National Assembly for Wales

Galw'r Aelodau i drefn.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mick Antoniw.

Mae darpariaeth deg ar gyfer pob dysgwr yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth hon. Rwy'n annog ysgolion yn gryf i sicrhau bod cynwysoldeb a thegwch yn llywio pob penderfyniad a wneir ynglŷn ag unrhyw weithgareddau a allai arwain at gostau ychwanegol i deuluoedd.

Weinidog, diolch am eich ateb. Rwy’n ymwybodol o’r ymdrechion a wnaed i sicrhau cynwysoldeb. Ond wrth gwrs, ceir pryder cynyddol, sy’n deillio o adroddiad Undeb y Cerddorion, ynglŷn â hygyrchedd gwersi cerddoriaeth, y materion sy'n codi bellach o ran fforddiadwyedd i blant allu mynychu tripiau allanol—celfyddydau, diwylliant ac yn y blaen. Ac wrth gwrs, mae un newydd rydym wedi’i etifeddu o America, yn ôl pob tebyg, sef datblygiad promiau ysgol, lle ymddengys nid yn unig fod y gost yn codi, ond ymddengys ei bod yn gystadleuaeth rhwng rhieni—gyda rhai'n trefnu limwsinau, ac ati, i fynd i ysgolion. Ac mae hyn yn creu pryder mwy cyffredinol, yng nghyd-destun yr holl bethau eraill, fod problem gynyddol o ran y rhai a all neu na allant fforddio cymryd rhan mewn rhai o'r gweithgareddau hyn. A tybed a yw hwn yn faes, Weinidog, lle gallech nodi a fyddech yn barod i wneud rhagor o ymchwil a dadansoddi, er mwyn asesu beth yw maint y broblem, a sut y gellid mynd i'r afael â hi.

Rwy'n gyfarwydd â ffenomenon y prom, ac mae'n wahanol iawn i’r disgos ysgol fawr a fynychwyd gan bawb ohonom, rwy'n siŵr. Mae cost y diwrnod ysgol yn fater y mae gennyf gryn ddiddordeb ynddo. Rwy'n ymwybodol iawn o'r effaith sylweddol y gall ei chael ar rai plant, yn aml o’r grwpiau a fyddai'n elwa fwyaf o weithgareddau allgyrsiol a'r tu allan i'r ysgol. Rwyf wedi gofyn i Plant yng Nghymru gynhyrchu adnoddau ar gyfer ysgolion, i’w hannog i ystyried effaith costau ychwanegol ar deuluoedd, a bydd y gyfres gyntaf o ganllawiau ar gael erbyn mis Medi, ac yn canolbwyntio ar ystod o faterion penodol. Wrth gwrs, yn ychwanegol at hynny, byddwn yn buddsoddi mwy na £5.1 miliwn eleni yng nghronfa mynediad y grant datblygu disgyblion, i helpu rhieni gyda'r costau sy'n gysylltiedig â'r diwrnod ysgol, gan gynnwys gwisg ysgol, a dillad ac offer addysg gorfforol, yn ogystal â gwario mwy nag erioed ar y grant datblygu disgyblion ei hun i gefnogi addysg rhai o'n plant mwyaf difreintiedig.

A gaf fi gytuno â rhai o'r pwyntiau a wnaed gan Mick Antoniw? Mae mater iechyd meddwl mewn ysgolion wedi bod yn un sy'n codi'n uwch ar yr agenda, a chredaf fod tystiolaeth gynyddol fod gweithgareddau allgyrsiol yn yr ysgol yn fuddiol, mewn llawer o achosion, i iechyd meddwl disgyblion. Ond wrth gwrs, gall y costau y soniodd Mick Antoniw amdanynt—y costau cysylltiedig—gael effaith negyddol hefyd, felly mae angen cydbwyso'r ddau beth. Mewn perthynas â'r broblem iechyd meddwl ehangach, beth a wnewch i sicrhau bod eiriolaeth ar gael i ddisgyblion o’r cychwyn cyntaf, a'u bod yn gwybod ble i fynd os ydynt yn wynebu problemau o ran methu mynychu gweithgareddau allgyrsiol, a theimlo wedi'u heithrio?

Diolch. Rydych yn llygad eich lle—gall y cyfle i gymryd rhan mewn ystod eang o weithgareddau effeithio'n gadarnhaol iawn ar iechyd meddwl a lles ein plant, a gall anallu, neu bryder na fyddwch yn gallu gwneud hynny gael effaith i’r gwrthwyneb. Ac fel y dywedais, dyna pam ein bod wedi comisiynu Plant yng Nghymru i gynhyrchu'r adnoddau a'r canllawiau hyn ar gyfer ysgolion, fel y gallant fod yn ymwybodol o hynny wrth wneud penderfyniadau. O ran iechyd a lles cyffredinol yn yr ysgol, fe fyddwch yn gwybod fy mod i a'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn parhau i weithio gydag ystod eang o randdeiliaid i sicrhau bod argymhellion adroddiad 'Cadernid Meddwl' y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn cael eu rhoi ar waith yn llwyddiannus. Ac yn wir, trafodwyd rhai o'r materion hyn yn y cyfarfod yr wythnos hon.

Mae Llywodraeth Cymru, consortia rhanbarthol ac awdurdodau lleol ar y cyd yn cynorthwyo ysgolion yng Nghymoedd de Cymru—a ledled Cymru gyfan yn wir—i wella canlyniadau addysgol, yn unol â'r blaenoriaethau yn 'Cenhadaeth ein Cenedl'.

Diolch, Weinidog. Fel y gwyddom, caiff cyfleoedd bywyd pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Merthyr Tudful a Rhymni eu pennu gan lawer o ffactorau, ond yn enwedig eu cyfleoedd addysgol a hyfforddiant. Yn ddiweddar, mae Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru wedi cyhoeddi mynegai cyfle ieuenctid, sy'n dangos mai pobl ifanc yn fy etholaeth, a ledled Cymoedd de Cymru, sydd â’r lleiaf o fynediad at gyfleoedd. I ormod o bobl ifanc, eu man geni sy'n pennu eu cyfleoedd a'u canlyniadau mewn bywyd o hyd, yn hytrach na’u galluoedd eu hunain. Pa gamau pellach y gallwch eu cymryd fel Gweinidog addysg i helpu i ddod â'r annhegwch hwn i ben?

Wel, Lywydd, gan fod y cwestiwn yn ymwneud ag ysgolion yng Nghymoedd de Cymru, a gaf fi roi croeso cynnes i ddisgyblion Ysgol Gyfun Tredegar, sydd wedi ymuno â ni, rwy’n credu, yn yr oriel y prynhawn yma? Ysgol Gyfun Tredegar yw hen ysgol Alun Davies AC. Nid wyf yn siŵr a yw Mr Davies yn esiampl addas i’r plant, ond mae'n rhywbeth i anelu ato. A gwn fod rhai o'r disgyblion sydd gyda ni heddiw yn gyn-ddisgyblion ysgol gynradd Deighton, sef, unwaith eto, hen ysgol gynradd Mr Davies, a chefais y pleser o gyfarfod â hwy pan oeddent yn yr ysgol gynradd.

Ond i ddychwelyd at gwestiwn Dawn, a gaf fi gytuno â chi, Dawn, ei bod yn gwbl annerbyniol i lwyddiant plant gael ei bennu gan eu hamgylchiadau cymdeithasol neu economaidd? Ac yn sail i'n holl waith, mae'r gred na ddylai ble mae rhywun yn byw, beth yw eu cefndir, na beth yw incwm eu rhieni bennu gallu rhywun i elwa o addysg. Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, rydym yn buddsoddi mwy nag erioed yn y grant datblygu disgyblion—dros £190 miliwn y llynedd—i wella canlyniadau ar gyfer rhai o'n dysgwyr mwyaf difreintiedig, ac rydym hefyd yn edrych ar wahanol fathau o gyfleoedd. Rydym wedi ymrwymo cyfanswm o £1.5 miliwn i ariannu rhannu prentisiaethau ar draws ardal tasglu'r Cymoedd, ac mae ein rhaglen brentisiaethau iau yn cynnig cyfle i ddisgyblion blwyddyn 10 ac 11 astudio'n amser llawn mewn coleg ar gyfer gyrfa yn y dyfodol, o 14 oed ymlaen, ac mae'r rhaglen honno wedi'i thargedu'n benodol at blant sydd heb lawer o uchelgais o bosibl, neu blant sydd mewn perygl o beidio â bod mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant.

Weinidog, ni allwch wella canlyniadau addysgol heb ddarparu'r nifer angenrheidiol o staff addysgu sydd eu hangen ar yr ysgolion. Mae ffigurau diweddar yn dangos diffyg o 40 y cant rhag gallu cyrraedd eich targed eich hun ar gyfer athrawon dan hyfforddiant newydd mewn ysgolion uwchradd. Rydych hefyd wedi methu cyrraedd eich targed ar gyfer athrawon dan hyfforddiant mewn ysgolion cynradd am y drydedd flwyddyn yn olynol. Weinidog, pa gamau a gymerwch i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio athrawon yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Mae recriwtio athrawon yn heriol, nid yn unig yng Nghymru, ond mewn gwirionedd, mae'n broblem ryngwladol. Mae'r ystadegau y cyfeiria’r Aelod atynt yn ymwneud â blwyddyn academaidd 2017-18, ac ers hynny, rydym wedi diwygio addysg gychwynnol i athrawon yn sylweddol. Ac er ein bod wedi methu cyrraedd ein targedau recriwtio gweithwyr amser llawn i'r rhaglenni hyn, rydym wedi cael mwy o geisiadau i'n rhaglen athrawon graddedig am lwybr i gymhwyso fel athro na'r nifer o leoedd sydd ar gael.

Rydych yn gwybod am fy mhryderon ynglŷn â'ch gorddibyniaeth ar gwmnïau athrawon cyflenwi. Mae'r cwmnïau hyn fel arfer yn codi prisiau afresymol ar ysgolion am ddarparu athrawon, a chyfran fach o hynny'n unig sy’n cael ei drosglwyddo ganddynt i’r athro a gomisiynwyd. Nawr, gwn ein bod wedi trafod hyn o'r blaen, ond mae angen ystyried y cwestiwn hefyd o safbwynt darparu parhad i ddisgyblion o ran athrawon. Wrth gwrs, bydd yna adegau pan fydd angen athrawon cyflenwi, ond rwyf wedi derbyn tystiolaeth anecdotaidd nad yw’r asiantaethau athrawon cyflenwi yn ystyried sicrhau bod yr athrawon sydd ar eu llyfrau yn aros am gyfnod llawn absenoldeb athro penodol. Cysylltodd athro cyflenwi â mi yn ddiweddar i ddweud nad yw'r ymgynghorwyr hyn yn poeni am barhad yn y ddarpariaeth gyflenwi o gwbl, cyn belled â'u bod yn cael eu comisiwn. Weinidog, a ydych yn ymwybodol o'r broblem hon, a'r canlyniadau, ac a allwch ddweud wrthym beth y bwriadwch ei wneud i unioni hyn?

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym raglen ddiwygio ar gyfer ymdrin ag arferion asiantaethau athrawon cyflenwi. Bydd y fframwaith newydd ar waith cyn dechrau'r flwyddyn academaidd newydd, a bydd yn darparu ar gyfer isafswm cyfraddau cyflog ar gyfer y staff a gyflogir gan yr asiantaethau hynny, hawliau cyflogaeth gwell, mynediad gwarantedig at hyfforddiant. Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn ynglŷn â pharhad. Mae parhad staff cyflenwi mewn ysgolion yn fuddiol, nid yn unig i'r aelodau unigol o staff, ond yn hollbwysig, i'r disgyblion y maent yn eu haddysgu. A dyma un o'r manteision rydym wedi gallu ei feintioli o ganlyniad i'r model cyflenwi clystyrau rydym wedi'i ddatblygu dros y ddwy flynedd ddiwethaf, a byddwn yn parhau i wneud yr hyn a allwn i sicrhau, pan fydd angen darpariaeth gyflenwi—ac mae'r Aelod yn llygad ei lle; o bryd i'w gilydd, mae angen gwneud hynny—fod y rhai sy'n ei darparu wedi'u hyfforddi'n dda, fod ganddynt gymwysterau da a'u bod yn cael eu cefnogi, a'u bod yn gallu darparu gwersi effeithiol i fyfyrwyr.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Rwy'n gweld y byddwch yn cyfarfod â'ch cyd-Weinidogion addysg uwch yn yr Alban a Llywodraeth y DU cyn bo hir—efallai eich bod eisoes wedi gwneud hynny, nid wyf yn gwybod—i drafod Brexit a chanfyddiadau adolygiad Augar. Mae mater ariannu addysg ôl-16 wedi'i ddatganoli, wrth gwrs, ond mae'r systemau yn yr holl wledydd hyn yn cefnogi cystadleuaeth rhwng sefydliadau ledled y DU, a chyda 40 y cant o fyfyrwyr prifysgol o Gymru eisoes yn astudio yn Lloegr, gyda llai o draffig o lawer yn dod y ffordd arall, tybed beth oedd eich meddyliau cyntaf ynglŷn â chanfyddiadau'r adolygiad ynghylch prifysgolion a cholegau Cymru, pe baent yn cael eu rhoi ar waith yn Lloegr.

Er mwyn egluro i'r Aelod, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban a Lloegr. Rydym wedi trefnu cyfarfodydd pedairochrog rheolaidd ar fy nghais. Ac er y sicrwydd a gefais yn y cyfarfod diwethaf gan y Gweinidog Skidmore, mae'n drueni nad oedd ei weision sifil yn teimlo y gallent friffio fy ngweision sifil yn iawn cyn cyhoeddi adroddiad Augar, sy'n siomedig. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o gynnwys yr adroddiad, ac yn fy llythyr i The Times yn gynharach yr wythnos hon, dywedais yn glir iawn y bydd unrhyw gynnig i ddiwygio yn Lloegr yn llywio'r dewisiadau a wneir gan Lywodraeth Cymru, ond nid yn eu pennu. Rwy'n falch y bydd Cymru yn parhau i fod â'r system decaf, fwyaf blaengar a mwyaf cynaliadwy i fyfyrwyr yn y DU, hyd yn oed os caiff argymhellion Augar eu rhoi ar waith llawn yn Lloegr. Ond o ystyried yr anhrefn yn y Llywodraeth yn Lloegr, pwy a ŵyr?

Am ateb gwresog. Nid oeddwn yn awgrymu am eiliad y dylem fod yn dilyn arweiniad Lloegr yn hyn o beth. Meddwl yr oeddwn tybed beth fyddai effaith, neu beth gredwch chi fyddai effaith yr adolygiad penodol hwn ar brifysgolion Cymru, ac nid wyf yn credu fy mod wedi dysgu mwy o hyn. Un peth y mae Augar yn ei ddweud yn ei adolygiad, fodd bynnag, yw bod gwahaniaethau i'w cael eisoes rhwng systemau ariannu'r gwledydd, felly ni ddylai gwahaniaethau pellach fod yn broblem. Un o'r meysydd lle na cheir unrhyw wahaniaeth, hyd y gwelaf, yw bod telerau ad-dalu benthyciadau myfyrwyr, er bod y benthyciadau eu hunain yn wahanol yma, yn enwedig o ran y ffordd y caiff costau cynhaliaeth eu cynnwys a'u sybsideiddio—. Os nad oes gwahaniaeth ar hyn o bryd, a ph'un a ydym yn cytuno ai peidio ar gynigion penodol Augar, un peth y mae'n ceisio mynd i'r afael ag ef yw'r cwestiwn ynghylch nifer y benthyciadau sy'n cael eu dileu i bob pwrpas neu nad ydynt yn cael eu talu'n llawn dros amser, a tybed beth yw eich barn ynglŷn â'r broblem hon ar hyn o bryd—sut y gellir mynd i'r afael â hi mewn ffordd nad yw'n cael effaith andwyol ar incwm prifysgolion nac yn atal pobl rhag mynd iddynt.

Wel, mae'r Aelod yn gofyn i mi pa effaith y byddai adroddiad Augar, pe bai'n cael ei roi ar waith, yn ei chael ar system addysg uwch Cymru. Buaswn yn ei chyfeirio at y sylwadau a wnaed gan Brifysgol Caerdydd, ac yn wir, Prifysgol Cymru, fel corff cynrychioliadol AU yn ein gwlad, sydd wedi cyhoeddi briffiau yn amlinellu eu pryderon ynghylch cynnwys yr adroddiad, ac rwy'n siŵr nad yw eu pryderon ynghylch effaith ariannol yr argymhellion yn syndod i unrhyw un ohonom. Nawr, o gofio'r goblygiadau ariannol i Gymru a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, rydym wedi atgoffa Llywodraeth y DU yn gyson ac yn barhaus o botensial y goblygiadau hynny neu unrhyw newidiadau y maent yn penderfynu eu rhoi ar waith, a byddaf yn parhau i wneud hynny tra byddant yn ystyried eu hymateb ffurfiol i Augar.

Iawn, wel, Weinidog, dyna ddau gwestiwn nad ydych wedi'u hateb bellach. Rwyf wedi darllen briff Prifysgol Caerdydd, fel rydych chithau wedi'i wneud, yn amlwg. Roeddwn yn awyddus i wybod beth oeddech chi'n ei feddwl, ac rwy'n awyddus i wybod beth ydych chi'n ei feddwl am y sefyllfa hon yn gyffredinol ynghylch benthyciadau heb eu talu, sy'n dod yn grantiau gan y Llywodraeth i bob pwrpas, a'r hyn y credwch y gallai Cymru ei wneud i wella'r sefyllfa mewn ffordd nad yw'n atal pobl rhag mynd i brifysgolion neu'n cyfyngu ar eu hincwm? Ac ni chefais ateb i'r cwestiwn hwnnw.

Mae addysg uwch, wrth gwrs, yn faes cystadleuol iawn, ac mae canlyniadau arholiadau'n bwysig pan all cynigion i fyfyrwyr gan brifysgolion alw am raddau uchel iawn. CBAC yw'r bwrdd arholi mwyaf o bell ffordd sy'n berthnasol i bobl ifanc 16 oed sy'n meddwl am y camau y maent am eu cymryd ar ôl hynny, a tybed a ydych yn poeni o gwbl, fel fi, am yr anawsterau yno—diffyg canllawiau adolygu, camgymeriadau ar y papurau Safon Uwch Ffrangeg, problemau technegol gydag arholiadau gwyddorau cyfrifiadurol. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'r corff i dawelu'ch meddwl na fydd y problemau diweddar yn peryglu cyfleoedd myfyrwyr Cymru mewn arholiadau, ac felly eu gobaith o gael eu derbyn i brifysgol o'u dewis?

Dywed yr Aelod ei bod yn pryderu ynglŷn â phobl yn cael eu digalonni rhag ymgymryd ag addysg uwch. Yr hyn a wyddom o waith yr Athro Ian Diamond yw mai diffyg cefnogaeth gyda chostau byw ymlaen llaw yw'r rhwystr mwyaf i bobl rhag ymgymryd â chwrs prifysgol, yn enwedig os ydych yn fyfyriwr o gefndir anhraddodiadol heb rieni ag incwm sylweddol i'ch cefnogi. Dyna pam, hyd yn oed pe bai argymhellion Augar yn cael eu rhoi ar waith yn llawn yn Lloegr, y byddai gennym lefelau sylweddol uwch o grantiau nad ydynt yn ad-daladwy ar gael i israddedigion yng Nghymru.

Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau perthnasol iawn ynglŷn â pherfformiad CBAC. Mae fy swyddogion a Cymwysterau Cymru yn parhau i weithio gyda CBAC i nodi beth a ddisgwyliwn gan fwrdd arholi cenedlaethol ar gyfer ein cenedl.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Tra bo'r ymgynghoriad ar y cwricwlwm drafft yn mynd rhagddo mae'n briodol i drafod rhai agweddau ohono efo chi prynhawn yma, ac, yn gyntaf, hanes Cymru. Dwi newydd ddod o seminar wnes i ei gynnal ar gais Ymgyrch Hanes Cymru, ac yn fanno fe fynegwyd pryder y bydd cyfle gwych yn cael ei golli i ddysgu hanes Cymru ymhob ysgol os na fydd hynny'n hollol eglur yn y cwricwlwm newydd ac os na fydd adnoddau a hyfforddiant priodol ar gael.

Mae pobl ifanc Cymru yn dysgu am ddigwyddiadau fel boddi Tryweryn drwy furluniau, ac mae hynny'n wych, ond mae gan y gyfundrefn addysg rôl gwbl allweddol i ddysgu stori ein gwlad, rôl sydd, ysywaeth, ddim yn cael ei chyflawni ers degawdau—ddim yn gyflawn, beth bynnag.

Mae'r cwricwlwm drafft yn sôn yn gyffredinol, yn gysyniadol, am y profiad Cymreig, ond, pan fo rhywun yn edrych ar y canllawiau o dan y pennawd 'hanes', does yna ddim sôn am Gymru, y profiad Cymreig na hanes Cymru. Felly, hoffwn i wybod sut ydych chi'n bwriadu diwygio'r cwricwlwm drafft er mwyn adlewyrchu'r dyhead bod pob disgybl yng Nghymru yn cael gwybod am hanes ein gwlad ni.

Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y cwricwlwm drafft ar gael ar gyfer adborth ar hyn o bryd ac rwy'n siŵr y bydd hi, a phobl eraill, yn manteisio ar y cyfle i roi eu barn.

Credaf fod egwyddor cynefin yn un sydd wedi'i hymgorffori yn yr holl feysydd dysgu a phrofiad drafft, ac nid yw'n cyfyngu ei hun i'r cysyniad o addysgu plant am hanes Cymru. Rwyf am i stori Cymru—ei hanes, ei hiaith, ei diwylliant, ei daearyddiaeth, ei chyfraniad i'r byd—fod yn edefyn aur sy'n rhedeg drwy bob agwedd ar y cwricwlwm ac ni chredaf y dylem gyfyngu ein hunain i faes dysgu a phrofiad y dyniaethau neu un pwnc penodol yn unig.

Mi fyddai'n ddiddorol dod yn ôl at hwn ar ryw bwynt eto, gan, efallai, drafod beth yn union ydy'r diffiniad o 'cynefin', achos does yna ddim diffiniad yn y cwricwlwm drafft ohono fo, a mae hwnnw'n wendid, efallai. 

Agwedd arall o'r cwricwlwm newydd sydd yn cael dipyn o sylw ydy addysg rhyw a pherthnasoedd, ac—dwi'n dyfynnu o'r cwricwlwm drafft—bydd dysgu

'Cymraeg, Saesneg, addysg grefyddol, addysg cydberthynas a rhywioldeb, a’r tri chyfrifoldeb trawsgwricwlaidd, sef llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol'

i gyd yn ddyletswyddau statudol. Felly, mae'n gwbl glir y bydd addysg rhyw a pherthnasoedd yn fandadol, sydd yn newyddion da, ac felly hefyd addysg grefyddol a chymhwysedd digidol. Ond dwi'n cael dipyn o anhawster deall rhesymeg dweud bod rhai elfennau o'r cwricwlwm newydd yn fandadol, tra'n eithrio elfennau pwysig eraill. Does yna ddim sôn yn y disgrifiad cyffredinol dwi newydd ei ddyfynnu am les a iechyd meddyliol. Mae hyn yn syndod i mi o gofio'r rhybuddion yn adroddiad 'Mind over Matter' y Pwyllgor Addysg, Plant a Phobl Ifanc. Fedrwch chi egluro rhesymeg pam mae rhai materion yn fandadol a pham dyw materion eraill ddim yn y disgrifiad cyffredinol yna?

Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chefnogaeth bersonol, ac yn wir, cefnogaeth ei phlaid i gynnwys addysg cydberthynas a rhywioldeb yn y cwricwlwm ar sail statudol? Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny. Credaf fod y ddwy ohonom yn deall pam fod hynny'n bwysig iawn.

Yn y ddogfen wreiddiol, 'Dyfodol Llwyddiannus', gan Graham Donaldson, fe fyddwch yn gwybod ei fod wedi gwneud rhai argymhellion penodol ynghylch pam y dylai rhai pethau fod yn eglur ar wyneb y Bil. Rwyf wedi ychwanegu addysg cydberthynas a rhywioldeb at hynny mewn ymateb i'r gwaith a wnaed gan yr Athro Emma Renold o Brifysgol Caerdydd a'r grŵp arbenigol a grëwyd pan ddywedasant yn glir iawn fod angen sicrhau bod addysg cydberthynas a rhywioldeb ar wyneb y Bil ac yn elfen statudol o'r cwricwlwm, o gofio pwysigrwydd y pwnc hwnnw, ac o ystyried pwysigrwydd y pwnc hwn ym marn pobl ifanc eu hunain. Gwyddom o waith y Senedd Ieuenctid yma fod sgiliau byw yn flaenoriaeth bwysig iddynt, ac maent wedi bod yn gadarnhaol iawn ynghylch cynnwys addysg cydberthynas a rhywioldeb ar wyneb y Bil.

Gofynnodd yr Aelod y cwestiwn ynglŷn ag iechyd meddwl. Wel, fe fydd hi'n gwybod bod iechyd a lles yn un o'r chwe maes dysgu a phrofiad yn y cwricwlwm newydd. Mae'r ffaith bod y pynciau hynny a'r maes dysgu hwnnw wedi eu cynnwys a'r ffocws a roddwyd arnynt eto yn galonogol iawn ac mae'n ein rhoi mewn sefyllfa wahanol iawn i systemau addysg eraill o'n cwmpas. Byddaf yn myfyrio, o ganlyniad i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, ar sut y byddwn, drwy ddeddfwriaeth, yn gallu gwireddu fy nyhead i gael cwricwlwm eang a chytbwys ac i sicrhau y darperir yn ddigonol ar gyfer pob un o'r chwe maes dysgu a phrofiad a'r datganiadau 'beth sy'n bwysig' oddi tanynt yng nghwricwla ysgolion lleol unigol.

Diolch, a dwi, wrth gwrs, yn croesawu cynnwys lles ac iechyd meddyliol yn greiddiol yn y cwricwlwm drafft, ond dwi dal yn petruso pam nad ydy o ddim yn y datganiad cyffredinol yna, sy'n greiddiol hefyd, tra bo addysg cydberthynas a rhywioldeb yno felly. Dwi'n stryglo i ddeall rhesymeg hynny rhyw ychydig, er yn croesawu bod yr addysg rhyw a pherthnasoedd yno. Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod angen arbenigedd wrth ddysgu yn y maes penodol hwnnw, ac mae'r panel fu'n edrych ar hynny wedi cyflwyno nifer o argymhellion, a buaswn i'n licio jest diweddariad y prynhawn yma ar y mater o hyfforddi. Mae'r panel wedi galw am gynnwys hyfforddiant yn y maes addysg rhyw a pherthnasoedd fel llwybr penodol yn rhan o hyfforddiant cychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol, gan gynnwys cymhwyster lefel Meistr. Felly, faint o gynnydd sydd wedi bod ynglŷn â'r maes yna? Diolch.

Rydych yn gwbl iawn i siarad am yr angen i sicrhau bod gan ein gweithwyr proffesiynol yn ein hysgolion hyder i allu darparu gwersi addysg cydberthynas a rhywioldeb effeithiol iawn. Gwyddom o waith Emma Renold ac o ymgynghori â phobl ifanc nad yw'r staff sy'n darparu'r gwersi hyn wedi cael hyfforddiant penodol bob amser ar yr elfennau hyn o'r cwricwlwm. Darparwyd adnoddau ariannol newydd yn benodol i weithio ar ddeunyddiau hyfforddi a chyfleoedd hyfforddi ar gyfer yr athrawon sy'n darparu addysg cydberthynas a rhywioldeb. Ac fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn buddsoddi mwy na £21 miliwn dros ddwy flynedd mewn perthynas â chyfleoedd dysgu proffesiynol i athrawon wrth baratoi i roi'r cwricwlwm ar waith, a buaswn yn disgwyl i addysg cydberthynas a rhywioldeb ac iechyd a lles ffurfio rhan o'r cyfleoedd sydd ar gael. Rydym yn parhau i drafod natur arlwy'r cwricwlwm sydd ganddynt gyda'n darparwyr addysg gychwynnol i athrawon, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod ynghylch cymhwyster Meistr.FootnoteLink

Mater i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol yw Cymraeg i oedolion. Fodd bynnag, rydym yn gweithio'n agos ar hyn ac mewn cydweithrediad â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol er mwyn sicrhau bod amrywiaeth o gyfleoedd ar gael i ddysgu Cymraeg.

Yn sicr, mae yna feysydd yn fan hyn sy'n gorgyffwrdd â chyfrifoldebau gwahanol Weinidogion. Mae twristiaeth yn bwysig i economi Cymru, ond a gaf i dynnu sylw'r Gweinidog at adroddiad gan fudiad Cylch yr Iaith ar y testun gor-dwristiaeth a'r iaith Gymraeg? Yn sicr, mae yna sgil effeithiau i dwristiaeth y mae angen mynd i'r afael â nhw, ac un peth y gallwn ni ei wneud ydy trio symud o'r droed ôl i'r droed flaen a thrio mynd â'r Gymraeg, drwy addysg, yn fwy uniongyrchol at dwristiaid a'r rheini sydd, dwi'n meddwl, yma yn fwy parhaol na hynny, o bosibl, fel perchnogion ail gartrefi.

Mi ydyn ni, ym Mhlaid Cymru, gyda llaw, yn gweld potensial clir i ddatblygu twristiaeth iaith, ond mae hynny'n fater i Weinidog gwahanol. Ond, pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog addysg yn benodol i hyrwyddo dysgu Cymraeg i oedolion yn y cyd-destun twristaidd a'r rheini sy'n setlo yng Nghymru yn barhaol neu'n rhannol, a sut mae hi'n gweld y ffordd ymlaen i yrru ymgyrch recriwtio dysgwyr sydd yn clymu efo strategaeth y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg?

Wel, rydych yn gwbl iawn i ddweud y bydd oedolion sy'n dysgu'r iaith, boed yn ymwelwyr anfynych â Chymru neu'n bobl sy'n symud i'n gwlad, yn chwarae rhan bwysig yn uchelgais y Llywodraeth i gyrraedd ei tharged o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Yn dilyn cyfrifiad 2021, y rhagdybiaeth yw y bydd 2,000 o oedolion ychwanegol yn dod yn siaradwyr Cymraeg bob blwyddyn, a'r sector Cymraeg i oedolion fydd y prif fecanwaith ar gyfer cyflawni hyn. Fel y dywedais, rydym yn parhau i weithio ar draws portffolios gweinidogol a chyda'r ganolfan genedlaethol i edrych i weld beth arall y gallwn ei wneud i hyrwyddo argaeledd dysgu oedolion, yn ogystal â sicrhau, pan fydd pobl yn dod i Gymru fel twristiaid, ein bod yn cynyddu'r cyfle i bobl ifanc sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw allu defnyddio eu sgiliau iaith Gymraeg. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi ymestyn rôl a chylch gwaith y coleg cenedlaethol, nid yn unig mewn addysg uwch ond hefyd i mewn i addysg bellach, er mwyn i'r plant sy'n datblygu cymwysterau technegol allu gweld lle a gwerth economaidd gwirioneddol yn ogystal â gwerth cymdeithasol a diwylliannol o ran gallu parhau i astudio drwy gyfrwng y Gymraeg, neu ddefnyddio sgiliau cyfrwng Cymraeg y maent wedi'u dysgu yn gynharach ar eu taith addysgol.

Wel, credaf fod ein dysgwyr Cymraeg yn adnodd nad oes digon o ddefnydd arno yng Nghymru. Ac fel y gwyddom, ni fydd pob oedolyn sy'n byw yng Nghymru wedi bod drwy system ysgolion Cymru. I lawer ohonynt, bydd gwefan Dysgu Cymraeg yn fan cychwyn iddynt allu dysgu rhywfaint o Gymraeg, a chefais fy synnu o weld bod y gwahaniaeth rhwng argaeledd sesiynau blas—sesiynau blas yn benodol—i oedolion yn syfrdanol. Mae 11 ohonynt yng Ngwent, 10 yn Nant Gwrtheyrn yn unig, fel y byddech yn ei ddisgwyl, ond dim un ym mae Abertawe neu Sir Benfro—neu o leiaf, nid ydynt ar y wefan. Os mai'r broblem yw'r diffyg tra hysbys o athrawon Cymraeg, pa ystyriaeth a roddwyd i annog pobl nad ydynt yn athrawon a dysgwyr cymwys i chwarae mwy o ran yn y gwaith o gynnal y cyrsiau hynny, o dan oruchwyliaeth briodol gweithwyr proffesiynol, er mwyn cynyddu argaeledd y cyrsiau blas hynny?

Wel, mae'n peri pryder nad yw'n ymddangos bod y cyrsiau blas hynny ar gael, neu o leiaf nad yw pobl yn gwybod amdanynt ac nad ydynt yn cael eu hysbysebu'n dda, pe bai rhywun yn mynd i chwilio am y cyrsiau hynny, fod cyfle ar gael, a byddaf yn codi'r materion hynny gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, sydd â'r prif gyfrifoldeb am y maes hwn.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Yn dilyn ymarfer tendro cystadleuol, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru bellach wedi penodi contractwr annibynnol i gynnal adolygiad o wasanaeth SenCom. Bydd fy swyddogion yn cadw mewn cysylltiad rheolaidd â CLlLC wrth i'r adolygiad hwn fynd rhagddo.

Diolch, Weinidog, ac rwy'n falch iawn fod rhywun wedi'u penodi i fwrw ymlaen â hyn bellach, gan fy mod yn siŵr eich bod chi, fel fi, yn gweld bod yr ansicrwydd ynghylch SenCom wedi effeithio'n wael iawn ar forâl staff yn y gwasanaeth. Hoffwn ddiolch i chi am eich goruchwyliaeth a'ch mewnbwn i hyn, ac rwy'n falch o glywed y bydd hynny'n parhau. Tybed a wnewch chi ymuno â mi heddiw i gydnabod y gwaith hollbwysig y mae staff SenCom yn ei wneud, nid yn unig yn y ganolfan, ond yn y gwaith a wnânt i uwchsgilio athrawon ac eraill ledled Gwent i weithio gyda phlant â nam ar y synhwyrau, ac a wnewch chi gytuno i ymweld â'r ganolfan gyda mi, yng Nghwmbrân, i gyfarfod â staff a rhai o'r plant a'r teuluoedd cyn gynted ag y bydd gennych le yn eich dyddiadur?

Wel, Lynne, buaswn wrth fy modd yn ymweld â'r staff ac yn gweld natur eu gwaith â fy llygaid fy hun, gan y gwn ei fod yn cael ei werthfawrogi'n fawr gennych chi, fel yr Aelod lleol, ysgolion yn yr ardal, ac yn bwysicaf oll, y rhieni a'r bobl ifanc sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y gwasanaeth hwnnw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd yr adolygiad wedi'i gwblhau cyn diwedd y tymor ysgol hwn, a bydd yr adolygiad, yn wir, yn manteisio ar y cyfle i gyfarfod ag arweinwyr gwleidyddol ac uwch reolwyr ym mhob un o'r awdurdodau lleol, staff SenCom eu hunain a rhieni'r plant sy'n derbyn y gwasanaeth. Ac fel y rhoddais sicrwydd i chi yn gynharach, bydd fy swyddogion yn cadw llygad barcud ar bethau i sicrhau y cedwir at yr amserlen honno. Ond buaswn wrth fy modd, fel y dywedais, yn ymweld â'r gwasanaeth fy hun. A gaf fi fachu ar y cyfle hwn i ddiolch i chi, yn ogystal ag Aelodau eraill sydd wedi dangos cryn ddiddordeb yn y mater hwn, ac arweinydd cyngor Torfaen, y Cynghorydd Anthony Hunt, sydd wedi dangos arweinyddiaeth wych yn hyn o beth a chryn frwdfrydedd ynghylch y gwasanaeth hwn? Rwy'n ddiolchgar i bawb sy'n ymwneud ag ef.

Rwyf innau'n cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Lynne Neagle. Rydym wedi bod yn eich holi, ac yn wir, yn holi'r Prif Weinidog ynglŷn â'r mater hwn ers peth amser. Croesawaf y cytundebau a roddwyd ar waith gan bum arweinydd yr awdurdodau lleol er mwyn i SenCom, gwasanaeth gwerthfawr iawn, allu parhau ar ei ffurf bresennol—hyd at 2022, rwy'n credu. Dylai hyn roi mwy o sicrwydd i'r staff medrus.

Mae'n rhaid dweud, Weinidog, ein bod wedi cyrraedd y sefyllfa hon am fod un o'r partneriaid—o leiaf un o'r partneriaid—wedi rhoi chwe mis o rybudd, rwy'n credu, ynglŷn â'u penderfyniad i dynnu'n ôl. Rwy'n deall bod pwysau ar awdurdodau lleol, ond o ddifrif, nid ydym am i'r sefyllfa hon godi eto gyda chyn lleied o rybudd yn y dyfodol. Felly, tybed a allech ddweud wrthym pa gamau y gallech eu cymryd i sicrhau na cheir sefyllfa debyg i hon yn y dyfodol a bod plant agored i niwed yn cael y sicrwydd sydd ei angen arnynt i wneud yn siŵr fod y mathau hyn o wasanaethau'n parhau i fod ar gael iddynt.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gydnabyddiaeth o werth gwasanaeth SenCom yn ei ardal? Mae'n achos pryder i mi, yn wir, fod unrhyw fraw neu ddryswch wedi'i achosi yn sgil y broses hon. Gwn ei fod wedi bod yn gyfnod anodd i'r staff ac i'r teuluoedd.

Heb os, fel y dywedoch chi, mae pwysau ar gyllidebau cynghorau. Golyga hynny, mewn gwirionedd, fod arnom angen i gynghorau weithio'n agosach gyda'i gilydd ar fwy o feysydd, yn hytrach na meddwl y gallant ddarparu gwasanaeth cynhwysfawr drwy weithio ar eu pennau eu hunain. Yn y meysydd arbenigol hyn, drwy gydweithio a chronni adnoddau i greu gwasanaeth rhanbarthol, gallwn ddiwallu anghenion plant a phobl ifanc sydd ag anghenion penodol iawn o ran cymorth.

Diolch, Jenny. Mae ein cwricwlwm presennol yn rhoi cyfleoedd i bobl ifanc archwilio ystod eang o faterion sy'n ymwneud â choginio a bwyta'n iach, a chyda chyflwyno ein cwricwlwm newydd, bydd maes dysgu a phrofiad iechyd a lles yn atgyfnerthu'r ddarpariaeth hon.

Weinidog, cawsoch chithau a minnau'r fraint o weld y cyfleusterau gwych yn Ysgol Gynradd Howardian, sy'n un o'n hysgolion newydd yr unfed ganrif ar hugain, lle roedd man addysgu coginio pwrpasol—roedd hynny'n wych—yn ogystal â choed ffrwythau a mefus yn tyfu yn y maes chwarae. Roedd gwersi coginio'n boblogaidd gyda'r disgyblion blwyddyn 3 y siaradais â hwy, er na fyddai peth o'r hyn yr oeddent yn dysgu ei goginio wedi bod yn addas ar gyfer pryd gyda'r nos.

Ond yn anffodus, gwyddom fod llawer o bobl yn gadael ysgol heb wybod sut i goginio. Mewn rhai achosion, y rheswm am hynny yw nad oes unrhyw goginio'n digwydd ar yr aelwyd honno—mae pawb yn dibynnu ar fwyd wedi'i goginio ymlaen llaw o ryw fath neu'i gilydd, sy'n llawer rhy llawn o siwgr, braster a halen. Felly, sut y gallwn newid y diwylliant drwy ein system addysg er mwyn cyflawni amcanion 'Pwysau Iach: Cymru Iach', sy'n ei gwneud yn ofynnol i ni ailfeddwl ein perthynas â bwyd yn llwyr?

Tybed a allwch ddweud wrthym faint sydd wedi dilyn y cwrs TGAU mewn bwyd a maeth ers ei lansio, dair blynedd yn ôl rwy'n credu. Yn uwch i fyny'r gromlin dysg, nodais wrth Weinidog yr amgylchedd ddoe fod nifer y bobl sy'n manteisio ar brentisiaethau garddwriaeth mor isel â 30 hyd yn hyn eleni, hyd at 31 Gorffennaf. Oedran cyfartalog garddwriaethwyr yw 55, ac mae anghenion y diwydiant amaeth yn enfawr.

Gwyddom o'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn adran Lesley Griffiths ein bod yn wynebu prinder sgiliau o oddeutu 6,000 o weithwyr ym maes bwyd os ydym am gyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ar gyfer yr agwedd hon ar yr economi sylfaenol. Felly, tybed a allech roi unrhyw syniad inni sut y mae'r system addysg yn gweithio i sicrhau bod gennym y sgiliau sydd eu hangen arnom ar gyfer y diwydiant hwn?

Yn wir, roedd yn wych bod yn Ysgol Gynradd Howardian y bore yma, un o'n hysgolion newydd yr unfed ganrif ar hugain, a gwrando ar y plant yn dweud mor frwdfrydig mai'r ystafell goginio yw un o'r agweddau gorau ar eu hadeilad ysgol newydd. Maent wedi bod yn brysur yn gwneud cawl a theisennau ac eitemau amrywiol eraill, ac roedd yn braf iawn gweld hynny.

O ran y nifer sy'n gwneud TGAU mewn bwyd a maeth, cafwyd 1,960 o gofrestriadau yn 2018. Cafwyd 2,120 o gofrestriadau hyd yma yr haf hwn, felly rydym wedi gweld cynnydd eleni yn nifer y myfyrwyr sy'n ymgeisio am y cymhwyster penodol hwnnw.

O ran sgiliau, mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn parhau i gryfhau, ac mae hynny'n rhoi cyfle i ni ddylanwadu ar gyrsiau a chyfleoedd hyfforddi sydd ar gael, naill ai yn ein colegau addysg bellach neu yn ein darpariaeth addysg uwch. Bydd angen i ni barhau i gryfhau'r Partneriaethau Sgiliau Rhanbarthol hynny a sicrhau bod gennym gyfleoedd hyfforddi a chymwysterau ar gael i'r bobl hyn ar lefel uwch eto, a gallu eu cyfeirio at yr hyn y gall gyrfa werth chweil mewn garddwriaeth, bwyd, maeth ac amaethyddiaeth ei gynnig.

Weinidog, adolygwyd y fframwaith cymwyseddau bwyd craidd gan holl weinyddiaethau'r DU yn 2014, a chyhoeddwyd canllawiau drafft 'Bwyd—ffaith bywyd' ym mis Chwefror. Tybed pryd y bydd y canllawiau llawn yn cael eu cyhoeddi, a sut y cânt eu cyflwyno i'r cwricwlwm newydd?

David, fel y dywedais yn gynharach, mae iechyd a lles yn ychwanegiad newydd pwysig i'r cwricwlwm yng Nghymru, a byddwch yn gweld o'r datganiad 'beth sy'n bwysig' fod galluogi plant i wneud dewisiadau iach am y bwyd y maent yn ei fwyta a'r gweithgareddau y byddant yn cymryd rhan ynddynt yn rhan bwysig o'r hyn rydym yn disgwyl i blant ei ddysgu. Bydd angen i mi ysgrifennu at yr Aelod mewn perthynas â'r wybodaeth ddiweddaraf ar gyhoeddi canllawiau.FootnoteLink

Mae ein neges yn glir: dylid defnyddio gwahardd fel dewis olaf. Lle na ellir osgoi gwahardd, mae ein canllawiau gwahardd yn nodi'r cymorth y mae'n rhaid i ysgolion ac awdurdodau lleol ei roi ar waith ar gyfer pob plentyn sydd wedi'u gwahardd o'r ysgol ac o unedau cyfeirio disgyblion.

Diolch. Fis Awst diwethaf, fe'i gwnaed yn glir am y tro cyntaf mewn dyfarniad llys nodedig mewn achos o wahardd o'r ysgol fod yn rhaid i bob ysgol sicrhau eu bod wedi gwneud addasiadau priodol ar gyfer plant awtistig neu blant ag anableddau eraill cyn y gallant droi at wahardd. Yn ddiweddar, yn ystod y pythefnos diwethaf, cefais lythyr gan etholwr, tad y bûm yn gweithio gydag ef ers rhai misoedd ar ôl i'w fab awtistig ifanc gael ei wahardd o'r ysgol, yn cynnwys llythyr penderfyniad ynghylch eu hachos Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, a ddyfarnodd na chafwyd unrhyw dystiolaeth fod addasiadau rhesymol wedi'u gwneud. Dywedai fod yr ysgol wedi cael ei gorfodi i gyfaddef bod y gwaharddiad ei hun yn wahaniaethol, ac roedd yn ei gwneud yn ofynnol i'r ysgol ddarparu ymddiheuriad ysgrifenedig, i gynnwys ymddiheuriad am hyd anghymesur y gwaharddiad, ymddiheuriad am beidio â darparu digon o gefnogaeth i fynd i'r afael ag anghenion dysgu ychwanegol eu mab, ac i esbonio sut y bydd yr ysgol yn mynd i'r afael â'r materion a godwyd yn y penderfyniad hwn. Roedd hefyd yn eu cyfarwyddo i drefnu hyfforddiant ychwanegol ar gyfer staff a llywodraethwyr mewn perthynas â chyflyrau'r sbectrwm awtistig ac ADY yn fwy cyffredinol ar lefel uwch na lefel ragarweiniol.

Nid dyma'r unig achos o'r math hwn sydd gennyf; mae gennyf lawer ohonynt. Ar adeg pan ddylai awdurdodau lleol ac ysgolion fod yn gwbl ymwybodol o'r Ddeddf ADY a'r newidiadau sylweddol sydd ar y gweill, sut ar y ddaear y bwriadwch sicrhau ar lawr gwlad nad yw plant fel hyn yn parhau i gael eu cosbi am fod yn hwy eu hunain, a'u bod yn ymgysylltu â staff sy'n deall yn iawn beth yw eu hanghenion er mwyn iddynt allu byw bywydau hapus, iach a bodlon?

Diolch, Mark. Bydd cyfran sylweddol o'r £20 miliwn o gyllid y rhaglen drawsnewid ADY yn cael ei defnyddio i gefnogi gweithgarwch i uwchsgilio'r gweithlu er mwyn iddynt allu adnabod a diwallu anghenion yr holl ddysgwyr sydd ag ADY ac awtistiaeth yn well. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi cyflwyno ein deddfwriaeth ADY a pham ein bod wedi ymrwymo i'w diwygio. O dan y system newydd, bydd y dysgwr wrth wraidd y broses, a bydd cydweithredu gwell rhwng asiantaethau yn cael ei annog, er mwyn sicrhau bod anghenion dysgwyr yn cael eu nodi'n gynnar a bod y gefnogaeth gywir yn cael ei rhoi ar waith iddynt fel y gellir cyflawni eu cyfleoedd addysgol a'u dyheadau yn briodol.

Rwy'n llwyr gefnogi'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud ynglŷn â'r angen i waharddiadau fod yn ddewis olaf. Yn anffodus, maent weithiau'n angenrheidiol, ac yn ogystal â phlant efallai'n cael eu haddysgu gartref wedyn, mewn termau academaidd, am gyfnod byr, mae'r plant hynny'n colli ystod eang o gyfleoedd cymdeithasol sy'n gysylltiedig â bod yn yr ysgol, a phob math o ddysgu arall a mynediad at chwaraeon. Beth y mae'r Gweinidog yn ei ddisgwyl gan awdurdodau lleol o ran sut y mae plant o'r fath, sydd efallai'n cael eu haddysgu gartref dros dro yn unig, ond sy'n cael eu haddysgu gartref, yn methu cymryd rhan mewn gweithgareddau fel chwaraeon, fel celf, cerddoriaeth, drama—rhai o'r gweithgareddau cyfoethogi sy'n mynd y tu hwnt i'r cwricwlwm academaidd pur?

A gaf fi gymryd y cyfle hwn i ddweud unwaith eto y dylai gwahardd fod yn ddewis olaf? Rwy'n cydnabod bod mwy gennym i'w wneud i sicrhau bod ysgolion ac addysgwyr unigol yn cael gwell cefnogaeth i ddeall pam fod plant yn cael anawsterau yn yr ysgol a all arwain at ymddygiad sydd, yn y pen draw, mewn rhai achosion, yn arwain at waharddiadau. Yr wythnos hon yn y grŵp 'Cadernid Meddwl', buom yn sôn eto am yr angen i wella cefnogaeth i athrawon mewn perthynas â deall proses y glasoed—yn llythrennol, y newidiadau niwrolegol na ellir eu gweld wrth i blentyn fynd drwy'r glasoed, sy'n golygu, weithiau, nad yw eu hymddygiad yn arbennig o dda—ond gwell dealltwriaeth o'r heriau y mae'r glasoed yn eu hachosi. Rydym yn gwbl glir, lle mae'n rhaid gwahardd plentyn, fod gan yr ysgol a'r awdurdod lleol gyfrifoldeb i sicrhau bod y plentyn hwnnw'n cael mynediad at ystod o gyfleoedd, yn academaidd ac yn gymdeithasol. Rydym yn gweithio ar hyn o bryd ar weithredu ein cynllun gwella addysg heblaw yn yr ysgol, gan y gwyddom fod cyfleoedd cwricwlwm yn gallu cael eu cyfyngu'n ddifrifol ar gyfer y plant y tu allan i'r ysgol. Yn amlwg, nid yw hynny er eu lles gorau mewn llawer o achosion.

Mae llai o lawer o ddisgyblion yn cael eu gwahardd yng Nghymru nag yng nghanol y degawd diwethaf, o dros 450 yn 2004-05 i 150 yn unig yn 2016-17. Felly, Weinidog, a fyddech yn cytuno y dylid croesawu'r ffaith hon, a bod disgyblion yn cael eu gwasanaethu orau mewn amgylcheddau addysg meithringar a chefnogol, a bod canlyniadau cadarnhaol o'r fath yn dilysu'r canllawiau blaengar a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2012, a oedd yn nodi sut y dylid defnyddio gwaharddiadau, ac y dylai gwneud hynny'n barhaol, fel y dywedwyd heddiw, fod yn gam olaf yn y broses ddisgyblu? Felly, Weinidog, sut y gall Llywodraeth Cymru fonitro pa mor gyson y mae pobl yn deall yr athroniaeth hon ledled Cymru er mwyn sicrhau, lle bynnag y mae plentyn yn byw, y cânt eu trin â'r un penderfyniad i leihau gwaharddiadau, beth bynnag fo'r lleoliad ac anghenion addysgol?

Wel, mae'r Aelod yn llygad ei lle yn dweud ein bod wedi gweld gostyngiad yn nifer y gwaharddiadau parhaol, a bod hynny i'w groesawu ac yn cynrychioli'r gwaith caled sy'n mynd rhagddo mewn ysgolion. Gofynnodd yr Aelod am enghraifft o'r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau ymagwedd genedlaethol at y mater hwn. Fe wyddoch ein bod, fel Llywodraeth, wedi cefnogi'r gwaith o sefydlu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod i Gymru, sydd wedi datblygu rhaglen ar gyfer hyfforddiant ymwybyddiaeth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ar gyfer pob ysgol. Mae'r rhaglen yn cael ei chyflwyno ledled Cymru ar hyn o bryd er mwyn i staff gael gwell dealltwriaeth eto o rai o'r materion sy'n arwain at blentyn yn ymddwyn mewn ffordd y gellir ei hystyried yn annerbyniol. Erbyn mis Mawrth 2020, bydd pob ysgol yng Nghymru wedi gallu cael mynediad at yr hyfforddiant hwnnw.

Rydym yn darparu cefnogaeth ac yn hybu gwelliannau i bob dysgwr ym mhob ysgol ym Mhen-y-bont ar Ogwr drwy bartneriaeth yr awdurdod lleol a'r consortiwm rhanbarthol, Consortiwm Canolbarth y De.

Rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw, ac mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn galonogol iawn fy mod, bob yn ail fis bellach yn ôl pob golwg, yn mynychu agoriad cyfleuster newydd yn Ogwr, naill ai ysgolion cynradd neu uwchradd. Yn fwyaf diweddar, mewn gwirionedd, agorodd y cyn Brif Weinidog ysgol gynradd newydd Betws ym mis Medi—sy'n wych ar gyfer y gymuned honno lle cafodd yr ysgol flaenorol ei difrodi gan dân ychydig flynyddoedd yn ôl—ond hefyd, yn fwy diweddar, yn yr un gymuned, ar yr un safle, agorwyd yr ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg newydd hefyd, Ysgol Gynradd Gymraeg Calon y Cymoedd. Nawr, mae hyn yn rhan o fuddsoddiad o £10.8 miliwn yn ardal de Garw, sydd, wrth gwrs, wedi cael arian cyfatebol o £5.4 miliwn gan Lywodraeth Cymru fel rhan o hynny. Ond a gaf fi ofyn i'r Gweinidog: sut y gallwn sicrhau buddsoddiad mewn arweinyddiaeth i gyd-fynd â'r buddsoddiad hwnnw mewn adeiladau a chyfleusterau—ar lefel ysgol ac ar lefel weithredol, ond hefyd mewn swyddi llywodraethol hefyd—fel bod y safonau rydym am eu gweld yn dod o'r ysgolion hynny, dyfodol y bobl ifanc hynny, yn cyd-fynd â'r buddsoddiad mewn capasiti i roi'r gefnogaeth honno iddynt gan y bobl o'u cwmpas? Ac rwy'n gweld enghreifftiau mor dda o hynny, mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy ardal fy hun yn ogystal â'r cyfleusterau unfed ganrif ar hugain.

Wel, rwyf wrth fy modd fod yr Aelod yn falch gyda chanlyniadau'r buddsoddiad yn Betws, Calon y Cymoedd, Ysgol Gynradd Pencoed, sy'n un arall y mae'r Aelod yn falch iawn o'i gweld, rwy'n siŵr. Gobeithio y bydd y plant yn ymfalchïo ac yn ffynnu yn yr adeiladau hynny. Credaf ei bod mor bwysig inni ddangos i'n plant a'n haddysgwyr ein bod yn credu ynddynt a'n bod am fuddsoddi ynddynt drwy ddarparu'r cyfleusterau gorau iddynt ddysgu a gweithio ynddynt.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da o ran arweinyddiaeth. Ni all unrhyw system addysg wneud yn well nag ansawdd y rhai sy'n ei harwain, boed hynny mewn ysgolion unigol, yn ein hawdurdodau lleol, neu'n wir, yn Llywodraeth Cymru. Ac oherwydd hynny, rydym wedi buddsoddi yn y gwaith o greu'r Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol, y gyntaf o'i bath yng Nghymru, sy'n gweithio gyda'i hail garfan o benaethiaid, ac sy'n gwerthuso ac yn achredu rhaglenni arweinyddiaeth newydd er mwyn cael safon genedlaethol drwy Gymru gyfan ar gyfer cyfleoedd datblygiad proffesiynol i arweinwyr. Mae'n dechrau ar hyn o bryd gyda phenaethiaid newydd a darpar benaethiaid, ond byddwn yn datblygu rhaglen ar gyfer y rheini sydd eisoes yn benaethiaid yn ogystal ag edrych ar y potensial i ddarparu arweinyddiaeth a dysgu proffesiynol i lywodraethwyr, i awdurdodau lleol ac i eraill sy'n ymwneud â'r gwaith o ddarparu'r weledigaeth strategol ar gyfer addysg ar ba lefel bynnag y maent yn gweithio arni ar hyn o bryd.

Yn olaf, cwestiwn 8, Janet Finch-Saunders.

Cenhadaeth ein cenedl yw darparu system addysg sy'n ennyn hyder y cyhoedd ac sy'n destun balchder cenedlaethol. Mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a'r rhanbarthau, rydym yn darparu cyfleoedd addysgol o ansawdd uchel ledled ein gwlad, gan sicrhau bod pob dysgwr yn cael cyfle i gyflawni eu potensial llawn.

Diolch. Mae mynegai cyfleoedd ieuenctid y Sefydliad Dysgu a Gwaith yn rhoi cipolwg gwerthfawr ar y cyfleoedd sydd ar gael i'n pobl ifanc ledled Cymru. Fodd bynnag, ar ôl ystyried y canfyddiadau, ni allaf anghytuno â chasgliad y sefydliad fod rhai anghydraddoldebau amlwg i'w cael ledled Cymru. Mae wedi dangos bod pobl ifanc yn fwy tebygol o fod â llai o gymwysterau a llai o fynediad at gyfleoedd astudio lefel uwch yn yr ardaloedd mwyaf economaidd ddifreintiedig yng Nghymru, ac mae Conwy yn enghraifft dda, ardal â sgôr mynegai addysg uwch cymharol gryf o 81; mae sgôr Sir y Fflint yn llai na hanner y ffigur hwn. Weinidog, ymddengys bod y mynegai'n dangos bod cyfleoedd mewn addysg yn parhau i fod wedi'u dosbarthu'n anghyson ledled Cymru. Pa fesurau rydych yn eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â hyn?

Wel, fel y soniais yn gynharach, rydym yn darparu symiau digynsail o gymorth ariannol i addysgu plant o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is drwy ein grant datblygu disgyblion. Rydym yn parhau i gynnal lwfans cynhaliaeth addysg ar gyfer plant o gefndir tlotach, i ganiatáu iddynt allu aros yn yr ysgol neu mewn addysg bellach, ac rydym wedi cyflwyno'r system fwyaf hael o gymorth grant cynhaliaeth i bobl o gefndir tlotach sy'n awyddus i astudio ar lefel addysg uwch. Wrth gwrs, ni ddylai balans banc eu rhieni bennu tynged disgybl, ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod sy'n eistedd ar y meinciau hynny: mae effeithiau tlodi ar addysg plentyn yn ddinistriol, ac mae'r ysgolion rwy'n ymweld â hwy'n dweud ei fod yn gwaethygu bob blwyddyn, ac rydym yn ceisio lleddfu a lliniaru hynny yn ein system ysgolion, a dylai'r Aelod gadw hynny mewn cof pan fydd yn gofyn cwestiynau o'r fath.

Diolch i’r Gweinidog.

Yr eitem nesaf felly yw’r cwestiynau i’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth â chyflogwyr GIG Cymru ac undebau llafur drwy fforwm partneriaeth Cymru i gefnogi staff â phroblemau iechyd meddwl. Mae hyn yn unol ag egwyddorion craidd GIG Cymru a nod pedwarplyg 'Cymru Iachach' ar gyfer gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol brwdfrydig a chynaliadwy.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb? Roeddwn yn awyddus i godi'r mater hwn gan y gwyddom fod materion sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yn y GIG yn amlwg yn broblem, fel y maent ym mhob gweithle, ac er bod y rhwydweithiau cymorth gennym ar waith, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n cytuno â mi y gallwn wneud mwy bob amser. Lywydd, weithiau mae'n rhaid i'r amgylchiadau mwyaf trasig ein hysgogi i weithredu. Dengys ffigurau syfrdanol a ddatgelwyd ar-lein yn ddiweddar fod mwy na 300 o nyrsys y GIG wedi cyflawni hunanladdiad dros y ffin yn Lloegr mewn saith mlynedd yn unig. Y nifer uchaf erioed oedd 54 yn 2015. Weinidog, a fyddech yn cytuno â mi fod sicrhau bod gennym y gefnogaeth gywir i staff y GIG yn bwysig iawn, nid yn unig ar gyfer diogelwch cleifion, ond hefyd i sicrhau ein bod yn cyflawni ein huchelgeisiau fel yr amlinellir yn Neddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016? A gaf fi ofyn hefyd i'r Llywodraeth ddyblu ei hymdrechion i gefnogi staff arwrol ein GIG yma yng Nghymru, sy'n gofalu am bobl eraill bob dydd, felly nid yw ond yn deg ein bod ni oll yn gofalu amdanynt hwy?

Ie, rwy'n fwy na pharod i roi'r ymrwymiad ynglŷn ag ymagwedd y Llywodraeth at gefnogi ein staff yn y gwasanaeth iechyd. Mae hynny'n ymwneud nid yn unig â recriwtio'r niferoedd cywir o staff ar draws y gwasanaeth, ond hefyd y buddsoddiad ychwanegol a wnawn mewn hyfforddiant. Rwy'n falch o gadarnhau ein bod, mewn perthynas â Deddf lefelau staff nyrsio, yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiad i gyflwyno'r Ddeddf, yn ogystal â sicrhau bod y dyletswyddau'n real yn y maes cyntaf rydym wedi'i ddewis. Ac o ran y gefnogaeth ehangach y dylai'r GIG ei darparu fel cyflogwr—y cyflogwr mwyaf yng Nghymru—mae hynny'n ffocws gweithgarwch penodol yn y fforwm partneriaeth. Un o'r pethau rwy'n edrych arnynt yw gwasanaeth lles a ddarperir ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Mae hwnnw'n un o brosiectau enghreifftiol Comisiwn Bevan ac mae wedi'i gyflwyno i'r fforwm partneriaeth fel rhan o'u hystyriaeth o arferion gorau i geisio cynnwys y cymorth a roddwn i'n staff GIG ymhellach.

Rwy'n falch fod y mater hwn wedi'i godi. Yn amlwg, mae iechyd meddwl yn fater sy'n effeithio ar bob maes, ond mae'n amlwg fod staff ein GIG yn agored i'w effeithiau. Fe sonioch chi—credaf mai yn ardal Abertawe y dywedoch fod yna elfen o arferion da. Mae'n amlwg yn bwysig fod yr arferion da hynny'n cael eu cyflwyno ledled gweddill Cymru cyn gynted â phosibl. Felly, a allech ddweud wrthym pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau, lle ceir arferion da mewn bwrdd iechyd lleol, y gall byrddau iechyd eraill nad ydynt o bosibl yn arddangos arferion da o'r fath elwa o'r gwersi a ddysgwyd?

Ie, rwy'n fwy na pharod i ehangu ymhellach gan ei bod yn enghraifft dda o sut rydym yn defnyddio ein system yma yng Nghymru. Mae'r fforwm partneriaeth yn dod â'r Llywodraeth, cyflogwyr ac undebau llafur ynghyd. Felly, mae'r fforwm partneriaeth eisoes yn cymryd camau i edrych ar yr arferion da hynny, eu dwyn ynghyd, a cheisio sicrhau wedyn fod y polisi a gytunwyd yn ddiweddar ar reoli absenoldeb yn y gweithle sy'n edrych ar atal, a chynorthwyo pobl i ddychwelyd i'r gwaith yn gynharach ac i aros yn eu gwaith os oes modd, yn cael ei gefnogi gan enghreifftiau ymarferol o arferion da, i sicrhau bod pobl yn ymwybodol, ac yna ein bod ni'n deall sut y mae'r arferion da'n cael eu cyflwyno'n briodol ar draws ein gwasanaethau. Felly, mae'n enghraifft dda o edrych ar dystiolaeth, edrych ar arferion gorau, er mwyn dysgu o hynny ar draws y system.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi y gall staff ddioddef yn sylweddol o straen ar adegau o newid gwasanaeth, hyd yn oed os bydd y newid hwnnw i wasanaeth yn cyflawni gwelliannau yn y pen draw, o ran eu telerau ac amodau gwaith eu hunain. Clywodd y pwyllgor iechyd y bore yma gan Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Felindre, gan yr ymddengys bod ganddynt ymagwedd gadarnhaol a rhagweithiol iawn at reoli straen eu staff drwy gyfnod o newid gwasanaeth angenrheidiol, a dealltwriaeth dda, yn fy marn i, o'r pwysau y bydd y staff hynny'n ei wynebu, er bod y staff eu hunain yn cydnabod y bydd y newidiadau hynny'n newidiadau er gwell. Pa gamau pellach y gall y Gweinidog eu cymryd—drwy'r fforwm partneriaeth, o bosibl, gan ei fod eisoes wedi cyfeirio at hwnnw yn ei atebion i Nick Ramsay ac i Jack Sargeant—i sicrhau, lle ceir arferion da yn y GIG o ran cefnogi staff drwy gyfnod o newid gwasanaeth, eu bod yn cael eu rhannu, a bod y cyfnodau hynny o straen anochel yn cael eu rheoli'n effeithiol fel nad ydym mewn perygl o wynebu sefyllfaoedd lle mae'r hyn sy'n anochel yn heriol yn troi'n sefyllfa sy'n ddrwg i iechyd meddwl a lles rhywun?

Rwy'n llwyr gydnabod bod gwahanol adegau o straen ym mywydau staff ein gwasanaeth iechyd gwladol, ac yn arbennig i'r rheini sy'n ymdrin ag agweddau brys neu agweddau diwedd oes, mae straen penodol ynghlwm wrth hynny. Mae unrhyw elfen o newid gwasanaeth yn annifyr i unrhyw grŵp o staff mewn unrhyw ran benodol o fusnes, diwydiant neu'r sector gwirfoddol. Felly, rydym yn awyddus i ddysgu'n fwriadol o hynny drwy'r fforwm partneriaeth, ond hefyd i ddysgu o ble mae'r newid gwasanaeth hwnnw eisoes wedi digwydd, ac yn digwydd ar hyn o bryd.

Rydym yn gweld newid sylweddol yn y gwasanaeth yn Hywel Dda, a'r hyn sydd wedi newid yn sylweddol ers y tro diwethaf i newid gwasanaeth gael ei argymell yw y cafwyd llawer mwy o ymgysylltiad â staff ar ddechrau'r broses honno. Fe fyddwch yn cofio, pan oeddech yn Aelod Cynulliad o'r blaen, fod llawer o'r staff yn Hywel Dda yn teimlo nad oeddent yn rhan o'r trafodaethau hynny mewn gwirionedd. A hyd yn oed yn awr, pan fo llawer mwy o gytuno ar sut y bydd pethau yn y dyfodol, mae yna heriau i weithio arnynt o hyd. Ac mae Aneurin Bevan yn enghraifft dda arall. Rydym yn newid y system yn Aneurin Bevan wrth greu Ysbyty Athrofaol newydd y Grange, ac yn asesu bod newid i'w gael mewn rhannau eraill o'r system gofal iechyd yn ei chyfanrwydd. Felly, rydym yn dysgu am yr hyn sy'n digwydd yn awr yn ogystal ag yn y gorffennol. Y fforwm partneriaeth yw'r union le i sicrhau bod dysgu'n cael ei rannu ledled Cymru gyfan.

Diolch am eich cwestiwn. Nodir ein cefnogaeth i bobl sy'n byw gyda phob cyflwr niwrolegol yn ein cynllun cyflawni ar gyfer cyflyrau niwrolegol. Y weledigaeth yw i bobl sydd â chyflwr niwrolegol gael mynediad amserol at ofal sylfaenol, cymunedol, eilaidd ac arbenigol cwbl integredig wedi'i gynllunio o amgylch anghenion yr unigolyn.

Iawn. Diolch yn fawr iawn am eich ateb. Fel y gwyddoch, rwy'n cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ddystroffi cyhyrol ac rydym yn treulio llawer o amser yn sôn ynglŷn â sut y mae clinigwyr yn ymdrin â, neu sut nad oes ganddynt allu i ymdrin â'r cyflwr penodol hwn. Mewn un enghraifft yng ngorllewin Cymru, dywedodd un ddynes fod clinigydd wedi ceisio rhoi meddyginiaeth iddi a oedd yn anghydnaws â'i chyflwr ac a allai fod wedi arwain at niwed difrifol iawn. Dywedodd gŵr arall o ganolbarth Cymru nad yw'n trafferthu ffonio'r ysbyty lleol nac unrhyw wasanaeth brys mewn gwirionedd oherwydd y diffyg dealltwriaeth yn yr ysbyty penodol hwnnw o unrhyw beth sy'n ymwneud â'i gyflwr.

Yn amlwg, byddaf yn ysgrifennu atoch gyda'r pryderon unigol hynny, ond tybed a wnewch chi gytuno i ddod i gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol i weld sut y gallwch ddeall yr hyn sy'n cael ei drafod yno a sut y gallwn adeiladu cydnerthedd yn y system, fel bod mwy o glinigwyr yn deall dystroffi cyhyrol, os nad yn arbenigo ar y cyflwr, fel y gallant eu cynorthwyo a'u helpu i deimlo'n fwy cyfforddus pan fyddant yn mynd i'r lleoliad hwnnw.

Dyna'r pwynt ynglŷn â'r hyn rydym yn ceisio'i gyflawni: gwasanaeth sydd o ddifrif wedi'i gynllunio o amgylch anghenion yr unigolyn; bydd deall yr anghenion hynny'n wahanol yn dibynnu ar yr unigolyn, nid y cyflwr. Rydych yn gweld yr unigolyn, nid y cyflwr, a dyna sut y dylid cyflawni pob agwedd ar ofal iechyd. Rwy'n cydnabod bod mwy i'w wneud ar rai agweddau nag eraill. Mewn egwyddor, buaswn yn fwy na pharod i fynychu un o gyfarfodydd y grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol. Rwyf eisoes yn cyfarfod â'r gynghrair cyflyrau niwrolegol, ac rwy'n cydnabod, er yr holl waith rhagorol sy'n mynd rhagddo yn ein gwasanaeth, fod angen newid a diwygio bob amser. Rhan o fy rhwystredigaeth yw nad ydym yn newid mor gyson ag yr hoffem, fel y mae'r bobl rydym yn eu gwasanaethu yn ei haeddu.

A gaf fi ychwanegu at bwynt Bethan, Weinidog? Mae pob un ohonom wedi cael gwaith achos yn y maes hwn, a dro ar ôl tro, mae pobl â dystroffi cyhyrol neu gyflyrau niwrogyhyrol eraill yn pwysleisio pwysigrwydd swyddi arbenigol fel nyrsys arbenigol sy'n gallu hyfforddi staff meddygol arall, ond sydd hefyd yn galluogi pobl i fyw gyda chyflyrau a all bara am flynyddoedd lawer, degawdau weithiau. Mae gwir angen inni weld cynnydd yn nifer y swyddi arbenigol.

Ac mae hynny'n rhan o'r gwaith y mae'r grŵp gweithredu yn ei arwain. Mewn gwirionedd, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gyfarfod â'r grŵp gweithredu i edrych ar y cynnydd rydym yn ei wneud, gan fy mod yn credu bod y cynnydd wedi bod yn arafach nag y dylai fod, ac ymrwymiadau a wnaed yn y cynllun cyflawni ynglŷn â sut y dylid defnyddio'r arian a ddyrannwyd gan y Llywodraeth. Rwy'n disgwyl y bydd cyfarfod rhwng y cyrff perthnasol, gan gynnwys y trydydd sector, yn cael ei gynnal yn ddiweddarach y mis hwn gan fy mod am weld cynnydd gwirioneddol, a'r addewidion a wnawn a'r disgwyliadau a ddylai fod gan bobl ynglŷn â'r gwasanaeth yn cael eu gwireddu yn hytrach na'u cyflawni mewn egwyddor yn unig.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Mae Fforwm Gofal Cymru, a gobeithiaf fod y Gweinidog yn llwyr ymwybodol o hyn, wedi cynnal arolwg mawr o gartrefi gofal ledled Cymru. Mae'r canlyniadau'n syfrdanol. Yr hyn a ddatgelwyd yw bod 16 y cant o gartrefi gofal ledled Cymru yn disgwyl y byddant yn cau yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae hyn yn frawychus, ynghyd â'r ffaith bod Fforwm Gofal Cymru wedi amcangyfrif y gellid colli mwy na 1,500 o welyau yng Nghymru rhwng nawr a 2024. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae nifer y cartrefi gofal i oedolion hŷn wedi gostwng 4 y cant ac eisoes mae 247 yn llai o welyau nag yn 2014-15. Yn amlwg, mae nifer y cartrefi gofal wedi bod yn gostwng ac mae'n parhau i wneud hynny. Pa gamau rydych yn eu cymryd i wrthdroi hyn ac i alluogi cynnydd yn y nifer o welyau cartrefi gofal priodol?

Mae hyn yn achos pryder i'r Llywodraeth. Rydym yn pryderu am y ffaith bod y system ofal o dan bwysau ac rydym yn ceisio gwneud yr hyn a allwn i ailgydbwyso'r sector gofal. Un o'r pethau rydym yn eu gwneud yw ceisio hybu gwahanol fodelau gofal. Felly, er enghraifft, rydym yn annog awdurdodau lleol i ystyried gweithredu mwy o gartrefi gofal yn fewnol. Rydym hefyd yn edrych i weld a allwn ddatblygu modelau cydweithredol. Felly, rydym yn edrych ar y system gartrefi gofal mewn ffordd ehangach. Rydym hefyd yn ceisio hybu statws y rheini sy'n gweithio mewn cartrefi gofal. Er enghraifft, cawsom ymgyrch fawr i geisio denu mwy o weithwyr i'r sector gofal, gan bwysleisio pwysigrwydd cymwysterau, a sut i ddatblygu. Ac rydym hefyd wedi gwella'r system gofrestru. A chredwn y bydd yr holl faterion hynny'n gwneud y system ofal yn fwy hyfyw.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Fodd bynnag, mater canolog y mae angen mynd i'r afael ag ef yw cyllid cartrefi gofal. Cefnogir hyn gan Mario Kreft, cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, sy'n gweithio'n galed iawn yn y sector hwn, ac sydd wedi gwneud sylwadau cyhoeddus—dyma a ddywedodd:

Gwyddom fod dros 80 y cant o'r darparwyr gofal cymdeithasol yn dweud pa mor anodd yw denu a chadw staff a'r unig ffordd o fynd i'r afael â hynny yw drwy gynyddu ffioedd i lefelau realistig fel y gellir buddsoddi arian yn y rheng flaen yn hytrach na'r swyddfa gefn.

Mae'r neges yn glir, Ddirprwy Weinidog: mae cartrefi gofal yn cael eu tanariannu gan awdurdodau lleol, a chan eich Llywodraeth, a'n byrddau iechyd, i'r fath raddau fel bod staff—[Torri ar draws.]—a wnewch chi ganiatáu i'r Dirprwy Weinidog ymateb i mi, os gwelwch yn dda—i'r fath raddau fel na ellir cadw staff na'u talu'n briodol. Mae hyn yn anghynaliadwy. Felly, a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r fformiwlâu ariannu a ddefnyddir i bennu ffioedd ar gyfer unigolion a ariennir gydag arian cyhoeddus?

Yr hyn rydym eisoes wedi'i wneud yw cynyddu'r arian sydd ar gael i dalu am y cyflog byw, er mwyn i hynny helpu cartrefi gofal i godi cyflogau eu staff i gyfraddau'r cyflog byw. Ac rydym hefyd yn gwneud rhai o'r pethau y soniais amdanynt yn y cwestiwn cynharach—rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i wella statws gweithwyr cartrefi gofal, gan y credaf fod hynny'n un o'r pethau pwysicaf i'w gwneud. Oherwydd mae'n sicr fod gofalu am yr henoed a phlant yn un o'r swyddi pwysicaf y gellir eu gwneud, ond serch hynny, nid yw statws y staff hynny'n uchel iawn. A gwyddom fod y cyflogau yn rhywbeth rydym yn rhoi sylw iddo, rydym wedi bod yn mynd i'r afael â chontractau dim oriau, ac rydym wedi bod yn edrych ar yr amser y mae pobl yn ei dreulio'n teithio ar gyfer darparu gofal cartref. Felly, credaf ein bod yn ymdrin â'r materion hyn, ond nid wyf yn gwadu bod hyn yn broblem, ac mae'n broblem sy'n cael sylw gennym.

Diolch. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod cartrefi gofal yn gwneud ceisiadau i awdurdodau lleol i awdurdodi ceisiadau trefniadau diogelu wrth amddifadu o ryddid. Nawr, yn ôl yr adroddiad monitro blynyddol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol 2017-18, mae cyrff rheoli fel cartrefi gofal wedi bod yn aros am ormod o amser i gael ceisiadau wedi'u hawdurdodi. Nawr, er bod canllawiau Llywodraeth Cymru yn datgan y dylai ceisiadau safonol fod wedi eu derbyn ac y dylid gwneud penderfyniad o fewn y 28 diwrnod cyn bod ei angen, cyrhaeddodd nifer cyfartalog y dyddiau yng Nghymru rhwng cyflwyno cais a gwneud penderfyniad gan awdurdodau lleol dros 200 diwrnod yn y Rhondda a Sir y Fflint, a thros 300 diwrnod ar Ynys Môn. Yn amlwg, mae gwasanaethau cymdeithasol ledled Cymru yn ei chael hi'n anodd prosesu ceisiadau. Pa gamau rydych chi, neu eich Llywodraeth yn wir, yn eu cymryd i'w helpu, fel bod cartrefi gofal yn cael y penderfyniadau pwysig hyn yn gynt?

Diolch i Janet Finch-Saunders am godi'r mater pwysig hwn. Mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i mi fynd yn ôl i edrych arno, i edrych ar y manylion, a dod yn ôl ati gydag ateb.

Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.

Diolch yn fawr, Lywydd. A yw'r Gweinidog iechyd yn derbyn bod cyllid y GIG a chyllid gofal cymdeithasol yn gyfnewidiadwy, ac er mwyn sicrhau'r gwerth gorau am arian a'r canlyniad gorau i gleifion, mae angen buddsoddiad a chynllunio synhwyrol o ran sut i ddefnyddio'r buddsoddiad hwnnw yn y ddau wasanaeth?

Ie, rydym yn mabwysiadu ymagwedd integredig tuag at ddyfodol iechyd a gofal cymdeithasol. Dyna pam fod gennym, am y tro cyntaf yn y Deyrnas Unedig, gynllun iechyd a gofal cymdeithasol cwbl gydgysylltiedig, 'Cymru Iachach', a gynlluniwyd gan y maes iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector ar y cyd. Ac fe welwch, yn y gyllideb ddiwethaf, fy mod wedi penderfynu darparu rhan o'r arian drwy'r gyllideb iechyd, a'i roi yn ôl i ofal cymdeithasol. Mae llawer o'r gwaith a wnawn ar gyflawni 'Cymru Iachach' yn edrych ar sut rydym yn ariannu iechyd a gofal cymdeithasol i weithio'n agosach gyda'i gilydd. Mae'r gronfa trawsnewid a'r cynigion rwyf wedi'u cymeradwyo yn enghreifftiau da o hyn ar waith yn ymarferol.

Diolch am eich ymateb, er ei fod, mewn gwirionedd, yn groes i benderfyniad eich Llywodraeth i gynyddu cyllideb y GIG ar draul cyllidebau awdurdodau lleol. Ond rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi mai un o nodweddion pwysicaf y GIG, nad yw'n agored i drafodaeth, yw ei fod am ddim yn y man darparu, ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu presgripsiynau am ddim, llawdriniaethau am ddim, pelydr-x am ddim ac yn y blaen. Nawr, byddai pob un ohonom yn ddig iawn pe baem yn clywed bod rhywun, ar ôl cael diagnosis o ganser, yn wynebu bil o gannoedd o filoedd o bunnoedd a bod yn rhaid iddynt werthu eu cartref i dalu am eu triniaeth ganser. Byddem hefyd yn ymateb i gynnig i'w galluogi i gadw £50,000 yn lle £30,000 o dan yr amgylchiadau hyn gyda choegni am yr haelioni. Felly, pam y mae gwahaniaethu'n dal i ddigwydd yn erbyn pobl â dementia?

Oherwydd bod gennym system o hyd lle mae gofal cymdeithasol, fel y gwyddoch, yn cynnwys elfen o fodd. Ac mewn gwirionedd, fel y gwyddoch hefyd, rydym yn edrych ar ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Rwy'n cadeirio grŵp trawsweinidogol sy'n edrych ar opsiynau ariannu gofal cymdeithasol ar hyn o bryd ac ar gyfer y dyfodol, ac fe fyddwch yn gwybod o sylwadau blaenorol cyhoeddus iawn fod cryn ddiddordeb gennyf yn y ffordd rydym yn defnyddio'r pwerau newydd sydd ar gael i ni yn y lle hwn i sicrhau ffrwd gyllido newydd at ddibenion gofal cymdeithasol. Ac ni allwch ddianc rhag eich pwynt cyntaf, a oedd yn ymwneud â dyraniadau'r gyllideb. Gwyddoch cystal â minnau ein bod yn wynebu degfed blwyddyn o gyni. Golyga hynny nad oes modd gwneud unrhyw ddewis heb ganlyniadau. Pe baem yn dewis rhoi mwy o arian—mwy o arian o lawer—i mewn i'r setliad llywodraeth leol, byddai hynny'n golygu llai o arian i'r gwasanaeth iechyd. Nid oes unrhyw ffordd o osgoi hynny. Dyna pam y credaf, ar gyfer y dyfodol, fod angen inni beidio â dal yn ôl yn ein hymgyrch yn erbyn cyni, ond hefyd i feddwl ynglŷn â sut rydym yn defnyddio ein pwerau newydd i gael ffrwd gyllido newydd ar gyfer gofal cymdeithasol yn benodol.

Mae ariannu gofal cymdeithasol, a'r cyfyng-gyngor sy'n wynebu pobl sy'n derbyn gofal cymdeithasol, yn anghyfiawnder hanesyddol sylweddol a achoswyd gan y methiant i greu gwasanaeth gofal cenedlaethol a ariennir gan drethiant cyffredinol. Oni fyddech yn cytuno felly fod cynnig Llywodraeth Cymru i gyflwyno ardoll gofal cymdeithasol, heb unrhyw sicrwydd y byddai hyn yn arwain at ddileu ffioedd am ofal cymdeithasol, yn annheg, ac yn gyfle a gollwyd i osod iechyd a gofal cymdeithasol ar sail ariannol gyfartal?

Mae dau bwynt y buaswn yn eu gwneud ynglŷn â hyn. Y cyntaf, wrth gwrs, yw pan fyddwn yn cymharu cyfleoedd i ddefnyddio trethiant cyffredinol, nid ydym mewn sefyllfa i wneud hynny eto. Ond yn ddiweddar, nodaf astudiaeth a gafodd sylw gan y BBC a nodai, yng Nghymru, fod dinasyddion yn cael lefel fwy hael o lawer o gymorth gan y Llywodraeth hon ar gyfer eu hanghenion gofal cymdeithasol na dinasyddion dros y ffin yn Lloegr. Felly, rydym yn gwneud dewisiadau go iawn hyd yn oed mewn cyfnod o gyni i roi arian go iawn tuag at gefnogi gofal cymdeithasol.

Yr ail bwynt yw nad wyf am amharu ar y gwaith a wnaf drwy gyhoeddi unrhyw beth cyn i fy nghyd-Weinidogion ystyried yr holl dystiolaeth ynglŷn â'r dewisiadau hynny. Ac mae angen i ni feddwl am sicrhau'r lefel fwyaf o incwm a fyddai'n dod i mewn drwy ardoll neu unrhyw fodd arall, a beth y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd o ran yr hyn y gallwn ei wneud wedyn. Mae angen inni feddwl am yr hyn y mae ein pwerau yn caniatáu inni ei wneud, a'r ffordd orau o'u defnyddio, gan gynnwys cwestiynau anodd ynghylch tegwch rhwng cenedlaethau, pwy sy'n cael cymorth a phryd? Ceir gwahanol atebion mewn perthynas â'r rolau. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r adroddiad gan y ddau bwyllgor dethol yn y Senedd, y cyd-bwyllgorau dethol—y pwyllgor cymunedau ar dai a llywodraeth leol a'r pwyllgor dethol ar iechyd—a allai gynnig ateb a fyddai'n galw am gynyddu trethiant cyffredinol ledled y Deyrnas Unedig. Maent hyd yn oed wedi cael Ceidwadwyr ar y meinciau cefn yn ymrwymo i godiad treth, sy'n anghyffredin. Felly, mae angen i ni feddwl beth yw'r sylfaen drethu gyfan honno a pha ddewisiadau a wnawn wedyn.

A'r ail gwestiwn na allwn ei osgoi chwaith yn fy marn i yw p'un a ydym yn barod i gael elfen o glustnodi neu neilltuo, gan y credaf fod problemau gwirioneddol yn codi ynglŷn ag a ddylid ymddiried mewn gwleidyddion i godi trethi, neu a ddylid diogelu'r arian hwnnw, ac a fyddai hynny'n dderbyniol i'r cyhoedd dros gyfnod hwy o amser i wneud gwahanol ddewisiadau ynglŷn â'r modd y defnyddiwn drethiant i ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol.

Gwnaf. Diolch am eich cwestiwn. Mae'r astudiaeth gwmpasu ar brofedigaeth rwyf eisoes wedi ymrwymo iddi yn gwneud cynnydd. Cafwyd dros 200 o ymatebion ac mae'r cyfnod casglu data wedi'i ymestyn hyd at ddiwedd y mis hwn. Bydd adroddiad astudiaeth interim yn cael ei ddarparu i'r bwrdd gofal diwedd oes yn ddiweddarach y mis hwn, a disgwylir yr adroddiad terfynol ym mis Hydref eleni.

Weinidog, rydych yn ymwybodol iawn o fy mhryderon fod diffyg cefnogaeth ar gael i bobl sydd wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad yng Nghymru. Mae hyn yn bwysig nid yn unig am fod hunanladdiad yn golled unigryw o ddinistriol, ac mai dyma'r peth iawn i'w wneud, ond hefyd am y gwyddom fod pobl sy'n galaru oherwydd hunanladdiad yn llawer mwy tebygol o farw drwy hunanladdiad. Felly, mae cymorth i'r rheini sy'n galaru yn ffordd o atal hunanladdiad ynddi'i hun. Roedd adroddiad y pwyllgor iechyd, 'Busnes Pawb: Adroddiad ar atal hunanladdiad yng Nghymru', yn cynnwys argymhellion clir iawn ar brofedigaeth yn sgil hunanladdiad. Sut y byddwch yn sicrhau y bydd yr adolygiad a gomisiynwyd gennych yn ystyried anghenion y rheini sydd wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad, gan gynnwys gwrando ar brofiadau? A pha gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau y bydd llwybr ôl-ymyrraeth priodol ar gyfer hunanladdiad, fel yr argymhellwyd gan y pwyllgor iechyd a'r Athro Ann John yn ei hadolygiad o 'Siarad â fi 2', yn cael yr adnoddau priodol ac yn cael ei ddatblygu ar fyrder?

Hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod fy mod o ddifrif ynglŷn â'r mater, ac rwy'n cydnabod yr hyn y mae'n ei ddweud am y risgiau tebygol y bydd pobl yn marw drwy hunanladdiad yn y dyfodol os byddant wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn y lle cyntaf, ac rwyf o ddifrif ynglŷn â hynny. Rwyf am symud mor gyflym ag y gallwn. Mae gennym ddewisiadau i'w gwneud nid yn unig ynglŷn â'r hyn y mae'r data, y dystiolaeth a'r sylwadau yn ei ddweud wrthym am y cymorth y dylem ei ddarparu, ond a ddylai fod gennym system genedlaethol, gan y byddai hynny'n golygu, yn ôl pob tebyg, sefydliad cenedlaethol fel y Samariaid neu Gofal mewn Galar Cruse, er enghraifft, yn darparu gwasanaeth, o bosibl, neu a ddylai fod gennym, safonau cenedlaethol fel y gellir cael darpariaeth leol neu ranbarthol, gan fod grwpiau llawer llai a mwy penodol yn darparu gwasanaeth ar hyn o bryd. Mae angen i ni feddwl am ba fath o fodel rydym yn awyddus i'w gael a pha fath o wasanaeth rydym am ei ddarparu wedyn. Ond i mi, mae'n hanfodol gwrando ar bobl sydd wedi cael profiadau a phobl sydd eisoes yn darparu cymorth profedigaeth. Ac rwy'n hapus i ailgadarnhau bod yr Athro Ann John yn rhan annatod o'r broses o ystyried y sylwadau ynglŷn â'r hyn y dylem ei wneud nesaf. Felly, mae'n fater o beth rydym yn ei wneud, nid a ddylem wneud rhywbeth, ac rwy'n cydnabod y bydd yr Aelod yn parhau i ofyn cwestiynau hyd nes ein bod mewn sefyllfa lle rydym nid yn unig yn dewis ond yn gweld gwahaniaeth gwirioneddol wedi'i wneud.

Weinidog, un peth a wnaeth argraff arnaf, pan roeddwn yn llefarydd iechyd ar gyfer y grŵp Ceidwadol, mewn perthynas â chymorth profedigaeth oedd pan ymwelais â Hosbis Tŷ'r Eos yn Wrecsam—hosbis hyfryd, yn fy marn i, sy'n cynnig cefnogaeth wych i unigolion yn ystod wythnosau a dyddiau olaf eu bywydau. Ac ar y pryd, roedd ganddynt brosiect penodol i gefnogi pobl ifanc a oedd wedi eu heffeithio gan brofedigaeth. Ac yn aml iawn, mae'r bobl ifanc, y plant, sy'n cael eu gadael ar ôl—mae 'anwybyddu' yn air anghywir, ond mae'r systemau sydd ar waith yn tueddu i fethu ymateb i'w hanghenion. Pa waith y mae eich adran wedi'i wneud gydag adran y Gweinidog Addysg i sicrhau y ceir pontio rhwng iechyd ac addysg i ddarparu'r gwasanaethau profedigaeth hynny? Ac a fydd yr adolygiad a amlinellwyd gennych yn edrych yn benodol ar y gefnogaeth a roddir i bobl ifanc yr effeithir arnynt gan brofedigaeth?

Rwy'n fwy na pharod i edrych yn iawn ar y mater a godwyd gan yr Aelod. Rwyf wedi ymweld â Hosbis Tŷ'r Eos fy hun, ac rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaeth yr Aelod am eu gwaith, ac yn wir, rhannau sylweddol eraill o'r mudiad hosbisau yma yng Nghymru. Felly, rwy'n awyddus i ddeall nid yn unig y gwaith a wnânt, ond sut y mae unrhyw strategaeth—ac wrth gwrs, bydd y Gweinidog Addysg yn cyhoeddi canllawiau pellach am gymorth profedigaeth hunanladdiad i ysgolion, i blant a phobl ifanc—yn defnyddio dealltwriaeth o brofiadau'r plant a'r bobl ifanc hynny i wella ein gwasanaeth ymhellach. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu, nid yn unig at yr Aelod, ond hefyd i sicrhau bod y pwyllgor yn cael y wybodaeth ddiweddaraf pan fydd y Gweinidog addysg a minnau, wrth gwrs, yn ei fynychu ymhen ychydig wythnosau.FootnoteLink FootnoteLink

Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi pobl â nam ar y synhwyrau drwy fentrau allweddol, fel y fframwaith gweithredu integredig o ofal a chymorth i bobl sy'n fyddar neu'n byw â byddardod a chynllun gofal iechyd llygaid Cymru.

Diolch. Wel, yn union fel pobl heb nam ar y synhwyrau, nid oes un ffordd sy'n addas i bawb o ddarparu gwybodaeth mewn fformat hygyrch i bobl â nam ar y synhwyrau. Mae rhai awdurdodau lleol yn ariannu sefydliadau lleol i ddarparu gwasanaethau cymorth i breswylwyr, gan alluogi defnyddwyr Iaith Arwyddion Prydain, ac mewn rhai achosion, pobl sy'n drwm eu clyw neu wedi colli eu clyw, tra bo eraill heb unrhyw ddarpariaeth o gwbl. Mae'r gwasanaethau sy'n bodoli nid yn unig yn darparu mynediad at wybodaeth i bobl sydd â nam ar y synhwyrau, ond maent hefyd yn dod law yn llaw â gwasanaeth eirioli neu gynghori. Ond ar gyfer awdurdodau lleol ac adrannau'r Llywodraeth, cynhyrchir gwybodaeth fel arfer yn Iaith Arwyddion Prydain yn unig neu yn Iaith Arwyddion Prydain gydag isdeitlau, heb ddarparu hygyrchedd i bobl â nam ar eu golwg, er y gellid cynhyrchu fideos ac ati gyda'r ddarpariaeth honno, a darpariaeth yn y Gymraeg a'r Saesneg hefyd. Mynegwyd y pryderon hyn wrthyf gan elusennau nam ar y synhwyrau yng ngogledd Cymru. Sut felly y byddwch yn ymateb i'w pryderon fod yr anghydraddoldeb o ran mynediad at wybodaeth i bobl â nam ar y synhwyrau yn effeithio ar y bobl y maent yn gweithio gyda hwy, a bod arnom angen cyllid cyfartal i'r boblogaeth gyfan, mynediad at wybodaeth, a hynny ar gyfer pobl â nam ar y synhwyrau ym mhob awdurdod lleol ac nid dim ond y rhai sy'n dewis gwneud hynny?

Wel, mae hwn yn bwynt ynglŷn ag a ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddarparu gwasanaeth lle mae ganddynt safonau cenedlaethol y mae'n rhaid iddynt eu bodloni, neu a yw'n fater i awdurdodau lleol wneud dewisiadau yn ei gylch. Oherwydd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, gwyddom fod pob bwrdd iechyd ac awdurdod lleol ar fin cynnal, neu wedi cynnal, asesiad ar y cyd o angen yn eu hardaloedd, a bod angen iddynt ddiwallu'r anghenion hynny wedyn. Buaswn yn disgwyl i'r dadansoddiad o angen lleol ystyried gofynion cyfathrebu pobl â nam ar y synhwyrau yn briodol. Prin fod hwn yn faes ymylol o weithgarwch, o ystyried yr ystadegau ar y nifer ohonom yn yr ystafell hon a all ddisgwyl nam ar ein clyw neu ein golwg yn ystod ein hoes. Felly, rwy'n disgwyl i hyn fod yn rhan ganolog o'r ffordd y mae awdurdodau lleol yn rhedeg eu gwasanaethau.

Os yw'r Aelod yn awyddus i ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog a minnau gyda manylion ynglŷn â'r meysydd hynny lle mae'n credu bod anghydraddoldeb yn y ddarpariaeth, byddem yn fwy na pharod i edrych arnynt ac i ymrwymo i ystyried a oes mwy y gallem ei wneud, neu ai mater i awdurdodau lleol yw datrys y materion eu hunain.

Weinidog, cyhoeddodd y Prif Weinidog, pan oedd yn gyfrifol am bortffolio'r Ysgrifennydd cyllid, fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo £2.9 miliwn i ariannu gwasanaethau cyflogaeth a hyfforddiant arbenigol i bobl â nam ar eu synhwyrau, ac ar y pryd, dywedodd Rebecca Woolley, cyfarwyddwr Action on Hearing Loss Cymru

'Rydyn ni wrth ein bodd ein bod wedi cael yr arian hwn. Bydd nid yn unig yn sicrhau bod pobl â nam ar eu synhwyrau yn cael cymorth i wireddu eu potensial llawn, ond bydd cyflogwyr yng Nghymru hefyd yn cael eu grymuso i’w cefnogi i ffynnu yn y gweithle.'

Weinidog, mae'r ymrwymiad gan Lywodraeth Lafur Cymru i brosiect JobSense yn dystiolaeth bellach o'r flaenoriaeth barhaus y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i wella rhagolygon cyflogaeth a hyfforddiant pobl â nam ar y synhwyrau. Felly, pa gamau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried yn awr i adeiladu ar arferion da o'r fath fel y gall pawb sydd â nam ar y synhwyrau gael gwell mynediad at gyflogaeth a hyfforddiant?

Credaf fod hyn, mae'n debyg, yn croesi nifer o wahanol bortffolios gweinidogol, ond rwy'n hapus i gydnabod y gwelliant a wnaed, yn ogystal â'r gwaith y mae Action on Hearing Loss, yn arbennig, yn ei wneud gyda'u gwobrau rhagoriaeth i amlygu'r meysydd lle mae arferion da i'w cael eisoes a lle gellir gweld enghreifftiau pellach. Mae'r gwobrau diweddar, a gynhaliwyd ym mis Mai eleni, yn enghraifft dda, ac yn wir, fe wnaethant amlygu gwaith nifer o wahanol gyflogwyr. Rwy'n fwy na pharod i siarad ymhellach am hyn gyda fy nghyd-Weinidogion, y Gweinidog cyflogaeth yn ogystal, rwy'n siŵr, â'r Gweinidog sy'n arwain ar gydraddoldeb, sydd yn yr ystafell ac a fydd yn hapus i ymuno â'r sgwrs honno hefyd.

Mae ein cynllun cyflawni wedi'i ddiweddaru ar gyfer cyflyrau niwrolegol yn nodi ein hymrwymiad gyda GIG Cymru i godi ymwybyddiaeth o gyflyrau niwrolegol ac i sicrhau bod gan bobl yr effeithir arnynt gan unrhyw gyflwr niwrolegol fynediad amserol at ofal o ansawdd uchel, ble bynnag y maent yn byw, a ph'un a yw'r rhain yn cael eu darparu drwy ysbytai neu mewn lleoliad cymunedol.

Diolch am eich ateb, Weinidog, a diolch am eich ymateb ysgrifenedig i mi ar gwestiynau blaenorol a ofynnais ichi.

Rydych wedi nodi y byddwch yn cyfarfod y mis hwn, fis Mehefin, â'r grŵp cymorth i berthnasau cleifion dystonia yn ogystal ag Aelodau eraill yn y Siambr hon, ynghyd â chadeirydd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro. Cafodd apwyntiadau eu canslo yn ddiweddar yn y clinig botox sydd ar gael i gleifion dystonia, a chafodd apwyntiadau 300 o gleifion eu canslo yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae 3,500 o gleifion ledled Cymru yn dioddef o'r cyflwr hwn. A fyddwch yn rhoi sylw i'r hysbysiadau canslo hyn sydd wedi'u hanfon at gleifion ac yn sicrhau, lle mae gan gleifion apwyntiadau ar gyfer y cyflwr ofnadwy hwn, fod yr apwyntiadau hynny'n digwydd ac y rhoddir ystyriaeth briodol i gynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer cleifion dystonia, oherwydd, fel y dywedais, mae 3,500 o gleifion ledled Cymru yn dioddef o'r cyflwr hwn?

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn dilynol. Ddoe, cyfarfûm â grŵp cymorth y Gymdeithas Dystonia a dau Aelod nad ydynt yn y Siambr heddiw—Vikki Howells a Dawn Bowden—i drafod rhai o'r heriau a godwyd gan yr Aelod. Rwyf wedi ymrwymo i ymyrryd ac i egluro disgwyliadau, ac i sicrhau y gwneir cynnydd pellach. Mae a wnelo hyn yn rhannol â staffio o fewn y gwasanaeth. Mae'n wasanaeth sy'n cael ei ddarparu ar fodel prif ganolfan a lloerennau, gyda Chaerdydd yn ganolbwynt i dde-ddwyrain Cymru, a Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn arwain ar gyfer de-orllewin Cymru. Rwyf am weld buddsoddiad priodol yn cael ei wneud mewn staff, gan mai dyna'r mater allweddol i sicrhau bod pobl yn cael eu gweld ar amser, gan fy mod yn cydnabod bod methu cael apwyntiad yn effeithio'n fawr ar ansawdd bywyd pobl, p'un a ydynt mewn gwaith ai peidio. Felly, ydw, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod camau pellach yn cael eu cymryd, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd y camau pellach hynny wedi'u cymryd.

Mae sicrhau bod gan bobl fynediad at ofal o ansawdd uchel yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Dyma pam rydym yn buddsoddi £180 miliwn eleni a fydd yn cael ei dargedu ar draws y system iechyd a gofal cymdeithasol i gefnogi'r gwaith o ddatblygu modelau gofal di-dor ym mhob rhanbarth.

Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog am ei hateb. Bydd y Gweinidog iechyd ei hun yn ymwybodol o achos unigol torcalonnus a godwyd gyda mi gan deulu yn fy rhanbarth. Roedd gan y gŵr anghenion gofal cymhleth iawn a phecyn wedi'i gytuno i allu ei ryddhau o'r ysbyty i fynd adref o dan ofal iechyd parhaus. Arweiniodd methiant Allied Healthcare Ltd at sefyllfa lle roedd y pecyn gofal a ddarparwyd iddo yn ei gartref yn anghynaliadwy, ac mewn gwirionedd, yn beryglus. Yna, cafodd ei aildderbyn i'r ysbyty. Mae hon wedi bod yn stori hir—ac rwy'n fwy na pharod i anfon copi o'r ohebiaeth at y Dirprwy Weinidog—gan fod cyfres gyfan o broblemau wedi arwain at aildderbyn y gŵr, ar ôl chwe mis o hyn, i ysbyty acíwt.

Tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo heddiw i gynnal asesiad o faint o gleifion sydd wedi cael eu heffeithio ledled Cymru gan fethiant Allied Healthcare Ltd. Wedi'r cyfan, mae 12 mis wedi bod bellach ers y rhybuddion ariannol cyntaf a chwech mis ers i'r cwmni fynd i'r wal. Felly, hoffwn wybod faint o gleifion yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt gan hyn. Rwy'n siŵr nad fy etholwr fydd yr unig un, yn anffodus. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo i ymchwilio i weld faint o'r cleifion hyn sydd heb becyn gofal digonol o hyd ac a yw hynny'n golygu eu bod gartref a ddim yn derbyn y pecyn gofal a ddylai fod ganddynt, neu a yw hynny'n golygu efallai eu bod yn cael eu lleoli yn amhriodol mewn gofal preswyl?

A gaf fi ofyn i'r Dirprwy Weinidog, gyda'r Gweinidog, ymrwymo i edrych ar effeithiau hyn, o bosibl, ar dimau nyrsys ardal? Yn yr achos penodol hwn, gwnaeth y tîm nyrsys ardal eu gorau i gamu i'r adwy, ond nid oedd hynny'n bosibl. Ac a all y Dirprwy Weinidog ymrwymo i gynnal trafodaethau gyda bwrdd iechyd Hywel Dda—ond efallai y bydd eraill ledled Cymru—a'r awdurdodau lleol perthnasol, i edrych ar y gwaith y maent yn ei wneud i gael darpariaeth yn lle'r pecynnau gofal arbenigol a gollwyd o ganlyniad i fethiant Allied Healthcare Ltd? Ac yn olaf, a yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi fod yr achos penodol hwn yn tynnu sylw at y risg o ddibynnu ar gwmnïau'r sector preifat i ddarparu'r pecynnau gofal hynod bwysig hyn i rai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed? A wnaiff hi ymrwymo i weithio gyda byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol i ddatblygu modelau mwy amgen a chynaliadwy fel na fydd yn rhaid i unrhyw glaf arall ddioddef ac fel na fydd yn rhaid i unrhyw deulu arall ddioddef yr hyn y mae'r teulu hwn a'r gŵr hwn wedi ei brofi?

Diolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn. Rwy'n ymwybodol o'r ohebiaeth a gafodd Helen Mary Jones gyda'r Gweinidog am ei hetholwyr, ac rwy'n ymwybodol o natur dorcalonnus yr hyn a ddigwyddodd. Yn ddi-os, credaf fod methiant ariannol Allied Healthcare cyn y Nadolig diwethaf wedi rhoi straen ychwanegol enfawr ar y bwrdd iechyd lleol ac ar yr awdurdod lleol. A chredaf ei bod yn bwysig cofio bod y rheoliad a roddwyd ar waith o dan Ddeddf 2016 yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr wrando ar yr hyn sy'n bwysig i'r unigolyn, sy'n rhywbeth a oedd i'w deimlo'n gryf iawn yn fy marn i yn yr ohebiaeth a welais. Hefyd, mae'n pwysleisio ansawdd y gofal, ac roedd yn anffodus iawn fod y sefyllfa wedi datblygu fel y gwnaeth gyda'ch etholwr.

Gwyddom fod pwysau enfawr ar ofal cartref ac ar ofal iechyd parhaus, a chredaf nad oes amheuaeth fod sefyllfa Allied Healthcare wedi gwneud hynny'n waeth. Rwy'n sicr yn barod i edrych ar rai o'r pwyntiau a wnaed ganddi. Rydym eisoes yn ystyried ceisio arallgyfeirio'r sector cyfan, gan nad yw'r straen o gael y ddibyniaeth lwyr hon ar ddarpariaeth gofal preifat yn iach. Mae angen y ddarpariaeth gofal preifat arnom ac mae darpariaeth ardderchog i'w chael yno, ond hefyd, fel y dywedais mewn ymateb i gwestiynau Janet Finch-Saunders yn gynharach, mae angen modelau gofal eraill fel nad ydym yn ddibynnol ar un maes—er enghraifft, datblygu cwmnïau cydweithredol a busnesau gwerth cymdeithasol, yn ogystal ag annog awdurdodau lleol i gynnig mwy o ddarpariaeth yn fewnol. Felly, rydym eisoes yn gwneud hynny gan ei fod yn rhan o'n ffrwd waith, a chredaf fod hyn oll wedi tynnu sylw at hynny. A chredaf fod yr effeithiau y mae wedi'u cael ar y gwasanaeth nyrsys ardal a'r effeithiau y mae wedi'u cael ar unigolion a faint ohonynt sydd i'w cael yn rhywbeth y gallem edrych arno fel rhan o'r ymchwiliadau ehangach rydym yn eu hystyried ynghylch sut y bydd y system gofal cymdeithasol yn datblygu.

Felly, unwaith eto, mae'n wir ddrwg gennyf am y profiad a gafodd ei hetholwyr, ac rydym yn awyddus i geisio osgoi hynny rhag digwydd. Ond credaf ei bod hefyd yn bwysig dweud, pan aeth Allied Healthcare i'r wal, fod Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro wedi gweithredu'n gyflym i redeg eu cartrefi'n fewnol, sydd yn amlwg yn gam da ymlaen. Ond gyda'r sefyllfaoedd gofal iechyd parhaus, gwn fod hynny wedi bod yn anos.

Ddirprwy Weinidog, cyfarfûm yn ddiweddar â chynrychiolwyr Gofal Solfach, elusen gofrestredig sy'n gweithredu ar hyn o bryd ym mhentref Solfach yn fy etholaeth. Nawr, mae'r elusen yn gweithredu model arloesol iawn ar gyfer darparu gofal, gyda ffocws clir ar gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain. Nod yr elusen yw gwella iechyd a lles y gymuned, ac mae'n cynnal digwyddiadau i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd hefyd. Os nad ydych wedi gwneud hynny eisoes, hoffwn eich annog chi, a'r Gweinidog yn wir, i edrych ar y model gofal penodol hwn, o gofio bod Gofal Solfach yn gwneud gwaith gwych yn eu cymuned. O ystyried llwyddiant penodol y model hwn, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i'r mathau hyn o fodelau cymunedol a pha gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i sefydliadau fel Gofal Solfach?

Diolch yn fawr iawn i Paul Davies am ei gwestiwn, ac yn wir, hoffwn ymweld â Gofal Solfach, o bosibl, i weld beth yn union y maent yn ei wneud, gan fod yr hyn y maent ei wneud yn cyd-fynd yn llwyr â'r hyn rydym yn awyddus i'w wneud fel Llywodraeth. Yn sicr, mynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd, cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain, credaf mai dyna'r union bethau rydym yn ceisio'u hyrwyddo fel Llywodraeth. Fel rhan o'n harolwg a'n hadolygiad o'r holl fathau o ofal cymunedol sy'n cael eu hystyried, yn sicr mae gofal gan y trydydd sector a'r sector gwirfoddol yn un o'r meysydd allweddol sy'n darparu'r amrywiaeth o ofal rydym yn chwilio amdani. Felly yn sicr, credaf fod hon yn enghraifft y byddem yn awyddus iawn i edrych arni ac i weld a allwn ei hybu, ac eraill sy'n debyg iddi, i ddarparu'r amrywiaeth hon o ofal sydd ei hangen arnom fel nad ydym mewn sefyllfa lle rydym yn ddibynnol iawn ar un sector.

Diolch iddo am y cwestiwn. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn parhau i ddarparu gwasanaeth diogel ac amserol i bobl Blaenau Gwent. Ym mis Ebrill eleni, cyrhaeddodd 71.2 y cant o ymatebion brys i alwadau coch yn ardal Aneurin Bevan o fewn y targed wyth munud, gydag amser ymateb canolrifol o ddim ond pum munud a 38 eiliad.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Credaf fod pob un ohonom yn cydnabod y gwaith caled a wneir gan barafeddygon i sicrhau bod pobl yn teimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, a'u bod yn ddiogel. Gwyddom hefyd fod rhai galwadau'n cael eu gohirio, yn enwedig galwadau oren a gwyrdd, a gwyddom hefyd fod rhai materion sylweddol sy'n atal y gwasanaeth ambiwlans rhag gweithredu'n effeithlon. Rwy'n meddwl yn arbennig am drosglwyddo mewn ysbytai, a byddwch wedi gweld adroddiadau ynglŷn â hynny yn y wasg a'r cyfryngau yn gynharach yr wythnos hon. Gwyddom hefyd o'r ystadegau a gyhoeddwyd gennych chi fod oddeutu 21,000 o oriau wedi'u colli yn chwarter cyntaf eleni o ran trosglwyddo o ambiwlansys mewn ysbytai. Nawr, gwyddom fod gennym staff gweithgar iawn mewn unedau damweiniau ac achosion brys, sy'n teimlo dan bwysau enfawr oherwydd y pwysau ar y gwasanaeth hwnnw, a gwyddom hefyd fod gweithwyr ambiwlans yn gweithio hyd eithaf eu gallu. Felly, ymddengys i mi fod gennym system lle mae gennym ddau grŵp o bobl sy'n gweithio'n eithriadol o galed i'n cadw'n ddiogel ac i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom, ond ymddengys fod y system ei hun yn eu hatal rhag gwneud hynny bob amser. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i edrych eto—a gwn ein bod wedi trafod hyn o'r blaen—ar y ffordd y caiff trosglwyddiadau o ambiwlansys mewn adrannau damweiniau ac achosion brys eu gweithredu i sicrhau bod ambiwlansys yn gallu cyflawni'r targed 15 munud a bennwyd gennych ar eu cyfer, ac yn gallu treulio mwy o amser yn darparu'r gwasanaeth hwn a llai o amser yn trosglwyddo cleifion?

Gwnaf, rwy'n fwy na pharod i edrych eto. Yn wir, mae gwaith yn mynd rhagddo eisoes. Ddoe, cawsom gyfle i drafod yr adolygiad oren, ac wrth gael gwared ar yr amseroedd aros hir iawn hynny sy'n digwydd, mae rhan o hynny mewn gwirionedd yn ymwneud â rhyddhau'r capasiti sy'n aml wedi'i ddal yn ôl ar safle ysbyty. Yn ardal Aneurin Bevan yn ddiweddar, yn ystod y chwarter diwethaf, cawsant y nifer uchaf o achosion o oedi am dros awr. Mae gennym ddau fesur penodol: un i weld a yw ambiwlansys yn cael eu rhyddhau o fewn 15 munud, ac ail fesur i weld a ydynt yn cael eu rhyddhau o fewn awr. Felly, mae pwysau gwirioneddol o fewn y system bresennol.

Nawr, yn y tymor canolig, bydd gennym gyfleuster newydd yn y Grange, a ddylai olygu bod gennym broses well a gwell system i bobl weithio ynddi, ond mae hynny'n golygu, am y ddwy flynedd nesaf, cyn i'r Grange ddod yn weithredol, fod angen i ni sicrhau ein bod yn gwella'r system sydd gennym. Mae hynny'n ymwneud â'r system gyfan. Mae'n ymwneud â gofal cymdeithasol. Mae'n ymwneud â'r ffordd rydym yn trefnu gwahanol rannau. Mae hefyd yn ymwneud â'r arferion a'r weithdrefn mewn adrannau brys hefyd. Byddaf yn cyfarfod â grŵp o glinigwyr i edrych ar adolygiad o fesurau adrannau brys i geisio helpu i newid yr arweinyddiaeth a'r diwylliant o'u mewn drwy wrando ar eu cymheiriaid hefyd. Nid oes a wnelo hyn â'r Llywodraeth yn gorchymyn o'r canol; mae a wnelo ag arferion da mewn gwahanol rannau o'n system, a dysgu oddi wrth ein gilydd a gwir arweinyddiaeth. Buaswn yn fwy na pharod i drafod rhai o'r manylion gyda chi y tu allan i'r Siambr hefyd.FootnoteLink

I ymhelaethu ar gwestiwn Mr Alun Davies, Weinidog, mae ffigurau'n dangos bod criwiau ambiwlans ledled Cymru wedi treulio dros 65,000 o oriau'n aros i drosglwyddo cleifion mewn ysbytai y llynedd—a soniasoch eisoes am y 25,000 awr ers 2015, ar ben hynny hefyd. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r broblem o oedi estynedig wrth drosglwyddo cleifion i wella gwasanaethau ambiwlans ym Mlaenau Gwent ac mewn mannau eraill yng Nghymru? Gwyddom fod y gweithwyr ambiwlans yn gwneud gwaith gwych, ond beth yw'r rhesymau a'r ffeithiau a'r ffigurau y tu ôl i'r ffaith bod yr amser trosglwyddo mor hir y tu allan i ysbytai yn hytrach na bod pobl yn yr ysbyty? Diolch.

Nid wyf yn siŵr, Lywydd, a allaf ganfod unrhyw beth sy'n wahanol yn y cwestiwn y mae'r Aelod wedi'i ofyn i'r hyn a ofynnwyd yng nghwestiwn atodol yr Aelod dros Flaenau Gwent. Ailadroddaf eto fod cyfres o gamau ar y gweill eisoes i edrych ar fesurau mewn adrannau achosion brys, fel y dywedais yn fy ateb i Alun Davies. Yn gyffredinol o fewn ein system, rydym wedi gweld gwelliant yn ystod y chwarter diwethaf, ond mae her yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, ac rwy'n edrych i weld beth sy'n digwydd ar draws y system gyfan i sicrhau'r gwelliant. Ond heblaw am hynny, Lywydd, nid wyf yn credu y gallaf ychwanegu at yr ateb rwyf eisoes wedi'i roi ar yr un pwnc.

Diolch am y cwestiwn. Cyfrifoldeb Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yw sicrhau ei fod yn darparu mynediad digonol at wasanaethau therapi, gan gynnwys therapi iaith a lleferydd, gan ystyried yr arferion gorau perthnasol. Fodd bynnag, mae'n bleser gennyf gadarnhau nad oes neb yng ngogledd Cymru yn aros yn hwy na'r targed o 14 wythnos am wasanaethau therapi, ac mae hynny wrth gwrs yn cynnwys mynediad at therapi iaith a lleferydd.

Diolch. Ers 2017, rwyf wedi bod mewn cysylltiad ag etholwr, cyn-therapydd, a oedd ymhlith staff a benderfynodd chwythu'r chwiban ar bryderon a oedd ganddynt yn ymwneud ag adran therapi iaith a lleferydd Betsi Cadwaladr. Mae'r pryder yn ddeublyg: yn gyntaf, mater yn ymwneud â llywodraethu clinigol, gyda phryderon gwirioneddol am bwysau llwyth gwaith, diwylliant negyddol yn y gweithle, gwanhau gwasanaethau a risg i staff a defnyddwyr y gwasanaeth, yn eu tyb hwy. Ond mae yna deimlad dwfn hefyd, yn eu geiriau hwy, fod y broses chwythu'r chwiban ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi torri.

Nawr, gwyddom fod plant nad ydynt yn cael y cymorth cyfathrebu sydd ei hangen arnynt yn gallu profi effeithiau gydol oes—addysg, cyflogaeth, iechyd meddwl, llesiant ac yn y blaen. Rwyf wedi ymdrin â nifer o achosion lle mae plant wedi gorfod aros yn hir am therapi, neu wedi profi therapi anaddas—ac roedd un achos yn nodi arhosiad hir am therapi yn y Gymraeg, er enghraifft. Rwy'n falch ein bod, o'r diwedd, ar gam lle mae ymchwiliad annibynnol, allanol wedi'i gwblhau.

Nawr, er ei bod yn amlwg i mi fod angen adolygu'r broses chwythu'r chwiban, yn seiliedig ar brofiad fy etholwr, a wnaiff y Gweinidog gytuno â mi, er mwyn tryloywder, y dylai'r adroddiad annibynnol—ac rwyf wedi cael gwybod na fydd yn cynnwys unrhyw argymhellion fel y cyfryw—fod ar gael yn hwylus i fy etholwr ac eraill sydd â phryderon tebyg, ac y dylid rhoi cyfleoedd i'r rhai sydd wedi mynegi pryderon weithio gyda'r bwrdd iechyd i drafod eu hanghenion a sut y gellid gwella gwasanaethau?

Credaf fod dau bwynt yr hoffwn eu gwneud mewn ymateb. Y cyntaf yw cydnabod, wrth sicrhau bod y perfformiad cyfredol yn parhau mewn perthynas â nifer y bobl sy'n cael eu hasesu o fewn amser rhesymol, ei bod hi'n bwysig parhau i edrych ar sut y caiff y gwasanaeth ei drefnu. Ac nid ydym yn rhoi digon o bwyslais ar yr effeithlonrwydd neu'r aneffeithlonrwydd rydym yn ei adeiladu i mewn i'r system gofal iechyd ar adegau drwy barhau i weithredu system yn y ffordd y mae bob amser wedi cael ei gweithredu. Er enghraifft, lleoliad apwyntiad—a yw'n haws ac yn fwy cyfleus asesu pobl mewn lleoliadau cymunedol? Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod y lleoliadau hynny'n addas i bobl gael eu hasesu'n briodol, yn hytrach na gofyn i bobl deithio i wasanaethau sydd wedi'u lleoli mewn ysbytai? Felly, mae rhywbeth am yr ôl-troed cymunedol hefyd. Eich pwynt, mewn gwirionedd—o ran ffocws y problemau y deallaf eich bod wedi bod yn ymdrin â hwy yn eich etholaeth, nid wyf yn ymwybodol o'r holl fanylion, felly nid wyf am honni hynny, ond gwn eich bod wedi dweud bod ymchwiliad annibynnol wedi'i gynnal. Nid wyf yn credu y gallaf ymrwymo i gyhoeddi ymchwiliad annibynnol o ystyried nad oes gennyf yr holl fanylion—credaf fod y bwrdd iechyd wedi cytuno i benodi rhywun i gynnal ymchwiliad annibynnol—ond buaswn eisiau iddo fod yn gwbl dryloyw a sicrhau bod pobl eisiau gweithio gyda'i gilydd i geisio gwella'r gwasanaeth. Felly, efallai y byddwch eisiau ysgrifennu ataf neu siarad â mi wedyn. Rwyf eisiau sicrhau'r lefel uchaf o dryloywder i helpu i wella'r gwasanaeth ymhellach.FootnoteLink

Yn olaf, cwestiwn 9—Hefin David.

Iawn, a diolch am y cwestiwn. Drwy gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn cynhwysfawr o daliadau ex gratia ynghyd â chymorth cofleidiol helaeth sy'n cynnwys cymorth seicolegol, cyngor a chymorth ar fudd-daliadau a chyfeiriadau at wasanaethau cyhoeddus eraill a ddarparwn ledled Cymru.

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod y BBC wedi adrodd ar achos Kirk Ellis o Gaerffili, a oedd wedi dal hepatitis C pan oedd yn blentyn bach, ond ni ddaeth yn ymwybodol o hynny nes ei fod yn 13 oed. Mae'n cael £18,500 y flwyddyn o iawndal. Ym mis Ebrill, cyhoeddodd y Prif Weinidog y byddai cleifion yn Lloegr yn cael £10,000 ychwanegol. Ni fyddai hynny'n berthnasol i gleifion sydd wedi'u heffeithio yng Nghymru. Nid yw'n deg bod y 175 o bobl â haemoffilia yng Nghymru a gafodd eu heintio yn y 1970au a'r 1980au yn cael llai o gymorth ariannol na dioddefwyr yn Lloegr a'r Alban. Iechyd—er ei fod yn fater datganoledig, mae Kirk Ellis yn cydnabod bod hyn wedi digwydd cyn datganoli, dan oruchwyliaeth Llywodraeth y DU, ac mai hwy a ddylai fod yn gyfrifol am wneud taliadau. Ond beth bynnag fydd yn digwydd, mae angen datrys y mater hwn, a hoffwn wybod beth y mae'r Gweinidog yn ei wneud i gael y mater hwn wedi'i ddatrys a sicrhau bod taliadau teg yn digwydd ar draws y Deyrnas Unedig.

Ie. Gwelais y cyfweliadau gyda'ch etholwr, ac mae'n cydnabod, fel y dywedwch, fod hyn wedi digwydd cyn datganoli, a byddech fel arfer yn disgwyl i Lywodraeth y DU gymryd cyfrifoldeb parhaus dros yr hyn a oedd yn sgandal gwirioneddol, dros nifer o ddegawdau, lle cafodd pobl ddiniwed eu heintio a lle'r effeithiwyd ar eu bywydau cyfan. Roeddwn yn siomedig fod Adran Iechyd y DU, ar y diwrnod y cychwynnodd yr ymchwiliad o'r diwedd, wedi cyhoeddi system daliadau gwbl newydd ar gyfer trigolion Lloegr yn unig, heb unrhyw fath o rybudd na thrafodaeth gyda Chymru, yr Alban na Gogledd Iwerddon, system a aeth yn groes i gytundebau a thrafodaethau blaenorol, oherwydd mae gwahaniaethau yn y cynlluniau cymorth sydd ar gael ledled y Deyrnas Unedig. Credaf y byddai'n synhwyrol pe gallem sicrhau system gymorth a oedd yn gyson ar draws y Deyrnas Unedig. Mae hynny'n golygu bod angen i'r pedair Llywodraeth weithio gyda'i gilydd. Cafodd hynny ei roi i ni cyn i'r ymchwiliad ddechrau, ac wedyn cafwyd cyhoeddiad annisgwyl. Serch hynny, mae ein swyddogion yn parhau i siarad, ac mae cyfarfod i'w gynnal rhwng swyddogion yn ystod yr wythnos nesaf, ac rydym yn gobeithio trefnu dyddiad i Weinidogion y DU allu trafod y materion hyn gyda'i gilydd—Gweinidogion o bob un o'r tair Llywodraeth, a chynrychiolydd o Lywodraeth Gogledd Iwerddon hefyd—cyn diwedd toriad yr haf, oherwydd rwyf eisiau gwneud cynnydd, ac yn sicr nid wyf eisiau gadael i'r mater hwn barhau gyda chystadleuaeth flynyddol rhwng y pedair Llywodraeth, ond yn hytrach, mae angen rhywfaint o synnwyr ac ymwybyddiaeth i gydnabod ein bod angen cefnogi'r bobl yr effeithiwyd arnynt, oherwydd mae ganddynt lawer o'u bywydau i'w byw o hyd.

Diolch i'r Gweinidog.

Pwynt o drefn mewn perthynas â'r cwestiynau, Mark Reckless.

Lywydd, yn y gorffennol, mae grwpiau o bedwar neu fwy o Aelodau wedi cael caniatâd i ofyn yr un nifer o gwestiynau â grwpiau mwy o faint. Pan oedd y Gweinidog addysg yn arwain grŵp o bump a oedd yn rhan o gonsensws Bae Caerdydd, nid oedd unrhyw gwestiwn ynglŷn â chyfyngu ar nifer eu cwestiynau. Gyda Phlaid Brexit, rydych eisiau cyfyngu nifer ein cwestiynau i chwarter y cwestiynau y mae'r grwpiau eraill yn eu gofyn. Lywydd, oni fydd pobl yn dod i'r casgliad eich bod yn rhagfarnllyd fel rhan o'r sefydliad 'aros'?

Roeddwn am ddiolch i chi am roi rhybudd i mi am y pwynt o drefn, ac am ein trafodaethau ar y mater yn gynharach yr wythnos hon, ond mae'n debyg na fyddaf yn diolch i chi ar ôl y cyfraniad hwnnw. Hoffwn ailadrodd, fel y gwneuthum yn ein cyfarfod yn gynharach yr wythnos hon, fod dyraniad cwestiynau arweinwyr a llefarwyr yn cael ei bennu yn ôl disgresiwn y Cadeirydd, ac rwyf wedi penderfynu rhoi'r un dyraniad i grŵp newydd Plaid Brexit ag a oedd gan grŵp UKIP yn ddiweddar. Mae'r dyraniadau'n adlewyrchu'r cydbwysedd cyffredinol ac nid ydynt yn wyddor fanwl nac yn gyfrifiad pro-rata. Felly, fy nghyfrifoldeb i yw sicrhau bod eich grŵp yn cael dyraniad cyffredinol teg o amser ar draws y cwestiynau. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen i mi dynnu eich sylw at y ffaith na allaf alw ar eich Aelodau os nad ydynt yn gwneud ceisiadau i ofyn cwestiynau, ac er gwybodaeth i'r Aelodau, ni chefais unrhyw geisiadau o'r fath gan Blaid Brexit heddiw.

Fe ddywedoch chi wrthym na chaem wneud hynny—dim ond tri.

Felly, y cwestiwn a'r eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, a'r cwestiwn hwnnw gan Russell George.

Gwnaf, wrth gwrs. Yn gynharach heddiw, cyhoeddais ddatganiad yn rhoi gwybod i'r Aelodau am y comisiwn arbenigol, gan gynnwys y cylch gorchwyl.

A gaf fi ddiolch i chi, Lywydd, am dderbyn y cwestiwn amserol hwn? A byddai wedi bod o gymorth, rwy'n credu, pe bai'r Gweinidog wedi cyflwyno datganiad llafar yn hytrach na datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn. Wrth gwrs, darllenais eich datganiad heddiw, Weinidog, ac o'm safbwynt i, o ddarllen y datganiad, rydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn, gyda chomisiwn arbenigol arall wedi'i benodi i edrych ar gynigion eraill yn lle cynigion Llywodraeth Cymru ei hun ar ôl i £114 miliwn, fel y clywsom o'r datganiad heddiw, o arian cyhoeddus gael ei wario neu ei wastraffu ar ddatblygu cynigion ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus annibynnol dros gyfnod o ddwy flynedd. Buaswn yn cytuno â'r sylwadau yn eich datganiad heddiw, Weinidog, fod angen i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i ateb yn gyflym, felly mae gennyf nifer o gwestiynau.

Beth fydd yr amserlen i'r comisiwn arbenigol gyflwyno'u hadroddiad? Pa gyllideb y byddwch yn ei dyrannu'n benodol ar gyfer gwaith y comisiwn arbenigol? Pwy fydd yn penodi aelodau'r comisiwn hwn, a faint o amser fydd y broses recriwtio yn ei gymryd? Ac a wnewch chi ymrwymo i lynu at gasgliadau'r comisiwn neu a fydd modd diystyru adroddiadau'r comisiwn arbenigol hwn? Weinidog, rydych wedi dweud wrth y Cynulliad hwn ei bod yn hanfodol ein bod yn cynllunio trafnidiaeth yn gyfannol ac nad ydym yn edrych ar foddau trafnidiaeth ar eu pen eu hunain, ac aethoch ymlaen i ddweud, pe baech yn gwneud y mwyaf o'r capasiti ar y metro, mai'r uchafswm y gallech ei dynnu oddi ar yr M4 oedd 4 y cant yn unig. A ydych yn credu y bydd unrhyw gynigion amgen a wnewch yn tynnu mwy na 4 y cant oddi arni?

Ddoe, dywedodd y Prif Weinidog y bydd cyfres o ymyriadau cyflym wedi'u targedu yn cael eu gwneud yn y cyfamser i liniaru tagfeydd ar y M4, ac mae eich datganiad heddiw wedi cyfeirio at hynny. Os yw'r Gweinidog yn credu bod mesurau tymor byr yn effeithiol, pam nad ydynt wedi cael eu gweithredu yn y gorffennol pan ellid bod wedi eu rhoi ar waith flynyddoedd yn ôl?

Ac yn olaf, Lywydd, mae'r Gweinidog wedi dweud o'r blaen, ac rwy'n dyfynnu yma, fod gwelliannau tameidiog a defnyddiol wedi cael eu gwneud dros amser, ond nid ydynt ond wedi gohirio'r mater—nid ydynt ond wedi gohirio'r mater—mae angen gwaith uwchraddio helaeth ar y darn hwn o seilwaith yn hirdymor. Felly a gaf fi ofyn: a yw'r Gweinidog bellach yn credu na fydd angen gwaith uwchraddio mor helaeth ar seilwaith yr M4 mwyach?

A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau, a'i sicrhau nad ydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn? A dyna pam ein bod yn gallu gofyn i'r comisiwn gyflwyno argymhellion o fewn cyfnod o chwe mis o gael ei gynnull. Nid ydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn, oherwydd mae pob un o'r modelau llif traffig, yr asesiad cyfan, a'r dadansoddiad cyfan o dros 28 a mwy o gynigion yn bodoli bellach. Mae adroddiad yr arolygydd yn gynhwysfawr ac mae'n cynnwys asesiad o bob un o'r 28 cynnig hwnnw. Fodd bynnag, bydd y comisiwn yn rhydd i ystyried cynigion ychwanegol ac amgen. Bydd y comisiwn yn cael ei sefydlu gydag arbenigedd o'r maes trafnidiaeth er mwyn gwneud hynny. Ac felly, nid yw'r arian wedi'i wastraffu. Yn wir, pan fyddwch yn cymharu cyfran y gost ar gyfer datblygu'r M4 â chyfran y gost ar gyfer cynlluniau ffyrdd mawr eraill, mae'r costau datblygu fel cyfran yn ffafriol iawn mewn gwirionedd—maent yn 6.3 y cant. I gymharu â hynny, Lywydd, roedd ffordd osgoi A487 Caernarfon-Bontnewydd yn 9.4 y cant, adran 3 yr A465 yn 9.8 y cant, a'r A40 yn 11.5 y cant.

Ni ellir datblygu prosiectau am ddim, ac nid yw ond yn iawn ac yn briodol mewn proses ddemocrataidd fod cyfle llawn yn cael ei roi i'r cyhoedd graffu ar achos y Llywodraeth. Roedd achos y Llywodraeth yn gryf ac yn rymus, fel y dangosodd yr arolygydd, ond mae'r oes wedi symud ymlaen gryn dipyn ers 2016, pan wnaethom addo adeiladu ffordd liniaru, ac rwy'n benderfynol o symud ymlaen yn gyflym yn awr gyda dewisiadau amgen a chyfuniad—nid un ymyriad posibl yn unig, ond cyfuniad o ymyriadau o bosibl, a gallai llawer ohonynt fod ymhlith y 28 a gyflwynwyd i'r arolygydd, ac rwyf am fwrw ymlaen â hwy yn gyflym iawn.

Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw, ynglŷn â'r amserlen ar gyfer llunio a gwahodd y comisiwn i gyflwyno adroddiad, y byddwn yn gweld aelodau'n cael eu penodi—bydd y cadeirydd a minnau'n cytuno arnynt—cyn toriad yr haf. Bydd eu gwaith yn dechrau cyn gynted ag y bo modd ar ôl y dyddiad hwnnw, ond byddaf yn cwrdd â'r cadeirydd ddydd Llun i drafod y gwaith ac adroddiad yr arolygydd a'r asesiad a'r dadansoddiad sydd wedi'u cynnal eisoes. Fel y dywedais yn y datganiad, rwy'n disgwyl adroddiad interim o fewn 6 mis, ond rwyf wedi bod yn awyddus ac yn glir iawn wrth ddweud wrth y cadeirydd ac wrth y cyhoedd, os gall y comisiwn gyflwyno awgrymiadau ymarferol y gellir eu cyflwyno yn y tymor byr, yn syth, o fewn y cyfnod hwnnw o chwe mis, yna dylai wneud hynny heb oedi.

Nawr, gofynnodd Russell George gwestiwn pwysig iawn ynglŷn ag a fydd yr argymhellion yn rhwymol. Byddant yn cael eu hystyried gan y Llywodraeth, ond byddant yn amodol ar eu gallu i ddangos gwerth am arian neu beidio. Nid wyf am wastraffu arian cyhoeddus ar brosiectau na fyddant yn cyflawni. Bydd yn rhaid iddynt hefyd fod yn fforddiadwy, o ystyried, yn arbennig, safbwynt y Prif Weinidog ar lwybr du'r M4, lle barnwyd nad oedd yn fforddiadwy. Ac yna, yn drydydd, mae'n rhaid iddynt fod yn gyflawnadwy. Yn ystod yr ymchwiliad cyhoeddus, gwelsom fod rhai awgrymiadau wedi cael eu cynnig, gan gynnwys twnnel hir iawn na fyddai wedi bod yn gyflawnadwy. Rydym eisiau gweld atebion cyflawnadwy yn cael eu rhoi ar waith.

Mae Russell George hefyd yn iawn i dynnu sylw at y ffigur o 4 y cant o ran faint o bobl y gallwn eu tynnu oddi ar y M4 a'u cael i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Gallai trafnidiaeth gyhoeddus fod yn rhan o'r gymysgedd o ymyriadau, a dyna pam y dywedais nad ydym yn edrych ar un ateb yn unig, un fwled hud; rydym yn edrych ar gyfuniad posibl, a chyfuniad o atebion ac mae'n bosibl y bydd angen eu trefnu mewn ffordd benodol.

O ran yr ymyriadau cyflym rwyf wedi'u nodi yn fy natganiad ysgrifenedig, rwy'n falch o ddweud ein bod bellach mewn sefyllfa, ar ôl profi rhai o'r ymyriadau hynny ar yr A55, i fwrw ymlaen â hwy ar unwaith ar yr M4. A lle rydym wedi'u cyflwyno ar yr A55, rwy'n credu eu bod wedi profi'n llwyddiannus iawn yn lleihau tagfeydd yn gynt pan fo digwyddiadau a damweiniau'n digwydd. Ac mewn perthynas â'r cwestiwn ynglŷn ag a fyddai darn mawr o seilwaith ffordd newydd yn cael ei ystyried, wel, rwyf wedi dweud wrth gadeirydd y comisiwn y dylai ei gylch gwaith fod yn eang; dylai allu ystyried atebion sy'n seiliedig ar ffyrdd gyda'r bobl a gaiff eu penodi gydag ef, ond mae'n rhaid iddynt gyrraedd y safon a osodwyd gan y Prif Weinidog. Mae'n rhaid iddynt fod yn fforddiadwy ac mae'n rhaid iddynt beidio â chyfrannu'n sylweddol at newid hinsawdd. Maent yn safbwyntiau sylfaenol ac ni fyddant yn newid yn ystod proses y chwe mis nesaf.

Rwy'n falch o gael y cyfle i ofyn cwpl o gwestiynau. Credaf fod y penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen â'r llwybr du yn un cywir. Nid wyf mor argyhoeddedig â'r Gweinidog fod pethau wedi symud ymlaen cymaint ers i'r cynigion gael eu gwneud yn wreiddiol. Mae digonedd o bobl, gan gynnwys fy mhlaid i, wedi bod yn dadlau—a'r Gweinidog sy'n eistedd y tu ôl i chi—ers blynyddoedd lawer y byddai hyn yn debygol o gael ei ystyried, yn y pen draw, yn anghynaliadwy yn amgylcheddol ac yn ariannol. Ac mewn gwirionedd, buaswn yn falch o weld swm sylweddol o arian yn cael ei wario ar wella'r rhwydwaith ffyrdd yn ne-ddwyrain Cymru, ond mae'n rhaid i hynny ddigwydd ochr yn ochr ag ymdrech wirioneddol i sicrhau newid moddol yn ne-ddwyrain Cymru, fel mewn mannau eraill. Credaf mai dyna a gollwyd yn llwyr yn yr ymrwymiad i wario cymaint ag a gâi ei argymell ar y llwybr du.

Mae un neu ddau o gwestiynau'n codi ynglŷn â'ch datganiad y bore yma, y datganiad ysgrifenedig. Rydych yn dweud y bydd nifer o gamau tymor byr yn cael eu cymryd—swyddogion traffig ychwanegol, er enghraifft, peidio â chau lonydd yn ystod digwyddiadau mawr, mwy o gerbydau achub ac yn y blaen, er mwyn caniatáu i draffig lifo. Bydd pobl yn gofyn pam ar y ddaear nad oedd y mesurau hyn eisoes ar waith, o ystyried y tagfeydd difrifol ar y rhan honno o'r M4?

O ran y comisiwn, rwyf innau hefyd yn awyddus i weld a chlywed ychydig mwy am amserlen ar gyfer y gwaith rydych yn disgwyl i'r comisiwn ei gyflawni. Credaf y dylem fod yn wyliadwrus iawn o ran edrych am bethau y mae'r comisiwn yn dweud y gellir eu gwneud o fewn chwe mis. Nid wyf yn credu mai dyna'r math o ymateb difeddwl tymor byr sydd ei angen arnom. Os nad yw'n ocsimoron, credaf fod angen edrych ar frys ar atebion strategol hirdymor ar gyfer trafnidiaeth, nid yn y de-ddwyrain yn unig ond golwg ehangach ar yr hyn y gellir ei gyflawni gyda'r arian sydd ar gael.

Felly, un ynghylch yr amserlen, ond yn ail, oni ddylai'r gwaith rydych yn ei ddyrannu i'r comisiwn hwn fod yn cael ei roi i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru? Mae hwnnw'n bodoli eisoes. A gwn eich bod yn dweud bod hwn yn gyfrwng a fydd yn gyfrifol am ddarparu prosiect penodol, ond oni allai hwn fod yn brawf gwirioneddol i'r comisiwn seilwaith newydd hwnnw i Gymru, o gael tasg sydd â chenhadaeth strategol hirdymor? Nid wyf yn deall pam y byddech eisiau creu comisiwn newydd pan fo gennych y corff hwnnw ar waith eisoes.

A gaf fi ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiynau? Credaf fod y cwestiwn olaf yn arbennig o ddilys—ynglŷn ag a ddylai Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru wneud y gwaith penodol hwn. Roedd hwnnw'n rhywbeth y bûm yn ei ystyried yn ofalus, a gwneuthum y penderfyniad hwn oherwydd bod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru eisoes wedi dechrau gweithio mewn amryw o feysydd yn edrych ar fathau eraill o seilwaith— er enghraifft, yn y maes digidol—pe baem wedi gwahodd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru i ymgymryd â'r gwaith hwn, byddai'n eu llethu ac yn eu hatal rhag symud ymlaen ar waith arall sy'n rhaid ei ystyried er ein budd hirdymor.

O ran yr amserlen, wel, mae fy natganiad yn glir iawn ar hyn: bydd y comisiwn yn ystyried ymyriadau tymor byr ac atebion mwy hirdymor, gan gynnwys yr ymddygiadau sy'n arwain pobl i deithio mewn ffyrdd penodol a dewis teithio gan ddefnyddio mathau penodol o drafnidiaeth. Roeddem bob amser yn dangos, gyda'n tystiolaeth, fod y llwybr du—fe'i cydnabuwyd yn llawn gan yr arolygydd—wedi'i gynllunio ar y cyd â mathau eraill o drafnidiaeth yn llwyr, yn enwedig gyda metro de Cymru, er mwyn cynllunio rhwydwaith trafnidiaeth modern, cwbl integredig ar draws y rhanbarth. Cafodd y gwaith hwnnw, fel y dywedais, ei gydnabod gan yr arolygydd.

Rydym eisiau gweld newid moddol sylweddol yn digwydd, a dyna pam rydym yn buddsoddi mwy nag erioed o'r blaen mewn teithio llesol, a pham ein bod, gyda fy nirprwy yn arwain ar deithio llesol, yn benderfynol o weld mwy o bobl yn gadael eu ceir ac yn dewis mathau eraill o drafnidiaeth. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw fod un o'r cynlluniau peilot rydym yn eu cyflwyno mewn perthynas â bysiau—teithio sy'n ymateb i'r galw—wedi cael ei brofi mewn mannau eraill yn y DU, lle canfu fod mwy na hanner y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth penodol hwnnw'n defnyddio bysiau am y tro cyntaf. Dyna'r math o newid moddol rydym yn arwain arno yn Llywodraeth Cymru.

Roedd Rhun ap Iorwerth yn cydnabod mai hwn oedd y penderfyniad cywir—rwy'n ddiolchgar iddo am gytuno. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, pan fydd pethau'n newid a phan fydd amgylchiadau'n newid, fod yn rhaid ystyried cynigion newydd a gaiff eu hyrwyddo a'u cyflwyno gan Lywodraeth. Yn yr un modd, mae'n bwysig cydnabod, rwy'n credu, fod un o'r dewisiadau amgen a gynigiwyd gan eraill yn y Siambr—y llwybr glas—wedi cael ei ddifa'n llwyr gan yr arolygydd fel dewis amgen dilys i'r llwybr du. Felly, bydd yn rhaid i'r comisiwn fod yn ddadansoddol yn ogystal â chreadigol iawn wrth edrych ar atebion amgen.

Fel eraill, roeddwn yn ddiolchgar i chi, Weinidog, am eich datganiad y bore yma ac yn ddiolchgar am rai o'r manylion a oedd ynddo—rwy'n croesawu'r hyn rydych wedi'i ddweud yn fawr. A gaf fi ddweud bod gan rai pobl yn fy etholaeth fy hun bryderon ynghylch amserlenni a phryderon ynglŷn â'r amser y bydd hyn yn ei gymryd? Mae gennyf ddiddordeb mawr yn y cylch gorchwyl rydych wedi'i osod ar gyfer y comisiwn, a dylwn ddweud fy mod yn croesawu penodiad Terry Burns hefyd—rwy'n credu y bydd rhywun o'r statws hwnnw'n gallu gyrru'r gwaith hwn yn ei flaen.

Ond nid yw'r amcanion ar gyfer y gwaith yn glir yn y cylch gorchwyl—beth yw diben hyn? Wrth ddarllen drwy'r cylch gorchwyl, gallech yn hawdd iawn gynnig y llwybr du a dechrau eto. Rwy'n siŵr nad dyna'r bwriad, ond mae'r cylch gorchwyl yn eithaf eang, sydd, ar un lefel, yn rhywbeth i'w groesawu. Ond rwy'n credu hefyd fod pobl eisiau gwybod beth y ceisiwch ei gyflawni a beth yw'r amserlen. Hoffwn weld ymrwymiad clir iawn i leihau tagfeydd—ond i ba raddau? Sut y bwriadwch leihau tagfeydd? Beth yw'r targed ar gyfer lleihau tagfeydd? Beth fydd yr effaith ar yr economi ehangach? Rwy'n siŵr y bydd eraill yn trafod y problemau o amgylch Casnewydd ei hun, ond mae hon yn rhan allweddol ac yn sbardun allweddol i'r economi ar draws de-ddwyrain Cymru a chymoedd Gwent, ac felly bydd yna bobl a fydd yn bryderus iawn ac eisiau sicrhau bod yr hyn a wnawn yng Nghasnewydd i leddfu'r anawsterau sy'n gysylltiedig â'r M4 hefyd yn cael effaith economaidd ehangach nag a fyddai wedi bod yn wir yn achos y llwybr du.

Felly, dros yr wythnosau nesaf, pan fyddwch yn gallu dychwelyd atom gyda datganiadau pellach ar y mater hwn, rwy'n gobeithio y gwelwn dargedau clir, amcanion clir ac amserlenni clir. Mae llawer iawn o sinigiaeth, Weinidog; nid yw pobl yn credu y byddwch chi fel Llywodraeth yn cyflawni rhywbeth drwy'r comisiwn hwn mewn gwirionedd. Credaf ein bod angen amserlen glir, uchelgeisiau clir a thargedau clir hefyd er mwyn cyflawni'r amcanion y byddwch yn eu gosod i chi'ch hun, a bod angen gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau bod economi gyfan y rhanbarth yn elwa o'r gwaith hwn.    

A gaf fi ddiolch i Alun Davies am ei gwestiynau? Rwy'n cydnabod y rhwystredigaeth y mae llawer o bobl ar draws y rhanbarth yn ei deimlo. Mae hon yn broblem sydd wedi effeithio ar dde-ddwyrain Cymru ers degawdau, ac mae'n broblem rydym yn benderfynol o fynd i'r afael â hi a'i datrys. Dyna pam rydym wedi penodi'r Arglwydd Burns i gadeirio comisiwn o arbenigwyr. Dyna pam fy mod yn hyderus iawn y bydd y comisiwn yn gallu cynnig atebion a fydd yn arwain at lai o dagfeydd ac yn sicrhau bod traffig yn llifo mor rhydd â phosibl.

Rwyf eisoes wedi nodi'r amserlen ar gyfer y gwaith a fydd yn digwydd, ac rydym wedi hysbysu cadeirydd y comisiwn y byddem yn dymuno gweld ymyriadau brys yn cael eu cynnwys yn eu hadroddiad interim, os nad ynghynt, fel y dywedais wrth Russell George. Ac mae diben gwaith y comisiwn yn gwbl glir: ei nod yw nodi atebion amgen cyflawnadwy yn lle cynllun y llwybr du sy'n cynnig gwerth am arian ac a fydd yn lleihau tagfeydd i'r lefel isaf posibl er mwyn galluogi traffig i lifo mor rhydd â phosibl.

Nawr, wrth gwrs, bydd Gweinidogion yn craffu ar bob awgrym a chynnig a gyflwynir gan y comisiwn i weld pa mor gyflawnadwy ydynt a'u gwerth am arian, ond gan ein bod yn penodi arbenigwyr traffig neu arbenigwyr trafnidiaeth i'r comisiwn, mae gennyf bob ffydd y byddant yn cynnig atebion cyflawnadwy a fforddiadwy o fewn y cyfnod hwnnw o chwe mis.

Yn amlwg, ac yn anochel, gofynnwyd llawer o'r cwestiynau yr oeddwn am eu gofyn neu'n bwriadu eu gofyn, ond mae'n amlwg y bydd y Gweinidog yn sensitif i'r pryder cyffredinol ymhlith y cyhoedd ynghylch goblygiadau cost y comisiwn newydd hwn, o ystyried y symiau enfawr o arian a wariwyd eisoes yn yr ymchwiliad maith a phellgyrhaeddol. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod ganddynt hawl i ofyn faint y bydd yn ei gostio, pa mor hir y bydd yn para a phwy fydd yn aelodau'r comisiwn. Gwn eich bod yn eich datganiad, a diolch i chi amdano, Weinidog, wedi rhoi rhyw syniad i ni ynglŷn â rhai o'r cwestiynau hyn, ond a fyddech yn eu hailadrodd yma y prynhawn yma inni allu lleddfu rhywfaint ar bryderon y cyhoedd? O gofio bod tua 100 o gyflwyniadau ar strategaethau amgen yn lle'r llwybr du wedi'u cyflwyno i'r ymchwiliad, sut y caiff y rhain eu gwerthuso ac a oes dyddiadau cau ar gyfer cyflwyniadau newydd? Yn olaf, ond nid yn lleiaf, pryd y cawn weld gwaith ymarferol yn cychwyn i leihau'r problemau enbyd parhaus gyda thwnelau Bryn-glas?

A gaf fi ddiolch i David Rowlands am ei gwestiynau? Roeddwn ar fai yn peidio ag ateb y cwestiwn a ofynnwyd i mi yn gyntaf gan Russell George ynghylch cost y comisiwn. Gallaf sicrhau'r Aelodau y bydd cost y comisiwn yn cael ei gadw i'r isafswm lleiaf posibl, oherwydd byddwn yn darparu'r gwasanaethau ysgrifenyddol a byddwn yn darparu'r arbenigedd trafnidiaeth ar ffurf swyddogion presennol a'u hamser.

O ran cyfansoddiad y comisiwn, rwyf hefyd yn awyddus i weld cynrychiolydd posibl ar ran yr heddlu—swyddog traffig sy'n gallu cynnig cyngor ac arbenigedd a gwybodaeth am y darn hwnnw o ffordd. O ran cyflwyniadau newydd, nid ymarfer pysgota gan y comisiwn fydd hwn. Bydd y comisiwn yn ystyried yr holl gynigion sy'n bodoli eisoes, ac unrhyw rai y mae'r arbenigwyr eu hunain eisiau eu hystyried. Wedi dweud hynny, rwyf hefyd yn benderfynol o sicrhau bod llais y dinesydd yn cael ei glywed, ac felly, fel y dywedais yn fy natganiad, rwyf wedi gofyn i'r comisiwn gyflwyno cynigion ar sut y gall pobl, nid yn unig yn yr ardal y mae'r ffordd hon yn effeithio arni, neu'r rhanbarth y mae'n effeithio arno, ond Cymru gyfan, ddod yn rhan o broses a gydgynhyrchir.

Weinidog, mae'r problemau ar yr M4 o amgylch Casnewydd yn rhai dybryd sydd angen eu datrys ar frys, ac mae'n amlwg bod angen ymateb iddynt yn y tymor byr, y tymor canolig ac yn hirdymor. Yn bersonol, credaf fod 'rhagweld a darparu' wedi'i danseilio i raddau helaeth fel model ar gyfer ymdrin â'r problemau hyn, a dyna pam rwy'n croesawu'r penderfyniad a wnaeth Llywodraeth Cymru, oherwydd gwelwyd bod ceisio rhagweld twf traffig ac adeiladu ffyrdd newydd er mwyn darparu ar gyfer y rhagfynegiadau hynny wedi arwain at y ffyrdd newydd hynny'n llenwi gyda mwy a mwy o deithiau traffig, ac nid yw hynny o fudd i neb. Felly, credaf fod angen meddwl o'r newydd, mwy o ddychymyg a newid moddol, ynghyd â rheolaeth well ar draffig.  

Felly, er mwyn cyflawni hynny, Weinidog, bydd angen camau gweithredu cynnar. Ac fel y gofynnais i'r Prif Weinidog ddoe, tybed a allai un o'r camau cynnar hynny gynnwys ystyriaeth o gynnig rhodfa Magwyr a Gwndy ar gyfer gorsaf drenau newydd o dan gronfa gorsafoedd newydd Llywodraeth y DU? Ac fel y gwyddoch, mae'r grŵp cymunedol lleol yn ceisio arian gan Lywodraeth Cymru i gyfateb i'r hyn sydd ar gael gan Gyngor Sir Fynwy er mwyn symud y cais hwnnw ymlaen i'r cam nesaf o broses Llywodraeth y DU. Felly, tybed a allech roi unrhyw awgrymiadau cadarnhaol ynglŷn â hynny.  

O ran y comisiwn, Weinidog, mae'n amlwg y bydd yn ofynnol i Gyngor Dinas Casnewydd gyflawni llawer o'r camau gweithredu a gyflwynir—yn anochel, fe gredaf—felly ymddengys i mi ei bod yn briodol i Gyngor Dinas Casnewydd fod yn rhan o'r comisiwn hwnnw, a tybed a wnewch chi ddynodi y bydd hynny'n digwydd.

O ran rhai o'r galwadau y credaf inni eu clywed eisoes, Weinidog, clywsom alwadau gan Aelodau yn y Siambr hon am wario arian sydd ar gael ar hyd a lled Cymru, ac mae hynny'n ddealladwy mewn ffordd, oherwydd, yn amlwg, mae gan Aelodau achosion sy'n peri pryder dybryd yn eu hardaloedd eu hunain, ond mae'n amlwg mai'r hyn sydd dan sylw yma yw coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Dyna lle mae'r problemau, a dyna lle mae'n rhaid gwario'r arian sydd ar gael. A tybed a fyddech yn cytuno â hynny, Weinidog, ac yn rhoi rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â hynny.  

A gaf fi ddiolch i John Griffiths am ei gwestiynau, ac am ei gyfraniad yn arbennig mewn perthynas â'r model 'rhagweld a darparu'? Mae hyn yn rhywbeth a ystyriwyd yn fanwl iawn gan yr arolygydd, a hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch, nid yn unig i'r arolygydd, sydd bellach wedi ein gadael, yn anffodus, ond i'w dîm a wnaeth waith mor glodwiw dros fisoedd lawer. Fwy na blwyddyn yn ôl, dywedais fy mod yn dymuno sicrhau bod pob person yn gallu cyfrannu at yr ymchwiliad cyhoeddus lleol. Rwy'n credu bod hynny wedi digwydd, a dyna pam fod yr ymchwiliad cyhoeddus lleol wedi cymryd cymaint o amser, ond gwnaeth yr arolygydd a'i dîm waith gwych yn sicrhau y gellid ystyried a chyflwyno'r holl dystiolaeth yn ofalus.  

Mae John Griffiths yn gywir i ddweud nad oes arian am ddim yn gysylltiedig â'r cyhoeddiad a wnaeth y Prif Weinidog. Nid oes unrhyw arian annisgwyl a fydd yn golygu bod symiau enfawr o arian yn cael eu lledaenu ar hyd a lled Cymru. Pam? Oherwydd y byddai llawer o'r gost wedi dod o brosiectau trafnidiaeth eraill a fyddai naill ai'n gorfod cael eu canslo neu eu gohirio, byddai wedi dod o brosiectau adeiladu ysgolion, prosiectau adeiladu ysbytai a gofal iechyd, neu gartrefi newydd. Bydd y prosiectau hynny'n mynd rhagddynt yn awr o ganlyniad. Felly, ni fyddwn o reidrwydd yn cyflwyno prosiectau newydd at restr. Rhestr y dywedodd y Prif Weinidog ddoe ei bod yn costio tua £2.2 biliwn i gyd; heddiw, mae'n £3 biliwn. Ac rwy'n siŵr y bydd yn parhau i godi.  

Mae'r comisiwn yn gyfrifol am ddatrys mater penodol a diffiniadwy iawn—sef y tagfeydd ar yr M4 yn nhwnelau Bryn-glas ac o'u hamgylch. Ac felly mater i'r comisiwn fydd ystyried unrhyw gynigion a fydd yn cyfrannu tuag at liniaru tagfeydd, gan gynnwys unrhyw waith y byddai'n rhaid ei wneud i agor gorsafoedd neu wella gorsafoedd er mwyn cael mwy o bobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a allai gyfrannu wedyn tuag at leihau tagfeydd. Nid wyf am achub y blaen ar waith yr arbenigwyr yn hyn o beth; yn lle hynny, rwyf am i'r comisiwn farnu unrhyw gynigion a allai gael eu cyflwyno.

Diolch ichi am eich datganiad, Weinidog. Ac fel yr Aelod dros Orllewin Casnewydd, rwy'n siŵr y byddech yn deall bod gennyf lawer o gwestiynau, ond byddaf yn eu cadw mor gryno ag y gallaf.

Yn gyntaf, rwy'n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i wrando ar y bobl yr effeithir ar eu bywydau bob dydd gan y ffordd. Sut yn union y bydd y comisiwn yn sicrhau bod y safbwyntiau hyn yn cael eu casglu'n llawn? Nid traffig lleol yw'r mwyafrif helaeth o draffig yr M4 o amgylch Casnewydd. Gyda chymaint o deithio ar draws y ffin a chynnydd o 10 y cant yn y siwrneiau ar y pontydd, a all y Gweinidog gadarnhau y bydd y comisiwn yn edrych ar draffig sy'n teithio i Loegr ac oddi yno?

Rwy'n falch fod y datganiad yn cydnabod yr angen i liniaru tagfeydd a materion ansawdd aer sy'n deillio o hynny. Yn y lle cyntaf, pa drafodaethau y mae swyddogion y Gweinidog wedi'u cael â swyddogion cyngor Casnewydd i sicrhau bod Casnewydd yn gallu cael arian sydd eisoes ar gael i fynd i'r afael ag ansawdd aer?

Gan gyfeirio at y prosiectau a luniwyd i greu manteision cymedrol ond uniongyrchol, fel y swyddogion traffig ychwanegol a cherbydau achub penodol, bydd fy etholwyr yn gofyn pam nad yw'r rhain wedi cael eu rhoi ar waith o'r blaen. A pha dystiolaeth a gafwyd sy'n dangos y bydd y rhain yn gweithio'n effeithiol?

Ac yn olaf, ac yn bwysicaf oll efallai, mae pobl Casnewydd wedi dioddef yn ddigon hir ac wedi gweld llawer o adolygiadau'n mynd a dod. Pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi y bydd y comisiwn hwn o'r diwedd yn un sy'n sicrhau canlyniadau ystyrlon?

A gaf fi ddiolch i Jayne Bryant am ei chwestiynau, a'i phryder mawr am yr effaith a gaiff y penderfyniad ddoe ar ei hetholwyr? Rwy'n gwybod bod Jayne wedi cefnogi'r llwybr du yn frwd iawn, ac yn bur siomedig nad yw'r prosiect yn mynd yn ei flaen. Fodd bynnag, a gaf fi sicrhau'r Aelod a'i hetholwyr ein bod yn benderfynol o ddatrys problem y tagfeydd ar yr M4 yng Nghasnewydd, a lleihau'r llygredd yn yr aer ar hyd y coridor penodol hwnnw? Rwy'n credu y byddai'r ffigur ar gyfer lleihau llygredd aer yr ystyrid ei fod yn ganolig neu'n uchel oddeutu 500 ar gyfer y llwybr du—500 o gartrefi; rwy'n credu y byddai 12 wedi gweld gostyngiad sylweddol iawn; a byddai dros 10,000 wedi gweld gostyngiad bach iawn—ond gostyngiad er hynny. Felly, rwy'n ymwybodol o'r angen i ni roi atebion ar waith a fydd yn lleihau llygredd aer, ac rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i hynny—fel y mae fy nghyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth.

Rwy'n falch o ddweud bod cyngor Casnewydd eisoes wedi ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch cynigion ar gyfer yr M4. Mae gwaith ymgysylltu wedi bod yn mynd rhagddo ers sawl blwyddyn bellach a bydd yn parhau mewn perthynas â'r dewisiadau eraill. O ran yr ymatebion uniongyrchol, a'r cwestiwn a ofynnwyd ynghylch pam nad ydym wedi rhoi'r rhain ar waith hyd yma, wel, y rheswm am hynny yw oherwydd ein bod wedi profi'r systemau patrolio ychwanegol a'r systemau ymateb ac achub uniongyrchol ar yr A55. Maent wedi cael eu profi a gwelwyd eu bod yn llwyddiannus. Mae hynny'n ein galluogi yn awr i'w symud allan ar yr M4, gyda hyder y byddant yn lliniaru tagfeydd.

Gwnaeth Jayne Bryant bwynt pwysig iawn hefyd o ran sicrhau bod gan ddinasyddion lais yn y broses hon. A byddaf yn trafod ddydd Llun gyda'r Arglwydd Burns sut y gall pobl gyfrannu, o ran eu barn, eu safbwyntiau a'u pryderon. Ac mae'n ddigon posibl mai mewn rhyw fath o gynulliad dinasyddion y bydd hynny, ond mae'n rhywbeth yr hoffwn i'r comisiwn ei hun gyflwyno cynigion yn ei gylch. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ei diddordeb brwd yn y mater hwn ers misoedd a blynyddoedd lawer. Gallaf ei sicrhau y bydd y comisiwn yn edrych ar bob un o'r modelau trafnidiaeth sy'n bodoli, a'r holl ddata ar lif trafnidiaeth sydd gennym, gan gynnwys y data trafnidiaeth ar lif traffig trawsffiniol, er mwyn sicrhau ein bod yn cynhyrchu naill ai ateb neu set o atebion y gellir eu cyflawni yn y tymor byr, a rhai sy'n arwain hefyd wrth gwrs at newid ymddygiad a newid moddol yn fwy hirdymor.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone.

Er fy mod yn cytuno â fy nghyd-Aelodau dros Ddwyrain Casnewydd a Gorllewin Casnewydd fod angen inni wario'r rhan fwyaf o'r arian o amgylch Casnewydd er mwyn lliniaru'r tagfeydd yno, onid yw'n bwysig hefyd i'r arbenigwyr trafnidiaeth hyn edrych yn fanwl ar y data sydd gennym? Er enghraifft, y ffaith bod cynnydd o bron i 40 y cant yn nifer y cerbydau sy'n defnyddio'r M4 i'r dwyrain o Gasnewydd o'i gymharu ag i'r gorllewin o Gasnewydd, sy'n awgrymu eu bod ar eu ffordd i Gaerdydd, a bod rhaid inni edrych ar y data ffonau symudol a data arall sydd ar gael i weld ble mae angen inni gynnwys trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na cheir unigol?

A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiynau? Wrth gwrs, Caerdydd yw un o'r dinasoedd sy'n tyfu gyflymaf yn Ewrop. Mae'n rhywbeth yr ydym yn falch iawn ohono. Mae'n ddinas ddeniadol i bobl fuddsoddi ynddi, i weithio ynddi, i ddysgu ynddi, i fagu teuluoedd ynddi, ac rydym am sicrhau ei bod yn parhau'n ddinas ddeniadol i bobl ddod iddi. Yn yr un modd, dymunwn weld lleoedd eraill ar draws coridor yr M4 ac yn rhanbarth ehangach de-ddwyrain Cymru yn elwa ar seilwaith trafnidiaeth gwell a fydd yn eu galluogi i fod yn lleoedd mwy deniadol i fuddsoddi ynddynt, ac i fyw ynddynt ac i astudio ynddynt. Er mwyn sicrhau ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn trafnidiaeth, rhaid i ni sicrhau yn yr un modd ei fod yn fforddiadwy a'n bod yn buddsoddi yn yr atebion trafnidiaeth cywir. Bydd defnyddio arbenigwyr ar ffurf arbenigwyr trafnidiaeth ac economegwyr yn y comisiwn hwn yn ein galluogi i wneud hynny.

Ond hoffwn roi nodyn o rybudd ynglŷn â data symudol. Wrth gwrs ein bod yn defnyddio data sy'n ein galluogi i ganfod o ble y daw traffig, i ble y mae'n mynd, a phwrpas y teithiau hynny lle bynnag y bo modd, ond mae cyfyngiadau cyfreithiol ar y data symudol y gallwn ei ddefnyddio. Gallaf sicrhau'r Aelod na fyddwn byth yn gweithredu'n anghyfreithlon.

Diolch i'r Gweinidog. 

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r datganiad gan Darren Millar. 

Diolch, Lywydd. Yfory bydd hi'n 75 mlynedd ers D-day. Ar fore 6 Mehefin 1944, fe wnaeth y armada fwyaf mewn hanes angori oddi ar ogledd Ffrainc gan baratoi i ollwng miloedd o filwyr y cynghreiriaid ar lannau Normandi. Arweiniodd yr hyn a ddilynodd at un o benodau mwyaf gwaedlyd yr ail ryfel byd a nodi moment dyngedfennol yn yr ymgyrch yn erbyn Hitler. Yn aros yn y llongau, fel rhan o ymgyrch Overlord, roedd cannoedd o filwyr o Gymru, pob un ohonynt yn aelodau o Gyffinwyr De Cymru a oedd eisoes yn enwog am hanes Rorke's Drift.

Treuliasant ddau fis yn hyfforddi a bellach roeddent yn barod i'r goresgyniad ddechrau. Eu tasg oedd dilyn y don gyntaf o filwyr drwy lanio ger Arromanches a gwthio tuag at y tir uchel i'r gogledd o Bayeux. Ar eu ffordd, roeddent i gipio gorsaf radar, yn ogystal â'r gynnau a'r bont yn Vaux-sur-Aure, a chysylltu â lluoedd Americanaidd. Roedd yn gynllun mentrus. Wrth iddynt aros, cododd y mwg o'r frwydr i'r awyr a chlywsant sŵn y ffrwydradau yn atseinio ar draws y dŵr. Daeth y gorchymyn i lanio ychydig cyn hanner dydd. Wrth lanio, gwthiasant yn gyflym yn eu blaenau, gan yrru'r Almaenwyr allan o'r orsaf radar ac erbyn iddi nosi roeddent wedi cymryd y gynnau a'r bont yn Vaux-sur-Aure. Erbyn hanner nos, roedd Cyffinwyr De Cymru wedi cipio mwy o dir nag unrhyw uned arall a oedd yn rhan o'r goresgyniad.

Tua 11 mis yn ddiweddarach, roeddent wedi ymladd eu ffordd yr holl ffordd o'r traethau hynny i Hambwrg ar flaen ymgyrch y cynghreiriaid drwy Ffrainc ac i mewn i'r Almaen nes i'r gyfundrefn Natsïaidd gael ei threchu. Heddiw, rydym yn clodfori'r rhai a fu'n ymladd ac yn diolch iddynt am eu haberth.

Yr eitem nesaf felly yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a dwi'n galw ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.  

Ffurfiol. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais felly tan y cyfnod pleidleisio a bydd angen i fwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau i bleidleisio o blaid. 

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Dwi'n galw ar Angela Burns i wneud y cynnig. Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o'r cyfle i agor y ddadl hon heddiw i nodi pen blwydd nad oedd yr un ohonom am ei weld. Weinidog, rydych chi a'ch rhagflaenydd, y Prif Weinidog bellach, wedi llywyddu dros bedair blynedd o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Nid yn unig y mae'r bwrdd hwn wedi treulio'r pedair blynedd diwethaf o dan reolaeth eich Llywodraeth, ond fel y clywsom yn y datganiad ddoe, nid yw'n ymddangos ein bod yn agosach at allu dweud bod y bwrdd iechyd wedi gwella bellach ac yn gallu sefyll ar ei draed ei hun unwaith yn rhagor.

Mae trigolion gogledd Cymru, dan ofal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, wedi'u gwasgaru ar draws ardal enfawr o'r wlad, gan ffurfio 23 y cant o holl boblogaeth Cymru. Er gwaethaf ei faint, mae cleifion yn dioddef yr amseroedd aros damweiniau ac achosion brys gwaethaf yn y wlad, y nifer uchaf o ddigwyddiadau diogelwch cleifion a gofnodwyd a phrinder llesteiriol bron o feddygon teulu, bydwragedd a nyrsys cymunedol.

Nawr, nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno'r ddadl hon ar wythnos y pedwerydd pen blwydd i beri mwy o ddigalondid i'r staff gweithgar sydd dan bwysau sylweddol, ond yn hytrach er mwyn ceisio cael atebion pendant ynglŷn â pha gynnydd a wnaed yn y pedair blynedd diwethaf, a gafodd gwersi eu dysgu, ac yn bwysicaf oll, a yw'r rhesymau a roddwyd dros y mesurau arbennig hyn wedi cael eu hateb.

Roedd y datganiad a ddarparodd y Gweinidog ddoe ar y pwnc hwn yn rhoi darlun llawer mwy cadarnhaol na realiti profiadau cleifion a'r hyn a glywn gan staff. Er fy mod yn derbyn bod rhai camau cadarnhaol wedi'u cymryd a bod gwelliannau wedi'u gwneud, roedd y datganiad ddoe i'w weld yn fwy addas ar gyfer bwrdd iechyd a oedd newydd gael ei wneud yn fwrdd a gynorthwyir, ac nid un a fu'n destun mesurau arbennig ers pedair blynedd—y cyfnod hwyaf y bu unrhyw fwrdd neu ymddiriedolaeth yn destun mesurau arbennig yn sgil pryderon ynghylch eu gwasanaethau, eu harweinyddiaeth a'u trefniadau llywodraethu mewn unrhyw ran o'r DU.

Rwyf am ailedrych ar 8 Mehefin 2015, bedair blynedd yn ôl, pan gafodd y bwrdd ei roi dan fesurau arbennig yn wreiddiol gan yr Ysgrifennydd iechyd ar y pryd a'i ddirprwy—y Gweinidog iechyd presennol. Roedd y datganiad ysgrifenedig, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, yn canolbwyntio ar yr agweddau canlynol ar weithrediad y bwrdd: llywodraethu, arweinyddiaeth a goruchwyliaeth; gwasanaethau iechyd meddwl; gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Glan Clwyd; gwasanaethau meddygon teulu a gofal sylfaenol, gan gynnwys gwasanaeth y tu allan i oriau arferol; ac ailgysylltu â'r cyhoedd ac adennill hyder y cyhoedd. Roeddwn yn obeithiol y byddai'r datganiad ddoe yn rhoi atebion i'r pryderon cychwynnol hynny, ac efallai yn cydnabod ac yn dangos ychydig o ostyngeiddrwydd ar ran y Gweinidog iechyd nad yw'r rhesymau dros y mesurau arbennig wedi'u datrys o hyd. Yr hyn y mae pobl gogledd Cymru eisiau ei wybod mewn gwirionedd yw a yw eu bwrdd iechyd wedi troi'r gornel, ac o'r holl dystiolaeth sydd ar gael, Weinidog, yr ateb byr yw 'nac ydy'.

Yn ystod y pedair blynedd diwethaf gwelwyd 13 datganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru, tri ymchwiliad allanol, a miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr yn cael ei fuddsoddi yn y bwrdd. Fe ddaeth gwasanaethau mamolaeth allan o fesurau arbennig yn 2018, ond dim ond ar ôl gwrthdroi'r penderfyniad i gau'r gwasanaethau a ddarperid yng Nglan Clwyd yng Ngorffennaf 2015, rhywbeth a lwyddodd i uno gwleidyddion o bob rhan o'r Siambr, o gofio ffolineb cynlluniau'r bwrdd iechyd, ac o ganlyniad, wrth gwrs, gwnaeth lawer o niwed i enw da'r bwrdd iechyd ymhlith y cyhoedd.

Mae gofal y tu allan i oriau arferol wedi dilyn y gwasanaethau mamolaeth, ac mae hyn i'w groesawu, er bod yn rhaid ichi gydnabod, Weinidog, nad yw gofal y tu allan i oriau arferol yn sefydlog o gofio'r prinder—prinder cronig—o feddygon teulu yng ngogledd Cymru. Ac mae'r meddygon teulu'n dweud hyn, nid dim ond fi.

Fodd bynnag, mae gwasanaethau iechyd meddwl a llywodraethu ariannol yn parhau i fod yn destunau mesurau arbennig, a nododd adroddiad gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad fod tîm yr uwch reolwyr wedi cyfaddef na fyddai'r bwrdd ar daith wirioneddol drawsnewidiol erbyn 2020.

O ran y pumed rheswm dros fesurau arbennig—ailgysylltu â'r cyhoedd—mae'n anos o lawer barnu. O ystyried y blynyddoedd o sbin, dryswch ac ymarferion ymgynghori gwael, bydd y clwyfau'n cymryd llawer mwy na phedair blynedd i wella rhwng y bwrdd a'r cyhoedd. Fel y nododd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus unwaith eto, mae gosod y bwrdd mewn mesurau arbennig wedi dod yn drefn arferol. Mae'r cynnydd yn annerbyniol o araf a phrin fu effaith ymarferol ymyrraeth Llywodraeth Cymru.

Weinidog, mae cynnydd wedi'i wneud mewn rhai agweddau ar fethiannau'r bwrdd iechyd hwn, ond mae rhai o'r materion gwreiddiol heb eu datrys o hyd. Yn eich datganiad ddoe, fe ddywedoch hyn, ac rwy'n dyfynnu:

'Canfuwyd o'r trosolwg mesurau arbennig, fodd bynnag, bod pryderon eraill drwy'r system gyfan o ran cyflawni'r cynnydd sydd ei angen ym maes cyllid, cynllunio a pherfformiad amser aros. Nid yw'r bwrdd iechyd wedi bodloni'r disgwyliadau a nodir yn y fframwaith yn y meysydd hyn.'

Felly, ar y naill law, dywedwch fod cynnydd wedi'i wneud, ond ar y llaw arall, mae problemau newydd yn codi'n gyflym, heb ddim atebion amlwg ar waith. Mae'n destun pryder ei bod wedi cymryd pedair blynedd gyfan i nodi'r materion a'r pryderon hyn.

Nawr, bydd fy nghyd-Aelodau'n canolbwyntio ar rai o'r agweddau mwy penodol ar fethiannau rheoli'r bwrdd iechyd hwn, ond hoffwn droi fy sylw at sut beth yw mesurau arbennig neu ymyrraeth gan y Llywodraeth ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr mewn gwirionedd a'r hyn y dylai fod. Oherwydd o dan eich stiwardiaeth, Weinidog, mae pump o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn gweithio o dan ryw fath o ymyrraeth gan y Llywodraeth. Nawr, mae'n amlwg mai Betsi Cadwaladr sy'n cael y sylw mwyaf oherwydd hyd y cyfnod y bu'r drefn hon ar waith, ond ni ddylem anwybyddu'r hyn sy'n digwydd mewn rhannau eraill o'r wlad.

Yr hyn nad yw'n glir i lawer y tu allan i'r Siambr hon yw beth sy'n digwydd pan fydd bwrdd iechyd yn cael ei roi o dan fesurau arbennig. Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i nodi ac ymateb i faterion difrifol sy'n effeithio ar wasanaethau, ansawdd, diogelwch gofal ac effeithiolrwydd sefydliadol. Er nad yw hynny'n digwydd bob amser, gall camau gweithredu gynnwys lleoli arbenigwyr unigol allweddol neu bobl â phrofiad o sicrhau newid i ddarparu lleoliadau cymorth, camau gweithredu, cerrig milltir a fframwaith gwella. Mae Gweinidogion Cymru hefyd yn gallu atal neu ddiddymu pwerau a dyletswyddau aelodau o'r bwrdd iechyd, neu gyfarwyddo bwrdd iechyd i sicrhau bod swyddogaethau'n cael eu cyflawni gan berson penodol.

Yn yr Alban, mae eu mesurau arbennig yn cwmpasu proses bum cam, yn amrywio o oruchwyliaeth i gynlluniau adfer ffurfiol, gyda'r sancsiwn eithaf, yng ngham 5, i Lywodraeth yr Alban ddiswyddo neu benodi uwch arweinwyr bwrdd, fel y gwnaethant yn ddewr iawn yn NHS Tayside yn 2018. Yn Lloegr, mae pum math o gam y gellir ei roi ar waith, yn amrywio o benodi cyfarwyddwyr gwella i gael gwared ar y rhyddid sydd gan rai ymddiriedolaethau sefydledig GIG o gymharu â sefydliadau eraill y GIG.

Dull arloesol yn Lloegr yw'r system gyfeillio, sy'n cydnabod y gall rhai ymddiriedolaethau mewn mesurau arbennig ddioddef yn sgil cael eu hynysu, felly mae'n hanfodol fod ymddiriedolaethau yn edrych tuag allan wrth iddynt geisio gwella eu hansawdd. Cyflwynwyd hyn yn gyntaf yn 2013 ac mae'n cydnabod sut y gall ymddiriedolaethau ddeall sut y mae ymddiriedolaethau eraill yn mynd ati i weithredu. Gallant ddysgu, gallant feincnodi, ac mae gwelliannau o ansawdd wedi digwydd. Mae cyfeillio ag ymddiriedolaeth arall wedi bod yn werthfawr iawn yn aml, ond mae angen ymrwymiad gan y ddwy ochr. Mae'n helpu i ddiffinio'r cylch gorchwyl penodol ar gyfer y berthynas, er enghraifft meysydd clinigol neu arbenigedd penodol.

Ceir nifer o astudiaethau achos y buaswn wrth fy modd yn eu dwyn i'ch sylw sy'n dangos arferion gorau, oherwydd mae'r amser a gymerodd i gyflwyno rhai o'r mesurau hyn yn gwneud i mi sylweddoli nad ydych wedi mynd allan ac wedi edrych ar yr arferion gorau ledled y DU. Rwyf am dynnu sylw at un achos, ysbyty Wexham Park yn Slough, lle nodwyd problemau yn 2014. Disgrifiodd y Comisiwn Ansawdd Gofal ddiwylliant o 'ddiymadferthedd a ddysgwyd', a chredaf y gallwn ddweud bod hynny'n swnio'n debyg iawn i Betsi Cadwaladr, a gwnaed newid hyn yn flaenoriaeth i'r tîm arweinyddiaeth newydd. Roedd y ffocws ar roi'r cleifion wrth wraidd popeth, gan ofyn i'r staff eu trin fel pe baent yn aelodau o'u teuluoedd eu hunain. Roedd golwg allanol ar yr hyn a edrychai'n dda yn helpu i newid a herio ymddygiad gwreiddiedig, gan alluogi'r ysbyty i wneud newid sylweddol i'r diwylliant mewn cyfnod cymharol fyr.  

Nid wyf yn dweud bod yr holl atebion ar draws y ffin, ond rwyf am sicrhau, Weinidog, eich bod yn edrych ar yr arfer gorau sydd ar gael i gydnabod bod systemau eraill ar waith. Rwyf hefyd yn deall na allem gyfeillio yng Nghymru gan mai dim ond dau fwrdd iechyd a fyddai gennym a byddent yn chwalu o dan bwysau'r pump. Ond gallem ofyn i'r Alban a gallem ofyn i Loegr am eu cyngor a'u cefnogaeth.

Ddoe, yn eich datganiad, roeddech yn cydnabod bod angen tîm trawsnewid, ac mae hwn yn bwynt a wneuthum dro ar ôl tro. Rwy'n cydnabod eich bod o'r diwedd wedi penderfynu cynnwys PricewaterhouseCoopers er mwyn helpu i sicrhau gwelliannau ariannol sylweddol, ac unwaith eto, rwy'n cymeradwyo hyn. Ond pam y mae wedi cymryd cymaint o amser—pedair blynedd?  

Nid fy mwriad yw dweud wrthych pa mor ofnadwy oedd y broses gyfan hon yn fy marn i: rwyf am roi rhywfaint o gymorth i chi hefyd. Dyma fyddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn ei wneud: byddem yn gofyn am gymorth gan reolwyr newid profiadol sy'n gweithio yn y GIG ledled y DU i helpu i yrru'r newidiadau hynny yn eu blaen. Byddem yn gweithredu digwyddiadau ymgynghori a sesiynau adborth cadarn ac annibynnol i ymgysylltu â staff a'u grymuso, er mwyn eu helpu i nodi meysydd sy'n peri pryder yn rhydd o bwysau allanol. Byddem yn pwysleisio'r meysydd sydd wedi dangos methiannau mor ddinistriol o ran perfformiad ac yn rhoi cymorth a chyllid rheoli o ddydd i ddydd er mwyn iddynt wella.

Byddem yn ystyried rhesymoli'r strwythur rheoli, datganoli'r pŵer i'r lefelau rheoli is fel y gellir gwneud penderfyniadau'n gyflym, a gellir annog egin addewid i dyfu wrth i bobl deimlo y cânt eu grymuso i wneud y gwahaniaeth sydd cymaint o'i angen. A byddem hefyd yn gwneud rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru i'w weld mor amharod i'w wneud mewn cymaint o fyrddau iechyd—byddem yn adolygu cymhwysedd a sgiliau craidd uwch reolwyr er mwyn sicrhau bod y bobl iawn yn y swyddi cywir.

Weinidog, hoffwn gloi fy nghyfraniad—. Siambr, hoffwn gloi fy nghyfraniad gydag un ystyriaeth. Mae'n dorcalonnus cofio bod y bwrdd iechyd hwn sy'n ei chael hi mor anodd wedi ei enwi ar ôl Betsi Cadwaladr, nyrs enwog a fu'n trin milwyr clwyfedig rhyfel y Crimea. Fe'i ganwyd hi yng ngogledd Cymru, a llwyddodd ei dewrder ar feysydd y gad mewn rhannau pell o'r byd i ysbrydoli gweledigaeth ynghylch darpariaeth iechyd i bobl ei mamwlad. Er cof amdani, rwy'n gobeithio na fydd yn hir cyn y gellir anrhydeddu ysbryd ei gwaddol yn iawn unwaith eto. Mae staff y bwrdd iechyd yn meddu ar yr ysbryd hwn. Y cyfan sydd ei angen arnynt yw'r arweinyddiaeth i ryddhau eu potensial yn llawn. Drwy arweiniad priodol, sy'n benthyg ychydig o ddewrder enwog Betsi, efallai y gellir adfer yr adnodd hanfodol hwn eto i bobl gogledd Cymru. Ac os nad ydych chi'n gallu dangos y dewrder i ddarparu'r arweinyddiaeth hon, Weinidog, rhowch gyfle i rywun sy'n gallu gwneud hynny.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

I fwy na 154,000 o bobl yn Sir y Fflint a thros 675,000 o bobl ar draws gogledd Cymru, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn darparu llawdriniaethau sy'n achub bywydau, yn gofalu am ein pobl fwyaf bregus a'n henoed, yn cefnogi ein ffrindiau a'n teuluoedd drwy drawma marwolaeth, a hefyd yn cynorthwyo mamau a thadau i ddod â bywyd newydd i'r byd hwn. Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddechrau drwy gydnabod hynny a diolch i bob aelod o staff y GIG ledled Cymru, ar draws y DU, am eu gwaith a'r arweiniad y maent yn ei ddangos yn eu cymunedau, yn ogystal â'r rhan y maent yn ei chwarae yn y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol.

Rwy'n gwybod, fel y bydd Aelodau eraill ar draws y Siambr hon sy'n cynrychioli gogledd Cymru yn gwybod, fod y gofal a gaiff llawer o'n hetholwyr gan y bwrdd iechyd gystal â'r gorau. Pan fyddaf yn siarad â chleifion a fy etholwyr fy hun, mae llawer yn dweud wrthyf eu bod wedi cael gofal rhagorol ac yn sôn am broffesiynoldeb y staff. Ond mae gennyf ormod hefyd sy'n troi ataf am help ar ôl cael eu siomi. Yn gyntaf, rwy'n credu bod y bwrdd iechyd wedi gwneud peth cynnydd cadarnhaol iawn drwy gydnabod y risgiau i'w berfformiad, sef y methiant i gynnal ansawdd gwasanaethau i gleifion, cynnal cynaliadwyedd ariannol, datblygu cynlluniau ac ailgysylltu â'r cyhoedd yn ehangach.

Pan fydd etholwyr yn cysylltu â mi, yn amlach na pheidio mae'n ymwneud â meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, gwasanaethau gofal sylfaenol, gwasanaethau iechyd meddwl ac amseroedd ymateb ambiwlansys. Felly, gan gyffwrdd yn fyr â gofal sylfaenol, gwn fod y problemau'n cael eu cydnabod yn fy etholaeth a bod angen gwneud mwy i sicrhau gweithlu gofal sylfaenol cynaliadwy. Yn yr un modd, o ran meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, gwn fod buddsoddiad sylweddol wedi'i wneud a bod perfformiad yn gymharol dda o edrych arno gyda gweddill Cymru, ond bydd Aelodau gogledd Cymru hefyd yn gwybod bod sawl her yn parhau o ran y gweithlu, perfformiad, rheoli risg a chyllido gwasanaethau o'r fath.

Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod fy mod wedi siarad llawer am dechnoleg newydd a sut y gall hynny gynorthwyo ein gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol. Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu'n wirioneddol, os ydym yn ddigon dewr, fod Betsi Cadwaladr mewn sefyllfa dda i arwain ar y dechnoleg newydd, ac y bydd yn elwa o wneud hynny, boed drwy adael iddynt arwain ar dreialon technolegol penodol neu drwy ddefnyddio mwy o wasanaethau ar-lein i leihau'r pwysau yn y gwasanaethau meddyg teulu.

Ar iechyd meddwl, sydd, wrth gwrs, yn un o'r materion mwyaf personol i mi, gwn beth yw maint sylweddol yr her barhaus i wella'r gwasanaethau hynny ar draws gogledd Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod, ers imi gael fy ethol, fy mod wedi cael llawer o waith achos ar iechyd meddwl, ac edrychaf ymlaen yn arbennig at ei ateb i fy ymholiad diweddar ar argaeledd therapi ymddygiad dialectig yng ngogledd Cymru, rhywbeth a fydd o gymorth i lawer o fy etholwyr.

Yn olaf, ar fater cyfansoddiad y bwrdd iechyd fel y mae—oherwydd gwn fod hwn yn bwnc trafod dadleuol yn y gorffennol, ond o'r ohebiaeth rwy'n dal i'w chael a'r cyfarfodydd a gefais, credaf y byddai'n anghywir rhoi'r gorau'n llwyr i'r syniad o ad-drefnu Betsi Cadwaladr. I mi, mae angen i unrhyw newid bwyso a mesur y dystiolaeth—nid tystiolaeth wleidyddol, ond y dystiolaeth glinigol, ac wedi'i harwain gan weithwyr proffesiynol. Ar yr un pryd, mae angen i ni wneud yn siŵr na fyddai unrhyw newidiadau o'r fath yn arwain at ganlyniadau anfwriadol neu'n effeithio ar yr anawsterau y mae eisoes yn eu hwynebu. Yn y pen draw, rhaid inni ganolbwyntio ar sicrhau bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn dod allan o fesurau arbennig ac yn adennill hyder y rhai sy'n teimlo eu bod wedi cael cam.

Rwyf am orffen fy nghyfraniad gyda hyn, Ddirprwy Lywydd, ond rwyf hefyd yn awyddus iawn i sicrhau bod cleifion ar draws gogledd Cymru, yn enwedig fy etholwyr, yn parhau i allu cael gwasanaethau trawsffiniol, yn union fel rydym ni'n falch o groesawu cleifion o Loegr i Gymru. Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud diolch am ddod â phawb at ei gilydd, oherwydd ni ddylem fod yn defnyddio'r gwasanaeth iechyd a dadleuon am y gwasanaeth iechyd fel pêl wleidyddol, ond dylem siarad yn agored ac yn onest am y materion hyn gan barchu staff gweithgar y GIG. Dyna'r ffordd rwy'n gweld newid a dyma'r ffordd y mae angen i bob un ohonom weld newid. Diolch.