafnidiaeth Cymru yn esblygu, ac mae'n ddefnyddiol i'r pwyllgor wneud y gwaith hwn ar y pwynt hwn yn y cylch. Roeddwn yn awyddus, fel aelod o'r pwyllgor hwn pan oedd yn drafftio'i raglen waith, i'r pwyllgor roi ei drwyn i mewn yn y ddadl hon yn gynnar, ac rwyf yr un mor awyddus yn awr, fel Gweinidog, i dderbyn cyngor a syniadau'r pwyllgor ynglŷn â sut y dylid llunio hynny. Credaf fod hyn yn enghraifft bwysig o bwyllgor yn cyflawni ei rôl o ran craffu a dylanwadu ar bolisi. Dyna un o'r rhesymau pam fod y Llywodraeth wedi derbyn yr holl argymhellion, ac wedi egluro'r camau y bwriadwn eu cymryd a'r camau y bwriadwn i Trafnidiaeth Cymru eu cymryd yn glir. Mae gennym weledigaeth am system drafnidiaeth garbon isel integredig o'r radd flaenaf yng Nghymru i yrru ein heconomïau a'n cymunedau tuag at fwy o ffyniant. Sefydlwyd Trafnidiaeth Cymru i'n cynorthwyo i gyflawni'r weledigaeth honno. Mae gan y cwmni rôl bwysig yn sbarduno'r broses o integreiddio ar draws y rhwydwaith trafnidiaeth cyfan, gan sicrhau bod y teithiwr wrth wraidd popeth a wna.
As we begin our journey with TfW to change Wales's network, the complexity and volatility of the drivers for change that the Welsh Government needs to respond to are unprecedented. The advent of new and emerging technologies in the transport sector will transform how people use transport in their everyday lives over the next decade. I was launching this morning, Dirprwy Llywydd, a new fleet of buses for TrawsCymru and reflecting on my own experience, as a student in Aberystwyth making the hideous journey by bus through the winding lanes of mid Wales, with drivers going way too fast, and myself feeling very queasy after a night out the night before—of what the experience of using public transport was. And then, fast forward 25 years in the future, and the experience of using public transport will be dramatically different. The idea of an Uber for buses is now something that we are actively piloting through the Valleys and in Wrexham, which was simply unimaginable when I was a student. So, these new technologies, if managed correctly, are opportunities for Wales's economy to benefit from new, highly skilled jobs and for the passenger experience to change too, and to attract more people to shift modes of transport to help us respond to the climate change emergency.
The existing model, whereby Welsh Government has responsibility for strategy all the way through to project delivery and operations, leads to fragmentation of effort and of focus, inevitably shifting from the development of effective policy to dealing with the here and now of delivery. We've set out in the economic action plan our aspiration for TfW to exploit the opportunity it has as our transport integrator—to allow the company to take on a wider range of transport functions. In doing so, we will increase TfW's staffing capacity, capability and expertise to deliver the Welsh Government's policy goals, including some immediate steps towards transport integration: empowering TfW to deliver a public transport system that gives everyone easier access to bus, train and active travel for everyday journeys; creating a transport planning model for Wales, enabling improved decision making for transport and land-use planning; implementation of smart ticketing technology to create interoperability and use across modes; and co-ordinating information across transport modes to help inform route planning.
In the medium term, we have instructed officials to plan for the migration of the remaining transport delivery functions, such as highway improvements and operations, from the Welsh Government into TfW. Doing this will leave the Welsh Government free to focus on the policy challenges posed by decarbonisation, air quality, autonomous and electric vehicles and so on to develop a multiterm legislative programme and policy framework that will help us realise the ambitions we have for TfW. As part of the bus reform work, we are proposing the joint transport authority approach, whereby local authorities in the regions of Wales work together to provide local and regional transport outcomes. I'd like to respond to Hefin David's challenge—not the bit where he revealed his penchant for fare dodging, but the other bit—where he said there was a lack of clarity on whether TfW should be a national transport planning body or a regional one. This is the debate that we want to have, and I'd invite Members to input this into local authorities too.
Our current thinking—and this is a genuine invitation to help us shape it—working closely with local authorities, and the work that the Minister for Local Government and Housing is doing on creating a regional footprint for collaboration, is that transport should be very much part of that, not as a stand-alone development, but completely integrated into the regional collaboration bodies that the Minister is creating. Just as, at the moment, the Welsh Government can commission Transport for Wales to do a piece of work for us, it's entirely possible, in keeping with what we want to see, that local authorities could equally commission them to do a piece of work for them, because there simply isn't the capacity and the expertise in every local authority, as there once was, to be able to do this. So, there's no reason why different layers of government can't exercise that executive and democratic decision making, and TfW can sit alongside them as partners to deliver the expertise. That way, as a small, smart nation, we can make the most of our expertise, and do that in a collaborative way.
That's our plan. That's what we're working towards, and we'd welcome some challenge on that if Members think that a different direction would be better. So, I do hope there is some clarity, to answer Hefin David's point on our direction of travel. As an organisation solely focused on the delivery of transport solutions, TfW can build a highly skilled transport delivery workforce with emphasis on technical, management and leadership skills that will create better value and outcomes for people, places and for Wales. Diolch yn fawr.
Wrth i ni ddechrau ar ein taith gyda Trafnidiaeth Cymru i newid rhwydwaith Cymru, mae cymhlethdod ac anwadalrwydd y ffactorau sy'n sbarduno newid y mae angen i Lywodraeth Cymru ymateb iddynt yn ddigynsail. Bydd dyfodiad technolegau newydd a datblygol yn y sector trafnidiaeth yn trawsnewid y modd y mae pobl yn defnyddio trafnidiaeth yn eu bywydau bob dydd dros y degawd nesaf. Y bore yma, Ddirprwy Lywydd, bûm yn lansio fflyd newydd o fysiau ar gyfer TrawsCymru ac yn myfyrio ar fy mhrofiad fy hun, fel myfyriwr yn Aberystwyth yn gwneud y daith erchyll ar y bws ar hyd lonydd troellog canolbarth Cymru, gyda gyrwyr yn mynd yn llawer rhy gyflym, a minnau’n teimlo'n swp sâl ar ôl noson allan y noson cynt—ac ystyried y profiad o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ac yna, 25 mlynedd yn ddiweddarach, bydd y profiad o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn wahanol iawn. Mae'r syniad o Uber ar gyfer bysiau bellach yn rhywbeth rydym wrthi'n ei dreialu drwy'r Cymoedd ac yn Wrecsam, ac mae hwnnw’n rhywbeth a oedd yn gwbl annirnadwy pan oeddwn yn fyfyriwr. Felly, mae'r technolegau newydd hyn, os cânt eu rheoli'n gywir, yn gyfleoedd i economi Cymru elwa o swyddi newydd, medrus, ac yn gyfle i brofiad y teithiwr newid hefyd, ac i ddenu mwy o bobl i newid eu dulliau trafnidiaeth i'n helpu i ymateb i'r argyfwng newid hinsawdd.
Mae'r model presennol, lle mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am strategaeth yr holl ffordd hyd at gyflawni prosiectau a gweithrediadau, yn arwain at ddull tameidiog o weithredu o ran ymdrech a ffocws, gan newid yn anochel o ddatblygu polisi effeithiol i ymdrin â’r gwaith uniongyrchol o gyflawni. Yn y cynllun gweithredu economaidd, rydym wedi nodi ein dyhead i weld Trafnidiaeth Cymru yn manteisio ar y cyfle sydd ganddo fel ein hintegreiddiwr trafnidiaeth—i alluogi'r cwmni i ymgymryd ag ystod ehangach o swyddogaethau trafnidiaeth. Wrth wneud hynny, byddwn yn cynyddu gallu, arbenigedd a chapasiti staffio Trafnidiaeth Cymru i gyflawni nodau polisi Llywodraeth Cymru, gan gynnwys rhai camau uniongyrchol tuag at integreiddio trafnidiaeth: grymuso Trafnidiaeth Cymru i gyflwyno system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n rhoi mynediad haws i bawb at fysiau, trenau a theithio llesol ar gyfer teithiau bob dydd; creu model cynllunio trafnidiaeth i Gymru, gan alluogi penderfyniadau gwell o ran cynllunio defnydd tir a thrafnidiaeth; rhoi technoleg tocynnau clyfar ar waith i greu gallu i ryngweithredu a defnydd ar draws dulliau trafnidiaeth; a chydgysylltu gwybodaeth ar draws dulliau trafnidiaeth i helpu i lywio’r gwaith o gynllunio llwybrau.
Yn y tymor canolig, rydym wedi cyfarwyddo swyddogion i gynllunio ar gyfer symud gweddill y swyddogaethau cyflawni trafnidiaeth, fel gweithrediadau a gwelliannau priffyrdd, o Lywodraeth Cymru i Trafnidiaeth Cymru. Bydd gwneud hyn yn galluogi Llywodraeth Cymru i ganolbwyntio ar yr heriau polisi sy'n deillio o ddatgarboneiddio, ansawdd aer, cerbydau awtonomaidd a cherbydau trydan ac yn y blaen er mwyn datblygu fframwaith polisi a rhaglen ddeddfwriaethol aml-dymor a fydd yn ein helpu i wireddu'r uchelgeisiau sydd gennym ar gyfer Trafnidiaeth Cymru. Fel rhan o'r gwaith o ddiwygio bysiau, rydym yn cynnig y dull cyd-awdurdodau trafnidiaeth, lle mae awdurdodau lleol yn rhanbarthau Cymru yn cydweithio i ddarparu canlyniadau trafnidiaeth lleol a rhanbarthol. Hoffwn ymateb i her Hefin David—nid y rhan lle datgelodd ei hoffter o osgoi talu am docynnau, ond y rhan arall—lle dywedodd fod yna ddiffyg eglurder ynglŷn ag a ddylai Trafnidiaeth Cymru fod yn gorff cynllunio trafnidiaeth cenedlaethol neu'n un rhanbarthol. Dyma'r ddadl rydym am ei chael, a buaswn yn gwahodd yr Aelodau i fewnbynnu hyn i awdurdodau lleol hefyd.
Ein safbwynt ar hyn o bryd—ac mae hwn yn wahoddiad gwirioneddol i'n helpu i'w lunio—wrth weithio'n agos gydag awdurdodau lleol, a'r gwaith y mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn ei wneud ar greu ôl-troed rhanbarthol ar gyfer cydweithredu, yw y dylai trafnidiaeth fod yn rhan fawr o hynny, nid fel datblygiad annibynnol, ond wedi'i integreiddio'n llwyr i'r cyrff cydweithredol rhanbarthol y mae'r Gweinidog yn eu creu. Yn union fel y gall Llywodraeth Cymru gomisiynu Trafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd i wneud gwaith ar ein cyfer, mae'n gwbl bosibl, yn unol â'r hyn rydym am ei weld, y gallai awdurdodau lleol eu comisiynu yn yr un modd i wneud gwaith ar eu cyfer hwy, gan nad oes gan bob awdurdod lleol gapasiti ac arbenigedd, fel y bu ganddynt ar un adeg, i wneud hyn. Felly, nid oes unrhyw reswm pam na all gwahanol haenau o lywodraeth arfer y ffordd weithredol a democrataidd honno o wneud penderfyniadau, a gall Trafnidiaeth Cymru sefyll ochr yn ochr â hwy fel partneriaid i ddarparu'r arbenigedd hwnnw. Fel hynny, fel cenedl fach, glyfar, gallwn wneud y gorau o'n harbenigedd, a gwneud hynny mewn ffordd gydweithredol.
Dyna yw ein cynllun. Dyna rydym yn gweithio tuag ato, a byddem yn croesawu rhywfaint o her ar hynny os yw'r Aelodau'n credu y byddai cyfeiriad gwahanol yn well. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny’n darparu rhywfaint o eglurder, i ateb pwynt Hefin David ar ein cyfeiriad teithio. Fel sefydliad sy'n canolbwyntio'n llwyr ar ddarparu atebion trafnidiaeth, gall Trafnidiaeth Cymru adeiladu gweithlu trafnidiaeth medrus iawn gyda phwyslais ar sgiliau technegol, rheoli ac arwain a fydd yn creu gwerth a chanlyniadau gwell i bobl, i leoedd ac i Gymru. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call Russell George to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Russell George yn awr i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Transport for Wales and the Minister stated their commitment to openness and transparency, but I would just say that their record on this is imperfect. There have been gaps in time frames covered by Transport for Wales's remit letter, and we've still not seen the long-awaited business case for its future governance.
Now, Hefin David spoke at some length about JTAs. As a committee, we recognise that there is an ongoing consultation with local government and others about the proposed joint transport authorities, which of course may have a bearing on how Transport for Wales operates in the future. So, the Minister's commitment to publish Transport for Wales's business case and the future remit during the consultation on JTA proposals was welcome, I should say. It is very important, I think, that the Minister soon makes his intention clear so that everyone can understand how JTAs will fit into the future Welsh Government's vision for an integrated transport network.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Trafnidiaeth Cymru a'r Gweinidog wedi datgan eu hymrwymiad i fod yn agored a thryloyw, ond buaswn yn dweud bod eu record ar hyn yn amherffaith. Cafwyd bylchau yn y fframiau amser a gwmpesir yn llythyr cylch gwaith Trafnidiaeth Cymru, ac nid ydym eto wedi gweld yr achos busnes hirddisgwyliedig ar gyfer ei lywodraethu yn y dyfodol.
Nawr, siaradodd Hefin David am beth amser ynglŷn â chyd-awdurdodau trafnidiaeth. Fel pwyllgor, rydym yn cydnabod bod ymgynghoriad yn mynd rhagddo gyda llywodraeth leol ac eraill ynglŷn â'r cyd-awdurdodau trafnidiaeth arfaethedig, a gallai hwnnw effeithio ar sut y mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu yn y dyfodol wrth gwrs. Felly, dylwn ddweud fy mod yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog i gyhoeddi achos busnes Trafnidiaeth Cymru a'u cylch gwaith yn y dyfodol yn ystod yr ymgynghoriad ar y cynigion cyd-awdurdodau trafnidiaeth. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod y Gweinidog yn datgan ei fwriad cyn bo hir fel y gall pawb ddeall sut y bydd cyd-awdurdodau trafnidiaeth yn cyd-fynd â gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth integredig yn y dyfodol.
Am I right in thinking that the evidence we received said that a national JTA and regional JTAs would be a step too far, and would be duplicating themselves?
A ydw i'n iawn i feddwl bod y dystiolaeth a gawsom wedi dweud y byddai cyd-awdurdodau trafnidiaeth cenedlaethol a chyd-awdurdodau trafnidiaeth rhanbarthol yn gam yn rhy bell, ac y byddent yn dyblygu eu hunain?
I think you are. I was just going to come on to talk perhaps a little bit about that as well following your contribution.
From the evidence that was gathered—. I'll come back to JTAs. From the evidence we gathered, I don't think we're able to conclude that one specific governance model would be a perfect fit for Wales, but I think a pick and mix of best practice should be applied. We heard evidence from transport expert Professor Iain Docherty, who told us that the number of transport bodies should be kept to the minimum necessary and no more.
Local government representatives have told us that they want to see tight co-ordination mechanisms for making important transport decisions in Wales. Although they welcome the regional collaboration, they question the need for a national JTA. Some stakeholders also see Transport for Wales as having that national co-ordination role, although of course it's a limited company owned by the Government, not a transport authority with statutory powers. So the committee therefore looks forward to seeing the detail of proposals for JTAs and Transport for Wales's future role to understand how they're going to fit together.
Jenny Rathbone and Vikki Howells and Hefin also commented on integrated ticketing in their contributions. Now, the remit given to Transport for Wales for land use planning and active travel will be important for developing an integrated network, because our inquiry showed the importance of a governance model that works across policy areas, like health, education and planning. Passenger journeys don't recognise, of course, those borders, and the needs of passengers, I think, must always come first.
We want to see evidence as well that Transport for Wales's work on integrated ticketing and communications and engagement with passengers is bearing fruit. We want to see that happening. I do just note the response to recommendation 8 to our inquiry, which points to its website for details on its obligations on integrated ticketing, but I think much more detail needs to come forward in that regard. I also thank Vikki as well for her contribution—Vikki Howells—who gave us a bit of a history lesson. I learnt some things today that I hadn't previously. I wouldn't expect anything different from a former teacher.
Thank you to Bethan Sayed, who joined our committee just as we were starting this piece of work. I'd echo Bethan's final comments that as a committee we're going to continue to hold scrutiny on Transport for Wales. I also echo Hefin's comments, in that I think that Transport for Wales appreciate our scrutiny and challenge and they've always been very open to coming to committee and engaging with us as Members as well.
I thank Oscar Asghar, who wasn't on the committee but is a new member of committee after joining our committee more recently. I'm grateful for his comments as well. And I thank Joyce Watson for her contribution, and David Rowlands for his contribution. David was a member of the committee at the time, but is no longer a member of the committee, so as I said in the committee—he wasn't there to hear this—but I thanked David for his contribution on the committee during his time with us.
We're always grateful for those who give evidence to our inquiry and certainly appreciate the input from our transport stakeholders. We thank also—I think Vikki Howells mentioned it—our staff on the committee and the integrated team for their support as well. Our overriding message is that passengers deserve the best and they must come at the centre of everything that Transport for Wales does from now on.
Credaf eich bod yn iawn. Roeddwn am sôn ychydig am hynny hefyd, efallai, yn dilyn eich cyfraniad.
O'r dystiolaeth a gasglwyd—. Fe ddychwelaf at y cyd-awdurdodau trafnidiaeth. O'r dystiolaeth a gasglwyd gennym, ni chredaf y gallwn ddod i'r casgliad y byddai un model llywodraethu penodol yn berffaith addas i Gymru, ond credaf y dylid dewis a dethol cymysgedd o'r arferion gorau. Clywsom dystiolaeth gan yr arbenigwr trafnidiaeth, yr Athro Iain Docherty, a ddywedodd wrthym y dylid cael cyn lleied ag sydd eu hangen o gyrff trafnidiaeth, a dim mwy.
Mae cynrychiolwyr llywodraeth leol wedi dweud wrthym eu bod am weld mecanweithiau cydgysylltu tynn ar gyfer gwneud penderfyniadau trafnidiaeth pwysig yng Nghymru. Er eu bod yn croesawu'r cydweithredu rhanbarthol, maent yn cwestiynu'r angen am gyd-awdurdod trafnidiaeth cenedlaethol. Mae rhai rhanddeiliaid hefyd o’r farn y dylai Trafnidiaeth Cymru ysgwyddo'r rôl gydgysylltu genedlaethol honno, er ei fod yn gwmni cyfyngedig wrth gwrs sy'n eiddo i'r Llywodraeth, yn hytrach nag awdurdod trafnidiaeth â phwerau statudol. Felly, mae'r pwyllgor yn edrych ymlaen at weld manylion y cynigion ar gyfer cyd-awdurdodau trafnidiaeth a rôl Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol i ddeall sut y byddant yn cydblethu.
Soniodd Jenny Rathbone a Vikki Howells a Hefin hefyd am docynnau integredig yn eu cyfraniadau. Nawr, bydd y cylch gwaith a roddir i Trafnidiaeth Cymru ar gyfer cynllunio defnydd tir a theithio llesol yn bwysig ar gyfer datblygu rhwydwaith integredig, gan fod ein hymchwiliad wedi dangos pwysigrwydd model llywodraethu sy'n gweithio ar draws meysydd polisi, fel iechyd, addysg a chynllunio. Wrth gwrs, nid yw siwrneiau teithwyr yn cydnabod y ffiniau hynny, a chredaf fod yn rhaid i anghenion teithwyr ddod yn gyntaf.
Rydym yn awyddus i weld tystiolaeth hefyd fod gwaith Trafnidiaeth Cymru ar docynnau integredig a chyfathrebu ac ymgysylltu â theithwyr yn dwyn ffrwyth. Rydym am weld hynny'n digwydd. Nodaf yr ymateb i argymhelliad 8 ein hymchwiliad, sy'n cyfeirio at eu gwefan am fanylion eu rhwymedigaethau mewn perthynas â thocynnau integredig, ond credaf fod angen cyflwyno llawer mwy o fanylion yn y cyswllt hwnnw. Diolch hefyd i Vikki am ei chyfraniad—Vikki Howells—a roddodd wers hanes i ni. Dysgais rai pethau heddiw nas gwyddwn o'r blaen. Ni fuaswn yn disgwyl unrhyw beth arall gan gyn-athrawes.
Diolch i Bethan Sayed, a ymunodd â'n pwyllgor wrth inni ddechrau ar y gwaith hwn. Buaswn yn adleisio sylwadau terfynol Bethan ein bod, fel pwyllgor, yn mynd i barhau i graffu ar Trafnidiaeth Cymru. Rwyf hefyd yn adleisio sylwadau Hefin, yn yr ystyr fy mod yn credu bod Trafnidiaeth Cymru yn gwerthfawrogi ein gwaith craffu a herio ac maent bob amser wedi bod yn agored iawn i ddod i'r pwyllgor ac i ymgysylltu â ni fel Aelodau hefyd.
Diolch i Oscar Asghar, nad oedd ar y pwyllgor, ond sy’n aelod newydd o'r pwyllgor ar ôl ymuno â'n pwyllgor yn fwy diweddar. Rwy'n ddiolchgar am ei sylwadau yntau hefyd. A diolch i Joyce Watson am ei chyfraniad, a David Rowlands am ei gyfraniad. Roedd David yn aelod o'r pwyllgor ar y pryd, ond nid yw’n aelod o'r pwyllgor bellach, felly fel y dywedais yn y pwyllgor—nid oedd yno i glywed hyn—ond diolchais i David am ei gyfraniad ar y pwyllgor yn ystod ei amser gyda ni.
Rydym bob amser yn ddiolchgar i'r rheini sy'n rhoi tystiolaeth i'n hymchwiliad, ac yn sicr, rydym yn gwerthfawrogi mewnbwn ein rhanddeiliaid trafnidiaeth. Diolchwn hefyd—credaf fod Vikki Howells wedi crybwyll hyn—i’n staff ar y pwyllgor a'r tîm integredig am eu cymorth hefyd. Ein prif neges yw bod teithwyr yn haeddu'r gorau ac mae'n rhaid iddynt fod wrth wraidd popeth y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei wneud o hyn ymlaen.
Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 7 this afternoon is a debate on the Children, Young People and Education Committee's report, 'Bacc to the Future: The status of the Welsh Baccalaureate qualification'. I call on the Chair of the committee, Lynne Neagle, to move the motion.
Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg: 'Bagloriaeth y Dyfodol: Statws cymhwyster Bagloriaeth Cymru' yw eitem 7 y prynhawn yma. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Lynne Neagle, i wneud y cynnig.
NDM7112 Lynne Neagle (Torfaen)
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—'Bagloriaeth y Dyfodol: Statws cymhwyster Bagloriaeth Cymru', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 3 Ebrill 2019.
Motion NDM7112 Lynne Neagle
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the Children, Young People and Education Committee Report—'Bacc to the Future: The status of the Welsh Baccalaureate qualification', which was laid in the Table Office on 3 April 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to open this debate today on the Children, Young People and Education Committee's report into the status of the Welsh baccalaureate qualification.
Concerns about the Welsh bac have, over a number of years and all too often, been appearing in the news and in our constituency and committee inboxes alike—concerns about universities choosing not to accept the qualification, about its impact on learner choice and success in other subject areas, concerns about teachers feeling ill-prepared to deliver the qualification. As a parent of a young person who is going through the Welsh bac, I get told first hand and very regularly about some of the difficulties being faced by our young people. The weight of concerns being raised set alarm bells ringing for us as a committee. We therefore wanted to undertake this inquiry and hear directly from those on the front line—pupils, parents, teachers, employers and universities—about their experiences of the Welsh bac to establish how widespread the challenges being raised with us are.
The committee's report makes 10 recommendations. I don't intend to go through each of those recommendations today. I will instead outline some of the main concerns raised throughout the inquiry. The committee very much welcomes the response from the Minister, which accepts all bar one of the recommendations that we have made for the Government, with one recommendation accepted in principle. We also welcome the response from Qualifications Wales, which was very positive about the work the committee has undertaken and provides a clear commitment to evolving the Welsh bac so that it secures the best possible benefit to our young people. Our inquiry showed there are clear concerns about the Welsh baccalaureate. However, it is worth outlining that, despite initial doubts held by the committee, the evidence we gathered showed clear merit to studying the Welsh bac.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar statws cymhwyster bagloriaeth Cymru.
Dros nifer o flynyddoedd ac yn rhy aml, mae pryderon ynglŷn â bagloriaeth Cymru wedi bod yn codi yn y newyddion ac ym mewnflychau ein hetholaethau a'n pwyllgorau fel ei gilydd—pryderon ynglŷn â phrifysgolion yn dewis peidio â derbyn y cymhwyster, ynglŷn â'i effaith ar ddewis dysgwyr a'u llwyddiant mewn meysydd pwnc eraill, pryderon nad yw athrawon yn teimlo'n barod i gyflwyno'r cymhwyster. Fel rhiant i unigolyn ifanc sy'n mynd drwy fagloriaeth Cymru, dywedir wrthyf yn uniongyrchol ac yn rheolaidd iawn am rai o'r anawsterau sy'n wynebu ein pobl ifanc. Roedd nifer y pryderon a gâi eu codi yn peri pryder i ni fel pwyllgor. Felly, roeddem am gynnal yr ymchwiliad hwn a chlywed yn uniongyrchol gan y rheini ar y rheng flaen—disgyblion, rhieni, athrawon, cyflogwyr a phrifysgolion—am eu profiadau o fagloriaeth Cymru i ganfod pa mor gyffredin yw'r heriau sy'n cael eu dwyn i'n sylw.
Mae adroddiad y pwyllgor yn gwneud 10 argymhelliad. Nid wyf yn bwriadu mynd drwy bob un o'r argymhellion hynny heddiw. Yn lle hynny, rwyf am amlinellu rhai o'r prif bryderon a godwyd drwy gydol yr ymchwiliad. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r ymateb gan y Gweinidog, sy'n derbyn pob un ond un o'r argymhellion a wnaethom i'r Llywodraeth, gydag un argymhelliad wedi'i dderbyn mewn egwyddor. Rydym hefyd yn croesawu'r ymateb gan Cymwysterau Cymru, a oedd yn gadarnhaol iawn am y gwaith y mae'r pwyllgor wedi'i wneud ac sy'n darparu ymrwymiad clir i ddatblygu bagloriaeth Cymru fel ei fod yn darparu'r budd gorau posibl i'n pobl ifanc. Dangosodd ein hymchwiliad fod yna bryderon clir ynglŷn â bagloriaeth Cymru. Fodd bynnag, mae'n werth nodi, er gwaethaf amheuon cychwynnol y pwyllgor, fod y dystiolaeth a gasglwyd gennym yn dangos y budd amlwg a geir o astudio bagloriaeth Cymru.
This was particularly so in terms of the breadth of skills developed for future learning, employment and life. However, the way in which the qualification is currently being delivered and publicised is having a detrimental effect on its actual and perceived value. Many of the negative views we heard also related both to a lack of understanding of the qualification’s purpose and content, and the inconsistency in its delivery across Wales.
Although we found that understanding of the Welsh bac is growing in some areas, employers and universities remain underinformed about the qualification. Centres of learning remain worryingly inconsistent in their approach to its teaching. Duplication of effort and unmanageable assessment requirements are also leaving teachers and learners understandably fatigued. For the Welsh bac's potential to be fully realised, these issues need to be addressed as a matter of priority. It is essential that the Welsh Government makes a clearer statement about its vision for the Welsh bac that is underpinned by guidance that provides detail on its expectations in relation to the qualification’s delivery. So I very much welcome the Minister’s confirmation that the Welsh Government is currently reviewing the guidance available on the Welsh bac and its delivery, and that it will be publishing clearer guidance in due course.
We also believe that Welsh Government and Qualifications Wales should work together to deliver a focused awareness-raising campaign especially aimed at business and higher education institutions. If the skills developed under the Welsh bac are better understood by those sectors, it will help secure their engagement and buy-in. We recognise the work that Qualifications Wales has already undertaken in this respect and are pleased that the Minister’s response indicated that Welsh Government are now working closely with Qualifications Wales and WJEC to develop a joint communications plan to help ensure that universities and employers understand the skills that learners develop while undertaking this qualification.
The committee found that there is a lack of clarity about the meaning and implementation of the Welsh Government’s policy of universal adoption for the Welsh bac. While some centres of learning adopt a mandatory approach to its study, others do not. In many cases this variability has led to a sense of unfairness and to some learners moving from one institution to another simply to avoid the Welsh bac. It has also led to a perception that the requirement to take the Welsh bac might be compromising young people’s future options and, as a result, might impact on their rights. Our recommendation called on the Welsh Government, as a matter of priority, to issue strengthened and more detailed guidance on its policy for universal adoption. We believe that guidance should set out clearly the circumstances in which learners may be exempt from studying the skills challenge certificate.
We were pleased to see that the Welsh Government is developing updated guidance on the Welsh bac and that the policy of universal adoption of the Welsh bac will be included in that guidance. However, the committee hopes and expects that guidance to include the detail that we called for, and we will monitor the development of the guidance very closely. It is also essential that, in developing that guidance, a rigorous and comprehensive child rights impact assessment is undertaken.
We have heard that the introduction of the Welsh bac, along with wider education reforms in recent years, has led to timetables being stretched. As a consequence, options and choices for learners are perceived to have narrowed. While it cannot be denied that the introduction of the skills challenge certificate and wider education reforms leave less capacity in the timetable for other learning, if designed and implemented effectively, we believe the Welsh bac has the potential to widen learners' skills and experiences.
Appropriate levels of training, development and resources for those charged with delivery of the Welsh bac was also a clear concern for many of those who gave evidence. Such concerns are not limited to this particular qualification and the committee has heard similar views in relation to other education reforms. We believe that the Welsh Government can help improve the delivery of the Welsh bac by ensuring that initial teacher education and continuing professional development are fit for purpose for its delivery. Again, we very much welcome that the Welsh Government has accepted our recommendations in this respect.
The education sector is facing a period of reform on an unprecedented scale. With so much change on the horizon, it is essential that we all work together to help ensure that our learners receive the quality education that they deserve. As a committee, we will be monitoring that reform agenda closely, and the teaching of the Welsh bac going forward will play a big part in that.
The committee is positive about the Welsh baccalaureate qualification, and if the changes outlined in our report are delivered, we believe that the future of the Welsh bac, and its learners, is bright. Thank you very much.
Roedd hyn yn arbennig o wir o ran ehangder y sgiliau a ddatblygwyd ar gyfer dysgu, cyflogaeth a bywyd yn y dyfodol. Fodd bynnag, mae'r ffordd y mae'r cymhwyster yn cael ei gyflwyno a'i hysbysebu ar hyn o bryd yn cael effaith niweidiol ar ei werth gwirioneddol a chanfyddedig. Roedd llawer o'r safbwyntiau negyddol a glywsom hefyd yn ymwneud â diffyg dealltwriaeth o ddiben a chynnwys y cymhwyster, a'r anghysondeb yn y modd y caiff ei ddarparu ledled Cymru.
Er i ni ganfod bod dealltwriaeth o fagloriaeth Cymru ar gynnydd mewn rhai ardaloedd, mae cyflogwyr a phrifysgolion yn parhau i fod heb wybod digon am y cymhwyster. Ceir anghysondeb sy'n peri pryder rhwng canolfannau dysgu o hyd o ran eu hymagwedd at addysgu'r cymhwyster. Mae dyblygu ymdrech a gofynion asesu na ellir eu rheoli hefyd yn golygu bod athrawon a dysgwyr wedi ymlâdd, a hynny'n ddealladwy. Er mwyn i botensial bagloriaeth Cymru gael ei wireddu'n llawn, mae angen mynd i'r afael â'r materion hyn fel mater o flaenoriaeth. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad cliriach am ei gweledigaeth ar gyfer bagloriaeth Cymru yn seiliedig ar ganllawiau sy'n rhoi manylion am ei disgwyliadau mewn perthynas â chyflwyno'r cymhwyster. Felly rwy'n croesawu cadarnhad y Gweinidog fod Llywodraeth Cymru yn adolygu'r canllawiau sydd ar gael ar fagloriaeth Cymru a'r ffordd y caiff ei darparu, ac y bydd yn cyhoeddi canllawiau cliriach maes o law.
Rydym hefyd yn credu y dylai Llywodraeth Cymru a Cymwysterau Cymru weithio gyda'i gilydd i gyflwyno ymgyrch sy'n canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth wedi'i hanelu'n benodol at fusnesau a sefydliadau addysg uwch. Os caiff y sgiliau a ddatblygir o dan fagloriaeth Cymru eu deall yn well gan y sectorau hynny, bydd yn helpu i sicrhau eu hymgysylltiad a'u cefnogaeth. Rydym yn cydnabod y gwaith y mae Cymwysterau Cymru eisoes wedi'i wneud yn hyn o beth ac rydym yn falch fod ymateb y Gweinidog wedi dangos bod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos yn awr gyda Cymwysterau Cymru a CBAC ar ddatblygu cynllun cyfathrebu ar y cyd i helpu i sicrhau bod prifysgolion a chyflogwyr yn deall y sgiliau y mae dysgwyr yn eu datblygu wrth ymgymryd â'r cymhwyster hwn.
Canfu'r pwyllgor fod yna ddiffyg eglurder ynghylch ystyr a gweithrediad polisi Llywodraeth Cymru o fabwysiadu bagloriaeth Cymru yn gyffredinol. Er bod rhai canolfannau dysgu yn mabwysiadu ymagwedd orfodol tuag at eu meysydd astudio, nid yw eraill yn gwneud hynny. Mewn llawer o achosion, mae'r amrywioldeb hwn wedi arwain at ymdeimlad o annhegwch ac at sefyllfa lle mae rhai dysgwyr yn symud o un sefydliad i'r llall yn syml er mwyn osgoi bagloriaeth Cymru. Mae hefyd wedi arwain at ganfyddiad y gallai'r gofyniad i wneud bagloriaeth Cymru gyfyngu ar ddewisiadau pobl ifanc yn y dyfodol ac o ganlyniad, y gallai effeithio ar eu hawliau. Roedd ein hargymhelliad yn galw ar Lywodraeth Cymru, fel mater o flaenoriaeth, i gyhoeddi canllawiau cryfach a mwy manwl ar ei pholisi ar gyfer mabwysiadu'r cymhwyster yn gyffredinol. Credwn y dylai'r canllawiau nodi'n glir yr amgylchiadau lle gall dysgwyr gael eu heithrio rhag astudio'r dystysgrif her sgiliau.
Roeddem yn falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn datblygu canllawiau wedi'u diweddaru ar fagloriaeth Cymru ac y bydd y polisi ar gyfer mabwysiadu bagloriaeth Cymru yn gyffredinol yn cael ei gynnwys yn y canllawiau hynny. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn gobeithio ac yn disgwyl y bydd y canllawiau hynny'n cynnwys y manylion y galwasom amdanynt, a byddwn yn monitro datblygiad y canllawiau'n fanwl iawn. Mae'n hanfodol hefyd fod asesiad trylwyr a chynhwysfawr o'r effaith ar hawliau plant yn cael ei gynnal wrth ddatblygu'r canllawiau hynny.
Rydym wedi clywed bod cyflwyno bagloriaeth Cymru, ynghyd â diwygiadau addysg ehangach dros y blynyddoedd diwethaf, wedi arwain at roi pwysau ar amserlenni. O ganlyniad, ceir canfyddiad fod yr opsiynau a'r dewisiadau i ddysgwyr wedi lleihau. Er na ellir gwadu bod cyflwyno'r dystysgrif her sgiliau a'r diwygiadau addysg ehangach yn gadael llai o le yn yr amserlen ar gyfer agweddau eraill ar ddysgu, os cânt eu cynllunio a'u gweithredu'n effeithiol, credwn fod gan fagloriaeth Cymru botensial i ehangu sgiliau a phrofiadau dysgwyr.
Roedd lefelau priodol o hyfforddiant, datblygiad ac adnoddau ar gyfer y rhai sy'n gyfrifol am gyflwyno bagloriaeth Cymru hefyd yn bryder amlwg i lawer o'r rhai a roddodd dystiolaeth. Nid yw pryderon o'r fath wedi'u cyfyngu i'r cymhwyster penodol hwn a chlywodd y pwyllgor safbwyntiau tebyg mewn perthynas â diwygiadau addysg eraill. Credwn y gall Llywodraeth Cymru helpu i wella'r ffordd y caiff bagloriaeth Cymru ei chyflwyno drwy sicrhau bod addysg gychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol parhaus yn addas i'r diben o'i chyflwyno. Unwaith eto, rydym yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhellion yn hyn o beth.
Mae'r sector addysg yn wynebu cyfnod o ddiwygio ar raddfa nas gwelwyd o'r blaen. Gyda chymaint o newid ar y gorwel, mae'n hanfodol ein bod i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i helpu i sicrhau bod ein dysgwyr yn cael yr addysg o safon y maent yn ei haeddu. Fel pwyllgor, byddwn yn monitro'r agenda ddiwygio honno'n fanwl, a bydd addysgu bagloriaeth Cymru yn chwarae rhan fawr yn hynny yn y dyfodol.
Mae'r pwyllgor yn gadarnhaol ynglŷn â chymhwyster bagloriaeth Cymru, ac os caiff y newidiadau a amlinellir yn ein hadroddiad eu cyflawni, credwn fod dyfodol disglair i fagloriaeth Cymru, a'i dysgwyr. Diolch yn fawr.
Thank you for, Lynne, for chairing what I thought was one of the most enjoyable inquiries we've had with the Children, Young People and Education Committee—in the time I've been there, anyway—not least because it gave us the chance to collect evidence directly from young people with experience, past and present, of course the bac has been around for a while in different versions, and its component parts as well.
Members, of course, will know that on the basis of the evidence presented to the committee, the Welsh Conservatives have announced their policy of dropping the bac, but the report, of course, itself does not recommend that. On the basis that the Government will be in power for a year or two yet, I still expect them to take action—urgent action in some cases—on the back of the committee's live recommendations.
Every other element of the qualification should surely already be mainstreamed into the existing curriculum and qualifications by now, but I did have great hopes, actually, with the skills challenge certificate in its most recent iteration, particularly the community challenge side of this. The skills challenge aims to develop literacy, numeracy and digital skills, but also critical thinking, problem solving, planning and organisation skills, creativity and innovation, and personal effectiveness. And actually, who's not going to want that for our young people? I'd say these skills are essential for personal empowerment, resilient communities, effective leadership in work and public life, and any hope for the Welsh economy as well, if I can add that. But they're also pretty much the same aims as for the new curriculum and that's why we as Welsh Conservatives don't think we need both. And I draw Members' attention in particular to recommendation 10, which says, in essence, learn from the mistakes of the bac and get the new curriculum right.
A quick look at the recommendations gives a flavour of the ongoing problems—we've heard some from Lynne already: the need for a statement of Welsh Government vision for the bac; guidance about expectation on delivering resources—I'm pleased to see movement on that; an awareness-raising campaign to increase understanding; clarity on whether it's compulsory; clarity on whether post-16 students are choosing to study where the bac's not compulsory; better understanding of the impact of the workload on learners' mental health and well-being; and better understanding of the effect of the bac on other options on the curriculum. This is a qualification that has been around for a while now, so that is a lot of concerns still to be raising about it.
Only last week, I met students at Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd who really valued the skills challenge. This is a school that is wholly committed to it and the ethos, actually, of the new curriculum is already being felt and implemented throughout that school. But it wasn't a consistent experience across Wales. We took compelling evidence from learners across Wales—now, we accept that parents' attitudes may inevitably colour their children's views—but these were actually tested separately in work that we did as well. When young people were surveyed, over half of those studying the foundation level skills challenge thought it was less useful than other qualifications in preparing them for work and life. This is the purpose of the skills challenge. Two thirds of them thought it was more time consuming, even though the majority thought it was no more or less difficult than traditional study.
The same is true of the national-level skills challenge certificate, although in this case, 70 per cent of students thought it was too time consuming. That post-16 students felt the same was enough to convince me, especially as a third of them said that they thought that it was less difficult than A-levels, despite it being more time consuming—two thirds of them thought that. And that should concern us, I think, because the bac is sold to universities as an A-level equivalent, but if it's being used by some universities as a reason to lower other entry grades, alongside other schemes offering candidates lower grades if they prioritise that particular university for their UCAS applications, we need to have a think about that, because lowering entry requirements is a bad sign for the higher education sector more generally. And citing the bac as a driver of that does actually worry me, rather than give me confidence in its robustness—
Diolch ichi, Lynne, am gadeirio'r hyn a oedd, yn fy marn i, yn un o'r ymchwiliadau mwyaf pleserus a gawsom gyda'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—yn y cyfnod y bûm i yno, beth bynnag—yn bennaf am ei fod wedi rhoi cyfle inni gasglu tystiolaeth yn uniongyrchol gan bobl ifanc gyda phrofiad, yn y gorffennol a'r presennol, ac wrth gwrs mae gwahanol fersiynau o'r fagloriaeth wedi bod ar waith ers amser, a'i chydrannau hefyd.
Bydd yr Aelodau'n gwybod, wrth gwrs, ar sail y dystiolaeth a gyflwynwyd i'r pwyllgor, fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cyhoeddi eu polisi o gael gwared ar y fagloriaeth, ond nid yw'r adroddiad ei hun yn argymell hynny wrth gwrs. Ar y sail y bydd y Llywodraeth mewn grym am flwyddyn neu ddwy eto, rwy'n dal i ddisgwyl iddynt weithredu—a gweithredu ar frys mewn rhai achosion—yn sgil argymhellion byw'r pwyllgor.
Yn sicr, dylai pob elfen arall o'r cymhwyster fod wedi'u prif-ffrydio yn y cwricwlwm a'r cymwysterau presennol erbyn hyn ond roedd gennyf obeithion mawr, mewn gwirionedd, gyda'r dystysgrif her sgiliau ar ei ffurf ddiweddaraf, yn enwedig yr elfen her gymunedol ohoni. Nod yr her sgiliau yw datblygu sgiliau llythrennedd, rhifedd a digidol, yn ogystal â meddwl yn feirniadol, datrys problemau, sgiliau cynllunio a threfnu, creadigrwydd ac arloesedd, ac effeithiolrwydd personol. Ac mewn gwirionedd, pwy nad yw'n dymuno hynny i'n pobl ifanc? Buaswn yn dweud bod y sgiliau hyn yn hanfodol ar gyfer grymuso personol, cymunedau cydnerth, arweinyddiaeth effeithiol mewn gwaith a bywyd cyhoeddus, ac unrhyw obaith i economi Cymru hefyd, os caf ychwanegu hynny. Ond maent hefyd fwy neu lai yr un nodau ag ar gyfer y cwricwlwm newydd a dyna pam nad ydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod angen y ddau arnom. Tynnaf sylw'r Aelodau yn benodol at argymhelliad 10, sy'n dweud, yn ei hanfod, dysgwch o gamgymeriadau'r fagloriaeth a sicrhewch eich bod yn cael y cwricwlwm newydd yn iawn.
Mae cipolwg sydyn ar yr argymhellion yn rhoi blas o'r problemau parhaus—clywsom am rai gan Lynne eisoes: yr angen am ddatganiad o weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer y fagloriaeth; arweiniad ynghylch disgwyliadau o ran darparu adnoddau—rwy'n falch o weld symud ar hynny; ymgyrch codi ymwybyddiaeth i gynyddu dealltwriaeth; eglurder ynglŷn ag a yw'n orfodol ai peidio; eglurder ynglŷn ag a yw myfyrwyr ôl-16 yn dewis astudio lle nad yw'r fagloriaeth yn orfodol; gwell dealltwriaeth o effaith y llwyth gwaith ar iechyd meddwl a lles dysgwyr; a gwell dealltwriaeth o effaith y fagloriaeth ar opsiynau eraill yn y cwricwlwm. Mae hwn yn gymhwyster sydd wedi bod gyda ni ers tro erbyn hyn, felly mae hynny'n llawer o bryderon i fod yn dal i godi yn ei gylch.
Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â myfyrwyr yn Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd a oedd yn gweld gwerth gwirioneddol i'r her sgiliau. Dyma ysgol sy'n gwbl ymrwymedig i'r fagloriaeth ac mae ethos y cwricwlwm newydd, mewn gwirionedd, eisoes yn cael ei deimlo a'i weithredu drwy'r ysgol honno. Ond nid oedd yn brofiad cyson ar draws Cymru. Cawsom dystiolaeth gymhellol gan ddysgwyr ledled Cymru—nawr, rydym yn derbyn ei bod yn anochel y bydd agweddau rhieni yn lliwio barn eu plant—ond profwyd y rhain ar wahân mewn gwaith a wnaethom hefyd. Pan arolygwyd pobl ifanc, roedd dros hanner y rheini a oedd yn astudio her sgiliau'r lefel sylfaen yn meddwl ei fod yn llai defnyddiol na chymwysterau eraill i'w paratoi ar gyfer gwaith a bywyd. Dyma yw pwrpas yr her sgiliau. Roedd dwy ran o dair ohonynt yn credu ei fod yn cymryd mwy o amser, er bod y rhan fwyaf o'r farn nad oedd yn fwy na'n llai anodd nag astudiaethau traddodiadol.
Mae'r un peth yn wir am dystysgrif her sgiliau'r lefel genedlaethol, er bod 70 y cant o'r myfyrwyr yn yr achos hwn yn credu ei bod yn cymryd gormod o amser. Roedd y ffaith bod myfyrwyr ôl-16 yn teimlo yr un peth yn ddigon i fy argyhoeddi i, yn enwedig gan fod traean ohonynt yn dweud eu bod yn meddwl ei fod yn llai anodd na safon uwch, er ei fod yn cymryd mwy o amser—roedd dwy ran o dair ohonynt yn credu hynny. A dylai hynny beri pryder inni, rwy'n credu, oherwydd gwerthir y fagloriaeth i brifysgolion fel cymhwyster sy'n gyfwerth â safon uwch, ond os yw'n cael ei ddefnyddio gan rai prifysgolion fel rheswm dros ostwng graddau mynediad eraill, a bod cynlluniau eraill yn cynnig graddau is i ymgeiswyr os ydynt yn rhoi blaenoriaeth i'r brifysgol benodol honno yn eu ceisiadau UCAS, mae angen inni feddwl am hynny, gan fod gostwng gofynion mynediad yn arwydd gwael i'r sector addysg uwch yn fwy cyffredinol. Ac mae cyfeirio at y fagloriaeth fel ffactor sy'n ysgogi hynny yn fy mhoeni mewn gwirionedd, yn hytrach na rhoi hyder i mi yn ei gadernid—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Okay, then—if you'll be generous.
O'r gorau—os byddwch yn hael.
I will.
Fe fyddaf.
Thank you very much. I'll be really quick. I'm just wondering, from the visit to Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd—and I'm visiting there shortly because I know they are really very strong behind the Welsh bac—what is it that you learnt that I might learn when I go there about what they are doing really well with it that we can transfer to other schools?
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddaf yn gyflym iawn. O'r ymweliad ag Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd—ac rwy'n ymweld â'r ysgol yn fuan am fy mod yn gwybod eu bod yn gryf iawn y tu ôl i fagloriaeth Cymru—roeddwn yn meddwl tybed beth a ddysgoch y gallwn i ei ddysgu pan af yno am yr hyn y maent yn ei wneud yn dda iawn y gallwn ei drosglwyddo i ysgolion eraill?
This might take a while. You've got teachers there who have actually really bought into the principle. They've done their continuous professional development in order to make sure that they're in a position to develop and deliver a bac in a way that relates to the pupils as well, and they've looked at the community in which they work to see how they can use the freedom of how to populate the bac to get this right. This is exactly what the new curriculum could look like, but, as we heard, we had evidence from students in other schools, who were basically being told what to study: 'Just do a little bit extra than what you did at post 16, add bits of work you've already done.' That is not how the bac should work.
So, if you'll bear with me, Dirprwy Lywydd, we've heard some of this: not enough time, duplicating work done in earlier years, reducing time for other studies, marking seems not commensurate with effort needed—this is the voice of pupils and students. And it's not that they don't value the skills, but it's that the process of achieving them can be inefficient, disproportionate, inconsistent and unappreciated by employers and, in some cases, further education and higher education.
I just want to finish, if I may, Dirprwy Lywydd, on the Government's ambivalence on whether the bac should be compulsory. The committee sought clarity, but perhaps you can confirm, Minister, that you agree that you cannot make this compulsory post 16. I see now that colleges are getting more money to deliver it—teachers tell me it's more expensive to deliver than A-levels—so that's good. But that leaves colleges whose students don't want to take this at something of a financial disadvantage now, doesn't it? At least for the two years where students have just embarked on a programme where they haven't chosen the bac.
I want to make this final point. If money is being used as an incentive for students to take this as an additional, rather than an alternative qualification, this may call into question the prioritisation of students' mental well-being, and, as you know, Minister, our committee's had plenty to say about that.
Gallai hyn gymryd amser. Mae gennych athrawon yno sy'n gefnogol iawn i'r egwyddor. Maent wedi gwneud eu datblygiad proffesiynol parhaus er mwyn gwneud yn siŵr eu bod mewn sefyllfa i ddatblygu a chyflwyno bagloriaeth mewn ffordd sy'n berthnasol i'r disgyblion hefyd, ac maent wedi edrych ar y gymuned lle maent yn gweithio i weld sut y gallant ddefnyddio'r rhyddid i gymhwyso'r fagloriaeth er mwyn cael hyn yn iawn. Dyma'n union sut y gallai'r cwricwlwm newydd fod, ond fel y clywsom, cawsom dystiolaeth gan fyfyrwyr mewn ysgolion eraill, a oedd yn cael gwybod beth i'w astudio yn y bôn: 'Gwnewch ychydig bach yn ychwanegol i'r hyn a wnaethoch ar y lefel ôl-16 dyna i gyd, ychwanegwch ddarnau o waith rydych eisoes wedi'i wneud.' Nid dyna sut y dylai'r fagloriaeth weithio.
Felly, os byddwch yn amyneddgar â mi, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi clywed rhywfaint o hyn: dim digon o amser, dyblygu gwaith a wnaed mewn blynyddoedd cynharach, lleihau amser ar gyfer astudiaethau eraill, ymddengys nad yw marcio'n gymesur â'r ymdrech sydd ei hangen—dyma lais disgyblion a myfyrwyr. Ac nid yw'n fater o fethu gwerthfawrogi'r sgiliau, ond yn hytrach, mae'r broses o'u cyflawni'n gallu bod yn aneffeithlon, yn anghymesur, yn anghyson a heb ei gwerthfawrogi gan gyflogwyr ac mewn rhai achosion, gan addysg bellach ac addysg uwch.
Hoffwn orffen, os caf, Ddirprwy Lywydd, gydag ansicrwydd y Llywodraeth ynglŷn ag a ddylai'r fagloriaeth fod yn orfodol. Chwiliai'r pwyllgor am eglurder, ond efallai y gallwch gadarnhau, Weinidog, eich bod yn cytuno na allwch ei wneud yn orfodol ar lefel ôl-16. Gwelaf yn awr fod colegau'n cael mwy o arian i'w darparu—mae athrawon yn dweud wrthyf ei bod yn ddrutach i'w darparu na safon uwch—felly mae hynny'n beth da. Ond mae hynny'n rhoi'r colegau nad yw eu myfyrwyr am wneud hyn dan rywfaint o anfantais ariannol erbyn hyn, onid yw? O leiaf ar gyfer y ddwy flynedd lle mae'r myfyrwyr newydd gychwyn ar raglen lle nad ydynt wedi dewis y fagloriaeth.
Rwyf am wneud y pwynt olaf hwn. Os yw arian yn cael ei ddefnyddio fel cymhelliad i fyfyrwyr wneud y cymhwyster hwn fel cymhwyster ychwanegol, yn hytrach na chymhwyster amgen, gall hyn greu amheuaeth ynglŷn â'r ffordd y caiff lles meddyliol myfyrwyr ei flaenoriaethu, ac fel y gwyddoch, Weinidog, mae ein pwyllgor wedi bod â digon i'w ddweud am hynny.
I think the Chair of the committee, Lynne Neagle, encapsulated perfectly the views of the committee on some of the key issues that we raised, and there was a very strong degree of specificity on the issues that we felt were pertinent to this. Therefore, I won't go back over those things but will just pick up some recommendations. But I would say, as a child of the 1980s, 'Bacc to the Future' has got to be one of the best committee reports that we've ever had. [Laughter.]
The Minister notes in her introduction to her response to the report that the content of the specification presents schools with a choice of delivery models, so a creative approach to curriculum requirements can be undertaken. That's what she says, and I think that fits very much with the approach of the new curriculum and the development of the new curriculum and how that will be implemented too, so there's a parallel there. And I think Suzy Davies touched on that in some of the things that she was saying about how it develops.
But that also raises that question—. I don't want to echo too much of what Suzy said, but to what degree do we balance the autonomy of individual schools, colleges and lecturers against the need for consistency throughout the qualification? That's a clear challenge that the different approaches can also lead to a lack of consistency in the approaches taken to the Welsh bac, and can therefore lead to the undermining of the delivery. Recommendations 8 and 10 touch on that, in that they call for—and it's been accepted by the Government—that continual evaluation of and learning about the impact of the Welsh baccalaureate on other education reforms and the wider change that is going through the curriculum at the moment. The Minister will know that I've raised with her experiences that schools have had on those wider issues. It's encouraging that the Minister has accepted both those recommendations, 8 and 10.
I had a meeting with ColegauCymru during the inquiry and afterwards to discuss some of the concerns that they may have that would be raised in the report but also more broadly. They noted recommendation 7 about the concerns about the mental health and well-being of learners. ColegauCymru also said that they're aware of learners who potentially struggle to juggle the demands of the Welsh bac, their main chosen qualifications and also resits in either English, Welsh or maths GCSE particularly. And it's a lot to take on and could have a detrimental impact on the learners' well-being as well as their ability to achieve both the advanced Welsh baccalaureate as opposed to the skills challenge certificate, and the Minister has accepted that recommendation and makes reference to the joint ministerial task and finish group, and I think this is the one that the Chair of the committee is a member of. I think it would be helpful to have a little bit more detail on precisely what will be done with regard to the Welsh bac via that committee.
And finally, ColegauCymru also raised the issue of changes to the way the Welsh bac is funded in the next academic year. They said that if FE colleges don't register learners for the qualification, they stand to lose several hundred pounds per learner, while this situation doesn't apply to schools. This is what they told me. And, ultimately, funding drives behaviour in choices, so you could end up seeing a differential between the ways FE and schools approach the Welsh bac. It wasn't directly covered by the report itself, but I think it would be helpful to have a response from the Minister on that as well.
Credaf fod Cadeirydd y pwyllgor, Lynne Neagle, wedi crynhoi barn y pwyllgor yn berffaith ar rai o'r materion allweddol a godwyd gennym, ac roedd cryn fanylder ynghylch y materion y teimlem eu bod yn berthnasol i hyn. Felly, nid af yn ôl dros y pethau hynny, ond yn hytrach, rwyf am grybwyll rhai argymhellion. Ond fel plentyn yr 1980au, buaswn yn dweud bod yn rhaid bod 'Bacc to the Future' yn un o'r adroddiadau pwyllgor gorau a gawsom erioed. [Chwerthin.]
Mae'r Gweinidog yn nodi yn ei chyflwyniad i'w hymateb i'r adroddiad fod cynnwys y fanyleb yn cynnig dewis o fodelau cyflwyno i ysgolion, felly gellir mynd ati i ymdrin â gofynion y cwricwlwm mewn ffordd greadigol. Dyna mae hi'n ei ddweud, ac rwy'n credu bod hynny'n gweddu'n fawr i ddull y cwricwlwm newydd o weithredu a datblygiad y cwricwlwm newydd a'r modd y caiff hwnnw ei weithredu hefyd, felly mae yna elfen gyfatebol yn hynny o beth. Ac rwy'n credu bod Suzy Davies wedi crybwyll hynny yn rhai o'r pethau a ddywedodd am y ffordd y mae'n datblygu.
Ond mae hynny hefyd yn codi'r cwestiwn—. Nid wyf am adleisio gormod o'r hyn a ddywedodd Suzy, ond i ba raddau yr ydym yn cydbwyso annibyniaeth ysgolion, colegau a darlithwyr unigol yn erbyn yr angen am gysondeb yn y cymhwyster drwyddo draw? Mae honno'n her amlwg y gall y gwahanol ddulliau gweithredu hefyd arwain at ddiffyg cysondeb yn y dulliau o gyflwyno bagloriaeth Cymru, ac felly gall arwain at danseilio'r ddarpariaeth. Mae argymhellion 8 a 10 yn cyffwrdd â hynny, yn yr ystyr eu bod yn galw am—ac mae'r Llywodraeth wedi derbyn hyn—gwerthuso parhaus a dysgu am effaith bagloriaeth Cymru ar ddiwygiadau addysg eraill a'r newid ehangach sy'n digwydd i'r cwricwlwm ar hyn o bryd. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod wedi trafod y profiadau y mae ysgolion wedi'u cael gyda'r materion ehangach hynny gyda hi. Mae'n galonogol fod y Gweinidog wedi derbyn y ddau argymhelliad hwnnw, sef argymhellion 8 a 10.
Cefais gyfarfod gyda ColegauCymru yn ystod yr ymchwiliad ac ar ôl hynny i drafod rhai o'r pryderon a allai fod ganddynt a fyddai'n cael eu codi yn yr adroddiad ond hefyd yn fwy cyffredinol. Nodwyd argymhelliad 7 ganddynt ynglŷn â'r pryderon ynghylch iechyd meddwl a lles dysgwyr. Dywedodd ColegauCymru hefyd eu bod yn ymwybodol o ddysgwyr sydd o bosibl yn cael trafferth ymdopi â gofynion bagloriaeth Cymru, eu prif gymwysterau dewisol, yn ogystal ag ailsefyll Saesneg, Cymraeg neu fathemateg TGAU yn arbennig. Ac mae'n llawer i'w wneud a gallai gael effaith niweidiol ar les y dysgwyr yn ogystal â'u gallu i gyflawni'r fagloriaeth Gymreig uwch yn hytrach na'r dystysgrif her sgiliau, ac mae'r Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw ac yn cyfeirio at y cyd-grŵp gorchwyl a gorffen Gweinidogol, a chredaf mai hwn yw'r un y mae Cadeirydd y pwyllgor yn aelod ohono. Credaf y byddai'n ddefnyddiol cael ychydig mwy o fanylion ynglŷn â beth yn union sy'n cael ei wneud mewn perthynas â bagloriaeth Cymru drwy'r pwyllgor hwnnw.
Ac yn olaf, soniodd ColegauCymru hefyd am y newidiadau i'r ffordd y caiff bagloriaeth Cymru ei hariannu yn y flwyddyn academaidd nesaf. Os nad yw colegau addysg bellach yn cofrestru dysgwyr ar gyfer y cymhwyster, dywedasant y byddant yn colli cannoedd o bunnoedd y dysgwr, er nad yw'r sefyllfa hon yn berthnasol i ysgolion. Dyma a ddywedasant wrthyf. Ac yn y pen draw, mae cyllid yn ysgogi ymddygiad mewn perthynas â dewisiadau, felly gallech weld gwahaniaeth rhwng ymagwedd addysg bellach ac ysgolion tuag at fagloriaeth Cymru. Nid oedd yr adroddiad yn ymdrin â'r mater yn uniongyrchol, ond credaf y byddai'n ddefnyddiol cael ymateb gan y Gweinidog ar hynny hefyd.
I was on the committee at the beginning when it was decided to do this report and some of the initial scoping was thought through and picked up on what the Chair described as some of the concerns that motivated the committee to do this, but I haven't had the benefit of sitting through the evidence, which, at least for some members of the committee, seems to have mitigated at least some of the concerns expressed. However, at the same time, the Conservatives have switched their policy to clearly doing away with the Welsh bac. And I've read this report closely, for our group, but we're still considering what we want our policy on this to be going forward.
I just wonder whether one of the key challenges about this is explaining what the Welsh bac is, and Hefin referred to the beginning of the title, 'Bacc to the Future', which I was going to compliment the committee on, but it's then the bit that comes after that, 'The status of the Welsh Baccalaureate qualification', and I think that implies at least a degree of uncertainty as to what it is, and I'm not sure as to the degree to which this report clears this up, although I think there have been one or two helpful statements by the Minister in response.
I thought it was a good report in general, but there was just one bit where, at least, to me, on my reading, it fell short—I thought one area was just describing the context of the Welsh bac, I don't think it clearly set out the difference between the foundation and the national level. It refers to the difference of the grading of the SCC, but not the need to have the five GCSEs on the appropriate criteria at C level plus for the national. But then for the foundation level, it's only getting the GCSEs at all, so G—[Inaudible.] Whereas you look at what then is called the English baccalaureate and I think that gives us a challenge still further of explaining the Welsh baccalaureate, and the fact that they set that as a five GCSEs at C or above or now five or above in England, and that has to include English and maths and is a little more specific in terms of, at least, the other three—I worry that that gives the impression to some, perhaps, who don't look at it in quite the level of detail that we're able to debate today, that the Welsh baccalaureate may not be as high a standard as the English baccalaureate because we have this lower foundation level that only requires the level G rather than the C or equivalent.
I also think that we aren't successful in explaining or marketing the SCC—skills challenge certificate—component, and, at least in principle, this strikes me as a good idea. I think when people look at the Welsh baccalaureate, and even in some of our conversations today, when we say, 'the bac' or 'the Welsh bac', actually, that's a multiple of things, and part of it's an umbrella that's describing a minimal level of other qualifications, and then you have this SCC that is unique to the Welsh bac, and I think the 50 per cent extended project and what that's trying to do in allowing the student a greater range of options of what they do in that, and something that's a really substantive and extended project to develop their skills, in principle strikes me as something that could work well. And I also think it's something that learners can talk to about in interviews with universities and use to their benefit in that personal statement. But I don't think it's sufficiently well understood by universities and employers and, to a degree, parents, that that SCC is something additional we're doing in Wales that's potentially a real thing they can sell, and it's not clear how that relates to the umbrella that then gives the Welsh bac that that's within, particularly when people, at least to a degree, have a perception of what the English bac is or isn't as well. And I think that's a real challenge for us to sell and explain that. And some of the areas that Suzy highlighted in terms of what learners are saying about it I think adds to that difficulty. I'm not quite ready to say, 'This is wrong', but I really do have concerns about it.
On one area, I think the Minister's response is really helpful when she says that
'The Welsh Baccalaureate is not a statutory subject in the national curriculum, and is therefore not compulsory for all pupils',
irrespective of what guidance she may be revising or putting out there. That is on the record—a very clear statement.
The Minister will recall one particular constituency case that I had and in which she and her senior team were really very helpful, and it was a learner doing A-levels, applying to Cambridge, already doing four A-levels, trying to do sixth term examination paper levels for Cambridge as well, and was really struggling to fit in the Welsh bac—I mean the advanced SCC element—and his school was telling him, 'Well, actually, this is compulsory, or at least this is required, and this is because of what Welsh Government is saying.' And it wasn't easy for him to agree that at a school level, and thanks to the Minister's intervention, we had a successful outcome for that particular individual who is now at Cambridge, and congratulations to him.
But I think we have a more helpful statement here, but I just wish we could do better at selling this skills certificate and that component of it. And I worry that the A to G possibility of getting the Welsh bac but not the English bac gives the perception to some people that people who do get the national or the advanced level unfairly suffer, by comparison, if people have a perception that the Welsh bac may be easier or not at the quality of qualification as the English one is, and that English bac itself is pretty much the same performance indicator that the Minister's just decided she is no longer going to hold schools to account for.
Roeddwn ar y pwyllgor ar y dechrau pan benderfynwyd gwneud yr adroddiad hwn ac ystyriwyd rhywfaint o'r gwaith cwmpasu cychwynnol a nodwyd yr hyn a ddisgrifiodd y Cadeirydd fel rhai o'r pryderon a oedd yn cymell y pwyllgor i wneud hyn, ond nid wyf wedi cael y fantais o eistedd drwy'r dystiolaeth, sydd, i rai o aelodau'r pwyllgor o leiaf, fel pe bai wedi lliniaru o leiaf rai o'r pryderon a fynegwyd. Fodd bynnag, ar yr un pryd, mae'r Ceidwadwyr wedi newid eu polisi yn amlwg i gael gwared ar fagloriaeth Cymru. Ac rwyf wedi darllen yr adroddiad hwn yn ofalus ar ran ein grŵp, ond rydym yn dal i ystyried beth ydym am i'n polisi fod ar hyn wrth symud ymlaen.
Rwy'n meddwl tybed ai un o'r heriau allweddol ynghylch hyn yw egluro beth yw bagloriaeth Cymru, a chyfeiriodd Hefin at ddechrau'r teitl Saesneg, 'Bacc to the Future', ac roeddwn yn mynd i ganmol y pwyllgor ar hynny, ond wedyn cawn, 'Statws cymhwyster Bagloriaeth Cymru' ar ei ôl, a chredaf fod hynny'n awgrymu rhywfaint o ansicrwydd o leiaf ynglŷn â beth ydyw, ac nid wyf yn siŵr i ba raddau y mae'r adroddiad yn ateb hynny, er fy mod yn credu ein bod wedi cael un neu ddau ddatganiad defnyddiol yn ymateb y Gweinidog.
Roeddwn i'n meddwl ei fod yn adroddiad da yn gyffredinol, ond roedd un man a oedd yn ddiffygiol, o'r hyn a ddarllenais i o leiaf—roeddwn i'n meddwl mai dim ond disgrifio cyd-destun bagloriaeth Cymru a wnâi mewn un man, nid wyf yn credu ei fod yn nodi'n glir y gwahaniaeth rhwng y lefel sylfaen a'r lefel genedlaethol. Mae'n cyfeirio at y gwahaniaeth wrth raddio'r dystysgrif her sgiliau, ond nid yr angen i gael y pum TGAU ar y meini prawf priodol ar lefel C neu uwch ar gyfer y lefel genedlaethol. Ond wedyn ar gyfer y lefel sylfaen, dim ond cael y TGAU, felly G—[Anghlywadwy.] Ond os edrychwch ar yr hyn a elwir wedyn yn fagloriaeth Lloegr, credaf fod honno'n rhoi her bellach eto inni egluro bagloriaeth Cymru, a'r ffaith eu bod wedi gosod honno ar bum TGAU lefel C neu uwch neu bump neu uwch yn Lloegr yn awr, ac mae'n rhaid i hynny gynnwys Saesneg a mathemateg ac mae ychydig yn fwy penodol o ran y tri arall, o leiaf—rwy'n poeni bod hynny'n rhoi'r argraff i rai, efallai, nad ydynt yn edrych arno mor fanwl ag y gallwn ei drafod heddiw, efallai nad yw bagloriaeth Cymru mor uchel ei safon â'r fagloriaeth Seisnig am fod gennym y lefel sylfaen is hon nad yw ond yn gofyn am lefel G yn hytrach nag C neu radd gyfatebol.
Credaf hefyd nad ydym yn llwyddo i egluro neu farchnata elfen y dystysgrif her sgiliau, ac mewn egwyddor o leiaf, mae'n fy nharo fel syniad da. Pan fydd pobl yn edrych ar fagloriaeth Cymru, a hyd yn oed yn rhai o'n sgyrsiau heddiw, pan ddywedwn 'y fagloriaeth' neu 'fagloriaeth Cymru', rwy'n credu bod hynny'n nifer fawr o bethau mewn gwirionedd, ac mae rhan ohono'n ymbarél sy'n disgrifio lefel fach iawn o gymwysterau eraill, ac yna mae gennych y dystysgrif her sgiliau sy'n unigryw i fagloriaeth Cymru, ac rwy'n credu bod y prosiect estynedig 50 y cant a'r hyn y mae'n ceisio ei wneud i ganiatáu mwy o opsiynau i'r myfyriwr o ran yr hyn y maent yn ei wneud yn hynny, a rhywbeth sy'n wirioneddol sylweddol a phrosiect estynedig i ddatblygu eu sgiliau, mae hynny mewn egwyddor yn fy nharo i fel rhywbeth a allai weithio'n dda. Ac rwy'n credu hefyd ei fod yn rhywbeth y gall dysgwyr siarad amdano mewn cyfweliadau â phrifysgolion a'i ddefnyddio er eu budd yn y datganiad personol hwnnw. Ond nid wyf yn meddwl ei fod yn cael ei ddeall yn ddigon da gan brifysgolion a chyflogwyr ac i raddau, gan rieni, fod y dystysgrif her sgiliau'n rhywbeth ychwanegol yr ydym yn ei wneud yng Nghymru sydd o bosibl yn beth go iawn y gallant ei werthu, ac nid yw'n glir sut y mae'n berthnasol i'r ymbarél sydd wedyn yn rhoi'r fagloriaeth Cymreig sy'n ei gynnwys, yn enwedig pan fydd gan bobl ganfyddiad, i raddau o leiaf, o'r hyn yw'r fagloriaeth Seisnig a'r hyn nad ydyw hefyd. Ac rwy'n meddwl bod honno'n her go iawn i ni werthu ac egluro hynny. Ac mae rhai o'r pethau y tynnodd Suzy sylw atynt o ran yr hyn mae dysgwyr yn ei ddweud am y cymhwyster yn ychwanegu at yr anhawster hwnnw. Nid wyf yn gwbl barod i ddweud, 'Nid yw'n iawn', ond mae gennyf bryderon yn ei gylch.
Ar un maes, credaf fod ymateb y Gweinidog yn ddefnyddiol iawn pan ddywed
'Nid yw Bagloriaeth Cymru yn bwnc statudol yn y cwricwlwm cenedlaethol, ac felly nid yw'n orfodol i bob disgybl',
ni waeth pa arweiniad y gallai fod yn ei adolygu neu'n ei gyflwyno. Mae hynny wedi'i gofnodi—datganiad clir iawn.
Bydd y Gweinidog yn cofio un achos arbennig a gefais yn fy etholaeth lle roedd hi a'i huwch dîm o gymorth mawr, sef achos dysgwr a oedd yn gwneud safon uwch, yn gwneud cais i Gaergrawnt, dysgwr a oedd eisoes yn gwneud pedwar pwnc safon uwch, yn ceisio gwneud lefelau papur arholiad chweched tymor i Gaergrawnt hefyd, ac roedd yn ei chael hi'n anodd iawn cynnwys bagloriaeth Cymru—hynny yw, elfen y dystysgrif her sgiliau uwch—ac roedd ei ysgol yn dweud wrtho, 'Wel, mae'n orfodol, neu o leiaf mae'n ofynnol, a hynny oherwydd yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud.' Ac nid oedd yn hawdd iddo gytuno i hynny ar lefel ysgol, a diolch i ymyrraeth y Gweinidog, cawsom ganlyniad llwyddiannus i'r unigolyn hwnnw sydd bellach yng Nghaergrawnt, a llongyfarchiadau iddo.
Ond rwy'n meddwl bod gennym ddatganiad mwy defnyddiol yma, ond trueni na allwn wneud yn well am werthu'r dystysgrif sgiliau a'r elfen honno. Ac rwy'n gofidio bod y posibilrwydd o gael bagloriaeth Cymru A i G, ond nid yn y fagloriaeth Seisnig, yn rhoi'r argraff i rai pobl fod pobl sy'n cael y lefel genedlaethol neu uwch yn dioddef yn annheg, mewn cymhariaeth, os yw pobl dan yr argraff y gallai bagloriaeth Cymru fod yn haws na'r un Seisnig o ran ansawdd y cymhwyster, a bod y fagloriaeth Seisnig ei hun yn debyg iawn i'r dangosydd perfformiad y mae'r Gweinidog newydd benderfynu nad yw'n mynd i ddwyn ysgolion i gyfrif amdano mwyach.
Reading the report and the Government's responses, you could be forgiven for thinking the problem the Government faces with the Welsh bac is that colleges don't properly understand what it is. However, looking at some of the information in the full report, it's clear that the actual problem the Welsh Government faces is that universities and educational professionals do understand the Welsh bac but don't like it very much.
Durham University examined the Welsh bac closely in 2016 after it had been changed a year earlier, and concluded it was not equivalent to an A-level and that they would not consider it as part of a potential student's application. Where colleges are prepared to accept it, they often nuance that by saying that they would not accept it as a qualification for entry on to the higher-end courses such as medicine.
Even the chief executive of Qualifications Wales, Philip Blaker, says that three A-levels alongside the SCC element of the Welsh bac is probably the best solution for learners, but that effectively renders much of the bac pointless. Most universities—[Interruption.] No. I don't have much time, Hefin.
Most universities make offers based on three A-levels, and those courses that require more are likely to be the high-end ones that colleges have said they won't accept the Welsh bac for. So, Welsh bac supporters can say until they're blue in the face that the qualification is equivalent to an A-level, but the fact is that most universities seem to disagree. And they disagree not because of a lack of understanding of it, but because they do understand it.
Worryingly, research from Cardiff University shows that students who have the Welsh bac often perform less well at university than other students, and that makes me wonder if the qualification—[Interruption.] If you doubt it, ask Cardiff University. It makes me wonder if the qualification gives students an easier ride than an A-level and is leaving them underprepared for the rigours of undergraduate courses. [Interruption.] It would certainly be one of the explanations behind university admissions—[Interruption.]—officers being reluctant to treat it as a full A-level equivalent. I'm not giving way, I'm sorry. So, it's not surprising that we are finding the Welsh bac the hard sell to students when all the evidence is that it is counterproductive. To be able to open all the doors of learners from England, a Welsh pupil would have to study three A-levels and the Welsh bac. [Interruption.] Do I have to get any louder?
O ddarllen yr adroddiad ac ymatebion y Llywodraeth, gellid maddau i chi am feddwl mai'r broblem y mae'r Llywodraeth yn ei hwynebu gyda bagloriaeth Cymru yw nad yw colegau'n deall yn iawn beth ydyw. Fodd bynnag, o edrych ar rywfaint o'r wybodaeth yn yr adroddiad llawn, mae'n glir mai'r broblem go iawn y mae Llywodraeth Cymru yn ei hwynebu yw bod prifysgolion a gweithwyr proffesiynol ym maes addysg yn deall bagloriaeth Cymru ond nad ydynt yn ei hoffi'n fawr iawn.
Archwiliodd Prifysgol Durham fagloriaeth Cymru yn fanwl yn 2016 ar ôl iddi gael ei newid flwyddyn ynghynt, a daeth i'r casgliad nad oedd yn cyfateb i safon uwch ac na fyddent yn ei hystyried yn rhan o gais darpar fyfyriwr. Lle mae colegau'n barod i'w derbyn, maent yn aml yn atodi at hynny na fyddent yn ei derbyn fel cymhwyster i gael mynediad i'r cyrsiau pen uchaf fel meddygaeth.
Mae hyd yn oed prif weithredwr Cymwysterau Cymru, Philip Blaker, yn dweud mai tair safon uwch ynghyd ag elfen tystysgrif her sgiliau bagloriaeth Cymru yw'r ateb gorau i ddysgwyr, ond mae hynny'n golygu bod llawer o'r fagloriaeth yn ddibwynt i bob pwrpas. Mae'r rhan fwyaf o brifysgolion—[Torri ar draws.] Na. Nid oes gennyf lawer o amser, Hefin.
Mae'r rhan fwyaf o brifysgolion yn gwneud cynigion ar sail tair safon uwch, ac mae'n debygol fod y cyrsiau sy'n gofyn am fwy yn gyrsiau yn y pen uchaf y mae colegau wedi dweud na fyddant yn derbyn bagloriaeth Cymru ar eu cyfer. Felly, gall cefnogwyr bagloriaeth Cymru ddweud tan ddydd Sul y Pys fod y cymhwyster yn gyfwerth â safon uwch, ond y ffaith amdani yw bod y rhan fwyaf o brifysgolion i'w gweld yn anghytuno. Ac maent yn anghytuno, nid oherwydd diffyg dealltwriaeth o'r cymhwyster, ond oherwydd eu bod yn ei ddeall.
Mae'n destun gofid fod ymchwil gan Brifysgol Caerdydd yn dangos bod myfyrwyr sydd â bagloriaeth Cymru yn aml yn perfformio'n waeth yn y brifysgol na myfyrwyr eraill, ac mae hynny'n gwneud i mi feddwl tybed a yw'r cymhwyster—[Torri ar draws.] Os ydych yn amau hynny, gofynnwch i Brifysgol Caerdydd. Mae'n gwneud i mi feddwl a yw'r cymhwyster yn rhoi taith haws i fyfyrwyr na safon uwch ac yn eu gadael heb baratoi digon ar gyfer pa mor anodd yw cyrsiau israddedig. [Torri ar draws.] Yn sicr, byddai'n un esboniad pam fod swyddogion derbyniadau mewn prifysgolion—[Torri ar draws.]—yn gyndyn o'i drin fel cymhwyster safon uwch llawn. Nid wyf yn ildio, mae'n ddrwg gennyf. Felly, nid yw'n syndod ein bod yn ei chael hi'n anodd gwerthu bagloriaeth Cymru i fyfyrwyr pan fo'r holl dystiolaeth yn awgrymu ei bod yn wrthgynhyrchiol. Er mwyn gallu agor holl ddrysau dysgwyr o Loegr, byddai'n rhaid i ddisgybl o Gymru astudio ar gyfer tair safon uwch a bagloriaeth Cymru. [Torri ar draws.] A oes rhaid i mi godi fy llais?
Would you like to take an intervention to save you getting louder?
A hoffech dderbyn ymyriad i'ch arbed rhag codi eich llais?
And they're not get onto the top courses. It is clear that, at the moment, it will also always be better for a learner to do an A-level instead of the Welsh bac. [Interruption.] Shut up, Huw.
Ac nid ydynt yn cael lle ar y cyrsiau gorau. Mae'n amlwg, ar hyn o bryd, y bydd hi bob amser yn well i ddysgwr wneud safon uwch yn lle bagloriaeth Cymru. [Torri ar draws.] Caewch eich ceg, Huw.
No, no. I'm sorry. You must withdraw that. It is a debate. [Interruption.] No, I'm sorry, you either withdraw that or consider it—
Na, na. Mae'n ddrwg gennyf. Rhaid ichi dynnu hynny'n ôl. Dadl yw hon. [Torri ar draws.] Na, mae'n ddrwg gennyf, naill ai eich bod yn tynnu hynny'n ôl neu'n ystyried—
[Inaudible.]—shouting and heckling at me since the moment I opened my mouth.
[Anghlywadwy.]—gweiddi a heclo arnaf ers y foment yr agorais fy ngheg.
Yes, and that's part of a debate. I'm surprised you wouldn't have—[Interruption.] I will not have—
Ie, ac mae hynny'n rhan o ddadl. Rwy'n synnu na fyddech wedi—[Torri ar draws.] Nid wyf yn mynd i—
I couldn't even hear myself think.
Ni allwn glywed fy hun yn meddwl hyd yn oed.
I'm sorry, I will not have you shout across the Chamber what you've just shouted. Just reflect on it and carry on.
Mae'n ddrwg gennyf, nid wyf am eich cael yn gweiddi'r hyn rydych newydd ei weiddi ar draws y Siambr. Ystyriwch hynny a pharhewch.
Well, I'm sorry that I had to tell Huw to shut up.
Wel, mae'n ddrwg gennyf fod yn rhaid i mi ddweud wrth Huw am gau ei geg.
I'm not having that, I'm sorry. Either you just carry on with the rest of your speech and ignore the side noises, or you can sit down and we'll move on.
Nid wyf am gael hynny, mae'n ddrwg gennyf. Naill ai parhewch â gweddill eich araith ac anwybyddu'r synau o'r ochr, neu gallwch eistedd ac fe symudwn ymlaen.
Fine, I will do. I'll ignore them.
The report itself makes some valid proposals as far as selling the Welsh bac is concerned, but it would appear to be trying to sell a product for which there is no demand. The Confederation of British Industry and the Federation of Small Businesses were asked for an input but refused to do so, as did Universities Wales. All of these organisations have a huge interest in the qualification of young people, and the deliberate disengagement from the discussion speaks volumes about their opinion of the Welsh bac.
I would therefore be very concerned if I thought that steps had been taken to make the Welsh bac a compulsory part of our young people's education. All the available evidence shows that there are serious problems with the qualification that are nothing to do with a lack of awareness of it, but, in fact, the contrary. That's not to say that it couldn't be a useful qualification in the future, especially if the Government went to Russell Group universities and asked for their help in putting it together, but it isn't there yet, and as such should not be sold to pupils as an equivalent to an A-level and certainly not forced upon them. We should be in the business of achieving the best for our learners so that as many doors open for them as possible. Pushing the Welsh bac on them or exaggerating its merits just to increase the uptake of it seems to be aimed at pursuing a different agenda than that of giving our learners the best future we can. It's effectively selling them a pig in a poke. Having said that, I do think that credit should be given to the Minister for accepting and taking up the recommendations of the committee. Thank you.
Iawn, fe wnaf. Fe wnaf eu hanwybyddu.
Mae'r adroddiad ei hun yn gwneud rhai argymhellion dilys mewn perthynas â gwerthu bagloriaeth Cymru, ond mae'n ymddangos ei fod yn ceisio gwerthu cynnyrch nad oes galw amdano. Gofynnwyd i Gydffederasiwn Diwydiant Prydain a'r Ffederasiwn Busnesau Bach am fewnbwn ond fe wnaethant wrthod gwneud hynny, fel y gwnaeth Prifysgolion Cymru. Mae gan bob un o'r sefydliadau hyn ddiddordeb mawr yng nghymwysterau pobl ifanc, ac mae'r datgysylltiad bwriadol o'r drafodaeth yn siarad cyfrolau am eu barn hwy ar fagloriaeth Cymru.
Buaswn yn bryderus iawn felly pe bawn yn meddwl bod camau wedi cael eu cymryd i wneud bagloriaeth Cymru'n rhan orfodol o addysg ein pobl ifanc. Mae'r holl dystiolaeth sydd ar gael yn dangos bod problemau difrifol gyda'r cymhwyster nad oes ganddynt ddim oll i'w wneud â diffyg ymwybyddiaeth ohono, ond i'r gwrthwyneb mewn gwirionedd. Nid yw hynny'n golygu na allai fod yn gymhwyster defnyddiol yn y dyfodol, yn enwedig pe bai'r Llywodraeth yn gofyn i brifysgolion Grŵp Russell am eu cymorth i'w lunio, ond nid yw wedi cyrraedd yno eto, ac fel y cyfryw ni ddylid ei werthu i ddisgyblion fel rhywbeth sy'n cyfateb i safon uwch ac yn sicr ni ddylid ei orfodi arnynt. Dylem weithio i gyflawni'r gorau i'n dysgwyr fel bod cymaint o ddrysau ar agor iddynt ag sy'n bosib. Mae gwthio bagloriaeth Cymru arnynt neu orliwio ei rhinweddau er mwyn cynyddu'r nifer sy'n ei hastudio i'w weld fel pe bai'n ceisio dilyn agenda wahanol i'r un sy'n rhoi'r dyfodol gorau posibl i'n dysgwyr. Mae'n werthu cath mewn cwd iddynt i bob pwrpas. Wedi dweud hynny, rwy'n credu y dylid rhoi clod i'r Gweinidog am dderbyn a gweithredu argymhellion y pwyllgor. Diolch.
Well done, Michelle, for actually continuing.
Da iawn, Michelle, am barhau.
Thank you.
Diolch.
Participating in this inquiry into the revised Welsh baccalaureate qualification has certainly been eye-opening for me, and some of the findings of the report were very fundamental. A number of examples of poor perceptions of the Welsh bac have been highlighted, for example 66 per cent believing that the Welsh bac is not valuable to future careers; understanding of the qualification by universities decreasing beyond the Welsh border; and there is major variability in the delivery of the qualification at schools and colleges, with some treating it as a filler, and there being a complete lack of consistency in timetabling across Wales.
It will come as no surprise, therefore, that we as a committee did note that a key issue is a lack of understanding of the qualification amongst parents, employers and educational professionals. Four years down the line, the Welsh Government still needs to explain in simpler terms exactly what the qualification is.
Mae cymryd rhan yn yr ymchwiliad hwn i gymhwyster diwygiedig bagloriaeth Cymru yn sicr wedi bod yn agoriad llygad i mi, ac roedd rhai o ganfyddiadau'r adroddiad yn bwysig iawn. Amlygwyd nifer o enghreifftiau o ganfyddiadau gwael o fagloriaeth Cymru, er enghraifft, y ffaith bod 66 y cant yn credu nad yw bagloriaeth Cymru yn werthfawr i yrfaoedd yn y dyfodol; dealltwriaeth o'r cymhwyster gan brifysgolion yn gostwng y tu hwnt i ffiniau Cymru; ac mae amrywiaeth fawr yn y modd y caiff y cymhwyster ei gyflwyno mewn ysgolion a cholegau, gyda rhai yn ei drin fel pwnc llenwi, a diffyg cysondeb llwyr o ran amserlennu ledled Cymru.
Ni fydd yn syndod, felly, ein bod ni fel pwyllgor wedi nodi mai un mater allweddol yw diffyg dealltwriaeth o'r cymhwyster ymhlith rhieni, cyflogwyr a gweithwyr proffesiynol ym maes addysg. Bedair blynedd yn ddiweddarach, mae'n dal i fod angen i Lywodraeth Cymru esbonio mewn modd symlach beth yn union yw'r cymhwyster.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I'm sorry, Hefin. Oh, go on, I'll take an intervention—go on. [Laughter.]
Na, mae'n ddrwg gennyf, Hefin. O, o'r gorau, fe dderbyniaf ymyriad—ewch ymlaen. [Chwerthin.]
I'm not looking to attack anybody at all. I just feel that the tenor of the debate is becoming wholly negative about the Welsh bac, when, in fact, the evidence we took was more nuanced than that. I think what Michelle said was wholly on the side of negativity, whereas, in fact, we saw a lot more positive views as well.
Nid wyf yn bwriadu ymosod ar neb o gwbl. Rwy'n teimlo bod cywair y ddadl yn troi'n gwbl negyddol am fagloriaeth Cymru, er bod y dystiolaeth a gawsom yn fwy cynnil na hynny mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod yr hyn a ddywedodd Michelle yn gyfan gwbl ar yr ochr negyddol, ond mewn gwirionedd fe welsom safbwyntiau llawer mwy cadarnhaol hefyd.
Okay. Well, with all due respect, I've taken the intervention and so it's not about what Michelle has said, it's what I'm saying. And with all due respect, this is what I found taking evidence. We met pupils, we met teachers, we met headteachers, we met parents—we met everybody, and, to be honest, the feedback really surprised me, because I thought it was going to be a lot more positive than it, in fact, turn out to be.
So, four years down the line, the Welsh Government do need to explain in simpler terms what the—I've said all of that [Laughter.]. However, this far in, it must be asked whether it is reasonable to be throwing more money at a qualification that is—and to be fair, it has to be said—strongly disliked by many. Indeed, despite the campaign, I doubt whether there will ever be enough understanding and consistency to make the Welsh bac a success. There's a lot of work to be done here if it continues. For example, you have accepted recommendation 1 and the need for a clearer statement to be underpinned by guidance that details expectations in relation to consistency of delivery, and accepted recommendation 5, but yet you still expect headteachers to use their professional judgment to determine the right learning programme for their learners.
Clearly, there could continue to be a lack of consistency and clarity, especially with regard to universal adoption.
O'r gorau. Wel, gyda phob dyledus barch, fe wnes i dderbyn yr ymyriad ac felly nid yw'n ymwneud â'r hyn a ddywedodd Michelle, ond â'r hyn rwyf fi'n ei ddweud. A chyda phob dyledus barch, dyma a welais i wrth wrando ar y dystiolaeth. Cyfarfuom â disgyblion, cyfarfuom ag athrawon, cyfarfuom â phenaethiaid, cyfarfuom â rhieni—cyfarfuom â phawb, ac a dweud y gwir, roedd yr adborth yn fy synnu'n fawr, oherwydd roeddwn yn meddwl y byddai'n llawer mwy cadarnhaol na'r hyn ydoedd mewn gwirionedd.
Felly, bedair blynedd yn nes ymlaen, mae angen i Lywodraeth Cymru esbonio mewn termau symlach yr hyn y mae'r—rwyf wedi dweud hynny i gyd [Chwerthin.]. Fodd bynnag, mor bell â hyn i mewn, rhaid gofyn a yw'n rhesymol taflu mwy o arian at gymhwyster—a rhaid ei ddweud, i fod yn deg—y mae llawer yn eu gasáu. Yn wir, er gwaethaf yr ymgyrch, rwy'n amau a fydd byth ddigon o ddealltwriaeth a chysondeb i wneud bagloriaeth Cymru yn llwyddiant. Mae llawer o waith i'w wneud yma os yw'n mynd i barhau. Er enghraifft, rydych wedi derbyn argymhelliad 1 a'r angen am ddatganiad cliriach i'w ategu gan ganllawiau sy'n manylu ar ddisgwyliadau mewn perthynas â chysondeb o ran y dull o gyflwyno'r cymhwyster, ac rydych wedi derbyn argymhelliad 5, ond eto rydych yn dal i ddisgwyl i benaethiaid ddefnyddio eu barn broffesiynol i benderfynu ar y rhaglen ddysgu gywir ar gyfer eu dysgwyr.
Yn amlwg, gallai'r diffyg cysondeb ac eglurder barhau, yn enwedig mewn perthynas â mabwysiadu'r cymhwyster yn gyffredinol.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Oh, go on then.
O, o'r gorau 'te.
Could I just clarify that, when she's making generally negative conclusions around the Welsh bac, is she referring specifically to the skills challenge certificate, or is she referring to the umbrella, because all these other qualifications for the umbrella are being studied anyhow, so in what sense would you want to get rid of them?
A gaf fi egluro, pan mae hi'n dod i gasgliadau negyddol yn gyffredinol ynghylch bagloriaeth Cymru, a yw'n cyfeirio'n benodol at y dystysgrif her sgiliau, neu a yw'n cyfeirio at yr ymbarél, oherwydd mae'r holl gymwysterau eraill hyn ar gyfer yr ymbarél yn cael eu hastudio beth bynnag, felly ym mha synnwyr y byddech am gael gwared arnynt?
When we interviewed the pupils themselves, some hadn't taken it because they'd been off-put by their friends who said the skills challenge certificate was one of the main considerations why they either didn't want to take the bac or found it challenging and difficult when they did. That was the very point that they made, but there are many other reasons with the Welsh bac: its recognition, teachers that weren't trained in delivering the Welsh bac—and teachers actually said to us during workshops that they would like to see the back of it. So, there was some pretty strong evidence that came from that. So, it's a multitude of reasons—it's not just one.
There is no reason why it cannot be achieved through the use of surveys, so I do wonder whether the Welsh Government’s hesitation is an indication as to some nervousness as to what the results will probably show.
In addition to evidence of dislike of the qualification by pupils, our work has seen that it's having an impact on teachers. Training seems to be inadequate; some teachers lack confidence in delivering it. Whilst you have accepted recommendation 9, it is interesting to note your observation that the skills and ped—I can't say this word, but pedag—[Assembly Members: 'Pedagogy.']—yes, that one, that's the one; I've heard Kirsty Williams saying it before [Laughter.]—of teaching the new curriculum are closely aligned and that they can be transferred to teaching the Welsh bac qualification. What this means is that we have teachers in secondary schools across Wales now worried about the delivery of the Welsh bac and the new curriculum. This is now being seen as yet another pressure on our teachers.
I really do think it is time to consider reducing the pressure, and for the Welsh Government to seriously consider the calls previously made by my colleague Suzy Davies AM to have a look again at the Welsh baccalaureate to see whether it really is suitable, going forward, for our Welsh students. Thank you.
Pan wnaethom gyfweld â'r disgyblion eu hunain, nid oedd rhai wedi'i gymryd am eu bod wedi cael eu hannog i beidio gan eu ffrindiau a ddywedodd mai'r dystysgrif her sgiliau oedd un o'r prif ystyriaethau naill ai pam nad oeddent am wneud y fagloriaeth neu'n ei chael yn heriol ac yn anodd pan fyddent yn ei gwneud. Dyna'r union bwynt a wnaethant, ond mae nifer o resymau eraill gyda bagloriaeth Cymru: y ffordd y caiff ei gweld, athrawon heb gael eu hyfforddi i gyflwyno bagloriaeth Cymru—a dywedodd athrawon wrthym mewn gweithdai yr hoffent ei gweld yn dod i ben. Felly, daeth tystiolaeth go gryf o hynny. Felly, mae'n llu o resymau—nid dim ond un.
Nid oes rheswm pam na ellir cyflawni hyn drwy ddefnyddio arolygon, felly tybed a yw'r petruso ar ran Llywodraeth Cymru yn arwydd o beth nerfusrwydd ynglŷn â'r hyn y bydd y canlyniadau'n debyg o ddangos.
Yn ogystal â thystiolaeth o atgasedd disgyblion at y cymhwyster, mae ein gwaith wedi gweld ei fod yn cael effaith ar athrawon. Mae'n ymddangos bod yr hyfforddiant yn annigonol; nid oes digon o hyder gan rai athrawon i'w gyflwyno. Er eich bod wedi derbyn argymhelliad 9, mae'n ddiddorol nodi eich sylw fod y sgiliau a'r addysgeg wrth addysgu'r cwricwlwm newydd yn cyd-fynd yn agos ac y gellir eu trosglwyddo i addysgu cymhwyster bagloriaeth Cymru. Mae'n golygu bod gennym athrawon mewn ysgolion uwchradd ledled Cymru sydd bellach yn poeni am gyflwyno bagloriaeth Cymru a'r cwricwlwm newydd. Mae hyn bellach yn cael ei weld fel pwysau arall eto ar ein hathrawon.
Credaf o ddifrif ei bod yn bryd ystyried lleihau'r pwysau, ac i Lywodraeth Cymru ystyried o ddifrif y galwadau a wnaed yn flaenorol gan fy nghyd-Aelod Suzy Davies AC i ailedrych ar fagloriaeth Cymru i weld a yw'n addas mewn gwirionedd i'n myfyrwyr yng Nghymru ar gyfer y dyfodol. Diolch.
Can I now call on the Minister for Education, Kirsty Williams?
A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the opportunity to discuss the committee's report on the status of the Welsh baccalaureate. I was pleased that the evidence gathered by the committee showed clear merit in young people studying the Welsh bac. I was glad as the Minister for Education in Wales, and, like Lynne, I'm glad as a parent who has two children currently studying two different levels of the bac as we speak.
It is a wide-ranging framework qualification that embraces the teaching of fundamental skills, and it enables pupils to become more independent, more critical in their thinking and more flexible in the way they work. It also provides learners with the opportunity to develop their knowledge and understanding of society, the community in which they live and an awareness of global issues, events and perspectives, helping them to become ethical, informed citizens of Wales and the world. Indeed, the Welsh baccalaureate provides the foundations for our learners to develop the wider skills and knowledge that align perfectly with the four purposes of the new curriculum and gives them, actually, a certificate and an accreditation for those skills.
Let me be clear: my aim is for all learners to be able to benefit from the Welsh bac and to gain the skills challenge certificate. I am, of course, aware of the differing opinions here in the Chamber about the values and the benefits of the Welsh bac, and, in its relatively short lifetime, it has been the subject of numerous reviews and changes. Let's be clear: the current Welsh bac and skills challenge certificate are still young and will continue to develop over time. At this point, there have only been two sets of results since its implementation in September 2015, although I have to say those two sets of results have been hugely encouraging.
But I appreciate that there are still aspects of delivery that can be done better. The way in which we communicate the value and the benefits can be made clearer, the universities' understanding of the qualification can be improved, and we must learn lessons from implementing the Welsh bac as we move forward to deliver the curriculum for Wales 2022.
The committee's report reinforced my view of these challenges. Therefore, I was very happy to accept the recommendations either in full or in principle. Work is already being taken forward to improve the guidance available, which will outline my vision for the future of the Welsh bac as well as the Government's policy on universal adoption, and that will be ready in the autumn. Qualifications Wales, the WJEC and us as a Government are working together to improve awareness of the Welsh bac through a joint communications plan, ensuring that clear messages are sent out on both the purpose but also the benefits of learners undertaking the bac.
Now, one of the questions that I'm often asked is whether universities will accept the skills challenge certificate. The fact of the matter is that the skills challenge certificate carries the same UCAS tariff points and is equivalent to any other A-level. More and more universities across the United Kingdom are recognising the skills challenge certificate in their offers, including 15 of the Russell Group universities. And, what's more, universities tell me and our seven network co-ordinators that the advanced bac gives Welsh students a competitive advantage in being able to demonstrate clear, independent research and academic skills, which actually lead them to be excellent undergraduates.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch ichi am y cyfle i drafod adroddiad y pwyllgor ar statws bagloriaeth Cymru. Roeddwn yn falch fod y dystiolaeth a gasglwyd gan y pwyllgor yn dangos y rhinwedd amlwg o gael pobl ifanc yn astudio bagloriaeth Cymru. Roeddwn yn falch fel Gweinidog Addysg Cymru, ac fel Lynne, rwy'n falch fel rhiant sydd â dau o blant ar hyn o bryd yn astudio dwy lefel wahanol o'r fagloriaeth wrth i ni siarad.
Mae'n gymhwyster fframwaith eang ei gwmpas sy'n rhoi ffocws ar addysgu sgiliau sylfaenol, ac mae'n galluogi disgyblion i fod yn fwy annibynnol, i feddwl yn fwy beirniadol ac i fod yn fwy hyblyg yn y ffordd y maent yn gweithio. Mae hefyd yn rhoi cyfle i ddysgwyr ddatblygu eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth o gymdeithas, y gymuned y maent yn byw ynddi ac ymwybyddiaeth o faterion, digwyddiadau a safbwyntiau byd-eang, gan eu helpu i ddod yn ddinasyddion moesegol a gwybodus yng Nghymru a'r byd. Yn wir, mae bagloriaeth Cymru yn darparu'r sylfaen i'n dysgwyr ddatblygu'r sgiliau a'r wybodaeth ehangach sy'n cyd-fynd yn berffaith â phedwar diben y cwricwlwm newydd ac yn rhoi iddynt dystysgrif ac achrediad ar gyfer y sgiliau hynny.
Gadewch i mi fod yn glir: fy nod yw sicrhau bod pob dysgwr yn gallu elwa o fagloriaeth Cymru ac ennill y dystysgrif her sgiliau. Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r gwahanol safbwyntiau yma yn y Siambr ynglŷn â gwerthoedd a manteision bagloriaeth Cymru, ac yn ystod ei hoes gymharol fyr, bu'n destun adolygiadau a newidiadau niferus. Gadewch i ni fod yn glir: mae bagloriaeth Cymru a'r dystysgrif her sgiliau ar eu ffurf bresennol yn dal yn ifanc a bydd yn parhau i ddatblygu dros amser. Ar hyn o bryd, dim ond dwy set o ganlyniadau a gafwyd ers ei gweithredu ym mis Medi 2015, er bod yn rhaid imi ddweud bod y ddwy set o ganlyniadau wedi bod yn galonogol iawn.
Ond rwy'n sylweddoli bod rhai agweddau ar gyflawniad y gellir eu gwneud yn well. Gellir gwneud y ffordd yr ydym yn cyfleu'r gwerth a'r manteision yn gliriach, gellir gwella dealltwriaeth prifysgolion o'r cymhwyster, a rhaid inni ddysgu gwersi o weithredu bagloriaeth Cymru wrth inni symud ymlaen i gyflwyno'r cwricwlwm i Gymru 2022.
Roedd adroddiad y pwyllgor yn ategu fy marn ar yr heriau hyn. Felly, roeddwn yn hapus iawn i dderbyn yr argymhellion naill ai'n llawn neu mewn egwyddor. Mae gwaith yn mynd rhagddo eisoes ar wella'r canllawiau sydd ar gael, a fydd yn amlinellu fy ngweledigaeth ar gyfer dyfodol bagloriaeth Cymru yn ogystal â pholisi'r Llywodraeth ar fabwysiadu'r cymhwyster yn gyffredinol, a byddant yn barod yn yr hydref. Mae Cymwysterau Cymru, CBAC a ninnau fel Llywodraeth yn gweithio gyda'n gilydd i wella ymwybyddiaeth o fagloriaeth Cymru drwy gynllun cyfathrebu ar y cyd, gan sicrhau bod negeseuon clir yn cael eu cyfleu ar ddiben a manteision gwneud y fagloriaeth i ddysgwyr.
Nawr, un o'r cwestiynau y gofynnir i mi yn aml yw a fydd prifysgolion yn derbyn y dystysgrif her sgiliau. Y gwir amdani yw bod y dystysgrif her sgiliau'n cario'r un pwyntiau tariff UCAS ac yn gyfwerth ag unrhyw safon uwch arall. Mae mwy a mwy o brifysgolion ar draws y Deyrnas Unedig yn cydnabod y dystysgrif her sgiliau yn eu cynigion, gan gynnwys 15 o brifysgolion Grŵp Russell. Ac yn fwy na hynny, dywed prifysgolion wrthyf fi a'n saith cydlynydd rhwydwaith fod y fagloriaeth uwch yn rhoi mantais gystadleuol i fyfyrwyr o Gymru o ran eu gallu i ddangos sgiliau academaidd ac ymchwil clir ac annibynnol, sy'n eu harwain i fod yn israddedigion rhagorol.
I've already made it clear in this debate that I don't share the wholly negative view that's been expressed by some in the Chamber, but, nonetheless, it was the case that universities did seem reluctant to give evidence to committee and express those opinions. Why would that be the case? If the picture is so good, why have they been so reluctant to speak to us?
Rwyf eisoes wedi dweud yn glir yn y ddadl hon nad wyf yn rhannu'r farn gwbl negyddol a fynegwyd gan rai yn y Siambr, ond serch hynny, roedd yn wir fod prifysgolion yn ymddangos yn amharod i roi tystiolaeth i'r pwyllgor a mynegi'r farn honno. Pam felly? Os yw'r darlun mor dda, pam eu bod wedi bod mor amharod i siarad â ni?
As I often say in this Chamber, universities are autonomous institutions, and that is a matter for them, and not a matter for me. But, as I said, the Welsh bac gives students a competitive advantage in being able to clearly demonstrate these skills, and I know that this point will be reinforced at the joint Seren-Oxford event that will be held at the Norwegian church this evening.
Now, just today, Deputy Presiding Officer, I have been provided with a list of selected offers from universities that the WJEC has received that included the skills challenge certificate. There are over 650 courses here, whether that's medicine at Cardiff, physics at Exeter, computer science at Edinburgh, law at Birmingham, and, just to refute the points that Michelle Brown made, which said that it is not accepted in offers for medicine, within that list there are students holding offers that include their skills challenge certificate to read medicine at Exeter, at Cardiff, at Leicester, at Manchester, at Nottingham and at Plymouth. Now, I am more than happy for my officials to brief Michelle Brown, and perhaps, when she is considering the way in which she spoke to our colleague Huw Irranca-Davies, she could reflect on her comments about the nature of the qualifications and the efforts that teachers and students have put into achieving them.
Now, moving forward, the Welsh Government, Qualifications Wales and the WJEC will continue to work with UCAS and other stakeholders to ensure that information about how universities treat the bac in their offers is systematically collated and updated, and, crucially, is made available to learners, to their parents, to their guardians, and to schools and colleges. It's important to note that the committee's review of the Welsh bac started only a few months after Qualifications Wales published its own review of the skills challenge certificate in April 2018. Now, one of the main findings of the independent review was that the design of the certificate is more complex than it needs to be. Consequently, Qualifications Wales has established a design group and practitioner group to take forward the recommendations of the review, including the manageability of the qualification and the potential impact on learners' mental health and well-being.
We will also continue to work with Qualifications Wales, the WJEC, regional consortia for schools and our FE colleges whilst the work to revise the certificate moves forward, ensuring that we are providing the support for any emerging resources, training or implications that could arise from any further changes.
Fel rwy'n dweud yn aml yn y Siambr hon, mae prifysgolion yn sefydliadau annibynnol, a mater iddynt hwy yw hynny, nid i mi. Ond fel y dywedais, mae bagloriaeth Cymru yn rhoi mantais gystadleuol i fyfyrwyr o ran gallu dangos y sgiliau hyn yn glir, a gwn y bydd y pwynt hwn yn cael ei atgyfnerthu yn y digwyddiad Seren-Rhydychen ar y cyd a gynhelir yn yr Eglwys Norwyaidd heno.
Nawr, heddiw ddiwethaf, Ddirprwy Lywydd, cefais restr o gynigion dethol gan brifysgolion y mae CBAC wedi'u cael sy'n cynnwys y dystysgrif her sgiliau. Mae dros 650 o gyrsiau yma, boed yn feddygaeth yng Nghaerdydd, ffiseg yng Nghaerwysg, cyfrifiadureg yng Nghaeredin, y gyfraith yn Birmingham, ac i wrthbrofi'r pwyntiau a wnaeth Michelle Brown, a ddywedodd nad yw'n cael ei dderbyn mewn cynigion ar gyfer meddygaeth, o fewn y rhestr honno ceir myfyrwyr sydd wedi cael cynigion sy'n cynnwys eu tystysgrif her sgiliau i astudio meddygaeth yng Nghaerwysg, yng Nghaerdydd, yng Nghaerlŷr, ym Manceinion, yn Nottingham ac yn Plymouth. Nawr, rwy'n fwy na bodlon i fy swyddogion friffio Michelle Brown, ac efallai, pan fydd yn ystyried y ffordd y siaradodd â'n cyd-Aelod Huw Irranca-Davies, y gallai ystyried ei sylwadau am natur y cymwysterau a'r ymdrechion ar ran athrawon a myfyrwyr i'w cyflawni.
Nawr, gan symud ymlaen, bydd Llywodraeth Cymru, Cymwysterau Cymru a CBAC yn parhau i weithio gydag UCAS a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod gwybodaeth ynglŷn â sut y mae prifysgolion yn trin y fagloriaeth yn eu cynigion yn cael ei choladu a'i diweddaru'n systematig, a'i bod ar gael, yn hollbwysig, i ddysgwyr, eu rhieni, eu gwarcheidwaid, ac i ysgolion a cholegau. Mae'n bwysig nodi mai dim ond ychydig fisoedd wedi i Cymwysterau Cymru gyhoeddi ei adolygiad ei hun o'r dystysgrif her sgiliau ym mis Ebrill 2018 y dechreuodd adolygiad y pwyllgor o fagloriaeth Cymru. Nawr, un o brif ganfyddiadau'r adolygiad annibynnol oedd bod cynllun y dystysgrif yn fwy cymhleth nag sydd angen iddo fod. O ganlyniad, mae Cymwysterau Cymru wedi sefydlu grŵp cynllunio a grŵp addysgwyr i ddatblygu argymhellion yr adolygiad, gan gynnwys gallu i reoli'r cymhwyster a'r effaith bosibl ar iechyd meddwl a lles dysgwyr.
Byddwn hefyd yn parhau i weithio gyda Cymwysterau Cymru, CBAC, consortia rhanbarthol ar gyfer ysgolion a'n colegau addysg bellach tra bydd y gwaith o adolygu'r dystysgrif yn symud ymlaen, gan sicrhau ein bod yn darparu'r cymorth ar gyfer unrhyw adnoddau, hyfforddiant neu oblygiadau a allai godi o unrhyw newidiadau pellach.
Would you take a—? Thank you very much for that. I'm just wondering if you can tell me whether the work of that group—and it was good to hear that it's looking at simplifying this in some way—is taking into account the new curriculum and the qualifications for that in due course, and what additional the skills challenge certificate will be bringing to students, say 10 years from now?
A fyddech yn derbyn—? Diolch yn fawr iawn am hynny. Rwy'n meddwl tybed a allwch ddweud wrthyf a yw gwaith y grŵp hwnnw—ac roedd yn dda clywed ei fod yn edrych ar symleiddio hyn mewn rhyw fodd—yn ystyried y cwricwlwm newydd a'r cymwysterau ar gyfer hynny maes o law, a beth yn ychwanegol y bydd y dystysgrif her sgiliau'n ei roi i fyfyrwyr, 10 mlynedd o nawr, dyweder?
What's really important, Deputy Presiding Officer, is to recognise the group is a group of the independent organisation that is Qualifications Wales, and the Member will be more than aware that Qualifications Wales will will start its national conversation with regard to the impact of the new curriculum on qualifications in September.
Can I take this opportunity to thank members of the committee for the report? We must now allow time for the recommendations to be implemented, and move forward with confidence that the bac works for learners, it works for employers, colleges and universities, and not just here in Wales but across the UK and internationally.
Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig, Ddirprwy Lywydd, yw cydnabod bod y grŵp yn grŵp o sefydliad annibynnol Cymwysterau Cymru, a bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn y bydd Cymwysterau Cymru yn dechrau ei sgwrs genedlaethol ar effaith y cwricwlwm newydd ar gymwysterau ym mis Medi.
A gaf fi fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Aelodau'r pwyllgor am yr adroddiad? Rhaid inni ganiatáu amser yn awr ar gyfer gweithredu'r argymhellion, a symud ymlaen yn hyderus fod y fagloriaeth yn gweithio i ddysgwyr, yn gweithio i gyflogwyr, colegau a phrifysgolion, ac nid yma yng Nghymru'n unig ond ar draws y DU ac yn rhyngwladol.
Thank you. Can I now call on Lynne Neagle to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Lynne Neagle i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. If I can just start by just saying that I made a joke or light-hearted comment in my initial speech about the grief that I get at home from my son on the Welsh bac, which—I'm not sure the joke actually landed terribly well in the Chamber. [Laughter.] But that was very much how I approached the inquiry, from a position actually of being very concerned about the Welsh bac and feeling quite negative about it as a parent. But I do have to say that the evidence we took did not bear that out, really.
One of the most powerful things for me was when we did go out to the schools and talked to the young people directly. I went to Crickhowell High—other Members went to other places—and what I was very struck with at Crickhowell High was that none of those young people said that they wanted the bac to be scrapped, they all had helpful and meaningful things to say—and I will acknowledge that obviously there were different views elsewhere, but I think that what was clear in Crickhowell High was that there is excellent leadership of the Welsh bac in Crickhowell High. There is a dedicated member of staff who is clearly passionately enthusiastic about the qualification and you could see the benefits that that brought for the pupils. But the problem is that we don't have that everywhere. And that is what the report is about—trying to deliver some consistency. So, I think that is a really key message of the report. We accept that there is benefit to this qualification but there is more work that needs to be done in how that is effectively delivered across Wales and I'm pleased that the Government has accepted the recommendations in the way that the Minister has.
If I can just pick up on some individual contributions, Suzy Davies talked about hearing directly from the young people and, indeed, as she said, there were varied views, and I hope that in the report that we've produced we've tried to pick up on recommendations that address the various concerns that were raised by young people around consistency, around things like the compulsory nature of the Welsh baccalaureate. Hefin David, when you spoke you talked about the tension that exists between giving that freedom to education professionals and ensuring that there is consistent delivery. That is undoubtedly a challenge across the whole curriculum going forward, but I hope that the recommendations we have made around improving ITE, continuing professional development in relation to the Welsh bac, and generally the guidance, setting out more clearly what is expected, will help in delivering that.
Can I thank Mark Reckless for his very thoughtful contribution to this debate? As you say, you started out with the committee when we launched this inquiry. We didn't actually specifically take evidence on the direct comparator with England, so I won't specifically comment on that, but I would thank you for your recognition about the skills challenge certificate, because that was a theme that came out in the evidence of the young people that I spoke to, that they felt it was a useful thing to undertake and also felt that universities were quite attracted by that mode of study, really, as a more independent way of learning.
I do accept, of course, that there is more that needs to be done in terms of explaining the qualification. It wasn't our role really as a committee to try and set that out in detail in the report; we were focused on trying to make recommendations to improve the implementation, and, as you know, we made key recommendations about improving the understanding of everyone, really—parents, pupils and professionals involved in delivering the qualification, but also, very importantly, universities and businesses. And I thank you as well for highlighting the fact that the Minister has clarified, again, that the Welsh bac is not compulsory at post-16. That is very helpful, because as a committee, we felt very clearly that the individual best interests of the young person should be paramount.
If I can turn now to Michelle Brown's contribution—[Interruption.] Well, yes. It was quite negative, really, and I have to say—and I repeat—that I came to this inquiry feeling very sceptical—. It would be nice if you listened, Michelle, to the response, having spoken in the debate. Having come to the inquiry feeling very negative about the Welsh bac, the evidence that we took did not bear that out, and this is work in progress. I also didn't recognise what Michelle Brown said about there being no demand for the qualification, because that is clear from talking to young people, some of whom told us that they only got into universities because they had the Welsh bac, because they perhaps weren't as well suited to doing three A-levels, so they were doing two A-levels and the Welsh bac. So I think that we need to build on the positives in the inquiry.
Janet, again, you were very concerned about the Welsh baccalaureate and, of course, both Welsh Conservative Members signed up to this report when we published the report, and it was an evidence-based report, so from that point of view, I am a little bit disappointed, really, that you've come to the conclusion that you have, having signed up.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Os caf ddechrau drwy ddweud fy mod wedi gwneud jôc neu sylw ysgafn yn fy araith gyntaf am y loes rwy'n ei chael gartref gan fy mab ar fagloriaeth Cymru, sydd—nid wyf yn siŵr fod y jôc wedi gweithio'n dda iawn yn y Siambr. [Chwerthin.] Ond dyna'n union sut y bu i mi ymdrin â'r ymchwiliad, o'r safbwynt fy mod yn bryderus iawn am fagloriaeth Cymru ac yn teimlo'n eithaf negyddol amdani fel rhiant. Ond mae'n rhaid i mi ddweud nad oedd y dystiolaeth a gawsom yn cadarnhau hynny, mewn gwirionedd.
Un o'r pethau mwyaf pwerus i mi oedd pan aethom allan i'r ysgolion a siarad â'r bobl ifanc yn uniongyrchol. Euthum i Ysgol Uwchradd Crucywel—aeth Aelodau eraill i leoedd eraill—a'r hyn a wnaeth argraff fawr arnaf yn Ysgol Uwchradd Crucywel oedd nad oedd yr un o'r bobl ifanc yn dweud eu bod am i'r fagloriaeth ddod i ben, roedd gan bob un ohonynt bethau defnyddiol ac ystyrlon i'w dweud—ac rwy'n cydnabod bod gwahanol safbwyntiau mewn mannau eraill wrth gwrs, ond credaf mai'r hyn oedd yn amlwg yn Ysgol Uwchradd Crucywel oedd bod yr arweiniad ar fagloriaeth Cymru'n rhagorol yno. Mae ganddynt aelod penodol o staff sy'n amlwg yn frwdfrydig iawn am y cymhwyster a gallech weld y manteision a ddaeth yn sgil hynny i'r disgyblion. Ond y broblem yw nad oes gennym hynny ym mhobman. Ac ymwneud â hynny y mae'r adroddiad—ceisio sicrhau rhywfaint o gysondeb. Felly, credaf fod honno'n neges allweddol bwysig yn yr adroddiad. Rydym yn derbyn bod budd i'r cymhwyster hwn ond mae angen gwneud mwy o waith ar y ffordd y caiff ei gyflawni'n effeithiol ar draws Cymru ac rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion yn y ffordd y mae'r Gweinidog wedi gwneud.
Os caf gyfeirio'n benodol at rai cyfraniadau unigol, siaradodd Suzy Davies am glywed yn uniongyrchol gan y bobl ifanc ac yn wir, fel y dywedodd, roedd yna safbwyntiau amrywiol, ac yn yr adroddiad a luniwyd gennym rwy'n gobeithio ein bod wedi ceisio ymateb i argymhellion sy'n mynd i'r afael â'r pryderon amrywiol a godwyd gan bobl ifanc ynghylch cysondeb, ynghylch pethau fel natur orfodol bagloriaeth Cymru. Hefin David, pan siaradoch chi, fe sonioch chi am y tensiwn sy'n bodoli rhwng rhoi rhyddid i addysgwyr proffesiynol a sicrhau cysondeb y ddarpariaeth. Yn ddiau, mae honno'n her ar draws y cwricwlwm cyfan yn y dyfodol, ond rwy'n gobeithio y bydd yr argymhellion a wnaethom ynghylch gwella addysg gychwynnol athrawon, datblygiad proffesiynol parhaus mewn perthynas â bagloriaeth Cymru, a'r canllawiau'n gyffredinol i nodi'n gliriach yr hyn a ddisgwylir, yn helpu i gyflawni hynny.
A gaf fi ddiolch i Mark Reckless am ei gyfraniad meddylgar iawn i'r ddadl hon? Fel y dywedwch, fe ddechreuoch chi gyda'r pwyllgor pan lansiwyd yr ymchwiliad hwn gennym. Ni wnaethom gymryd tystiolaeth yn benodol ar y gymhariaeth uniongyrchol â Lloegr, felly ni wnaf sylwadau penodol ar hynny, ond hoffwn ddiolch i chi am gydnabod y dystysgrif her sgiliau, oherwydd roedd honno'n thema a ddaeth yn amlwg yn nhystiolaeth y bobl ifanc y siaradais â hwy, eu bod yn teimlo ei fod yn beth defnyddiol i'w wneud a'u bod hefyd yn teimlo bod y modd hwnnw o astudio'n apelio at brifysgolion, a dweud y gwir, fel ffordd fwy annibynnol o ddysgu.
Rwy'n derbyn, wrth gwrs, fod angen rhagor o esboniad ynglŷn â'r cymhwyster. Nid ein rôl ni fel pwyllgor mewn gwirionedd oedd ceisio nodi hynny'n fanwl yn yr adroddiad; roeddem yn canolbwyntio ar geisio gwneud argymhellion i wella'r modd o weithredu, ac fel y gwyddoch, gwnaethom argymhellion allweddol ynglŷn â gwella dealltwriaeth pawb, mewn gwirionedd—rhieni, disgyblion ac addysgwyr proffesiynol sy'n cyflwyno'r cymhwyster, ond prifysgolion a busnesau hefyd, yn bwysig iawn. A diolch ichi hefyd am dynnu sylw at y ffaith bod y Gweinidog wedi egluro, unwaith eto, nad yw bagloriaeth Cymru yn orfodol i rai ôl-16. Mae hynny'n ddefnyddiol iawn, oherwydd fel pwyllgor, roeddem yn teimlo'n glir iawn y dylai budd gorau'r unigolyn ifanc fod yn brif ystyriaeth.
Os caf droi yn awr at gyfraniad Michelle Brown—[Torri ar draws.] Wel, ie. Roedd yn eithaf negyddol a dweud y gwir, ac mae'n rhaid imi ddweud—a dywedaf eto—fy mod wedi cychwyn yr ymchwiliad yn teimlo'n eithaf amheus—. Byddai'n braf pe baech yn gwrando ar yr ymateb, Michelle, ar ôl siarad yn y ddadl. Ar ôl cychwyn yr ymchwiliad yn teimlo'n negyddol iawn am fagloriaeth Cymru, nid oedd y dystiolaeth a gawsom yn ategu hynny, ac mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo. Nid oeddwn yn cydnabod chwaith yr hyn a ddywedodd Michelle Brown nad oes galw am y cymhwyster, gan fod hynny'n amlwg o siarad â phobl ifanc, a dywedodd rhai ohonynt wrthym na fyddent wedi llwyddo i gael eu derbyn i brifysgolion heblaw am fagloriaeth Cymru, am nad oedd gwneud tair safon uwch yn gweddu cystal iddynt, felly roeddent yn gwneud dwy safon uwch a bagloriaeth Cymru. Felly, credaf fod angen inni adeiladu ar y pethau cadarnhaol yn yr ymchwiliad.
Janet, unwaith eto, roeddech yn pryderu'n fawr am fagloriaeth Cymru ac wrth gwrs, cefnogodd y ddau Aelod o'r Ceidwadwyr Cymreig yr adroddiad hwn pan gyhoeddwyd yr adroddiad gennym, ac roedd yn adroddiad yn seiliedig ar dystiolaeth, felly o ran hynny, rwyf ychydig yn siomedig mewn gwirionedd eich bod wedi dod i'r casgliad a wnaethoch, ar ôl cefnogi.
Would you take an answer to that?
A fyddech yn derbyn ateb i hynny?
By all means.
Ar bob cyfrif.
I hope I explained that in my opening remarks, which is that the Government's going to be in place for another two years or so, and of course we expect to see the Government act on those recommendations, but that doesn't mean to say that they're going to succeed.
Rwy'n gobeithio fy mod wedi egluro hynny yn fy sylwadau agoriadol, sef y bydd y Llywodraeth yn ei lle am oddeutu dwy flynedd arall, ac wrth gwrs, rydym yn disgwyl gweld y Llywodraeth yn gweithredu ar yr argymhellion hynny, ond nid yw'n golygu eu bod yn mynd i lwyddo.
Of course, and we will have to monitor closely the implementation of the recommendations, but it was clearly the view of the committee that there is value in this qualification, but just that we want to see it being improved.
I just wanted to pick up on one specific point that Janet Finch-Saunders made about relieving the pressure on teachers. Undoubtedly, workload is a continuing concern for teachers but, again, I think the pressure on teachers comes from how the bac is actually implemented in a school. In a school where you've got good leadership of the Welsh bac, where the staff are being given the appropriate amount of time to deliver it—. The pressure comes when schools aren't implementing it properly, when it's an add-on, something that has been shoved in between things. So, again, I hope that our recommendations about ensuring consistent implementation on this will be helpful.
Can I thank the Minister for her further response today? It was helpful to have the information about the universities set out in the Chamber. As has already been highlighted, we did, despite our very best efforts, find it difficult to take formal oral evidence from the universities because they weren't keen to come in and give that formal oral evidence, which would have been very useful. And it's great to see that things are moving in the right direction. Of course, this is work in progress, really, and that was what the report also recommended: that we need to do more to ensure that all our universities have a really good understanding of the Welsh bac and recognise it fully.
I'll just conclude by thanking the rest of the committee and saying that, as with all our inquiries, we will be doing our utmost to follow up on our recommendations and to ensure that they are delivered at pace. Diolch yn fawr.
Wrth gwrs, a bydd yn rhaid inni fonitro'n agos y modd y caiff yr argymhellion eu gweithredu, ond barn glir y pwyllgor oedd bod gwerth yn y cymhwyster hwn, ond ein bod am ei weld yn cael ei wella.
Roeddwn am grybwyll un pwynt penodol a wnaeth Janet Finch-Saunders am leddfu'r pwysau ar athrawon. Heb os, mae llwyth gwaith yn bryder parhaus i athrawon ond unwaith eto, rwy'n credu bod y pwysau ar athrawon yn deillio o'r ffordd y caiff y fagloriaeth ei rhoi ar waith mewn ysgol. Mewn ysgol lle mae gennych arweinyddiaeth dda ar fagloriaeth Cymru, lle mae'r staff yn cael yr amser priodol i'w chyflwyno—. Daw'r pwysau pan nad yw ysgolion yn ei weithredu'n iawn, pan fydd yn rhywbeth ychwanegol, rhywbeth sydd wedi cael ei daflu i mewn rhwng pethau. Felly, unwaith eto, rwy'n gobeithio y bydd ein hargymhellion ynglŷn â sicrhau cysondeb y ddarpariaeth yn ddefnyddiol.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb pellach heddiw? Roedd yn ddefnyddiol cael y wybodaeth am y prifysgolion wedi'i nodi yn y Siambr. Fel y pwysleisiwyd eisoes, er gwaethaf ein hymdrechion gorau, fe'i cawsom yn anodd cael tystiolaeth lafar ffurfiol gan y prifysgolion am nad oeddent yn awyddus i ddod i mewn a rhoi'r dystiolaeth lafar ffurfiol honno, a fyddai wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Ac mae'n wych gweld bod pethau'n symud i'r cyfeiriad iawn. Wrth gwrs, mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo, mewn gwirionedd, a dyna'r hyn a argymhellodd yr adroddiad hefyd: fod angen inni wneud mwy i sicrhau bod gan bob un o'n prifysgolion ddealltwriaeth wirioneddol dda o fagloriaeth Cymru a'u bod yn ei chydnabod yn llawn.
Hoffwn gloi drwy ddiolch i weddill y pwyllgor a dweud y byddwn, fel gyda'n holl ymchwiliadau, yn gwneud ein gorau i wneud gwaith dilynol ar ein hargymhellion a sicrhau eu bod yn cael eu cyflawni'n gyflym. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move on to the Welsh Conservative debate on sight loss—
Symudwn ymlaen yn awr at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar golli golwg—
Can I raise a point of order?
A gaf fi godi pwynt o drefn?
A point of order under what Standing Order?
Pwynt o drefn o dan ba Reol Sefydlog?
Standing Order 13.10.
Rheol Sefydlog 13.10.
Go on then.
O'r gorau.
Under Standing Order 13.10,
'A Member must comply with any directions given by the Presiding Officer',
and you required Michelle Brown to withdraw a statement she made, and she didn't do that.
O dan Reol Sefydlog 13.10,
'Rhaid i Aelod gydymffurfio ag unrhyw gyfarwyddiadau a roddir gan y Llywydd',
ac fe ofynnoch chi i Michelle Brown dynnu datganiad a wnaeth yn ôl, ac ni wnaeth hynny.
Well, she did.
Wel, fe wnaeth.
But on a wider issue, the concerns on this side of the Chamber were to do with the fact that the things that she was saying didn't reflect what was in the report, and when Lynne Neagle, as Chair of the committee, was making the statement, Michelle Brown wasn't listening to what Lynne Neagle was saying. So, with the greatest respect, there's no wonder that erroneous statements are going to be made in the Chamber.
Ond ar fater ehangach, roedd y pryderon ar yr ochr hon i'r Siambr yn ymwneud â'r ffaith nad oedd y pethau roedd hi'n eu dweud yn adlewyrchu'r hyn a oedd yn yr adroddiad, a phan oedd Lynne Neagle, fel Cadeirydd y pwyllgor, yn gwneud y datganiad, nid oedd Michelle Brown yn gwrando ar yr hyn yr oedd Lynne Neagle yn ei ddweud. Felly, gyda'r parch mwyaf, nid oes unrhyw syndod fod datganiadau gwallus yn mynd i gael eu gwneud yn y Siambr.
I take the point of order. You've raised it, it's on the record. Can I just say that Members have a right in a debate to use that time allocated to them to help further that debate? It's entirely up to them how they do it. I did ask for an apology. That apology was there. It might not have been as clear in the way—but it was there. And certainly, there are a lot of people who do several other things in this Chamber other than actually pay total attention. So, I think if I was to start to say that people should be listening totally, I think quite a few of you would be outwith any of the Standing Orders. The points you've made are on the record.
Rwy'n derbyn y pwynt o drefn. Rydych wedi'i godi, mae wedi'i gofnodi. A gaf fi ddweud bod gan Aelodau hawl mewn dadl i ddefnyddio'r amser a ddyrannwyd iddynt i helpu i hyrwyddo'r ddadl honno? Mater iddynt hwy yn llwyr yw sut y maent yn ei wneud. Fe ofynnais am ymddiheuriad. Cafwyd yr ymddiheuriad hwnnw. Efallai nad oedd mor glir yn y ffordd—ond roedd yno. Ac yn sicr, mae llawer o bobl yn gwneud llawer o bethau eraill yn y Siambr ar wahân i gymryd sylw'n llawn. Felly, rwy'n credu pe bawn i'n dechrau dweud y dylai pobl fod yn gwrando'n astud, rwy'n meddwl y byddai cryn dipyn ohonoch chi'n torri rhai o'r Rheolau Sefydlog. Mae'r pwyntiau a wnaethoch wedi'u cofnodi.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.
We'll move on to the next item on the agenda, which is the Welsh Conservative debate on sight loss. I call on Angela Burns to move the motion. Angela.
Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar golli golwg. Galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig. Angela.
Cynnig NDM7110 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) bod 111,000 o bobl yng Nghymru, ar hyn o bryd, yn byw gyda nam ar eu golwg;
b) y rhagwelir y bydd nifer y bobl sydd wedi colli eu golwg yn cynyddu 32 y cant erbyn 2030 ac yn dyblu erbyn 2050.
2. Yn croesawu cyflwyno mesurau perfformiad newydd ar gyfer cleifion gofal llygaid.
3. Yn gresynu bod 1 o bob 3 chlaf y tybir eu bod mewn perygl mawr o golli eu golwg yn aros yn hwy na'u targed o ran amser aros ar gyfer apwyntiadau offthalmoleg.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud y canlynol:
a) bod yn gadarn wrth ddwyn byrddau iechyd i gyfrif am eu methiant i gyrraedd targedau amseroedd aros gofal llygaid a rhoi ei mesurau gofal llygaid ar waith;
b) datblygu cynllun gweithlu cenedlaethol ar gyfer offthalmoleg i sicrhau bod digon o gapasiti mewn clinigau llygaid i ddiwallu anghenion pobl Cymru nawr ac yn y dyfodol;
c) gwella'r broses o gasglu, dadansoddi a dysgu o gwynion a digwyddiadau difrifol lle mae pobl wedi colli eu golwg;
d) cyhoeddi amserlen, ar frys, ar gyfer datblygu a chyhoeddi cynllun cyflawni newydd ar gyfer gofal llygaid yng Nghymru.
Motion NDM7110 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that:
a) there are currently 111,000 people living with sight loss in Wales;
b) the number of people with sight loss is predicted to increase by 32 per cent by 2030 and double by 2050.
2. Welcomes the introduction of new performance measures for eye care patients.
3. Regrets that 1 in 3 patients deemed to be at high risk of losing their sight are waiting longer that their target waiting time for ophthalmology appointments.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) robustly hold health boards to account over their failure to meet eye care waiting time targets and implement its eye care measures;
b) develop a national workforce plan for ophthalmology to ensure sufficient capacity in eye clinics to meet the current and future needs of the people of Wales;
c) improve the capture, analysis and learning from complaints and serious incidents where sight loss has occurred;
d) urgently publish a timetable for the development and publication of a new eye care delivery plan for Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. I'm delighted to have the opportunity, Deputy Presiding Officer, to open the debate today. I want to begin by thanking Elin and the team at Royal National Institute of Blind People Cymru for their assistance in providing some excellent case studies and for enabling and illuminating and moving the patient panel, and I know a great number of them are with us today.
Diolch. Rwy'n falch iawn o gael y cyfle i agor y ddadl heddiw, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Elin a'r tîm yn RNIB Cymru am eu cymorth yn darparu astudiaethau achos rhagorol ac am alluogi a goleuo a gweithredu'r panel cleifion, a gwn fod nifer fawr ohonynt gyda ni heddiw.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
It's a timely debate because of the recent publication of the new performance measures, especially as sight loss is a subject that will impact many of us, either directly or indirectly, throughout our lives. I want to begin by actually thanking the Minister and the Welsh Government for listening to users and experts, and for introducing the new performance measures for eye care patients. It is great that Wales is the first part of the UK to introduce these new outcome-focused measures, and it should help health boards to prioritise patients according to their clinical needs. The challenge that we now face is ensuring that this new way of measuring does not deflect away from delivery, and that patients most urgently in need of surgery or assistance receive it before irreversible damage is done to their sight.
As our motion sets out, the number of people with sight loss is predicted to increase by, to be frank, a staggering 32 per cent by 2030, and double by 2050. Currently, there are approximately 111,000 people living with sight loss in Wales, and in the two counties that I represent, over 13,500 people are living with some form of sight loss, and approximately 1,500 people are registered blind. Let us just pause and consider what this means. In 30 years' time, around 7 per cent of the Welsh population will have sight loss. This means that they'll be living with the loss of one of the most important of our senses. Now, many of us in the Chamber, myself included, wear glasses to correct our vision, and isn't it frustrating when we misplace or lose them for a short while, and we can't see very clearly? Just think what that must be like on a permanent basis, and often with no prospect of being able to see clearly again, or in the worst case, at all. Think then of the long-term impact to a patient's mental health of having to accept that they're losing their sight, and then consider the cost to the NHS and the state of supporting a person with impaired vision or sight loss.
These indirect costs associated with sight loss cost the Welsh economy around £268 million every year, and according to the Access Economics figures produced in 2017 by Deloitte, the associated reduction in well-being and health due to living with sight loss totals £1 billion every year in Wales. And I've just talked money here. We've got to remember the personal cost to the individual. And the RNIB put it very clearly: the barriers people with sight loss face every day already create deep inequality, and it will become a national catastrophe unless we do something radical. The current situation shows that ophthalmology waiting lists have spiraled out of control, and one in three patients are deemed to be at high risk of losing their sight or waiting longer than their target waiting times. In Cardiff and Vale, this figure is far worse—almost 50 per cent of people—and across Wales ophthalmology is the second worst of all disciplines for waiting times.
I've met with a number of people via my constituency work and through the RNIB patients group, some of them sitting here, as I've already said, and I want to reinforce the message that none of these patients are criticising the hard-working doctors, the clinicians, the healthcare staff. When they get the treatment, it's great; it's getting the treatment that so difficult. They want to make sure that this is a better service for other people. And, Minister, it is these lives, these people, who are impacted by the decisions that your Government takes, and one of the key concerns is around appointments. There are waiting lists. And, of course, we all accept that waiting lists will exist for certain conditions. And, of course, success creates waiting lists. I thought it was interesting to read over the weekend that the procedure that exists to repair cataracts is now the most successful and the most popular and most universal of any operation carried out by the NHS in the UK. But this success comes with a price—that of more people being referred, longer waiting lists without necessarily the extra budget. Imagine the frustration; a world-class solution that is so universal that specialists can be dropped into countries with poor medical facilities and deliver sight-saving surgery, whilst in our comparatively wealthy nation access to cataract surgery is rationed in an inconsistent manner.
A similar Government initiative, again very welcome, in the fourth Assembly concerning glaucoma was very successful, but led to extra pressure being placed on clinics. And I've heard it's not unusual for patients to be left waiting for over four hours when attending their appointments. And it's not just the waiting time for appointments that was raised, but the issue of cancellation of appointments. A freedom of information request to Betsi Cadwaladr highlighted that, over the last five years, that health board has cancelled close to 40,000 ophthalmology appointments; 7,900-odd were in the last financial year. And I've heard patients say things like, 'I've had enough cancellation letters to wallpaper my bedroom.' We've been told about how people were actually standing there in the queue waiting to be seen and they've heard the receptionist on the phone to a parent or to a spouse back in their home saying, 'Oh, please do tell him he can't come in', and they're standing in front of the receptionist, waiting to be checked in.
We need to do something about it. Minister, I'm asking you to do something about it, because this is absolutely vital. Patients speak about how the loss and deterioration of sight has a huge impact on their mental health. It leads to isolation, anger, loss of friends. People have to give up their driving licences, which has a massive impact, especially if you live in a rural community. I was told by one patient, who used his local leisure centre to swim, that once it was obvious he was losing his sight, he was told he couldn't make use of the centre because he was a health and safety hazard. Unfortunately, sight loss is something that has a huge amount of stigma.
And I'd also like to point out, Minister, that not all patients are born with eye problems or have problems that are linked to the ageing process. I'm concerned that not enough understanding or support is given to those who experience sudden sight loss due to brain injury or other causes of rapid sight loss. I'd like, Minister, for you to have a look at your vision strategy and urgently address the situation. I'm going to stop right now; I'm not going to have enough room to basically conclude. I'm looking forward to hearing what everybody else says. Minister, you're doing well; we could do better. Please listen very carefully to us.
Mae'n ddadl amserol oherwydd bod y mesurau perfformiad newydd wedi'u cyhoeddi'n ddiweddar, yn enwedig gan fod colli golwg yn bwnc a fydd yn effeithio ar lawer ohonom, yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, drwy gydol ein bywydau. Rwyf am ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog a Llywodraeth Cymru am wrando ar ddefnyddwyr ac arbenigwyr, ac am gyflwyno'r mesurau perfformiad newydd ar gyfer cleifion gofal llygaid. Mae'n wych mai Cymru yw'r rhan gyntaf o'r DU i gyflwyno'r mesurau newydd hyn sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau, a dylai helpu byrddau iechyd i roi blaenoriaeth i gleifion yn ôl eu hanghenion clinigol. Yr her a wynebwn yn awr yw sicrhau nad yw'r ffordd newydd hon o fesur yn arwain at golli ffocws ar y ddarpariaeth, a bod y cleifion sydd fwyaf o angen llawdriniaeth neu gymorth ar frys yn eu cael, a hynny cyn y gwneir niwed parhaol i'w golwg.
Fel y noda ein cynnig, rhagwelir y bydd nifer y bobl sydd wedi colli eu golwg yn cynyddu 32 y cant erbyn 2030, sy'n ganran syfrdanol mewn gwirionedd, ac y bydd wedi dyblu erbyn 2050. Ar hyn o bryd, mae tua 111,000 o bobl yn byw gyda nam ar eu golwg yng Nghymru, ac yn y ddwy sir rwy'n eu cynrychioli, mae dros 13,500 o bobl yn byw gyda rhyw fath o nam ar eu golwg, ac mae tua 1,500 o bobl wedi'u cofrestru'n ddall. Gadewch inni oedi ac ystyried beth y mae hyn yn ei olygu. Ymhen 30 mlynedd, bydd gan oddeutu 7 y cant o boblogaeth Cymru nam ar eu golwg. Golyga hyn y byddant yn byw gyda nam ar un o'n synhwyrau pwysicaf. Nawr, mae llawer ohonom yn y Siambr, a minnau yn eu plith, yn gwisgo sbectol i gywiro ein golwg, ac onid yw'n rhwystredig pan na allwn ddod o hyd iddynt am gyfnod byr, ac ni allwn weld yn glir iawn? Meddyliwch sut beth yw hynny ar sail barhaol, ac yn aml heb obaith o allu gweld yn glir eto, neu ar ei waethaf, heb obaith o allu gweld o gwbl. Meddyliwch wedyn am yr effaith hirdymor ar iechyd meddwl claf o orfod derbyn eu bod yn colli eu golwg, ac yna ystyriwch y gost i'r GIG a'r wladwriaeth o gefnogi unigolyn â nam ar eu golwg neu sydd wedi colli eu golwg.
Mae'r costau anuniongyrchol hyn sy'n gysylltiedig â cholli golwg yn costio tua £268 miliwn i economi Cymru bob blwyddyn, ac yn ôl ffigurau Access Economics a gynhyrchwyd yn 2017 gan Deloitte, mae'r lleihad cysylltiedig mewn iechyd a lles o ganlyniad i fyw gyda nam ar y golwg yn £1 biliwn bob blwyddyn yng Nghymru. A dim ond am arian rwy'n sôn yn y fan hon. Rhaid i ni gofio'r gost bersonol i'r unigolyn. A dywedodd RNIB hynny'n glir iawn: mae'r rhwystrau y mae pobl sydd â nam ar eu golwg yn eu hwynebu bob dydd eisoes yn creu anghydraddoldeb dwfn, a bydd yn troi'n drychineb genedlaethol oni bai ein bod yn gwneud rhywbeth radical. Mae'r sefyllfa bresennol yn dangos bod rhestrau aros offthalmoleg wedi tyfu y tu hwnt i reolaeth, ac ystyrir bod un o bob tri chlaf mewn perygl mawr o golli eu golwg neu o aros yn hwy na'u hamseroedd aros targed. Yng Nghaerdydd a'r Fro, mae'r ffigur hwn yn waeth o lawer—bron 50 y cant o bobl—a ledled Cymru offthalmoleg yw'r ail waethaf o'r holl ddisgyblaethau o ran amseroedd aros.
Cyfarfûm â nifer o bobl drwy fy ngwaith yn yr etholaeth a thrwy grŵp cleifion yr RNIB, ac mae rhai ohonynt yn eistedd yma fel y dywedais eisoes, ac rwyf am atgyfnerthu'r neges nad oes yr un o'r cleifion hyn yn beirniadu'r meddygon, y clinigwyr, y staff gofal iechyd gweithgar. Pan gânt y driniaeth, mae'n wych; cael y driniaeth sy'n anodd. Maent am wneud yn siŵr ei fod yn well gwasanaeth i bobl eraill. Weinidog, y bywydau hyn, y bobl hyn, sy'n cael eu heffeithio gan y penderfyniadau y mae eich Llywodraeth yn eu gwneud, ac mae un o'r prif bryderon yn ymwneud ag apwyntiadau. Mae yna restrau aros. Ac wrth gwrs, mae pawb ohonom yn derbyn y bydd rhestrau aros yn bodoli ar gyfer rhai cyflyrau. Ac wrth gwrs, mae llwyddiant yn creu rhestrau aros. Roeddwn yn meddwl ei bod hi'n ddiddorol darllen dros y penwythnos mai'r llawdriniaeth ar gyfer trwsio cataractau yw'r fwyaf llwyddiannus bellach a'r fwyaf poblogaidd a mwyaf cyffredin o unrhyw lawdriniaeth a wneir gan y GIG yn y DU. Ond mae pris i'w dalu am y llwyddiant hwn—sef bod mwy o bobl yn cael eu hatgyfeirio, rhestrau aros hwy heb y gyllideb ychwanegol o reidrwydd. Dychmygwch y rhwystredigaeth; ateb o'r radd flaenaf sydd mor gyffredin fel y gellir mynd ag arbenigwyr i wledydd â chyfleusterau meddygol gwael a darparu llawdriniaeth i achub eu golwg, ond yn ein gwlad gymharol gyfoethog ni, caiff mynediad at lawdriniaeth cataract ei ddyrannu'n anghyson.
Roedd cynllun tebyg gan y Llywodraeth yn y pedwerydd Cynulliad ar gyfer glawcoma yn llwyddiannus iawn, a chafodd groeso mawr, ond arweiniodd at bwysau ychwanegol ar glinigau. A chlywais nad yw'n anarferol i gleifion aros am dros bedair awr i fynychu eu hapwyntiadau. Nid dim ond yr amser aros ar gyfer apwyntiadau a godwyd, ond mater canslo apwyntiadau. Nododd cais rhyddid gwybodaeth i Betsi Cadwaladr fod y bwrdd iechyd hwnnw, dros y pum mlynedd diwethaf, wedi canslo'n agos i 40,000 o apwyntiadau offthalmoleg; roedd tua 7,900 ohonynt yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. A chlywais gleifion yn dweud pethau fel, 'Rwyf wedi cael digon o lythyrau canslo i bapuro wal fy ystafell wely.' Cawsom wybod sut oedd pobl yn sefyll yno yn y ciw yn aros i gael eu gweld a byddent yn clywed y derbynnydd ar y ffôn â rhiant neu briod yn ôl yn eu cartref yn dweud, 'O, dywedwch wrtho na all ddod i mewn', ac maent yn sefyll o flaen y derbynnydd, yn aros i gael eu derbyn.
Mae angen inni wneud rhywbeth yn ei gylch. Weinidog, rwy'n gofyn i chi wneud rhywbeth yn ei gylch, oherwydd mae hyn yn gwbl hanfodol. Mae cleifion yn sôn sut y mae colli golwg a dirywiad eu golwg yn effeithio'n enfawr ar eu hiechyd meddwl. Mae'n arwain at arwahanrwydd, dicter, colli ffrindiau. Rhaid i bobl roi'r gorau i'w trwyddedau gyrru, sy'n cael effaith aruthrol, yn enwedig os ydych yn byw mewn cymuned wledig. Dywedodd un claf, a ddefnyddiai ei ganolfan hamdden leol i nofio, fod rhywun wedi dweud wrtho na allai ddefnyddio'r ganolfan pan ddaeth yn amlwg ei fod yn colli ei olwg am ei fod yn berygl iechyd a diogelwch. Yn anffodus, mae colli golwg yn rhywbeth sydd â llawer iawn o stigma ynghlwm wrtho.
A hoffwn nodi hefyd, Weinidog, nad yw pob claf yn cael ei eni â phroblemau llygaid neu'n dioddef problemau sy'n gysylltiedig â heneiddio. Rwy'n pryderu nad oes digon o ddealltwriaeth neu gymorth yn cael ei roi i'r rhai sy'n colli eu golwg yn sydyn oherwydd anaf i'r ymennydd neu achosion eraill o golli golwg yn gyflym. Weinidog, hoffwn i chi edrych ar eich strategaeth gofal llygaid a mynd i'r afael â'r sefyllfa ar frys. Rwy'n mynd i roi'r gorau iddi yn awr; nid wyf yn mynd i gael digon o le i orffen yn y bôn. Rwy'n edrych ymlaen at glywed beth y mae pawb arall yn ei ddweud. Weinidog, rydych yn gwneud yn dda; gallem wneud yn well. Gwrandewch yn ofalus iawn arnom os gwelwch yn dda.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a dwi’n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliant 1.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Minister for Health and Social Services to move formally amendment 1.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl is-bwynt 4a a rhoi yn ei le:
bwrw ymlaen â chyhoeddi a gweithredu’r cynllun gweithlu cenedlaethol ar gyfer yr holl sector gofal llygaid a chyhoeddi Cylchlythyr Iechyd Cymru i sicrhau bod digon o gapasiti mewn clinigau llygaid i ddiwallu anghenion pobl Cymru yn awr ac yn y dyfodol;
gwella'r broses o gasglu, dadansoddi a dysgu o gwynion a digwyddiadau difrifol lle mae pobl wedi colli eu golwg;
parhau i fwrw ymlaen â’r gwaith o weithredu’r cynllun cyflawni ar gyfer gofal llygaid yn ei flwyddyn olaf a nodi y bydd y Prif Gynghorydd Optometrig yn gweithio gyda rhanddeiliaid trwy Gymru yn ystod y misoedd nesaf i gytuno ar y camau nesaf.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after sub-point 4a and replace with:
progress publication and implementation of the national workforce plan for the whole of the eye care sector and issue a Welsh Health Circular to ensure sufficient capacity in eye clinics to meet the current and future needs of the people of Wales;
improve the capture, analysis and learning from complaints and serious incidents where sight loss has occurred;
continue to drive forward implementation of the eye care delivery plan recommendations in its final year and notes the Chief Optometric Advisor will work with stakeholders across Wales over the coming months to agree next steps.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Y cyfraniadau nawr i fod yn dri munud yn unig, felly. Helen Mary Jones.
Thank you. The contributions now are to be three minutes only. So, Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank the Conservative group and Angela Burns for bringing this motion before us today. We will be supporting the motion unamended. I'd also like to associate myself with the thanks that Angela's made to the RNIB for very useful and powerful information, and I would agree with everything that Angela said in her contribution and I won't trouble the Assembly by repeating it.
I just want to talk about two things, and one is to talk a little bit about the impact on people's lives, because this is a situation that happened in my own family. My father was diagnosed with cataracts; there were very long waiting times—this was a long time ago, in the early 1990s. We could not persuade him to break his principles and allow us as his children to pay for private treatment. He felt that that would be wrong. He voted for the Government in 1945 that created the national health service, and he wasn't going to jump any queues. But the upshot of that was that, by the time he was eligible for his NHS operation he was no longer treatable; there was damage under the cataract.
I don't always talk about personal experience, but I think it's important to do so here, because the impact on somebody's life, that loss of independence that Angela was talking about, not being able to read a book, not being able to travel without having to have us with him, and the effect on his dignity was, I think, the worst thing of all—that being dependent, having been such an independent person. So, I think it's important whatever we do, and, indeed, when we talk about other health issues we've got to remember how it affects people. I agree with what Angela said that it is really positive that now these issues within the service are visible because of action that the Welsh Government has taken, but I do think that they need more urgency than the Government amendment would suggest is there.
And the other specific point I want to make in addition to the impact on people's lives is about accessible information. If people are missing appointments and there is some pushback in the system saying, 'Well, it's not our fault that there are so many missed appointments', say the health boards, 'It's because people don't turn up', well, if you don't send a blind person information in an accessible format, if you don't phone them, if you don't get them to identify somebody they want to receive the information for them, they will miss appointments and that will have an effect on the system. So, I'd really like to ask the Minister today to have a close look, as he drives this agenda forward, at whether the health boards are consistently providing information in accessible formats. Blind people should not have to have their children and their grandchildren reading appointment letters to them—it's not appropriate—or people who are losing their sight. I'm, again, grateful, and I won't say much more, to the Conservatives for bringing this forward. This is a very, very important agenda and I really think we need a sense of urgency, because every day there will be one of our fellow citizens who is losing their ability to see needlessly, and none of us, I'm sure, can be content with that.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r grŵp Ceidwadol ac Angela Burns am ddod â’r cynnig hwn gerbron heddiw. Byddwn yn cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio. Hoffwn hefyd gysylltu fy hun â diolchiadau Angela i’r RNIB am y wybodaeth ddefnyddiol a grymus iawn, a buaswn yn cytuno â phob dim y mae Angela wedi’i ddweud yn eu chyfraniad ac nid wyf am ei ailadrodd i’r Cynulliad.
Hoffwn siarad am ddau beth, ac un ohonynt yw sôn ychydig bach am yr effaith ar fywydau pobl, oherwydd mae hon yn sefyllfa a ddigwyddodd yn fy nheulu fy hun. Cafodd fy nhad ddiagnosis o gataractau; roedd yr amseroedd aros yn hir iawn—roedd hyn amser maith yn ôl, ar ddechrau'r 1990au. Ni allem ei berswadio i fynd yn groes i’w egwyddorion a gadael i ni fel ei blant dalu am driniaeth breifat. Teimlai y byddai hynny'n anghywir. Pleidleisiodd dros y Llywodraeth yn 1945 a greodd y gwasanaeth iechyd gwladol ac nid oedd yn mynd i neidio i flaen unrhyw giw. Ond pen draw hyn oedd nad oedd modd ei drin mwyach erbyn iddo ddod yn gymwys i gael ei lawdriniaeth GIG; roedd niwed o dan y cataract.
Nid wyf bob amser yn siarad am brofiadau personol, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig gwneud hynny yma, oherwydd mae’r effaith ar fywyd rhywun, y colli annibyniaeth y siaradodd Angela amdano, methu darllen llyfr, methu teithio heb orfod ein cael ni gydag ef, a’r effaith ar ei urddas oedd y peth gwaethaf oll rwy'n credu—o fod yn ddibynnol, ac yntau wedi bod yn berson mor annibynnol. Felly rwy’n credu ei bod hi’n bwysig beth bynnag a wnawn, ac yn wir, pan siaradwn am faterion iechyd eraill, fod rhaid inni gofio sut y mae’n effeithio ar bobl. Rwy’n cytuno â’r hyn a ddywedodd Angela ei bod hi’n gadarnhaol yn awr fod y problemau hyn yn weladwy yn y gwasanaeth oherwydd y camau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u cymryd, ond credaf fod angen iddynt weithredu ar fwy o frys nag y byddai gwelliant y Llywodraeth yn awgrymu sy'n bodoli.
A'r pwynt penodol arall yr hoffwn ei wneud yn ogystal â’r effaith ar fywydau pobl yw’r angen am wybodaeth hygyrch. Os yw pobl yn colli apwyntiadau, ac mae rhywfaint o ymateb gwrthwynebus yn y system yn dweud 'Wel, nid ein bai ni yw bod cynifer o apwyntiadau’n cael eu colli', meddai’r byrddau iechyd, 'Nid yw pobl yn dod i’w hapwyntiadau', wel, os nad ydych yn anfon gwybodaeth i berson dall ar ffurf hygyrch, os nad ydych yn eu ffonio, os nad ydych yn eu cael i ddynodi rhywun arall a allai dderbyn y wybodaeth ar eu rhan, fe fyddant yn colli apwyntiadau a bydd hynny’n effeithio ar y system. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog heddiw edrych yn agos wrth iddo wthio ei agenda yn ei blaen i weld i ba raddau y mae byrddau iechyd yn gyson yn darparu gwybodaeth ar ffurf hygyrch. Ni ddylai pobl ddal orfod cael eu plant a’u hwyrion i ddarllen llythyrau apwyntiad iddynt—nid yw’n briodol—na phobl sy’n colli eu golwg. Unwaith eto, rwy’n ddiolchgar, ac ni ddywedaf lawer mwy, i’r Ceidwadwyr am gyflwyno hyn. Mae hon yn agenda bwysig tu hwnt, ac rwy’n credu’n gryf fod yn rhaid inni gael ymdeimlad o frys oherwydd bob dydd bydd un o’n cyd-ddinasyddion yn colli eu gallu i weld, a hynny’n ddiangen, ac rwy’n siŵr na all neb ohonom fod yn fodlon ynglŷn â hynny.
Angela's figures mean that the number of people with sight loss in Wales is expected to double to 222,000 by 2050 and sight loss and blindness affect independence and mobility, including the risk of falls, of injury, mental health, cognition, employment and educational attainment. It's therefore imperative that the Welsh Government and local health boards are robustly held to account over failure to meet eye care waiting time targets and the implementation of eye care measures.
Last October, the Wales Audit Office reported that NHS Wales follow-up waiting lists have increased substantially with ophthalmology the second worst of all disciplines. In April, the Welsh Government published the first health board performance data against the new eye care measures for NHS out-patients. RNIB Cymru believes that the publication of this data is a major step forward in making health boards more accountable for the delivery of eye care services. The charity has welcomed the Welsh Government's commitment to developing new targets for new or follow-up appointments according to the patient's risk of irreversible sight loss—something that Helen Mary sadly shared with us in terms of her own family. However, the April data showed that not a single health board is yet meeting the new Welsh Government targets. RNIB Cymru states that this reflects what patients in Wales have been saying for years, with thousands having experienced repeated cancelled and delayed appointments, putting them at real risk of losing their sight because they aren't getting the right care and treatment at the right time.
It is RNIB Cymru that is, therefore, calling for health boards to be robustly held to account, a major drive to redesign services and a strategic national and multidisciplinary approach to ophthalmology workforce planning. Action on Hearing Loss also states that we're still seeing failings five years after the introduction of the all-Wales standards for accessible communication and information for people with sensory loss—sight and hearing—in the NHS, that there is currently no measuring or regulation of the standards, and that this should be part of quality improvement by Welsh Ministers and NHS bodies to include patient experience. After all, the Welsh Government states its support for the social model of disability, which recognises that people are disabled by society, not their impairment, that we must tackle the barriers to access and inclusion for all, and that everyone must be allowed independence, voice, choice and control in their lives—nothing about us without us. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 Part 2 code of practice states this,
'puts in place a system where people are full partners in the design and operation of care and support.'
And, finally, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 states that public bodies must demonstrate the involvement of the people that services or activities are going to benefit or affect from as early a stage as possible. Legislation is only meaningful if it's implemented. Diolch yn fawr.
Mae ffigurau Angela’n golygu bod disgwyl i nifer y bobl sydd â nam ar eu golwg yng Nghymru ddyblu i 222,000 erbyn 2050 ac mae nam ar y golwg a cholli golwg yn effeithio ar annibyniaeth a symudedd, yn cynnwys y perygl o gwympo, o gael anaf, iechyd meddwl, gwybyddiaeth, cyflogaeth, a chyrhaeddiad addysgol. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd lleol yn cael eu dwyn i gyfrif yn gadarn ynglŷn â’u methiant i gyrraedd targedau amseroedd aros gofal llygaid a rhoi mesurau gofal llygaid ar waith.
Fis Hydref diwethaf, adroddodd Swyddfa Archwilio Cymru fod rhestrau aros ar gyfer apwyntiadau dilynol GIG Cymru wedi tyfu'n sylweddol gydag offthalmoleg yn ail waethaf o'r holl ddisgyblaethau. Ym mis Ebrill, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ddata perfformiad cyntaf y byrddau iechyd yn erbyn y mesurau gofal llygaid newydd ar gyfer cleifion allanol y GIG. Mae RNIB Cymru yn credu bod cyhoeddi’r data hwn yn gam mawr ymlaen tuag at wneud byrddau iechyd yn fwy atebol am y modd y maent yn darparu gwasanaethau gofal llygaid. Mae'r elusen wedi croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu targedau newydd ar gyfer apwyntiadau newydd neu apwyntiadau dilynol yn ôl y risg i’r claf o golli eu golwg yn barhaol—rhywbeth y rhannodd Helen Mary â ni a ddigwyddodd i’w theulu hi yn anffodus. Fodd bynnag, dangosodd data mis Ebrill nad oes yr un bwrdd iechyd yn cyrraedd targedau newydd Llywodraeth Cymru hyd yma. Mae RNIB Cymru yn nodi ei fod yn adlewyrchu'r hyn y bu cleifion yng Nghymru yn ei ddweud ers blynyddoedd, gyda miloedd ohonynt wedi dioddef apwyntiadau’n cael eu canslo a’u gohirio dro ar ôl tro, gan eu rhoi mewn perygl gwirioneddol o golli eu golwg am nad ydynt yn cael y gofal a’r driniaeth iawn ar yr adeg iawn.
RNIB Cymru sy’n galw felly am ddwyn byrddau iechyd i gyfrif yn gadarn, ymgyrch fawr i ailgynllunio gwasanaethau a dull cenedlaethol ac amlddisgyblaethol strategol o gynllunio’r gweithlu offthalmoleg. Mae Action on Hearing Loss hefyd yn nodi ein bod yn dal i weld methiannau bum mlynedd ar ôl cyflwyno’r safonau cyfathrebu a gwybodaeth hygyrch ar gyfer Cymru gyfan i bobl â nam ar eu synwhyrau—y golwg a’r clyw—yn y GIG, na chaiff y safonau eu mesur na’u rheoleiddio ar hyn o bryd, ac y dylai hyn fod yn rhan o waith gwella ansawdd gan Weinidogion Cymru a chyrff y GIG i gynnwys profiad y claf. Wedi'r cyfan, mae Llywodraeth Cymru’n datgan ei chefnogaeth i’r model cymdeithasol o anabledd, sy’n cydnabod mai’r gymdeithas sy’n gwneud pobl yn anabl, nid y nam sydd arnynt, fod yn rhaid inni fynd i’r afael â’r rhwystrau i fynediad a chynhwysiant i bawb, a bod yn rhaid caniatáu i bawb gael annibyniaeth, llais, dewis a rheolaeth yn eu bywydau—dim byd amdanom ni hebom ni. Mae cod ymarfer Rhan 2 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn datgan fod hyn,
‘yn rhoi system ar waith lle mae pobl yn bartneriaid llawn yn y gwaith o gynllunio a gweithredu gofal a chymorth.’
Ac yn olaf, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn datgan bod yn rhaid i gyrff cyhoeddus arddangos ymwneud y bobl y mae gwasanaethau neu weithgareddau’n mynd i fod o fudd iddynt neu’n mynd i’w heffeithio o gam mor fuan â phosibl. Nid yw deddfwriaeth ond yn ystyrlon os caiff ei gweithredu. Diolch yn fawr.
I thank the Welsh Conservatives for tabling this debate, but I am disappointed that it's a 30-minute debate as opposed to one hour, because I think it's such a valuable subject. The fact that people have gone blind whilst waiting for treatment—
Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon, ond rwy'n siomedig mai dadl 30 munud yn unig ydyw yn hytrach nag un awr, oherwydd rwy'n credu ei fod yn destun pwysig iawn. Mae’r ffaith bod pobl wedi mynd yn ddall wrth aros am driniaeth—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I heard what you said there and I think it was very uncharitable. When was the last time you tabled a debate on eye care, and did you have any plans to do so before today?
Clywais yr hyn a ddywedoch chi ac rwy’n credu ei fod yn angharedig iawn. Pa bryd oedd y tro diwethaf i chi gyflwyno dadl ar ofal llygad, ac a oedd gennych unrhyw fwriad o wneud hynny cyn heddiw?
Let me just say, Darren, I think it's such a valuable subject, so I was actually complimenting you on that, you know? But, there we are, you don't know a compliment when you hear it, so—.
The fact that people have gone blind whilst waiting for treatment should be a matter of great shame for our nation. I therefore welcome the fact that the Welsh Government is getting its act together and investing in transforming eye care services.
RNIB Cymru have welcomed the new measures that will, for the first time, allow us to see the true scale of the challenges facing ophthalmology in Wales. The new measures outlined by the Minister finally put the patient first, giving priority to those most in need. It is now up to the health boards to deliver these improvements and make full use of the new guidelines. And I hope local health boards will actually deliver this time. The £7 million set aside for the new digital system for eye care is also most welcome. Hopefully Welsh Government can buck the trend on past IT projects and deliver the system quickly and efficiently. Once the new system is in place with direct referrals we should eliminate long waits for treatment. Until that time, we must ensure that the health boards streamline the referrals process as efficiently as possible. Swift referrals will help to speed up diagnosis and treatment and ensure that patients do not lose their sight due to long waits.
But there is still much more to do, and a shortage of rehabilitation officers for the visually impaired is certainly putting people’s safety at risk. We are not offering the best available treatments, some of which can actually reverse sight loss. And whilst we will be supporting the Government’s amendment today in order to recognise the progress that is being made, I urge the Minister to ensure that the next delivery plan addresses shortfalls in treatment and support options. I look forward to the chief optometric adviser’s recommendations, hopefully sooner rather than later. Let’s ensure that no-one else loses their sight whilst waiting for treatment and support, because the harrowing case highlighted by Angela Burns earlier should never happen, and it give us all an opportunity to reflect on how much improvement is needed in Wales. Diolch yn fawr.
Gadewch i mi ddweud, Darren, fy mod yn credu ei fod yn bwnc pwysig iawn, felly eich canmol ar hynny roeddwn i’n ei wneud, wyddoch chi? Ond dyna ni, nid ydych yn adnabod canmoliaeth pan fyddwch yn ei chlywed, felly—
Dylai’r ffaith bod pobl wedi mynd yn ddall wrth aros am driniaeth fod yn destun cywilydd mawr i'n gwlad. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn bwrw iddi i fuddsoddi yn y gwaith o drawsnewid gwasanaethau gofal llygaid.
Mae RNIB Cymru wedi croesawu’r mesurau newydd a fydd, am y tro cyntaf, yn caniatáu inni weld gwir faint yr heriau sy’n wynebu offthalmoleg yng Nghymru. Mae'r mesurau newydd a amlinellwyd gan y Gweinidog yn rhoi'r claf yn gyntaf o’r diwedd, gan roi blaenoriaeth i’r rhai sydd â’r angen mwyaf. Mater i’r byrddau iechyd yw cyflawni’r gwelliannau hyn yn awr a gwneud defnydd llawn o’r canllawiau newydd. Ac rwy’n gobeithio y bydd byrddau iechyd lleol yn cyflawni y tro hwn. Mae’r £7 miliwn a neilltuwyd ar gyfer y system ddigidol newydd ar gyfer gofal llygaid i’w groesawu’n fawr. Y gobaith yw y gall Llywodraeth Cymru wrthdroi'r duedd gyda phrosiectau TG yn y gorffennol a darparu'r system yn gyflym ac yn effeithlon. Pan fydd y system newydd ar waith gydag atgyfeiriadau uniongyrchol, dylem ddileu amseroedd aros hir am driniaeth. Tan hynny, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y byrddau iechyd yn symleiddio’r broses atgyfeirio i'w gwneud mor effeithlon â phosibl. Bydd atgyfeiriadau cyflym yn helpu i gyflymu’r broses o wneud diagnosis a rhoi triniaeth ac yn sicrhau nad yw cleifion yn colli eu golwg oherwydd amseroedd aros hir.
Ond mae llawer mwy i'w wneud o hyd, ac mae prinder swyddogion adsefydlu ar gyfer pobl â nam ar eu golwg yn sicr yn creu risg i ddiogelwch pobl. Nid ydym yn cynnig y triniaethau gorau sydd ar gael, triniaethau a allai sicrhau nad yw cleifion yn colli eu golwg. Ac er y byddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw er mwyn cydnabod y cynnydd sy’n cael ei wneud, rwy’n annog y Gweinidog i sicrhau bod y cynllun cyflawni nesaf yn mynd i’r afael â diffygion o ran opsiynau triniaeth a chymorth. Edrychaf ymlaen at argymhellion y prif gynghorydd optometrig, a hynny'n gynt yn hytrach na’n hwyrach, rwy'n gobeithio. Gadewch i ni sicrhau nad oes unrhyw un arall yn colli eu golwg wrth aros am driniaeth a chymorth, gan na ddylai’r achos erchyll a ddisgrifiodd Angela Burns yn gynharach byth ddigwydd, a dylai roi cyfle i bawb ohonom ystyried faint o welliant sydd ei angen yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Thirteen people lose their sight in Wales every day, adding to the staggering fact that 111,000 people live with sight loss here. Sight loss and blindness have a substantial effect on individuals. For example, over 14,000 people aged over 65 with sight loss are thought to experience one fall annually; 40 per cent of blind and partially sighted people have said that they are moderately or completely cut off from society; and according to RNIB, only one in four blind and partially sighted people work in the UK.
Every time I am back in north Wales, I am reminded of those affected by sight loss. Indeed, the town where my office is based and where I live, Llandudno, is fortunate to be home to the blind veterans training and rehabilitation centre; a hotel with rooms designated to visually impaired guests; and we have Mr Billy Baxter, our fabulous town crier, the only blind town crier in Europe and the second in UK history.
Now, it will come as no surprise to you, therefore, that I like to think of Aberconwy as a community that is trying and succeeding to be sight-loss friendly. However, I do fear that thousands of my constituents are being failed by the lack of appropriate treatment. Thanks to the new performance measures for eye care patients, I am aware that 11,310 patients in Betsi board are waiting beyond clinically safe levels for an out-patient appointment. That is the highest number of individuals waiting beyond targets in any health board.
Sadly, the trouble in Betsi forms part of a depressing national picture in which one in three patients deemed to be at high risk of losing their sight are waiting longer than their target waiting time just for ophthalmology appointments. This is particularly bad for follow-up patients, as RNIB Cymru has estimated that 90 per cent then face the risk of irreversible sight loss. However, it is likely that the situation is even worse, as the eye care measures only show the number of R1 patients waiting to be treated, not those classed R2 or R3. Health boards and you as a Welsh Government must be held to account for these figures.
Currently, there is huge reliance on locum provision. For example, 50 per cent of unfilled staff and associate specialist ophthalmology doctor posts require locum cover in Wales. That is more than the UK average. Clearly, there is a need for a nationwide workforce and an eye care delivery plan, to help ensure that demand is met and that health boards can tackle the crisis on a national basis.
With the numbers in need of eye care expected to rise significantly over the next decade, it is essential that action is taken now. Therefore, I implore the Members here today to support the motion so that we can all help individuals with sight loss across Wales, and, for me especially, in Aberconwy, where the problems under the care of Betsi Cadwaladr health board are significant. Again, my constituents shouldn't have to lose out in this important area.
Mae 13 o bobl yn colli eu golwg yng Nghymru bob diwrnod, gan ychwanegu at y ffaith syfrdanol fod 111,000 o bobl yn byw gyda nam ar eu golwg yma. Mae nam ar y golwg a cholli golwg yn cael effaith sylweddol ar unigolion. Er enghraifft, credir bod dros 14,000 o bobl dros 65 oed sydd â nam ar eu golwg yn dioddef un gwymp bob blwyddyn; mae 40 y cant o bobl ddall neu rannol ddall wedi dweud eu bod wedi’u hynysu o’r gymdeithas i raddau cymedrol neu'n llwyr; ac yn ôl RNIB, dim ond un o bob pedwar o bobl ddall a rhannol ddall sy'n gweithio yn y DU.
Bob tro rwy’n ôl yng ngogledd Cymru, caf fy atgoffa am y rhai yr effeithir arnynt gan nam ar y golwg. Yn wir, mae'r dref lle mae fy swyddfa a lle rwy'n byw, Llandudno, yn ffodus i fod yn gartref i’r ganolfan hyfforddi ac adsefydlu i gyn-filwyr dall; gwesty gydag ystafelloedd wedi'u neilltuo ar gyfer gwesteion â nam ar eu golwg; ac mae gennym Mr Billy Baxter, ein crïwr tref gwych, yr unig grïwr tref dall yn Ewrop a'r ail yn hanes y DU.
Nawr, ni fydd yn syndod i chi felly fy mod yn hoffi meddwl am gymuned Aberconwy fel un sy’n ceisio bod, ac sy’n llwyddo i fod yn ystyriol o bobl sydd â nam ar eu golwg. Fodd bynnag, rwy'n ofni bod miloedd o fy etholwyr yn cael cam yn sgil diffyg triniaeth briodol. Diolch i’r mesurau perfformiad newydd ar gyfer cleifion gofal llygaid, rwy'n ymwybodol fod 11,310 o gleifion ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn aros y tu hwnt i lefelau clinigol ddiogel am apwyntiadau cleifion allanol. Dyna'r nifer uchaf o bobl yn aros y tu hwnt i’r targedau mewn unrhyw fwrdd iechyd.
Yn anffodus, mae'r drafferth ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn rhan o ddarlun cenedlaethol digalon lle mae un o bob tri chlaf y bernir eu bod yn wynebu risg uchel o golli eu golwg yn aros yn hwy na’r amser aros targed am apwyntiadau offthalmoleg yn unig. Mae hyn yn arbennig o wael i gleifion dilynol, gan fod RNIB Cymru wedi amcangyfrif fod 90 y cant wedyn yn wynebu’r risg o golli golwg yn barhaol. Fodd bynnag, mae’n debygol fod y sefyllfa hyd yn oed yn waeth, gan nad yw’r mesurau gofal llygaid ond yn dangos y nifer o gleifion R1 sy’n aros i gael eu trin, nid y rhai a gategoreiddir fel rhai R2 neu R3. Rhaid i’r byrddau iechyd a chi fel Llywodraeth Cymru gael eich dwyn i gyfrif am y ffigurau hyn.
Ar hyn o bryd, ceir dibyniaeth enfawr ar ddarpariaeth locwm. Er enghraifft, mae 50 y cant o swyddi staff a meddygon cyswllt offthalmoleg arbenigol sydd heb eu llenwi angen darpariaeth locwm yng Nghymru. Mae hynny'n fwy na chyfartaledd y DU. Yn amlwg, mae angen gweithlu cenedlaethol a chynllun cyflawni ar gyfer gofal llygaid er mwyn helpu i sicrhau bod y galw’n cael ei ddiwallu ac y gall byrddau iechyd fynd i’r afael â’r argyfwng ar sail genedlaethol.
Gyda'r disgwyl y bydd y niferoedd a fydd angen gofal llygaid yn y dyfodol yn codi’n sylweddol dros y degawd nesaf, mae'n hanfodol ein bod yn gweithredu yn awr. Felly, rwy'n erfyn ar yr Aelodau yma heddiw i gefnogi’r cynnig er mwyn inni allu helpu unigolion sydd â nam ar eu golwg ledled Cymru, ac i mi yn arbennig, yn Aberconwy, lle mae’r problemau dan ofal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn sylweddol. Unwaith eto, ni ddylai fy etholwyr fod ar eu colled yn y maes pwysig hwn.
Jenny Rathbone.
Jenny Rathbone.
Thank you very much and thank you for calling me. The Public Accounts Committee has been taking quite a lot of evidence around this, and the quality of the evidence given by the RNIB was absolutely excellent. I'd like to pay tribute to the work they do—particularly Gareth Davies, who is the RNIB stakeholder engagement lead—in advising people on the significance of the correspondence they get from their health board, because it's really important that patients know whether the cancellation of an appointment is something that should be contested, because of the urgency of their issue, or whether it's something that's entirely routine. The concern that the RNIB was raising was that people are having their appointments cancelled almost before they get the letter of the appointment. Clearly, there has been a major problem at Cardiff and Vale, which has certainly caused me to have a lot of individual correspondence—
Diolch yn fawr iawn a diolch am fy ngalw. Mae’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn casglu cryn dipyn o dystiolaeth ar hyn, ac roedd ansawdd y dystiolaeth a roddodd yr RNIB yn rhagorol iawn. Hoffwn dalu teyrnged i’r gwaith a wnânt—yn enwedig Gareth Davies, sef arweinydd ymgysylltu â rhanddeiliaid yr RNIB—yn cynghori pobl ynghylch arwyddocâd yr ohebiaeth a gânt gan eu bwrdd iechyd, oherwydd mae’n bwysig iawn i gleifion wybod a yw canslo apwyntiad yn rhywbeth y dylent ei herio oherwydd y brys gyda’u problem, neu a yw’n rhywbeth cwbl arferol. Roedd yr RNIB yn pryderu fod apwyntiadau pobl yn cael eu canslo bron cyn iddynt gael y llythyr yn eu hysbysu am yr apwyntiad. Yn amlwg, mae Caerdydd a’r Fro wedi wynebu problem fawr, sydd wedi achosi i mi gael llawer o ohebiaeth gan unigolion—
One of the things that I find in my own constituency is people receiving letters cancelling their appointments, sometimes on the day of the appointment, and, very often, those letters not even being suitable for the visually impaired. They're in small font sizes and things. Is this the sort of problem you're also having in Cardiff and Vale?
Un o'r pethau a welaf yn fy etholaeth yw pobl yn cael llythyrau’n canslo eu hapwyntiadau, weithiau ar ddiwrnod yr apwyntiad, ac yn aml iawn, nid yw’r llythyrau hynny hyd yn oed yn addas ar gyfer pobl â nam ar eu golwg. Maent mewn ffont bach a phethau. Ai dyma'r math o broblem rydych chi'n ei chael yng Nghaerdydd a'r Fro hefyd?
I certainly haven't come across the small print, but I've certainly had—this was some of the evidence that was given to us by the RNIB, and I can't say whether it was in Cardiff and Vale or not.
I just want to make two or three quick points. One is that that the 7 per cent increase in the number of people needing eye care is not in any way the fault of the Government. In some cases, this is something to be applauded, in the sense that more people are coming forward because they realise that their eyes are not in the state they need to be.
Secondly, people are living longer, so, obviously, as we all get older, we have to start using glasses, and as we get older and older—I predict that that I will have serious eye problems just because of my family history. The issue here is how we organise the services to meet the increased demand, and I think that that is something that the Welsh Government is working on, which is why I will be voting for the amendment.
But there are also other issues that we need to do things about. One is that it should not be necessary for someone who has been seen by a high-street optometrist, who has identified that this person needs to see a specialist, to have to go via their GP in order to get a 'Dear Doctor' letter to get to the specialist department. That is a ridiculous waste of time of the primary care service, as well as unnecessary for the individual patient.
Secondly, new technology enables the ophthalmologist in the hospital to examine the urgency of the case of the individual without the need to have the patient in front of them. Because, with the health Minister, I visited a completely excellent optometrist in Pentwyn who I saw being able to send very high-quality images of the eye direct to the hospital specialist. That is a wonderful innovation, and one we should applaud, because it enables them to prioritise those whose cases are really urgent and need to be seen immediately because their sight is at risk as opposed to those who probably have a problem but don't need to be seen this week. So, that is another thing that's really, really important.
But the third thing that we've had a lot of difficulty on in Cardiff and the Vale is ensuring that those who've had routine cataract operations, which are done by the thousands on the day in the most remote parts of India, like Bihar—they do not need to go back to the hospital, unless there is a specialist reason for it. They can be seen back in the high street by the optometrist just to make sure that the cataract operation, which is a routine operation these days, has been a success and that there is no problem—
Yn bendant nid wyf wedi gweld llythyrau mewn print mân, ond yn sicr rwyf wedi—dyma oedd peth o’r dystiolaeth a gawsom gan yr RNIB, ac ni allaf ddweud ai yng Nghaerdydd a’r Fro y digwyddodd hynny ai peidio.
Hoffwn wneud dau neu dri phwynt cyflym. Un yw nad yw’r cynnydd o 7 y cant yn nifer y bobl sydd angen gofal llygaid yn fai ar y Llywodraeth mewn unrhyw ffordd. Mewn rhai achosion, mae hyn yn rhywbeth i’w ganmol, yn yr ystyr fod mwy o bobl yn dod i gael eu gweld am eu bod yn sylweddoli nad yw eu golwg cystal ag y mae angen iddo fod.
Yn ail, mae pobl yn byw'n hirach, felly, yn amlwg, wrth inni dyfu’n hŷn, mae'n rhaid i ni ddechrau defnyddio sbectol, ac wrth inni dyfu’n hŷn eto—rwy’n rhagweld y bydd gennyf broblemau llygaid difrifol oherwydd hanes fy nheulu. Y broblem yma yw sut y trefnwn y gwasanaethau i ddiwallu’r galw cynyddol, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru’n gweithio arno, a dyna pam y byddaf yn pleidleisio dros y gwelliant.
Ond ceir materion eraill y mae angen i ni wneud pethau yn eu cylch hefyd. Un ohonynt yw na ddylai fod angen i rywun sydd wedi cael ei weld gan optometrydd ar y stryd fawr, sydd wedi nodi bod angen i’r unigolyn weld arbenigwr, fynd drwy eu meddyg teulu er mwyn cael llythyr 'Annwyl Feddyg' cyn y gall fynd i’r adran arbenigol. Mae'n wastraff gwarthus ar amser y gwasanaeth gofal sylfaenol, yn ogystal â bod yn ddiangen i'r claf unigol.
Yn ail, mae technoleg newydd yn galluogi'r offthalmolegydd yn yr ysbyty i edrych ar ba mor ddifrifol yw'r achos unigol heb fod angen cael y claf o'u blaen. Oherwydd, gyda'r Gweinidog iechyd, ymwelais ag optometrydd cwbl ragorol ym Mhentwyn a gwelais eu bod yn gallu anfon delweddau o safon uchel iawn o'r llygad yn uniongyrchol at yr arbenigwr yn yr ysbyty. Mae hynny'n arloesedd gwych, ac yn un y dylem ei gymeradwyo, gan ei fod yn eu galluogi i flaenoriaethu'r rhai y mae eu hachosion yn rhai y mae brys gwirioneddol yn eu cylch ac angen eu gweld ar unwaith am fod risg i'w golwg, yn hytrach na'r rheini sydd â phroblem yn ôl pob tebyg, ond nad oes angen iddynt gael eu gweld yr wythnos hon. Felly, mae hynny'n rhywbeth arall sy'n wirioneddol bwysig.
Ond y trydydd peth yr ydym wedi cael llawer o anhawster yn ei gylch yng Nghaerdydd a'r Fro yw sicrhau nad oes angen i'r rhai sydd wedi cael llawdriniaethau cataract rheolaidd, sy'n cael eu gwneud wrth y miloedd ar y diwrnod yn y rhannau mwyaf anghysbell o India, fel Bihar—nad oes angen iddynt fynd yn ôl i'r ysbyty oni bai fod rheswm arbenigol dros wneud hynny. Gellir eu gweld yn ôl ar y stryd fawr gan yr optometrydd i sicrhau bod y llawdriniaeth cataract, sy'n llawdriniaeth reolaidd y dyddiau hyn, wedi bod yn llwyddiant ac nad oes problem—
You do need to bring your comments to a close now.
Mae angen i chi ddod â'ch sylwadau i ben yn awr.
Thank you, Presiding Officer, for calling me.
Diolch am fy ngalw, Lywydd.
Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gethin.
The Minister for Health and Social Services, Vaughan Gethin.
Thank you, Presiding Officer, and to Members who have spoken in today's debate, which I'm happy to respond to. As everyone has recognised, poor eye health is a common problem that can have a devastating impact on people and their families. And, as we recognise, the number of people in Wales living with sight loss is predicted to double by 2050. So, given the importance of eye healthcare, I do welcome the opportunity to set out the changes that we are making to improve services for people using them now and to ensure that they're sustainable and equipped to respond to future demand.
There are people in Wales who are still waiting too long for their initial treatment, and I recognise that is not good enough. However, despite increases in the number of people needing our services, we have seen significant improvements in referral-to-treatment times over recent years. At the end of March 2019, there were 218 people waiting longer than 36 weeks for their first appointment, and that's the best position since March 2012, and a 93 per cent improvement since the low point of March 2015, when over 3,500 people were in that position. But, importantly—and this is the reason for the new measures—we know that referral-to-treatment time measures only apply to new patients. Most ophthalmology patients need regular, ongoing review and treatment to ensure improved sight or to reduce the risk of avoidable sight loss, and clinical evidence suggests that approximately 10 per cent of new patients are at risk of irreversible sight loss compared to 90 per cent of follow-up patients.
Again, I take on board the points that Jenny Rathbone has helpfully made about the way we are trying to reconfigure our system to make better use of the professionals who exist on our high street, where people can be safely and appropriately managed outside of a consultant-led service in a hospital. But the figures that we've quoted and discussed in this debate are stark. Healthcare professionals and the third sector raised concerns that referral-to-treatment time measures did not reflect the things that were most important. And, interestingly, there has been lots of conversation about cataracts, and part of our challenge, of course, is that, if we want to improve old referral-to-treatment time measures, because you're on a waiting list initially for cataracts and yet actually it's clinically safer to wait with a cataract than with other conditions—. That doesn't mean to say you can wait forever, but our previous measures were driving us towards meeting a target without properly considering clinical need.
So, the old measures didn't capture delays later in the patient pathway and, as I say, could drive services to prioritise appointments for new patients. As a result, I listened to what was said by both clinicians and the third sector, and patient representatives in particular, and we've set out on piloting a new way of understanding what new measures could look like and how they could be designed. And, at the end of that process, I've introduced the new measures that I've recently announced. It's been devised to account for both new and existing patients, based on clinical need and a risk of adverse outcome. And the work has been fully supported by the vision cross-party group, and I do recognise and welcome their support.
And this has been a bold move for us because what we've essentially done as a Government is we've set out the areas where we need to do more in a much more honest way, because we could, frankly, have left the old measures and said, 'We're meeting our referral-to-treatment targets', and we could have essentially not been able to properly expose the nature of the challenge. And we are the first UK nation to do this. We regularly talk about: are measures comparable between UK nations? Well, they're not, because we made a deliberate choice to change our measures, and I believe it's not just clinically appropriate because of the advice I've had, but actually I believe that people in Wales should get a better service because of the drive to meet those new targets that we've introduced.
I'll take the intervention, then I should make some progress.
Diolch i chi, Lywydd, ac i'r Aelodau sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw, ac rwy'n falch iawn o ymateb iddi. Fel y mae pawb wedi cydnabod, mae iechyd llygaid gwael yn broblem gyffredin a all gael effaith ddinistriol ar bobl a'u teuluoedd. Ac fel rydym yn cydnabod, rhagwelir y bydd nifer y bobl yng Nghymru sydd â nam ar eu golwg yn dyblu erbyn 2050. Felly, o ystyried pwysigrwydd gofal iechyd llygaid, rwy'n croesawu'r cyfle i amlinellu'r newidiadau rydym yn eu gwneud i wella gwasanaethau i bobl sy'n eu defnyddio yn awr ac i sicrhau eu bod yn gynaliadwy ac yn barod i ymateb i'r galw yn y dyfodol.
Ceir pobl yng Nghymru sy'n dal i aros yn rhy hir am eu triniaeth gyntaf, ac rwy'n cydnabod nad yw hynny'n ddigon da. Fodd bynnag, er gwaethaf y cynnydd yn nifer y bobl sydd angen ein gwasanaethau, rydym wedi gweld gwelliannau sylweddol yn yr amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth dros y blynyddoedd diwethaf. Ar ddiwedd mis Mawrth 2019, roedd 218 o bobl yn aros am fwy na 36 wythnos am eu hapwyntiad cyntaf, a dyna'r sefyllfa orau ers mis Mawrth 2012, a gwelliant o 93 y cant ers y pwynt isaf ym mis Mawrth 2015, pan oedd dros 3,500 o bobl yn y sefyllfa honno. Ond yn bwysig—a dyma'r rheswm am y mesurau newydd—gwyddom mai ar gyfer cleifion newydd yn unig y mae mesurau amser rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn berthnasol. Mae'r rhan fwyaf o gleifion offthalmoleg angen archwiliadau a thriniaeth reolaidd a pharhaus i sicrhau eu bod yn gweld yn well neu i leihau'r risg o golli golwg yn ddiangen, ac mae tystiolaeth glinigol yn awgrymu bod tua 10 y cant o gleifion newydd mewn perygl o golli eu golwg yn barhaol o'i gymharu â 90 y cant o gleifion dilynol.
Unwaith eto, rwy'n derbyn y pwyntiau y mae Jenny Rathbone wedi'u gwneud am y ffordd yr ydym yn ceisio ad-drefnu ein system er mwyn gwneud gwell defnydd o'r gweithwyr proffesiynol ar ein stryd fawr, lle gellir rheoli pobl yn ddiogel ac yn briodol y tu allan i wasanaeth dan arweiniad meddyg ymgynghorol mewn ysbyty. Ond mae'r ffigurau a ddyfynnwyd ac a drafodwyd gennym yn y ddadl hon yn rhai digalon. Mynegodd gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a'r trydydd sector bryderon nad oedd mesurau amser rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn adlewyrchu'r pethau pwysicaf. Ac yn ddiddorol, cafwyd llawer o drafod ar gataractau, a rhan o'n her, wrth gwrs, os ydym am wella hen fesurau amser rhwng atgyfeirio a thriniaeth, oherwydd eich bod ar restr aros i ddechrau ar gyfer cataractau ac eto mae'n fwy diogel yn glinigol i aros gyda chataract na chyda chyflyrau eraill—. Nid yw hynny'n golygu y gallwch aros am byth, ond roedd ein mesurau blaenorol yn ein gyrru tuag at gyrraedd targed heb ystyried angen clinigol yn briodol.
Felly, nid oedd yr hen fesurau'n cofnodi oedi yn ddiweddarach ar lwybr y claf ac fel y dywedais, gallai wneud i wasanaethau flaenoriaethu apwyntiadau ar gyfer cleifion newydd. O ganlyniad, gwrandewais ar yr hyn a ddywedodd clinigwyr a'r trydydd sector, a chynrychiolwyr cleifion yn enwedig, ac rydym wedi bwrw iddi i dreialu ffordd newydd o ddeall sut y gallai mesurau newydd edrych a sut y gellid eu cynllunio. Ac ar ddiwedd y broses honno, rwyf wedi cyflwyno'r mesurau newydd a gyhoeddais yn ddiweddar. Fe'u dyfeisiwyd i gynnwys cleifion newydd a chleifion presennol, yn seiliedig ar angen clinigol a risg o ganlyniad anffafriol. Ac mae'r gwaith wedi cael ei gefnogi'n llawn gan y grŵp trawsbleidiol ar olwg, ac rwy'n cydnabod ac yn croesawu eu cefnogaeth.
Ac mae hyn wedi bod yn gam beiddgar i ni oherwydd yr hyn a wnaethom fel Llywodraeth yn y bôn yw nodi'r meysydd lle mae angen inni wneud mwy mewn ffordd lawer mwy gonest, oherwydd a dweud y gwir, gallem fod wedi gadael yr hen fesurau a dweud, 'Rydym yn cyrraedd ein targedau rhwng atgyfeirio a thriniaeth', ac yn y bôn, gallem fod wedi methu datgelu natur yr her yn briodol. A ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i wneud hyn. Soniwn yn rheolaidd ynglŷn ag a oes modd cymharu mesurau rhwng gwledydd y DU? Wel, nid oes modd gwneud hynny, oherwydd fe wnaethom ddewis bwriadol i newid ein mesurau, ac rwy'n credu nid yn unig fod hynny'n briodol yn glinigol oherwydd y cyngor a gefais, ond mewn gwirionedd credaf y dylai pobl yng Nghymru gael gwell gwasanaeth oherwydd yr ymgyrch i gyrraedd y targedau newydd a gyflwynwyd gennym.
Fe gymeraf yr ymyriad, yna dylwn wneud rhywfaint o gynnydd.
Thank you. I just wanted to say briefly, because I didn't have time to come in—I'll just declare an interest, my father has glaucoma—what wasn't mentioned in this debate was the way that some of the systems behind sight loss treatments are being privatised. My father has had a call from a private company in Preston to change his appointment from the Prince Charles Hospital in Merthyr to the Royal Glamorgan, and hasn't had an appointment in many, many months. It's not only him; since he's done some public work on this, people are being referred to services outside of their areas, because, simply, those particular appointments are not—specialists are not being held in those areas, so they can't be seen locally. What are you doing to challenge some of the operations behind this issue, if you have this new vision? Why are private companies involved in this process?
Diolch. Roeddwn eisiau dweud yn fyr, am na chefais amser i ddod i mewn—rwyf am ddatgan buddiant, mae gan fy nhad glawcoma—yr hyn na soniwyd amdano yn y ddadl hon oedd y ffordd y mae rhai o'r systemau sydd y tu ôl i driniaethau colli golwg yn cael eu preifateiddio. Cafodd fy nhad alwad ffôn gan gwmni preifat yn Preston i newid ei apwyntiad o ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr i Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac nid yw wedi cael apwyntiad ers misoedd lawer. Nid ef yn unig; mae wedi gwneud rhywfaint o waith cyhoeddus ar hyn, mae pobl yn cael eu hatgyfeirio at wasanaethau y tu allan i'w hardaloedd, oherwydd, yn syml, nid yw'r apwyntiadau—nid oes arbenigwyr yn yr ardaloedd hynny, felly ni ellir eu gweld yn lleol. Beth ydych chi'n ei wneud i herio rhai o'r gweithredoedd y tu ôl i'r mater hwn, os oes gennych y weledigaeth newydd hon? Pam y mae cwmnïau preifat yn rhan o'r broses hon?
I think that's getting away from the topic of the motion, but we do use providers outside the health service to catch up. It's what we do in a range of areas in order to make the best use of NHS capacity, but the challenge is, if we don't make use of services outside the national health service, then the reality is that more people wait for longer. And, actually, part of the point of what we're trying to do is to have a measure that is clinically appropriate and tells us the honest scale of the challenge we have. We then need to invest in our service, both in system reform, but also the targeted investment I previously announced as well, to improve capacity where we're needed so that our system is in balance, so that we don't need to make regular use of services outside the national health service to make sure that people don't wait for too long.
I published performance against the new measure in June of this year and will continue to report back each month. The data shows that two thirds of patient pathways assessed at the highest level of risk were waiting within their target time or within 25 per cent of the date, and that's clinically acceptable according to the clinicians who have designed and piloted the new measure before I made the decision to introduce it across Wales. And the data does shine a light across the patient pathway and demonstrates clearly that further work is needed to improve services for new and returning patients.
So, health boards have developed plans to improve their position, and I've provided targeted investment against that to support development. And the actions they take will build on the progress that has been made since the launch of 'Together for Health' in 2013. Our approach is in line with prudent healthcare and the direction that I've previously outlined in 'A Healthier Wales'. So, there will be a continued and renewed focus on providing more treatment and care within the community and making better use of optometrists to ensure that ophthalmologists are free to see people who really do need to see them.
Our Wales eye care service delivered by optometrists leads the way in the UK and is widely recognised as a significant advance in the provision of primary eye care services and it's helped to reduce the backlog, and there is more to do.
I'll turn to the closing, Llywydd, as I can see the clock is up. Over the next 12 months, we will consider carefully with partners what steps we should take once the eye healthcare delivery plan comes to an end. And reviewing performance against the new measure will be an important part of that. There is still much to do, but real progress has been made in Wales in the provision of eye healthcare services and I do, again, want to recognise the contribution of health professionals across primary and secondary care in the way that they have designed and delivered the change in services that we are now making. I'd also like to thank partners, including patient reps and the third sector, for the challenge and collaboration that continues to inform our approach: new measures that are clinically appropriate and a UK first with targeted investment that supports system reform. And we will now have much greater honesty and scrutiny about the challenge we face. Our target now is to deliver.
Credaf fod hynny'n symud i ffwrdd o destun y cynnig, ond rydym yn defnyddio darparwyr y tu allan i'r gwasanaeth iechyd i ddal i fyny. Dyna a wnawn mewn amrywiaeth o feysydd er mwyn gwneud y defnydd gorau o gapasiti'r GIG, ond yr her yw, os defnyddiwn wasanaethau y tu allan i'r gwasanaeth iechyd gwladol, y realiti yw bod mwy o bobl yn aros yn hwy. Ac mewn gwirionedd, rhan o'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw cael mesur sy'n briodol yn glinigol ac sy'n dweud wrthym yn onest beth yw maint yr her sy'n ein hwynebu. Yna, mae angen inni fuddsoddi yn ein gwasanaeth, o ran diwygio'r system, ond hefyd y buddsoddiad wedi'i dargedu a gyhoeddais yn flaenorol, i wella capasiti lle bo angen er mwyn i'n system fod yn gytbwys, ac fel nad oes angen i ni wneud defnydd rheolaidd o wasanaethau y tu allan i'r gwasanaeth iechyd gwladol i wneud yn siŵr nad yw pobl yn aros yn rhy hir.
Cyhoeddais berfformiad yn erbyn y mesur newydd ym mis Mehefin eleni a byddaf yn parhau i adrodd yn ôl bob mis. Dengys y data fod dwy ran o dair o gleifion yr aseswyd eu bod ar y lefel uchaf o risg yn aros o fewn eu hamser targed neu o fewn 25 y cant i'r dyddiad, ac mae hynny'n dderbyniol yn glinigol yn ôl y clinigwyr sydd wedi cynllunio a threialu'r mesur newydd cyn imi wneud y penderfyniad i'w gyflwyno ar draws Cymru. Ac mae'r data'n taflu goleuni ar draws llwybr y claf ac yn dangos yn glir fod angen gwneud mwy o waith i wella gwasanaethau i gleifion newydd a chleifion sy'n dychwelyd.
Felly, mae byrddau iechyd wedi datblygu cynlluniau i wella eu sefyllfa, ac rwyf wedi darparu buddsoddiad wedi'i dargedu yn erbyn hynny i gefnogi datblygiad. A bydd y camau a gymerir ganddynt yn adeiladu ar y cynnydd a wnaed ers lansio 'Law yn llaw at iechyd' yn 2013. Mae ein dull o weithredu yn cyd-fynd ag egwyddorion gofal iechyd darbodus a'r cyfeiriad a amlinellais yn flaenorol yn 'Cymru Iachach'. Felly, bydd ffocws newydd a pharhaus ar ddarparu mwy o driniaeth a gofal yn y gymuned a gwneud gwell defnydd o optometryddion i sicrhau bod offthalmolegwyr yn rhydd i weld pobl y mae gwir angen iddynt eu gweld.
Mae ein gwasanaeth gofal llygaid yng Nghymru a ddarperir gan optometryddion yn arwain y ffordd yn y DU a chaiff ei gydnabod yn eang fel cam mawr ymlaen yn y ddarpariaeth o wasanaethau gofal llygaid sylfaenol ac mae wedi helpu i leihau'r ôl-groniad, ac mae mwy i'w wneud.
Rwy'n tynnu tua'r terfyn, Lywydd, gan y gallaf weld bod y cloc wedi fy nhrechu. Dros y 12 mis nesaf, byddwn yn ystyried yn ofalus gyda phartneriaid pa gamau y dylem eu cymryd pan ddaw'r cynllun cyflawni ar gyfer gofal iechyd llygaid i ben. A bydd adolygu perfformiad yn erbyn y mesur newydd yn rhan bwysig o hynny. Mae llawer i'w wneud o hyd, ond gwnaed cynnydd gwirioneddol yng Nghymru ar ddarparu gwasanaethau gofal iechyd llygaid ac unwaith eto, hoffwn gydnabod cyfraniad gweithwyr iechyd proffesiynol ar draws gofal sylfaenol ac eilaidd oherwydd y ffordd y maent wedi cynllunio a chyflawni'r newid a wnawn yn awr yn y gwasanaethau. Hefyd, hoffwn ddiolch i bartneriaid, gan gynnwys cynrychiolwyr cleifion a'r trydydd sector, am yr her a'r cydweithio sy'n parhau i lywio ein dull o weithredu: mesurau newydd sy'n briodol yn glinigol a'r wlad gyntaf yn y DU i dargedu buddsoddiad sy'n helpu i ddiwygio'r system. Ac yn awr bydd gennym lawer mwy o onestrwydd a chraffu ar yr her sy'n ein hwynebu. Ein targed yn awr yw cyflawni.
Angela Burns i ymateb i'r ddadl.
Angela Burns to reply to the debate.
Thank you, Presiding Officer. Minister, as I said at the beginning of my speech, the Welsh Government have been brave, but you need to be braver still, and there are a couple of very, very clear things that you could do. The treatments here aren't expensive. What we need is consistency, we need the feet of the health boards to be held to the fire to stop them from cancelling again and again and again, because many people have multiple cancellations—not one or two, but five, six, seven. That's the first thing. The second thing is we need to have rapid sight loss looked at properly within your strategy. People who have sight loss through brain injury and other issues like that, they're not really catered for, they need a different kind of support and you could do that. Be brave. I'm asking you to do that.
We also need to look at optometrists. You've actually said yourself what a great service they provide. I agree with you 100 per cent. However, they are not able to do two things. One: they're not able to prescribe, and so, if somebody comes to them and needs a prescription, they have to then send them back to the GP—waste everybody's time. There surely must be a workaround. The second thing an optometrist can't do: I don't know about most of you—and I am trying to hurry up and speak as fast as I can, Presiding Officer—but a lot of us will go to the optician that's near where we work. I live in Pembrokeshire, my optician is here in Cardiff, but if I have a problem with my eyes, he cannot refer me to the Pembrokeshire health board. He has to refer me to this one, or I have to then go and find myself an optician. So, why can't we just get rid of that, because that's an unnecessary barrier?
'A Healthier Wales'—it's all about prevention, it's about keeping people sane, safe and in an environment that they're happy with. For most of us, that's our home and with our friends, without having to have all the other pressures of life. If we want to keep our population in that, if we want to do this prevention, then what we have to do is keep people and give them the tools to allow them to stay in their homes. Losing your sight creates loneliness, isolation and all manner of mental health stresses. The world is a very difficult place to navigate without signposts. You've done an awfully good job so far—be braver, because this is one part of the health service that all of us could really get right, and it would help so many people for the future.
Diolch, Lywydd. Weinidog, fel y dywedais ar ddechrau fy araith, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ddewr, ond mae angen i chi fod yn ddewrach byth, ac mae rhai pethau clir iawn y gallech eu gwneud. Nid yw'r triniaethau yma'n ddrud. Yr hyn sydd ei angen yw cysondeb, mae angen gwneud y byrddau iechyd yn atebol i'w hatal rhag canslo dro ar ôl tro, oherwydd mae nifer o bobl yn wynebu canslo lluosog—nid unwaith neu ddwy, ond pump, chwech, saith gwaith. Dyna'r peth cyntaf. Yr ail beth yw bod angen inni edrych ar golli golwg yn sydyn yn eich strategaeth. Os yw pobl yn colli eu golwg drwy anafiadau i'r ymennydd a phethau o'r fath, ni ddarperir ar eu cyfer, maent angen math gwahanol o gymorth a gallech wneud hynny. Byddwch yn ddewr. Rwy'n gofyn i chi wneud hynny.
Mae angen inni edrych hefyd ar optometryddion. Rydych wedi dweud eich hun am y gwasanaeth gwych y maent yn ei ddarparu. Rwy'n cytuno â chi 100 y cant. Fodd bynnag, nid ydynt yn gallu gwneud dau beth. Un: nid ydynt yn gallu presgripsiynu, ac felly, os daw rhywun atynt a bod angen presgripsiwn arnynt, rhaid iddynt eu hanfon yn ôl at y meddyg teulu—gan wastraffu amser pawb. Rhaid bod rhyw ffordd o weithio o gwmpas hyn. Yr ail beth na all optometrydd ei wneud: nid wyf yn gwybod am y rhan fwyaf ohonoch—ac rwy'n ceisio brysio a siarad mor gyflym ag y gallaf, Lywydd—ond bydd llawer ohonom yn mynd at yr optegydd sy'n agos at ein gwaith. Rwy'n byw yn Sir Benfro, mae fy optegydd yma yng Nghaerdydd, ond os oes gennyf broblem gyda fy llygaid, ni all fy nghyfeirio at fwrdd iechyd Sir Benfro. Mae'n rhaid iddo fy atgyfeirio at yr un hwn, neu mae'n rhaid i mi fynd i chwilio am optegydd. Felly, pam na allwn gael gwared ar hynny, oherwydd mae'n rhwystr diangen?
'Cymru Iachach'—mae'n ymwneud ag atal, mae'n ymwneud â chadw pobl yn gall, yn ddiogel ac mewn amgylchedd y maent yn hapus ag ef. I'r rhan fwyaf ohonom, ein cartref yw hwnnw a chyda'n ffrindiau, heb orfod cael holl bwysau eraill bywyd. Os ydym am gadw ein poblogaeth yn y fath fodd, os ydym am atal, rhaid inni gadw pobl a rhoi'r adnoddau i'w galluogi i aros yn eu cartrefi. Mae colli eich golwg yn creu unigrwydd, arwahanrwydd a phob math o straen iechyd meddwl. Mae'r byd yn lle anodd iawn i'w lywio heb arwyddbyst. Rydych wedi gwneud gwaith da iawn hyd yn hyn—byddwch yn ddewrach, oherwydd dyma un rhan o'r gwasanaeth iechyd y gallai pob un ohonom ei gael yn iawn mewn gwirionedd, a byddai'n helpu cymaint o bobl ar gyfer y dyfodol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebu.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar uchelgais y strategaeth 'Cymraeg 2050' o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg mewn cenhedlaeth. Dwi'n galw ar Suzy Davies i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservatives’ debate on the ambition of the ‘Cymraeg 2050’ strategy of reaching a million Welsh speakers in a generation. I call on Suzy Davies to move the motion
Cynnig NDM7111 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r gefnogaeth drawsbleidiol o fewn y Cynulliad i uchelgais y strategaeth Cymraeg 2050 o gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn cenhedlaeth.
2. Yn cydnabod bod llwyddiant y strategaeth yn ddibynnol, yn rhannol, ar:
a) creu mwy o gyfleoedd i bobl ddefnyddio a datblygu eu sgiliau Cymraeg yn y gweithle yn ogystal ag yn y gymuned;
b) argyhoeddi busnesau bod mantais fasnachol o ran hyrwyddo hunaniaeth ddwyieithog;
c) sicrhau cydbwysedd a hyblygrwydd rhwng camau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol i gyflawni hyn, a chydnabod bod 99 y cant o fentrau Cymru yn fusnesau micro, bach, neu ganolig o ran maint;
d) nodi a darparu gwerth am arian drwy gynyddu'r defnydd o'r Gymraeg yn y gweithle yn hytrach na chyflwyno gofynion nad ydynt yn cyflawni hyn ac nad ydynt yn cael eu hystyried yn flaenoriaeth gan siaradwyr Cymraeg.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad drwy ddatganiadau llafar bob chwe mis ar y cynnydd a wnaed mewn perthynas â Cymraeg 2050.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno adroddiad i'r Cynulliad cyn diwedd 2019 ar effeithiolrwydd ei gwaith hyrwyddo presennol o'r Gymraeg i fusnesau, ar wahân i waith Comisiynydd y Gymraeg.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i benodi rhwydwaith o hyrwyddwyr busnes Cymraeg i hybu defnyddio'r Gymraeg gan fusnesau micro, bach a chanolig eu maint.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried diwygio rôl Comisiynydd y Gymraeg ymhellach o ran caniatau i ymchwiliadau gael eu cynnal i honiadau siaradwyr Cymraeg a'r rhai nad ydynt yn siarad Cymraeg mewn perthynas â thorri eu hawliau iaith.
Motion NDM7111 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the cross-party support within the Assembly for the ambition of the Cymraeg 2050 strategy of reaching one million Welsh speakers in a generation.
2. Recognises that the success of the strategy is dependent, in part, on:
a) creating more opportunities for people to use and develop their Welsh language skills in the workplace as well as in the community;
b) convincing businesses that there is commercial advantage in promoting a bilingual identity;
c) achieving a balance and flexibility between legislative and non-legislative steps to achieve this, and acknowledging that 99 per cent of Welsh enterprises are micro, small, or medium in size;
d) identifying and delivering value-for-money through increased use of Welsh in the workplace rather than the introduction of requirements which do not achieve this and which are not considered a priority by Welsh speakers.
3. Calls on the Welsh Government to update the Assembly via oral statements every six months on progress made in relation to Cymraeg 2050.
4. Calls on the Welsh Government to report to the Assembly before the end of 2019 on the effectiveness of its current promotion of the Welsh language to businesses, as distinct from the work of the Welsh Language Commissioner.
5. Calls on the Welsh Government to appoint a network of Welsh language business champions to promote the use of the language by micro, small and medium sized enterprises.
6. Calls on the Welsh Government to consider further reform of the role of the Welsh Language Commissioner to permit investigation of claims by both Welsh and non-Welsh speakers regarding breaches of their language rights.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Jest gaf i ddiolch i Aelodau ymlaen llaw am eu cyfraniadau yn y ddadl flasu—taster session—heddiw ar un maes bach o strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? Fel y gwelwch o'r cynnig, doeddwn i ddim am sgubo’n eang dros y strategaeth na deifio'n ddwfn. Mae'n gyfle inni drafod sut i wella'r broses o graffu ar y strategaeth a syniadau ychwanegol ar sut i gryfhau'r rhan ohoni sy'n ymwneud â busnesau micro, bach a chanolig, sef y mwyafrif o fusnesau yng Nghymru o bell ffordd.
Thank you very much, Llywydd. Could I thank Members in advance for their contributions to today’s taster debate on one small area of the Welsh Government’s strategy for a million Welsh speakers by 2050? As you can see from the motion, I didn’t want to do a broad sweep over the strategy or do a deep dive. This is an opportunity to discuss how to improve the scrutiny of the strategy and additional ideas on how to strengthen the part of it that deals with small and medium-sized enterprises—by far the largest cohort of businesses in Wales.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Gwnaf i ddelio â'r gwelliannau wrth grynhoi, os gallaf i, ond gaf i ddechrau gan symud y cynnig a dechrau ystyried sut y gallem helpu ein busnesau bach i dderbyn manteision dwyieithrwydd, gan edrych ar bwyntiau 2 a 5? Rydym dair blynedd i mewn i strategaeth y Llywodraeth erbyn hyn, a dywed y Llywodraeth ei bod ar y trywydd iawn i gyrraedd ei tharged addysg blynyddoedd cynnar erbyn 2021, ond mae hi'n dawel iawn am bob targed arall.
Gan ystyried y mater o weithio gydag oedolion mewn gwaith heddiw, mae'r gwaith a wnaed gan y Ganolfan Genedlaethol Dysgu Cymraeg wedi bod yn bennaf gyda'r sector cyhoeddus. Mae'r comisiynydd blaenorol wedi cael rhywfaint o lwyddiant wrth newid diwylliant a darpariaeth busnesau preifat mwy, ac mae hynny’n haeddu cydnabyddiaeth, ond wnaeth ei braich ddim ymestyn i gwmnïau llai. Mae mentrau iaith yn wahanol iawn yn eu sgiliau, cyllid, profiad ac uchelgais, ond dyw hi ddim yn hawdd mesur eu llwyddiant wrth greu mwy o gyfleoedd i bobl ddefnyddio a datblygu eu sgiliau Cymraeg yn y gweithle yn ogystal ag yn y gymuned.
Dwi ddim wedi fy argyhoeddi bod pob peth, unrhyw beth efallai, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ariannu neu ei gefnogi wedi gwneud unrhyw ddatblygiad sylweddol a hirbarhaol wrth berswadio ein busnesau llai o fanteision dwyieithrwydd. Mae yna ymchwil i ategu'r honiad bod cynnig dwyieithog, gweithle dwyieithog, yn fuddiol, ond sut mae hynny'n cael ei rannu gyda'n siambrau masnach, y Ffederasiwn Busnesau Bach, y CBI a'r sefydliadau aelodaeth eraill, er enghraifft—cyrff sydd ddim yn llawn o benodedigion y Llywodraeth neu siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf?
Mae gan reolwyr busnesau llai ewyllys da tuag at yr iaith Gymraeg, ond mae angen cymhelliad arnynt i weithredu ar ei defnyddio. Gallai hynny fod yn alw gan staff neu gwsmeriaid, gallai fod yn ariannol uniongyrchol, gallai fod yn ddeddfwriaethol, ac mae angen inni fod yn ofalus iawn yno, fel y mae'r cynnig yn ei awgrymu, neu gallai newid llais eiriolaeth. Mae'n rhaid i fi ddweud nad yw llais yr establishment Cymraeg iaith gyntaf o reidrwydd yn llais sy'n mynd i berswadio cwmnïau llai i wrando ar y dadleuon o blaid croesawu dwyieithrwydd—'Rwy'n siŵr bydd y syniad yn dda, ond i bobl eraill'—oni bai eu bod nhw'n gallu gweld y budd sydd o werth iddyn nhw.
Mae angen, yn fy marn i, i fusnes siarad yn uniongyrchol â busnes. Dyna pam rydym ni am weld hyrwyddwyr iaith y tu fewn i'r byd busnes: co-production, trosi; dysgwyr sy'n gwybod pa mor anodd yw hi i fwrw ymlaen gyda’r iaith ac sy'n deall y llinell waelod hefyd. Efallai y bydd gennym boblogaeth fwy dwyieithog ymhen 20 mlynedd, ond mae'n rhaid inni feddwl am y gweithle a gweithlu a chwsmeriaid heddiw hefyd. Mae gan eich 14 o swyddogion frwydr ar i fyny, Weinidog, os nad ydynt yn fewnweledwyr, ac mae'n drueni eich bod wedi diystyru hyn trwy ddileu'r rhan hon y cynnig. Mae’n debyg, wrth ddileu pwyntiau 3 a 4 hefyd, nad ydych chi'n barod i gael eich craffu ar eich cynnydd, chwaith. Does dim ots faint o swyddogion busnes sydd gennych neu faint o sefydliadau cymunedol yr ydych yn eu cefnogi os nad yw defnyddio'r Gymraeg yn tyfu fel profiad y gweithle, neu os nad ydym yn darbwyllo busnesau o'i botensial fel USP. Ond, ar ôl eich gwelliant, mae'n amlwg nad ydych chi am inni ofyn cwestiynau ichi am hynny o gwbl.
I orffen, diben pwynt 6. Rydym yn aml yn pasio cyfraith yn y lle hwn sy’n creu hawliau a dyletswyddau heb unrhyw rhwymedi am ddiffyg cydymffurfio. Ond, yn anarferol, wnaethom ni ddim hynny gyda Chomisiynydd y Gymraeg. Rhoesom bwerau ymchwilio a gorfodi iddi pan na ddefnyddir safonau a thorrir hawliau. Ond does dim ateb o'r fath os torrir hawliau rhywun di-Gymraeg. Os bydd safonau'r Gymraeg yn cael eu cymhwyso'n anghymesur fel bod y gweithredoedd hynny yn eithrio rhywun nad yw'n siarad Cymraeg rhag cael cyfle, nid yw'r person hwnnw ond yn gallu troi at y llysoedd. Rydym i gyd wedi clywed cwynion lle mae rhai hysbysebion swyddi, er enghraifft, yn y sector cyhoeddus ddim yn gofyn am lefel benodol o Gymraeg pan ddylent, ac, wrth gwrs, mae pawb yn gallu mynd at y comisiynydd yn y sefyllfa yna, ond mae potensial yna yn y ffordd arall hefyd. Felly, gofynnaf i Aelodau jest i feddwl am sut y gallem drin y ddwy sefyllfa'n deg o ran rhwymedi pan ddylid trin y ddwy iaith ar y sail eu bod yn gyfartal. Dyw ein hawgrymiad ni ddim yn tanseilio hawliau siaradwyr Cymraeg. Os ŷch chi am ddweud nad mater i gomisiynydd yw hyn, ffein, ond dywedwch beth yw'ch syniad chi, a chreu rhwymedi cyfartal o safbwynt gwahaniaethu anymwybodol.
Y rheswm rwyf wedi codi hyn yn y ddadl hon yw hyn: gall y gweithle fod yn lle perffaith i ddatblygu a defnyddio sgiliau Cymraeg. Edrychwch ar Aelodau fan hyn, er enghraifft, yn y Siambr sydd ddim wedi defnyddio'r Gymraeg erioed o'r blaen, yn arbennig yn y gweithle. Edrychwch ar staff y Cynulliad. Hoffwn i weld cyflogwyr yn meddwl tipyn bach yn fwy am gyfleoedd i ddysgwyr uchelgeisiol, ymroddgar yn ogystal â siaradwr rhugl pan fyddan nhw’n ystyried hysbysebion swyddi, achos os collwn ni ffydd y dysgwyr, fe gollwn ni’r Gymraeg.
I will deal with the amendments in summing up, if I may, but I will start by moving the motion and reflecting on how we could help our small businesses to access the benefits of bilingualism, by looking at points 2 and 5. We are now three years into the Government’s strategy and the Government says that it’s on track to meet its early years education target by 2021. But it is very quiet on all the other targets.
Regarding the issue of working with adults in work today, the work undertaken by the National Centre for Learning Welsh has primarily focused on the public sector. The previous commissioner had some success in changing the culture and provision of larger private businesses, and that’s a point that deserves recognition, but her reach did not extend to smaller companies. Mentrau iaith are very different in terms of their skills, finance, experience and ambition, but it’s not easy to quantify their success in creating more opportunities for people to use and develop their Welsh language skills in the workplace as well as in the community.
I’m not convinced that everything, or anything perhaps, that the Welsh Government has funded or supported has made any significant or long-lasting progress in terms of persuading our smaller businesses of the advantages of bilingualism. There is research to support the claim that a bilingual offer and a bilingual workplace are beneficial, but how is that being shared with our chambers of commerce, the Federation of Small Businesses, the CBI and other membership organisations, for example—organisations that are not full of Government appointees or first-language Welsh speakers?
Small business managers have goodwill towards the Welsh language, but they need incentives to act regarding its usage. That could be demand among staff or customers, it could be direct funding, it could be legislative measures, but we need to be very careful there, as the motion suggests, or it could change the voice of advocacy. I have to say that the first-language-Welsh establishment voice is not necessarily a voice that will persuade smaller companies to listen to the arguments in favour of welcoming bilingualism—'I'm sure it will be a good idea, but for other people'—unless they can see the benefits that are of value to them.
Business, in my opinion, needs to talk directly to business. That’s why we want to see language champions from within the business world: co-production, transition, learners who know how difficult it is to make progress with the language, and those who understand the bottom line too. Perhaps we will have a more bilingual population 20 years from now, but we have to think about the workforce and the customers of today too. Your 14 officers will have an uphill struggle, Minister, unless they are on the inside, and it is a shame that you have disregarded that by removing this part of the motion. Apparently, in deleting points 3 and 4, you’re not prepared to be scrutinised on your progress either. It doesn’t matter how many business officers you have or how many community organisations you support if the use of Welsh isn’t expanding in the workplace, or if we don’t persuade businesses of its potential as a USP. But, given your amendment, you obviously don’t want us to ask you questions about that at all.
Finally, I turn to the purpose of point 6. We often pass laws in this place that create rights and duties without any remedy for non-compliance. Unusually, we didn’t do that with the creation of the Welsh Language Commissioner; we gave the office powers of investigation, enforcement when standards are not used and rights are breached. But there is no such solution if the rights of a non-Welsh speaker are breached. If Welsh language standards are applied disproportionately so that those actions exclude someone who does not speak Welsh from having an opportunity, that person can only resort to the courts. We’ve all heard complaints when some public sector job adverts, for example, don’t require a certain level of Welsh when they should. And of course everyone can go to the commissioner in that situation. But the potential is there in the other direction as well, and so I ask Members to think about how we could treat both situations fairly in terms of a remedy when both languages should be treated on the basis of equality. Our proposal doesn’t undermine the rights of Welsh speakers, and if you want to say that this is not an issue for the commissioner, fine, but please say what your idea is as regards creating equal remedies in terms of unconscious discrimination.
The reasons I raise this argument is this: the workplace can be the perfect place to develop and use Welsh language skills. Look at Members in this Chamber who have never used Welsh before, particularly in the workplace. And look at the Assembly staff. I would like to see employers think a little bit more about opportunities for dedicated and committed learners as well as fluent speakers when they consider job advertisements, for example, because if we lose the faith of our learners, we will lose the Welsh language.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
Can I ask the Minister for International Relations and Welsh Language to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans?
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
A gaf fi ofyn i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu pwyntiau 2 – 6 a rhoi yn eu lle:
Yn cydnabod bod tair elfen i strategaeth Cymraeg 2050 a fydd yn ein helpu i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg, sef:
a) cynyddu nifer y siaradwyr drwy’r rhaglen Cymraeg i Blant / Cymraeg for Kids, y Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg gwell, a’r ymagwedd newydd tuag at addysgu Cymraeg drwy’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol;
b) cynyddu’r defnydd dyddiol o’r iaith mewn gweithleoedd, busnesau ac yn y gymuned;
c) darparu seilwaith cadarn ar gyfer pob cam gweithredu gan gynnwys technoleg, seilwaith ieithyddol, a sicrhau cefnogaeth y cyhoedd.
Yn dathlu bod Llywodraeth Cymru, ers lansio Cymraeg 2050, wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y meysydd a ganlyn:
a) cynyddu nifer y Cylchoedd Meithrin a Chylchoedd Ti a Fi er mwyn i fwy o blant gael cychwyn ar eu taith i addysg cyfrwng Cymraeg;
b) symud o asesu’r galw am addysg cyfrwng Cymraeg i greu’r galw amdani, er mwyn cynyddu nifer y siaradwyr drwy’r Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg;
c) lansio Cynllun Gweithredu Technoleg Cymraeg newydd sy’n nodi gweledigaeth i sicrhau bod y Gymraeg ar gael yn hawdd ym maes technoleg;
d) cyllido’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddarparu’r cynllun Cymraeg Gwaith / Work Welsh er mwyn datblygu sgiliau Cymraeg gweithwyr mewn sectorau a dargedir, gan gynnwys y sector prentisiaethau;
e) darparu bron £60 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer y blynyddoedd cynnar, addysg ac ar gyfer ailwampio Neuadd Pantycelyn a chyfleusterau’r Urdd yng Nglan-llyn a Llangrannog;
f) cyllido 14 Swyddog Busnes ledled Cymru i gynnig cyngor a dulliau ymarferol i helpu busnesau i ddefnyddio mwy o Gymraeg. Caiff llinell gymorth ei lansio’n fuan i roi gwybodaeth am y Gymraeg, i gyfeirio pobl at gymorth gyda’r Gymraeg, ac i ddarparu cyfieithiadau cryno;
Yn dathlu bod Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu’n frwdfrydig at Flwyddyn Ryngwladol y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Ieithoedd Cynhenid, a hynny fel platfform i ddathlu Cymru fel cenedl ddwyieithog agored.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete points 2–6 and replace with:
Acknowledges that the Cymraeg 2050 strategy has three elements which pave the way for reaching a million Welsh speakers, namely:
a) increasing the number of speakers through the Cymraeg i Blant / Cymraeg for Kids programme, the improved Welsh in Education Strategic Plans and the new approach to teaching Welsh through the National Centre for Learning Welsh;
b) increasing the everyday use of the language in workplaces, businesses and in the community;
c) providing a solid infrastructure as a basis for all actions which includes public buy-in, linguistic infrastructure, and technology.
Celebrates since the launch of Cymraeg 2050, the Welsh Government has made significant progress in the following areas:
a) increasing the number of Cylchoedd Meithrin and Cylchoedd Ti a Fi in order to set more children on the journey into Welsh medium education;
b) moving from assessing the demand to creating the demand for Welsh medium education in order to increase the number of speakers via the Welsh in Education Strategic Plans;
c) launching a new Welsh Language Technology Action Plan which sets out the vision for Welsh to be readily available in technology;
d) funding the National Centre for Learning Welsh to provide the Cymraeg Gwaith / Work Welsh scheme to develop the Welsh language skills of workers within targeted sectors, including the apprenticeship sector;
e) the provision of almost £60 million of capital funding for early years, education and the renovation of Neuadd Pantycelyn and the Urdd facilities at Glan-llyn and Llangrannog;
f) funding 14 business officers across Wales to offer practical advice and tools to help businesses use more Welsh. A helpline will be launched soon to assist with information about the Welsh language, signposting and short translations.
Notes the Welsh Government’s active participation in the UN International Year for Indigenous Languages as a platform to celebrate Wales as an outward facing bilingual nation.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Delyth Jewell to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Delyth.
Diolch. Galwaf ar Delyth Jewell i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Delyth.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod bod gweithredu dyhead y strategaeth yn gofyn am gynllunio strategol a gweithredu ymarferol bwriadus ym mhob maes, yn enwedig mewn perthynas ag addysg, datblygu economaidd, datblygu cymunedol, statws ac isadeiledd y Gymraeg, y gweithle, a’r teulu.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Dileu pwynt 6 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno a gweithredu amserlen i ganiatáu Comisiynydd y Gymraeg i osod safonau’r Gymraeg ac ehangu hawliau i ddefnyddio’r iaith ym maes cymdeithasau tai, dŵr, gwasanaethau post, trafnidiaeth, ynni, telathrebu ynghyd ag ychwanegu cyrff newydd at reoliadau a basiwyd eisoes.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Delete point 2 and replace with:
Recognises that implementing the aspiration of the strategy requires strategic planning and practical intentional implementation in every area, especially in relation to education, economic development, community development, status and infrastructure of the Welsh language, the workplace and the family.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Delete point 6 and replace with:
Calls on the Welsh Government to introduce a timetable that permits the Welsh Language Commissioner to set Welsh language standards and expand the rights to use the Welsh language in the area of housing associations, water, postal services, transport, energy, telecommunications as well as adding new bodies to regulations that have already been passed.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel unrhyw ddatganiad uchelgeisiol o fwriad ynghylch y math o genedl yr ydym ni am ei chreu yng Nghymru, boed hynny yn datgan argyfwng hinsawdd neu geisio sicrhau dyfodol yr iaith, mae'n rhaid gwneud yn siŵr bod y ddelfryd yn cael ei hatgyfnerthu yn ein gweithredoedd ac yn ein blaenoriaethau gwleidyddol. Mae'n rhaid cydnabod nad ar chwarae bach y mae gwyrdroi sefyllfa'r Gymraeg, ac mae'n bwysig peidio gorsymleiddio maint yr her sydd yn ein hwynebu wrth sicrhau miliwn o siaradwyr erbyn canol y ganrif. Rydym ni'n credu bod ceisio cyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr yn gofyn am gynllunio strategol a gweithredu cadarn ym mhob maes, ac mae'r meysydd lle mae hyn yn bwysig yn cynnwys addysg, datblygu economaidd, datblygu cymunedol, a statws ac isadeiledd yr iaith, y gweithle a'r teulu. Byddwn i'n annog Aelodau, felly, i gefnogi gwelliant 2.
Aeth cynlluniau'r Llywodraeth o ran Mesur y Gymraeg i'r wal, sydd yn anffodus yn adlewyrchu'r llanast cyffredinol yn y ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ceisio llywodraethu'r tymor hwn, gyda blaenoriaethau a chynlluniau yn mynd a dod gyda'r Gweinidogion. Roedd hyn yn beth da yn yr achos hwn, gan y byddai'r cynigion i ddileu'r comisiynydd wedi bod yn gam yn ôl i 1993, yn hytrach nag ymlaen i 2050. Tra bod galw am fwy o dryloywder i'w groesawu, mae angen i'r pwyslais nawr ddychwelyd at weithredu'r strategaeth.
Felly, rhaid i mi ddweud fy mod i wedi rholio fy llygaid wedi gweld agwedd olaf cynnig y Ceidwadwyr, sydd yn ymwneud â dychwelyd eto at drafod pwrpas rôl y comisiynydd. Roeddwn i wedi siomi y bore yma wrth glywed sylwadau llefarydd y Ceidwadwyr ar Radio Cymru ac sydd wedi cael eu dweud eto prynhawn yma yn y Siambr, a oedd yn tanseilio diben y ddadl hon. Mae'n gwbl anhygoel mai blaenoriaeth y Blaid Geidwadol mae'n debyg yw gwanhau mesurau i gynyddu nifer y siaradwyr trwy alluogi unigolion i gwyno pan fydd swyddi yn gofyn am sgiliau yn y Gymraeg.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As with any ambitious statement of intent on the kind of nation that we want to create here in Wales, be that a statement of a climate emergency or securing the future of the Welsh language, we must ensure that the ideal is reinforced in our actions and our political priorities. We must recognise that it’s no easy task to overturn the situation of the Welsh language, and it’s important not to oversimplify the scale of the challenge facing us in trying to secure 1 million Welsh speakers by the middle of the century. We believe that seeking to reach the ambition of 1 million Welsh speakers requires strategic action and firm responses in all areas, and the areas where this is important include education, economic development, community development, the status and infrastructure of the language, the workplace and the family. I would encourage Members, therefore, to support amendment 2.
The Government’s plans in terms of the Welsh language Bill actually were scrapped, which unfortunately reflects the general mess in terms of the way that the Government has tried to govern this term, with priorities and plans coming and going as Ministers change. This was a good thing in this case, because the proposals to scrap the commissioner's role would have been a retrograde step to 1993, rather than a step forward to 2050. While the demand for more transparency is to be welcomed, the emphasis now needs to be returned to implementing the strategy.
So, I have to say that I rolled my eyes on seeing the last section of the Conservative motion, which returns again the discussion on the role of the commissioner. I was disappointed this morning in hearing comments by the Conservative spokesperson on Radio Cymru, and they have been rehearsed again this afternoon in the Chamber, which undermined the purpose of this debate. It is mind-boggling that the priority of the Conservative Party seems to be to weaken measures to increase the number of Welsh speakers by enabling individuals to complain when jobs require Welsh language skills.
Rwy jest wedi esbonio does dim rheswm o gwbl i feddwl mai ein pwrpas ni yw i danseilio hawliau'r Gymraeg a phwrpas y comisiynydd. Beth rwy am wneud yw ehangu hynny er mwyn bod yn siŵr does dim bygythiad i hawliau'r Gymraeg mewn ffordd anwybyddus.
I just explained that there’s no reason at all to think that our purpose is to undermine the Welsh language rights and the purpose of the commissioner. What I want to do is to expand that to ensure that there’s no threat to Welsh language rights in an unconscious way.
Diolch am hynny. Mi fuaswn i'n dweud, gyda pharch, mai pwrpas swyddfa'r comisiynydd yw i ddiogelu ac atgyfnerthu statws y Gymraeg, nid y di-Gymraeg, ac rwy'n meddwl byddai hynny yn cymhlethu pethau efallai, yn tanseilio y swyddogaeth hynny yn gyffredinol pe byddem ni'n ei wneud e trwy'r un peth. Ond diolch am yr ymyriad yna.
Efallai fod hyn ddim yn llawer o syndod—ac mi fuaswn i yn dweud hyn—pan fo ymgeiswyr y blaid Geidwadol mewn seddi targed yn cwyno'n gyhoeddus am arwyddion dwyieithog ac yn galw am ddiddymu'r Senedd hon a, thrwy hynny, wrth gwrs, unrhyw obaith o gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg. Mi fuaswn i'n annog y blaid Geidwadol plîs i gael gair gyda'r rheini.
Wrth gloi, mi fuaswn i eisiau dweud hefyd fod angen i ni edrych ar beth sydd angen digwydd nawr. Mae angen gweithredu gan y Llywodraeth yn hytrach na mwy o lusgo traed, sef sail gwelliant 3. Rwy'n credu ein bod ni wedi disgwyl yn ddigon hir am gyflwyno safonau'r Gymraeg yn yr holl feysydd sy'n weddill, sef cymdeithasau tai, bysiau a threnau, dŵr ac ynni, cwmnïau telathrebu, ac yn y blaen, ac yn y blaen. Ble maen nhw? Fe fyddwn i'n erfyn ar y Gweinidog i roi addewid y prynhawn yma ar lawr y Senedd y bydd amserlen gynhwysfawr yn cael ei chyhoeddi cyn y toriad wrth ymateb i'r ddadl hon. Diolch.
Thank you, but, with respect, I would say that the purpose of the commissioner’s office is to safeguard and reinforce the status of the Welsh language, not non-Welsh speakers. I think that might confuse the function generally if it were to be done through the same office. But thank you for that intervention.
Perhaps it’ll come as no great surprise—and I would say this—when Conservative candidates in target seats publicly complain about bilingual signage and call for the abolition of this Parliament and, in that, any hope of increasing the number of Welsh speakers. I would urge the Conservative Party to please have a word with those people.
In concluding, I would also like to say that we do need to look at what needs to happen now. We need action from the Government rather than more dragging of feet, which is the basis of amendment 3. I think we have waited long enough for the introduction of the Welsh language standards in all the remaining areas, which are housing associations, buses and trains, energy and water, telecommunications companies, and so on and so forth. Where are they? I would urge the Minister to make a pledge in the Chamber this afternoon that a comprehensive timetable will be published before recess in responding to this debate. Thank you.
Dwi eisiau dechrau fy nghyfraniad i gan ddweud ein bod ni yr ochr hon i'r Siambr wedi cyflwyno'r ddadl yma oherwydd rŷm ni'n credu bod yr iaith Gymraeg yn ased enfawr i'n pobl ac i'n cymdeithas. Yn wir, mae'r Ceidwadwyr wedi bod yn gefnogol iawn o gynyddu mynediad i'r Gymraeg am ddegawdau. Mae gan Gymru hanes hir a chyfoethog, ac mae cadw'r iaith yn fyw yn rhan o hynny. Dyna pam rŷm ni'n cefnogi'r uchelgais o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Dyna pam rŷm ni'n cefnogi creu mwy o gyfleoedd i bobl ddatblygu eu sgiliau Cymraeg yn y gweithlu a'r gymuned, a dyna pam rŷm ni'n cefnogi defnyddio mwy o'r iaith ym myd busnes. Mae'n hollbwysig ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd, gyda'n cymunedau, gyda'n busnesau a gyda'r gymdeithas oll i fagu hyder i ddefnyddio'r Gymraeg yn ein bywydau pob dydd. Fel gwleidyddion, ein dyletswydd ni ydy perswadio ac argyhoeddi pobl o rinweddau a manteision dysgu a defnyddio'r Gymraeg tu fewn a thu allan i fusnes, ond rŷm ni fel gwlad yn mynd i syrthio'n fyr o'r targed o filiwn o siaradwyr erbyn 2050 os na allwn ni gael pobl i addysgu'r genhedlaeth nesaf.
Fel soniais i wrth y Prif Weinidog fis yn ôl, mae nifer yr athrawon dan hyfforddiant sy'n medru dysgu yn y Gymraeg ar ei isaf ers degawd, ac, yn anffodus, ar hyn o bryd nid oes digon o athrawon yn dewis dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ac mae'n rhaid i ni newid hynny. Os yw'r duedd yma yn parhau, yn anffodus fyddwn ni ddim yn cyrraedd y targed pwysig yma erbyn 2050, ac efallai yn ei hymateb i'r ddadl y prynhawn yma y gall y Gweinidog ddweud wrthym ni ba drafodaethau mae hi'n eu cael gyda'r Gweinidog Addysg a sut gallwn ni newid y sefyllfa fregus yma a sicrhau bod mwy o athrawon yn mynd i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn y dyfodol. Mae'n bwysig ein bod ni yn perswadio mwy o athrawon i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg oherwydd, os na allwn ni wneud hyn, bydd perswadio’r genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid a dynion a menywod busnes i wneud hyn hyd yn oed yn fwy o her.
Nawr, mae ymchwil gan swyddfa comisiynydd y Gymraeg wedi ffeindio bod y diwydiant bwyd a diod wedi dangos bod defnyddio'r Gymraeg yn werth masnachol i'r diwydiant, ac mae'n denu ac yn cadw cwsmeriaid. Mae'n cyflawni'r nodwedd hanfodol o natur unigryw mae busnesau ei hangen. Dyna pam rŷm ni eisiau gweld datganiad llafar ddwywaith y flwyddyn yn y Siambr hon, oddi wrth y Gweinidog sy'n gyfrifol, fel y gallwn ni fonitro datblygiad y strategaeth, oherwydd allwn ni ddim sgrwtineiddio'r Llywodraeth yma mewn tri degawd am fethiannau Llywodraeth heddiw.
Felly, sut allwn ni rymuso'r genhedlaeth nesaf i adeiladu busnesau dwyieithog? Dwi wedi cyffwrdd ar addysg, ond mae hefyd angen i ni weithio gyda busnesau. Y ffordd orau i annog gweithle wir ddwyieithog yw drwy ddatblygu rhwydwaith o hyrwyddwyr busnes Cymraeg sy'n cael ei redeg gan bobl fusnes ar gyfer pobl fusnes. Trwy hyn, gellir perswadio busnesau o'r manteision economaidd a chymdeithasol o ddwyieithrwydd yn y gweithle, a bydd hyn hefyd yn rhoi hyder i'r busnesau hynny ddatblygu dwyieithrwydd tu fewn i'w busnesau.
Felly, Dirprwy Lywydd, i gloi, mae'n rhaid i ni gynyddu defnydd o'r Gymraeg yn y gweithle ar sail gwerth am arian a chyflwyno tystiolaeth empirig dros pam y byddai'n well ac o fudd i fusnesau pobl. Wrth gwrs, mae dyfodol yr iaith Gymraeg yn gorwedd yn nwylo y rhai sydd eto i ddod i ddysgu'r iaith, ac mae hefyd yn gorwedd yn ein dwylo ni, sydd â dyletswydd i sicrhau bod yr hen iaith yn parhau.
I want to start my contribution by saying that we on this side of the Chamber tabled this debate because we believe that the Welsh language is a huge asset for our people and our society. Indeed, the Conservatives have been very supportive of increasing access to the Welsh language over many decades. Wales has a long and rich history, and retaining the Welsh language is part of that. That is why we support the ambition of 1 million Welsh speakers by 2050 and that is why we support creating more opportunities for people to develop their Welsh language skills in the workforce and the community, and that’s why we’re supporting further use of the language in business. It’s crucially important that we all work together, with our communities, with our businesses and with wider society to engender confidence in using the Welsh language in our daily lives. As politicians, our duty is to persuade and convince people of the merits and benefits of learning and using the Welsh language inside and outside business, but we as a nation are going to fall short of the target of a million Welsh speakers by 2050 unless we can get people to educate the next generation.
As I mentioned to the First Minister a month ago, the number of those currently undergoing teacher training who are able to teach through the medium of Welsh is at its lowest point for a decade and, unfortunately, at the moment there aren’t enough teachers choosing to teach through the medium of Welsh. We must change that. If this trend continues, we won’t unfortunately reach this important target by 2050. In her response to the debate this afternoon, perhaps the Minister can tell us what discussions she’s having with the education Minister and how we can change this situation and ensure that more teachers do enter teaching through the medium of Welsh in future. It’s important that we persuade more teachers to teach through the medium of Welsh because, unless we can do that, then persuading the next generation of entrepreneurs and business people to do this will be even more challenging.
Research by the commissioner’s office has shown that the food and drink industry has shown that using the Welsh language had a commercial value for those businesses and it retains and attracts customers. It delivers that USP that businesses need. That’s why we want to see an oral statement twice a year in this Chamber, from the Minister with responsibility for the Welsh language, so that we can monitor the development of the strategy, because we can’t scrutinise the Government here in three decades on the failings of the Government today.
So, how can we empower the next generation to build bilingual businesses? I’ve touched on education, but we also need to work with businesses, and the most effective way of encouraging truly bilingual business places is to promote a network of business facilitators that are run by business people for business people, and, in doing this, we could persuade businesses of the economic and social advantages of bilingualism in the workplace, and this will also provide confidence to those businesses to develop bilingualism within their businesses.
So, Deputy Presiding Officer, in conclusion, we need to increase the use of the Welsh language in the workplace on the basis of value for money, and provide empirical evidence as to why it would benefit businesses. Of course, the future of the Welsh language lies in the hands of those who have yet to learn the language, and it also is our hands, who have a duty to ensure that the language does survive.
Diolch. Can I now call the Minister for International Relations and the Welsh Language? Eluned Morgan.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol? Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi eisiau croesawu'r cyfle i gynnal dadl ar y Gymraeg. A gaf i ddweud pa mor falch ydw i i nodi'r gefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer strategaeth iaith Gymraeg 2050? Mae dwy flynedd wedi pasio ers lansio Cymraeg 2050 ac mae llawer o waith da eisoes wedi'i wneud. Dwi'n meddwl bod pawb yn ymwybodol bod hon yn strategaeth uchelgeisiol a heriol ond hefyd yn un sy'n gwbl realistig. Beth dŷn ni wedi gwneud yw rhoi camau pendant i mewn. Dŷn ni ddim yn aros tan 2050 i fesur y cynnydd; mae gyda ni gamau pendant ar y ffordd i gyrraedd hynny.
Achos mae'r iaith Gymraeg yn perthyn i bawb yng Nghymru ac i bob plaid, a dwi eisiau'n wirioneddol ddiolch i'r Blaid Geidwadol am arwain y ddadl yma heddiw. Dwi eisiau ei gwneud hi'n glir, wrth gynnig y gwelliannau i'r cynnig, nad ŷn ni'n ceisio tanseilio'r cynnig adeiladol gan y Torïaid; rŷn ni'n wirioneddol yn croesawu'r gefnogaeth. Dŷn ni ddim chwaith eisiau cuddio o sgrwtini, ond dŷn ni eisiau rhoi darlun efallai ehangach sy'n adlewyrchu’r gwaith rŷn ni eisoes yn ei wneud.
Nawr, mae lot o'r pethau rŷn ni'n eu gwneud yn cynnwys yr enghraifft yn y blynyddoedd cynnar. Rŷn ni wedi cynyddu nifer y cylchoedd meithrin er mwyn dechrau mwy o blant ar y daith yna at addysg cyfrwng Cymraeg. Mae yna 12 o gylchoedd meithrin wedi'u sefydlu yn ystod blwyddyn gyntaf y rhaglen i gynyddu nifer y grwpiau hyn, a bydd rhagor yn agor eleni.
O ran addysg, trwy gynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, rŷn ni wedi symud o fesur y galw ac ymateb iddo i greu'r galw am addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cynyddu nifer y siaradwyr. Rŷn ni wedi darparu cyllid cyfalaf o bron £60 miliwn ar gyfer y blynyddoedd cynnar. Ac, ar ben hynny, rŷn ni wedi rhoi arian i adnewyddu neuadd eiconig Pantycelyn a chyfleusterau'r Urdd yng Nglan-llyn a Llangrannog.
O ran sgiliau, rŷn ni wedi ariannu'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i redeg cynllun Cymraeg Gwaith. Mae'r cynllun yn datblygu sgiliau Cymraeg gweithwyr mewn sectorau penodol, gan gynnwys y sectorau gofal plant a phrentisiaethau. Dwi'n meddwl ei bod hi'n deg i ddweud bod pobl o'r sector preifat hefyd wedi ymgymryd â rhai o'r cyrsiau sy'n cael eu rhoi gerbron. Mae'r gwaith hwn yn adeiladu ar gymorth y ganolfan i'r sector addysg bellach yn ystod 2018-19.
O ran technoleg, ym mis Hydref y llynedd fe wnaethom ni lansio cynllun gweithredu technoleg Cymraeg, sy'n gosod allan ein gweledigaeth ar gyfer sicrhau bod y Gymraeg ar gael yn rhwydd ym maes technoleg. Ac o ran busnes, dwi eisiau tynnu sylw'r Senedd at y ffaith ein bod ni eisoes wedi penodi rhwydwaith o bencampwyr i'r Gymraeg ym myd busnes. Rŷn ni'n ariannu 14 o swyddogion busnes ledled Cymru, a beth maen nhw'n ei wneud yw cynnig cyngor a chymorth ymarferol i helpu busnesau ddefnyddio rhagor o Gymraeg.
A dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n tanlinellu'r ffaith ein bod ni'n cytuno bod angen taro cydbwysedd addas rhwng rheoleiddio a hybu er mwyn helpu busnesau, yn arbennig busnesau bach, i fod yn ddwyieithog. Achos rŷn ni'n gwybod—a dwi'n cytuno gyda Suzy—nad y sefydliad sy'n mynd i berswadio cwmnïau bach i ymgymryd â defnyddio’r Gymraeg, ond efallai y bydden nhw yn ymateb i'r ffaith bod darpariaeth ddwyieithog yn gallu denu mwy o fusnes iddyn nhw. Rŷn ni'n gwybod bod hynny'n wir.
Rŷn ni'n awyddus i wneud yn siŵr bod siaradwyr Cymraeg yn gallu cael gwasanaethau Cymraeg yn rhwydd ac o'r un ansawdd â rhai Saesneg, ond mae'n ofynnol wedyn bod siaradwyr Cymraeg yn gwneud defnydd o'r gwasanaeth yma, a dyw hynny ddim yn digwydd i'r graddau efallai y dylai fod yn digwydd yn bresennol.
Mae rôl y comisiynydd, wrth gwrs, yn hollbwysig. Dechreuodd Aled Roberts yn ei swydd fel comisiynydd newydd ar 1 Ebrill eleni. Rŷm ni hefyd wrthi'n penodi aelodau newydd i'r panel cynghori. Mae eisiau gofyn y cwestiwn sydd wedi ei ofyn gan Suzy: a ddylem ni edrych ar swydd y comisiynydd yn cael ei ehangu? Wel, rôl statudol y comisiynydd yw hybu a hwyluso defnydd y Gymraeg, a byddai angen newid deddfwriaeth i ymchwilio i gwynion ynglŷn â ieithoedd eraill, a dŷn ni ddim eisiau mynd lawr y trywydd yna.
Nawr bod Aled yn ei swydd a'r Bil wedi ei roi o'r neilltu, dwi wedi ymrwymo i edrych eto ar rôl y Llywodraeth, comisiynydd y Gymraeg a'r prif bartneriaid fel bod pawb yn gwbl glir beth yw cyfraniad pob un, fel bod gyda ni strwythurau addas i weithredu Cymraeg 2050.
O ran Llywodraeth Cymru, mae 2050 yn perthyn i bob is-adran yn y sefydliad. Mae nifer o'r prif gamau yn y strategaeth, wrth gwrs, yn nwylo'r Gweinidog Addysg, felly mae angen i'r Llywodraeth i gyd fod yn ymwybodol o'r rhan rŷm ni i gyd yn ei chwarae. Gallaf ei gwneud hi'n glir i Paul Davies fy mod i a'r Gweinidog Addysg yn cael trafodaethau yn aml ynglŷn â sut rŷm ni'n mynd i gynyddu nifer y bobl sy'n mynd mewn i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg, ac un o'r pethau rŷm ni wedi'i wneud yw rhoi £150,000 i drio annog pobl i ymgymryd â lefel A trwy gyfrwng y Gymraeg. Gobeithio y bydd hwnna wedyn yn bwydo trwyddo i bobl sydd eisiau mynd i mewn i ddysgu Cymraeg.
O ran gwelliannau, rŷm ni'n cytuno gyda'r gwelliant cyntaf, sy'n ailddatgan nifer o'r blaenoriaethau strategol sydd eisoes yn cael eu gweithredu trwy ein strategaeth. Y rhai wedi sydd wedi dod o Blaid Cymru—dwi'n meddwl ei bod yn deg i ddweud, yn yr ail welliant, ar ôl penderfynu peidio â bwrw ymlaen gyda'r Bil newydd, fe wnes i ymrwymo i ailddechrau'r drefn safonau. Dwi wedi dechrau ymgynghori gyda'r prif fudiadau a fydd yn cael eu heffeithio gan y safonau rŷm ni'n debygol o ffocysu arnynt nesaf.
I ddod yn ôl, i orffen, at y pwynt trawsbleidiol, mae yna gefnogaeth i'r Gymraeg, gydag arolygon yn dangos bod y mwyafrif helaeth o bobl Cymru, p'un ai'n siaradwyr Cymraeg ai peidio, o'r farn bod y Gymraeg yn rhywbeth i ymfalchïo ynddi, ac mae eisiau inni ddathlu hynny. So, ein neges ni yw bod ein gweledigaeth ar gyfer y Gymraeg yn un cynhwysol, mae'n un eang, ac rŷm ni'n awyddus i groesawu pobl newydd i'r Gymraeg. Trwy wneud hynny, rwy'n ffyddiog y gallwn ni symud ymlaen yn hyderus tuag at y filiwn o siaradwyr yna.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I want to welcome the opportunity to have a debate on the Welsh language, and could I say how pleased I am to note the cross-party support for the 2050 strategy? Two years have passed since the 2050 strategy was launched, and a lot of good work has already been done, and I think that people are aware that this is an ambitious strategy and a challenging strategy but one that’s entirely realistic. And what we’ve done is taken robust steps. We’re not waiting until 2050 to measure the progress, as we have robust steps on that journey.
Because the Welsh language is owned by everyone in Wales and by every party, and I really want to thank the Conservative Party for leading this debate. I want to make it clear that, as we propose the amendments to the motion, we’re not trying to undermine the constructive motion by the Conservatives; we genuinely do welcome the support. We don’t want to hide from scrutiny either, but we want to provide a broader picture that reflects the work that we’re already doing.
Now, a lot of the things that we’re doing include those things in the early years. We’ve increased the number of cylchoedd meithrin to start those children on the journey towards a Welsh-medium education, and there are 12 cylchoedd meithrin that have been established in the first year of the programme to increase the number of these groups, and more will open this year.
In terms of education, through the WESPs we have moved from measuring the demand and responding to that to creating the demand for Welsh-medium education in order to increase the number of Welsh speakers. We’ve provided capital funding of nearly £60 million for the early years. And, on top of that, we have provided funding to renew the iconic Pantycelyn hall and the Urdd facilities in Glan-llyn and Llangrannog.
In terms of skills, we’ve funded the National Centre for Learning Welsh to teach the Working Welsh scheme, which supports workers in specific sectors including childcare and apprenticeships. I think it’s fair to say that people from the private sector have also engaged with some of the courses that have been provided. This work is building on the centre's support for the further education sector during 2018-19.
In terms of technology, in October last year we launched the Welsh language technology action plan, which sets out our vision for ensuring that the Welsh language is readily available in the field of technology. And, in terms of business, I want to draw the Senedd’s attention to the fact that we have already appointed a network of champions for the Welsh language in the world of business. We’re funding 14 business officers across Wales, and what they are doing is offering and support on a practical level to help businesses use more Welsh.
And I do think that it’s important that we do underline the fact that we do agree that we need to strike an appropriate balance between regulating and promoting in order to help businesses, particularly small businesses, to be bilingual. Because we know—and I agree with Suzy on this—that it’s not the establishment that’s going to persuade SMEs to engage with using the Welsh language, but they may respond to the fact that bilingual provision can attract more business. We know that that's true.
We’re eager to ensure that Welsh speakers can obtain a Welsh language service easily, and of the same quality as English services, but then Welsh speakers do need to make use of those services, and that isn’t happening to the extent that it should be at present.
The role of the commissioner is vital, of course. Aled Roberts started as the new commissioner on 1 April this year and we’re appointing new members now to the advisory panel. We need to ask the question that’s been asked by Suzy, whether the role of the commissioner should be broadened. Well, the statutory role of the commissioner is to promote and facilitate the use of the Welsh language and we would need to change legislation in terms of investigating complaints on other languages, and we don’t want to go down that path.
Now that Aled is in post and that the Bill has been set aside, I’ve committed to looking again at the role of the Government, the commissioner and the main partners so that everyone is entirely clear as to what everyone's contribution is, so that we have appropriate structures to implement the 2050 strategy.
In terms of the Welsh Government, the strategy belongs to every subdivision within the organisation. A number of the strategy's main steps are in the hands of the education Minister, so the Government as a whole needs to be aware of the part that we all play. I can make it clear to Paul Davies that I and the education Minister have regular discussions about how we’re going to increase the number of people who go into teaching through the medium of Welsh, and one of the things we’ve done is to set aside £150,000 to try and encourage people to undertake A-levels through the medium of Welsh, and I hope that that then feeds through into people wanting to teach through the medium of Welsh.
In terms of amendments, we do agree with the first amendment, which restates a number of the strategic priorities that are already being implemented through our strategy, and then those from Plaid Cymru—well, I think it’s fair to say that, in the second amendment, after deciding not to press ahead with the new Bill, I committed to restarting the standards regime. I have started to consult with the main organisations that will be affected by the standards that are likely to be focused on next.
And, coming back to the cross-party point, there is support for the Welsh language, with surveys showing that the vast majority of the people of Wales, whether they’re Welsh speakers or not, are of the opinion that the Welsh language is something to take pride in, and we need to celebrate that. So, our message is that our vision for the Welsh language is an inclusive one, a broad-ranging one, and that we’re eager to welcome new people into the sphere of the language, and, in doing so, I am confident that we can move forward confidently towards establishing a million Welsh speakers.
Thank you. I now call on Suzy Davies to reply to the debate.
Diolch. Galwaf yn awr ar Suzy Davies i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Does dim lot o amser gen i, yn anffodus, felly a allaf i jest ddechrau gan ddiolch i Blaid am eu cefnogaeth i rai o'n pwyntiau? Edrychaf ymlaen atoch yn cyflwyno dadl eich hunain yn nhermau eich gwelliannau. Hoffwn gymryd rhan mewn dadl fwy eang nag un heddiw. Mae'n siomedig eich bod wedi dileu'r pwynt olaf yn hytrach nag ychwanegu pwynt newydd. Mae'n amhosib inni gytuno oherwydd hynny, ond rwy yn cytuno y dylid cael amserlen ar gyfer y safonau, er y posibilrwydd efallai o anghytuno ar ble y dylai arwain.
Dyna pam ein bod yn cael ein drysu gan benderfyniad Llywodraeth Cymru i ddileu ein cynnig yn llwyr. Wrth gwrs nad yw strategaeth yn ymwneud â'r ffrwd gwaith hon yn unig. Rwy'n ceisio dadansoddi, trwy ddadleuon unigol fel hyn, lle gallwn ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am eu methiannau ar agweddau penodol ar y strategaeth. Heddiw, mae'n fusnesau llai, nid addysg, achos mae'n ymddangos i mi nad yw'r Llywodraeth yn fodlon cynnig y cyfle i ni ei hun.
Unwaith eto, mae wedi dangos amarch, yn anffodus—mae'n rhaid i mi ddweud hynny—arferol i'r Senedd hon trwy ddileu rhan sylweddol o gynnig gwrthblaid a'i disodli, yn ei hanfod, gyda'i chynnig ei hun. Wel, na: os oes gennych hyder yn eich strategaeth, Weinidog, cyflwynwch ddadl yn eich amser eich hun. Mae pwyntiau 3 a 4 yn ymateb i’ch ymgysylltiad truenus â’r Cynulliad hwn ar gynnydd eich strategaeth a’i heffeithiolrwydd. Pam dŷch chi ddim yn adrodd i’r lle hwn ddwywaith y flwyddyn ar gynnydd cyffredinol? Pam dŷch chi ddim eisiau adrodd yn ôl i ni ar lwyddiant neu fel arall gwaith eich Llywodraeth gyda busnesau bychain? Beth yw’ch cynnydd sylweddol, Weinidog? Tair blynedd, a ble yn union mae'ch strategaeth wedi llwyddo? Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I don’t have a great deal of time, unfortunately, but could I just start by thanking Plaid for supporting some of our points? I look forward to you bringing forward your own debate in terms of the amendments that you have tabled. Now, it’s disappointing that you’ve deleted the final point rather than adding a new point. We, perhaps, could have agreed but for that, but I do believe that there should be timetable in place for standards, although we may disagree as to where that should lead us.
That’s why we are slightly confused by the Welsh Government’s decision to delete our motion entirely. Of course the strategy doesn’t just relate to this aspect of things. I am trying to analyse, through individual debates such as this, where we can hold the Welsh Government to account for its failings on certain aspects of its strategy. Today, we’re focusing on small businesses, not education, because it seems to me that the Government isn’t willing to provide the opportunity to scrutinise.
Once again, it has shown disrespect, unfortunately—I have to say that—for this Parliament by removing a substantial part of an opposition motion and, essentially, replacing it with its motion. Well, no: if you have confidence in your strategy, Minister, introduce a debate in your own time. Points 3 and 4 respond to your disheartening engagement with this Assembly on the progress of your strategy and its effectiveness. Why won't you report to this place twice a year on overall progress? Why don't you report back to us on the success or otherwise of the work of your Government with small businesses? What is your significant progress, Minister? Three years, and what exactly has your strategy delivered? Thank you.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendments. Does any Member object? [Objection.] Object. Therefore, we will defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb welliannau. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebu. Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We have now reached voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the voting. Okay. Thank you. The first vote this afternoon then is the debate on a Member's legislative proposal—health service management. I call for a vote on the motion tabled in the name of Helen Mary. Open the vote. Close the vote. For the motion 25, one abstention, 21 against. Therefore, the motion is agreed.
Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio yn awr. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf yn syth at y pleidleisio. O'r gorau. Diolch. Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—rheoli'r gwasanaeth iechyd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Helen Mary. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 25, roedd un yn ymatal, a 21 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7102 - Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Rheoli'r Gwasanaeth Iechyd: O blaid: 25, Yn erbyn: 21, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
NDM7102 - Debate on a Member's Legislative Proposal - Health Service Management: For: 25, Against: 21, Abstain: 1
Motion has been agreed
We now move to the Welsh Conservative debate on sight loss, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 20, no abstentions, 27 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar golli golwg, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 20, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7110 - Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Colli Golwg - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 20, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7110 - Welsh Conservatives Debate - Sight Loss - Motion without amendment: For: 20, Against: 27, Abstain: 0
Motion has been rejected
And we go to vote on the amendment. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 30, no abstentions, 17 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
A symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliant. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 30, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7110 - Gwelliant 1: O blaid: 30, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7110 - Amendment 1: For: 30, Against: 17, Abstain: 0
Amendment has been agreed
And I now call for a vote on the motion as amended.
A galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7110 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi:
a) bod 111,000 o bobl yng Nghymru, ar hyn o bryd, yn byw gyda nam ar eu golwg;
b) y rhagwelir y bydd nifer y bobl sydd wedi colli eu golwg yn cynyddu 32 y cant erbyn 2030 ac yn dyblu erbyn 2050.
2. Yn croesawu cyflwyno mesurau perfformiad newydd ar gyfer cleifion gofal llygaid.
3. Yn gresynu bod 1 o bob 3 chlaf y tybir eu bod mewn perygl mawr o golli eu golwg yn aros yn hwy na'u targed o ran amser aros ar gyfer apwyntiadau offthalmoleg.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud y canlynol:
a) bod yn gadarn wrth ddwyn byrddau iechyd i gyfrif am eu methiant i gyrraedd targedau amseroedd aros gofal llygaid a rhoi ei mesurau gofal llygaid ar waith;
b) bwrw ymlaen â chyhoeddi a gweithredu’r cynllun gweithlu cenedlaethol ar gyfer yr holl sector gofal llygaid a chyhoeddi Cylchlythyr Iechyd Cymru i sicrhau bod digon o gapasiti mewn clinigau llygaid i ddiwallu anghenion pobl Cymru yn awr ac yn y dyfodol;
c) gwella'r broses o gasglu, dadansoddi a dysgu o gwynion a digwyddiadau difrifol lle mae pobl wedi colli eu golwg;
d) parhau i fwrw ymlaen â’r gwaith o weithredu’r cynllun cyflawni ar gyfer gofal llygaid yn ei flwyddyn olaf a nodi y bydd y Prif Gynghorydd Optometrig yn gweithio gyda rhanddeiliaid trwy Gymru yn ystod y misoedd nesaf i gytuno ar y camau nesaf.
Motion NDM7110 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that:
a) there are currently 111,000 people living with sight loss in Wales;
b) the number of people with sight loss is predicted to increase by 32 per cent by 2030 and double by 2050.
2. Welcomes the introduction of new performance measures for eye care patients.
3. Regrets that 1 in 3 patients deemed to be at high risk of losing their sight are waiting longer that their target waiting time for ophthalmology appointments.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) robustly hold health boards to account over their failure to meet eye care waiting time targets and implement its eye care measures;
b) progress publication and implementation of the national workforce plan for the whole of the eye care sector and issue a Welsh Health Circular to ensure sufficient capacity in eye clinics to meet the current and future needs of the people of Wales;
c) improve the capture, analysis and learning from complaints and serious incidents where sight loss has occurred;
d) continue to drive forward implementation of the eye care delivery plan recommendations in its final year and notes the Chief Optometric Advisor will work with stakeholders across Wales over the coming months to agree next steps.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 38, three abstentions, six against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 38, roedd tri yn ymatal, a chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7110 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 38, Yn erbyn: 6, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7110 - Motion as amended: For: 38, Against: 6, Abstain: 3
Motion as amended has been agreed
The next vote is the Welsh Conservative debate on the ambition of the Cymraeg 2050 strategy of reaching 1 million Welsh speakers in a generation. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Again, if the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 11, three abstentions, 33 against. Therefore, the motion is not agreed.
Y bleidlais nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar uchelgais y strategaeth Cymraeg 2050 o gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn cenhedlaeth. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 11, roedd tri yn ymatal, a 33 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7111 - Uchelgais y strategaeth Cymraeg 2050 - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 33, Ymatal: 3
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7111 - Welsh Conservatives Debate - The ambition of the Cymraeg 2050 strategy - Motion without amendment: For: 11, Against: 33, Abstain: 3
Motion has been rejected
And we move to vote to the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, three abstentions, 17 against. Therefore, amendment 1 is agreed. Amendments 2 and 3 are therefore deselected.
A symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, roedd tri yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1, a chaiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
NDM7111 - Gwelliant 1: O blaid: 27, Yn erbyn: 17, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7111 - Amendment 1: For: 27, Against: 17, Abstain: 3
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
And we now call for a vote on the motion as amended.
A galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7111 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r gefnogaeth drawsbleidiol o fewn y Cynulliad i uchelgais y strategaeth Cymraeg 2050 o gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn cenhedlaeth.
2. Yn cydnabod bod tair elfen i strategaeth Cymraeg 2050 a fydd yn ein helpu i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg, sef:
a) cynyddu nifer y siaradwyr drwy’r rhaglen Cymraeg i Blant / Cymraeg for Kids, y Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg gwell, a’r ymagwedd newydd tuag at addysgu Cymraeg drwy’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol;
b) cynyddu’r defnydd dyddiol o’r iaith mewn gweithleoedd, busnesau ac yn y gymuned;
c) darparu seilwaith cadarn ar gyfer pob cam gweithredu gan gynnwys technoleg, seilwaith ieithyddol, a sicrhau cefnogaeth y cyhoedd.
3. Yn dathlu bod Llywodraeth Cymru, ers lansio Cymraeg 2050, wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y meysydd a ganlyn:
a) cynyddu nifer y Cylchoedd Meithrin a Chylchoedd Ti a Fi er mwyn i fwy o blant gael cychwyn ar eu taith i addysg cyfrwng Cymraeg;
b) symud o asesu’r galw am addysg cyfrwng Cymraeg i greu’r galw amdani, er mwyn cynyddu nifer y siaradwyr drwy’r Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg;
c) lansio Cynllun Gweithredu Technoleg Cymraeg newydd sy’n nodi gweledigaeth i sicrhau bod y Gymraeg ar gael yn hawdd ym maes technoleg;
d) cyllido’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddarparu’r cynllun Cymraeg Gwaith / Work Welsh er mwyn datblygu sgiliau Cymraeg gweithwyr mewn sectorau a dargedir, gan gynnwys y sector prentisiaethau;
e) darparu bron £60 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer y blynyddoedd cynnar, addysg ac ar gyfer ailwampio Neuadd Pantycelyn a chyfleusterau’r Urdd yng Nglan-llyn a Llangrannog;
f) cyllido 14 Swyddog Busnes ledled Cymru i gynnig cyngor a dulliau ymarferol i helpu busnesau i ddefnyddio mwy o Gymraeg. Caiff llinell gymorth ei lansio’n fuan i roi gwybodaeth am y Gymraeg, i gyfeirio pobl at gymorth gyda’r Gymraeg, ac i ddarparu cyfieithiadau cryno;
4. Yn dathlu bod Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu’n frwdfrydig at Flwyddyn Ryngwladol y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Ieithoedd Cynhenid, a hynny fel platfform i ddathlu Cymru fel cenedl ddwyieithog agored.
Motion NDM7111 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the cross-party support within the Assembly for the ambition of the Cymraeg 2050 strategy of reaching one million Welsh speakers in a generation.
2. Acknowledges that the Cymraeg 2050 strategy has three elements which pave the way for reaching a million Welsh speakers, namely:
a) increasing the number of speakers through the Cymraeg i Blant / Cymraeg for Kids programme, the improved Welsh in Education Strategic Plans and the new approach to teaching Welsh through the National Centre for Learning Welsh;
b) increasing the everyday use of the language in workplaces, businesses and in the community;
c) providing a solid infrastructure as a basis for all actions which includes public buy-in, linguistic infrastructure, and technology.
3. Celebrates since the launch of Cymraeg 2050, the Welsh Government has made significant progress in the following areas:
a) increasing the number of Cylchoedd Meithrin and Cylchoedd Ti a Fi in order to set more children on the journey into Welsh medium education;
b) moving from assessing the demand to creating the demand for Welsh medium education in order to increase the number of speakers via the Welsh in Education Strategic Plans;
c) launching a new Welsh Language Technology Action Plan which sets out the vision for Welsh to be readily available in technology;
d) funding the National Centre for Learning Welsh to provide the Cymraeg Gwaith / Work Welsh scheme to develop the Welsh language skills of workers within targeted sectors, including the apprenticeship sector;
e) the provision of almost £60 million of capital funding for early years, education and the renovation of Neuadd Pantycelyn and the Urdd facilities at Glan-llyn and Llangrannog;
f) funding 14 business officers across Wales to offer practical advice and tools to help businesses use more Welsh. A helpline will be launched soon to assist with information about the Welsh language, signposting and short translations.
4. Notes the Welsh Government’s active participation in the UN International Year for Indigenous Languages as a platform to celebrate Wales as an outward facing bilingual nation.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 27, 11 abstentions, nine against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 27, roedd 11 yn ymatal, a naw yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7111 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 9, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7111 - Motion as amended: For: 27, Against: 9, Abstain: 11
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly? I'm now going to move to the short debate, and I call on Jack Sargeant to speak on the topic he has chosen. Jack.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym? Rwy'n mynd i symud ymlaen i'r ddadl fer yn awr, a galwaf ar Jack Sargeant i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. Jack.
Diolch, Deputy Llywydd. To start, I would like to offer a minute of my time today to a colleague from across the benches, Darren Millar.
Deputy Llywydd, I'm delighted to lead this short debate on the topic I have chosen—action for kinder politics: a route-map for creating kinder communities across Wales. In September last year I was very pleased to lead my first short debate in the Senedd Chamber, specifically on kindness in our political debate, and since then we have seen references to kinder politics in this Chamber from Members from across political parties, and, of course, the Deputy Presiding Officer herself. Now, that is very, very good to see. However, there is still more to do. We have to turn words into action because we all know—even today, even in this very Chamber—there is still evidence of the type of politics that we do not want to see, and we also see this in our wider political debate, often over social media.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. I ddechrau, hoffwn gynnig munud o fy amser heddiw i gyd-Aelod ar y meinciau gyferbyn, Darren Millar.
Ddirprwy Lywydd, mae'n bleser gennyf arwain y ddadl fer hon ar y pwnc a ddewsiais—camau at wleidyddiaeth garedicach: cynllun ar gyfer creu cymunedau caredicach ledled Cymru. Ym mis Medi y llynedd, roeddwn yn falch iawn o arwain fy nadl fer gyntaf yn Siambr y Senedd, yn benodol ar garedigrwydd yn ein dadleuon gwleidyddol, ac ers hynny rydym wedi gweld cyfeiriadau at wleidyddiaeth garedicach yn y Siambr hon gan Aelodau o bob plaid wleidyddol, ac wrth gwrs, gan y Dirprwy Lywydd ei hun. Nawr, mae hynny'n dda iawn i'w weld. Fodd bynnag, mae mwy i'w wneud o hyd. Rhaid inni droi geiriau'n weithredoedd oherwydd mae pawb ohonom yn gwybod—hyd yn oed heddiw, hyd yn oed yn y Siambr hon—fod tystiolaeth o hyd o'r math o wleidyddiaeth nad ydym am ei gweld, ac rydym hefyd yn gweld hyn yn ein dadleuon gwleidyddol ehangach, yn aml dros y cyfryngau cymdeithasol.
Deputy Llywydd, today, I'm pleased to outline a route-map for kindness in policy making as part of my commitment to campaign for kinder communities across Wales, and, in doing so, I recognise with a sense of obligation the need to tackle the biggest injustice and issue of all, in that life is not a level playing field. For me, kinder communities begins by recognising that empathy must be central to what we do. It means having the ability to see the world from points of view that aren't always our own. It must be our foundation and our grounding. It also means being upfront, honest and transparent as individuals and as Governments, so, if we do fail on certain things, people know that we did try our best. And it means recognising that our own economics have for far too long been unequal and the consequences extremely harsh. We've seen a growing sense of isolation, dislocation, insecurity and the erosion of hope, the growth of unkind communities. So, to deal with these issues, we can either beat the fire with fire, using unkind solutions for unkind situations, which will only lead to greater environments of blame and pain, or we can acknowledge the problems we have and seek to fix them with new solutions, kinder solutions.
It's why earlier this year I was very pleased to meet with the Carnegie Trust. They recognise, as many of us do here, that there are things that matter to us all: the places we live, our sense of identity and belonging, the people we live with, love and care for, and the way we're looked after, treated and supported when we're most in need. All of those things are linked to what people expect from the Welsh Government and from other Governments across the globe. [Interruption.] That's my Apple watch going off during the debate. [Laughter.] Policies to deal with those things must all be about emotions. They're concerned with our homes and communities, our economy and livelihood, the education of our children and the care of those in ill health. They should engage with our humanity and our vulnerability, require trust and sharing, and therefore always and everywhere engage an emotional response from the Government.
The work the Carnegie Trust is doing is particularly interesting and important because it's making us think more about kindness and well-being in our everyday actions as parliamentarians and Governments. Over the last 12 months in particular, they've been co-ordinating a kindness innovation network with people from across Scotland as well as North Ayrshire Council, and that's to encourage kindness through the local authority area. Their recently published report, 'The Practice of Kindness', is a must-read on how we build practical learning and what it might take to encourage kindness in our communities. Their extensive report delves deeper into why this is so difficult, framing kindness as something that is radical, because the Carnegie Trust rightly say we must be
'Radical in the sense that kindness is something to be discussed in the context of poverty and austerity, not as a distraction or even as mitigation, but integral to decision making. And radical in the sense that kindness demands rethinking the way that things are run and managed.'
When the Carnegie Trust quantified kindness here in Wales, they found that most people experience kindness in their communities and reciprocate this in their behaviours. Fewer people feel strongly about this, but still most people strongly agree that they make time to speak to their neighbours and that they can rely on someone in their neighbourhood for practical help or to keep an eye on their home if they were away. There's a similar picture with respect to public services. More than 85 per cent generally agree that people are treated with kindness by the police, social care workers and public transport workers. Less often and less than a third feel strongly about this. So, Deputy Llywydd, how do we make the public feel strongly about this issue and, perhaps most importantly, how do we here in this Chamber embed kindness into our work when we make policy, evaluate its impact and think about equality improvement? Because, as part of this journey, I want external organisations, charities, businesses, the third sector, and others, to work with us. It is important to encourage them on the journey, because the scale of our challenge demands rethinking the systems and structures that have dominated the way we work for decades. Now, despite this, as the Carnegie Trust have outlined, there are things that can be done at an organisational level to make kindness real practically, and particularly around management, leadership, procurement and commissioning.
Now, if we agree that to deal with these issues means linking kindness to well-being, then we must also recognise the role of the future generations Act and the role that that will play in creating these kinder communities we want. We need to go further when making policy announcements and legislation, to talk openly about the Act and its well-being goals. We should include kindness and well-being goals on the face of Bills, in our manifestos—from across political parties—and at the heart of programmes for governments in the future and governments now. The role of kindness in public policy making has a particular urgency as we enter the next generation of green and digital revolution. What is now considered the norm in digital technology and artificial intelligence has already transformed our experiences, in banking, retail, and communications. But as we look to go even further with that change—and, personally, I must say I'm very in favour of that change—we also need to ensure we shape the future developments around people's needs, and emotional needs.
Now, this is a direct challenge to those, including the powerful, in our economy and in political life, and some still cannot imagine that kindness works as a political strategy. Deputy Llywydd, once again, I say to them, 'You are wrong'. In the chaotic times in which we live, often the best solution is to step back and think. What's the simple outcome we want? Peace, prosperity, fairness, jobs, wealth or opportunities? For me, all our ambitions can be enshrined into one concept, which we now must all pursue, and we now must lead on here in Wales. As I said at the start, Deputy Llywydd, we do now need to take the words into serious actions. And that one concept is kindness. Diolch.
Ddirprwy Lywydd, heddiw, mae'n bleser gennyf amlinellu cynllun caredigrwydd wrth lunio polisïau fel rhan o fy ymrwymiad i ymgyrchu dros gymunedau caredicach ledled Cymru, ac wrth wneud hynny, rwy'n cydnabod gydag ymdeimlad o ddyletswydd yr angen i drechu'r anghyfiawnder a'r broblem fwyaf oll, sef nad yw bywyd yr un mor deg i bawb. I mi, mae cymunedau caredicach yn dechrau drwy gydnabod bod yn rhaid i empathi fod yn rhan ganolog o'r hyn a wnawn. Mae'n golygu cael y gallu i weld y byd o safbwyntiau sy'n wahanol i'n rhai ni weithiau. Rhaid i hynny fod yn sylfaen inni. Mae hefyd yn golygu bod yn agored, yn onest ac yn dryloyw fel unigolion ac fel Llywodraethau, felly, os methwn ar rai pethau, bydd pobl yn gwybod ein bod wedi gwneud ein gorau. Ac mae'n golygu cydnabod bod ein heconomeg ein hunain wedi bod yn anghyfartal ers llawer gormod o amser a'r canlyniadau'n llym eithriadol. Rydym wedi gweld ymdeimlad cynyddol o arwahanrwydd, dryswch, ansicrwydd ac erydu gobaith, twf cymunedau angharedig. Felly, er mwyn ymdrin â'r pethau hyn, gallwn naill ai ymladd tân â thân, gan ddefnyddio atebion angharedig ar gyfer sefyllfaoedd angharedig, na fyddant ond yn arwain at fwy o boen a thaflu bai, neu gallwn gydnabod y problemau sydd gennym a cheisio eu datrys ag atebion newydd, atebion caredicach.
Yn gynharach eleni, roedd yn bleser gennyf gyfarfod ag Ymddiriedolaeth Carnegie. Maent yn cydnabod, fel y mae llawer ohonom yn ei wneud yma, fod yna bethau sydd o bwys i ni i gyd: y lleoedd rydym yn byw ynddynt, ein hymdeimlad o hunaniaeth a pherthyn, y bobl rydym yn byw gyda hwy, yn eu caru ac y gofalwn amdanynt, a'r ffordd yr edrychir ar ein holau ac y cawn ein trin a'n cefnogi pan fyddwn fwyaf mewn angen. Mae'r pethau hynny i gyd yn gysylltiedig â'r hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl gan Lywodraeth Cymru a chan Lywodraethau eraill ledled y byd. [Torri ar draws.] Dyna fy oriawr Apple yn canu yn ystod y ddadl. [Chwerthin.] Rhaid i bolisïau ar gyfer ymdrin â'r pethau hynny ymwneud yn gyfan gwbl ag emosiynau. Maent yn ymwneud â'n cartrefi a'n cymunedau, ein heconomi a'n bywoliaeth, addysg ein plant a gofal y rhai sy'n dioddef o afiechyd. Dylent gysylltu â'n natur ddyngarol a'n hochr fregus, mynnu ein bod yn ymddiried ac yn rhannu, ac ennyn ymateb emosiynol felly gan y Llywodraeth bob amser ac ym mhob man.
Mae'r gwaith y mae Ymddiriedolaeth Carnegie yn ei wneud yn arbennig o ddiddorol a phwysig am ei fod yn gwneud i ni feddwl mwy am garedigrwydd a llesiant yn ein gweithredoedd bob dydd fel seneddwyr a Llywodraethau. Yn ystod y 12 mis diwethaf yn enwedig, maent wedi bod yn cydlynu rhwydwaith arloesedd caredigrwydd gyda phobl o bob rhan o'r Alban yn ogystal â Chyngor Gogledd Ayrshire, a hynny er mwyn annog caredigrwydd drwy ardal yr awdurdod lleol. Mae'n rhaid i chi ddarllen eu hadroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar, 'The Practice of Kindness', sy'n dweud sut y gallwn ddatblygu dysgu ymarferol a'r hyn y gallai ei gymryd i annog caredigrwydd yn ein cymunedau. Mae eu hadroddiad helaeth yn palu'n ddyfnach i'r rheswm pam y mae hyn mor anodd, gan fframio caredigrwydd fel rhywbeth radical, oherwydd mae Ymddiriedolaeth Carnegie yn dweud yn gywir fod yn rhaid inni fod
yn radicalaidd yn yr ystyr fod caredigrwydd yn rhywbeth i'w drafod yng nghyd-destun tlodi a chyni, nid fel rhywbeth i dynnu sylw oddi arnynt na hyd yn oed fel mesur lliniarol, ond fel rhywbeth sy'n annatod i'r broses o wneud penderfyniadau. Ac yn radicalaidd yn yr ystyr fod caredigrwydd yn galw am ailfeddwl ynglŷn â'r ffordd y caiff pethau eu rhedeg a'u rheoli.
Pan oedd Ymddiriedolaeth Carnegie yn meintioli caredigrwydd yma yng Nghymru, canfuwyd bod y rhan fwyaf o bobl yn teimlo caredigrwydd yn eu cymunedau ac yn ymateb i hyn yn eu hymddygiad. Mae llai o bobl yn teimlo'n gryf am hyn, ond mae'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno'n gryf o hyd eu bod yn gwneud amser i siarad â'u cymdogion a'u bod yn gallu dibynnu ar rywun yn eu cymdogaeth am gymorth ymarferol neu i gadw llygad ar eu cartref os oeddent oddi cartref. Ceir darlun tebyg mewn perthynas â gwasanaethau cyhoeddus. Yn gyffredinol, mae dros 85 y cant yn cytuno bod pobl yn cael eu trin yn garedig gan yr heddlu, gweithwyr gofal cymdeithasol a gweithwyr trafnidiaeth gyhoeddus. Yn llai aml ac mae llai na thraean yn teimlo'n gryf am hyn. Felly, Ddirprwy Lywydd, sut mae gwneud i'r cyhoedd deimlo'n gryf am y mater hwn ac yn bwysicach na hynny efallai, sut y gallwn ni yma yn y Siambr hon ymgorffori caredigrwydd yn ein gwaith pan fyddwn yn llunio polisi, yn gwerthuso ei effaith ac yn meddwl am wella cydraddoldeb? Oherwydd, fel rhan o'r daith hon, rwyf am i sefydliadau allanol, elusennau, busnesau, y trydydd sector, ac eraill, weithio gyda ni. Mae'n bwysig eu hannog ar y daith, oherwydd mae maint ein her yn galw am ailfeddwl am y systemau a'r strwythurau sydd wedi dominyddu'r ffordd y gweithiwn ers degawdau. Nawr, er gwaethaf hyn, fel y mae Ymddiriedolaeth Carnegie wedi amlinellu, ceir pethau y gellir eu gwneud ar lefel sefydliadol i wneud caredigrwydd yn real yn ymarferol, ac yn arbennig mewn perthynas â rheoli, arweinyddiaeth, caffael a chomisiynu.
Nawr, os cytunwn fod ymdrin â'r materion hyn yn golygu cysylltu caredigrwydd â lles, rhaid i ni hefyd gydnabod rôl Deddf cenedlaethau'r dyfodol a'r rôl y bydd honno'n ei chwarae yn creu'r cymunedau caredicach yr ydym am eu gweld. Mae angen inni fynd ymhellach wrth wneud cyhoeddiadau polisi a deddfwriaeth, i siarad yn agored am y Ddeddf a'i nodau llesiant. Dylem gynnwys nodau caredigrwydd a llesiant ar wyneb Biliau, yn ein maniffestos—ar draws y pleidiau gwleidyddol—ac wrth wraidd rhaglenni llywodraethu yn y dyfodol a llywodraethau yn awr. Mae rôl caredigrwydd wrth lunio polisi cyhoeddus yn arbennig o bwysig wrth inni gychwyn ar y genhedlaeth nesaf o chwyldro gwyrdd a digidol. Mae'r hyn a ystyrir yn norm bellach mewn technoleg ddigidol a deallusrwydd artiffisial eisoes wedi trawsnewid ein profiadau, ym maes bancio, manwerthu a chyfathrebu. Ond wrth i ni geisio mynd ymhellach fyth gyda'r newid hwnnw—ac yn bersonol, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn bleidiol iawn i'r newid hwnnw—mae angen inni sicrhau hefyd ein bod yn llunio'r datblygiadau yn y dyfodol o amgylch anghenion pobl, ac anghenion emosiynol.
Nawr, mae hon yn her uniongyrchol i'r rheini, gan gynnwys y pwerus, yn ein heconomi ac mewn bywyd gwleidyddol, ac mae rhai'n dal i fethu dychmygu bod caredigrwydd yn gweithio fel strategaeth wleidyddol. Ddirprwy Lywydd, unwaith eto, rwy'n dweud wrthynt, 'Rydych yn anghywir'. Yn y cyfnod dryslyd rydym yn byw ynddo, yr ateb gorau yn aml yw camu'n ôl a meddwl. Beth yw'r canlyniad syml rydym am ei weld? Heddwch, ffyniant, tegwch, swyddi, cyfoeth neu gyfleoedd? I mi, gellir cynnwys ein holl uchelgeisiau mewn un cysyniad, a rhaid i bob un ohonom fynd ar ei drywydd yn awr, a rhaid inni arwain ar hyn yma yng Nghymru. Fel y dywedais ar y dechrau, Ddirprwy Lywydd, mae angen inni droi geiriau'n weithredoedd go iawn yn awr. A'r un cysyniad hwnnw yw caredigrwydd. Diolch.
Can I thank my colleague Jack Sargeant for giving me a minute of his time? I too read through the Carnegie report, and was very pleased, actually, to see that Wales is a kinder place, perhaps, than many of us sometimes think. We know and see acts of kindness and civility in our own communities, but very often, we think that it's just confined to our own immediate area, and that's clearly not the case, given the findings in that particular report. And I think it is incumbent upon us as elected representatives and local leaders in our community to try to model kindness to others. We don't always get it right; disagreeing well is sometimes difficult, particularly in politics. And you're quite right to draw attention to the vilification, sometimes, of people with different beliefs—whether that's political or religious beliefs, actually—in things like social media. I know that, as a Conservative, I sometimes get grief in an unkind way on social media, and also as a Christian; sometimes, I get unkind words said towards me, and a caricature painted of the sort of Christian that people assume that I might be. But I do think that all of us need to work together in this Chamber. I'm delighted to extend my support for your campaign, Jack, and I know that my colleagues on the Conservative benches—you have their support too in trying to make this Chamber a model of the sort of kindness that we want to see across Wales, in each of our communities. And I commend you for bringing this forward today.
A gaf fi ddiolch i fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, am roi munud o'i amser i mi? Darllenais innau hefyd drwy adroddiad Carnegie, ac roeddwn yn falch iawn, mewn gwirionedd, o weld bod Cymru'n lle caredicach, efallai, nag y byddai llawer ohonom yn meddwl weithiau. Rydym yn gwybod ac yn gweld gweithredoedd o garedigrwydd a chwrteisi yn ein cymunedau ein hunain, ond yn aml iawn, credwn eu bod wedi'u cyfyngu i'n hardal uniongyrchol ni yn unig, ac mae'n amlwg nad yw hynny'n wir, o ystyried y canfyddiadau yn yr adroddiad hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom fel cynrychiolwyr etholedig ac arweinwyr lleol yn ein cymuned i geisio modelu caredigrwydd i eraill. Nid ydym yn ei gael yn iawn bob amser; mae anghytuno'n dda yn anodd weithiau, yn enwedig mewn gwleidyddiaeth. Ac rydych chi'n llygad eich lle yn tynnu sylw at ddifrïo pobl sy'n credu pethau gwahanol weithiau—boed yn gredoau gwleidyddol neu grefyddol, mewn gwirionedd—mewn pethau fel cyfryngau cymdeithasol. Gwn fy mod i, fel Ceidwadwr, weithiau'n wynebu angharedigrwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, a hefyd fel Cristion; weithiau, dywedir geiriau angharedig wrthyf, a darlunnir gwawdlun o'r math o Gristion y mae pobl yn tybio ydw i. Ond rwy'n credu bod angen i bob un ohonom gydweithio yn y Siambr hon. Mae'n bleser gennyf estyn fy nghefnogaeth i'ch ymgyrch, Jack, a gwn fod fy nghyd-Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr—cewch eu cefnogaeth hwy hefyd i geisio gwneud y Siambr hon yn fodel o'r math o garedigrwydd yr ydym am ei weld ledled Cymru, ym mhob un o'n cymunedau. Ac rwy'n eich cymeradwyo am ddod â hyn gerbron heddiw.
Can I now call on the Deputy Minister and Chief Whip to reply to the debate? Jane Hutt.
A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip i ymateb i'r ddadl? Jane Hutt.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I really want to start by thanking Jack Sargeant for tabling this debate today. I do believe Wales can and should be a place where we lead the way in promoting a kinder society, where there's no room for prejudice, racism, or bigotry. I hope we all share these aspirations here today, and it's great that we have had the contribution from Darren Millar, and others have stayed for this short debate. All of us must share these aspirations, about the need for tolerance and kindness in our day-to-day dealings with others, particularly as elected representatives in our community. I want to also thank Jack for making kinder politics actually resonate here since you joined us—the subject of your very first short debate—and you've made such a mark. You've commented on the fact that references have been made by Members, constantly now, actually, across the Chamber, and also by the First Minister as well. Aspirations, of course, need actions, and that's what you're calling for today—a plan, a route map to actually move forward in terms of a kinder politics leading to kinder communities. To persuade, to drive and to lead by example—we can't expect to engender kindness, tolerance and understanding in our communities and across Wales if we can't show it here in the Siambr, if we can't demonstrate it. And as you say, life is not a level playing field.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Jack Sargeant am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Rwy'n credu y gall ac y dylai Cymru fod yn fan lle rydym yn arwain y ffordd ar hyrwyddo cymdeithas garedicach, lle nad oes lle i wahaniaethu, hiliaeth na rhagfarn. Gobeithio bod pob un ohonom yn rhannu'r dyheadau hyn yma heddiw, ac mae'n wych ein bod wedi cael y cyfraniad gan Darren Millar, a bod eraill wedi aros ar gyfer y ddadl fer hon. Rhaid i bob un ohonom rannu'r dyheadau hyn, am yr angen am oddefgarwch a charedigrwydd yn ein hymwneud o ddydd i ddydd ag eraill, yn enwedig fel cynrychiolwyr etholedig yn ein cymuned. Hoffwn ddiolch i Jack hefyd am wneud i wleidyddiaeth garedicach atseinio yma ers i chi ymuno â ni—testun eich dadl fer gyntaf erioed—ac rydych wedi gwneud cymaint o farc. Fe sonioch chi fod Aelodau'n cyfeirio at hyn yn gyson bellach ar draws y Siambr, a'r Prif Weinidog yn ogystal. Mae dyheadau, wrth gwrs, angen gweithredoedd, a dyna rydych yn galw amdano heddiw—cynllun, llwybr i symud ymlaen mewn gwirionedd mewn perthynas â gwleidyddiaeth garedicach sy'n arwain at gymunedau caredig. Er mwyn perswadio, ysgogi ac arwain drwy esiampl—ni allwn ddisgwyl ennyn caredigrwydd, goddefgarwch a dealltwriaeth yn ein cymunedau ac ar draws Cymru os na allwn eu dangos yma yn y Siambr, os na allwn eu harddangos. Ac fel y dywedwch, nid yw bywyd yr un mor deg i bawb.
So, the Welsh Government is working to build bridges and promote understanding, increasing diversity in public life, tackling hate crime, extremist behaviour and intimidation, supporting victims of violence and abuse, safeguarding human rights, and supporting the most vulnerable people in our communities, such as refugees and asylum seekers. A nation of sanctuary is what we want to be, and that welcome is part of the kindness agenda. I know the welcoming spirit of the Welsh people is alive and well in our communities across Wales, and that was reflected in the Carnegie Trust report, but I'll say a few more words about that as well. It's very, very helpful that you have engaged with them, and I wish to follow this up. But we do see so many acts of kindness to others, from our neighbours running around people in need, strangers showing empathy and kindness to each other and to those around them. We have to cherish those, learn from those examples, and aspire to such a renewed sense of community. I think we all feel that in our constituencies.
I think that coming together was reflected over the weekend of 21-23 June in memory of Jo Cox MP, murdered in an act of hatred, but her legacy has been the Great Get Together. We marked it here in the Senedd and throughout Wales. I think we have to work together as a Government and with partners across all sectors—and you've mentioned the third sector, but public and private sector as well—to encourage cohesion, and that is a word about community and us working together to take root, because we have that proud history of welcoming diverse communities stretching back hundreds of years, but we need to safeguard that strength.
Our community cohesion programme is being expanded by an additional £1.5 million over the next two years, and that's been welcomed, and it's supporting small teams in each region of Wales, engaging more with local communities and public services. The police are very engaged in this as well, and wanting to be part of that development in response, particularly when tensions arise. So, we regularly celebrate diversity in Wales—International Women's Day, Refugee Week, Black History Month—and those are also occasions providing us with opportunities to value and spread our diversity and embrace diversity. I just want to mention a Windrush Day event I celebrated in Pillgwenlly in Newport last Sunday, an act of celebration and reflection including stories of the struggles the Windrush elders and their descendants have experienced over the past 70 years in Wales. Well, those stories haven't been heard. We've now had Windrush Day events across the whole of Wales, and it is so important that we learn from those elders and their descendants.
Of course we have to ensure that we are tackling hate crime, and that's where I must say, when I was formerly the Minister actually presenting and promoting the first hate crime strategy in Wales, I couldn't believe that we were in that situation—this was 10 years ago—when we're saying we have to have a hate crime strategy in Wales and we have to put money into it to have a national hate crime report. We have to support victim support—that's the hate crime centre—and raise awareness of hate crime. We are addressing this. It's come to the fore. We're wanting to address it on so many levels—in our schools, in our communities. But we must never be defined in Wales by those who hate. We are united in our determination to promote peace, and of course that's the Jo Cox message: hope not hate. I certainly gave that message on Barry Island when we had an event with three choirs, with the public, only a couple of weeks ago.
So, we need to make sure that we do work at every level. I think public policy is important and that's where the Welsh Government must take responsibility. We've got to ensure that respect, tolerance and kindness are defining characteristics of our schools, our communities and Welsh culture as a whole. We've got to tackle bullying online or in person. It has such an impact on a child's life, as well as into adulthood, and we must break the cycle and make sure that we can create those opportunities for young people. And I must say, I'm glad you mentioned online bullying, because that is such a destructive force now, it leaves people very vulnerable, with no safe or personal places to go, and social media can be very damaging when it's abused, but it can be so important, as you say, in informing and educating people. We are recognising the critical importance of keeping safe online, but teaching people the skills they need to live both safely and successfully in the twenty-first century.
I think this is where we have to recognise the important role of the third sector, recognising that those community and grass-roots organisations need our support. We've committed to working with the third sector to allow the sector to flourish. So much of the kindness is seen through volunteering, through caring—an activity undertaken not for personal gain. I think statistics show that about one in six people are caring for someone else, not just their own immediate family members. It's an expression of citizenship, an essential component of our democracy. But also, volunteering can help tackle the sense of isolation that people can feel, acting as a social building block when a group comes together for a common cause. And, of course, we are developing a strategy to tackle the experience of loneliness and isolation.
I think it is important, therefore, that we look at those ways in which we can support the community, the grass roots and the third sector in this way. As I said, I'm very pleased you raised the work of the Carnegie Trust, and Darren Millar as well today. I liked his point, 'Shall we learn how to disagree well?' That, of course, is a real challenge, because we want lively, robust debate, but we also need to have respect and tolerance. I'm particularly interested in the Carnegie Trust's findings in Wales, and I'd like to meet them now, as Minister, particularly looking at their report on kindness in public policy, because that's where I can see that there's some evidence of where we need to address these issues.
But finally, creating creating kinder communities across Wales is something where upholding the well-being of future generations Act, as you've said, Jack, is absolutely critical. We've got that Act with the seven well-being goals, and Jack has always recognised that, and indeed, it's now being recognised, not just mentioned—I think it has probably been mentioned several times this afternoon in debates. But organisations are taking on board, again, the seven well-being goals and the five ways of working and it's actually driving a new way of working in Wales.
All politicians have a responsibility to line up to the values and principles that Jack Sargeant has raised today and on many occasions. But I think, finally, I'd say that Jack's challenge is what he said to the powerful in our society. We have a responsibility, all of us, to speak up. Some of us have the power. We all have powers in our own ways, but those who have responsibility, as leaders, have got to take that power forward. So, let's take this debate, again, as another example of how Jack has enabled us to look at new ways of working and ways that we believe in, and I really do thank him for this timely and interesting debate, and I hope we can take these ideas away and put them into practice.
Felly, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i adeiladu pontydd a hyrwyddo dealltwriaeth, cynyddu amrywiaeth mewn bywyd cyhoeddus, mynd i'r afael â throseddau casineb, ymddygiad eithafol a brawychu, cefnogi dioddefwyr trais a chamdriniaeth, diogelu hawliau dynol, a chefnogi'r bobl fwyaf ddiamddiffyn yn ein cymunedau, fel ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Cenedl noddfa yw'r hyn rydym am fod, ac mae'r croeso hwnnw'n rhan o'r agenda garedigrwydd. Gwn fod ysbryd croesawgar y Cymry'n fyw ac yn iach yn ein cymunedau ledled Cymru, ac adlewyrchwyd hynny yn adroddiad Ymddiriedolaeth Carnegie, ond hoffwn ddweud ychydig mwy o eiriau am hynny hefyd. Mae'n ddefnyddiol iawn eich bod wedi ymgysylltu â hwy, a hoffwn fynd ar drywydd hyn. Ond gwelwn gymaint o weithredoedd caredig tuag at eraill, gan ein cymdogion yn rhedeg o gwmpas pobl mewn angen, dieithriaid yn dangos empathi a charedigrwydd tuag at ei gilydd ac at y rhai o'u hamgylch. Rhaid inni goleddu'r rheini, dysgu o'r enghreifftiau hynny, ac anelu tuag at ymdeimlad newydd o gymuned. Credaf ein bod i gyd yn teimlo hynny yn ein hetholaethau.
Credaf fod dod ynghyd wedi'i adlewyrchu dros benwythnos 21-23 Mehefin er cof am Jo Cox AS, a lofruddiwyd mewn gweithred o gasineb, ond ei gwaddol hi yw'r Great Get Together. Gwnaethom ei nodi yma yn y Senedd a ledled Cymru. Credaf fod yn rhaid inni weithio gyda'n gilydd fel Llywodraeth a chyda phartneriaid ar draws pob sector—ac rydych wedi sôn am y trydydd sector, ond y sector cyhoeddus a'r sector preifat hefyd—i annog cydlyniad, a dyna air am gymuned a ninnau'n gweithio gyda'n gilydd i fwrw gwreiddiau, oherwydd mae gennym hanes balch o groesawu cymunedau amrywiol sy'n ymestyn yn ôl dros gannoedd o flynyddoedd, ond mae angen inni ddiogelu'r cryfder hwnnw.
Mae ein rhaglen cydlyniant cymunedol yn cael £1.5 miliwn ychwanegol dros y ddwy flynedd nesaf, ac mae hynny wedi cael ei groesawu, ac mae'n cefnogi timau bach ym mhob ardal o Gymru, gan ymgysylltu mwy â chymunedau lleol a gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r heddlu'n ymwneud llawer â hyn hefyd, ac yn dymuno bod yn rhan o'r datblygiad mewn ymateb i hynny, yn enwedig pan fydd tensiynau'n codi. Felly, rydym yn dathlu amrywiaeth yng Nghymru yn rheolaidd—Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, Wythnos y Ffoaduriaid, Mis Hanes Pobl Dduon—ac mae'r rheini hefyd yn achlysuron sy'n rhoi cyfleoedd inni werthfawrogi a lledaenu ein hamrywiaeth a chroesawu amrywiaeth. Hoffwn sôn am ddigwyddiad Diwrnod Windrush a ddathlais ym Mhilgwenlli yng Nghasnewydd ddydd Sul diwethaf, sef gweithred o ddathlu a myfyrio yn cynnwys straeon am y trafferthion y mae hynafgwyr Windrush a'u disgynyddion wedi'u profi dros y 70 mlynedd diwethaf yng Nghymru. Wel, nid yw'r straeon hynny wedi cael eu clywed. Rydym wedi cael digwyddiadau Diwrnod Windrush ar draws Cymru gyfan bellach, ac mae hi mor bwysig ein bod yn dysgu gan yr hynafgwyr hynny a'u disgynyddion.
Wrth gwrs, rhaid inni sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â throseddau casineb, a dyna lle mae'n rhaid imi ddweud, pan oeddwn yn Weinidog o'r blaen yn cyflwyno ac yn hyrwyddo'r strategaeth troseddau casineb gyntaf yng Nghymru, nid oeddwn yn gallu credu ein bod yn y sefyllfa honno—roedd hyn 10 mlynedd yn ôl—pan oeddem yn dweud bod yn rhaid i ni gael strategaeth troseddau casineb yng Nghymru a bod yn rhaid inni roi arian tuag ati i gael adroddiad cenedlaethol ar droseddau casineb. Rhaid inni gefnogi cymorth i ddioddefwyr—dyna'r ganolfan troseddau casineb—a chodi ymwybyddiaeth o droseddau casineb. Rydym yn rhoi sylw i hyn. Mae wedi dod i'r amlwg. Rydym yn awyddus i fynd i'r afael ag ef ar gynifer o lefelau—yn ein hysgolion, yn ein cymunedau. Ond ni ddylem byth gael ein diffinio yng Nghymru gan y rhai sy'n casáu. Rydym yn unfryd yn ein penderfyniad i hyrwyddo heddwch, ac wrth gwrs dyna neges Jo Cox: gobaith nid casineb. Yn sicr, rhoddais y neges honno ar Ynys y Barri pan gawsom ddigwyddiad gyda thri chôr, gyda'r cyhoedd, wythnos neu ddwy yn ôl.
Felly, mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn gweithio ar bob lefel. Rwy'n credu bod polisi cyhoeddus yn bwysig a dyna lle mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd cyfrifoldeb. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod parch, goddefgarwch a charedigrwydd yn nodweddion sy'n diffinio ein hysgolion, ein cymunedau a diwylliant Cymru yn gyffredinol. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â bwlio ar-lein neu fwlio personol. Mae'n cael cymaint o effaith ar fywyd plentyn, yn ogystal â phan fyddwn yn oedolion, a rhaid inni dorri'r cylch a gwneud yn siŵr y gallwn greu'r cyfleoedd hynny ar gyfer pobl ifanc. Ac mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n falch eich bod wedi sôn am fwlio ar-lein, gan fod hwnnw'n rym mor ddinistriol yn awr, mae'n gadael pobl yn agored iawn i niwed, heb unrhyw leoedd diogel neu bersonol i fynd, a gall cyfryngau cymdeithasol fod yn niweidiol iawn pan gaiff ei gam-drin, ond gall fod mor bwysig, fel y dywedwch, i hysbysu ac addysgu pobl. Rydym yn cydnabod pwysigrwydd allweddol cadw'n ddiogel ar-lein, a dysgu'r sgiliau sydd eu hangen ar bobl i fyw'n ddiogel ac yn llwyddiannus yn yr unfed ganrif ar hugain.
Credaf mai dyma lle mae'n rhaid inni gydnabod rôl bwysig y trydydd sector, gan gydnabod bod angen ein cefnogaeth ar y sefydliadau cymunedol a llawr gwlad hynny. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r trydydd sector i ganiatáu i'r sector ffynnu. Mae cymaint o'r caredigrwydd i'w weld drwy wirfoddoli, drwy ofalu—gweithgaredd a gyflawnir nid er budd personol. Rwy'n meddwl bod ystadegau'n dangos bod tua un o bob chwech o bobl yn gofalu am rywun arall, nid dim ond eu teuluoedd agos eu hunain. Mae'n fynegiant o ddinasyddiaeth, yn elfen hanfodol o'n democratiaeth. Ond hefyd, gall gwirfoddoli helpu i fynd i'r afael â'r ymdeimlad o arwahanrwydd y gall pobl ei deimlo, gan weithredu fel bloc adeiladu cymdeithasol pan fydd grŵp yn dod at ei gilydd dros achos cyffredin. Ac wrth gwrs, rydym yn datblygu strategaeth i fynd i'r afael â'r profiad o unigrwydd ac arwahanrwydd.
Credaf ei bod yn bwysig, felly, ein bod yn edrych ar y ffyrdd y gallwn gefnogi'r gymuned, trwch y bobl a'r trydydd sector fel hyn. Fel y dywedais, rwy'n falch iawn eich bod wedi codi gwaith Ymddiriedolaeth Carnegie, a Darren Millar hefyd heddiw. Roeddwn yn hoffi ei bwynt, 'A gawn ni ddysgu sut i anghytuno'n dda?' Mae honno, wrth gwrs, yn her wirioneddol, oherwydd mae arnom eisiau dadl fywiog, rymus, ond mae angen inni hefyd gael parch a goddefgarwch. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yng nghanfyddiadau Ymddiriedolaeth Carnegie yng Nghymru, a hoffwn eu cyfarfod yn awr, fel Gweinidog, gan edrych yn benodol ar eu hadroddiad ar garedigrwydd mewn polisi cyhoeddus, oherwydd dyna lle y gallaf weld bod yna dystiolaeth o lle mae angen inni fynd i'r afael â'r materion hyn.
Ond yn olaf, mae creu cymunedau caredicach ledled Cymru yn rhywbeth lle mae cynnal Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, fel y dywedoch chi, Jack, yn gwbl allweddol. Mae gennym y Ddeddf honno gyda'r saith nod llesiant, ac mae Jack bob amser wedi cydnabod hynny, ac yn wir, mae'n cael ei gydnabod yn awr, nid ei grybwyll yn unig—mae wedi cael ei grybwyll sawl gwaith y prynhawn yma yn ôl pob tebyg mewn dadleuon. Ond unwaith eto mae sefydliadau'n derbyn y saith nod llesiant a'r pum ffordd o weithio ac mae'n ysgogi ffordd newydd o weithio yng Nghymru.
Mae gan bob gwleidydd gyfrifoldeb i gyd-fynd â'r gwerthoedd a'r egwyddorion y mae Jack Sargeant wedi'u nodi heddiw ac ar sawl achlysur. Ond rwy'n credu, yn olaf, y buaswn i'n dweud mai her Jack yw'r hyn a ddywedodd wrth y pwerus yn ein cymdeithas. Mae gennym gyfrifoldeb i godi llais, bob un ohonom. Mae gan rai ohonom bŵer. Mae gennym i gyd bwerau yn ein ffyrdd ein hunain, ond rhaid i'r rheini sydd â chyfrifoldeb, fel arweinwyr, fwrw ymlaen â'r pŵer hwnnw. Felly, gadewch inni gymryd y ddadl hon, unwaith eto, fel enghraifft arall o'r ffordd y mae Jack wedi ein galluogi i edrych ar ffyrdd newydd o weithio, ffyrdd yr ydym yn credu ynddynt, ac rwy'n diolch yn fawr iawn iddo am y ddadl amserol a diddorol hon, ac rwy'n gobeithio y gallwn ddatblygu'r syniadau hyn a'u rhoi ar waith yn ymarferol.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:44.
The meeting ended at 18:44.