Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

03/07/2019

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Gweinidog Addysg 1. Questions to the Minister for Education
2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol 2. Questions to the Minister for Health and Social Services
3. Cwestiynau Amserol 3. Topical Questions
4. Datganiadau 90 Eiliad 4. 90-second Statements
5. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Rheoli'r Gwasanaeth Iechyd 5. Debate on a Member's Legislative Proposal: Health Service Management
Datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth Statement by the Deputy Minister for Economy and Transport
6. Dadl ar Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: 'Datblygu Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol' 6. Debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee Report: 'The Future Development of Transport for Wales'
7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg: 'Bagloriaeth y Dyfodol: Statws cymhwyster Bagloriaeth Cymru' 7. Debate on the Children, Young People and Education Committee Report: 'Bacc to the Future: The status of the Welsh Baccalaureate qualification'
8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Colli Golwg 8. Welsh Conservatives Debate: Sight Loss
9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Uchelgais y strategaeth Cymraeg 2050 o gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn cenhedlaeth 9. Welsh Conservatives Debate: The ambition of the Cymraeg 2050 strategy of reaching 1 million Welsh speakers in a generation
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time
11. Dadl Fer: Camau at Wleidyddiaeth Garedicach: Cynllun ar gyfer creu cymunedau caredicach ledled Cymru 11. Short Debate: Action for Kinder Politics: A route-map for creating kinder communities across Wales

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Gweinidog Addysg
1. Questions to the Minister for Education

Y cwestiynau cyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg. Mae'r cwestiwn cyntaf [OAQ54160] wedi ei dynnu yn ôl. Ac felly, mae'r ail gwestiwn gan Leanne Wood.

The first questions this afternoon are questions to the Minister for Education. The first question [OAQ54160] is withdrawn. Therefore, we move to the second question, from Leanne Wood.

Addysg Addas i Bawb
A Suitable Education For All

2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ysgolion yn gallu darparu addysg addas i bawb? OAQ54178

2. How is the Welsh Government ensuring that schools are able to provide a suitable education for all? OAQ54178

Thank you, Leanne. Equity and inclusion are at the heart of our national mission for education. Our education reforms will ensure that all learners can access a high standard of education and, crucially, reach their full potential.

Diolch, Leanne. Mae tegwch a chynhwysiant yn ganolog i'n cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg. Bydd ein diwygiadau addysg yn sicrhau bod gan bob dysgwr fynediad at addysg o safon uchel ac yn hollbwysig, eu bod yn cyrraedd eu potensial llawn.

In recent weeks and months, I've been contacted by many people in the Rhondda, who are concerned about the support, or lack of support, for their child on the autism spectrum. I've discovered that parents are being told, when they've requested a statutory assessment for a statement of special educational needs, that the local authority no longer does statements. This is wrong, and, until September 2020, when changes come in under the new additional learning needs system, it is, in my view, a failure to discharge their duties as a local authority. Would you agree with that? And I would also like to know what you're doing to ensure that every teacher in Wales receives neurodiversity training. This was a recommendation that your Government accepted from the Health, Social Care and Sport Committee during scrutiny of the autism Bill. Can you please tell us what you've done to realise this pledge?

Yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, mae llawer o bobl yn y Rhondda, sy'n poeni am y gefnogaeth, neu'r diffyg cefnogaeth, i'w plentyn ar y sbectrwm awtistiaeth, wedi cysylltu â mi. Rwyf wedi darganfod bod rhieni yn cael gwybod, pan fyddant yn gofyn am asesiad statudol ar gyfer datganiad anghenion addysgol arbennig, nad yw'r awdurdod lleol yn gwneud datganiadau mwyach. Mae hyn yn anghywir, a hyd at fis Medi 2020, pan fydd newidiadau'n dod i rym o dan y system anghenion dysgu ychwanegol newydd, mae hyn, yn fy marn i, yn fethiant i gyflawni eu dyletswyddau fel awdurdod lleol. A fyddech yn cytuno â hynny? A hoffwn wybod hefyd beth rydych yn ei wneud i sicrhau bod pob athro yng Nghymru yn cael hyfforddiant niwroamrywiaeth. Mae eich Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad hwn gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn ystod y broses o graffu ar y Bil awtistiaeth. A allwch chi ddweud wrthym beth a wnaethoch i wireddu'r addewid hwn os gwelwch yn dda?

I have to say I'm very concerned to hear from you those reports that children are being refused the opportunity to undertake a statutory assessment for their additional learning needs. As you are quite right to say, the new legislation, which was passed by this Assembly in 2018, has not come into effect. We are currently consulting on the code and the subordinate legislation that will underpin that Act. And if you would be kind enough to write to me with some specifics on these cases, I will ensure that I and my officials follow it up. You will be aware that, to support the implementation of the new legislation, in anticipation of its full introduction in 2020, we have identified £20 million-worth of resource, and that is primarily to support the professional learning needs of teachers, to ensure that they have the skills and the knowledge to make the best of the opportunities that that new legislation offers us, which will put the child at the centre of our additional learning needs planning, whatever those additional learning needs will be. But I am concerned to think that children are not receiving the statutory assessments that they are entitled to under the current law, and I would be very happy to follow that up for you.

Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn bryderus iawn i glywed gennych am yr adroddiadau nad yw plant yn cael cyfle i gael asesiad statudol ar gyfer eu hanghenion dysgu ychwanegol. Fel y dywedwch yn hollol gywir, nid yw'r ddeddfwriaeth newydd, a basiwyd gan y Cynulliad hwn yn 2018, wedi dod i rym. Ar hyn o bryd, rydym yn ymgynghori ar y cod a'r is-ddeddfwriaeth a fydd yn sail i'r Ddeddf honno. A phe baech yn ddigon caredig i ysgrifennu ataf gyda rhai o fanylion yr achosion hyn, byddaf yn sicrhau fy mod i a fy swyddogion yn mynd ar drywydd y mater. Er mwyn cefnogi'r gwaith o weithredu'r ddeddfwriaeth newydd, gan ddisgwyl ei chyflwyno'n llawn yn 2020, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi clustnodi gwerth £20 miliwn o adnoddau, a hynny'n bennaf i gefnogi anghenion dysgu proffesiynol athrawon, i sicrhau bod ganddynt sgiliau a gwybodaeth i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd y mae'r ddeddfwriaeth newydd honno'n eu cynnig i ni, cyfleoedd a fydd yn rhoi'r plentyn wrth wraidd ein cynlluniau ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, beth bynnag fydd yr anghenion dysgu ychwanegol hynny. Ond rwy'n bryderus nad yw plant yn cael yr asesiadau statudol y mae ganddynt hawl iddynt o dan y gyfraith bresennol, a buaswn yn hapus iawn i fynd ar drywydd hynny i chi.

Addysg Cyfrwng Cymraeg yn y Llynfi
Welsh-medium Education in the Llynfi

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau i ddathlu 70 mlynedd ers addysg cyfrwng Cymraeg yn y Llynfi? OAQ54143

3. Will the Minister make a statement on plans to celebrate 70 years of Welsh-medium education in the Llynfi? OAQ54143

Thank you, Huw. Seventy years of Welsh-medium education in the Llynfi area will be celebrated. Partners in the Welsh language sector will celebrate that achievement through the borough in the annual Ogi Ogi Ogwr festival, organised by Menter Bro Ogwr, which I understand will take place on 14 July.

Diolch, Huw. Bydd ardal y Llynfi'n dathlu 70 o flynyddoedd o addysg Gymraeg. Bydd partneriaid yn sector y Gymraeg yn dathlu'r cyflawniad hwnnw drwy'r fwrdeistref yng ngŵyl flynyddol Ogi Ogi Ogwr, a drefnir gan Fenter Bro Ogwr, a deallaf y bydd honno'n cael ei chynnal ar 14 Gorffennaf.

Wel, diolch yn fawr iawn am yr ateb hwn.

Thank you very much for that answer.

Thank you very much for that answer. We had a tremendous celebration as part of this, actually, only a fortnight ago, in Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd, where we had a tremendous concert, with singers and harpists, schools from throughout the area, former parents and pupils and governors, and so on, and a real ambition to look forward.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Cawsom ddathliad aruthrol fel rhan o hyn, a dweud y gwir, gwta bythefnos yn ôl, yn Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd, lle cawsom gyngerdd gwych, gyda chantorion a thelynorion, ysgolion o bob rhan o'r ardal, cyn-rieni a disgyblion a llywodraethwyr, ac yn y blaen, ynghyd ag uchelgais go iawn i edrych tua'r dyfodol.

Gaf i ofyn sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf hefyd, i sicrhau twf parhaus addysg gynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg yng Nghymru? A sut y gallai hyn helpu i gyrraedd targedau uchelgeisiol miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050?

Can I ask, how will the Welsh Government work with Bridgend County Borough Council, and Rhondda Cynon Taf County Borough Council, in order to ensure ongoing growth of primary and secondary Welsh-medium education in Wales, and how could this assist in reaching the ambitious target of a million Welsh speakers by 2050?

Well, Huw, I'm very glad to hear about the celebrations that have already been happening in your local area. And I think it's fair to say that we have come a long way since the first Welsh-medium school was opened, in the Presiding Officer's constituency, in Aberystwyth, in 1939. But I would be the first to admit that we need to work harder, and with more ambition, in order to readdress the current imbalance in the Welsh-medium offer that is available locally. And clearly, education has a crucial role to play in achieving the Welsh Government's target of a million Welsh speakers by 2050.

With regard to local education authorities and county councils, we have outlined our expectation of each local authority, and the methodology is being prepared that sets out the percentage point range increase in learners taught through the medium of Welsh that local authorities will have to meet at our interim milestone of 2031. So, for instance, in Bridgend, we would expect to see the percentage of learners in Welsh-medium education in that area increase from 8.7 per cent to between 15 per cent and 19 per cent. And I know that the Member's constituency also has another local authority area. We would expect figures in the Rhondda Cynon Taf area to increase from 19.2 per cent to between 27 per cent and 31 per cent. We are supporting Bridgend local authority to do that by investment in our twenty-first century schools and colleges programme as well as co-location with nursery and childcare provision that allows people to begin that journey by choosing a bilingual future for their children from the very earliest days when we can provide childcare for them as well as nursery and early years education.

Wel, Huw, rwy'n falch iawn o glywed am y dathliadau sydd eisoes wedi bod yn digwydd yn eich ardal leol. Ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod wedi dod yn bell ers i'r ysgol gyfrwng Cymraeg gyntaf gael ei hagor yn etholaeth y Llywydd, yn Aberystwyth, yn 1939. Ond fi fuasai'r cyntaf i gyfaddef bod angen i ni weithio'n galetach, a chyda mwy o uchelgais, er mwyn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd presennol yn y cynnig cyfrwng Cymraeg sydd ar gael yn lleol. Ac yn amlwg, mae gan addysg ran hanfodol i'w chwarae yn y broses o gyflawni targed Llywodraeth Cymru o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

O ran awdurdodau addysg lleol a chynghorau sir, rydym wedi amlinellu'r hyn a ddisgwyliwn gan bob awdurdod lleol, ac mae'r fethodoleg i nodi'r cynnydd yn yr ystod pwyntiau canrannol yn nifer y dysgwyr a addysgir drwy gyfrwng y Gymraeg y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol ei gyrraedd erbyn 2031, sef ein carreg filltir interim, yn cael ei pharatoi. Felly, er enghraifft, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, byddem yn disgwyl gweld canran y dysgwyr mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn yr ardal honno'n cynyddu o 8.7 y cant i rhwng 15 y cant a 19 y cant. Ac rwy'n gwybod bod gan etholaeth yr Aelod ardal awdurdod lleol arall hefyd. Byddem yn disgwyl i ffigurau yn ardal Rhondda Cynon Taf gynyddu o 19.2 y cant i rhwng 27 y cant a 31 y cant. Rydym yn cynorthwyo awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr i wneud hynny drwy fuddsoddi yn ein rhaglen ysgolion a cholegau yr unfed ganrif ar hugain yn ogystal â chydleoli gyda darpariaethau meithrin a gofal plant sy'n caniatáu i bobl ddechrau ar y daith honno drwy ddewis dyfodol dwyieithog i'w plant o'r dyddiau cynharaf pan allwn ddarparu gofal plant ar eu cyfer yn ogystal ag addysg feithrin a blynyddoedd cynnar.

13:35

Well, expectations are one thing, Minister, but, in January of this year, the headteacher at that very same Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd said that any further reduction in budget would mean being unable to get specialist teachers, especially through the medium of Welsh. Now we’re all aware of schools’ general concerns about cuts to core funding, but what is our response to this particular claim about Welsh medium and its implications for the 2050 strategy?

Wel, mae disgwyliadau'n un peth, Weinidog, ond ym mis Ionawr eleni, dywedodd pennaeth Ysgol Gyfun Gymraeg Llangynwyd y byddai unrhyw leihad pellach yn y gyllideb yn golygu na fyddai'n bosibl cael athrawon arbenigol, yn enwedig drwy gyfrwng y Gymraeg. Nawr, rydym i gyd yn ymwybodol o bryderon cyffredinol ysgolion ynghylch toriadau i gyllid craidd, ond beth yw ein hymateb i'r honiad penodol hwn ynghylch addysg cyfrwng Cymraeg a'i oblygiadau i strategaeth 2050?

Clearly, within the constraints of the very difficult financial settlement the Government is faced with, I’m determined to get as much money to the front line and into individual schools’ budgets as possible. Of course, financial resource is one thing; human resource is also a challenge and I recognise that. That’s why those seeking to qualify as teachers through the medium of Welsh attract the highest level of bursary from the Welsh Government to support their training as well as being subject to golden hellos when they begin their actual teaching career.

We’re working on a number of innovative plans, through from increasing the number of children taking A-level Welsh—many of whom, we know, will go on to be our Welsh teachers of the future— to initial teacher education, but also enabling teachers who are already in the system to increase their language skills via our sabbatical scheme. So, we’re looking to influence our future teachers, our current teachers and ensure that they have the linguistic skills to be able to provide first-quality Welsh-medium education for those families who choose it.

Yn amlwg, o fewn cyfyngiadau'r setliad ariannol anodd iawn y mae'r Llywodraeth yn ei wynebu, rwy'n benderfynol o gael cymaint o arian ag sy'n bosibl i'r rheng flaen ac i gyllidebau ysgolion unigol. Wrth gwrs, mae adnoddau ariannol yn un peth; mae adnoddau dynol yn her hefyd ac rwy'n cydnabod hynny. Dyna pam fod y rheini sy'n ceisio cymhwyso fel athrawon drwy gyfrwng y Gymraeg yn denu'r lefel uchaf o fwrsariaeth gan Lywodraeth Cymru i gefnogi eu hyfforddiant yn ogystal â chael taliadau croeso pan fyddant yn dechrau ar eu gyrfa addysgu.

Rydym yn gweithio ar nifer o gynlluniau arloesol, o gynyddu nifer y plant sy'n gwneud Cymraeg safon uwch—a bydd llawer ohonynt, fel y gwyddom, yn mynd ymlaen i fod yn athrawon Cymraeg yn y dyfodol—i addysg gychwynnol i athrawon, yn ogystal â galluogi athrawon sydd eisoes yn y system i wella eu sgiliau iaith drwy ein cynllun sabothol. Felly, rydym yn ceisio dylanwadu ar ein hathrawon yn y dyfodol, ein hathrawon presennol a sicrhau bod ganddynt y sgiliau ieithyddol i allu darparu addysg cyfrwng Cymraeg o'r radd flaenaf i'r teuluoedd sy'n ei dewis.

Wrth edrych ar record fwyaf diweddar Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn nhermau addysg cyfrwng Gymraeg, yn anffodus dydy'r stori ddim yn un positif. Mae'r cyngor wedi methu dros y blynyddoedd diwethaf i sicrhau bod addysg Gymraeg yn opsiwn realistig mewn nifer o gymunedau. Yn wir, mae rhai yn pryderu yn lleol fod problem sefydliadol o fewn yr awdurdod lleol lle mae'r Gymraeg yn y cwestiwn. Yn anffodus, mae hyd yn oed targedau Llywodraeth Cymru yn y ddogfen ymgynghori ddiweddaraf ar gynllun strategol y Gymraeg mewn addysg yn fy marn i yn llawer rhy isel—mae angen codi'r bar yn sylweddol. Ydych chi, felly, fel Gweinidog, yn cytuno bod y sefyllfa bresennol o gynnal dim ond pedair ysgol gynradd Gymraeg o fewn sir Pen-y-bont yn embaras llwyr?

In looking at the most recent record of Bridgend County Borough Council in terms of Welsh-medium education, unfortunately the story isn’t a positive one. The council has failed over recent years to ensure that Welsh-medium education is a realistic option in a number of communities. In reality, a number are concerned locally that there’s an institutional problem in the authority where the Welsh language is concerned. Unfortunately, even Welsh Government targets in the latest consultation document on the Welsh in education strategic plans, in my opinion, are far too low—there is a need to raise the bar significantly. Do you, therefore, as a Minister, agree that the current situation of only having four Welsh-medium schools in the Bridgend county is a complete embarrassment?

Well, the organisation and planning for local schools of whichever medium of tuition is a matter, quite rightly, for local education authorities. What Welsh Government has is an enabling role, and the role of encouraging those education authorities to push the boundaries. And as I said, we have set out our expectations very clearly of the increase in the number of children that we would expect to be taught through the medium of Welsh in that particular county borough, and also, to support that, Bridgend have received approval in principle, of some £2.6 million through the Welsh-medium and childcare offer, and, as I said, that's to ensure that those parents, utilising the opportunity of the Welsh Government's childcare or early years provision, can do that in an extended Welsh-medium sector.

Wel, mae trefnu a chynllunio ar gyfer ysgolion lleol, beth bynnag y bo'r cyfrwng dysgu, yn fater i awdurdodau addysg lleol, a hynny'n ddigon teg. Rôl alluogi sydd gan Lywodraeth Cymru, a rôl i annog yr awdurdodau addysg hynny i wthio'r ffiniau. Ac fel y dywedais, rydym wedi nodi ein disgwyliadau'n glir iawn o ran y cynnydd yn nifer y plant y byddem yn disgwyl iddynt gael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn y fwrdeistref sirol arbennig honno, a hefyd, i ategu hynny, mae Pen-y-bont ar Ogwr wedi cael cymeradwyaeth mewn egwyddor i oddeutu £2.6 miliwn, drwy'r cynnig cyfrwng Cymraeg a gofal plant, ac fel y dywedais, mae hynny er mwyn sicrhau y gall rhieni wneud hynny mewn sector cyfrwng Cymraeg estynedig gan fanteisio ar ddarpariaeth gofal plant neu ddarpariaeth blynyddoedd cynnar Llywodraeth Cymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Sayed.

Questions now from party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Bethan Sayed.

I'm sure you'll be aware of the serious allegations of racism levelled at Cardiff University from a number of BME students in the last few days. I and, I'm sure, many others in this Chamber have received a report of testimony about racism, and it's shocking actually to read it. And also a Western Mail report outlines concerning reports experienced by an outgoing vice-president. My office has met with a group of BME students from the university who all used the term, and I quote, 'institutional racism' in the description of the university. I'm sure that many people may have read the report, but after the 'Anaphylaxis' show, BME students complained and were met with abuse, and some BME staff also faced abuse at a medical school party. Students chanted 'anaphylaxis' to the BME students. 

Now, I understand the role of universities entirely, but could you give assurances to students who have concerns and have had to deal with racism, and outline what actions you'll be taking with Cardiff University and with the students who have raised these particular concerns?

Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o'r honiadau difrifol o hiliaeth a wnaethpwyd yn erbyn Prifysgol Caerdydd gan nifer o fyfyrwyr duon a lleiafrifoedd ethnig (DLlE) dros y dyddiau diwethaf. Rwyf fi, a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon mae'n siŵr, wedi cael adroddiad o dystiolaeth am hiliaeth, ac mae'n syfrdanol i'w ddarllen. Yn ogystal â hynny, mae adroddiad gan y Western Mail yn amlinellu adroddiadau a brofwyd gan is-lywydd sy'n ymadael. Mae fy swyddfa wedi cyfarfod â grŵp o fyfyrwyr DLlE o'r brifysgol, a ddefnyddiodd y term, ac rwy'n dyfynnu, 'hiliaeth sefydliadol' i ddisgrifio'r brifysgol. Rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl wedi darllen yr adroddiad, ond ar ôl y sioe 'Anaphylaxis', cwynodd rhai myfyrwyr DLlE a chawsant eu difrïo, a chafodd rhai aelodau o staff DLlE eu difrïo mewn parti ysgol feddygol. Gwaeddodd myfyrwyr 'anaphylaxis' ar y myfyrwyr duon a lleiafrifol ethnig.

Nawr, rwy'n deall rôl prifysgolion yn llwyr, ond a allech chi roi sicrwydd i fyfyrwyr sydd â phryderon ac sydd wedi gorfod ymdrin â hiliaeth, ac amlinellu pa gamau y byddwch yn eu cymryd gyda Phrifysgol Caerdydd a chyda'r myfyrwyr sydd wedi mynegi'r pryderon arbennig hyn?

13:40

Can I thank the Member for raising this very important issue? There is no place for racism anywhere in the Welsh education system, whether that be in our schools, our colleges and our universities. We have had discussions as a Government with the university and with the students union involved, and I understand that there is ongoing dialogue between them both. All universities have to have strategic equality plans setting out how they will ensure equality of opportunity for students with protected characteristics, and these plans indicate the processes and the procedures that should be in place for institutions to tackle individual incidents of racial harassment or bullying or abuse, and clearly we will be keeping a very close eye on the development of those talks that are ongoing through the university and the union.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am godi'r mater pwysig iawn hwn? Nid oes lle i hiliaeth yn unman yn system addysg Cymru, boed hynny yn ein hysgolion, ein colegau neu ein prifysgolion. Rydym wedi cael trafodaethau fel Llywodraeth gyda'r brifysgol a chyda'r undeb myfyrwyr dan sylw, a deallaf fod deialog barhaus rhyngddynt. Mae'n rhaid i bob prifysgol gael cynlluniau cydraddoldeb strategol sy'n nodi sut y byddant yn sicrhau cyfle cyfartal i fyfyrwyr â nodweddion gwarchodedig, ac mae'r cynlluniau hyn yn nodi'r prosesau a'r gweithdrefnau a ddylai fod ar waith er mwyn i sefydliadau fynd i'r afael â digwyddiadau unigol o fwlio neu gam-drin neu aflonyddu hiliol, ac yn amlwg byddwn yn cadw llygad barcud ar ddatblygiad y trafodaethau hynny sy'n mynd rhagddynt drwy'r brifysgol a'r undeb.

Thank you very much for that response. I'm glad you'll be keeping a keen eye on what's happening with the university. I know that Cardiff has insisted it is taking action and has accepted the recommendations of the report looking into this particular matter, and today, for the record, the vice-chancellor has written to me outlining some of those responses, which I am grateful for. But the trouble is that some students do not believe that, institutionally, Cardiff has been willing to contend seriously enough with racism or respond with enough gravity to reports and recommended actions. They also believe there is a wider cultural problem, particularly in certain schools of the university. So, I don't want to take away from many of the positive experiences that students from all backgrounds and cultures will have at this university, and I note that the satisfaction levels are overall high, but when there are minority groups who clearly feel that those experiences have not been dealt with appropriately, do you agree that this is a huge area of concern, and what more can you potentially do to stop these types of incidents happening again in the future?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw. Rwy'n falch y byddwch yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd gyda'r brifysgol. Gwn fod Caerdydd wedi mynnu eu bod yn cymryd camau ac wedi derbyn argymhellion yr adroddiad sy'n edrych ar y mater penodol hwn, a heddiw mae'r is-Ganghellor wedi ysgrifennu ataf yn amlinellu rhai o'r ymatebion hynny, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Ond y drafferth yw nad yw rhai myfyrwyr yn credu, yn sefydliadol, fod Caerdydd wedi bod yn barod i ymdrin yn ddigon difrifol â hiliaeth nac ymateb gyda digon o ddifrifoldeb i adroddiadau a chamau gweithredu a argymhellwyd. Maent hefyd yn credu bod problem ddiwylliannol ehangach, yn enwedig mewn rhai ysgolion yn y brifysgol. Felly, nid wyf eisiau tynnu oddi ar lawer o'r profiadau cadarnhaol y bydd myfyrwyr o bob cefndir a diwylliant yn eu cael yn y brifysgol hon, a nodaf fod lefelau boddhad yn uchel ar y cyfan, ond pan geir grwpiau lleiafrifol sy'n amlwg yn teimlo nad yw'r brifysgol wedi mynd i'r afael â'r profiadau hynny'n briodol, a ydych yn cytuno bod hwn yn destun pryder enfawr, a beth arall y gallwch ei wneud, o bosibl, i atal y mathau hyn o ddigwyddiadau rhag digwydd eto yn y dyfodol?

Well, you're absolutely correct in saying that these are serious allegations that have been made, and my expectation is that the university will deal with them promptly, coherently and completely, and address any issues of individual behaviour or, more importantly perhaps, to address the entire culture of an individual department or school or the university as a whole. As I said, we take this very seriously. We are in touch with the university to understand what actions they are taking, and I would urge anybody that feels they have been subject to inappropriate behaviour of any kind to ensure that they come forward to give of that testimony so that we can have a full picture of what is going on. We also understand that incidents of this kind may potentially put people off from studying at university, and therefore all universities have fee and access plans that set out how they will support equality of opportunity for groups that are under-represented in HE—and BAME communities are often very much under-represented—to ensure that they have a very positive experience in higher education, and we have also made over £2 million available via HEFCW this year to support universities to develop their responses to supporting students with mental health issues, which potentially could arise out of any incidents of bullying of this kind.

Wel, rydych yn hollol gywir yn dweud bod y rhain yn honiadau difrifol, ac rwy'n disgwyl y bydd y brifysgol yn mynd i'r afael â hwy yn gyflym, yn gydlynus ac yn llwyr, ac yn mynd i'r afael ag unrhyw achosion ymddygiad unigol neu, yn bwysicach efallai, yn mynd i'r afael â'r diwylliant cyfan mewn adran neu ysgol unigol neu'r brifysgol yn gyffredinol. Fel y dywedais, rydym o ddifrif ynglŷn â hyn. Rydym mewn cysylltiad â'r brifysgol er mwyn deall pa gamau y maent yn eu cymryd, a buaswn yn annog unrhyw un sy'n teimlo eu bod wedi dioddef ymddygiad amhriodol o unrhyw fath i sicrhau eu bod yn rhoi'r dystiolaeth honno fel y gallwn gael darlun llawn o'r hyn sy'n digwydd. Deallwn hefyd y gallai digwyddiadau o'r fath beri i bobl beidio â dewis astudio mewn prifysgol, ac felly mae gan bob prifysgol gynlluniau ffioedd a mynediad sy'n nodi sut y byddant yn cefnogi cyfle cyfartal i grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol mewn addysg uwch—ac yn aml ni cheir cynrychiolaeth sy'n agos at fod yn ddigonol o gymunedau duon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig—i sicrhau eu bod yn cael profiad cadarnhaol iawn mewn addysg uwch, ac rydym hefyd wedi darparu dros £2 filiwn drwy CCAUC eleni i gynorthwyo prifysgolion i ddatblygu eu hymatebion i gefnogi myfyrwyr â phroblemau iechyd meddwl, a allai ddeillio o unrhyw achosion o fwlio o'r math hwn.

Thank you for that answer. Your answer in relation to mental health leads me on seamlessly to my last question, and I acknowledge and thank you for the money that you've put into student mental health support. But my question is about what investment you may or may not be putting into the support for lecturing staff also. I've read reports in the last few days, and over the past few years, about workload issues at many universities, and we've seen one particular university where there's been a rise in antidepressants because of workload pressure, and we did see, unfortunately, a suicide, partly—I wouldn't say entirely—attributed to workload problems. Could you give us an indication as to what discussions you've had with the university sector and with trade unions, who have taken action in many instances about the fact that they too feel the stress, and they too have those mental health issues that they wish to deal with? How can you as Minister properly help them in this regard?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Mae eich ateb mewn perthynas ag iechyd meddwl yn fy arwain yn ddi-dor at fy nghwestiwn olaf, ac rwy'n cydnabod ac yn diolch i chi am yr arian rydych wedi'i roi i gymorth iechyd meddwl ar gyfer myfyrwyr. Ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â pha fuddsoddiad rydych yn bwriadu ei wneud mewn perthynas â chymorth i staff darlithio hefyd. Rwyf wedi darllen adroddiadau dros y dyddiau diwethaf, a thros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, am broblemau llwyth gwaith mewn llawer o brifysgolion, ac rydym wedi gweld un brifysgol benodol lle mae cynnydd wedi bod mewn cyffuriau gwrth-iselder oherwydd pwysau gwaith, ac fe welsom, yn anffodus, hunanladdiad, a briodolwyd yn rhannol—ni fuaswn yn dweud yn gyfan gwbl—i broblemau llwyth gwaith. A allech chi roi syniad i ni pa drafodaethau a gawsoch gyda'r sector prifysgolion a chydag undebau llafur, sydd wedi cymryd camau gweithredu mewn sawl achos gan eu bod hwythau hefyd yn teimlo'r straen, a chan fod ganddynt hwythau broblemau iechyd meddwl y maent eisiau mynd i'r afael â hwy hefyd? Sut y gallwch chi fel Gweinidog eu helpu'n briodol yn hyn o beth?

What's important to recognise is that the investment that's been made available to support better mental health in our higher education sector is not simply just to be used for students. It is actually to replicate, in the same way as we're trying to develop a whole-school approach to mental health, which affects both children and professional staff—that the same is done in our universities and colleges also. What we do know is that, often, staff who are suffering episodes of poor mental health, they can transfer that, those feelings, onto their students. So, actually, we need to tackle this in the round, both from staff and faculty.

Mae'n bwysig cydnabod nad yw'r buddsoddiad sydd ar gael i gefnogi iechyd meddwl gwell yn ein sector addysg uwch i'w ddefnyddio ar gyfer myfyrwyr yn unig. Y bwriad yw efelychu mewn gwirionedd, yn yr un modd ag y ceisiwn ddatblygu ymagwedd ysgol gyfan at iechyd meddwl, sy'n effeithio ar blant a staff proffesiynol—fel bod yr un peth yn digwydd yn ein prifysgolion a'n colegau hefyd. Gwyddom, yn aml, fod staff sy'n dioddef cyfnodau o iechyd meddwl gwael yn gallu trosglwyddo hynny, y teimladau hynny, i'w myfyrwyr. Felly, mewn gwirionedd, mae angen i ni fynd i'r afael â hyn yn gyffredinol, mewn perthynas â staff a chyfadrannau.

13:45

Llefarydd y Ceidwadwyr, Mohammad Asghar.

Conservative spokesperson, Mohammad Asghar.

Thank you, Presiding Officer. Minister, good quality careers advice is essential to help students access the jobs and skills that are best qualified for them. But concerns have been expressed about the quality and availability of careers advice, citing the shortage of trained careers advisers and a lack of knowledge of apprenticeships and vocational training by school staff. What are you doing, Minister, to improve careers advice in Wales, please?

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae cyngor o ansawdd da ar yrfaoedd yn hanfodol i helpu myfyrwyr i gael mynediad at y swyddi a'r sgiliau sydd fwyaf cymwys ar eu cyfer. Ond mae rhai wedi mynegi pryderon am ansawdd ac argaeledd cyngor ar yrfaoedd, gan gyfeirio at brinder cynghorwyr gyrfaoedd hyfforddedig a diffyg gwybodaeth am brentisiaethau a hyfforddiant galwedigaethol gan staff ysgolion. Beth rydych chi'n ei wneud, Weinidog, i wella cyngor ar yrfaoedd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Well, what we've done, Oscar, after a period in which we were not able to commission Careers Wales to be providing a service in schools, we have those trained careers advisers back in our school settings, and, more importantly, we're currently running a Gatsby pilot in the Rhondda Cynon Taf area to explore best practice. The results of that pilot will help us develop an even better careers service for children and young people going forward. It's really, really important that children at a relatively young age have that support to be able to make good choices and informed choices about what they do next in their educational career.

Wel, yr hyn rydym wedi'i wneud, Oscar, yn dilyn cyfnod pan nad oeddem yn gallu comisiynu Gyrfa Cymru i ddarparu gwasanaeth mewn ysgolion, mae'r cynghorwyr gyrfaoedd hyfforddedig hynny bellach yn ôl yn ein hysgolion, ac yn bwysicach na hynny, rydym yn cynnal cynllun peilot Gatsby yn ardal Rhondda Cynon Taf ar hyn o bryd i archwilio arferion gorau. Bydd canlyniadau'r cynllun peilot hwnnw'n ein helpu i ddatblygu gwasanaeth gyrfaoedd gwell fyth ar gyfer plant a phobl ifanc wrth symud ymlaen. Mae'n wirioneddol bwysig fod plant cymharol ifanc yn cael y cymorth hwnnw i allu gwneud dewisiadau da a dewisiadau gwybodus am yr hyn y maent yn ei wneud nesaf yn eu gyrfa addysgol.

Thank you very much, Minister, for the reply. I hope you roll out this pilot scheme, it is better. Inspectors already consider school careers advice provision when making judgments. However, last year, a committee of MPs in Westminster said that schools should be specifically rated by Ofsted on the quality of their careers advice. This will ensure pupils are getting all the information they need to become future scientists and engineers. What consideration has the Minister given to allow Estyn to give schools in Wales a rating that indicates the quality of advice provided in school?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Weinidog. Gobeithio y byddwch yn cyflwyno'r cynllun peilot hwn, mae'n well. Mae arolygwyr eisoes yn ystyried darpariaeth cyngor ar yrfaoedd mewn ysgolion wrth wneud penderfyniadau. Fodd bynnag, y llynedd, dywedodd pwyllgor o Aelodau Seneddol yn San Steffan y dylai ysgolion gael eu graddio'n benodol gan y Swyddfa Safonau mewn Addysg ar ansawdd eu cyngor ar yrfaoedd. Bydd hyn yn sicrhau bod disgyblion yn cael yr holl wybodaeth y maent ei hangen i fod yn wyddonwyr a pheirianwyr yn y dyfodol. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i ganiatáu i Estyn raddio ysgolion yng Nghymru sy'n dangos ansawdd y cyngor a ddarperir yn yr ysgol?

I'm sure the Member is aware of the work that is currently being undertaken by the Organisation for Economic Co-operation and Development, Estyn and individual schools to develop a self-evaluation toolkit, which will actually help us identify best practice in schools, not just in terms of academic achievements, but also in areas outside formal qualifications. Because we expect schools, yes, to help children pass their exams, but we also expect schools to do many other things when children are in their care, and that work is ongoing. 

Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol o'r gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, Estyn ac ysgolion unigol i ddatblygu pecyn cymorth hunanwerthuso, a fydd yn ein helpu i nodi arferion gorau mewn ysgolion, nid yn unig mewn perthynas â chyraeddiadau academaidd, ond hefyd mewn meysydd y tu hwnt i gymwysterau ffurfiol. Oherwydd rydym yn disgwyl i ysgolion helpu plant i basio eu harholiadau, ond rydym hefyd yn disgwyl i ysgolion wneud llawer o bethau eraill pan fydd plant yn eu gofal, ac mae'r gwaith hwnnw'n barhaus.

Close ties between schools, further education colleges and employers are a major factor in helping young people achieve their aspirations. Minister, what actions are you taking in providing colleges and employers with greater accessibility to school careers guidance services to ensure young people are provided with the information they require to reach their full career potential? Thank you.

Mae cysylltiadau agos rhwng ysgolion, colegau addysg bellach a chyflogwyr yn ffactor pwysig wrth helpu pobl ifanc i gyflawni eu huchelgeisiau. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i alluogi colegau a chyflogwyr i gael gwell mynediad at wasanaethau cyngor ar yrfaoedd mewn ysgolion er mwyn sicrhau bod pobl ifanc yn cael y wybodaeth y maent ei hangen i gyrraedd eu potensial gyrfaol llawn? Diolch.

I'm sure the Member will be delighted that, just prior to coming to the Chamber this afternoon, I was able to announce in our Seren event that the Seren foundation programme and the principles of Seren, which currently kick in for children after they've done their GCSEs, will now be rolling out for students from year 8. Some of the innovative projects that have already been undertaken in the pilot are working with manufacturing companies, engineers, scientists to expose even younger children to the entire range of opportunities that the wider world has to offer them, and I'm very grateful to the businesses, FE colleges and universities that have been so heavily involved in developing the programme, and I look forward to that being rolled out across the whole of Wales.

Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn falch fy mod, cyn dod i'r Siambr y prynhawn yma, wedi gallu cyhoeddi yn ein digwyddiad Seren y bydd rhaglen sylfaen Seren ac egwyddorion Seren, sydd, ar hyn o bryd, ar gyfer plant sydd wedi cwblhau eu harholiadau TGAU, bellach yn cael eu cyflwyno i ddisgyblion o flwyddyn 8 ymlaen. Mae rhai o'r prosiectau arloesol sydd eisoes wedi'u cynnal yn y cynllun peilot yn gweithio gyda chwmnïau gweithgynhyrchu, peirianwyr a gwyddonwyr i roi plant hyd yn oed yn iau mewn cysylltiad â'r holl gyfleoedd sydd gan y byd ehangach i'w cynnig iddynt, ac rwy'n ddiolchgar i'r busnesau, y colegau addysg bellach a'r prifysgolion sydd wedi cyfrannu mor helaeth at y gwaith o ddatblygu'r rhaglen, ac edrychaf ymlaen at weld hynny'n cael ei gyflwyno ledled Cymru.

Effaith Awtomeiddio ar Addysg
The Impact of Automation on Education

4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith awtomeiddio ar addysg yng Nghymru? OAQ54171

4. What assessment has the Minister made of the impact of automation on education in Wales? OAQ54171

Our national mission provides all learners with high-level digital skills to ensure that young people are digitally competent and evolve into enterprising, creative and critical thinkers. The digital competence framework, which is the first part of our new curriculum reform, offers learners a set of skills to enable the confident, creative and critical use both of technologies and of systems design. 

Mae ein cenhadaeth genedlaethol yn darparu sgiliau digidol lefel uchel i bob dysgwr i sicrhau bod pobl ifanc yn gymwys yn ddigidol ac yn datblygu'n feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol. Mae'r fframwaith cymhwysedd digidol, sef rhan gyntaf y broses o ddiwygio ein cwricwlwm, yn cynnig cyfres o sgiliau i ddysgwyr i'w galluogi i ddefnyddio technolegau a dylunio systemau'n hyderus, yn greadigol ac yn feirniadol.

Thank you, Minister. According to research by Oxford Economics, by 2030, robots will replace the majority of jobs in manufacturing. However, the analysis suggests that automation can boost jobs and increase economic growth if we adapt the workforce beforehand. Minister, what plans does your Government have to adapt the curriculum to ensure Wales is ready for the fourth industrial revolution?

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ôl ymchwil gan Oxford Economics, erbyn 2030, bydd robotiaid yn cymryd lle'r mwyafrif o swyddi yn y sector gweithgynhyrchu. Fodd bynnag, mae'r dadansoddiad yn awgrymu y gallai awtomeiddio roi hwb i swyddi a chynyddu twf economaidd pe baem yn addasu'r gweithlu ymlaen llaw. Weinidog, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i addasu'r cwricwlwm i sicrhau bod Cymru'n barod ar gyfer y pedwerydd chwyldro diwydiannol?

If I could give the Member just one very concrete example, she will be aware, in the consultation on the curriculum White Paper, that it is my intention, in the new curriculum, to have three statutory cross-cutting responsibilities, building on the two we already have. At the moment, we expect all lessons to contribute to literacy and to numeracy, and, in the future, digital competence will become the third cross-cutting responsibility. 

Os caf roi un enghraifft bendant iawn i'r Aelod, yn yr ymgynghoriad ar Bapur Gwyn y cwricwlwm, fe fydd hi'n gwybod mai fy mwriad, yn y cwricwlwm newydd, yw cael tri chyfrifoldeb trawsbynciol statudol, gan adeiladu ar y ddau sydd gennym eisoes. Ar hyn o bryd, rydym yn disgwyl i bob gwers gyfrannu at lythrennedd a rhifedd, ac, yn y dyfodol, byddwn yn ychwanegu cymhwysedd digidol fel trydydd cyfrifoldeb trawsbynciol.

13:50

Minister, obviously, automation is an opportunity for us. Figures do show that up to 35 per cent of the workforce will have to retrain, remodel, their skills and, indeed, many of those jobs might disappear altogether. So, the demands placed on the further education sector in particular and part-time learners are going to be considerable in the next decade or so. What efforts has the department undertaken to model the work so that they can work with the training sector, especially the FE sector, to build that capacity so that where people, particularly in work, need new training opportunities, that capacity is there, so it's not just in the school environment but is right the way through the learning culture that we want to ingrain in our society?

Weinidog, yn amlwg, mae awtomeiddio yn gyfle i ni. Mae'r ffigurau yn dangos y bydd hyd at 35 y cant o'r gweithlu'n gorfod ailhyfforddi, ac ailfodelu eu sgiliau ac yn wir, mae'n bosibl y gallai llawer o'r swyddi hynny ddiflannu'n gyfan gwbl. Felly, bydd y galwadau ar y sector addysg bellach yn benodol, a dysgwyr rhan-amser, yn sylweddol dros y deng mlynedd nesaf a rhagor. Pa ymdrechion y mae'r adran wedi'u gwneud i fodelu'r gwaith fel y gallant weithio gyda'r sector hyfforddi, yn enwedig y sector addysg bellach, i adeiladu capasiti, a lle bydd pobl angen cyfleoedd hyfforddi newydd, yn enwedig mewn gwaith, bydd y capasiti hwnnw ar gael, felly nid yn unig yn yr amgylchedd ysgol ond drwy'r diwylliant dysgu rydym eisiau ei ymgorffori yn ein cymdeithas?

Andrew, you're absolutely right: we will need to ensure that our education providers at a variety of levels will be able to upskill our workforce. Many of those currently in work will be seeking opportunities to retrain or to gain for the first time skills that they will need to keep pace with the local economy. I'm sure that you will have seen the recently published 'Digital 2030' report. That's a new strategic framework for digital learning in the post-16 sector in Wales, which has been developed in collaboration with the FE sector. The framework highlights the importance of ensuring that learners are equipped with digital skills and experiences of using digital technology. 

In terms of the opportunity, then, to access those training opportunities, you will be aware, via a change to the funding methodology to our FE colleges, many of our FE colleges are beginning to get more into part-time provision for older learners. We've seen a significant increase in the number of part-time students applying to study via the Open University and, in September of this year, the Government will launch an individual learning account pilot in north Wales and part of south Wales, which will empower individual learners who are currently in work but in low-paid jobs with the opportunity to use that individual learning account to get back into education, either to allow them to progress up the career ladder or, indeed, to switch careers completely. 

Andrew, rydych yn llygad eich lle: bydd angen i ni sicrhau bod ein darparwyr addysg ar sawl lefel yn gallu gwella sgiliau ein gweithlu. Bydd llawer o'r rheini sydd mewn gwaith ar hyn o bryd yn chwilio am gyfleoedd i ailhyfforddi neu i ennill sgiliau am y tro cyntaf, sgiliau y bydd eu hangen arnynt i ddal i fyny â'r economi leol. Rwy'n siŵr y byddwch wedi gweld yr adroddiad 'Digidol 2030' a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Mae hwnnw'n fframwaith strategol newydd ar gyfer dysgu digidol yn y sector ôl-16 yng Nghymru, a ddatblygwyd mewn cydweithrediad â'r sector addysg bellach. Mae'r fframwaith yn amlygu pwysigrwydd sicrhau bod dysgwyr wedi'u harfogi â sgiliau digidol a phrofiadau o ddefnyddio technoleg ddigidol.

O ran y cyfle, felly, i gael mynediad at y cyfleoedd hyfforddi hynny, fe fyddwch yn gwybod, drwy newid y fethodoleg ariannu i'n colegau addysg bellach, fod llawer o'n colegau addysg bellach yn dechrau cael mwy i mewn i ddarpariaeth ran-amser ar gyfer dysgwyr hŷn. Rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y myfyrwyr rhan-amser sy'n gwneud cais i astudio drwy'r Brifysgol Agored ac ym mis Medi eleni, bydd y Llywodraeth yn lansio cynllun peilot cyfrif dysgu unigol yng ngogledd Cymru a rhan o dde Cymru, a fydd yn grymuso dysgwyr unigol sydd mewn gwaith ar hyn o bryd, ond mewn swyddi ar gyflogau isel, drwy roi cyfle iddynt ddefnyddio'r cyfrif dysgu unigol hwnnw i ddychwelyd i fyd addysg, naill ai i'w galluogi i ddringo'r ysgol yrfa neu'n wir, i newid gyrfa'n gyfan gwbl.

Achrediadau Cyflog Byw
Living-wage Accreditations

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am achrediadau cyflog byw yn y sector addysg yng Nghymru? OAQ54164

5. Will the Minister make a statement on living-wage accreditations in the education sector in Wales? OAQ54164

Thank you, Mick. I am committed to the public sector in Wales being living-wage employers, including the education sector. I'm delighted that, in addition to local authorities, all FE and higher education institutions in Wales are now living-wage employers and are working towards formal accreditation of that status.

Diolch i chi, Mick. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gyflogwyr cyflog byw, gan gynnwys y sector addysg. Yn ogystal ag awdurdodau lleol, rwyf wrth fy modd fod pob sefydliad addysg bellach ac addysg uwch yng Nghymru yn gyflogwyr cyflog byw erbyn hyn a'u bod yn gweithio tuag at achrediad ffurfiol o'r statws hwnnw.

Thank you for that answer, and I'm sure you would welcome the University of South Wales becoming the two-hundredth employer in Wales to implement the living wage. We obviously want to see more institutions having the same level of accreditation, but would you also agree with me that there is still, even with those accreditations, more work to be done to ensure that areas of work and service within those institutions that sometimes may be outsourced or subcontracted also benefit from the same living-wage accreditations?

Diolch am yr ateb hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddech yn croesawu'r ffaith mai Prifysgol De Cymru yw'r dau ganfed cyflogwr yng Nghymru i weithredu'r cyflog byw. Yn amlwg, rydym eisiau gweld mwy o sefydliadau'n cael yr un lefel o achrediad, ond a fyddech hefyd yn cytuno â mi fod mwy o waith i'w wneud o hyd, hyd yn oed gyda'r achrediadau hynny, i sicrhau bod meysydd gwaith a gwasanaethau o fewn y sefydliadau hynny, a allai gael eu rhoi ar gontract allanol neu eu hisgontractio weithiau, yn elwa o'r un achrediadau cyflog byw hefyd?

Well, you're absolutely right, Mick. In order to get an accreditation of the kind that the University of South Wales has recently been awarded, the living wage must be implemented both for directly employed staff and outsourced activity. Without that, accreditation cannot be won. 

Universities Wales members have committed to paying the Living Wage Foundation's living wage to all directly employed staff already, and they've already started the process of implementing the living wage across their outsourced HE activities. As I said, all institutions are currently in the process of being formally accredited for that achievement, and I'm very grateful to have worked in partnership with the Higher Education Funding Council for Wales, Universities Wales and the sector more widely to gain this commitment. The HE sector in Wales will be the first part of the United Kingdom's higher education landscape to achieve this goal. 

Wel, rydych yn llygad eich lle, Mick. Er mwyn cael achrediad o'r math y dyfarnwyd i Brifysgol De Cymru yn ddiweddar, mae'n rhaid rhoi'r cyflog byw ar waith ar gyfer staff a gyflogir yn uniongyrchol a gweithgarwch sy'n cael ei roi ar gontract allanol. Heb hynny, ni ellir ennill achrediad.

Mae aelodau Prifysgolion Cymru eisoes wedi ymrwymo i dalu cyflog byw y Living Wage Foundation i bob aelod o staff a gyflogir yn uniongyrchol, ac maent eisoes wedi dechrau'r broses o weithredu'r cyflog byw ar draws eu gweithgareddau addysg uwch sydd wedi cael eu rhoi ar gontract allanol. Fel y dywedais, mae pob sefydliad yn y broses o gael eu hachredu'n ffurfiol am y cyflawniad hwnnw ar hyn o bryd, ac rwy'n ddiolchgar iawn fy mod wedi gweithio mewn partneriaeth â Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, Prifysgolion Cymru a'r sector yn ehangach i sicrhau'r ymrwymiad hwn. Y sector addysg uwch yng Nghymru fydd y rhan gyntaf o dirwedd addysg uwch y Deyrnas Unedig i gyflawni'r nod hwn.

Minister, I welcomed your response to Mick Antoniw with regard to local authorities across Wales. Monmouthshire County Council was one of the first local authorities to attain the status of paying the living wage to all of its staff. As you said, councils should be doing this, public bodies should be doing this, and also the education sector as well. So, could you tell us a little bit more about how you're encouraging the education sector in Wales to follow the example set by the majority of local authorities now, and how you're making sure that these living-wage accreditations do happen and do have the weight that we would attribute to them? 

Weinidog, croesewais eich ymateb i Mick Antoniw ynglŷn ag awdurdodau lleol ledled Cymru. Cyngor Sir Fynwy oedd un o'r awdurdodau lleol cyntaf i gyflawni'r statws o dalu'r cyflog byw i'w holl staff. Fel y dywedasoch, dylai cynghorau fod yn gwneud hyn, dylai cyrff cyhoeddus fod yn gwneud hyn, a'r sector addysg yn ogystal. Felly, a allech chi ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut rydych yn annog y sector addysg yng Nghymru i ddilyn yr esiampl a osodwyd gan y mwyafrif o awdurdodau lleol yn awr, a sut rydych yn gwneud yn siŵr fod yr achrediadau cyflog byw hyn yn digwydd a'u bod yr un mor ddylanwadol ag y byddem yn ei honni?

13:55

My remit letter of 2019-20 to HEFCW sets out my expectation that I will receive confirmation this year that all Welsh universities will have received formally their accreditation. And I have looked, wherever I can within my department, to make progress in this regard. So, for instance, the staff of the Student Loans Company that operate the student loan system on behalf of Welsh Government out of offices in Llandudno Junction—we've also been able to negotiate with the Student Loans Company an increase to ensure that all staff there are on the real living wage and are on salaries that are more aligned with Welsh Government officials, who actually happen to be working in the same building. Enabling us to do this addresses some of the issues of recruitment and retention of those staff, so that's just another example of what we're trying to do within education to ensure that, if you're part of the national mission, in whichever way you're part of the national mission, you will be rewarded fairly.  

Mae fy llythyr cylch gwaith dyddiedig 2019-20 i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn nodi fy mod yn disgwyl cael cadarnhad eleni y bydd pob prifysgol yng Nghymru wedi derbyn eu hachrediad yn ffurfiol. Ac rwyf wedi ceisio gwneud cynnydd yn hyn o beth lle gallaf o fewn fy adran. Felly, er enghraifft, staff y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr sy'n gweithredu'r system benthyciadau i fyfyrwyr ar ran Llywodraeth Cymru o'r swyddfeydd yng Nghyffordd Llandudno—rydym hefyd wedi gallu negodi cynnydd gyda'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr i sicrhau bod yr holl staff yno'n cael cyflog byw go iawn ac yn cael cyflogau sy'n cyd-fynd yn well â swyddogion Llywodraeth Cymru, sy'n digwydd bod yn gweithio yn yr un adeilad mewn gwirionedd. Mae ein galluogi i wneud hyn yn mynd i'r afael â rhai o'r problemau sy'n ymwneud â recriwtio a chadw'r staff hynny, felly nid yw hynny ond yn enghraifft arall o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud o fewn addysg er mwyn sicrhau, os ydych yn rhan o'r genhadaeth genedlaethol, ym mha ffordd bynnag yr ydych yn rhan o'r genhadaeth genedlaethol, y byddwch yn cael eich gwobrwyo'n deg.

Teithio Llesol
Active Travel

6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu disgyblion am fanteision teithio llesol drwy'r system addysg? OAQ54176

6. What is the Welsh Government doing to educate pupils on the benefits of active travel through the education system? OAQ54176

Thank you, David. The new curriculum supports active travel. One of the four purposes integral to that new curriculum is that learners develop as healthy, confident individuals, able to apply knowledge about the impact of exercise on their physical and their mental health in their daily lives, and become individuals that take part in physical activity on a regular basis. 

Diolch i chi, David. Mae'r cwricwlwm newydd yn cefnogi teithio llesol. Un o'r pedwar diben sy'n rhan annatod o'r cwricwlwm newydd hwnnw yw bod dysgwyr yn datblygu'n unigolion iach a hyderus, sy'n gallu cymhwyso gwybodaeth am effaith ymarfer corff ar eu hiechyd corfforol a'u iechyd meddwl yn eu bywydau bob dydd, a bod yn unigolion sy'n cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol yn rheolaidd.

Thank you for that answer, Minister. Would you join with me in congratulating Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad in my region in Cardiff, which is becoming a pioneer for active travel in schools, not just in Wales but the rest of the UK? Their innovations are quite incredible: personalised travel planning for the pupils and parents; park and stride, so that, where a car has to be used, at least it's parked further away from the school. It's having dramatic effects on air pollution and walking rates for the pupils, who now on average are walking for between five and 10 minutes to and from school. Isn't this just the sort of programme that we want to encourage right across our education system and, who knows, we might get back to the age that I remember when I was at school when nearly everyone, unless you were ill, walked to school? 

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad yn fy rhanbarth i yng Nghaerdydd, sy'n datblygu i fod yn arloeswr teithio llesol mewn ysgolion, nid yn unig yng Nghymru ond yng ngweddill y DU? Mae eu syniadau arloesol yn anhygoel: cynlluniau teithio personol ar gyfer y disgyblion a'r rhieni; parcio a cherdded, felly, pan fo'n rhaid defnyddio car, caiff ei barcio ymhellach i ffwrdd o'r ysgol o leiaf. Mae'n cael effeithiau dramatig ar lygredd aer a chyfraddau cerdded i'r disgyblion, sydd, ar gyfartaledd, yn cerdded am 5-10 munud yn ôl ac ymlaen i'r ysgol. Onid dyma'r union fath o raglen rydym eisiau ei hybu ar draws ein system addysg a phwy a ŵyr, efallai y byddwn yn dychwelyd i'r oes rwy'n ei chofio tra oeddwn i yn yr ysgol pan oedd bron bawb yn cerdded i'r ysgol oni bai eich bod yn sâl?

Well, David, I can do more than just commend Ysgol Hamadryad for the approach that they have taken, because I myself joined the walking bus to Ysgol Hamadryad just last week. It just demonstrates, with a change of mindset, actually how achievable this can be. It's been affected by a number of issues. Obviously, it's a new school and therefore new habits are perhaps more easily instilled in individuals. But, in this case, it has been down to the leadership of both the headteacher and the school's governing body, as well as some of the physical constraints of where the new school is actually built. But it demonstrates—Ysgol Hamadryad demonstrates—what can be achieved when there is a partnership approach between schools and parents, and I enjoyed my walk to school very, very much indeed.  

Wel, David, gallaf wneud mwy na chanmol Ysgol Hamadryad am y dull y maent wedi'i fabwysiadu, oherwydd ymunais innau â'r bws cerdded i Ysgol Hamadryad yr wythnos ddiwethaf. Mae'n dangos, drwy newid meddylfryd, pa mor gyraeddadwy y gall hyn fod. Mae nifer o faterion wedi effeithio arno. Yn amlwg, mae'n ysgol newydd ac felly efallai y bydd yn haws i unigolion fabwysiadu arferion newydd. Ond yn yr achos hwn, mae wedi digwydd o ganlyniad i arweinyddiaeth y pennaeth a chorff llywodraethu'r ysgol, yn ogystal â rhai o'r cyfyngiadau ffisegol o ran lle mae'r ysgol newydd wedi'i hadeiladu mewn gwirionedd. Ond mae'n dangos—mae Ysgol Hamadryad yn dangos—beth y gellir ei gyflawni pan fo dull partneriaeth yn cael ei fabwysiadu rhwng ysgolion a rhieni, a mwynheais fy nhro i'r ysgol yn fawr iawn.

Minister, it is good that we can benefit here in Wales from initiatives like Safe Routes in Communities and the active travel fund. I note with interest David Melding's contribution, and I'm thinking there could be many young people watching that who think, 'How can we get initiatives like that working in our own schools?' So, my question to you is: how are children and young people being encouraged to participate in the decision-making process that enables them to make the right choices? I know of several schools in my constituency that operate cycling proficiency training and walking buses as well, but how is pupil voice being prioritised within this area? 

Weinidog, mae'n beth da ein bod yn gallu elwa yma yng Nghymru o gynlluniau megis Llwybrau Diogel mewn Cymunedau a'r gronfa teithio llesol. Nodaf gyfraniad David Melding gyda diddordeb, ac rwy'n credu y gallai fod llawer o bobl ifanc yn gwylio hyn gan feddwl, 'Sut y gallwn gael mentrau fel honno i weithio yn ein hysgolion ni?' Felly, dyma fy nghwestiwn i chi: sut y mae plant a phobl ifanc yn cael eu hannog i gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau sy'n eu galluogi i wneud y dewisiadau cywir? Gwn am sawl ysgol yn fy etholaeth sy'n gweithredu hyfforddiant medrusrwydd beicio a bysiau cerdded hefyd, ond sut y mae llais y disgyblion yn cael ei flaenoriaethu yn y maes hwn?

Vikki, the Active Travel (Wales) Act 2013 itself requires local authorities to prepare their plans for integrated walking and cycling networks, in consultation with communities. And the walk to school toolkit, which was developed by Living Streets and which Welsh Government actually funded, offers an easy and systematic way to involve schoolchildren and local communities in assessing the active travel routes to schools, new and existing, and identify necessary improvements that need to be undertaken to encourage more people to travel actively to that place of learning. 

Vikki, mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol baratoi eu cynlluniau ar gyfer rhwydweithiau cerdded a beicio integredig, mewn ymgynghoriad â chymunedau. Ac mae'r pecyn cerdded i'r ysgol, a gafodd ei ddatblygu gan Living Streets, a'i ariannu gan Lywodraeth Cymru mewn gwirionedd, yn ffordd hawdd a systematig o gynnwys plant ysgol a chymunedau lleol yn y gwaith o asesu'r llwybrau teithio llesol i ysgolion, rhai newydd a rhai sy'n bodoli eisoes, a nodi gwelliannau angenrheidiol sydd angen eu gwneud er mwyn annog mwy o bobl i deithio'n llesol i'r man dysgu hwnnw.

Minister, the Welsh Government released in December last year a statistical bulletin on active travel, 'Walking and cycling in Wales', compiled by the Office for National Statistics. And the figures show that 44 per cent of children actively travel to primary school; 34 per cent of children actively travel to secondary school. So, with new state-of-the-art education facilities being built and opened throughout Wales, the planned educational environment that we are building in the twenty-first century in Wales can tip and influence travel behaviour of the future generations of Welsh citizens. So, Minister, how is, then, the Welsh Government's transformative twenty-first century schools building programme being shaped to directly increase children adopting active travel as their method of choice to get to and from school?

Weinidog, ym mis Rhagfyr y llynedd rhyddhaodd Llywodraeth Cymru fwletin ystadegol, 'Walking and cycling in Wales', a luniwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Ac mae'r ffigurau'n dangos bod 44 y cant o blant yn teithio'n llesol i ysgolion cynradd; mae 34 y cant o blant yn teithio'n llesol i'r ysgol uwchradd. Felly, gan fod cyfleusterau addysg newydd o'r radd flaenaf yn cael eu hadeiladu a'u hagor ledled Cymru, bydd yr amgylchedd addysgol arfaethedig rydym yn ei adeiladu yn yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru yn gallu newid a dylanwadu ar ymddygiad teithio cenedlaethau'r dyfodol o ddinasyddion Cymru. Felly, Weinidog, sut y mae rhaglen weddnewidiol Llywodraeth Cymru, rhaglen adeiladu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, yn cael ei llunio i gynyddu'n uniongyrchol y nifer o blant sy'n dewis teithio'n llesol i ac o'r ysgol?

14:00

Well, Presiding Officer, I can assure the Member that projects benefiting from Welsh Government investment under the twenty-first century schools and colleges building programme need to demonstrate very clearly that they have included provision for safe and convenient walking and cycling access to those places of learning.

Wel, Lywydd, gallaf sicrhau'r Aelod fod angen i brosiectau sy'n elwa o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru dan raglen adeiladu ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain ddangos yn glir iawn eu bod wedi cynnwys darpariaeth ar gyfer cerdded a beicio'n hwylus a diogel i'r mannau dysgu hynny.

Addysg Cyfrwng Cymraeg
Welsh-medium Education

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr hawl i gael addysg cyfrwng Cymraeg? OAQ54155

7. Will the Minister make a statement on the right to receive Welsh-medium education? OAQ54155

Diolch yn fawr, Alun. Welsh-medium education is currently offered in all local authorities across Wales. The Welsh in education strategic plans are a mechanism for planning and expanding Welsh-medium education, and we are currently consulting on a new approach to planning Welsh-medium education by introducing 10-year plans and ambitious measurable targets. 

Diolch yn fawr, Alun. Mae addysg cyfrwng Cymraeg yn cael ei chynnig ym mhob awdurdod lleol ledled Cymru ar hyn o bryd. Mae'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn fecanwaith ar gyfer cynllunio ac ehangu addysg cyfrwng Cymraeg, ac rydym yn ymgynghori ar ddull newydd o gynllunio addysg cyfrwng Cymraeg ar hyn o bryd drwy gyflwyno cynlluniau 10 mlynedd a thargedau mesuradwy uchelgeisiol.

Diolch yn fawr i chi, Weinidog, am yr ateb. Roeddwn i'n falch iawn o glywed yr ateb hefyd i Huw Irranca-Davies yn gynharach y prynhawn yma. Dwi’n gwybod bod gyda chi ymrwymiad personol i sicrhau bod addysg Gymraeg yn cynyddu ar draws y wlad a dwi’n gwybod eich bod chi wedi bod yn gwthio hynny drwy gydol eich amser yn y swydd fan hyn. Ond dwi wedi bod yn delio gydag etholwyr ac eraill, a dwi wedi clywed straeon o gwmpas y wlad, ble mae pobl wedi bod yn ffeindio problemau cynyddol o ran cael trafnidiaeth i ysgolion Cymraeg i sicrhau bod pobl yn gallu derbyn addysg Gymraeg a hefyd cwblhau eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Oes yna fodd i’r Llywodraeth wneud datganiad clir fod gennym ni i gyd hawl i dderbyn ein haddysg, reit drwy gydol yr ysgol, yn y Gymraeg, a bod gan gynghorau gyfrifoldeb i sicrhau bod pobl yn gallu gweithredu’r hawl i gael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg?

Thank you very much, Minister, for the answer. I was very pleased to hear the answer also to Huw Irranca-Davies's question earlier this afternoon. I know that you have a personal commitment to ensuring that Welsh-medium education increases across the country, and I know that you have been pushing that throughout your time in post. But I have been dealing with constituents and others, and I have heard stories from around the country, where people have found increasing problems in terms of getting transport to Welsh-medium schools to ensure that people can receive Welsh-medium education and also complete their studies through the medium of Welsh. Is there a way that the Government can make a clear statement that we all have a right to receive our education, right through the school, through Welsh, and that councils have a responsibility to ensure that people can have that right and have Welsh-medium education?

Well, Alun, yes indeed. All children in Wales have that right to receive their education through the medium of Welsh, if that's what they and their parents choose. Certainly, sometimes, parents and children face significant logistical disadvantage in accessing that right, often travelling significant distances to be able to enact that right. I am acutely aware of some of the changes with regard to post-16 travel that local authorities are consulting on. One of the strange things about Government is that I am not responsible for the learner travel policy. I'm sure many people would find it surprising that, as education Minister, I'm not responsible for it, but my colleague Ken Skates is, and I can assure the Member that my staff and the Minister with responsibility for the language overall are in discussions with Ken Skates on how we can address some of these challenges. Because what we know is that, in many areas, access to post-16 Welsh-medium provision is not available in a similar geographical way that it would be for English-medium tuition, and I don't want anybody not to have that opportunity of continuum because of some of these changes. And there are ongoing discussions in Government about how we can solve this.

Wel, Alun, ie yn wir. Mae gan bob plentyn yng Nghymru hawl i gael eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg os ydynt hwy a'u rhieni'n dewis hynny. Yn sicr, weithiau, mae rhieni a phlant yn wynebu anfantais logistaidd sylweddol wrth arfer yr hawl honno, ac maent yn aml yn gorfod teithio pellteroedd sylweddol i allu manteisio arni. Rwy'n ymwybodol iawn o rai o'r newidiadau mewn perthynas â theithio ôl-16 y mae awdurdodau lleol yn ymgynghori yn eu cylch. Un o'r pethau rhyfedd am Lywodraeth yw'r ffaith nad fi sy'n gyfrifol am y polisi teithio i ddysgwyr. Rwy'n siŵr y byddai llawer o bobl yn synnu nad fi fel Gweinidog addysg sy'n gyfrifol amdano, ac mai fy nghyd-Aelod, Ken Skates, sydd â chyfrifoldeb, a gallaf sicrhau'r Aelod fod fy staff a'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros yr iaith yn gyffredinol mewn trafodaethau â Ken Skates ar sut y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r heriau hyn. Oherwydd mewn llawer o ardaloedd, gwyddom nad oes mynediad at ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ôl-16 mewn ffordd ddaearyddol debyg i'r hyn a fyddai ar gael ar gyfer addysg drwy gyfrwng y Saesneg, ac nid wyf eisiau i neb golli'r cyfle i sicrhau'r continwwm hwnnw oherwydd rhai o'r newidiadau hyn. Ac mae trafodaethau ar y gweill yn y Llywodraeth ynglŷn â sut y gallwn ddatrys hyn.

I completely agree with Alun's question. Is a right really right when it's so easily frustrated by the ability of a local authority to say 'no' to transport? And I'm not just talking about post-16 transport, although, obviously, that's a very current issue in Neath Port Talbot in my own region. You alluded to this—I wanted to ask you: do you think the time has come for the Learner Travel (Wales) Measure 2008 to be replaced and for provision for free transport to the nearest Welsh-medium education to be included as a right, and that the issue of student transport is brought under the education portfolio, not the economy portfolio?

Rwy'n cytuno'n llwyr â chwestiwn Alun. A yw'n hawl, mewn gwirionedd, pan fo gallu awdurdod lleol i ddweud 'na' i gludiant yn ei rhwystro mor hawdd? Ac nid wyf yn sôn am gludiant ôl-16 yn unig, er, yn amlwg, mae honno'n broblem ar hyn o bryd yng Nghastell-nedd Port Talbot yn fy rhanbarth i. Rydych chi wedi cyfeirio at hyn—roeddwn eisiau gofyn i chi: a ydych yn credu bod yr amser wedi dod i ddisodli Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a sicrhau bod darpariaeth ar gyfer cludiant am ddim i'r addysg cyfrwng Cymraeg agosaf yn cael ei chynnwys fel hawl, yn ogystal â sicrhau bod mater cludiant myfyrwyr yn cael ei gynnwys yn y portffolio addysg, yn hytrach na phortffolio'r economi?

Well, Presiding Officer, I should declare an interest. My own family had to appeal a transport decision for my own children's ability to access their Welsh-medium education, along with another group of Powys parents. So, I am very familiar with some of the issues that parents find when trying to make that very positive choice. And I think it's particularly important that we address these issues if we want to encourage more people to make that choice. Because unless they can see easy access but also a broad continuum throughout all stages of learning for Welsh medium, many parents, especially those from non-Welsh-speaking households, might not make the first step on that journey, and I want more parents to be able to do that. As I said, there are ongoing discussions between myself, the Minister, and the Minister for Economy and Transport about the learner travel Measure. Whether there's time at this point to completely review that piece of legislation, which, of course, means that nobody is entitled to post-16 travel regardless of language of tuition—those discussions are ongoing, because I recognise that there are specific issues related to the Welsh medium that potentially are putting parents and pupils at a disadvantage.

Wel, Lywydd, dylwn ddatgan buddiant. Bu'n rhaid i fy nheulu fy hun apelio yn erbyn penderfyniad cludiant yn ymwneud â gallu fy mhlant i gael mynediad at eu haddysg cyfrwng Cymraeg, ynghyd â grŵp arall o rieni ym Mhowys. Felly, rwy'n gyfarwydd iawn â rhai o'r problemau y mae rhieni'n eu hwynebu wrth geisio gwneud y dewis cadarnhaol iawn hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod yn arbennig o bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r materion hyn os ydym eisiau annog mwy o bobl i wneud y dewis hwnnw. Oherwydd, os nad oes mynediad hawdd at addysg cyfrwng Cymraeg, na chontinwwm eang drwy bob cam dysgu, mae'n bosibl na fydd llawer o rieni, yn enwedig rhieni o gartrefi di-Gymraeg, yn cymryd y cam cyntaf ar y daith honno, ac rwyf eisiau galluogi mwy o rieni i wneud hynny. Fel y dywedais, mae trafodaethau ar y gweill rhyngof i, y Gweinidog, a Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth mewn perthynas â'r Mesur teithio gan ddysgwyr. Nid wyf yn gwybod a oes amser ar hyn o bryd i adolygu'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn llwyr, sydd, wrth gwrs, yn golygu nad oes gan neb yr hawl i deithio ôl-16 ni waeth beth fo iaith y dysgu—mae'r trafodaethau hynny'n parhau, oherwydd rwy'n cydnabod bod problemau penodol yn gysylltiedig ag addysg cyfrwng Cymraeg sydd, o bosibl, yn rhoi rhieni a disgyblion o dan anfantais.

14:05
Rhaglen Ysgolion yr Unfed Ganrif ar Hugain
The Twenty-first Century Schools Programme

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am raglen Ysgolion yr 21ain Ganrif gan Lywodraeth Cymru yn Sir Gaerfyrddin? OAQ54172

8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s 21st Century Schools Programme in Carmarthenshire? OAQ54172

The first five-year phase of the twenty-first century schools and education programme will see £87 million invested in the rebuild and refurbishment of schools in Carmarthenshire. A further £129.5 million has been earmarked for the second phase of the programme from April 2019, subject, of course, to the usual process of business cases being dealt with.

Yn ystod pum mlynedd gyntaf y rhaglen addysg ac ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, bydd £87 miliwn wedi cael ei fuddsoddi yn y gwaith o ailadeiladu ac ailwampio ysgolion yn Sir Gaerfyrddin. Mae £129.5 miliwn arall wedi'i glustnodi ar gyfer ail gam y rhaglen o fis Ebrill 2019, yn amodol, wrth gwrs, ar y broses arferol o ymdrin ag achosion busnes.

I'm grateful to the Minister for her reply. I'd like to suggest, Minister, this afternoon—to offer you the opportunity to congratulate the governors, the local authority, staff and school pupils at Pontyberem school, which has had substantial investment from the twenty-first century schools fund and is going to be reopened on Monday. I know that you've received an invitation and, unfortunately, you're not able to be with us that day, but I think you will—and I hope that you will—acknowledge that it's been a really effective piece of work that's made really good use of existing estate, that we don't always have to build from scratch—even though sometimes we might want to—but we don't always need to build from scratch to make real difference to the environment in which our teachers are working in and in which our pupils are learning. I hope you will also join me in congratulating Carmarthenshire in being really proactive in making sure that they make the best use of those resources that are available. And, most of all, I hope that you'll wish the parents and pupils and all of us a really happy day on Monday, because it certainly is something to celebrate.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb. Hoffwn awgrymu, Weinidog, y prynhawn yma—hoffwn gynnig y cyfle i chi longyfarch y llywodraethwyr, yr awdurdod lleol, y staff a'r disgyblion yn ysgol Pontyberem, sydd wedi cael buddsoddiad sylweddol o gronfa ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ac a fydd yn ailagor ddydd Llun. Gwn eich bod wedi cael gwahoddiad ac yn anffodus, nid ydych yn gallu bod yno gyda ni y diwrnod hwnnw, ond credaf y byddwch—ac rwy'n gobeithio y byddwch—yn cydnabod ei fod wedi bod yn waith gwirioneddol effeithiol ac wedi gwneud defnydd gwirioneddol dda o'r ystâd bresennol, ac nid oes yn rhaid i ni adeiladu o'r newydd bob amser—er ein bod yn dymuno gwneud hynny weithiau—ond nid oes angen i ni adeiladu o'r newydd bob tro i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r amgylchedd y mae ein hathrawon yn gweithio ynddo ac y mae ein disgyblion yn dysgu ynddo. Rwy'n gobeithio y byddwch hefyd yn ymuno â mi i longyfarch Sir Gaerfyrddin am fod yn rhagweithiol iawn yn gwneud yn siŵr eu bod yn gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau hynny sydd ar gael. Ac yn bennaf oll, rwy'n gobeithio y byddwch yn dymuno diwrnod hapus iawn i'r rhieni a'r disgyblion ac i bob un ohonom ddydd Llun, oherwydd mae'n sicr yn rhywbeth i'w ddathlu.

Well, can I thank the Member for bringing to the attention of the whole Assembly the official opening of Ysgol Ponyberem next week? I'm very disappointed that I'm not able to attend. One of the most wonderful aspects of being the Minister for Education is to be able to travel the length and breadth of the nation opening new buildings, whether that be a complete new build or very, very successful refurbishments or extensions on the existing school estate.

I'm sure the Member would share my ambition that children and those who educate and work with them deserve to do that important work in buildings that are fit for purpose and allow them to make the most of those opportunities. Although sometimes, perhaps, from time from time, relations between Welsh Government and local government can get a bit feisty, the strong partnership working between local authorities across Wales and the Welsh Government has made this capital investment programme, I think, one of the most successful capital programmes that the Welsh Government has enjoyed, because of that close partnership working between us and our local authorities. I commend all of those who are working really, really hard to get these buildings up and open and I hope they have a wonderful, wonderful day.

Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw'r Cynulliad cyfan at agoriad swyddogol Ysgol Pontyberem yr wythnos nesaf? Rwy'n siomedig iawn na fyddaf yn gallu bod yn bresennol. Un o'r agweddau mwyaf rhyfeddol ar fod yn Weinidog addysg yw gallu teithio ar hyd a lled y wlad yn agor adeiladau newydd, boed hwnnw'n adeilad cyfan gwbl newydd neu'n adeilad wedi'i adnewyddu neu'n estyniad llwyddiannus iawn ar ystâd bresennol yr ysgol.

Rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn rhannu fy uchelgais fod plant a'r rheini sy'n eu haddysgu ac yn gweithio gyda hwy yn haeddu gwneud y gwaith pwysig hwnnw mewn adeiladau sy'n addas at y diben ac sy'n caniatáu iddynt fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny. Er y gall y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol fod braidd yn gynhennus o bryd i'w gilydd o bosibl, mae'r gwaith partneriaeth cryf rhwng awdurdodau lleol ledled Cymru a Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod y rhaglen buddsoddi cyfalaf hon, rwy'n credu, yn un o'r rhaglenni cyfalaf mwyaf llwyddiannus y mae Llywodraeth Cymru wedi'u mwynhau, oherwydd y cydweithio agos hwnnw rhyngom ni a'n hawdurdodau lleol. Rwy'n cymeradwyo pawb sy'n gweithio'n wirioneddol galed i godi ac agor yr adeiladau hyn, ac rwy'n gobeithio y cânt ddiwrnod bendigedig.

Minister, the mutual investment model that finances most of the twenty-first century schools programme in Carmarthenshire and throughout the rest of Wales is a really welcome evolution from the old-fashioned PFI, but, of course, with all of these issues, there's always a balance to be had between loss of control and being able to be fiscally exposed. Now, the mutual investment model does have a fiscal exposure for the Government and for local authorities and I just wanted to understand a little bit more clearly what your opportunity and risk evaluation process is to ensure that things such as the lack of ability to profit-cap or cost overruns, project overruns, and, of course, the higher rate of borrowing—how that impacts the twenty-first century schools programme.

Weinidog, mae'r model buddsoddi cydfuddiannol sy'n ariannu'r rhan fwyaf o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn Sir Gaerfyrddin a gweddill Cymru yn esblygiad a groesewir yn fawr o'r mentrau cyllid preifat hen ffasiwn, ond wrth gwrs, gyda'r holl faterion hyn, mae angen sicrhau cydbwysedd bob amser rhwng colli rheolaeth a gallu cynnal amlygiad ariannol. Nawr, mae gan y model buddsoddi cydfuddiannol amlygiad ariannol ar gyfer y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ac roeddwn eisiau deall ychydig yn gliriach beth yw eich proses werthuso cyfle a risg er mwyn sicrhau bod pethau fel anallu i gapio elw neu orwariant, gorwariant prosiectau, ac wrth gwrs, y gyfradd fenthyca uwch—sut y mae hynny'n effeithio ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Well, Angela, you're right; the MIM—the mutual investment model—does give us the opportunity as a Government, working alongside partners, to be able to lever in an additional £500 million-worth of resource into the programme, which allows us to complete even more refurbishment and new-build projects. That needs to be managed very carefully, and local authorities and FE colleges that are involved in that process need to be supported with the skills alongside the skills that they would have in-house. We're currently working as a Government with our partners to develop a model that will provide that support, which in turn itself will try and safeguard individual councils or colleges from the problems that you've just identified. And I'd be very happy to update Members when a final decision around that has been made, which is imminent.

Wel, Angela, rydych yn llygad eich lle: mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn rhoi cyfle i ni fel Llywodraeth, gan weithio gyda phartneriaid, ddenu gwerth £500 miliwn o adnoddau ychwanegol i'r rhaglen, sy'n ein galluogi i gwblhau mwy fyth o waith adnewyddu a phrosiectau adeiladu o'r newydd. Mae angen rheoli hwnnw'n ofalus iawn, ac mae angen sgiliau i gefnogi awdurdodau lleol a cholegau addysg bellach sy'n rhan o'r broses honno ochr yn ochr â'r sgiliau a fyddai ganddynt yn fewnol. Ar hyn o bryd, fel Llywodraeth rydym yn gweithio gyda'n partneriaid i ddatblygu model a fydd yn darparu'r gefnogaeth honno, a fydd yn ei dro yn ceisio diogelu cynghorau unigol neu golegau rhag y problemau rydych newydd eu nodi. A buaswn yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd penderfyniad terfynol wedi ei wneud mewn perthynas â hynny, ac mae hynny ar fin digwydd.

14:10
Sefydliadau Addysg Uwch
Higher Education Institutions

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi sefydliadau addysg uwch? OAQ54170

9. What steps is the Welsh Government taking to support higher education institutions? OAQ54170

Thank you, Joyce. We continue to provide financial and regulatory support to the sector through HEFCW, which, together with our student support reforms, will create a stronger, more sustainable HE sector across the nation.

Diolch i chi, Joyce. Rydym yn parhau i ddarparu cymorth ariannol a rheoleiddiol i'r sector drwy CCAUC, a fydd, ynghyd â'n diwygiadau cymorth i fyfyrwyr, yn creu sector addysg uwch cryfach, mwy cynaliadwy ledled y wlad.

Thank you for that answer, but last week, there was a worrying report in the media concerning the future of the Lampeter campus of the University of Wales Trinity Saint David, and in recent years there has been a decline in the number of departments, staff and students at that particular campus. Understandably, both the students and the local residents, and the businesses that depend on that university, are really concerned about the economic viability and the effects that will have on the wider community. They're especially concerned about the announcement by the university that they're looking to make a £6.5 million cut and 100 job cuts across their three campuses, which does include Carmarthen, Swansea and Lampeter. Can I ask, Minister, if you've had any discussions whatsoever with the university regarding the future of the Lampeter campus and the University of Wales Trinity Saint David?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, ond yr wythnos diwethaf, roedd yna adroddiad a oedd yn peri pryder yn y cyfryngau ynghylch dyfodol campws Llanbedr Pont Steffan Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae gostyngiad wedi bod yn nifer yr adrannau, y staff a'r myfyrwyr ar y campws penodol hwnnw. Yn ddealladwy, mae'r myfyrwyr a'r trigolion lleol, a'r busnesau sy'n dibynnu ar y brifysgol honno, yn bryderus iawn am yr hyfywedd economaidd a'r effeithiau y bydd hynny'n eu cael ar y gymuned ehangach. Maent yn arbennig o bryderus am gyhoeddiad y brifysgol eu bod yn bwriadu gwneud toriad o £6.5 miliwn a 100 o swyddi ar draws eu tri champws, sy'n cynnwys Caerfyrddin, Abertawe a Llanbedr Pont Steffan. A gaf fi ofyn, Weinidog, a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau o gwbl gyda'r brifysgol ynghylch dyfodol campws Llanbedr Pont Steffan a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant?

Thank you, Joyce. I spoke to the vice-chancellor of that institution last week and received a categorical assurance on the future of educational provision at the Lampeter campus from him.

Diolch i chi, Joyce. Siaradais ag is-ganghellor y sefydliad hwnnw yr wythnos diwethaf a rhoddodd sicrwydd pendant ynghylch dyfodol darpariaeth addysgol ar gampws Llanbedr Pont Steffan.

Minister, I'm sure you'll agree with me that partnerships between higher education authorities and businesses are critical to ensure that the next generation have the knowledge and right skill sets to enter the workforce, which I'm sure will be very different in 10 years' time, given the adoption of automation and artificial intelligence. Naturally, these changes will require workers everywhere to deepen their existing skill sets or even acquire new ones. With this in mind, what is the Welsh Government doing to support higher education institutions to work with employers to make sure the workforce of the future has the necessary skills and knowledge to actually enter the workplace?

Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod partneriaethau rhwng busnesau ac awdurdodau addysg uwch yn hanfodol er mwyn sicrhau bod gan y genhedlaeth nesaf wybodaeth a sgiliau cywir i ymuno â'r gweithlu, a fydd, rwy'n siŵr, yn wahanol iawn mewn 10 mlynedd, o ystyried datblygiad awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial. Yn naturiol, bydd y newidiadau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i weithwyr ym mhobman hogi eu sgiliau presennol neu gaffael rhai newydd hyd yn oed. Gyda hyn mewn golwg, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo sefydliadau addysg uwch i weithio gyda chyflogwyr er mwyn sicrhau bod gweithlu'r dyfodol yn meddu ar y sgiliau a'r wybodaeth angenrheidiol i fynd i mewn i'r gweithle?

If I can give the Member a concrete example of how we're doing just that, and that is our degree apprenticeship programme. That degree apprenticeship programme sees individuals based in the company for the vast majority of their time but undertaking some part-time study. That's not the same as thinking that those students just do a normal degree on a part-time basis; the programme that has been developed by the university has been done deliberately in partnership with those businesses that employ the student.

We've just heard a question about Trinity. I've been very fortunate to see for myself some of those involved in the Trinity Saint David digital degree apprenticeship programme—a young woman who decided to go down that route at 18 rather than the more traditional undergraduate programme. And we hope to extend the number of professions that are covered by degree apprenticeships later on this year, focusing especially on digital, engineering and other STEM subjects, thus allowing businesses and universities to work together to deliver a curriculum that truly meets the needs of individuals but also the wider economy.

Os caf roi un enghraifft bendant i'r Aelod o'r ffordd rydym yn gwneud yn union hynny, ein rhaglen brentisiaeth gradd yw honno. Mae'r rhaglen brentisiaeth gradd yn golygu bod unigolion yn gweithio yn y cwmni am y mwyafrif helaeth o'u hamser ond yn ymgymryd â rhywfaint o astudio rhan-amser. Nid yw hynny yr un fath â meddwl bod y myfyrwyr hynny'n gwneud gradd arferol ar sail ran-amser; mae'r rhaglen a ddatblygwyd gan y brifysgol wedi'i chreu yn fwriadol mewn partneriaeth â'r busnesau sy'n cyflogi'r myfyriwr.

Rydym newydd glywed cwestiwn am y Drindod. Rwyf wedi bod yn ffodus iawn i weld rhai o'r bobl sy'n rhan o raglen brentisiaeth gradd ddigidol y Drindod Dewi Sant drosof fy hun—menyw ifanc a benderfynodd ddilyn y llwybr hwnnw yn 18 oed yn hytrach na'r rhaglen israddedig fwy traddodiadol. Ac rydym yn gobeithio cynyddu nifer y proffesiynau a gwmpesir gan brentisiaethau gradd yn ddiweddarach eleni, gan ganolbwyntio'n benodol ar bynciau digidol, peirianneg a phynciau STEM eraill, gan ganiatáu i fusnesau a phrifysgolion gydweithio i gyflwyno cwricwlwm sy'n llwyr ddiwallu anghenion unigolion yn ogystal â'r economi ehangach.

Ac yn olaf, cwestiwn 10—Mark Isherwood.

Finally, question 10—Mark Isherwood.

Anghenion Dysgu Ychwanegol
Additional Learning Needs

10. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant gydag anghenion dysgu ychwanegol i mewn i addysg ôl-16? OAQ54153

10. How is the Welsh Government supporting pupils with additional learning needs into post-16 education? OAQ54153

Thank you, Mark. Welsh Government provides funding to local authorities, Careers Wales, and further education institutions to deliver services that support pupils with additional learning needs entering into post-16 education. Furthermore, our ambitious ALN reforms will deliver improved collaborative assessment, planning and monitoring of support provided to all learners with an ALN.

Diolch, Mark. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cyllid i awdurdodau lleol, Gyrfa Cymru a sefydliadau addysg bellach i ddarparu gwasanaethau sy'n cynorthwyo disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol sy'n dechrau addysg ôl-16. At hynny, bydd ein diwygiadau ADY uchelgeisiol yn arwain at gynllunio, monitro ac asesu cydweithredol gwell o'r cymorth a roddir i bob dysgwr ag angen dysgu ychwanegol.

Thank you. After the Welsh Government announced in the last Assembly that placements to specialist colleges for students with learning difficulties and learning disabilities would normally now be for two years rather than three, I visited Derwen College in Gobowen just across the border, which takes students from England and Wales. The Welsh Government at the time responded by stating that this was flexible; it would consider individual cases according to individual circumstances and needs, and the college showed me that the third year was critical, because that's when they provide the direct work experience in partnership with employers locally. I've now been contacted by a Flintshire mum, whose son attends the college on a two-year placement, who, in a review meeting, has been told that students from England can still have three-year placements, but students from Wales only two, and the flexibility that was previously available has not been made available to her. What is your current position to enable or ensure that students who need that third year in Wales can access funding for it through the appropriate processes, or is it simply now a blanket 'no'?

Diolch. Ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi yn y Cynulliad diwethaf y byddai lleoliadau mewn colegau arbenigol ar gyfer myfyrwyr ag anawsterau dysgu ac anableddau dysgu fel arfer yn para dwy flynedd yn awr yn hytrach na thair, ymwelais â Choleg Derwen yn Gobowen ychydig dros y ffin, sy'n derbyn myfyrwyr o Gymru a Lloegr. Ymatebodd Llywodraeth Cymru ar y pryd drwy ddweud bod hyn yn hyblyg; byddai'n ystyried achosion unigol yn ôl amgylchiadau ac anghenion unigol, a dangosodd y coleg i mi fod y drydedd flwyddyn yn dyngedfennol, oherwydd dyna pryd y maent yn darparu'r profiad gwaith uniongyrchol mewn partneriaeth â chyflogwyr yn lleol. Mae mam o Sir y Fflint wedi cysylltu â mi yn awr, ac mae ei mab yn mynychu'r coleg ar leoliad dwy flynedd, ac mewn cyfarfod adolygu, cafodd wybod y gall myfyrwyr o Loegr gael lleoliadau tair blynedd o hyd, ond dwy yn unig i fyfyrwyr o Gymru, ac nid yw'r hyblygrwydd a oedd ar gael yn flaenorol ar gael iddi yn awr. Beth yw'r sefyllfa ar hyn o bryd mewn perthynas â galluogi neu sicrhau bod myfyrwyr sydd angen y drydedd flwyddyn honno yng Nghymru yn gallu cael cyllid ar ei chyfer drwy'r prosesau priodol, neu ai 'na' yw'r ateb i bawb bellach?

14:15

No, it's not at all a blanket 'no'. We would expect the majority of placements to last for two years, however, all these placements come to me, as Minister, for sign-off and I know that I have signed off, for this financial year, a number of three-year placements, because that three-year placement has been designated and decided is the most appropriate length of study for an individual student. And from time to time, we have requests that are brought forward to extend a two-year placement to a third year if that's in the best interest of the learners. So, there is absolute flexibility still in place within Wales, and the nature, whether it's two years or three years, or whether a two-year needs to extend into a third year is a matter of an individual's assessment, and there is no blanket policy of saying only two years.

Na, nid 'na' yw'r ateb i bawb o gwbl. Byddem yn disgwyl i'r rhan fwyaf o leoliadau bara dwy flynedd, ond mae disgwyl i mi, fel Gweinidog, gymeradwyo'r lleoliadau hyn, a gwn fy mod wedi cymeradwyo nifer o leoliadau tair blynedd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, am fod y lleoliadau tair blynedd hynny wedi'u dynodi a bod penderfyniad wedi'i wneud mai dyna yw'r cyfnod astudio mwyaf priodol ar gyfer myfyriwr unigol. Ac o bryd i'w gilydd, mae ceisiadau'n cael eu cyflwyno i ymestyn lleoliad dwy flynedd yn dair blynedd os yw hynny er budd gorau'r dysgwyr. Felly, mae yna hyblygrwydd llwyr o hyd yng Nghymru, ac mae natur y lleoliad, boed yn ddwy flynedd neu'n dair blynedd, neu p'un a oes angen ymestyn dwy flynedd yn dair blynedd, yn ddibynnol ar asesiad unigolyn, ac nid oes polisi cyffredinol o ddwy flynedd yn unig.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, ac mae'r cwestiwn gan David Rowlands.

The next questions are questions to the Minister for Health and Social Services. The first question is to be answered by the Deputy Minister and the question is to be asked by David Rowlands.

Diolch, Llywydd. I'm sorry, Llywydd. I do apologise, Llywydd. That came upon us a little quickly, I'm afraid.

Diolch, Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. Rwy'n ymddiheuro, Lywydd. Roedd hynny braidd yn ddirybudd, mae arnaf ofn.

Question 1 is usually asked and expected to be asked. David Rowlands.

Mae cwestiwn 1 fel arfer yn cael ei ofyn a disgwylir iddo gael ei ofyn. David Rowlands.

Deputy Minister, a large part of my casework is taken up with matters related to social services—[Interruption.]

Ddirprwy Weinidog, mae rhan fawr o fy ngwaith achos yn faterion sy'n ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol—[Torri ar draws.]

You need to ask the question on the order paper. Question 1, David Rowlands.

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn. Cwestiwn 1, David Rowlands.

Mabwysiadu Gorfodol
Forced Adoptions

1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r gweithdrefnau ar gyfer mabwysiadu gorfodol, yng ngoleuni'r cynnydd diweddar yn nifer yr achosion? OAQ54158

1. What assessment has the Minister made of the procedures for forced adoptions, in light of a recent increase in the number of cases? OAQ54158

Thank you for that question. Our primary aim is to support children to stay with their birth families where possible. Care decisions, including on adoption, are taken solely in the best interests of the child. The number of court-ordered adoptions has been falling, but we recognise that adoption can offer stable, loving families and good outcomes.

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Ein prif nod yw cynorthwyo plant i aros gyda'u teuluoedd biolegol lle bo hynny'n bosibl. Mae penderfyniadau sy'n ymwneud â gofal, yn cynnwys ar fabwysiadu, yn cael eu gwneud er budd gorau'r plentyn yn unig. Mae nifer y mabwysiadau a orchmynnir gan y llys wedi bod yn gostwng, ond rydym yn cydnabod y gall mabwysiadu gynnig teuluoedd sefydlog, cariadus a chanlyniadau da.

Thank you for that answer, Deputy Minister. A large part of my casework is taken up with matters related to social services, in particular with regard to the adoption services. This is not surprising given that, in the South Wales East region alone, some 280 children were referred for adoption in 2016-17—a massive 66 per cent increase on the previous year.

I understand that this trend has been replicated throughout Wales according to the National Adoption Service. It is laudable that the First Minister has recognised these trends, as outlined in yesterday's statement, and has issued instructions to attempt to alleviate what can only be called an epidemic of such adoptions. However, the decision of whether or not to remove a child from its birth family lies with the social worker involved, and as highlighted below, many of these decisions seem to be endemically flawed. One of my cases involved a child receiving a minor injury who was then removed from their family for six months, causing immense trauma to her parents and grandparents. It was subsequently found that there was no case to answer as far as neglect or the deliberate inflicting of this injury. Indeed, the child suffered far more injuries whilst in care, although these were such as one would normally associate with a young child growing up. Llywydd, we, on these benches, feel that there is an undeniably—

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Mae rhan fawr o fy ngwaith achos yn ymwneud â materion sy'n gysylltiedig â gwasanaethau cymdeithasol, yn enwedig mewn perthynas â'r gwasanaethau mabwysiadu. Nid yw hyn yn syndod o gofio, yn rhanbarth Dwyrain De Cymru yn unig, fod oddeutu 280 o blant wedi'u hatgyfeirio i'w mabwysiadu yn 2016-17—cynnydd enfawr o 66 y cant ers y flwyddyn flaenorol.

Deallaf fod y tueddiad hwn yn debyg ledled Cymru yn ôl y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol. Mae'n ganmoladwy fod y Prif Weinidog wedi cydnabod y tueddiadau hyn, fel yr amlinellwyd yn y datganiad ddoe, ac wedi cyhoeddi cyfarwyddiadau i geisio lliniaru'r hyn na ellir ond ei alw'n epidemig o fabwysiadau o'r fath. Fodd bynnag, y gweithiwr cymdeithasol sy'n gyfrifol am benderfynu a ddylid symud plentyn o'i deulu biolegol, ac fel yr amlygir isod, mae'n ymddangos bod llawer o'r penderfyniadau hyn yn rhai gwallus yn eu hanfod. Roedd un o fy achosion yn ymwneud â phlentyn a oedd wedi dioddef mân anaf, ac a gafodd ei symud o'u teulu am chwe mis, gan achosi trawma aruthrol i'w rhieni a'i neiniau a'i theidiau. Canfuwyd wedyn nad oedd unrhyw achos i'w ateb ar sail esgeulustod neu beri'r anaf yn fwriadol. Yn wir, dioddefodd y plentyn lawer mwy o anafiadau pan oedd mewn gofal, er bod y rhain yn rhai y byddai rhywun yn eu hystyried yn arferol i blentyn ifanc ar ei dyfiant. Lywydd, rydym ni, ar y meinciau hyn, yn teimlo nad oes amheuaeth—

You're not addressing me; you need to ask your question of the Deputy Minister, and in having taken a long time to actually find your question, you're now taking a long time to ask your question. Can you please ask the question?

Nid ydych yn fy annerch i; mae angen i chi ofyn eich cwestiwn i'r Dirprwy Weinidog, ac ar ôl cymryd amser hir i ddod o hyd i'ch cwestiwn, rydych yn awr yn cymryd amser hir i ofyn eich cwestiwn. A wnewch chi ofyn y cwestiwn os gwelwch yn dda?

14:20

Does the Minister not agree that there is an undeniably strong case for investigating the whole adoption service, especially given the spiralling cost to the public purse?

Onid yw'r Gweinidog yn cytuno bod achos pendant iawn dros ymchwilio i'r gwasanaeth mabwysiadu cyfan, yn enwedig o ystyried y gost gynyddol i bwrs y wlad?

As I said in answer to the question that you read it out, what we're trying to do is to prevent children needing adoption by trying to keep them at home with their families. So, we're investing in edge of care services, which are now operating in all the regions in Wales. We've given £2.3 million to help prevent children who have been adopted coming back into care, which does happen because of the support that is needed for adoption. The decision to adopt is a very serious decision, as the Member recognises. It does require a decision by a court, so it's not at the whim of a social worker. It's very carefully thought out and it should be the last resort; every effort should have been made before you reach the situation where an adoption takes place, particularly if it is against the wishes of the natural birth parents. So, I think what we are doing in Wales is trying to shift the balance. We're trying to make sure that fewer children come into care and then need adoption, and for the ones who absolutely do need adoption, after making every effort to stop it happening, as much support as possible is given to make those adoptions successful.

Fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn a ddarllenasoch, yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yw atal plant rhag bod angen cael eu mabwysiadu drwy geisio'u cadw gartref gyda'u teuluoedd. Felly, rydym yn buddsoddi mewn gwasanaethau ar ffiniau gofal, sydd bellach yn gweithredu ym mhob un o ranbarthau Cymru. Rydym wedi rhoi £2.3 miliwn i helpu i atal plant sydd wedi'u mabwysiadu rhag dod yn ôl i ofal, sy'n digwydd oherwydd y cymorth sydd ei angen ar gyfer mabwysiadu. Mae'r penderfyniad i fabwysiadu yn benderfyniad difrifol iawn, fel y mae'r Aelod yn ei gydnabod. Mae'n gofyn am benderfyniad gan lys, felly nid yw'n digwydd ar fympwy gweithiwr cymdeithasol. Mae wedi'i ystyried yn ofalus iawn a dylai fod yn ddewis olaf; dylid bod wedi gwneud pob ymdrech cyn cyrraedd y sefyllfa lle mae mabwysiadu'n digwydd, yn enwedig os yw'n groes i ddymuniadau'r rhieni biolegol naturiol. Felly, credaf mai'r hyn rydym yn ei wneud yng Nghymru yw ceisio newid y cydbwysedd. Rydym yn ceisio gwneud yn siŵr fod llai o blant yn dod i mewn i ofal ac yna angen cael eu mabwysiadu, ac mewn perthynas â'r rhai sy'n sicr angen cael eu mabwysiadu, ar ôl gwneud pob ymdrech i atal hynny rhag digwydd, fod cymaint o gymorth â phosibl yn cael ei roi i sicrhau bod y mabwysiadau hynny'n llwyddiannus.

In yesterday's statement on improving outcomes for looked-after children, you mentioned, Minister, that you've seen the number of looked-after children in Wales increase by 34 per cent over the past 15 years, and you've promised to look at this closely. I wonder if you have or you would consider launching an investigation into the rise of looked-after children as part of this process.

Yn y datganiad ddoe ynglŷn â gwella canlyniadau i blant sy'n derbyn gofal, soniasoch, Weinidog, eich bod wedi gweld cynnydd o 34 y cant yn nifer y plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru dros y 15 mlynedd diwethaf, ac rydych wedi addo edrych ar hyn yn ofalus. Rwy'n meddwl tybed a ydych, neu a fyddech, yn ystyried lansio ymchwiliad i'r cynnydd yn nifer y plant sy'n derbyn gofal fel rhan o'r broses hon?

I think it's very difficult to know what has actually caused this rise in the number of children, and I know that there have been calls to look at why this has actually happened. It does seem to be for multiple reasons, and it's very difficult to actually choose one particular reason. But, certainly, in the work that we're doing now on trying to prevent children coming into care—I mean that 34 per cent is an alarming figure and we certainly don't want that to go on, and that's why we're working with all the local authorities in Wales to try and bring things down. During the process of this very intensive work we're doing, we will look to see what more needs to be done, because it is alarming and if it continues to go on, it will be very bad news.

Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn gwybod beth sydd wedi achosi'r cynnydd hwn yn nifer y plant, a gwn fod galwadau wedi bod i edrych ar pam fod hyn wedi digwydd mewn gwirionedd. Mae'n debyg ei fod wedi digwydd am sawl rheswm, ac mae'n anodd iawn dewis un rheswm penodol. Ond yn sicr, yn y gwaith rydym yn ei wneud yn awr i geisio atal plant rhag dod i mewn i ofal—hynny yw, mae 34 y cant yn ffigur brawychus ac yn sicr, nid ydym eisiau i hynny barhau, a dyna pam rydym yn gweithio gyda'r holl awdurdodau lleol yng Nghymru i geisio lleihau'r ffigur hwnnw. Yn ystod y gwaith dwys iawn a wnawn, byddwn yn edrych i weld beth arall sydd angen ei wneud, oherwydd mae'n frawychus, ac os yw'n parhau i ddigwydd, bydd hynny'n newyddion drwg iawn.

I fully support your policy and the direction it's going, I think the issue is that filtering down, because, on the ground level, children seem to be taken into care far too easily. So, my question is: how can we empower parents? Could we create a professional advocacy service for parents? Because there seems to be a blanket thing called avoiding future emotional harm, and child after child after child is being taken into care, put up for adoption. I'm trying to support one mother at this moment whose life has been ruined by her interaction with children's services. And she took the step of aborting her unborn child to avoid it being taken into care, and that whole family is devastated. What strikes me, with case after case after case, is the complete lack of rights and the complete lack of empowerment. And if you're a parent who's been through the care system yourself, then you are treated in an appalling manner sometimes. So, how can we empower parents?

Rwy'n cefnogi eich polisi yn llwyr a'r cyfeiriad y mae'n mynd iddo, credaf fod y broblem yn ymwneud â lleihau'r ffigur hwnnw, oherwydd, ar lawr gwlad, mae'n ymddangos bod plant yn mynd i mewn i ofal yn llawer rhy hawdd. Felly, fy nghwestiwn yw: sut y gallwn rymuso rhieni? A allem greu gwasanaeth eiriolaeth proffesiynol i rieni? Oherwydd mae'n ymddangos bod yna rywbeth cyffredinol sy'n cael ei alw'n osgoi niwed emosiynol yn y dyfodol, ac mae plentyn ar ôl plentyn yn mynd i mewn i ofal, yn cael eu rhoi i'w mabwysiadu. Rwy'n ceisio cefnogi un fam ar hyn o bryd ac mae ei chysylltiad â'r gwasanaethau plant wedi difetha ei bywyd. Penderfynodd gael erthyliad er mwyn atal ei phlentyn rhag cael ei roi mewn gofal, ac mae'r teulu cyfan wedi'i ddistrywio. Yr hyn sy'n fy nharo, gydag achos ar ôl achos, yw'r diffyg hawliau llwyr a'r diffyg grymuso. Ac os ydych yn rhiant sydd wedi bod drwy'r system ofal eich hun, rydych yn cael eich trin mewn modd gwarthus weithiau. Felly, sut y gallwn rymuso rhieni?

One of the things we are doing is setting up the Reflect project, which the Member may know about, which is for women who have actually had a child already taken off them, so they have already got one child in the care system. So, the Reflect project is an effort to try to stop that happening again. So, again, we've got that project rolled out all over Wales. It's not enough, there's a huge amount that needs to be done, and I absolutely agree that we have to give as much support as we can for parents to keep their children, and we do have a long way to go. But we are doing it with the support that we are giving and, in particular, I would recommend that the Member looks at the Reflect project, which looks at the particular sort of case that he describes.

Un o'r pethau rydym yn ei wneud yw sefydlu'r prosiect Myfyrio, ac efallai y bydd yr Aelod yn gwybod amdano, mae ar gyfer menywod sydd eisoes wedi wynebu plentyn yn cael ei gymryd oddi wrthynt, felly mae ganddynt un plentyn yn y system gofal yn barod. Felly, mae'r prosiect Myfyrio yn ymdrech i geisio atal hynny rhag digwydd eto. Felly, unwaith eto, mae'r prosiect hwnnw wedi'i gyflwyno ledled Cymru. Nid yw'n ddigon, mae angen gwneud llawer mwy, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid i ni roi cymaint o gymorth ag y gallwn i rieni allu cadw eu plant, ac mae gennym ffordd bell i fynd eto. Ond rydym yn gwneud hyn gyda'r cymorth rydym yn ei roi ac yn benodol, buaswn yn argymell bod yr Aelod yn edrych ar y prosiect Myfyrio, sy'n edrych ar y math arbennig o achos y mae'n ei ddisgrifio.

Ategu Gofal Sylfaenol
Supplementing Primary Care

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymdrechion diweddar i ategu gofal sylfaenol gyda chymorth gan fferyllfeydd? OAQ54167

2. Will the Minister provide an update on recent efforts to supplement primary care with support from pharmacies? OAQ54167

14:25

Community pharmacy has a significant role to play in delivering primary care in Wales today. Real progress has been made through new contractual arrangements that support clinical service delivery, collaboration and quality improvement. Choose Pharmacy is now available in 98 per cent of pharmacies across Wales and I have provided over £4.5 million this year to enhance training within the profession.

Mae gan fferylliaeth gymunedol rôl bwysig i'w chwarae'n darparu gofal sylfaenol yng Nghymru heddiw. Mae cynnydd gwirioneddol wedi'i wneud drwy drefniadau cytundebol newydd sy'n cefnogi'r gwaith o gydweithredu, gwella ansawdd a darparu gwasanaethau clinigol. Mae Dewis Fferyllfa bellach ar gael mewn 98 y cant o fferyllfeydd ledled Cymru ac rwyf wedi darparu dros £4.5 miliwn eleni i wella hyfforddiant yn y proffesiwn.

I thank the Minister for that reply, and I strongly support the Welsh Government's policy of using pharmacists more to supplement primary care, but I've had two cases from Dwyfor Meirionnydd in my region of patients who left a medicines use review with the pharmacist under the false belief that they'd been asked to modify their medicine regimes. The source of the confusion wasn't exactly clear here, and it was subsequently rectified by their GP, so no harm was actually done. But there does seem to be potentially a systemic problem here whereby the health board has to have a record of the MUR having taken place, and the patient has to sign that, but in these particular instances there wasn't any written record, either electronic or paper, that provided details of the advice or recommendations that had been given in the review. The potential safety risk to a patient with memory or comprehension problems is obvious, so I wonder what might be done to introduce a more rigorous regulatory check for medicines use reviews conducted by pharmacists to try to reduce these problems to the absolute minimum.

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw, ac rwy'n gadarn o blaid polisi Llywodraeth Cymru o ddefnyddio mwy ar fferyllwyr i ategu gofal sylfaenol, ond rwyf wedi clywed am ddau achos, yn Nwyfor Meirionydd yn fy rhanbarth, lle roedd cleifion wedi gadael adolygiad o'r defnydd o feddyginiaethau gyda'r fferyllydd o dan y gred gyfeiliornus fod disgwyl iddynt addasu eu meddyginiaeth. Nid oedd ffynhonnell y dryswch yn hollol glir yma, ac fe gafodd ei gywiro gan eu meddyg teulu yn ddiweddarach, felly ni wnaed unrhyw niwed mewn gwirionedd. Ond mae'n ymddangos y gallai fod problem systemig yma lle mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd gael cofnod fod yr adolygiad o'r defnydd o feddyginiaethau wedi digwydd, a rhaid i'r claf arwyddo hwnnw, ond yn yr achosion hyn, nid oedd unrhyw gofnod ysgrifenedig, naill ai'n electronig neu ar bapur, a oedd yn rhoi manylion y cyngor neu'r argymhellion a roddwyd yn yr adolygiad. Mae'r risg diogelwch posibl i glaf sydd â phroblemau gyda'r cof neu ddealltwriaeth yn amlwg, felly tybed beth y gellid ei wneud i gyflwyno archwiliad rheoleiddiol mwy trylwyr ar gyfer adolygiadau o'r defnydd o feddyginiaethau a gynhelir gan fferyllwyr i geisio lleihau'r problemau hyn hyd y gellir.

There's a risk in every interaction with the healthcare profession where advice is given, and it's either written down or not written down in terms of how the person is able to or chooses to use that information and that advice. Part of the point about the roll-out of Choose Pharmacy is that it allows pharmacists as regulated healthcare professionals themselves to make entries onto the GP record. We see that already with the common ailments service that's been rolled out. I'm always interested in hearing more specific examples of what's gone on, if it's individual practice or if it tells us something at a system level. So if the Member wants to write to me with the detail of the incident, then I can consider that with officials and with the health board, whether it is indeed an individual matter to be taken up or if it does tell us something that we need to address at a system level.

Mae risg bob amser wrth ryngweithio â'r proffesiwn gofal iechyd, lle rhoddir cyngor, ac mae naill ai wedi'i ysgrifennu neu heb ei ysgrifennu o ran sut y mae'r person yn gallu neu'n dewis defnyddio'r wybodaeth honno a'r cyngor hwnnw. Rhan o bwrpas cyflwyno Dewis Fferyllfa yw ei fod yn caniatáu i fferyllwyr eu hunain, fel gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a reoleiddir, wneud cofnodion ar gofnod y meddyg teulu. Gwelwn hynny eisoes gyda'r gwasanaeth mân anhwylderau sydd wedi cael ei gyflwyno. Mae gennyf bob amser ddiddordeb mewn clywed mwy o enghreifftiau penodol o'r hyn sydd wedi digwydd, os yw'n arfer unigol neu os yw'n dweud rhywbeth wrthym ar lefel system. Felly, os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf gyda manylion y digwyddiad, gallaf ystyried hynny gyda swyddogion a chyda'r bwrdd iechyd, boed yn broblem unigol i'w datrys neu'n broblem y mae angen i ni roi sylw iddi ar lefel system.

Minister, I was pleased to visit a community pharmacy in my constituency earlier this week, and I had a very positive conversation with the pharmacist about the services he offers and indeed some of the challenges he faces as well. One of the issues he raised was the NHS computer system, which is used to store patient information. He feels he's greatly hampered by the long-winded process of logging on to a computer system that appears to struggle to download basic information. Whilst, of course, personal data must be kept secure, I'm told that on occasion it can actually take up to 20 minutes to get through the security logins to provide a service for the patient that should only take around five minutes. I'm sure the Minister will agree with me that it's important to access information in a timely manner, especially when a patient is waiting. Will he and his officials therefore look into this matter to make sure that pharmacies are able to provide an efficient service, given that pharmacies are providing more and more services to patients?

Weinidog, roeddwn yn falch o ymweld â fferyllfa gymunedol yn fy etholaeth yn gynharach yr wythnos hon, a chefais sgwrs gadarnhaol iawn gyda'r fferyllydd am y gwasanaethau y mae'n eu cynnig ac yn wir, am rai o'r heriau y mae'n eu hwynebu hefyd. Un o'r materion a gododd oedd system gyfrifiadurol y GIG, a ddefnyddir i storio gwybodaeth am gleifion. Mae'n teimlo ei fod yn cael ei lesteirio'n fawr gan y broses hirwyntog o fewngofnodi i system gyfrifiadurol sy'n ymddangos fel pe bai'n cael trafferth i lawrlwytho gwybodaeth sylfaenol. Er bod yn rhaid cadw data personol yn ddiogel, wrth gwrs, dywedir wrthyf y gall gymryd hyd at 20 munud mewn gwirionedd i fynd drwy'r drefn ddiogelwch ar gyfer mewngofnodi er mwyn darparu gwasanaeth i'r claf a ddylai gymryd oddeutu pum munud yn unig. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn bwysig cael gafael ar wybodaeth mewn modd amserol, yn enwedig pan fo claf yn aros. A wnaiff ef a'i swyddogion edrych ar y mater hwn felly, i sicrhau bod fferyllfeydd yn gallu darparu gwasanaeth effeithlon, o gofio bod fferyllfeydd yn darparu mwy a mwy o wasanaethau i gleifion?

Yes, again, if the Member writes to me with the details of the matter I can look at whether it's an individual issue or a system-wide issue for us to address. But, overall, we have an ambitious programme for community pharmacy already as part of the primary care team as it exists, and a bigger role to play in the future—not just the common ailments system, but it's also why we're taking a different approach to other countries in the UK. Across the border there's a 7 per cent cash reduction in community pharmacy; over 120 community pharmacies have closed. We've maintained our investment, we've increased it, we have further ambition for the future, and we're deliberately rolling out access to GP systems to make sure that pharmacists can enter information into it, and that's what Choose Pharmacy is designed to help to deliver: access to information so that it's available, and that will then allow us to provide even more services in the community pharmacy sector.

Ie, unwaith eto, os gall yr Aelod ysgrifennu ataf gyda manylion y broblem, gallaf edrych i weld a yw'n broblem unigol neu'n broblem ar lefel system gyfan i ni fynd i'r afael â hi. Ond yn gyffredinol, mae gennym raglen uchelgeisiol eisoes ar gyfer fferylliaeth gymunedol fel rhan o'r tîm gofal sylfaenol fel ag y mae, a rôl fwy i'w chwarae yn y dyfodol—nid y system anhwylderau cyffredin yn unig, ond hefyd pam ein bod yn mabwysiadu dull sy'n wahanol i wledydd eraill yn y DU. Dros y ffin, mae gostyngiad ariannol o 7 y cant mewn fferylliaeth gymunedol; mae dros 120 o fferyllfeydd cymunedol wedi cau. Rydym wedi cynnal ein buddsoddiad, rydym wedi ei gynyddu, mae gennym fwy o uchelgeisiau ar gyfer y dyfodol, ac rydym yn mynd ati'n fwriadol i gyflwyno mynediad at systemau meddygon teulu i sicrhau bod fferyllwyr yn gallu mewnbynnu gwybodaeth arnynt, ac mae Dewis Fferyllfa wedi cael ei gynllunio i'n helpu i ddarparu hynny: mynediad at wybodaeth fel ei bod ar gael, a bydd hynny wedyn yn ein galluogi i ddarparu mwy fyth o wasanaethau yn y sector fferylliaeth gymunedol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.

Questions now from the party spokespeople, and the Conservative spokesperson, Angela Burns.

Minister, I'm sure you're aware of the eye disease keratoconus, which can lead to patients completely losing their sight. Can you please explain why the recognised treatment for this disease is not available on the Welsh NHS?

Weinidog, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r clefyd llygaid ceratoconws, sy'n gallu arwain at gleifion yn colli eu golwg yn gyfan gwbl. A wnewch chi egluro pam nad yw'r driniaeth gydnabyddedig ar gyfer y clefyd hwn ar gael drwy GIG Cymru?

I've had correspondence with a number of Members on this in different parts of the country, and about some of the challenges. It is about our skill mix and ability to deliver the right treatment as recommended by the National Institute for Health and Care Excellence. It is something that we are deliberately working through and I've had correspondence with Members, as I say, in different parties on it. It's about the capacity and ability of our system to deliver all that we would wish to.

Rwyf wedi gohebu â nifer o Aelodau ar hyn mewn gwahanol rannau o'r wlad, ac wedi trafod rhai o'r heriau. Mae'n ymwneud â'r gymysgedd o sgiliau sydd gennym a'n gallu i ddarparu'r driniaeth gywir fel yr argymhellwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Mae'n rhywbeth rydym yn gweithio arno'n fwriadol, ac fel rwy'n dweud, rwyf wedi gohebu ag Aelodau o wahanol bleidiau yn ei gylch. Mae'n ymwneud â chapasiti a gallu ein system i gyflawni popeth y byddem yn dymuno ei wneud.

Minister, for £2,000 you can nip down to the Princess of Wales Hospital in Bridgend—which, the last time I looked, was an NHS hospital—and you can pay an NHS surgeon, in his spare time, for £2,000, to actually give you the treatment that saves the sight in your eye. I fail to see that that's to do with capacity; I think it's to do with will. Will you undertake to look at this process? It's called cross-linking: for those who do not know, your cornea, instead of being a smooth curve like the planet, becomes like a mountain range. The use of this LED light helps to flatten it—not always, but sometimes it does come back. But my goodness me, if you can get another six months, one year, or two years more sight for £2,000, I fail to understand why we're not doing it. Will you please look at this?

Weinidog, am £2,000, gallwch fynd i Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr—a oedd yn un o ysbytai'r GIG y tro diwethaf i mi edrych—a gallwch dalu £2,000 i lawfeddyg GIG roi'r driniaeth i chi yn ei amser sbâr sy'n achub eich golwg yn eich llygad. Ni allaf weld sut y mae hynny'n ymwneud â chapasiti; rwy'n credu ei fod yn ymwneud ag ewyllys. A wnewch chi addo edrych ar y broses hon? Mae'n cael ei galw'n groesgysylltu: i'r rhai nad ydynt yn gwybod, mae eich cornbilen, yn hytrach na'i fod yn gromlin esmwyth fel y blaned, yn ymdebygu i gadwyn o fynyddoedd. Mae golau LED yn helpu i'w wastadu—weithiau mae'n dod yn ôl ond nid bob amser. Ond mawredd, os gallwch achub eich golwg am chwe mis, blwyddyn, neu ddwy flynedd arall am £2,000, ni allaf ddeall pam nad ydym yn ei wneud. A wnewch chi edrych ar hyn os gwelwch yn dda?

14:30

I'd be happy to look at it, but it's not a matter of will. It is always about how we use the resources we have. And it's not just about money, it's about people. And we're going to have a debate later today about eye-care measures, and the determination we do have as a Government, together with the health service, to save the sight of more people, and have measures that promote that activity, to make sure we actually address sight loss before it actually takes place.

Buaswn yn hapus i edrych arno, ond nid mater o ewyllys ydyw. Mae bob amser yn ymwneud â sut y defnyddiwn yr adnoddau sydd gennym. Ac nid ag arian yn unig y mae'n ymwneud, ond â phobl—. Ac fe fyddwn yn cael dadl yn nes ymlaen heddiw am fesurau gofal llygaid, a’r penderfyniad sydd gennym fel Llywodraeth, ynghyd â’r gwasanaeth iechyd, i atal llawer o bobl rhag colli eu golwg, a chael mesurau sy’n hybu’r gweithgaredd hwnnw, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â cholli golwg cyn iddo ddigwydd mewn gwirionedd.

Minister, it's entirely about money and about resources. And, as I've said, you've got the resources there—I can pop you in my car, drive you down there, and show you them. The money is not very great. I totally understand that if you're talking about a very, very expensive treatment, then you might look at the cost-benefit analysis. I can totally understand that, if you're talking about an illness where there are a number of different solutions, and this just happens to be one in the mix, and one we choose not to support for whatever reason. But this is the only treatment. Once you've gone blind, you then have to go onto a waiting list for a corneal transplant—they're not easy. So, my constituent, who's 19 years old, and is a student, went and borrowed £2,000 off his employer, because nobody told him about the IPF. He borrowed £2,000, and went and had one of his eyes done; he's now scoping for the other £2,000 to have the other eye done. He's 19 years old—he doesn't want to go blind, he's got his whole life ahead of him. And the question he asked me to ask you is: 'Why, for the cost of £2,000, are the Welsh NHS happy to see me lose my sight?'

Weinidog, mae'n ymwneud yn llwyr ag arian ac adnoddau. Ac fel y dywedais, mae gennych yr adnoddau yno—gallaf eich rhoi yn fy nghar a’ch gyrru i lawr yno a’u dangos i chi. Nid yw'r arian yn fawr iawn. Os ydych chi'n siarad am driniaeth gostus iawn rwy’n deall yn iawn y gallech edrych ar y dadansoddiad o gost a budd. Os ydych yn siarad am salwch lle mae nifer o atebion gwahanol, a bod hwn ond yn un o’r rheini, gallaf ddeall yn iawn os ydym yn dewis peidio â’i gefnogi am ba reswm bynnag. Ond dyma'r unig driniaeth. Pan fyddwch wedi mynd yn ddall, mae'n rhaid i chi fynd ar restr aros am drawsblaniad cornbilen—nid ydynt yn hawdd. Felly, mae fy etholwr, sy'n 19 oed, ac yn fyfyriwr, wedi benthyg £2,000 gan ei gyflogwr, am na ddywedodd neb wrtho am y cynllun cyllido cleifion unigol. Benthyciodd £2,000, a chafodd driniaeth ar un o'i lygaid; mae bellach yn chwilio am £2,000 i wneud y llygad arall. Mae'n 19 oed—nid yw am fynd yn ddall, mae ganddo ei oes gyfan o’i flaen. A'r cwestiwn y gofynnodd i mi ei ofyn i chi yw: 'Pam fod GIG Cymru yn hapus i fy ngweld yn colli fy ngolwg o ran y gost o £2,000?'

The Welsh NHS is not happy to see people lose their sight. I think that's a very unfortunate way to end the contribution. Because this is about resource and capacity, it is about people who can undertake the work, and it's about having a system that can deliver in a way that is properly equitable. I'm more than happy to engage in correspondence with the Member, to address the issues that she raises, and the broader point about how the whole healthcare system addresses that.FootnoteLink Because the NHS is an organisation that delivers great volume and great benefits to the public, but there is always room for improvement. And I hope that we can recognise that in all of our interactions, within and outside the Chamber.

Nid yw GIG Cymru yn hapus i weld pobl yn colli eu golwg. Rwy'n credu bod honno'n ffordd anffodus iawn o ddod â'r cyfraniad i ben. Oherwydd mae hyn yn ymwneud ag adnoddau a chapasiti, mae’n ymwneud â sicrhau bod pobl ar gael i wneud y gwaith ac mae’n ymwneud â chael system sy’n gallu cyflawni mewn ffordd sy’n gwbl deg. Rwy'n fwy na hapus i gyfathrebu â'r Aelod, i fynd i'r afael â'r materion y mae'n eu codi, a'r pwynt ehangach ynglŷn â’r modd y mae’r system gofal iechyd gyfan yn mynd i’r afael â hynny.FootnoteLink Oherwydd mae’r GIG yn sefydliad sy'n gwneud llawer iawn o waith ac yn cyflawni manteision gwych i’r cyhoedd, ond mae yna le bob amser i wella. Ac rwy'n gobeithio y gallwn gydnabod hynny yn ein holl ymwneud yn y Siambr a thu hwnt.

Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.

The Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.

Diolch, Llywydd. Minister, the latest figures show that the median response time for amber calls has more than doubled, from around 12 minutes to around 26 minutes, over the last three years. Do you think that matters?

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwadau oren wedi mwy na dyblu, o tua 12 munud i tua 26 munud, dros y tair blynedd ddiwethaf. A ydych chi'n meddwl bod hynny'n bwysig?

Yes, it matters. But the challenge that we have set out for our ambulance system is to prioritise those with the greatest need, where the fastest response will make the biggest difference. That's why—before, admittedly, you came into the Chamber in this incarnation—the clinical review process was undertaken, to understand which conditions should have an eight-minute response time, and which should not, but would still have a blue light response. And the evidence does tell us that those that are in the eight-minute category—the red category—it does make a difference if there's a really fast response. Those in the amber category do have an urgent care need, and will receive a blue light response, but it is less urgent, and will make less of a difference. And, actually—and I've reiterated this many times over when we talk about ambulance response times—the approach that we have led on and taken here in Wales has been copied across the United Kingdom. The SNP Government in Scotland have taken a broadly similar approach. Even the Conservatives in England have borrowed our approach, although you won't hear a Conservative Minister stand up and say they're doing that.

Ydy, mae'n bwysig. Ond yr her a osodwyd gennym ar gyfer ein system ambiwlans yw blaenoriaethu’r rhai sydd â’r angen mwyaf, lle bydd yr ymateb cyflymaf yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf. Dyna pam—cyn i chi ddod i’r Siambr y tro hwn, rhaid cyfaddef—y cynhaliwyd proses yr adolygiad clinigol, er mwyn deall pa amgylchiadau a ddylai gael amser ymateb o wyth munud, a pha rai nad oedd yn galw am ymateb felly, ond a fyddai’n dal i gael ymateb golau glas. Ac mae’r dystiolaeth yn dweud wrthym ei fod yn gwneud gwahaniaeth i’r rhai sydd yn y categori wyth munud—y categori coch—os oes ymateb cyflym iawn. Bydd y rhai yn y categori oren angen gofal brys a byddant yn cael ymateb golau glas, ond mae llai o frys, a bydd yn gwneud llai o wahaniaeth. Ac mewn gwirionedd—ac rwyf wedi ailadrodd hyn sawl tro pan fyddwn yn siarad am amseroedd ymateb ambiwlansys—mae’r dull yr ydym wedi arwain arno yma yng Nghymru wedi cael ei efelychu ym mhob rhan o’r Deyrnas Unedig. Mae Llywodraeth yr SNP yn yr Alban wedi mabwysiadu ymagwedd eithaf tebyg; mae hyd yn oed y Ceidwadwyr yn Lloegr wedi benthyca ein dull o weithredu, er na chlywch unrhyw Weinidog Ceidwadol yn codi i ddweud eu bod yn gwneud hynny.

I don't think my concern is about the overall approach, but my concern is about the knock-on effects for particular conditions. A freedom of information request from my office showed 4,038 patients waiting longer than an hour for an ambulance to arrive when they had a stroke, between January 2018 and March this year. Strokes are a life-threatening emergency; when they're not life-threatening, they can absolutely devastate people's lives. Is it acceptable that we have over 4,000 people waiting for longer than an hour for this very distressing, and, in many cases, life-threatening medical emergency?

Nid wyf yn meddwl mai’r dull cyffredinol o weithredu sy’n fy mhoeni, ond yr effeithiau canlyniadol ar gyfer cyflyrau penodol. Dangosodd cais rhyddid gwybodaeth gan fy swyddfa fod 4,038 o bobl wedi bod yn aros am dros awr i ambiwlans gyrraedd ar ôl iddynt gael strôc, rhwng mis Ionawr 2018 a mis Mawrth eleni. Mae strôc yn argyfwng sy'n bygwth bywyd; pan nad ydynt yn bygwth bywyd, gallant ddinistrio bywydau pobl yn llwyr. A yw'n dderbyniol fod gennym dros 4,000 o bobl yn aros am dros awr gyda’r argyfwng meddygol hwn sy’n bygwth bywyd mewn llawer o achosion ac sy’n peri gofid mawr iawn?

No, which is why I set out and instigated the amber review process that took place—again led by clinicians working in the service. I gave a statement on this within the last few months—on setting out the reform and improvement programme that has taken place. I've directed the Chief Ambulance Services Commissioner for Wales and the emergency ambulance services committee to undertake that programme of work to deliver the improvement that is required and possible. So, this is not an area of complacency—far from it. We made a real healthcare gain within our system by changing the way we measure and drive performance within the ambulance system. We've had a review to look at the amber category and what further progress we can make. That's what I'm determined to do and it's what I spent some time on my feet responding to questions on within the last few weeks and months.

Na, dyna pam y cychwynnais y broses adolygu oren a gynhaliwyd—eto dan arweiniad clinigwyr sy'n gweithio yn y gwasanaeth. Rhoddais ddatganiad ar hyn o fewn yr ychydig fisoedd diwethaf—ar gyflwyno’r rhaglen ddiwygio a gwella sydd wedi digwydd. Rwyf wedi cyfarwyddo Prif Gomisiynydd Gwasanaethau Ambiwlans Cymru a'r pwyllgor gwasanaethau ambiwlans argyfwng i gyflawni'r rhaglen waith honno a darparu'r gwelliant sydd ei angen ac sy’n bosibl. Felly, nid yw hwn yn faes lle rydym yn llaesu dwylo—ymhell o fod. Gwnaethom gynnydd gwirioneddol mewn gofal iechyd yn ein system drwy newid y ffordd yr ydym yn mesur ac yn ysgogi perfformiad o fewn y system ambiwlans. Rydym wedi cael adolygiad i edrych ar y categori oren a pha gynnydd pellach y gallwn ei wneud. Dyna rwy'n benderfynol o'i wneud a dyna y treuliais beth amser ar fy nhraed yn ymateb i gwestiynau yn ei gylch dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf.

14:35

Indeed you did, Minister, and I suspect you will carry on needing to respond to those questions until we've got answers that our constituents are wholly satisfied with.

You know how devastating, I know—there's no need for me to tell you how devastating the after-effects off stroke can be. You also know how important it is that that whole pathway, from the emergency call to the actual treatment, is done in a timely manner. There are costs to that, but also there are potentially huge cost savings, because if the treatment is given quickly enough, we're going to have patients who will fully recover, whereas otherwise, they might be permanently dependent on health and social care.

Now the Stroke Association has called on you to set targets from the time of that emergency call to the treatment being delivered. That is being done elsewhere. I'm very pleased to hear you say, and I know it's true, that other Governments are learning from some good things that we're doing here in Wales on healthcare. Is this an example of where you might need to learn from somewhere else? You are prepared to set binding targets for some aspects of services, which is absolutely correct. Will you reconsider your decision not to set, at this point, a binding target for that treatment time, from the emergency call to the actual treatment being delivered, for patients suffering from stroke?

Yn wir, fe wnaethoch, Weinidog, ac rwy'n disgwyl y byddwch yn parhau i fod angen ymateb i’r cwestiynau hynny hyd nes y cawn atebion y mae ein hetholwyr yn gwbl fodlon â hwy.

Rydych chi'n gwybod pa mor ddinistriol, rwy'n gwybod—nid oes angen i mi ddweud wrthych pa mor ddinistriol y gall ôl-effeithiau strôc fod. Rydych chi hefyd yn gwybod pa mor bwysig yw hi i’r llwybr cyfan, o’r alwad argyfwng i’r driniaeth ei hun, gael ei wneud mewn modd amserol. Mae yna gostau i hynny, ond mae yna arbedion costau enfawr posibl hefyd, oherwydd os rhoddir triniaeth yn ddigon cyflym, rydym yn mynd i weld cleifion yn gwella’n llawn, lle gallent fod yn ddibynnol yn barhaol ar ofal iechyd a gofal cymdeithasol fel arall.

Nawr mae’r Gymdeithas Strôc wedi galw arnoch i osod targedau o amser yr alwad argyfwng i ddarparu'r driniaeth. Mae hynny'n cael ei wneud mewn mannau eraill. Rwy'n falch iawn o’ch clywed yn dweud, ac rwy'n gwybod ei fod yn wir, fod Llywodraethau eraill yn dysgu o rai o’r pethau da yr ydym yn eu gwneud yma yng Nghymru ym maes gofal iechyd. A yw hon yn enghraifft o rywbeth y gallech fod angen ei ddysgu o rywle arall? Rydych yn barod i osod set o dargedau rhwymol ar gyfer rhai agweddau ar wasanaethau, sy'n gwbl gywir. A wnewch chi ailystyried eich penderfyniad i beidio â gosod targed rhwymol ar hyn o bryd ar gyfer yr amser triniaeth, o’r alwad argyfwng i ddarparu'r driniaeth, ar gyfer cleifion sy’n dioddef strôc?

I understand the call that's been made by the Stroke Association; I understand the reason why they made the call. But, again, we've just had a clinically led review of the amber category and it did consider this. The Stroke Association are part of the work that is being done to take that forward. And, again, if the evidence changes, then I'm more than prepared to look again at that evidence and whether it's still the right decision. But at this point in time, it would just be dishonest for me to say that I'm going to look again at a recent review that's taken place when, in the last few months, I've reported to this Chamber on the work that I've already outlined. That does not mean that that is a decision for now and evermore; it means that, at this point, the evidence doesn't support the call that's been made by the Stroke Association. But, as ever, we should be prepared to learn and recognise, when evidence changes, to shift decisions to make sure that we're delivering the right service for people right across the country. 

Rwy'n deall yr alwad a wnaed gan y Gymdeithas Strôc; rwy'n deall y rheswm pam y gwnaethant yr alwad. Ond unwaith eto, rydym newydd gael adolygiad dan arweiniad clinigol o'r categori oren ac fe wnaeth ystyried hyn. Mae'r Gymdeithas Strôc yn rhan o'r gwaith a wneir i symud ymlaen ar hynny. Ac unwaith eto, os yw'r dystiolaeth yn newid, yna rwy'n fwy na pharod i edrych eto ar y dystiolaeth honno i weld ai dyna’r penderfyniad cywir o hyd. Ond ar hyn o bryd, byddai’n anonest i mi ddweud fy mod yn mynd i edrych eto ar adolygiad diweddar a gynhaliwyd, a minnau wedi adrodd i’r Siambr yn yr ychydig fisoedd diwethaf ar y gwaith a amlinellais eisoes. Nid yw hynny'n golygu ei fod hwnnw'n benderfyniad a fydd yn aros am byth; mae'n golygu, ar hyn o bryd, nad yw'r dystiolaeth yn cefnogi’r alwad a wnaed gan y Gymdeithas Strôc. Ond dylem bob amser fod yn barod i ddysgu a chydnabod yr angen, pan fo’r dystiolaeth yn newid, i newid penderfyniadau er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn darparu'r gwasanaeth iawn i bobl ledled y wlad.

Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.

Brexit Party spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Minister, the outgoing chair of the Swansea Bay University Health Board has said that the LHB's officials are forced to take part in three or four conference calls a day with Welsh Government. He accuses you of micromanaging the health board and getting in the way of sorting out the problems facing the health board. Minister, do you agree with this analysis that your Government is holding the health board back from making improvements to the NHS in my region?

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae cadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi dweud bod swyddogion y bwrdd iechyd lleol yn cael eu gorfodi i gymryd rhan mewn tair neu bedair galwad gynadledda y diwrnod gyda Llywodraeth Cymru. Mae'n eich cyhuddo o ficroreoli’r bwrdd iechyd ac o fod yn rhwystr rhag datrys y problemau sy’n wynebu’r bwrdd iechyd. Weinidog, a ydych yn cytuno â'r dadansoddiad fod eich Llywodraeth yn atal y bwrdd iechyd rhag gwneud gwelliannau i’r GIG yn fy rhanbarth?

No, I don't share the view of the outgoing chair of the Swansea Bay University Health Board. I think it's important that there is a link, and Members in this place and in committees regularly encourage, if not demand, that I and my officials, take an even greater role in holding parts of the health service to account and intervene on an even more granular level than we do presently. But certainly through the winter, there are regular conference calls with every health board about performance, particularly in the unscheduled care system. There is always going to be a balance about where you intervene and where you ask and where you scrutinise and where you leave trusted parts of the system to progress. It's part of the reason we have an escalation framework that sets out the level of confidence in different parts of our system. But on some of those big key touchstone areas of activity, where it's recognised there are real issues for patients, we do have regular conversations with the health boards, and I don't apologise for that. 

But I would say, though, as we're talking about the outgoing chair of Swansea Bay University Health Board, that during the time of his period in office as a chair, they've had some real challenges to address within the health board and he has been a part of making sure that they do address those challenges. And there is a real improvement trajectory now for Swansea Bay University Health Board and Andrew Davies has real credit to claim for having been part of doing that. We won't always see eye to eye, just as we didn't when he was rather more active in elected politics, but that's part of the business of doing a job like this—not everyone agrees with you, including people who you even share the same party with, as we all know.

Na, nid wyf yn rhannu barn cadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yna gysylltiad, ac mae’r Aelodau yn y lle hwn ac yn y pwyllgorau yn annog yn rheolaidd, os nad yn mynnu, fy mod i a fy swyddogion yn chwarae rhan hyd yn oed yn fwy yn dwyn rhannau o’r gwasanaeth iechyd i gyfrif ac yn ymyrryd ar lefel hyd yn oed yn fwy sylfaenol na’r hyn a wnawn ar hyn o bryd. Ond yn sicr, drwy’r gaeaf, ceir galwadau cynadledda rheolaidd â phob bwrdd iechyd ynglŷn â pherfformiad, yn enwedig yn y system gofal heb ei drefnu. Mae yna bob amser gydbwysedd i’w daro lle rydych yn ymyrryd a lle rydych yn gofyn a lle rydych yn craffu a lle rydych yn gadael i rannau o’r system y gallwch ymddiried ynddynt fwrw yn eu blaen. Mae’n rhan o’r rheswm pam fod gennym fframwaith uwchraddio sy’n gosod y lefel o hyder mewn gwahanol rannau o’n system. Ond ar rai o'r meysydd gweithgaredd allweddol mawr, lle rydym yn cydnabod bod yna broblemau go iawn i gleifion, rydym yn cael sgyrsiau rheolaidd gyda’r byrddau iechyd, ac nid wyf yn ymddiheuro am hynny.

Ond buaswn yn dweud, fodd bynnag, gan ein bod yn siarad am gadeirydd ymadawol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, eu bod wedi wynebu heriau go iawn yn y bwrdd iechyd yn ystod ei gyfnod yn ei swydd fel cadeirydd ac mae wedi bod yn rhan o’r gwaith o sicrhau eu bod yn mynd i’r afael â’r heriau hynny. A cheir llwybr gwella gwirioneddol bellach i Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a gall Andrew Davies hawlio clod go iawn am fod yn rhan o hynny. Nid ydym bob amser yn cytuno, ac ni wnaethom hynny pan oedd ychydig yn fwy gweithredol mewn gwleidyddiaeth etholedig, ond mae hynny'n rhan o wneud swydd fel hon—nid yw pawb yn cytuno â chi, gan gynnwys pobl yn eich plaid eich hun, fel y mae pawb ohonom yn gwybod.

Thank you, Minister. Until April of this year, residents of Bridgend fell under that health board. They're now covered by Cwm Taf, which, while still under joint escalation and intervention arrangements, aren't as bad as the former ABMULHB. However, that's not helping patients in Bridgend. Last week, one of my elderly constituents, also a friend, had a stroke and was injured as a result. He waited nearly three hours for an ambulance and he also waited nine hours at the accident and emergency department at the Royal Glamorgan, as the Princess of Wales was full. He's 85 years of age. So, Minister, when can patients living in Bridgend expect to see improvements to the NHS under Cwm Taf?

Diolch, Weinidog. Tan fis Ebrill, eleni, roedd trigolion Pen-y-bont ar Ogwr yn dod o dan y bwrdd iechyd hwnnw. Erbyn hyn maent yn dod o dan Gwm Taf, ac er eu bod yn dal i fod yn destun trefniadau uwchraddio ac ymyrryd ar y cyd, nid ydynt mor ddrwg â rhai Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn flaenorol. Fodd bynnag, nid yw hynny'n helpu cleifion ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Yr wythnos diwethaf, bu i un o fy etholwyr hŷn, sydd hefyd yn gyfaill, gael strôc a chafodd anaf o ganlyniad i hynny. Arhosodd am bron i dair awr am ambiwlans a hefyd arhosodd am naw awr yn adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg am fod Ysbyty Tywysoges Cymru yn llawn. Mae'n 85 oed. Felly, Weinidog, pryd y gall cleifion sy’n byw ym Mhen-y-bont ar Ogwr ddisgwyl gweld gwelliannau i'r GIG o dan Gwm Taf?

14:40

Cwm Taf Morgannwg, as the new health board, is now responsible for the operation of the health service within Bridgend, and I expect to see phased improvement across every part of our service and not just the Cwm Taf Morgannwg area. Again, if we look at the regular experience of people within our healthcare system, they are seen promptly and compassionately. I was reflecting on a number of events today about where healthcare goes wrong, it has a huge impact on people's lives, both the experience of healthcare and when technically the healthcare goes wrong as well. But also, our healthcare system is a high-quality system and it's part of the reason why, when it doesn't go right, it's thrown into such sharp relief. If the Member wants to write to me, or indeed directly to the health board, to have an investigation into the individual circumstances, I'd be happy to look at it. But I'm of course interested in how we improve the whole system to make sure that fewer and fewer people have the experience that she described and more and more people have the standard experience of high-quality, timely and compassionate care.

Cwm Taf Morgannwg, fel y bwrdd iechyd newydd, sy'n gyfrifol am weithredu'r gwasanaeth iechyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr erbyn hyn, ac rwy'n disgwyl gweld gwelliant graddol ym mhob rhan o'n gwasanaeth ac nid yn ardal Cwm Taf Morgannwg yn unig. Unwaith eto, os edrychwn ar brofiad rheolaidd pobl yn ein system gofal iechyd, cânt eu gweld yn ddi-oed ac yn dosturiol. Roeddwn yn meddwl am nifer o ddigwyddiadau heddiw lle mae gofal iechyd yn mynd o chwith, mae'n cael effaith enfawr ar fywydau pobl, o ran y profiad o ofal iechyd a phan fydd pethau'n mynd o chwith yn dechnegol mewn gofal iechyd yn ogystal. Ond hefyd, mae ein system gofal iechyd yn system o ansawdd uchel ac mae'n rhan o'r rheswm pam y mae i'w weld mor amlwg pan nad yw'n mynd yn iawn. Os yw'r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf, neu'n wir yn uniongyrchol at y bwrdd iechyd, i gael ymchwiliad i'r amgylchiadau unigol, buaswn yn hapus i edrych arno. Ond mae gennyf ddiddordeb, wrth gwrs, yn y ffordd yr ydym yn gwella'r system gyfan er mwyn sicrhau bod llai a llai o bobl yn cael y profiad a ddisgrifiwyd ganddi a bod mwy a mwy o bobl yn cael y profiad safonol o ofal amserol a thosturiol o ansawdd uchel.

Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ54183] yn ôl. Cwestiwn 4—John Griffiths.

Question 3 [OAQ54183] was withdrawn. Question 4—John Griffiths.

Anghydraddoldeb Iechyd
Health Inequalities

4. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd yng Nghymru? OAQ54163

4. What further action will the Welsh Government take to tackle health inequalities in Wales? OAQ54163

It is a central ambition of this Government that everyone in Wales has a fair opportunity to live a healthy life, irrespective of their background or where they live. We will continue to take a whole-Government approach to tackling the root causes of health inequalities.

Un o uchelgeisiau canolog y Llywodraeth hon yw bod pawb yng Nghymru yn cael cyfle teg i fyw bywyd iach, waeth beth yw eu cefndir neu ble maent yn byw. Byddwn yn parhau i fabwysiadu dull Llywodraeth gyfan o fynd i'r afael ag achosion sylfaenol anghydraddoldebau iechyd.

Minister, one major issue that we have to make further progress in tackling is smoking prevalence in Wales. Thankfully, we have made substantial progress, but, as always, there is more work to do, and it's particularly relevant, I think, to some of our more deprived communities. The recent student health and well-being in Wales survey showed that, of year 11 school pupils, 15 to 16-year-olds, 9 per cent smoke regularly, which has remained more or less static since 2013-14. And in the least affluent areas, in the last four years, smoking prevalence in that age group has risen from 4 per cent to 6 per cent. I know that ASH Wales believes that we need to target action more effectively in our poorer communities and measure progress in terms of those targeted measures on a regular basis. Would you agree that that's one part of the way forward in dealing with these very important issues around health inequalities in Wales?

Weinidog, un mater pwysig y mae'n rhaid inni wneud cynnydd pellach arno yw nifer y rhai sy'n smygu yng Nghymru. Diolch byth, rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol, ond fel arfer, mae mwy o waith i'w wneud, ac mae'n arbennig o berthnasol, rwy'n credu, i rai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Dangosodd yr arolwg diweddar o iechyd a lles myfyrwyr yng Nghymru fod 9 y cant o ddisgyblion ysgol blwyddyn 11, pobl ifanc 15 i 16 oed, yn smygu'n rheolaidd, ac mae hynny wedi aros fwy neu lai'n statig ers 2013-14. Ac yn yr ardaloedd lleiaf cefnog, yn ystod y pedair blynedd diwethaf, mae'r nifer sy'n smygu yn y grŵp oedran hwnnw wedi codi o 4 y cant i 6 y cant. Gwn fod ASH Cymru yn credu bod angen inni dargedu camau gweithredu'n fwy effeithiol yn ein cymunedau tlotach a mesur cynnydd ar y mesurau a dargedir yn rheolaidd. A gytunech mai dyna un rhan o'r ffordd ymlaen wrth ymdrin â'r materion pwysig hyn sy'n ymwneud ag anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru?

I'm genuinely interested in not just what the evidence tells us but where there is innovation as well for parts of our healthcare system and the outcomes we deliver and the reality that health inequalities exist in virtually every area of experience and outcomes. I know that ASH have been particularly interested in developing services that are aimed at young people and are effective in getting young people to engage in smoking cessation but equally messages about not taking up smoking in the first place. I know that my officials have regular contact with ASH Wales. And, as I say, I'm always interested about the evidence base that they are developing, and for some of their interventions, we've provided support for some of those in the past, but this will have to be a significant area of activity, because as well as encouraging people to give up smoking, the best port of call, of course, is for us not to take up smoking in the first place. Life lessons and attitudes undertaken before people leave school are a huge important part of that. 

Mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol nid yn unig yn yr hyn y mae'r dystiolaeth yn ei ddweud wrthym, ond lle mae arloesedd yn ogystal i rannau o'n system gofal iechyd a'r canlyniadau a gawn a'r realiti fod anghydraddoldebau iechyd yn bodoli ym mron pob agwedd ar brofiad a chanlyniadau. Gwn fod gan ASH ddiddordeb arbennig mewn datblygu gwasanaethau sydd wedi'u hanelu at bobl ifanc ac sy'n effeithiol am gael pobl ifanc i gymryd rhan mewn rhaglenni rhoi'r gorau i smygu ond yn yr un modd, negeseuon am beidio â dechrau smygu yn y lle cyntaf. Gwn fod fy swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd ag ASH Cymru. Ac fel y dywedais, rwyf bob amser yn ymddiddori yn y sail dystiolaeth y maent yn ei datblygu, ac yn achos rhai o'u hymyriadau, rydym wedi rhoi cymorth i rai o'r rheini yn y gorffennol, ond bydd yn rhaid i hyn fod yn faes gweithgarwch sylweddol, oherwydd yn ogystal ag annog pobl i roi'r gorau i smygu, y ffordd orau wrth gwrs yw inni beidio â dechrau smygu yn y lle cyntaf. Mae gwersi bywyd ac agweddau a geir cyn i bobl adael yr ysgol yn rhan bwysig iawn o hynny.

Minister, in Wales, along with the rest of the United Kingdom, there are marked health inequalities between those living in the most deprived communities and those living in the most affluent areas. Childhood obesity is no exception. More than 28 per cent of children living in the most deprived areas are either overweight or obese compared to less than 21 per cent in the least deprived areas. Twice as many children living in Merthyr Tydfil are obese compared to those living in the Vale of Glamorgan. Since tackling childhood obesity lies not only in the remit of the health departments, Minister, what are you doing to encourage combined action across Government to tackle this problem in Wales?

Weinidog, yng Nghymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, mae anghydraddoldebau iechyd amlwg rhwng y rheini sy'n byw yn y cymunedau mwyaf difreintiedig a'r rheini sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf cefnog. Nid yw gordewdra ymhlith plant yn eithriad. Mae mwy na 28 y cant o blant sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig naill ai'n rhy drwm neu'n ordew o gymharu â llai na 21 y cant yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig. Mae dwywaith cymaint o'r plant sy'n byw ym Merthyr Tudful yn ordew o'u cymharu â'r rheini sy'n byw ym Mro Morgannwg. Gan fod mynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant yn ymwneud â mwy na chylch gwaith yr adrannau iechyd, Weinidog, beth a wnewch i annog gweithredu ar y cyd ar draws y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r broblem hon yng Nghymru?

14:45

Well, this is, of course, something that we're actively considering with our healthy weight strategy across Wales, and how we use the powers that we have across the Welsh Government in all devolved areas to try to make a real difference—the environment that we live in, the advertising and, indeed, what we can do not just to make unhealthier choices about food and drink more difficult, but actually to positively promote more healthy choices. And I would just say that, given the times that we're in and the leadership contest that I'm not participating in that's taking place at present, one of the candidates is suggesting getting rid of the sugar tax. I don't always agree with what the Conservative Government does—and most of the time I don't—but I actually think introducing the sugar tax was a good thing to do. I do not think there is any evidence to support scrapping the sugar tax being a good thing for helping us to tackle obesity across the United Kingdom. And I hope that those Conservative Members who have a vote in the contest will consider that and the impact of any other future choices that will be made, because it will have a real impact on our families and children here in Wales and not just in other parts of the United Kingdom. 

Wel, mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth yr ydym wrthi'n ei ystyried gyda'n strategaeth pwysau iach ledled Cymru, a sut y defnyddiwn y pwerau sydd gennym ar draws Llywodraeth Cymru ym mhob maes datganoledig i geisio gwneud gwahaniaeth go iawn—yr amgylchedd yr ydym yn byw ynddo, yr hysbysebu ac yn wir, yr hyn y gallwn ei wneud nid yn unig i wneud dewisiadau nad ydynt yn iach ynglŷn â bwyd a diod yn fwy anodd, ond i hyrwyddo dewisiadau mwy iach mewn modd cadarnhaol. A buaswn yn dweud, o ystyried yr adeg yr ydym yn byw drwyddi a'r ras am yr arweinyddiaeth nad wyf yn cymryd rhan ynddi sy'n digwydd ar hyn o bryd, mae un o'r ymgeiswyr yn awgrymu cael gwared ar y dreth siwgr. Nid wyf bob amser yn cytuno â'r hyn y mae'r Llywodraeth Geidwadol yn ei wneud—a'r rhan fwyaf o'r amser nid wyf yn cytuno â'r hyn y mae'n ei wneud—ond roeddwn yn meddwl bod cyflwyno'r dreth siwgr yn beth da i'w wneud. Nid wyf yn credu bod unrhyw dystiolaeth i gefnogi cael gwared ar y dreth siwgr fel peth da i'n helpu i fynd i'r afael â gordewdra ar draws y Deyrnas Unedig. A gobeithio y bydd yr Aelodau Ceidwadol sydd â phleidlais yn y ras am yr arweinyddiaeth yn ystyried hynny ac effaith unrhyw ddewisiadau eraill a gaiff eu gwneud yn y dyfodol, oherwydd caiff effaith wirioneddol ar ein teuluoedd a'n plant yma yng Nghymru ac nid yn unig mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.

Gwasanaethau Iechyd Cymunedol
Community Health Services

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella gwasanaethau iechyd cymunedol? OAQ54184

5. Will the Minister make a statement on actions the Welsh Government is taking to improve community health services? OAQ54184

Yes. The Welsh Government has published 'A Healthier Wales', which sets out our vision and action plan for seamless, sustainable and accessible health and well-being services in our communities.

Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi 'Cymru Iachach', sy'n nodi ein gweledigaeth a'n cynllun gweithredu ar gyfer gwasanaethau iechyd a lles di-dor, cynaliadwy a hygyrch yn ein cymunedau.

Well, thank you for that answer, Minister, and I appreciate and applaud the actions that the Welsh Government are taking to actually help people to go back into their homes and back into their communities, because we all know that you can get better in your home if you feel more comfortable, but you have to be safe and you have to be supported. And to do that, you need several things. You've already mentioned community pharmacies as an example of community healthcare services, but there are many others, and resourcing those is one of the issues. We need to ensure that those services are resourced so that, when people do go back, they're able to be supported. 

Now, on many occasions I've had situations where district nurses and community nurses are struggling to face some of the workloads they have, and that then is on top of, perhaps, practices and GP practices merging and having difficulties. Now, you're welcome to come up to the Afan valley to see some of the challenges they are facing in that community, both in GP services and in community services, but what are you going to do to ensure that those services are resourced when there are challenges with GP services as well, so that we don't have one part of the service failing and another part then trying to catch up and deliver what it shouldn't be doing?

Wel, diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog, ac rwy'n gwerthfawrogi ac yn cymeradwyo'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu pobl i ddychwelyd i'w cartrefi ac yn ôl i'w cymunedau, oherwydd mae pawb ohonom yn gwybod y gallwch wella yn eich cartref os ydych yn teimlo'n fwy cyfforddus, ond mae'n rhaid i chi fod yn ddiogel ac mae'n rhaid i chi gael cymorth. Ac i wneud hynny, mae angen sawl peth. Rydych eisoes wedi sôn am fferyllfeydd cymunedol fel enghraifft o wasanaethau gofal iechyd cymunedol, ond mae llawer o rai eraill, ac mae darparu adnoddau ar gyfer hynny yn un o'r materion sy'n codi. Mae angen inni sicrhau bod gan y gwasanaethau hynny ddigon o adnoddau fel y gallant gael cymorth pan fydd pobl yn dychwelyd adref.

Nawr, ar sawl achlysur rwyf wedi cael sefyllfaoedd lle mae nyrsys ardal a nyrsys cymunedol yn ei chael yn anodd wynebu peth o'r llwyth gwaith sydd ganddynt, ac mae hynny'n ychwanegol, efallai, at bractisau a phractisau meddygon teulu'n uno ac yn wynebu anawsterau. Nawr, mae croeso i chi ddod i gwm Afan i weld rhai o'r heriau y maent yn eu hwynebu yn y gymuned honno, mewn gwasanaethau meddygon teulu ac mewn gwasanaethau cymunedol, ond beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau adnoddau ar gyfer y gwasanaethau hynny pan fydd heriau gyda gwasanaethau meddyg teulu hefyd, fel nad oes gennym un rhan o'r gwasanaeth yn methu a rhan arall yn ceisio dal i fyny ac yn darparu'r hyn na ddylai fod yn ei ddarparu?

That's part of what lies at the heart of our joint approach in 'A Healthier Wales', across health and social care. And if you look at the areas of the transformation fund projects within Aberavon and more broadly, not just in the county of Neath Port Talbot, but across Swansea and Neath Port Talbot as well, you'll see the Our Neighbourhood approach, which is about building on community assets, understanding what is there already to help support people to make different choices. That's not just about the health service; it's about all the different assets within a neighbourhood. That's being led within the Neath Port Talbot part of the health board and regional partnership board are. But also, all of the seven primary care clusters are working together on a whole-system approach. So it is about positively looking and how they understand what they could and should do differently—not just GPs, not just the multidisciplinary team grouped around each of the practices, but the other community services that exist. 

On the general point, I'd be happy, as we're going to look through progress within the transformation fund, to consider a visit to one of those clusters in your patch to see the work they're actually doing on the ground. 

Mae hynny'n rhan ganolog o'n dull gweithredu ar y cyd yn 'Cymru Iachach', ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Ac os edrychwch ar brosiectau'r gronfa trawsnewid yn Aberafan ac yn ehangach, nid yn unig yn sir Castell-nedd Port Talbot, ond ar draws Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot hefyd, fe welwch Ein Cynllun Cymdogaeth, sy'n ymwneud ag adeiladu ar asedau cymunedol, gan ddeall beth sydd eisoes ar gael i gynorthwyo pobl i wneud dewisiadau gwahanol. Nid ymwneud â'r gwasanaeth iechyd yn unig y mae hynny; mae'n ymwneud â'r holl asedau gwahanol mewn cymdogaeth. Caiff ei arwain o fewn ardal Castell-nedd Port Talbot o'r bwrdd iechyd a bwrdd y bartneriaeth ranbarthol. Ond hefyd, mae pob un o'r saith clwstwr gofal sylfaenol yn gweithio gyda'i gilydd ar ddull system gyfan. Felly mae'n golygu edrych yn gadarnhaol ar sut y maent yn deall beth y gallent ac y dylent ei wneud yn wahanol—nid meddygon teulu'n unig, nid y tîm amlddisgyblaethol wedi'i grwpio o amgylch pob un o'r practisau yn unig, ond y gwasanaethau cymunedol eraill sy'n bodoli.

Ar y pwynt cyffredinol, gan ein bod yn mynd i edrych drwy gynnydd o fewn y gronfa drawsnewid, buaswn yn hapus i ystyried ymweld ag un o'r clystyrau hynny yn eich ardal i weld y gwaith y maent yn ei wneud ar lawr gwlad.

I was very interested in what you had to say then about community assets, Minister. Your dementia action plan for 2018-22 states that the Welsh Government will get local authorities and health boards to work with local communities and the third sector organisations in them to encourage them to make services accessible to people with dementia, as well as their families and their carers. Can you just confirm that health boards and councils are doing that in my region, and how, at this stage, services look different for families affected by dementia?

Roedd gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn a oedd gennych i'w ddweud am asedau cymunedol, Weinidog. Mae eich cynllun gweithredu ar ddementia ar gyfer 2018-22 yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cael awdurdodau lleol a byrddau iechyd i weithio gyda chymunedau lleol a'r cyrff trydydd sector ynddynt i'w hannog i wneud gwasanaethau'n hygyrch i bobl â dementia, yn ogystal â'u teuluoedd a'u gofalwyr. A allwch gadarnhau bod byrddau iechyd a chynghorau'n gwneud hynny yn fy rhanbarth i, a sut y mae gwasanaethau, ar y cam hwn, yn edrych yn wahanol i deuluoedd yr effeithir arnynt gan ddementia?

Well, we've had regular conversations, and I'll be reporting back on the implementation of the dementia strategy. I was at the recent cross-party group as well, and my officials attend that too, to be able to set out what's working. So, that investment will be happening over time, and a new framework will be coming out on allied healthcare professionals, as one of the big parts of the plan is the role of allied healthcare professionals in delivering services and linking people together. So, I think you will see progress being made in every part of the country, not just in the Swansea Bay University Health Board area, together with its local authority partners. And, of course, we've got an assurance group that includes people living with dementia themselves, to confirm whether those services are being delivered progressively and whether they're seeing that difference on the ground.

Wel, rydym wedi cael sgyrsiau rheolaidd, a byddaf yn adrodd yn ôl ar weithrediad y strategaeth ddementia. Roeddwn yn y grŵp trawsbleidiol diweddar hefyd, ac mae fy swyddogion yn mynychu hwnnw hefyd, er mwyn gallu nodi'r hyn sy'n gweithio. Felly, bydd y buddsoddiad hwnnw'n digwydd dros amser, a bydd fframwaith newydd yn cael ei gyflwyno ar weithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd, gan mai un o rannau mawr y cynllun yw rôl gweithwyr proffesiynol perthynol i ofal iechyd yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau a chysylltu pobl â'i gilydd. Felly, credaf y byddwch yn gweld cynnydd yn cael ei wneud ym mhob rhan o'r wlad, nid yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn unig, ynghyd â'i bartneriaid awdurdod lleol. Ac wrth gwrs, mae gennym grŵp sicrwydd sy'n cynnwys pobl sy'n byw gyda dementia eu hunain, i gadarnhau a yw'r gwasanaethau hynny'n cael eu darparu fesul cam ac a ydynt yn gweld y gwahaniaeth hwnnw ar lawr gwlad.

14:50

I haven't got a supplementary on this, Llywydd. 

Nid oes gennyf gwestiwn atodol ar hyn, Lywydd.

Ocê. Mae cwestiwn 6, [OAQ54146], wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 7, Mick Antoniw.

Okay. Question 6, [OAQ54146], has been withdrawn. Question 7, Mick Antoniw.

Caethiwed i Gamblo
Gambling Addiction

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau i fynd i'r afael â chaethiwed i gamblo yng Nghymru? OAQ54152

7. Will the Minister make a statement on the provision of services to tackle gambling addiction in Wales? OAQ54152

Thank you. The Welsh Government has been working across portfolios to identify action that can be taken to reduce the prevalence of problem gambling and the impact it has upon both health and our wider society. We continue to hold discussions to determine how existing services can be used to support problem gamblers.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio ar draws y portffolios i nodi camau y gellir eu cymryd i leihau nifer yr achosion o gamblo cymhellol a'r effaith y mae'n ei chael ar iechyd ac ar ein cymdeithas ehangach. Rydym yn parhau i gynnal trafodaethau i benderfynu sut y gellir defnyddio gwasanaethau presennol i gefnogi pobl sy'n gaeth i gamblo.

Minister, thank you for that answer. There is growing recognition across the whole of the UK and further afield of the epidemic emerging of gambling addiction, partly as a result of the massive expansion of online gambling. And it was at least encouraging to notice that within NHS England, 14 clinics are being set up with a view to providing addiction advice, but what is noticeable is, of course, that is partly funded, I understand, by the rather meagre voluntary contributions from the gambling industry itself via the Gambling Commission. I was wondering what steps may have been taken or could be taken by the Welsh Government to ensure that there is proper funding from those funds that are raised in Wales for gambling support, and whether you have any plans to meet with or to approach the Gambling Commission to ensure that, within Wales, there is equal support and provision of this much-needed area of gambling addiction support.  

Weinidog, diolch i chi am yr ateb hwnnw. Down yn fwyfwy ymwybodol ar draws y DU gyfan a thu hwnt o'r epidemig o gaethiwed i gamblo sy'n dod i'r amlwg, yn rhannol o ganlyniad i'r cynnydd enfawr mewn gamblo ar-lein. Ac roedd yn galonogol sylwi o leiaf fod 14 clinig yn cael eu sefydlu yn GIG Lloegr gyda'r bwriad o ddarparu cyngor ar gaethiwed, ond yr hyn sy'n amlwg, wrth gwrs, yw ei fod yn cael ei ariannu'n rhannol, yn ôl yr hyn a ddeallaf, gan gyfraniadau gwirfoddol eithaf tila o'r diwydiant gamblo ei hun drwy'r Comisiwn Hapchwarae. Roeddwn yn meddwl tybed pa gamau sydd wedi'u cymryd neu y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod arian priodol yn dod o'r cronfeydd a godir yng Nghymru ar gyfer cefnogi'r rhai sy'n gaeth i gamblo, ac a oes gennych unrhyw gynlluniau i gyfarfod, neu i gysylltu â'r Comisiwn Hapchwarae er mwyn sicrhau bod yr un gefnogaeth a darpariaeth ar gael yng Nghymru yn y maes mawr ei angen hwn o gymorth i rai sy'n gaeth i gamblo.

Yes, I am aware of the announcements that have been made for the specialist provision. We already, actually, do refer some people into specialist provision across the border. I agree with the broad point the Member makes that, actually, a voluntary levy I think is unlikely to deliver the sort of responsible behaviour that we wish to see or, indeed, the resource. That isn't a view that is only held by people in our party; you'll recall that the then Minister, Tracey Crouch, resigned on a point of principle because the Government were not proposing to take forward measures on fixed-odds betting terminals. They subsequently did that, and, again, that was work across parties, with Carolyn Harris from my own party and others doing the work. So, there is a broader recognition in more than one part of the UK and in more than one party that this is a real challenge across society. 

There is work that is going on between the different health departments. The chief medical officer continues to lead work on this, following his report last year. There's regular engagement between him and both GambleAware and the Gambling Commission. I think it might be helpful for those Members—and I know they're in more than one party—who are interested in an update, if I were to arrange for the chief medical officer to provide an update on the work that's already been done and what that looks like, and then have a further report back on any further progress that is potentially being made on the issue of a compulsory levy, because my own personal view is that, without a compulsory levy, we won't see the sort of behavioural change of people who provide gambling opportunities and environments and, indeed, the resource that should come in to deal with the real harm that is caused.FootnoteLink  

Ie, rwy'n ymwybodol o'r cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud ar y ddarpariaeth arbenigol. Rydym eisoes yn cyfeirio rhai pobl at ddarpariaeth arbenigol ar draws y ffin mewn gwirionedd. Rwy'n cytuno â'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud ac nid wyf yn credu y bydd ardoll wirfoddol yn debygol o gyflawni'r math o ymddygiad cyfrifol y dymunwn ei weld, na'r adnoddau yn wir. Nid pobl yn ein plaid ni yn unig sy'n credu hynny; fe gofiwch i'r Gweinidog ar y pryd, Tracey Crouch, ymddiswyddo ar bwynt o egwyddor am nad oedd y Llywodraeth yn bwriadu bwrw ymlaen â mesurau ar beiriannau betio ods sefydlog. Gwnaethant hynny wedyn, ac unwaith eto, roedd hwnnw'n waith ar draws y pleidiau, gyda Carolyn Harris o fy mhlaid fy hun ac eraill yn gwneud y gwaith. Felly, ceir cydnabyddiaeth ehangach mewn mwy nag un rhan o'r DU ac mewn mwy nag un blaid fod hon yn her wirioneddol ar draws y gymdeithas.

Mae gwaith yn mynd rhagddo rhwng y gwahanol adrannau iechyd. Mae'r prif swyddog meddygol yn parhau i arwain gwaith ar hyn, yn dilyn ei adroddiad y llynedd. Ceir ymgysylltu rheolaidd rhyngddo ef a GambleAware a'r Comisiwn Hapchwarae. Credaf y byddai o gymorth i'r Aelodau hynny—a gwn eu bod mewn mwy nag un blaid—sydd â diddordeb mewn cael y wybodaeth ddiweddaraf, pe bawn yn trefnu i'r prif swyddog meddygol roi'r diweddaraf am y gwaith a wnaethpwyd eisoes a sut beth yw hwnnw, a chael adroddiad pellach wedyn ar unrhyw gynnydd pellach a allai gael ei wneud ar fater ardoll orfodol, oherwydd heb ardoll orfodol, fy marn bersonol i yw na welwn y math o newid ymddygiadol gan y bobl sy'n darparu cyfleoedd ac amgylcheddau gamblo, a'r adnoddau a ddylai ddod i ymdopi â'r niwed go iawn a achosir.FootnoteLink  

I welcome the action that's been taken to date but, of course, we can always do more, and I would absolutely want to see some more of the investment from the gambling industry, via the Gambling Commission, coming into Wales in order to develop our services and treatment centres for those with addictions. I hosted the annual conference with Beat the Odds last week on problem gambling, and it was focusing very much on young people and children in that particular forum this year. Can I ask what specific services might be available for children and young people who are actively now gambling through the gaming system online in games such as Star Wars and FIFA, where they have these sorts of loop boxes that give very, very terrible odds, and they're actually resulting in some young children gambling many thousands and losing many thousands of pounds of their family's income? I think it's a growing feature of the gambling landscape. It's something that now Disney is even cottoning on to. That's unacceptable. We need to get to grips with these issues. Can I ask whether there are going to be tailored services for children and young people within the ambit of the services that are being prepared and developed by the Welsh Government and, if so, how are we going to communicate the availability of those and the dangers of gambling to young people in our society?  

Rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd hyd yma ond wrth gwrs, gallwn bob amser wneud mwy, a buaswn yn bendant eisiau gweld mwy o'r buddsoddiad gan y diwydiant gamblo, drwy'r Comisiwn Hapchwarae, yn dod i Gymru er mwyn datblygu ein gwasanaethau a'n canolfannau triniaeth i rai sy'n gaeth i gamblo. Cynhaliais y gynhadledd flynyddol gyda Beat the Odds yr wythnos diwethaf ar gamblo cymhellol, ac roedd yn canolbwyntio'n fawr ar bobl ifanc a phlant yn y fforwm arbennig hwnnw eleni. A gaf fi ofyn pa wasanaethau penodol a allai fod ar gael i blant a phobl ifanc sy'n gamblo yn awr drwy'r system hapchwarae ar-lein mewn gemau fel Star Wars a FIFA, lle mae ganddynt fath o flychau dolen sy'n rhoi ods ofnadwy iawn, ac maent yn arwain mewn gwirionedd at rai plant ifanc yn gamblo miloedd ar filoedd ac yn colli miloedd lawer o bunnoedd o incwm eu teulu? Rwy'n meddwl ei bod yn nodwedd gynyddol o'r tirlun gamblo. Mae'n rhywbeth y mae Disney hyd yn oed yn dechrau ei wneud. Mae hynny'n annerbyniol. Mae angen inni fynd i'r afael â'r materion hyn. A gaf fi ofyn a fydd gwasanaethau wedi'u teilwra ar gyfer plant a phobl ifanc yn rhan o'r gwasanaethau sy'n cael eu paratoi a'u datblygu gan Lywodraeth Cymru ac os felly, sut y gellir rhoi gwybod bod y rheini ar gael a rhoi gwybod am beryglon gamblo i bobl ifanc yn ein cymdeithas?

Actually, the new clinics have a particular focus on children and young people, which are being provided, but the challenge goes back to Mick Antoniw's point about the real capacity to do so, because the reason why games are being monetised in this way is exactly that: it's a way of raising income. And part of the issues that I raised with my colleague Julie James in her previous role was that we wrote jointly to the Gambling Commission about the way that the ability to gamble and adverts promoting gambling are associated with activities that are deliberately targeted at children and young people, not just from the world of online gaming but mainstream activities like sport as well. The number of football teams, for example, that have a high-profile gambling sponsor and the adverts that take place well before the watershed, I think, are a real problem. They're contributing to the problem and not helping us to address this, and I'm pleased to see there's some cross-party agreement on this because we're not where we need to be right now, in my view.

Mewn gwirionedd, mae'r clinigau newydd yn canolbwyntio'n benodol ar blant a phobl ifanc, ond mae'r her yn mynd yn ôl at bwynt Mick Antoniw ynglŷn â'r gallu go iawn i wneud hynny, gan mai'r union reswm pam y caiff gemau eu gwneud yn rhai ariannol yn y ffordd hon yw yn union hynny: mae'n ffordd o greu incwm. A rhan o'r hyn a godais gyda fy nghyd-Aelod, Julie James, yn ei rôl flaenorol oedd ein bod yn ysgrifennu ar y cyd at y Comisiwn Hapchwarae ynglŷn â'r modd y mae'r gallu i gamblo a hysbysebion sy'n hyrwyddo gamblo yn gysylltiedig â gweithgareddau a gaiff eu targedu'n fwriadol at blant a phobl ifanc, nid yn unig ym myd gamblo ar-lein ond mewn gweithgareddau prif ffrwd fel chwaraeon hefyd. Mae nifer y timau pêl-droed, er enghraifft, sydd â noddwr gamblo proffil uchel a'r hysbysebion sy'n digwydd ymhell cyn y trothwy gwylio yn broblem wirioneddol yn fy marn i. Maent yn cyfrannu at y broblem ac nid ydynt yn ein helpu i fynd i'r afael â hyn, ac rwy'n falch o weld bod rhywfaint o gytundeb ar draws y pleidiau ar hyn oherwydd nid ydym lle mae angen i ni fod ar hyn o bryd yn fy marn i.

14:55
Ysbyty Athrofaol y Grange
The Grange University Hospital

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd o ran adeiladu Ysbyty Athrofaol y Grange? OAQ54161

8. Will the Minister provide an update on progress with the construction of the Grange University Hospital? OAQ54161

Yes. I'm happy to confirm that progress with the construction of the new Grange university hospital that I authorised is on track, on budget and due to open in the spring of 2021. It will provide a 470-bed hospital for the population of south-east Wales.

Gwnaf. Rwy'n falch o gadarnhau bod y cynnydd a wnaed ar adeiladu ysbyty prifysgol newydd Grange, a gafodd ei awdurdodi gennyf, ar y trywydd iawn, ac y disgwylir iddo agor yn ystod gwanwyn 2021. Bydd yn darparu ysbyty â 470 o welyau ar gyfer poblogaeth de-ddwyrain Cymru.

A very to-the-point answer there, Minister. Thank you for that. I've had a couple of visits to the hospital, one with you. It's an impressive building, and I'm pleased to hear that it's on track. A couple of questions: since the building was commissioned, the Welsh Government has declared the climate emergency. There is an obligation on all public buildings to keep their carbon footprints down as low as possible, so I wonder if you could tell us a little bit about the renewables side of the building and how it is meeting those obligations. Secondly, one feature of the hospital that makes it stand out amongst other similar buildings is its extensive and stunning landscaped grounds, which date back to the time of the Llanfrechfa Grange House. Those grounds are seen as integral to part of the rehabilitation of people who have been suffering from illnesses and operations at the hospital. Can you tell us how you plan to—I was going to say 'to build upon', but that's the wrong expression, isn't it? [Laughter.] How do you plan to make the most of those landscaped grounds in terms of keeping the building as renewable as possible? I think that there is an opportunity here for tree planting and to really make a statement with those grounds to make sure that the whole site operates not just as a rehabilitation centre for people but also as a carbon sink?

Ateb i'r pwynt yno, Weinidog. Diolch am hynny. Ymwelais â'r ysbyty ar un neu ddau o achlysuron, un ohonynt gyda chi. Mae'n adeilad trawiadol, ac rwy'n falch o glywed ei fod ar y trywydd iawn. Un neu ddau o gwestiynau: ers i'r adeilad gael ei gomisiynu, mae Llywodraeth Cymru wedi datgan yr argyfwng hinsawdd. Mae'n ofynnol i bob adeilad cyhoeddus gadw eu hôl troed carbon mor fach â phosibl, felly tybed a allech ddweud ychydig wrthym am ochr ynni adnewyddadwy'r adeilad a sut y mae'n cyflawni'r rhwymedigaethau hynny? Yn ail, un nodwedd o'r ysbyty sy'n ei wneud yn wahanol i adeiladau tebyg yw ei diroedd helaeth a thrawiadol sydd wedi'u tirlunio, ac sy'n dyddio'n ôl i gyfnod plasty Llanfrechfa Grange. Ystyrir bod y tir hwnnw'n rhan ganolog o broses adsefydlu'r bobl a fu'n gwella yn sgil afiechydon a llawdriniaethau yn yr ysbyty. A allwch ddweud wrthym sut y bwriadwch—roeddwn yn mynd i ddweud 'adeiladu ar', ond mae'n ymadrodd anghywir, onid yw? [Chwerthin.] Sut y bwriadwch wneud yn fawr o'r tiroedd hynny a dirluniwyd o ran cadw'r adeilad mor adnewyddadwy â phosibl? Credaf fod cyfle yma i blannu coed ac i wneud datganiad go iawn gyda'r tiroedd hyn er mwyn sicrhau bod y safle cyfan yn gweithredu nid yn unig fel canolfan adsefydlu i bobl ond hefyd fel dalfa garbon?

Well, I'm delighted to confirm not only the work being done on the nearby gardens—there's a voluntary group doing that work—but that it will be a much more efficient building than most of the NHS estate. Of course, much of the NHS estate was created several years ago, in the past. It's a building being built to the highest architectural standards, and there will be a significant saving in both energy efficiency as well as the modern heat and power plant on site as well.

When it comes to tree planting, funnily enough, it was a question that I asked on one of my visits, and there will be significant tree planting in and around the Grange university hospital. That's part of the view that people want to have as well as some of the well-noted challenges. I saw comrade Melding on the roof next to beehives in this place, and you can expect to see the deliberate planting of blossom and other trees and plants within the grounds to deal with exactly the point he mentioned.

Wel, rwy'n falch iawn o gadarnhau nid yn unig y gwaith sy'n cael ei wneud ar y gerddi cyfagos—mae yna grŵp gwirfoddol yn gwneud y gwaith hwnnw—ond y bydd yn adeilad llawer mwy effeithlon na'r rhan fwyaf o ystâd y GIG. Wrth gwrs, cafodd llawer o ystâd y GIG ei chreu sawl blwyddyn yn ôl, yn y gorffennol. Mae'n adeilad sy'n cael ei adeiladu i'r safonau pensaernïol uchaf, a bydd arbediad sylweddol o ran effeithlonrwydd ynni yn ogystal â'r gwaith gwres a phŵer modern ar y safle hefyd.

O ran plannu coed, yn rhyfedd ddigon, roedd yn gwestiwn a ofynnais ar un o fy ymweliadau, a bydd gweithgarwch plannu coed sylweddol yn ysbyty prifysgol Grange ac o'i gwmpas. Dyna ran o'r olygfa y mae pobl ei heisiau yn ogystal â rhai o'r heriau a gofnodwyd yn drwyadl. Gwelais y brawd Melding ar y to wrth ymyl cychod gwenyn yn y fan hon, a gallwch ddisgwyl gweld coed blodeuog a choed eraill a phlanhigion yn cael eu plannu'n fwriadol ar dir y safle er mwyn ateb yr union bwynt a grybwyllodd.

Heintiau sy'n gallu Gwrthsefyll Gwrthfiotigau
Antibiotic Resistant Infections

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am nifer yr heintiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau a gofnodwyd yn ystod y 12 mis diwethaf sydd ar gael? OAQ54185

9. Will the Minister make a statement about the number of antibiotic resistant infections recorded in the last available 12-month period? OAQ54185

Antibiotic-resistant infections are not currently recorded, but work to do so is under way as reduction in the numbers is an ambition of the jointly agreed new UK antimicrobial resistance strategy that all four nations of the UK have signed up to. The level of bacterial resistance to antimicrobials is monitored in Wales on an ongoing basis, and regular reports will be published.

Nid yw heintiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau yn cael eu cofnodi ar hyn o bryd, ond mae gwaith ar wneud hynny'n mynd rhagddo gan fod lleihad yn y niferoedd yn uchelgais ar gyfer strategaeth ymwrthedd i gyffuriau newydd y DU y cytunwyd arni ar y cyd, ac mae pob un o bedair gwlad y DU wedi ymrwymo iddi. Caiff lefel ymwrthedd bacterol i gyffuriau ei fonitro yng Nghymru yn barhaus, a chyhoeddir adroddiadau rheolaidd.

Thank you, Minister. There's been a 44 per cent increase in syphilis in the last year and a 32 per cent increase in gonorrhoea. And what concerns me most about that, talking to sexual health experts, is that a significant proportion of the presenting infections are the antibiotic-resistant forms of those. I appreciate that you have accepted the sexual health review recommendations to reduce the transmission of sexually transmitted infections, and I just wondered how much that task is hampered by the level of antibiotic-resistant versions of this, because, obviously, in the past, this was something that people died of. With antibiotics, people are able to survive and continue to live normal lives. We are in danger of going back to the nineteenth century.

Diolch yn fawr, Weinidog. Bu cynnydd o 44 y cant mewn siffilis yn y flwyddyn ddiwethaf a chynnydd o 32 y cant mewn gonorea. A'r hyn sy'n fy mhoeni fwyaf am hynny, o siarad ag arbenigwyr iechyd rhywiol, yw bod cyfran sylweddol o'r heintiau yn ffurfiau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau. Rwy'n sylweddoli eich bod wedi derbyn argymhellion yr adolygiad iechyd rhywiol i leihau trosglwyddiad heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, ac roeddwn yn meddwl i ba raddau y mae'r dasg honno'n cael ei llesteirio gan lefel y fersiynau sy'n gallu gwrthsefyll gwrthfiotigau, oherwydd, yn amlwg, yn y gorffennol, roedd hyn yn rhywbeth yr oedd pobl yn marw ohono. Gyda gwrthfiotigau, gall pobl oroesi a pharhau i fyw bywydau normal. Rydym mewn perygl o ddychwelyd i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Yes, you're correct, and within the last two years for which we have figures, there's been a 79 per cent increase in syphilis and a 47 per cent increase in gonorrhoea. There is concern across the world, in particular when it comes to gonorrhoea, that there are infections that are becoming resistant to antibiotics. Now, we've not seen that strain within Wales yet. Chlamydia infections remain stable. The challenge still is about behaviour, things that we are in control of, and that's part of the challenge about the new sexual health strategy, about our engagement with people who are most at risk and how we have a conversation about education as opposed to resolving this at the treatment end. The chief medical officer has asked Public Health Wales to consider what more needs to be done to minimise the risk posed by these infections and a number of recommendations are being taken forward and they'll be considered at the next sexual health programme board, and I would, of course, make sure that, as there is more progress to update from that sexual health programme board, I'll provide a written statement to Members to make sure you're all sighted on improvement.

Rydych yn gywir, ac o fewn y ddwy flynedd ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar eu cyfer, bu cynnydd o 79 y cant mewn siffilis a chynnydd o 47 y cant mewn gonorea. Mae pryder ar draws y byd, yn enwedig mewn perthynas â gonorea, fod yna heintiau sy'n datblygu ymwrthedd i wrthfiotigau. Nawr, nid ydym wedi gweld y math hwnnw yng Nghymru eto. Erys lefelau o heintiau clamydia yn sefydlog. Mae'r her o hyd yn ymwneud ag ymddygiad, y pethau y mae gennym reolaeth drostynt, a dyna ran o'r her ynghylch y strategaeth iechyd rhywiol newydd, ynghylch ein hymgysylltiad â phobl sy'n wynebu'r perygl mwyaf a sut y cawn sgwrs am addysg yn hytrach na datrys hyn ar ddiwedd triniaeth. Mae'r prif swyddog meddygol wedi gofyn i Iechyd Cyhoeddus Cymru ystyried beth arall sydd angen ei wneud i leihau'r risg y mae'r heintiau hyn yn ei hachosi ac mae nifer o argymhellion yn cael eu datblygu a chânt eu hystyried yn y cyfarfod nesaf o fwrdd y rhaglen iechyd rhywiol, ac wrth gwrs, wrth inni weld mwy o gynnydd i roi gwybod yn ei gylch o waith bwrdd y rhaglen iechyd rhywiol, fe wnaf yn siŵr fy mod yn darparu datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau i sicrhau eich bod i gyd yn gweld gwelliant.

15:00

I think the World Health Organization has said that antibiotic resistance could be one of the major health challenges we face, as common infections once again become common killers if we don't get this right and there are fewer new drugs coming on board. One thing we could do is to encourage people, instead of going to the doctor in search of an antibiotic for a common cold or a sore throat or something, to first go and see their pharmacist, because that, probably, will lead to better treatment and will avoid the use of antibiotics when they're not appropriate.

Credaf fod Sefydliad Iechyd y Byd wedi dweud y gallai ymwrthedd i wrthfiotigau fod yn un o'r prif heriau iechyd sy'n ein hwynebu, gan y bydd heintiau cyffredin yn dod yn lladdwyr cyffredin unwaith eto os na fyddwn yn gwneud pethau'n iawn a bod llai o gyffuriau newydd yn cael eu cyflwyno. Un peth y gallem ei wneud yw annog pobl, yn hytrach na mynd at y meddyg i ofyn am wrthfiotig ar gyfer annwyd neu ddolur gwddf neu rywbeth, i fynd i weld eu fferyllydd yn gyntaf, oherwydd yn ôl pob tebyg, bydd hynny'n arwain at driniaeth well ac yn osgoi'r defnydd o wrthfiotigau pan nad ydynt yn briodol.

I completely agree and it's part of our challenge: we're generally trying to persuade people that they don't need to go to the doctor and to come away with a set of pills to have a good service. Often, it is about persuading people there are different options, including self-care, and different ways to access healthcare as well. With the common ailments service that we've introduced, in just the first five months of this year, approximately 20,000 people have visited pharmacies across Wales as part of that service. Around 80 per cent of those people would otherwise have gone to see their GP, and, more than that, the pilot within Betsi Cadwaladr on the sore throat treat and test service is again a real opportunity to roll out exactly the sort of practice that you recognised. It goes back to the question earlier from Paul Davies about our community pharmacy services and building on them—sorry, it was Neil Hamilton's question, with a supplementary from your party colleague, but there is, again, general agreement that it's the right thing to do. There's much more gain to be made from doing it, and, actually, much better access for the public to healthcare services. 

Cytunaf yn llwyr ac mae'n rhan o'r her sy'n ein hwynebu: rydym fel arfer yn ceisio perswadio pobl nad oes angen iddynt fynd at y meddyg a chael tabledi i gael gwasanaeth da. Yn aml, mae a wnelo â pherswadio pobl fod gwahanol opsiynau ar gael, gan gynnwys hunanofal, a gwahanol ffyrdd o gael mynediad at ofal iechyd hefyd. Gyda'r gwasanaeth anhwylderau cyffredin rydym wedi'i gyflwyno, yn ystod pum mis cyntaf eleni, mae oddeutu 20,000 o bobl wedi ymweld â fferyllfeydd ledled Cymru fel rhan o'r gwasanaeth hwnnw. Fel arall, byddai oddeutu 80 y cant o'r bobl hynny wedi mynd at eu meddyg teulu, ac yn fwy na hynny, mae'r cynllun peilot yn ardal Betsi Cadwaladr ar y gwasanaeth profi a thrin dolur gwddf unwaith eto'n gyfle gwych i ledaenu'r union ymarfer rydych wedi'i gydnabod. Mae'n ymwneud â'r cwestiwn yn gynharach gan Paul Davies ynglŷn â'n gwasanaethau fferylliaeth gymunedol ac adeiladu arnynt—mae'n ddrwg gennyf, cwestiwn gan Neil Hamilton ydoedd, gyda chwestiwn atodol gan gyd-Aelod o'ch plaid, ond unwaith eto, ceir cytundeb cyffredinol mai dyma'r peth iawn i'w wneud. Mae mwy o lawer i'w ennill o'i wneud, ac mewn gwirionedd, mynediad llawer gwell i'r cyhoedd at wasanaethau gofal iechyd.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol. 

No topical questions were selected. 

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Ac felly'r datganiadau 90 eiliad sydd nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Huw Irranca-Davies. 

And so the 90-second statements are next and the first statement is from Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. This is Co-operatives Fortnight, organised by Co-operatives UK, bringing together, for two weeks of mass co-operation, the workers, the members, the rebels, the citizens, the residents, the owners, the sharers and the millions of co-operators across the UK to mark Co-operatives Fortnight and celebrate—this statement being part of it—what can be achieved when we co-operate.

In Leeds, the Digital Cooperative Development Consortium Ltd will host a weekend digital hack for tech co-operators. In Northampton, there's a film screening of the Pioneers, the inspirational story of the birth of co-operation more than 175 years ago, and a marketplace featuring local co-operatives. In Plymouth, as part of the fortnight and Community Energy Fortnight, Plymouth Energy Community are hosting a Bee—as in the buzzy bee—Solar party at their community-owned solar array. And, in Scotland, Scotmid Co-op colleagues will hold 13 litter picks right across Scotland, supplying litter picking equipment to local communities and helping 1,500 groups to get involved in keeping their surroundings beautiful. And, in Cardiff, Wales Co-operative Centre hosted a lunch for co-op leaders to celebrate the positive impact of co-op businesses and explore new working partnerships, where it was great to hear the announcement of £3 million of EU funds supporting a new project that will help create new social businesses across west Wales and the Valleys, with the Social Business Wales New Start initiative led by the Wales Co-operative Centre aiming to create 200 social businesses over the next three years. This is the power of co-operation and what we can achieve when we work together, and I'm proud to say that this National Assembly has helped us celebrate Co-operatives Fortnight 2019.

Diolch, Lywydd. Mae'n Bythefnos y Mentrau Cydweithredol, a drefnir gan Co-operatives UK, sy'n dwyn ynghyd, am bythefnos o gydweithredu torfol, y gweithwyr, yr aelodau, y rebeliaid, y dinasyddion, y preswylwyr, y perchnogion, y cyfranwyr a'r miliynau o gyd-weithredwyr ledled y DU i nodi Pythefnos y Mentrau Cydweithredol ac i ddathlu—ac mae'r datganiad hwn yn rhan o hynny—yr hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithredu.

Yn Leeds, bydd y Digital Cooperative Development Consortium Ltd yn cynnal digwyddiad hacio digidol dros y penwythnos ar gyfer cyd-weithredwyr ym maes technoleg. Yn Northampton, ceir dangosiad o'r ffilm Pioneers, stori ysbrydoledig am darddiad cydweithredu dros 175 mlynedd yn ôl, a marchnad sy'n cynnwys cwmnïau cydweithredol lleol. Yn Plymouth, fel rhan o'r bythefnos hon a Phythefnos Ynni Cymunedol, bydd Cymuned Ynni Plymouth yn cynnal parti solar Bee—fel y gwenyn—wrth eu haráe o baneli solar sy'n eiddo i'r gymuned. Ac yn yr Alban, bydd cydweithwyr Scotmid Co-op yn cynnal 13 digwyddiad casglu sbwriel ledled yr Alban, gan ddarparu offer casglu sbwriel i gymunedau lleol a helpu 1,500 o grwpiau i gymryd rhan yn y gwaith o gadw eu hamgylchedd yn hardd. Ac yng Nghaerdydd, cynhaliodd Canolfan Cydweithredol Cymru ginio ar gyfer arweinwyr cwmnïau cydweithredol i ddathlu effaith gadarnhaol busnesau cydweithredol ac i archwilio partneriaethau gweithio newydd, lle roedd hi'n wych clywed y cyhoeddiad y bydd £3 miliwn o arian yr UE yn cefnogi prosiect newydd a fydd yn helpu i greu busnesau cymdeithasol newydd ledled gorllewin Cymru a'r Cymoedd, gyda menter Dechrau Newydd Busnes Cymdeithasol Cymru, o dan arweiniad Canolfan Cydweithredol Cymru, yn anelu i greu 200 o fusnesau cymdeithasol dros y tair blynedd nesaf. Dyma rym cydweithredu a'r hyn y gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithio, ac rwy'n falch o ddweud bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn wedi ein helpu i ddathlu Pythefnos y Mentrau Cydweithredol 2019.

Diolch. Swansea: 50 years a city. This morning, I was in Tabernacle Chapel in Morriston celebrating, in the presence of the Prince of Wales, the fiftieth anniversary of Swansea being made a city. Fifty years to today, and two days after his investiture, the Prince of Wales, on his tour of Wales, he visited Swansea. On the steps of the Guildhall he announced that Swansea was going to be designated a city. Swansea was the second Welsh town to be granted city status, although it had to wait until 15 December before it formally received its letters patent from the Queen.

On that day, the Prince of Wales made a return journey to the new city to grant the charter to the people and the civic dignitaries of Swansea at the Brangwyn Hall. Two immediate changes occurred: at the first opportunity, Swansea Town Football Club changed its name to Swansea City; the mayor of Swansea became lord mayor, joining 23 English cities and Cardiff in Wales in being able to use the title 'lord mayor'.

Earlier this year I was pleased to attend the council's launch of its fiftieth anniversary of Swansea becoming a city, and a lot has been done in the city to celebrate that major achievement. And it's had a mindset change: we're no longer an 'ugly, lovely town' but now an outward-looking and vibrant city.

Diolch. Abertawe: dinas ers 50 mlynedd. Y bore yma, roeddwn yng Nghapel y Tabernacl yn Nhreforys yn dathlu, ym mhresenoldeb Tywysog Cymru, hanner can mlynedd ers rhoi statws dinas i Abertawe. Hanner can mlynedd yn ôl i heddiw, a ddeuddydd ar ôl ei arwisgo, ymwelodd Tywysog Cymru ag Abertawe ar ei daith o amgylch Cymru. Ar risiau Neuadd y Dref, cyhoeddodd y byddai Abertawe'n cael ei dynodi'n ddinas. Abertawe oedd yr ail dref yng Nghymru i gael statws dinas, er y bu'n rhaid iddynt aros tan 15 Rhagfyr i dderbyn eu breinlythyrau gan y Frenhines yn ffurfiol.

Ar y diwrnod hwnnw, daeth Tywysog Cymru yn ôl i'r ddinas newydd i roi'r siarter i'r bobl a phwysigion dinesig Abertawe yn Neuadd Brangwyn. Cafwyd dau newid ar unwaith: ar y cyfle cyntaf, newidiodd Clwb Pêl-droed Tref Abertawe eu henw i Glwb Pêl-droed Dinas Abertawe; daeth maer Abertawe yn arglwydd faer, gan ymuno â 23 dinas yn Lloegr a Chaerdydd yng Nghymru a gâi ddefnyddio'r teitl 'arglwydd faer'.

Yn gynharach eleni, roeddwn yn falch o fynychu lansiad y cyngor o hanner can mlynedd ers rhoi statws dinas i Abertawe, ac mae llawer wedi'i wneud yn y ddinas i ddathlu'r cyflawniad mawr hwnnw. Ac mae wedi arwain at newid meddylfryd: nid ydym bellach yn 'dref hyll a hyfryd' ond yn ddinas fywiog sy'n edrych tuag allan.

15:05

This coming Saturday, 6 July, the Maindee Festival will take place in Newport. It is a major event and a highlight of the summer and cultural life in my constituency. The festival association was founded in 1997 and it has organised and raised funds for annual events ever since. It begins with a spectacular parade in which everyone gets dressed up and joins the giant figures, bands of musicians and dancers, ending at the venue in the primary school grounds.

Maindee is an ethnically diverse community, constantly changing and evolving but coming together around a day to celebrate difference and common humanity with art, music and dance, food and drink. In these times of worrying division all over the world and close to home, opportunities to embrace unity in our communities, break down barriers and aid social cohesion are crucial. This year's theme of 'Making Maindee', which aims to recognise everything that makes our neighbourhood so vibrant and rich, could not be more appropriate.

I pay tribute to the charity and its hard working and talented committee and volunteers who give so much time and energy to make the day a success, engaging people across cultures. And, of course, I pay tribute to our wonderfully diverse community, who take part and go along in ever greater numbers year on year.

Ar ddydd Sadwrn, 6 Gorffennaf, bydd Gŵyl Maendy yn cael ei chynnal yng Nghasnewydd. Mae'n ddigwyddiad pwysig ac yn un o uchafbwyntiau'r haf a bywyd diwylliannol yn fy etholaeth. Sefydlwyd cymdeithas yr ŵyl yn 1997 ac mae wedi trefnu a chodi arian ar gyfer digwyddiadau blynyddol ers hynny. Mae'n dechrau gyda gorymdaith ysblennydd lle mae pawb yn gwisgo i fyny ac yn ymuno â'r ffigyrau enfawr, y bandiau o gerddorion a'r dawnswyr, gan ddod i ben yn y lleoliad ar dir yr ysgol gynradd.

Mae Maendy yn gymuned ethnig amrywiol sy'n newid ac yn esblygu'n gyson ond mae'n dod ynghyd ar y diwrnod hwn i ddathlu gwahaniaeth a dynoliaeth gyffredin gyda chelf, cerddoriaeth a dawns, bwyd a diod. Ar adeg lle ceir rhaniadau sy'n peri gofid ledled y byd ac yn agos at adref, mae cyfleoedd i gofleidio undod yn ein cymunedau, chwalu rhwystrau a hybu cydlyniant cymdeithasol yn hollbwysig. Ni allai thema eleni, sef 'creu Maendy', sy'n ceisio cydnabod popeth sy'n gwneud ein cymdogaeth mor fywiog a chyfoethog, fod yn fwy priodol.

Rwy'n talu teyrnged i'r elusen a'i phwyllgor gweithgar a thalentog a'r gwirfoddolwyr sy'n rhoi cymaint o amser ac egni i sicrhau bod y diwrnod yn llwyddiant, gan ymgysylltu â phobl ar draws diwylliannau. Ac wrth gwrs, rwy'n talu teyrnged i'n cymuned hynod o amrywiol, sy'n cymryd rhan ac yn mynychu mewn niferoedd cynyddol flwyddyn ar ôl blwyddyn.

5. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Rheoli'r Gwasanaeth Iechyd
5. Debate on a Member's Legislative Proposal: Health Service Management

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, a'r cynnig hwnnw ar reoli'r gwasanaeth iechyd, ac mae'r cynnig yn cael ei wneud gan Helen Mary Jones.

The next item is the debate on a Member's legislative proposal, and that is on health service management, and the motion is from Helen Mary Jones.

Cynnig NDM7102 Helen Mary Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar reoli'r gwasanaeth iechyd.

2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:

a) sefydlu corff proffesiynol i reolwyr y GIG yng Nghymru i bennu cymwyseddau proffesiynol craidd ar gyfer rheolwyr ar bob lefel, sicrhau bod rhaglenni hyfforddiant cychwynnol priodol a rhaglenni datblygiad proffesiynol parhaus yn cael eu datblygu, a gyda'r pŵer i gymryd sancsiynau yn erbyn rheolwyr am berfformiad gwael neu anniogel;

b) sicrhau gwir annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru;

c) gosod dyletswydd gonestrwydd cyfreithiol i fod yn berthnasol i bob gweithiwr iechyd proffesiynol gan gynnwys rheolwyr; a

d) sefydlu system gwyno ddilys, gadarn a thryloyw sy'n cefnogi rhieni a theuluoedd.

Motion NDM7102 Helen Mary Jones

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes a proposal for a Bill on health service management.

2. Notes that the purpose of the Bill would be:

a) to establish a professional body for NHS managers in Wales to set core professional competencies for managers at all levels, ensure the development of appropriate initial training programmes and continuous professional development, and with the power to take sanctions against managers for poor or unsafe performance;

b) to ensure true independence of Healthcare Inspectorate Wales;

c) to establish a legal duty of candour to apply to all health professionals including managers; and

d) to establish a genuine, robust and transparent complaints system that supports parents and families.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd, and it's my pleasure and privilege to present this legislative proposal to the Senedd today. It has been a bit of a habit amongst politicians in Wales sometimes to say, 'We have too many managers in the NHS; they're not doing their jobs properly'. I've probably been guilty of that in the past myself, but the truth is that we will not deliver the kinds of services that our constituents—every single one of our constituents—want and need unless we have a service that is effectively managed.

Now, it's also absolutely true that we have many excellent managers working at all levels in our NHS in Wales, and they strive and succeed in planning and delivering, with their clinical colleagues, excellent services. But there can be none of us in this Chamber who are not aware of the widely shared concerns about capacity, sometimes about competence, and certainly about consistency of performance in the management of our services. And there are very valid concerns about accountability. So, this is why I propose to us today a Bill on health service management. What exactly we might call it—an NHS accountability and transparency Bill—that could be for further debate. But the purpose of this Bill, its main purpose, would be to establish a professional body for NHS managers in Wales. Now, this has been portrayed in some sections of the press and by some responding to the debate as an attack on the service. It is definitely not that. What it is actually doing is acknowledging the huge importance of managers to the effectiveness of the service, and, if we gave them a proper professional body that registered them, we would be putting their contribution on a par with their clinical colleagues, and I think that definitely deserves consideration.

So, I'm proposing a role for this professional body to set core professional competencies for people in management and administration at all levels, that these competencies should be value based. If you're training as a nurse, the very first thing you get is training in the values that the service expects for you. We don't currently offer that consistently to those administering and managing the services.

Diolch yn fawr, Lywydd, ac mae'n bleser ac yn fraint gennyf gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn i'r Senedd heddiw. Mae wedi bod yn dipyn o arfer ymysg gwleidyddion yng Nghymru i ddweud weithiau, 'Mae gennym ormod o reolwyr yn y GIG; nid ydynt gwneud eu swyddi'n iawn'. Mae'n debyg fy mod wedi bod yn euog o hynny fy hun yn y gorffennol, ond y gwir yw na fyddwn yn darparu'r mathau o wasanaethau y mae ein hetholwyr eu heisiau a'u hangen—pob un o'n hetholwyr—oni bai fod gennym wasanaeth sy'n cael ei reoli'n effeithiol.

Nawr, mae hefyd yn gwbl wir fod gennym lawer o reolwyr rhagorol yn gweithio ar bob lefel yn ein GIG yng Nghymru, ac maent yn ymdrechu ac yn llwyddo i gynllunio a darparu gwasanaethau rhagorol gyda'u cydweithwyr clinigol. Ond ni all fod unrhyw un ohonom yn y Siambr hon nad yw'n ymwybodol o'r pryderon tra hysbys ynglŷn â chapasiti, weithiau ynghylch cymhwysedd, ac yn sicr, ynghylch cysondeb perfformiad wrth reoli ein gwasanaethau. A cheir pryderon dilys iawn ynghylch atebolrwydd. Felly, dyma pam rwy'n cynnig Bil inni heddiw ar reoli'r gwasanaeth iechyd. Mae beth yn union y dylem ei alw—Bil atebolrwydd a thryloywder y GIG—yn rhywbeth ar gyfer dadl bellach. Ond diben y Bil hwn, ei brif ddiben, fyddai sefydlu corff proffesiynol ar gyfer rheolwyr y GIG yng Nghymru. Nawr, mae hyn wedi cael ei bortreadu mewn rhai rhannau o'r wasg a chan rai sy'n ymateb i'r ddadl fel ymosodiad ar y gwasanaeth. Yn sicr, nid yw hynny'n wir. Yr hyn y mae'n ei wneud mewn gwirionedd yw cydnabod pwysigrwydd enfawr rheolwyr i effeithiolrwydd y gwasanaeth, a phe baem yn rhoi corff proffesiynol priodol iddynt a fyddai'n eu cofrestru, byddem yn sicrhau bod eu cyfraniad yn gyfartal â'u cydweithwyr clinigol, a chredaf fod hynny'n sicr yn haeddu ystyriaeth.

Felly, rwy'n argymell rôl i'r corff proffesiynol hwn bennu cymwyseddau proffesiynol craidd ar gyfer pobl sy'n ymwneud â rheoli a gweinyddu ar bob lefel, ac y dylai'r cymwyseddau hyn fod yn seiliedig ar werth. Os ydych yn hyfforddi fel nyrs, y peth cyntaf a gewch yw hyfforddiant ar y gwerthoedd y mae'r gwasanaeth yn eu disgwyl ar eich cyfer. Ar hyn o bryd, nid ydym yn cynnig hynny'n gyson i'r rhai sy'n gweinyddu ac yn rheoli'r gwasanaethau.

15:10

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

We would need core competencies set at every level, and those competencies would be based on this value-based training. A professional body could require continuous professional development to ensure that those managing our services are able to keep up to date with all the requirements on them and all the developments that go around them. Some, particularly middle management managers, say to me that they are overwhelmed, sometimes, by change. They don't resent the expectations of Welsh Government of the service that they're going to deliver, but they need to be empowered to do that properly.

So, this is about valuing those who manage our NHS. It's about giving them the tools to do the job and it's about ensuring that everybody else knows what can be expected in terms of competence, knowledge and skills from people managing at different levels in our service. Now, of course, one aspect of this registration would be that, if a manager persistently failed, or if a manager was having trouble doing their job, their professional body would, as it would with a nurse or a doctor, step in and prescribe advice, prescribe training, prescribe support. But, if that was not successful, in the end, this professional body would have the right to strike a manager off and say, 'You are not a fit-and-proper person to undertake the management of our service'. That is not the main function of the legislation that I'm proposing, but it is a sanction, and it would end a pattern that we've seen—and I have no intention today, Presiding Officer, to name names—of persons in very senior roles in parts of our service failing to manage those services effectively, disappearing for a while and then popping up somewhere else managing another aspect of the service and not doing it well. That is totally unfair; it's totally unfair to the patients, it's totally unfair to the clinical staff, but it is also totally unfair to those working in management in the service who want to be able to do that effectively.

I realise that this is a huge piece of work—this is not something that could be achieved by a private Member's Bill—but just because it's a huge piece of work does not mean to say that we shouldn't set out to do it. I remember being told in this place that it would be impossible and much too complex to register healthcare support workers. Well, we're doing that now. And I think we need to be equally ambitious around what we offer to those who manage our services.

I would also see this legislation properly establishing the independence of Healthcare Inspectorate Wales. Members will remember that the committee, back in 2014, was very concerned that it hadn't received reassurances about the role of the inspectorate, that it wasn't suitably independent. Now, I know the Minister has got some long-term plans to do something about this, but I would remind him that he said that the NHS quality Bill that would be coming forward would address this issue of HIW independence and the draft we have before us does not.

My proposed legislation would also place a duty of candour, not just on organisations, which, of course, is commendable, but on individuals. Where we most need that duty of candour is where people need to be empowered to speak up within organisations that will not exercise their duty of candour. And simply putting that responsibility on organisations will not deliver what I'm sure the Minister intends. We also need a robust, consistent, transparent complaints system that is truly independent and trusted for patients and we need to look again at how successful our whistleblowing policies are, because my experience and my postbag tells me that they are not.

This is a matter of the utmost seriousness. In some circumstances, this is a matter of life and death. I believe that this is a problem that needs a radical solution. I believe the people who work in our service deserve to have their professionalism recognised, deserve to be properly trained, deserve to know, through a set of core competencies, exactly what is expected of them. And they need to know too that they will be held accountable for delivering the planning and the management of our services in coherence with that core set of competencies.

I look forward, Llywydd, to hearing other Members' comments in this debate. I am not expecting—although, of course, I would be delighted—the Minister to say here that he will take on this legislation, but I do hope that he will feel able to acknowledge that there are serious issues that need to be addressed and that we can explore on a cross-party basis in this place to ensure that we have the best, most transparent management system that our NHS needs and deserves.

Byddai arnom angen cymwyseddau craidd wedi’u pennu ar bob lefel, a byddai'r cymwyseddau hynny’n seiliedig ar yr hyfforddiant hwn sy'n seiliedig ar werth. Gallai corff proffesiynol wneud datblygiad proffesiynol parhaus yn ofynnol i sicrhau bod y rheini sy'n rheoli ein gwasanaethau'n gallu cael gafael ar y wybodaeth ddiweddaraf am y cyfan sy'n ofynnol ganddynt a'r holl ddatblygiadau sy’n digwydd o'u cwmpas. Mae rhai, yn enwedig rheolwyr canol, yn dweud wrthyf eu bod wedi'u gorlethu, weithiau, gan newid. Nid ydynt yn gresynu at ddisgwyliadau Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r gwasanaeth y byddant yn ei ddarparu, ond mae angen eu grymuso i wneud hynny'n briodol.

Felly, mae a wnelo â'r gwerth a roddir ar y bobl sy'n rheoli ein GIG. Mae'n ymwneud â rhoi'r adnoddau iddynt wneud y gwaith a sicrhau bod pawb arall yn gwybod beth y gellir ei ddisgwyl o ran cymhwysedd, gwybodaeth a sgiliau gan bobl sy'n rheoli ar wahanol lefelau yn ein gwasanaeth. Nawr, wrth gwrs, un agwedd ar y cofrestru hwn fyddai, pe bai rheolwr yn methu’n gyson, neu pe bai rheolwr yn cael hi’n anodd gwneud eu gwaith, byddai eu corff proffesiynol, fel y byddent yn ei wneud gyda nyrs neu feddyg, yn camu i mewn ac yn rhagnodi cyngor, yn rhagnodi hyfforddiant, yn rhagnodi cefnogaeth. Ond pe na bai hynny'n llwyddiannus, yn y pen draw, byddai gan y corff proffesiynol hwn hawl i ddiswyddo rheolwr ac i ddweud, 'Nid ydych yn berson addas a phriodol i reoli ein gwasanaeth'. Nid dyna brif swyddogaeth y ddeddfwriaeth rwy'n ei chynnig, ond mae'n sancsiwn, a byddai'n rhoi terfyn ar batrwm rydym wedi’i weld—ac nid oes gennyf unrhyw fwriad heddiw, Lywydd, o enwi unrhyw un—lle mae pobl mewn rolau uchel iawn mewn rhannau o'n gwasanaeth yn methu rheoli'r gwasanaethau hynny’n effeithiol, yn diflannu am ychydig ac yna'n codi eu pennau yn rhywle arall ac yn rheoli agwedd arall ar y gwasanaeth ac yn methu gwneud hynny’n dda. Mae hynny'n gwbl annheg; mae'n gwbl annheg i'r cleifion, mae'n gwbl annheg i'r staff clinigol, ond mae hefyd yn gwbl annheg i'r rhai sy'n gweithio ym maes rheoli yn y gwasanaeth ac sy’n dymuno gallu gwneud hynny'n effeithiol.

Rwy’n sylweddoli fod hwn yn waith mawr—nid yw'n rhywbeth y gellid ei gyflawni drwy Fil Aelod preifat—ond nid yw’r ffaith ei fod yn waith mawr yn golygu na ddylem fynd ati i'w wneud. Rwy'n cofio cael gwybod yn y lle hwn y byddai cofrestru gweithwyr cymorth gofal iechyd yn amhosibl ac yn llawer rhy gymhleth. Wel, rydym yn gwneud hynny bellach. A chredaf fod angen i ni fod yr un mor uchelgeisiol o ran yr hyn rydym yn ei gynnig i'r bobl sy'n rheoli ein gwasanaethau.

Buaswn hefyd yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn sefydlu annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn briodol. Bydd yr Aelodau'n cofio bod y pwyllgor, yn ôl yn 2014, yn bryderus iawn nad oedd wedi derbyn sicrwydd ynghylch rôl yr arolygiaeth, nad oedd yn ddigon annibynnol. Nawr, gwn fod gan y Gweinidog rai cynlluniau hirdymor i wneud rhywbeth am hyn, ond buaswn yn ei atgoffa ei fod wedi dweud y byddai Bil ansawdd y GIG a fyddai'n cael ei gyflwyno’n rhoi sylw i annibyniaeth AGIC, ac nid yw'r drafft sydd gennym o'n blaenau yn gwneud hynny.

Byddai fy neddfwriaeth arfaethedig hefyd yn gosod dyletswydd gonestrwydd, nid yn unig ar sefydliadau, sy'n ganmoladwy wrth gwrs, ond ar unigolion hefyd. Y mannau lle mae angen grymuso pobl i godi eu llais o fewn sefydliadau nad ydynt yn arfer eu dyletswydd gonestrwydd yw lle mae angen y ddyletswydd gonestrwydd honno fwyaf. Ac ni fydd gosod y cyfrifoldeb hwnnw ar sefydliadau yn unig yn cyflawni'r hyn y mae'r Gweinidog, rwy'n siŵr, yn bwriadu ei wneud. Hefyd, mae angen system gwynion gadarn, gyson a thryloyw sy'n wirioneddol annibynnol ac y gellir ymddiried ynddi ar gyfer cleifion ac mae angen i ni edrych eto ar ba mor llwyddiannus yw ein polisïau chwythu'r chwiban, gan fod fy mhrofiad a fy mag post yn dweud wrthyf nad ydynt yn llwyddiannus.

Mae hwn yn fater hynod o ddifrifol. Mewn rhai amgylchiadau, mae'n fater o fywyd a marwolaeth. Credaf fod hon yn broblem sydd angen ateb radical. Credaf fod y bobl sy'n gweithio yn ein gwasanaeth yn haeddu cael eu proffesiynoldeb wedi’i gydnabod, yn haeddu cael eu hyfforddi'n briodol, yn haeddu gwybod, drwy set o gymwyseddau craidd, beth yn union a ddisgwylir ganddynt. Ac mae angen iddynt wybod hefyd y byddant yn atebol am gyflawni’r gwaith o gynllunio a rheoli ein gwasanaethau mewn cydlyniad â'r set graidd honno o gymwyseddau.

Edrychaf ymlaen, Lywydd, at glywed sylwadau'r Aelodau eraill yn y ddadl hon. Nid wyf yn disgwyl i’r Gweinidog ddweud yma y bydd yn derbyn y ddeddfwriaeth hon—er y buaswn wrth fy modd pe bai'n gwneud hynny wrth gwrs—ond rwy'n gobeithio y bydd yn teimlo bod modd iddo gydnabod bod materion difrifol y mae angen mynd i'r afael â hwy ac y gallwn eu harchwilio ar sail drawsbleidiol yn y lle hwn i sicrhau bod gennym y system reoli orau, fwyaf tryloyw y mae ein GIG ei hangen ac yn ei haeddu.

Thank you. Can I just remind speakers that it is three minutes for your contributions to this proposal? Angela Burns.

Diolch. A gaf fi atgoffa'r siaradwyr mai tair munud yn unig sydd gennych ar gyfer eich cyfraniadau i'r cynnig hwn? Angela Burns.

15:15

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Helen Mary Jones for bringing forward this proposal for a Bill on health service management. I can assure you that the Welsh Conservatives would not only support your proposals, but seek to strengthen and increase some of the proposed Bill's provisions, because it ties in very much with a five-point plan for health that we announced in March. Three of the points that we covered have been partly encapsulated in your Bill, and we'd like to take them forward further.

Because we called for there also to be a radical overhaul of Healthcare Inspectorate Wales to make it entirely independent of Welsh Government and to give it new powers to intervene quickly when problems are identified. By making it truly independent of Government, as Helen Mary proposes, I believe we could achieve this objective, but I would ask the Member for Mid and West Wales to also consider a financial provision, because we believe that HIW's budget must be trebled in order for it to be able to expand its programme of unannounced inspections and to ensure that requirements for improvement are implemented.

The evidence session the health committee held this morning with Cardiff and Vale University Health Board bears this out. It was an unannounced visit by HIW to the University Hospital of Wales emergency unit and assessment unit that highlighted unsafe standards of care, poor medication practices and inappropriate staffing levels, amongst other areas that needed addressing. Yet, despite insistence that senior managers visit the departments, the health board did not seem to recognise that the emergency unit and assessment unit needed additional support, and to paraphrase what the chief executive said today, people see the situation or the problem so much, they no longer recognise it as such, and we need an independent organisation that can come in.

Furthermore, I think the proposed professional body for managers is, again, something that we'd be very supportive of. Again, we suggested this in our idea, but we'd like to see it go further and become an NHS leadership council that requires registration, and those deemed incompetent would be removed. As you mentioned earlier, there are people—I've got here six examples of people who've repopped up in the system, having done an absolutely shocking job somewhere, and they've managed to survive and go on again.

We totally support a new, robust complaints system. Let's again remind ourselves of another health committee when the chief executive of Cwm Taf said, and I quote,

'To be absolutely frank, the extent of the feedback from the families, which has been the most distressing element of this, was a complete shock, even to me, and I sign off complaints in the organisation.'

Really.

Finally, may I just say you've made an absolutely interesting point on the duty of candour? It should apply to individuals as well as organisations. We've been calling for a duty of candour for six years, since it was introduced in England after the Mid Staffs scandal and in light of Robbie's law. However, the health Minister at the time, Mark Drakeford, implied it was not necessary for Wales. He said in 2013,

'The redress regulations passed here by the Assembly in 2011 place a duty of openness on health boards now. In a sense, a duty of candour is already implicit, if not explicit, in those regulations.'

We've seen that it doesn't work. We would absolutely support you, and I would like to work with you in bringing forward such a Bill to the floor of this Chamber.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cynnig hwn am Fil ar reoli'r gwasanaeth iechyd. Gallaf eich sicrhau y byddai'r Ceidwadwyr Cymreig nid yn unig yn cefnogi eich cynigion, ond yn ceisio cryfhau a chynyddu rhai o ddarpariaethau'r Bil arfaethedig, oherwydd mae'n cyd-fynd yn agos â chynllun iechyd pum pwynt a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth. Mae tri o'r pwyntiau a drafodwyd gennym wedi'u cynnwys yn rhannol yn eich Bil, a hoffem eu datblygu ymhellach.

Oherwydd rydym wedi galw am ailwampio Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn radical er mwyn ei gwneud yn gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru a rhoi pwerau newydd iddi ymyrryd yn gyflym pan fydd problemau'n cael eu nodi. Drwy ei gwneud yn wirioneddol annibynnol ar y Llywodraeth, fel y mae Helen Mary yn ei gynnig, credaf y gallem gyflawni'r amcan hwn, ond buaswn yn gofyn i'r Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru ystyried darpariaeth ariannol hefyd, gan y credwn y byddai'n rhaid treblu cyllideb AGIC er mwyn iddi allu ehangu ei rhaglen o arolygiadau heb eu cyhoeddi ymlaen llaw a sicrhau bod y gofynion ar gyfer gwella yn cael eu rhoi ar waith.

Mae sesiwn dystiolaeth y pwyllgor iechyd a gynhaliwyd y bore yma gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cadarnhau hyn. Ymweliad dirybudd gan AGIC ag uned argyfwng ac uned asesu Ysbyty Athrofaol Cymru a amlygodd y safonau gofal anniogel, yr arferion rhoi meddyginiaeth gwael a'r lefelau staffio amhriodol, ymhlith pethau eraill roedd angen mynd i'r afael â hwy. Ac eto, er yr honnir bod uwch reolwyr yn ymweld â'r adrannau, nid oedd yn ymddangos bod y bwrdd iechyd yn cydnabod bod angen cymorth ychwanegol ar yr uned argyfwng a'r uned asesu, ac i aralleirio'r hyn a ddywedodd y prif weithredwr heddiw, mae pobl yn gweld y sefyllfa neu'r broblem i'r fath raddau fel nad ydynt yn ei hadnabod fel problem bellach, ac rydym angen i sefydliad annibynnol ddod i mewn.

Yn ychwanegol at hynny, credaf fod y corff proffesiynol arfaethedig ar gyfer rheolwyr, unwaith eto, yn rhywbeth y byddem yn ei gefnogi’n gryf. Unwaith eto, awgrymwyd hyn gennym yn ein syniad, ond hoffem ei weld yn mynd ymhellach ac yn dod yn gyngor arweinyddiaeth y GIG sy'n gwneud cofrestru'n ofynnol, a byddai'r rhai yr ystyrir eu bod yn anghymwys yn cael eu diswyddo. Fel y dywedoch yn gynharach, mae pobl—mae gennyf chwe enghraifft yma o bobl sydd wedi ailymddangos yn y system ar ôl gwneud cawlach lwyr o'u gwaith yn rhywle arall, ac maent wedi llwyddo i oroesi a pharhau.

Rydym yn llwyr gefnogi system gwynion newydd gadarn. Gadewch i ni atgoffa ein hunain eto am bwyllgor iechyd arall, pan ddywedodd prif weithredwr Cwm Taf, ac rwy'n dyfynnu,

A dweud y gwir, roedd faint o adborth a gawsom gan y teuluoedd, sef yr elfen fwyaf gofidus yn hyn, yn sioc lwyr, hyd yn oed i mi, ac rwy'n llofnodi'r cwynion yn y sefydliad.

Wir.

Yn olaf, a gaf fi ddweud eich bod wedi gwneud pwynt diddorol iawn ynglŷn â dyletswydd gonestrwydd? Dylai fod yn berthnasol i unigolion yn ogystal â sefydliadau. Rydym wedi bod yn galw am ddyletswydd gonestrwydd ers chwe blynedd, ers iddi gael ei chyflwyno yn Lloegr ar ôl sgandal Canol Swydd Stafford ac yng ngoleuni cyfraith Robbie. Fodd bynnag, awgrymodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, Mark Drakeford, nad oedd yn angenrheidiol i Gymru. Dywedodd yn 2013,

'Mae’r rheoliadau gwneud iawn a basiwyd yma gan y Cynulliad yn 2011 yn gosod dyletswydd o fod yn agored ar fyrddau iechyd yn awr. Mewn ffordd, mae dyletswydd o onestrwydd eisoes ymhlyg, os nad yn amlwg, yn y rheoliadau hynny.'

Rydym wedi gweld nad yw'n gweithio. Byddem yn eich cefnogi'n llwyr, a hoffwn weithio gyda chi i gyflwyno Bil o'r fath ar lawr y Siambr hon.

Gaf i longyfarch Helen Mary Jones am ei harweiniad? Rwy'n cefnogi ei bwriad yn llawn. Does yna ddim dwywaith bod systemau yn y gwasanaeth iechyd dan straen anferthol—dim digon o staff, dim digon o adnoddau, dim digon o welyau, a nyrsys a meddygon yn cael eu hymestyn i'r eithaf i ddarparu gwasanaeth derbyniol rhan fwyaf o'r amser, gwasanaeth bendigedig yn aml, ond weithiau mae safon y gwasanaeth yn cwympo'n fyr o'r nod ac mae camgymeriadau yn digwydd, yn anorfod bron, mewn system dan y fath straen.

Mae yna gwpwl o bwyntiau i'w gwneud. Mae dyletswydd gonestrwydd yn her pan fo cyfreithwyr yn dod yn rhan o'r broses, ac mae hyd yn oed ymddiheuro yn y fath amgylchiadau yn gallu cael ei ddehongli fel cyfaddefiad o fai, a gonestrwydd y nyrs neu feddyg yn eu cyfeirio at lys barn. Pan fo nyrs neu feddyg yn penderfynu codi llais i amlygu rhyw wendid yn y system, dylen nhw gael eu gwarchod go iawn. Yn aml, fel rhywun sy'n chwythu'r chwiban, byddant yn cael eu herlid gan reolwyr a wynebu beirniadaeth eu cydweithwyr a gweld cael eu halltudio o'r gwaith neu eu gyrfa yn darfod am godi pryderon. Bu'r arbenigwr wnaeth chwythu'r chwiban ar farwolaethau babanod o dan lawdriniaeth y galon ym Mryste dros 20 mlynedd yn ôl—yn y pen draw, roedd rhaid i'r arbenigwr yna orfod symud i Awstralia er mwyn cael swydd a pharhau efo'i yrfa ddisglair. Dim ond am chwythu'r chwiban.

A'r ail bwynt: mae angen cydnabod methiannau yn y system sydd yn gallu esgor ar gamgymeriadau unigol pan mae meddygon a nyrsys yn gorfod gwneud mwy nag un peth hanfodol bwysig ar yr un amser oherwydd pwysau gwaith—ddim yn wastadol erlid y nyrs neu'r meddyg, ond edrych ar gyfrifoldebau rheolwyr hefyd, fel mae Helen Mary wedi crybwyll, achos mae gan bawb ran yn y cyfrifoldeb. Dylai pawb—nyrsys, meddygon, rheolwyr—gael eu trin yr un peth, yn gofrestredig gan eu cyrff proffesiynol ac yn gallu wynebu cael eu taflu allan o'r proffesiwn a mynd i lys barn i wynebu cyhuddiadau difrifol iawn. Dyna beth sy'n wynebu pob nyrs a phob meddyg nawr; dyna beth yw cyfrifoldeb dros gleifion go iawn. Dylai'r rheolwyr wynebu'r un peth.

Yn y pen draw, mae angen system iawndal di-fai—no-fault compensation—arnom fel gwlad pan mae pethau yn mynd o'u lle neu ryw anffawd annisgwyl yn digwydd i'r claf. Mae hyn yn digwydd mewn sawl gwlad arall, achos nid oes rhaid i'r claf gael gafael â chyfreithiwr drudfawr, nid oes angen llys, nid oes angen profi bai, achos weithiau anffawd pur yw e—does neb ar fai. Mae taliad iawndal di-fai yn cymryd y costau cyfreithiol i ffwrdd, a'r iawndal i gyd yn haeddiannol i'r claf. Cefnogwch y cynnig.

May I congratulate Helen Mary Jones for taking the lead on this? I fully support her intentions. There’s no doubt that systems in the health service are under a huge strain—not enough staff, not enough resources, not enough beds, and nurses and doctors being extended to the very limits to provide an acceptable service most of the time, an excellent service often, but on occasion, the quality of the service does fall short and mistakes can happen, almost inevitably, in a system under such strain.

There are a few points that need to be made. The duty of candour is challenged when lawyers become involved, and even apologising under such circumstances can be interpreted as an admission of fault, and the honesty of the nurse or doctor then will take them to a court of law. And when a nurse or a doctor does decide to speak up to highlight some weakness in the system, then they should be truly protected. Very often, as a whistleblower, they will be persecuted by managers, and will face criticism from colleagues, and they may even be suspended from work or see their careers ended for raising those concerns. The expert who blew the whistle on the deaths of babies in Bristol in the heart operation scandal over 20 years ago—ultimately, that specialist had to move to Australia in order to find work and to continue with his career, just for being a whistleblower.

And the second point: we need to recognise failings in the system that can lead to individual mistakes when doctors and nurses have to do more than one crucial thing at the same time because of pressures of work—not always the doctor or the nurse being persecuted, but looking at the responsibilities of managers too, as Helen Mary has stated, because everybody has a responsibility here. Everyone—doctors, nurses and managers—should be treated the same. They should be registered by their professional bodies, and they should face being struck off and going into to a court of law to face very serious charges where necessary. That’s what faces every doctor and every nurse now; that is what responsibility for patient looks like. Managers should face the same.

Ultimately, we need a no-fault compensation system as a nation when things do go wrong, or some unexpected event happens to a patient. This happens in a number of other countries because a patient doesn’t necessarily have to access an expensive lawyer, the patient wouldn’t require a court of law, and wouldn’t need to prove blame, because, on occasion, it’s a sheer case of being unlucky—there is no-one to blame. No-blame compensation takes away many of the costs, and all of the compensation goes to the patient. Support the motion.

15:20

I welcome Helen Mary's proposals for NHS management and I support her Bill proposal wholeheartedly. As I've said many times in this Chamber, we must ensure health service managers abide by the same obligations as clinical staff. Clinicians are covered by duties of care placed upon them by their royal colleges and the various professional bodies. Managers are an essential part of our modern NHS, and they can often play a role in ensuring the quality of care provided to patients. It is therefore essential that NHS managers belong to a professional body that will help them ensure that there is no room for poor performance or unsafe practices in health service management.

I also welcome measures in the proposed Bill to place a truly independent Healthcare Inspectorate Wales at the heart of a complaints system that puts patients first and ensure they and their families are supported throughout. Placing an explicit duty of candour on NHS managers will hopefully form part of the code of conduct set by the new professional body, ensuring that in future mistakes are seen as learning opportunities and not something to be covered up and evaded. Helen Mary's proposed Bill recognises that our NHS is just as dependent upon managers and administrators as it is upon clinical staff.

We must ensure that those managers and administrators are bound by the same legal duties to the patient as clinical staff. We will never totally eliminate mistakes—we must accept that—but we can ensure that we eradicate unsafe practices and do not reward poor performance. For our NHS to thrive, every part must function well. NHS managers are there to ensure clinical staff have the necessary tools to treat their patients. This proposed Bill will help ensure that healthcare managers have the necessary skills to support clinical staff in a truly patient-first NHS. It has the full support of my group and I look forward to helping Helen Mary in any way I can to ensure its swift passage into law. Diolch yn fawr.

Rwy'n croesawu cynigion Helen Mary ar gyfer rheoli'r GIG ac rwy'n cefnogi ei chynnig am Fil yn llwyr. Fel rwyf wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon, mae'n rhaid inni sicrhau bod rheolwyr gwasanaethau iechyd yn cadw at yr un rhwymedigaethau â staff clinigol. Mae gan glinigwyr ddyletswyddau gofal a osodir arnynt gan eu colegau brenhinol a'r cyrff proffesiynol amrywiol. Mae rheolwyr yn rhan hanfodol o'n GIG modern, ac yn aml, gallant chwarae rôl yn sicrhau ansawdd y gofal a ddarperir i gleifion. Mae'n hanfodol, felly, fod rheolwyr y GIG yn perthyn i gorff proffesiynol a fydd yn eu helpu i sicrhau nad oes lle i berfformiad gwael neu arferion anniogel yn y gwaith o reoli'r gwasanaeth iechyd.

Rwy'n croesawu mesurau yn y Bil arfaethedig hefyd i osod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru gwbl annibynnol wrth wraidd system gwynion sy'n rhoi cleifion yn gyntaf ac yn sicrhau eu bod hwy a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi drwy gydol y broses. Gobeithio y bydd gosod dyletswydd gonestrwydd ar reolwyr y GIG yn ffurfio rhan o'r cod ymddygiad a bennir gan y corff proffesiynol newydd, gan sicrhau y bydd camgymeriadau yn y dyfodol yn cael eu hystyried yn gyfleoedd dysgu yn hytrach na rhywbeth i'w cuddio a'u hosgoi. Mae Bil arfaethedig Helen Mary yn cydnabod bod ein GIG yr un mor ddibynnol ar reolwyr a gweinyddwyr ag y mae ar staff clinigol.

Mae'n rhaid i ni sicrhau bod y rheolwyr a'r gweinyddwyr hynny wedi'u rhwymo gan yr un dyletswyddau cyfreithiol i'r claf â staff clinigol. Ni fyddwn byth yn dileu camgymeriadau'n llwyr—rhaid inni dderbyn hynny—ond gallwn sicrhau ein bod yn dileu arferion anniogel ac nad ydym yn gwobrwyo perfformiad gwael. Er mwyn i'n GIG ffynnu, rhaid i bob rhan ohono weithio'n dda. Mae rheolwyr y GIG yno i sicrhau bod yr adnoddau angenrheidiol gan staff clinigol i drin eu cleifion. Bydd y Bil arfaethedig hwn yn helpu i sicrhau bod y sgiliau angenrheidiol gan reolwyr gofal iechyd i gefnogi staff clinigol mewn GIG sydd o ddifrif yn rhoi'r claf yn gyntaf. Mae ganddo gefnogaeth lwyr fy ngrŵp ac edrychaf ymlaen at helpu Helen Mary mewn unrhyw ffordd y gallaf i sicrhau ei fod yn dod yn gyfraith yn gyflym. Diolch yn fawr.