Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

12/12/2018

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Enwebu'r Prif Weinidog o dan Reol Sefydlog 8
Nomination of First Minister under Standing Order 8

Gweithred gynta'r prynhawn yma yw enwebu y Prif Weinidog. A oes unrhyw enwebiadau ar gyfer penodi'r Prif Weinidog? Carwyn Jones.

The first act this afternoon is the nomination of First Minister. I invite nominations for the appointment of First Minister. Carwyn Jones.

Llywydd, o dan Reol Sefydlog 8, a gaf i enwebu Mark Drakeford fel Prif Weinidog Cymru?

Llywydd, under Standing Order 8, may I nominate Mark Drakeford as First Minister of Wales?

A oes unrhyw enwebiadau eraill? Janet Finch-Saunders. 

Are there any further nominations? Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Llywydd. On behalf of the Welsh Conservative Assembly group, I am proud to nominate Paul Davies AM.

Diolch, Lywydd. Ar ran Grŵp Cynulliad y Ceidwadwyr Cymreig, rwy'n falch o enwebu Paul Davies AC.

Ar ran grŵp Plaid Cymru, rwy'n enwebu Adam Price i fod yn Brif Weinidog Cymru. 

On behalf of the Plaid Cymru, I nominate Adam Price as First Minister of Wales. 

Unrhyw enwebiadau eraill? Nac oes. Gan fod yna dri enwebiad, felly, byddaf yn cynnal pleidlais drwy alw'r gofrestr, ac yn gwahodd pob Aelod sy'n bresennol i bleidleisio dros ymgeisydd. Byddaf yn galw pob Aelod yn nhrefn yr wyddor. Dywedwch enw'r ymgeisydd yr ydych yn ei gefnogi'n glir pan gewch chi eich galw, neu dywedwch yn glir eich bod yn dymuno ymatal. Yn unol â Rheol Sefydlog 8.2, ni chaniateir i'r Dirprwy Lywydd nac i finnau bleidleisio. Dyma ni, felly, y rhestr enwau, a'r enw cyntaf, Mick Antoniw.

Any further nominations? There are none. As there are now three nominations, I will conduct a vote by roll call and invite each Member present to vote for a candidate. I will call each Member in alphabetical order. Please clearly state the name of the candidate you support when I call your name, or indicate clearly that you wish to abstain. In accordance with Standing Order 8.2, neither the Deputy Presiding Officer nor I are permitted to vote. And that brings us to the roll call, and the first name, Mick Antoniw.

Paul Davies. [Laughter.]

Paul Davies. [Chwerthin.]

Mandy Jones yn absennol. Steffan Lewis yn absennol. Dai Lloyd. 

Mandy Jones is not present. Steffan Lewis is not present. Dai Lloyd.

Byddwn yn awr yn aros i'r clerc gadarnhau canlyniad y bleidlais. 

We will now pause for the clerk to confirm the result of the vote. 

Talk amongst yourselves.

Siaradwch ymysg eich gilydd.

Dyma ganlyniad y bleidlais, felly: Mark Drakeford 30 pleidlais, Paul Davies 12 pleidlais, Adam Price naw pleidlais, a phump yn ymatal. Gan ei fod wedi derbyn dros hanner y pleidleisiau a fwriwyd, rwy'n datgan bod Mark Drakeford wedi ei enwebu yn Brif Weinidog y Senedd yma. Yn unol ag Adran 47(4) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, byddaf yn argymell i'w Mawrhydi y dylid penodi Mark Drakeford yn Brif Weinidog. Rwy'n gwahodd Mark Drakeford i annerch y Siambr. Mark Drakeford. [Cymeradwyaeth.]

The result of the vote is as follows: Mark Drakeford 30 votes, Paul Davies 12 votes, Adam Price nine votes, with five abstentions. As he has received over half of the votes cast, I declare that Mark Drakeford is nominated for appointment as First Minister of this Senedd. In accordance with section 47(4) of the Government of Wales Act 2006, I will recommend to Her Majesty the appointment of Mark Drakeford as First Minister. I invite Mark Drakeford to address the Assembly. Mark Drakeford. [Applause.]

13:35

Llywydd, diolch yn fawr.

Llywydd, thank you very much.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Could I begin by thanking all those who have supported my nomination here this afternoon? And particular thanks, of course, are due to my immediate predecessor, Carwyn Jones, for putting my name before the Assembly, and for the help that he has so consistently offered over many years, but especially over the last few days of transition.

It is, as you all know from yesterday's proceedings, an enormous privilege to lead a political party here in Wales, and even more so to be nominated and elected as First Minister in the National Assembly. I am absolutely conscious both of the opportunity and of the responsibility that comes with this position. And in that context, could I thank those Members, in all parts of the Chamber, for their generosity since Thursday of last week? I really am very grateful for all the messages that I have received.

Today, Dirprwy Lywydd, quite rightly, parties have put forward their nominations for First Minister, and we have carried out that essential democratic process—an election. In the many elections in which I have been involved, almost all of those who have taken part do so because of the contribution they seek to make to the Welsh public service, and, certainly, all those who have been nominated today live in that essential tradition.

Dirprwy Lywydd, when I was elected as leader of the Labour Party last week, I said that I wanted to be a beacon of hope in a darkening world. Today is not a moment for partisan remarks, but the skies around us have darkened even further in the days that have followed. A species of madness has descended on the Conservative Party, in which significant numbers of its Members of Parliament appear to believe that our country's future is best secured by heaping a leadership contest onto the burning platform that Brexit has become. I really do believe, Dirprwy Lywydd, that here, in a much newer and very different institution, things really are done differently and almost always that things are done better.

Yesterday, we talked a lot about the class of 1999. And those of us who were, in different ways, involved from the earliest days of the National Assembly will remember that it too was intended to be a beacon of hope in Wales, a place where old and discredited ways of doing politics could be set aside, and a different recipe developed, in which the things we agree on would be as important as the things on which we differ, and in which the matters that unite our nation would be given some priority over the matters that threaten to divide us. Now, I am not talking about a politics drained of passion or of fundamental beliefs. I believe in a politics that is committed and driven by the sort of society we want to help create—diversity, solidarity, community and equality—on this side of the Chamber, but where we conduct that politics with respect and with a focus on our common humanity, where we recognise that the way in which we conduct ourselves makes a difference in a fractured and uneasy world—a kinder sort of politics.

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i bawb sydd wedi cefnogi fy enwebiad yma y prynhawn yma? A dylid rhoi diolch arbennig, wrth gwrs, i fy rhagflaenydd, Carwyn Jones, am roi fy enw gerbron y Cynulliad, ac am y cymorth y mae wedi'i gynnig mor gyson dros nifer o flynyddoedd, ond yn enwedig dros yr ychydig ddyddiau diwethaf wrth i bethau newid.

Fel y gŵyr pob un ohonoch o'r trafodion ddoe, mae arwain plaid wleidyddol yma yng Nghymru yn fraint aruthrol, ac mae cael eich enwebu a'ch ethol yn Brif Weinidog yn y Cynulliad Cenedlaethol hyd yn oed yn fwy o fraint. Rwy'n gwbl ymwybodol o'r cyfle a'r cyfrifoldeb a ddaw law yn llaw â'r swydd hon. Ac yn y cyd-destun hwnnw, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau, ym mhob rhan o'r Siambr, am eu haelioni ers dydd Iau yr wythnos diwethaf? Rwy'n wirioneddol ddiolchgar am yr holl negeseuon a gefais.

Heddiw, Ddirprwy Lywydd, yn gwbl briodol, mae'r pleidiau wedi cynnig eu henwebiadau ar gyfer swydd y Prif Weinidog, ac rydym wedi cynnal y broses ddemocrataidd hanfodol honno—etholiad. Yn y nifer o etholiadau rwyf wedi cymryd rhan ynddynt, mae pawb sydd wedi cymryd rhan ynddynt, bron â bod, yn gwneud hynny oherwydd y cyfraniad y maent yn awyddus i'w wneud i wasanaeth cyhoeddus Cymru, ac yn sicr, mae pawb sydd wedi cael eu henwebu heddiw yn byw yn y traddodiad allweddol hwnnw.

Ddirprwy Lywydd, pan gefais fy ethol yn arweinydd y Blaid Lafur yr wythnos diwethaf, dywedais fod mod yn awyddus i fod yn fflam o obaith mewn byd sy'n tywyllu. Nid heddiw yw'r adeg ar gyfer sylwadau pleidiol, ond mae'r awyr o'n hamgylch wedi tywyllu mwy byth yn y dyddiau ers hynny. Mae rhyw fath o wallgofrwydd wedi amharu ar y Blaid Geidwadol, ac ymddengys bod nifer sylweddol o'i Haelodau Seneddol o'r farn mai'r ffordd orau o sicrhau dyfodol ein gwlad yw drwy daflu her i'r arweinyddiaeth ar y goelcerth sydd ohoni yn sgil Brexit. Rwy'n credu o ddifrif, Ddirprwy Lywydd, fod pethau yma, mewn sefydliad mwy newydd a gwahanol iawn, yn cael eu gwneud mewn ffordd wahanol, a bron bob amser, fod pethau'n cael eu gwneud yn well.

Ddoe, buom yn sôn cryn dipyn am ddosbarth 1999. A bydd y rhai ohonom a oedd, mewn gwahanol ffyrdd, yn rhan o bethau yma ers dyddiau cynnar y Cynulliad Cenedlaethol, yn cofio mai'r bwriad oedd i hwnnw hefyd fod yn fflam o obaith yng Nghymru, yn fan lle y gellid anghofio'r hen ffyrdd gwrthbrofedig o wneud gwleidyddiaeth, a datblygu rysáit gwahanol, lle byddai'r pethau rydym yn cytuno arnynt yr un mor bwysig â'r pethau rydym yn anghytuno arnynt, a lle byddai'r materion sy'n uno ein gwlad yn cael rhywfaint o flaenoriaeth dros y materion sy'n bygwth ein rhannu. Nawr, nid wyf yn sôn am wleidyddiaeth heb angerdd neu gredoau sylfaenol. Rwy'n credu mewn gwleidyddiaeth sy'n ymroddedig ac sy'n cael ei llywio gan y math o gymdeithas rydym yn awyddus i helpu i'w chreu—amrywiaeth, undod, cymuned a chydraddoldeb—ar yr ochr hon i'r Siambr, ond lle rydym yn cyflawni'r wleidyddiaeth honno â pharch a ffocws ar yr hyn sy'n gyffredin rhyngom, lle rydym yn cydnabod bod y ffordd rydym yn ymddwyn yn gwneud gwahaniaeth mewn byd toredig ac ansicr—math mwy caredig o wleidyddiaeth.

Dirprwy Lywydd, I thought of that a good deal yesterday when Carwyn mentioned our organ donation legislation. On that long evening when we debated the Bill here on the floor of the Assembly, we were a beacon of hope in lives where hope was in very short supply. But we conducted that debate, I believed, in a way that matched its subject: passionate on all sides of the Chamber, but with no doubt that every contribution was motivated by wanting to make the best possible difference. The Bill we passed was better as a result of that debate, and the Act that we've put on the statute book has gone on to change lives here in Wales and to inspire change beyond our borders, and that's the sort of politics that I believe we all would want to see more of here in this National Assembly.

Dirprwy Lywydd, the first time I came into this Chamber was not as all of you are, here by right of election; I came in here first in the wake of the then First Minister, Rhodri Morgan, who was making his first visit here as the Chamber became ready for occupation. Any changing of the guard is a time for reflection, as we found yesterday, and my old friend and mentor has been much in my thoughts in recent times. He wasn't an easy convert to this new building. Those of us who were here at the time will remember that, as its foundations were being put in place, the original building—Tŷ Hywel—would sway from side to side under the impact of the pile driving and a not-very-reassuring announcement would be made over the tannoy, advising those of us on the upper floors not to be alarmed because the building was designed to sway about. 'They're knocking up a new lean-to' was what the First Minister of the time was apt to say to visitors as this happened.

He became a convert, I believe, to the place where he spent so many hours, and where, the next time I am here, it will be to answer your questions. You will have seen perhaps amongst the many attractions of being First Minister, that that opportunity has not been the one that most immediately appealed to me. And that, I think, is at least partly because of those long years in which every Tuesday was dominated by preparing the then First Minister for that ordeal. The day would begin by Rhodri going through the formidable file you have all seen, identifying those places where more or better information was required. We would then attempt, usually unsuccessfully, to guess where Nick Bourne or Ieuan Wyn Jones, or latterly Kirsty Williams, would be trying to make trouble later that day. Rhodri would disappear; I would be left to try to find the missing information from teams at Cathays Park, who were, inevitably, on leave, on a training day or had deserted to the Wales Office, before Rhodri returned to absorb, in that astonishing blotting-paper way he possessed, everything that had been assembled for him.

Despite all of that meticulous preparation, how easily it could all go wrong. Like the Llywydd, I have no intention of writing any memoirs, but if I did, then the Tuesday when the BBC started reporting in the One O'Clock News, and with less than half an hour to go before FMQs, that a group of Welsh Government civil servants had been 'discovered', as the BBC put it, at a bonding session in a sauna in Llandovery remains seared in my memory. [Laughter.]

On those occasions when there was clearly trouble ahead, Rhodri would set off for the lift, and I would set off back to my desk. On those days, the then First Minister would pause as he left the room and offer this wise advice: 'Tin hat on', he would say, and then he would set off for this Chamber. So, if there are any family members of mine in the gallery still wondering what I need for Christmas—[Laughter.]—you’ve heard it this afternoon. I look forward, suitably hatted, to seeing you all on the first Tuesday when we resume in the new year. And, in the meantime,

Ddirprwy Lywydd, bûm yn meddwl cryn dipyn am hynny ddoe pan soniodd Carwyn am ein deddfwriaeth rhoi organau. Ar y noson hir honno pan fuom yn trafod y Bil yma ar lawr y Cynulliad, roeddem yn fflam o obaith mewn bywydau lle nad oedd llawer o obaith i'w gael. Ond cynhaliwyd y ddadl honno gennym, yn fy marn i, mewn ffordd a oedd yn gweddu i'w phwnc: drwy angerdd ar bob ochr i'r Siambr, ond heb unrhyw amheuaeth fod pob cyfraniad wedi'i gymell gan ddyhead i wneud y gwahaniaeth gorau posibl. Roedd y Bil a basiwyd gennym yn well o ganlyniad i'r ddadl honno, ac mae'r Ddeddf rydym wedi'i rhoi ar y llyfr statud wedi newid bywydau yma yng Nghymru ac wedi ysbrydoli newid y tu hwnt i'n ffiniau, a dyna'r math o wleidyddiaeth y mae pob un ohonom, rwy'n credu, yn awyddus i weld mwy ohoni yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn.

Ddirprwy Lywydd, pan ddeuthum i'r Siambr hon am y tro cyntaf, ni ddeuthum yma fel pob un ohonoch chi, drwy gael eich ethol yma; deuthum yma am y tro cyntaf yng nghysgod y Prif Weinidog ar y pryd, Rhodri Morgan, a oedd yn ymweld â'r lle am y tro cyntaf wrth i'r Siambr ddod yn barod i'w defnyddio. Mae unrhyw fath o newid fel hyn yn adeg i fyfyrio, fel y gwelsom ddoe, ac rwyf wedi bod yn meddwl cryn dipyn am fy hen ffrind a mentor yn ddiweddar. Ni chynhesodd yn hawdd at yr adeilad newydd hwn. Bydd y rhai ohonom a oedd yma ar y pryd yn cofio, wrth i'w sylfeini gael eu gosod, y byddai'r adeilad gwreiddiol—Tŷ Hywel—yn gwegian o'r naill ochr i'r llall o dan effaith y gyrdd peiriant a'r cyhoeddiad llai na chalonogol a fyddai i'w glywed dros y system sain, yn cynghori'r rhai ohonom ar y lloriau uchaf i beidio â phoeni gan fod yr adeilad wedi'i gynllunio i siglo o ochr i ochr. 'Maent yn adeiladu lean-to newydd' oedd yr hyn y byddai'r Prif Weinidog ar y pryd yn ei ddweud wrth ymwelwyr pan oedd hyn yn digwydd.

Credaf iddo gynhesu at y man lle y treuliodd gymaint o oriau, a lle byddaf, y tro nesaf y byddaf yma, yn ateb eich cwestiynau. Fe fyddwch wedi gweld, efallai, ymhlith y sawl peth atyniadol ynglŷn â bod yn Brif Weinidog, nad y cyfle hwnnw yw'r un a apeliodd fwyaf ataf. A chredaf mai'r rheswm am hynny, yn rhannol o leiaf, yw oherwydd y blynyddoedd maith hynny pan dreuliwn y rhan fwyaf o bob dydd Mawrth yn paratoi'r Prif Weinidog ar y pryd ar gyfer yr ornest honno. Byddai'r diwrnod yn dechrau gyda Rhodri yn mynd drwy'r ffeil aruthrol honno y mae pob un ohonoch wedi'i gweld, gan nodi'r mannau hynny lle roedd angen mwy o wybodaeth neu well gwybodaeth. Yna, byddem yn ceisio dyfalu, yn aflwyddiannus fel arfer, ble fyddai Nick Bourne neu Ieuan Wyn Jones, neu yn ddiweddarach, Kirsty Williams, yn ceisio creu trafferth yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw. Byddai Rhodri'n diflannu; byddwn innau'n cael fy ngadael i geisio dod o hyd i'r wybodaeth a oedd ar goll gan dimau ym Mharc Cathays a oedd, yn anochel, ar wyliau, ar ddiwrnod hyfforddi neu wedi diflannu i Swyddfa Cymru, cyn i Rhodri ddychwelyd i amsugno, gyda'r gallu syfrdanol a oedd ganddo i wneud hynny fel papur blotio, popeth a oedd wedi ei baratoi ar ei gyfer.

Er gwaethaf yr holl waith paratoi manwl hwnnw, gallai popeth fynd o'i le mor hawdd. Fel y Llywydd, nid wyf yn bwriadu ysgrifennu unrhyw gofiannau, ond pe bawn i'n gwneud hynny, byddai'r dydd Mawrth hwnnw pan ddechreuodd y BBC adrodd ar y One O'Clock News, gyda llai na hanner awr i fynd tan y Cwestiynau i'r Prif Weinidog, fod grŵp o weision sifil Llywodraeth Cymru wedi cael eu 'darganfod', fel y dywedodd y BBC, mewn sesiwn fondio mewn sawna yn Llanymddyfri wedi'i serio ar fy nghof. [Chwerthin.]

Ar yr adegau hynny pan oedd trafferthion amlwg ar y gorwel, byddai Rhodri'n anelu am y lifft, a byddwn innau'n mynd yn ôl at fy nesg. Ar y dyddiau hynny, byddai'r Prif Weinidog ar y pryd yn oedi wrth iddo adael yr ystafell ac yn cynnig y cyngor doeth hwn: 'Helmed dun ymlaen', byddai'n ei ddweud, ac yna byddai'n ymadael am y Siambr hon. Felly, os oes unrhyw aelodau o fy nheulu yn yr oriel yn dal i bendroni ynglŷn â beth i'w gael i mi ar gyfer y Nadolig—[Chwerthin.]—rydych wedi clywed hynny'r prynhawn yma. Edrychaf ymlaen, gyda het addas ar fy mhen, at weld pob un ohonoch ar y dydd Mawrth cyntaf pan fyddwn yn ailddechrau yn y flwyddyn newydd. Ac yn y cyfamser,

Nadolig Llawen i chi i gyd. [Cymeradwyaeth.]

Merry Christmas to you all. [Applause.]

13:45

Da iawn, a llongyfarchiadau, Mark.

Well done, and many congratulations, Mark.

1. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
1. Questions to the Assembly Commission

Right, we go back to the agenda now. That’s enough excitement for today, so we go back to the agenda, and item 1 is questions to the Assembly Commission, and the question today is from Julie Morgan.

Iawn, awn yn ôl at yr agenda nawr. Dyna ddigon o gyffro am heddiw, felly awn yn ôl at yr agenda, ac eitem 1 yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad, a daw’r cwestiwn heddiw gan Julie Morgan.

Senedd Ieuenctid Cymru
Welsh Youth Parliament

1. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Senedd Ieuenctid Cymru? OAQ53106

1. Will the Commission provide an update on the Welsh Youth Parliament? OAQ53106

Roeddwn yn falch o gyhoeddi enwau Aelodau cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru’r wythnos diwethaf—achlysur arbennig iawn. Ac rydw i eisiau cymryd y cyfle i ddiolch i’r cannoedd o ymgeiswyr—dros 450 ohonynt—a wnaeth sefyll i gael eu hethol, ac i’r miloedd o bobl ifanc a wnaeth gofrestru a phleidleisio mewn ymgyrch a oedd heb os yn llwyddiannus dros ben. A phob dymuniad da i’r 60 Aelod newydd.

I was pleased to announce the names of the first Members of the Welsh Youth Parliament last week—a very special occasion. And I’d like to take the opportunity to thank the hundreds of candidates—over 450 of them—who stood for election, and the thousands of young people who registered and voted in a campaign that was without doubt extremely successful. Best wishes to the 60 new Members.

I thank the Llywydd for that response, and I congratulate the Commission on the work that it’s done to get the Youth Parliament off the ground. I think it’s an absolutely wonderful achievement that we’ve now got the Youth Parliament. I’m due to meet the newly elected Youth Parliament Member for Cardiff North, Betsan Roberts, soon to congratulate her. So, I think that’s very exciting for all of us Assembly Members here as well.

In my constituency, many of the schools were involved with the voting process, and I know that it was a very good turnout, and, was, you know, very—it did engage very well. But there were some schools that didn't appear to engage so much. So, I wondered if there were any plans to reach out to some of those young people who are not yet aware of the Youth Parliament, and also wondered if there were any ideas about how you are going to reach out to individual young people, particularly individual young people who belong to particular groups.

Diolch i'r Llywydd am ei hymateb, a hoffwn longyfarch y Comisiwn ar eu gwaith i sefydlu'r Senedd Ieuenctid. Credaf fod y ffaith bod gennym bellach Senedd Ieuenctid yn cynrychioli llwyddiant ysgubol. Cyn bo hir, byddaf yn cyfarfod â'r Aelod Senedd Ieuenctid sydd newydd gael ei hethol dros Ogledd Caerdydd, Betsan Roberts, i'w llongyfarch. Felly, credaf fod hynny'n gyffrous iawn i bob un ohonom yma fel Aelodau'r Cynulliad hefyd.

Yn fy etholaeth i, cymerodd llawer o'r ysgolion ran yn y broses bleidleisio, a gwn fod y ganran a bleidleisiodd yn uchel iawn, ac roedd yn, wyddoch chi—cafwyd ymgysylltu da iawn. Ond roedd yn ymddangos nad oedd rhai ysgolion yn ymgysylltu cystal. Felly, tybed a oes unrhyw gynlluniau i ymgysylltu â rhai o'r bobl ifanc hynny nad ydynt yn ymwybodol eto o'r Senedd Ieuenctid, a tybed hefyd a oes unrhyw syniadau ynglŷn â sut y byddwch yn cyrraedd unigolion ifanc, yn enwedig unigolion ifanc sy'n perthyn i grwpiau penodol.

Thank you for the supplementary. Like you, I’ve been keen to meet the young representative of Ceredigion. In fact, I did meet him, Caleb Rees, and I’m sure that other Members will be looking for opportunities to meet their counterparts, those young people who are looking for our jobs. We need to watch our backs; we’ve got young people now wanting to become parliamentarians of the future, and I think that that’s great.

To respond to the issue about engaging with all schools, all young people, in Wales, I think there was a huge amount done to engage with as many young people as possible in the short period of time we had in the run-up to this first-ever election. There will be a longer period of time now to engage with young people in preparation for the next election in two years’ time, and, crucially, the work that these young parliamentarians will do with their peers and the young people they represent in their Youth Parliament. Those young parliamentarians will first of all meet regionally with young people also from their areas, listen to views from their various regions in Wales, and represent those views in the first formal meeting of the Youth Parliament here in late February.

And the point that you make about also ensuring that we include and reach out to young people from less advantaged backgrounds—the work that our partner organisations, youth organisations, have done in electing and choosing 20 additional members of the 60, I think that’s broken new ground as well. And the mix of young people that we have in the first Youth Parliament is, hopefully, a true reflection of the wide array of young people that we have in Wales. We can learn from the experience of holding our first election, and we can support our young people in allowing them to find their voice in Wales, and then that this doesn't become a one-off—this is permanent and for the future.

Diolch am eich cwestiwn atodol. Fel chi, rwyf wedi bod yn awyddus i gyfarfod â chynrychiolydd ifanc Ceredigion. Mewn gwirionedd, fe wnes i gyfarfod ag ef, Caleb Rees, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau eraill yn chwilio am gyfleoedd i gyfarfod â'u haelodau cyfatebol, y bobl ifanc hynny sy'n chwilio am ein swyddi. Mae angen i ni fod yn ofalus; mae gennym bobl ifanc nawr sy'n awyddus i fod yn seneddwyr yn y dyfodol, a chredaf fod hynny'n beth gwych.

I ymateb i'r mater ynghylch ymgysylltu â phob ysgol, yr holl bobl ifanc yng Nghymru, credaf fod llawer iawn wedi'i wneud i ymgysylltu â chynifer o bobl ifanc â phosibl yn y cyfnod byr o amser a gawsom cyn yr etholiad cyntaf hwn. Bydd cyfnod hwy o amser nawr i ymgysylltu â phobl ifanc wrth baratoi ar gyfer yr etholiad nesaf mewn dwy flynedd, ac yn hollbwysig, y gwaith y bydd y seneddwyr ifanc hyn yn ei wneud gyda'u cyfoedion a'r bobl ifanc y maent yn eu cynrychioli yn eu Senedd Ieuenctid. Yn gyntaf, bydd y seneddwyr ifanc hynny yn cyfarfod yn rhanbarthol gyda phobl ifanc o'u hardaloedd, yn gwrando ar safbwyntiau o'u gwahanol ranbarthau yng Nghymru, ac yn cynrychioli'r safbwyntiau hynny yng nghyfarfod ffurfiol cyntaf y Senedd Ieuenctid yma ddiwedd mis Chwefror.

Ac o ran y pwynt a wnewch ynglŷn â sicrhau ein bod hefyd yn cynnwys ac yn ymgysylltu a phobl ifanc o gefndiroedd llai breintiedig—y gwaith y mae ein sefydliadau partner, sefydliadau ieuenctid wedi'i wneud wrth ethol a dewis 20 aelod ychwanegol o'r 60, credaf fod hynny wedi torri tir newydd hefyd. Ac mae'r amrywiaeth o bobl ifanc sydd gennym yn y Senedd Ieuenctid gyntaf, gobeithio, yn adlewyrchiad cywir o'r amrywiaeth eang o bobl ifanc sydd gennym yng Nghymru. Gallwn ddysgu o'r profiad o gynnal ein hetholiad cyntaf, a gallwn gefnogi ein pobl ifanc i ganiatáu iddynt ddod o hyd i'w llais yng Nghymru, a sicrhau wedyn nad yw hyn yn rhywbeth sy'n digwydd unwaith yn unig—mae hyn yn rhywbeth parhaol ar gyfer y dyfodol.

13:50

I also have met my Cardiff Central representative, Gwion Rhisiart, and I'm very impressed with the three priorities he has, which are to understand better the importance of apprenticeships and job opportunities for young people, focusing on school transport, including active travel, and also the opportunities for the speaking and learning of Welsh in English-medium schools—very excellent priorities. I think—. Obviously, this is a work in progress, and a very important work in progress. I think it'll be very important in due course to get the exact figures of how many people voted, what proportion of the potential electorate, and also the numbers cast for each of the candidates—there were 20 candidates in my constituency—because I think that is part of the way in which we can educate young people on what they have to do, and No. 1, they have to ensure that people are registered to vote, because otherwise, obviously, they're not going to be able to vote for them.

Rwyf innau wedi cyfarfod â fy nghynrychiolydd ar gyfer Canol Caerdydd, Gwion Rhisiart, ac rwy'n edmygu ei dair blaenoriaeth, sef deall pwysigrwydd prentisiaethau a chyfleoedd gwaith i bobl ifanc yn well, canolbwyntio ar gludiant i'r ysgol, gan gynnwys teithio llesol, a'r cyfleoedd ar gyfer siarad a dysgu Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg—blaenoriaethau rhagorol iawn. Credaf—. Yn amlwg, mae hwn yn waith sy'n mynd rhagddo, ac mae'n waith pwysig iawn. Credaf y bydd yn bwysig iawn maes o law inni gael yr union ffigurau o ran faint o bobl a bleidleisiodd, y gyfran o'r etholwyr posibl, yn ogystal â nifer y pleidleisiau ar gyfer pob un o'r ymgeiswyr—cafwyd 20 o ymgeiswyr yn fy etholaeth i—gan y credaf fod hynny'n rhan o'r ffordd y gallwn addysgu pobl ifanc ynglŷn â'r hyn sy'n rhaid iddynt ei wneud, ac yn bennaf oll, mae'n rhaid iddynt sicrhau bod pobl wedi cofrestru i bleidleisio, oherwydd fel arall, yn amlwg, ni fydd modd iddynt bleidleisio drostynt.

Well, like your representative in Cardiff Central, Caleb from Ceredigion also had local transport as one of his key priorities. His other two were the need for a people's vote and independence for Wales, so slightly different choices there. [Interruption.] Well, it could be many.

But young people will find their own voice and will come here and make their own mark, and it's important for us, I think, as an Assembly to make sure that we allow them to define the way that they work and how they prioritise any issues that they want to prioritise. Over 20,000 young people did register to vote. We need to make sure that more people are registered for the next election. Turnout is something that we also want to work on for the next election. It was an electronic election, but there were some opportunities for within-school voting as well, and that proved to be particularly useful in terms of ensuring that there was turnout. We will have learnt a great deal in how we ran this election, and we can review that and take the views of the young people themselves who were involved in it to consider how we develop on this for the future.

Wel, fel eich cynrychiolydd chi yng Nghanol Caerdydd, roedd trafnidiaeth leol hefyd yn un o flaenoriaethau allweddol Caleb o Geredigion. Ei ddau arall oedd yr angen am bleidlais y bobl ac annibyniaeth i Gymru, felly dewisiadau ychydig yn wahanol. [Torri ar draws.] Wel, gallai fod yn llawer.

Ond bydd pobl ifanc yn dod o hyd i'w llais eu hunain a byddant yn dod yma ac yn gwneud eu hargraff eu hunain, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni, fel Cynulliad, yn sicrhau ein bod yn caniatáu iddynt ddiffinio'r ffordd y maent yn gweithio a sut y maent yn blaenoriaethu unrhyw faterion yr hoffent eu blaenoriaethu. Cofrestrodd dros 20,000 o bobl ifanc i bleidleisio. Mae angen inni sicrhau bod mwy o bobl wedi cofrestru ar gyfer yr etholiad nesaf. Mae nifer y pleidleiswyr hefyd yn rhywbeth rydym yn awyddus i weithio arno gyfer yr etholiad nesaf. Roedd yn etholiad electronig, ond cafwyd rhai cyfleoedd ar gyfer pleidleisio yn yr ysgolion hefyd, a phrofodd hynny'n arbennig o ddefnyddiol o ran sicrhau bod mwy o bobl yn pleidleisio. Byddwn wedi dysgu llawer iawn o ran sut y cynhaliwyd yr etholiad hwn gennym, a gallwn adolygu hynny ac ystyried barn y bobl ifanc a oedd yn rhan o'r broses i ystyried sut yr awn ati i ddatblygu hyn ar gyfer y dyfodol.

2. Cwestiynau Amserol
2. Topical Questions

Item 2 is topical questions. We have one selected this afternoon. Angela Burns.

Cwestiynau amserol yw eitem 2. Mae gennym un wedi'i ddethol y prynhawn yma. Angela Burns.

Ysbyty'r Tywysog Siarl
The Prince Charles Hospital

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y contract sector cyhoeddus sydd wedi'i ddyfarnu i Interserve ar hyn o bryd i ymgymryd â gwaith adeiladu yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful? 248

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the public sector contract currently awarded to Interserve to undergo building works at the Prince Charles Hospital in Merthyr Tydfil? 248

Thank you for the question. Cwm Taf Local Health Board is working in partnership with Interserve on the refurbishment of Prince Charles Hospital. The Welsh Government monitors the project in consultation with the health board.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Bwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf yn gweithio mewn partneriaeth ag Interserve ar y gwaith o adnewyddu Ysbyty'r Tywysog Siarl. Mae Llywodraeth Cymru yn monitro'r prosiect mewn ymgynghoriad â'r bwrdd iechyd.

Thank you for that answer. For those who may not be aware, Interserve were awarded a £25 million contract by Cwm Taf university health board to deliver part of a redevelopment there. Now, I have four questions I'd just like to quickly ask you about this issue, Cabinet Secretary. We know that, in Westminster, your party has called for a—admittedly unlawful—temporary ban on Interserve bidding for public contracts, but it's not the case here. You obviously don't agree with that decision and I wondered why that might be, and if you could perhaps expand on that.

In February 2018, in the wake of a profit warning by Capita, shares in Interserve slid by almost 20 per cent, and this was after a fall of 30 per cent the previous October. So, Cabinet Secretary, for me that is a sign of a company that's not in robust financial health. Were these financial problems taken into account, do you know, when either you and/or the health board awarded this contract to Interserve for the Merthyr redevelopment? Now, Interserve have negotiated a rescue plan going forward, which is very welcome, because an awful lot of people depend on them for jobs. But can you provide guarantees today, Cabinet Secretary, that there are plans in place to ensure that the work undertaken at Prince Charles is not going to be disrupted, and that you have mitigation against anything else untoward that may happen to Interserve? The UK Government have made the decision to continue to put contracts with or to maintain current contracts with Interserve, but what they say is they have a very robust monitoring mechanism in place, and they've got plans in place of a further crisis with Interserve. So, could you outline again for us today whether or not you have such a contingency in place here to protect our valuable investment?

Diolch am eich ateb. Ar gyfer y rheini nad ydynt yn ymwybodol o bosibl, dyfarnwyd contract gwerth £25 miliwn i Interserve gan fwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf i gyflawni rhan o'r gwaith ailddatblygu yno. Nawr, mae gennyf bedwar cwestiwn yr hoffwn eu gofyn i chi'n gyflym ynglŷn â'r mater hwn, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwyddom fod eich plaid chi, yn San Steffan, wedi galw am wahardd Interserve dros dro—sy'n anghyfreithlon, rhaid cyfaddef—rhag ceisio am gontractau cyhoeddus, ond nid yw hynny'n wir yn yr achos hwn. Mae'n amlwg nad ydych yn cytuno â'r penderfyniad hwnnw, ac roeddwn yn meddwl tybed pam hynny, ac a wnewch chi ymhelaethu ar hynny.

Ym mis Chwefror 2018, yn sgil y rhybudd elw gan Capita, cwympodd cyfranddaliadau yn Interserve bron i 20 y cant, ac roedd hyn ar ôl gostyngiad o 30 y cant yn y mis Hydref blaenorol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, i mi, mae'n arwydd nad yw cwmni mewn sefyllfa gadarn yn ariannol. A ydych yn gwybod pa un a ystyriwyd y problemau ariannol hyn pan ddyfarnoch chi a/neu'r bwrdd iechyd y contract i Interserve ar gyfer y gwaith ailddatblygu ym Merthyr Tudful? Nawr, mae Interserve wedi negodi cynllun achub ar gyfer y dyfodol, ac mae hynny'n galonogol iawn, gan fod llawer iawn o bobl yn dibynnu arnynt am swyddi. Ond a allwch roi sicrwydd heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, fod cynlluniau ar waith i sicrhau na fydd unrhyw darfu ar y gwaith sy'n mynd rhagddo yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, a'ch bod wedi rhoi camau lliniarol ar waith yn erbyn unrhyw beth anffodus arall a all ddigwydd i Interserve? Mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu parhau i roi contractau i Interserve, neu i gadw contractau cyfredol gyda hwy, ond yr hyn a ddywedant yw bod ganddynt fecanwaith monitro cadarn iawn ar waith, ac mae ganddynt gynlluniau pe bai argyfwng pellach yn codi gydag Interserve. Felly, a allech ddweud wrthym heddiw eto pa un a oes gennych gynlluniau wrth gefn o'r fath yma i warchod ein buddsoddiad gwerthfawr?

13:55

Thank you for the questions. On the slightly mischievous suggestion that there should be a ban on future contracts, well, we'll take a prudent approach to anybody bidding for a future contract within the national health service or any other major capital challenge where the Welsh Government is seeking to award a contract. And, obviously, the challenges around the financial health of this company would be a factor in taking into account any future choices.

What we currently have, though, is that Interserve have already completed phase 1A of the refurbishment in Prince Charles Hospital, and this work is required because of a fire safety notice— so, undertaking that work and removing asbestos from the building. They've been awarded the next phase—phase 1B—and that was ordered several months ago, before the concerns were as sharp or as highlighted as they are now. So, they're continuing work that is already under way, and it is the point that that work is being undertaken in phases and resource being delivered in phases. We're not paying all of this money upfront and taking a huge risk with either the public finances or indeed with the work being undertaken.

It is the case that our 'Designed for Life' building framework agreement is in use and that does allow for us to both monitor the work that's been done and also, potentially, to move to an alternative supplier on that framework if any company should fail to meet their obligations. And that has happened in the past on smaller contracts, either part way through the delivery of a project, or, indeed, having won a tender. For example, a project in Ceredigion—the Cardigan Health Centre—after the initial award on 'Designed for Life', there was a need to relook again at who that person was, because the initial bidder couldn't meet the obligations they had undertaken.

So, yes, there is monitoring, yes, there is a plan, yes, there are obvious mitigation measures being considered by both the health board and the Government should Interserve fail to meet their obligations. But, at this point in time, the best information I have, and the health board have indeed, is that we expect Interserve to meet their obligations. But, obviously, it is a matter we'll keep under close review.

Diolch am eich cwestiynau. O ran yr awgrym ychydig yn ddrygionus y dylid gwahardd contractau yn y dyfodol, wel, byddwn yn mabwysiadu ymagwedd bwyllog tuag at unrhyw un sy'n gwneud cais am gontract yn y dyfodol o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol neu unrhyw her cyfalaf mawr arall lle mae Llywodraeth Cymru yn ceisio dyfarnu contract. Ac yn amlwg, byddai'r heriau sy'n gysylltiedig â chyflwr ariannol y cwmni hwn yn ffactor wrth ystyried unrhyw ddewisiadau yn y dyfodol.

Ein sefyllfa ar hyn o bryd, fodd bynnag, yw bod Interserve eisoes wedi cwblhau cam 1A o'r gwaith adnewyddu yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac mae'r gwaith hwn yn angenrheidiol oherwydd hysbysiad diogelwch tân—felly, ymgymryd â'r gwaith hwnnw a chael gwared ar asbestos o'r adeilad. Dyfarnwyd y cam nesaf iddynt—cam 1B—ac archebwyd y gwaith hwnnw sawl mis yn ôl, cyn bod y pryderon mor ddifrifol neu mor amlwg ag y maent bellach. Felly, maent yn parhau â gwaith sydd eisoes wedi cychwyn, a'r pwynt yw bod y gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau mewn camau ac mae'r arian yn cael ei ddarparu fesul cam. Nid ydym yn talu'r holl arian hwn ymlaen llaw ac yn cymryd risg enfawr, naill ai gyda chyllid cyhoeddus, neu'n wir, gyda'r gwaith sy'n mynd rhagddo.

Mae ein cytundeb fframwaith adeiladu 'Cynllun Oes' ar waith, ac mae hwnnw'n caniatáu inni fonitro'r gwaith a wneir yn ogystal, o bosibl, â newid i gyflenwr gwahanol ar y fframwaith hwnnw os bydd unrhyw gwmni'n methu bodloni eu rhwymedigaethau. Ac mae hynny wedi digwydd yn y gorffennol ar gontractau llai, naill ai ran o'r ffordd drwy'r broses o gyflawni prosiect, neu'n wir, ar ôl ennill tendr. Er enghraifft, prosiect yng Ngheredigion—Canolfan Iechyd Aberteifi—ar ôl y dyfarniad cyntaf ar 'Cynllun Oes', roedd angen ailedrych ar bwy oedd yr unigolyn hwnnw, gan na allai'r cynigydd gwreiddiol fodloni eu rhwymedigaethau.

Felly, oes, mae monitro ar waith, oes, mae cynllun ar waith, oes, mae mesurau lliniaru amlwg yn cael eu hystyried gan y bwrdd iechyd a'r Llywodraeth pe bai Interserve yn methu bodloni eu rhwymedigaethau. Ond ar hyn o bryd, y wybodaeth orau sydd gennyf, ac yn wir, sydd gan y bwrdd iechyd, yw ein bod yn disgwyl i Interserve fodloni eu rhwymedigaethau. Ond yn amlwg, mae'n fater y byddwn yn cadw llygad barcud arno.

As soon as I'd read the report yesterday, I contacted the chief executive of the health board directly for information. I was already aware, of course, that Interserve were a contractor undertaking work on the refurbishment of Prince Charles Hospital. I've seen their work first hand as they've completed the first part of phase 1, and we're now moving into the second part of phase 1.

Now, the health board assured me, in light of the market uncertainty that was brought to their attention some weeks ago, that they had fully assessed the risk to proceed with Interserve as the contractor, who, of course, had already won and been awarded the contract for this second phase of the refurbishment and rebuild. So, my supplementary question to you, Cabinet Secretary, is whether, in your view, bearing in mind what the health board have said about how they have identified the risk of either not awarding the contract and retendering and the delay of the works for possibly another 18 months or so—. Having assessed all of that risk, they've decided to proceed, and I just wanted to ask you whether you are satisfied that there is no significant change in risk from the health board proceeding with the works as originally planned, and whether you're satisfied that they've taken adequate steps alongside the NHS shared partnership to manage that risk.

Cyn gynted ag y darllenais yr adroddiad ddoe, cysylltais â phrif weithredwr y bwrdd iechyd yn uniongyrchol am wybodaeth. Roeddwn eisoes yn ymwybodol, wrth gwrs, fod Interserve yn gontractwr a oedd yn ymgymryd â gwaith ar adnewyddu Ysbyty'r Tywysog Siarl. Rwyf wedi gweld eu gwaith fy hun gan eu bod wedi cwblhau rhan gyntaf cam 1, ac rydym bellach yn symud i ail ran cam 1.

Nawr, cefais sicrwydd gan y bwrdd iechyd, yn sgil yr ansicrwydd yn y farchnad y tynnwyd eu sylw ato rai wythnosau yn ôl, eu bod wedi asesu'n llawn y risg i fwrw ymlaen gydag Interserve fel contractwr, a oedd eisoes wedi ennill a sicrhau'r contract ar gyfer ail gam y gwaith adnewyddu ac ailadeiladu wrth gwrs. Felly, fy nghwestiwn atodol i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw beth yw eich barn, o gofio'r hyn a ddywedodd y bwrdd iechyd ynglŷn â sut y maent wedi nodi'r risg naill ai o beidio â dyfarnu'r contract ac aildendro a gohirio'r gwaith am 18 mis arall, o bosib—. Wedi asesu'r holl risg, maent wedi penderfynu bwrw ymlaen, ac roeddwn yn awyddus i ofyn i chi a ydych yn fodlon nad oes unrhyw newid sylweddol yn y risg o fod y bwrdd iechyd yn bwrw ymlaen â'r gwaith fel y cynlluniwyd yn wreiddiol, ac a ydych yn fodlon eu bod wedi rhoi camau digonol ar waith ochr yn ochr â phartneriaeth cydwasanaethau'r GIG i reoli'r risg honno.

'Yes' is the simple answer, because I've actually discussed this matter yesterday with the chief executive of NHS Wales, so this is a matter that was on my mind before the topical question, because I am obviously concerned to make sure that the works are safe and that there is adequate monitoring of the risks and that risks are still acceptable, both to the public purse and obviously the delivery of the much-needed work that is being undertaken. No-one should be blasé either about the risks or indeed about the potential to simply up sticks and move somewhere else; there would be significant delay and it would affect the ability of the health service to meet its obligations, as well, of course, as the workers and uncertainty around their employment. So, yes, we will continue to monitor the performance of the contract, we will continue to be concerned about the financial health of the company and making sure that we protect the value that the public obviously want us to have oversight of to make sure that the appropriate works are delivered. And I recognise, as the local Member, that you will continue to keep a close watch on this matter too.

'Ydw' yw'r ateb syml, gan fy mod wedi trafod y mater hwn ddoe gyda phrif weithredwr GIG Cymru mewn gwirionedd, felly mae hwn yn fater a oedd ar fy meddwl cyn y cwestiwn amserol, oherwydd yn amlwg, rwy'n awyddus i sicrhau bod y gwaith yn ddiogel a bod prosesau monitro digonol ar waith mewn perthynas â'r risgiau a bod y risgiau'n dal i fod yn dderbyniol, i bwrs y wlad, ac yn amlwg, i'r broses o gyflawni'r gwaith mawr ei angen sy'n mynd rhagddo. Ni ddylai unrhyw un fod yn ddidaro naill ai am y risgiau, neu'n wir, am y potensial i godi pac a symud i rywle arall; byddai hynny'n arwain at oedi sylweddol a byddai'n effeithio ar allu'r gwasanaeth iechyd i gyflawni ei rwymedigaethau, yn ogystal, wrth gwrs, â'r gweithwyr a'r ansicrwydd ynglŷn â'u cyflogaeth. Felly byddwn, fe fyddwn yn parhau i fonitro perfformiad y contract, byddwn yn parhau i bryderu ynglŷn â sefyllfa ariannol y cwmni a sicrhau ein bod yn gwarchod y gwerth y mae'r cyhoedd yn amlwg yn awyddus inni ei oruchwylio er mwyn sicrhau bod y gwaith priodol yn cael ei wneud. Ac rwyf hefyd yn cydnabod, fel yr Aelod lleol, y byddwch yn parhau i gadw llygad barcud ar y mater hwn hefyd.

I have to say that I concur with the Cabinet Secretary's colleagues in London and with the union Unite in their very firm suggestion that it is not appropriate to be letting major new contracts to this company while they are in such a fragile financial condition. I appreciate what the Cabinet Secretary has said about this being phase 2 of an ongoing project and it may not be appropriate at this time for him to intervene, but can I ask the Cabinet Secretary whether he will give consideration to giving further guidance to the health boards as to the due diligence that they should undertake when they are looking at companies to which they are letting these massive contracts, which, of course, as he's rightly said, are hugely important and hugely significant with a lot of people involved in working in them? Obviously, Dirprwy Lywydd, all of us in this Chamber will want this contract to be successful and will be devoutly hoping that the company is sufficiently financially robust to be able to carry it through. But, again, as I say, I concur with the Labour Party in London and with Unite; I am frankly not sanguine.

Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn cytuno â chydweithwyr Ysgrifennydd y Cabinet yn Llundain a chydag undeb Unite o ran eu hawgrym pendant iawn nad yw'n briodol rhoi contractau mawr newydd i'r cwmni hwn a hwythau mewn sefyllfa ariannol mor fregus. Rwy'n derbyn yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i ddweud ynglŷn â'r ffaith mai cam 2 yw hwn o brosiect parhaus ac efallai nad yw'n briodol iddo ymyrryd ar hyn o bryd, ond a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a fydd yn ystyried rhoi arweiniad pellach i'r byrddau iechyd ynghylch y diwydrwydd dyladwy y dylent ei gyflawni wrth edrych ar y cwmnïau sy'n cael y contractau enfawr hyn ganddynt ac sydd, wrth gwrs, fel roedd yn iawn i'w ddweud, yn bwysig iawn ac yn arwyddocaol iawn, gyda llawer o bobl yn gweithio iddynt? Yn amlwg, Ddirprwy Lywydd, bydd pob un ohonom yn y Siambr hon yn awyddus i'r contract hwn fod yn llwyddiannus ac yn taer obeithio bod y cwmni'n ddigon cadarn yn ariannol i allu ei gyflawni. Ond unwaith eto, fel y dywedaf, rwy'n cytuno â'r Blaid Lafur yn Llundain ac undeb Unite; a dweud y gwir, nid wyf yn hyderus.

14:00

To be fair, I think the responses that have been given today, and indeed the information provided directly by the local Member in setting up her questions, reinforce that this is not a new contract, this is a contract that was awarded several months ago. It is a contract on which the health board has already looked again at the potential risks involved in continuing with the work or not continuing with the work with Interserve itself. And, of course, financial health and due diligence are already a feature in the awarding of contracts under the Designed for Life building framework agreement. Of course, it'll be a matter on which, both centrally here within the Government as well as within the health board, there will be proper monitoring of the ability of the company to deliver on the works they have undertaken and contracted to do. New awards for new contract bids—of course there will be appropriate due diligence, and of course it'll be a factor where people will understand if you look at Interserve and any other potential contractors that this is about managing the risks that we have and that we understand and then see the work completed to make sure it provides good value for the public and a good place for people to receive and deliver healthcare. 

A bod yn deg, credaf fod yr ymatebion a gafwyd heddiw, ac yn wir, y wybodaeth a ddarparwyd yn uniongyrchol gan yr Aelod lleol wrth roi ei chwestiynau, yn atgyfnerthu'r ffaith nad yw hwn yn gontract newydd, mae'n gontract a ddyfarnwyd sawl mis yn ôl. Mae'n gontract y mae'r bwrdd iechyd eisoes wedi edrych eto arno o ran y risgiau posibl wrth barhau â'r gwaith neu beidio â pharhau â'r gwaith gydag Interserve. Ac wrth gwrs, mae'r sefyllfa ariannol a diwydrwydd dyladwy eisoes yn nodwedd yn y broses o ddyfarnu contractau o dan gytundeb fframwaith adeiladu Cynllun Oes. Wrth gwrs, bydd yn fater lle y ceir monitro penodol, yn ganolog yma o fewn y Llywodraeth yn ogystal ag o fewn y bwrdd iechyd, o allu'r cwmni i gyflawni'r gwaith y maent wedi ymgymryd ag ef ac o dan gontract i'w wneud. Bydd dyfarniadau newydd ar gyfer ceisiadau contract newydd—wrth gwrs, bydd diwydrwydd dyladwy priodol yn cael ei gwblhau, ac wrth gwrs, bydd yn ffactor lle bydd pobl yn deall, os edrychwch ar Interserve ac unrhyw gontractwyr eraill posibl, fod hyn yn ymwneud â rheoli'r risgiau sydd gennym ac a ddeallwn, ac yna sicrhau bod y gwaith yn cael ei gwblhau er mwyn gwneud yn siŵr ei fod yn darparu gwerth da i'r cyhoedd a lle da i bobl gael a darparu gofal iechyd.

Thank you very much, Cabinet Secretary. 

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

3. Datganiadau 90 Eiliad
3. 90-second Statements

Item 3 on the agenda is 90-second statements. The first one today is from the Llywydd, Elin Jones. 

Eitem 3 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf heddiw gan y Llywydd, Elin Jones.

It is exactly 100 years ago this week that the post-world war general election was held on 14 December 1918. The Parliament (Qualification of Women) Act 1918 had only just received Royal Assent on 21 November 1918. The Act gave women over the age of 21 the right to stand for election to the House of Commons. In that general election on 14 December, one Welsh woman stood for election, and her name was Millicent Mackenzie. She stood for the University of Wales seat as a Labour candidate. She won 20 per cent of the vote and lost to the Liberal Sir Herbert Lewis. Only one woman was elected as an MP in that 1918 election, Constance Markievicz, and as a Sinn Féin candidate she did not take up her seat in the House of Commons. 

Who was Millicent Mackenzie, the first ever woman to stand for election in Wales? In addition to being a candidate in that election, Millicent Mackenzie was a professor of education at the University College of South Wales and Monmouthshire, as Cardiff University was then known. She was the first female professor in any UK chartered university. She was a highly respected educational academic and a trainer of teachers. Millicent Mackenzie was also a leading suffragette in the Cardiff area, culminating in her standing in the 1918 election. Such is the lack of prominence of women in our history, I had not heard of Millicent Mackenzie's name until January of this year. But, we must not allow this pioneering woman's name to be forgotten during the next 100 years. As 27 women AMs in this Senedd, we thank you, Millicent, and we stand on your shoulders. Millicent Mackenzie.

100 mlynedd yn union yn ôl i'r wythnos hon, cynhaliwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf wedi'r rhyfel ar 14 Rhagfyr 1918. Roedd Deddf Senedd (Cymhwyster Menywod) 1918 newydd gael Cydsyniad Brenhinol ar 21 Tachwedd 1918. Rhoddodd y Ddeddf yr hawl i ferched dros 21 oed sefyll etholiad i Dŷ'r Cyffredin. Yn yr etholiad cyffredinol hwnnw ar 14 Rhagfyr, safodd un fenyw o Gymru etholiad, a'i henw oedd Millicent Mackenzie. Ymgeisiodd am sedd Prifysgol Cymru fel ymgeisydd Llafur. Enillodd 20 y cant o'r bleidlais a chollodd i'r Rhyddfrydwr, Syr Herbert Lewis. Un fenyw yn unig a etholwyd yn AS yn yr etholiad hwnnw yn 1918, sef Constance Markievicz, ac fel ymgeisydd Sinn Féin, ni chymerodd ei sedd yn Nhŷ'r Cyffredin.

Pwy oedd Millicent Mackenzie, y fenyw gyntaf erioed i sefyll etholiad yng Nghymru? Yn ogystal â bod yn ymgeisydd yn yr etholiad hwnnw, roedd Millicent Mackenzie yn athro addysg yng Ngholeg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy, fel y gelwid Prifysgol Caerdydd ar y pryd. Hi oedd yr athro benywaidd cyntaf mewn unrhyw brifysgol siartredig yn y DU. Roedd yn uchel ei pharch fel academydd addysgol a hyfforddwr athrawon. Roedd Millicent Mackenzie hefyd yn swffragét flaenllaw yn ardal Caerdydd, a dyna a phenllanw hynny oedd ei hymgais i gael ei hethol yn 1918. Rhoddir cyn lleied o sylw i fenywod yn ein hanes, fel nad oeddwn wedi clywed enw Millicent Mackenzie tan fis Ionawr eleni. Ond ni ddylem adael i enw'r fenyw arloesol hon gael ei anghofio yn ystod y 100 mlynedd nesaf. Fel 27 o ACau benywaidd y Senedd hon, diolchwn ichi, Millicent, ac rydym yn sefyll ar eich ysgwyddau. Millicent Mackenzie.

Rydw i am ddefnyddio'r cyfle yma i longyfarch cymuned Llangollen ar sicrhau'r statws o fod yn gymuned ddi-blastig gan y mudiad Surfers Against Sewage. Mae'r diolch yn mynd i waith diflino gwirfoddolwyr fel Mair Davies a grwpiau lleol fel Cyfeillion y Ddaear yn Llangollen. Hon yw'r gymuned gyntaf yng ngogledd Cymru i sicrhau'r gydnabyddiaeth yma, ond mae'n dda gen i ddweud bod eraill fel Dinbych, Prestatyn, y Rhyl, Conwy, Bangor, Caernarfon ac Ynys Môn oll wedi dechrau ar y broses hefyd. Mae ganddyn nhw gynllun pum pwynt i gyrraedd eu nod, sef sefydlu pwyllgor llywio cymunedol, dechrau ar raglen addysgiadol ysgolion di-blastig, cael y cyngor tref i ymrwymo, gweithio gyda busnesau lleol, a threfnu i weithio gyda grwpiau cymunedol lleol i leihau faint o blastig tafladwy y maen nhw'n ei ddefnyddio. 

I want to use this opportunity to congratulate the community of Llangollen on securing the status of being a plastic-free community from the Surfers Against Sewage organisation. The thanks go to the untiring work of volunteers such as Mair Davies and groups such as Friends of the Earth in Llangollen. This was the first community in north Wales to secure this recognition, but I’m pleased to say that others, such as Denbigh, Prestatyn, Rhyl, Conwy, Bangor, Caernarfon and Anglesey, have all started on that journey too. They have a five-point plan to reach their aim: the establishment of a community steering group, starting a programme of education in schools for non-plastic schools, getting the town council's commitment, working with local businesses, and to work with local community groups in order to reduce the disposable plastics that they use.

As part of the programme, local businesses have pledged to reduce plastic use in a wide variety of ways, from ditching the straw, to changing to paper bags, bulk buying, refilling containers, removing single-use serving items, ditching plastic cutlery and the removal of plastic packaging. There have also been a variety of events in the town to help reduce plastic, from coffee mornings to litter picks and group talks to empower others to make the change. And, of course, there's been buy-in from public and civic organisations such as the town council, Cittaslow Llangollen, the chamber of trade and local schools. Indeed, I recently visited Ysgol y Gwernant in the town, and the pupils there spoke very passionately about how they wanted to tackle the use of single-use plastic. So, congratulations to Llangollen, and let's hope that many other communities across Wales follow their example in becoming plastic free. 

Fel rhan o'r rhaglen, mae busnesau lleol wedi addo lleihau eu defnydd o blastig mewn amrywiaeth eang o ffyrdd, o roi'r gorau i'r gwelltyn, i newid i fagiau papur, swmp-brynu, ail-lenwi cynwysyddion, cael gwared ar eitemau gweini untro, cael gwared ar gyllyll a ffyrc plastig a chael gwared ar ddeunydd pacio plastig. Mae amrywiaeth o ddigwyddiadau wedi eu cynnal yn y dref i helpu i leihau plastig, o foreau coffi i deithiau codi sbwriel a thrafodaethau grŵp i rymuso pobl eraill i newid. Ac wrth gwrs, mae sefydliadau cyhoeddus a dinesig wedi ymrwymo i'r achos, megis cyngor y dref, Cittaslow Llangollen, y siambr fasnach ac ysgolion lleol. Yn wir, bûm yn ymweld yn ddiweddar ag Ysgol y Gwernant yn y dref, ac roedd y disgyblion yno'n sôn yn frwd iawn ynglŷn â sut yr hoffent fynd i'r afael â'r defnydd o blastig untro. Felly, llongyfarchiadau i Langollen, a gadewch i ni obeithio y bydd llawer o gymunedau eraill ledled Cymru yn dilyn eu hesiampl ac yn dod yn gymunedau di-blastig.

14:05

Ar 11 Rhagfyr 1282, ar ddiwrnod oer a chaled yng Nghilmeri, lladdwyd Llywelyn ap Gruffudd neu Llywelyn ein Llyw Olaf, tywysog Cymru. Gyda'i farwolaeth ef, dan law Stephen de Frankton, un o filwyr Edward I, collodd Cymru a'i phobl eu rhyddid. Dilynodd wedyn saith canrif o ymladd yn erbyn gormes, gan ymdrechu dros hunanbenderfyniad, dros hunanlywodraeth a thros ryddid i gael bod yn wlad annibynnol. Heddiw, mae Llywelyn yn parhau i fod yn rhan greiddiol o hanes ein gwlad a chof ein cenedl. Ynddo ef oedd eginyn gwladwriaeth Gymreig sifil a gobaith dros ddyfodol gwell i'n gwlad. Mae ysbryd annibynnol Llywelyn a'r 18 o ddistaw dystion a safodd gydag ef tan y diwedd yn parhau ynom ninnau heddiw sydd yn barod i sefyll yn erbyn anghyfiawnder a thros annibyniaeth i Gymru. Cofiwn Llywelyn gan anrhydeddu ei weledigaeth drwy orymdeithio yn ein blaen tuag at greu Cymru newydd annibynnol, lle mae pob un yn rhydd. Diolch yn fawr. 

On 11 December 1282, on a very cold day in Cilmeri, Llywelyn ein Llyw Olaf or Llywelyn ap Gruffydd, prince of Wales, was killed. With his death, by the hand of Stephen de Frankton, one of the soldiers of Edward I, Wales and its people lost their freedom. There followed seven centuries of fighting against oppression, in a striving for self-determination, autonomy and the freedom to be an independent nation. Today, Llywelyn continues to be a crucial part of our nation’s history and our nation’s memory. In him was the spark of a civil Welsh nation and a hope for a better future for our nation. The independent spirit of Llywelyn and the 18 who stood with him until the very end remains in all of us today who are willing to stand up to injustice and for independence for Wales. We will remember Llywelyn by honouring his vision by marching forward towards the creation of a new independent Wales where everyone is free. Thank you.

4. Dadl: Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol
4. Debate: International Human Rights Day

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar. 

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendment 2 in the name of Darren Millar.

Item 4 on the agenda this afternoon is a debate on International Human Rights Day, and I call on the Leader of the House and the Chief Whip to move the motion—Julie James.

Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar Ddiwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol, a galwaf ar Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip i wneud y cynnig—Julie James.

Cynnig NDM6896 Julie James

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol ddydd Llun 10 Rhagfyr 2018.

2. Yn nodi ei bod yn 70 mlynedd ers mabwysiadu’r Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol.

Motion NDM6896 Julie James

To propose the National Assembly of Wales:

1. Acknowledges International Human Rights Day on Monday 10 December 2018.

2. Recognises the 70th anniversary of the adoption of the Universal Declaration of Human Rights.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Human rights are relevant to every one of us every day. Monday 10 December, International Human Rights Day, marks 70 years since the United Nations general assembly adopted the universal declaration of human rights. This was a vital milestone document to safeguard against a repeat of the atrocities committed in world war two. It proclaimed inalienable rights to which everyone is inherently entitled as a human being, regardless of race, colour, religion, sex, language, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status. 

A distinctive approach to human rights has been woven into the Welsh devolution settlement. The Government of Wales Act 2006 requires the Welsh Government to act compatibly with the European convention on human rights. This is reflected in our domestic law by the Human Rights Act 1998 and also with its international obligations, including the seven UN conventions signed and ratified by the UK state party. Put another way, human rights are in our DNA. The principles enshrined in the declaration of human rights are as relevant today as they were in 1948. 

We are living in difficult and uncertain times, where austerity is falling disproportionately on those least able to bear it, impacting directly on their human rights. Individuals and families are losing their homes and going without food. We know only too well that levels of poverty across Wales and the rest of the UK are too high. Professor Alston, the United Nations special rapporteur on extreme poverty and human rights, stated after his visit to the UK that the responsibility for this rests squarely with the UK Government and its austerity and welfare reform policies. He said

'There are few places in government where these developments are more tangible than in the benefit system. We are witnessing the gradual disappearance of the postwar British welfare state behind a webpage and an algorithm. In its place, a digital welfare state is emerging. The impact on the human rights of the most vulnerable in the UK will be immense.'

The Equality and Human Rights Commission's report, 'The impact of welfare reform and welfare-to-work programmes', published in March, told of the potentially devastating impact of the UK Government tax and welfare reforms on people with protected characteristics. It predicted that nearly half of all households in Wales will lose out from the reforms and that the largest impact will be felt by people on the lowest incomes, including women, certain ethnic groups and households with children. The EHRC's 'Is Wales Fairer? (2018)' report also found that the most disadvantaged groups in Wales are falling even further behind the rest of society. 

Globally, many of the underlying values and principles of human rights are being undermined, and in some countries completely ignored. Our political discourse has become blighted by divisive narratives, driven by those who seem determined to create tensions between communities. Social media, in particular, is far too often a haven for racism and xenophobia, with individuals using the concept of free speech as a defence, with an expectation that they can write whatever they please without consequence.

Wales has a long history of compassion, tolerance and respecting and welcoming others. I know that a country that values diversity and enables our various communities to participate equally will be stronger as a result.

It is always the most vulnerable whose rights are denied first—the poor, women, racial and ethnic minorities, lesbian, gay, bisexual and transgender plus people, children, single parents and disabled people. It is simply unacceptable that here in the UK in the twenty-first century one in five women are victims of sexual violence, one in four women are victims of domestic abuse and two women a week die at the hands of their intimate partners or former partners. We also have stubborn and persistent gender pay gaps in Wales, and far too few women in the most senior roles.

Our intersectional approach to phase 2 of the gender equality review involves working across different equalities strands, including race, disability and age, aiming to ensure that no-one is left behind. We recognise that women and girls who experience multiple and intersecting forms of discrimination are often excluded from progress. We will soon have a clear road map for achieving gender equality in Wales.

Turning to disability, let me start by highlighting the disability employment gap. In Wales, just 45 per cent of working-age disabled people are currently in employment, compared to 80 per cent of those who are not disabled. This is just one example, although a very important one, of the obstacles facing disabled people. Our new framework, 'Action on Disability: The Right to Independent Living', is rooted in the social model of disability, and sets out how we will tackle some of the key barriers identified by disabled people themselves. These include transport, employment, housing and access to buildings and places. Disabled people must have access to the same opportunities as everyone else.

Race is another crucial issue. Seventy-five per cent of hate crimes in Wales relate to race or religion—that reflects thousands of vile examples of verbal, physical and online abuse being inflicted every day on innocent people because of their appearance, and we know that many such incidents still go unreported. Our black, Asian and minority ethnic groups are still not adequately represented in our media, in politics or in our workplaces. We are working hard to change this. Our BAME projects are essential to making Wales the inclusive-to-all and welcoming country we know it can and should be.

Gypsies, Roma and Travellers are amongst the most marginalised in our society. They experience discrimination, inequality and a lack of opportunities, perpetuating the negative views and misconceptions that fill the narrative around them. Recent research by the EHRC showed that 44 per cent of the general public openly admitted to being hostile towards these groups. To illustrate this, comments under a recent Wales Online article about a Gypsy and Traveller community funeral in Cardiff included calls for the residents to be moved to Auschwitz and burnt out of their camp. One person posted a picture of a Nazi soldier with the caption, 'Get the gas.' These comments, which are not an isolated case, remained visible for several days, causing great distress to the Gypsy and Traveller community. We must be clear: we cannot and will not tolerate any such actions or statements seeking to encourage such extreme and abhorrent views. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae hawliau dynol yn berthnasol i bob un ohonom bob dydd. Mae dydd Llun 10 Rhagfyr, Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol, yn nodi 70 mlynedd ers i gynulliad cyffredinol y Cenhedloedd Unedig fabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol. Roedd hon yn ddogfen hanfodol i ddiogelu rhag ailadrodd yr erchyllterau a gyflawnwyd yn yr ail ryfel byd. Roedd yn datgan yr hawliau diymwad y mae gan bawb hawl gynhenid iddynt fel bodau dynol, waeth beth fo'u hil, lliw, crefydd, rhyw, iaith, barn wleidyddol neu farn arall, tarddiad cenedlaethol neu gymdeithasol, eiddo, genedigaeth neu statws arall.

Mae ymagwedd arbennig tuag at hawliau dynol wedi'i phlethu i mewn i setliad datganoli Cymru. Mae Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru weithredu'n unol â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Adlewyrchir hyn yn ein cyfraith ddomestig gan Ddeddf Hawliau Dynol 1998, yn ogystal â'i rhwymedigaethau rhyngwladol, gan gynnwys saith confensiwn y Cenhedloedd Unedig a lofnodwyd ac a gadarnhawyd gan y DU fel y wladwriaeth sy'n barti. Mewn geiriau eraill, mae hawliau dynol yn rhan o'n DNA. Mae'r egwyddorion a gynhwysir yn y datganiad o hawliau dynol yr un mor berthnasol heddiw ag yr oeddent yn 1948.

Rydym yn byw mewn cyfnod anodd ac ansicr, lle mae cyni'n effeithio'n anghymesur ar y rhai sydd leiaf abl i'w oddef, gan effeithio'n uniongyrchol ar eu hawliau dynol. Mae unigolion a theuluoedd yn colli eu cartrefi ac yn mynd heb fwyd. Gwyddom yn rhy dda fod lefelau tlodi ledled Cymru a gweddill y DU yn rhy uchel. Ar ôl ei ymweliad â'r DU, dywedodd yr Athro Alston, rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol a hawliau dynol, mai Llywodraeth y DU a'i pholisïau cyni a diwygio lles sy'n gyfrifol am hyn. Dywedodd mai

Ychydig iawn o fannau a geir mewn llywodraeth lle mae'r datblygiadau hyn yn fwy amlwg nag yn y system budd-daliadau. Rydym yn gweld y wladwriaeth les a gyflwynwyd ym Mhrydain wedi'r rhyfel yn diflannu'n raddol tu ôl i wefan ac algorithm. Yn ei lle, mae gwladwriaeth les ddigidol yn dod i'r amlwg. Bydd yr effaith ar hawliau dynol y bobl fwyaf agored i niwed yn y DU yn aruthrol.

Soniodd adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'Effaith diwygio lles a rhaglenni o fudd-dâl i waith', a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, am effaith drychinebus bosibl diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU ar bobl â nodweddion gwarchodedig. Roedd yn rhagweld y bydd bron i hanner holl aelwydydd Cymru ar eu colled yn sgil y diwygiadau ac mai pobl ar incwm isel, gan gynnwys menywod, grwpiau ethnig penodol ac aelwydydd â phlant fydd yn teimlo'r effaith fwyaf. Canfu adroddiad 'A Yw Cymru'n Decach? (2018)' y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol hefyd fod y grwpiau mwyaf difreintiedig yng Nghymru yn llithro hyd yn oed ymhellach ar ôl gweddill y gymdeithas.

Yn fyd-eang, mae llawer o werthoedd ac egwyddorion sylfaenol hawliau dynol yn cael eu tanseilio, ac mewn rhai gwledydd, cânt eu hanwybyddu'n llwyr. Mae naratifau ymrannol wedi tyfu'n bla ar ein trafodaeth wleidyddol, ac wedi eu sbarduno gan bobl sydd i'w gweld yn benderfynol o greu tensiynau rhwng cymunedau. Mae cyfryngau cymdeithasol, yn arbennig, yn llawer rhy aml yn hafan i hiliaeth a senoffobia, gydag unigolion yn defnyddio'r cysyniad o ryddid barn fel amddiffyniad, gyda disgwyliad y gallant ysgrifennu beth bynnag a fynnant heb ganlyniadau.

Mae gan Gymru hanes hir o drugaredd, goddefgarwch a pharch a chroeso i eraill. Gwn fod gwlad sy'n rhoi gwerth ar amrywiaeth ac sy'n galluogi ein cymunedau amrywiol i fod yn gyfartal yn gryfach o ganlyniad.

Y rhai mwyaf agored i niwed sydd bob amser yn colli eu hawliau yn gyntaf—pobl dlawd, menywod, lleiafrifoedd hiliol ac ethnig, pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsryweddol + yn ogystal â phlant, rhieni sengl a phobl anabl. Mae'n gwbl annerbyniol, yma yn y DU yn yr unfed ganrif ar hugain, fod un o bob pump o fenywod yn dioddef trais rhywiol, fod un o bob pedair menyw yn dioddef cam-drin domestig a bod dwy fenyw yr wythnos yn marw o ganlyniad i drais dan law eu partneriaid agos iawn neu gyn-bartneriaid. Mae gennym hefyd fylchau cyflog ystyfnig a pharhaus rhwng y rhywiau yng Nghymru, a rhy ychydig o lawer o fenywod mewn swyddi uwch.

Mae ein hymagwedd groestoriadol tuag at gam 2 o'r adolygiad o gydraddoldeb rhywiol yn cynnwys gweithio ar draws gwahanol feysydd cydraddoldeb, gan gynnwys hil, anabledd ac oedran, gyda'r nod o sicrhau nad oes unrhyw un yn cael eu gadael ar ôl. Rydym yn cydnabod bod menywod a merched sy'n profi sawl ffurf ar wahaniaethu a mathau croestoriadol o wahaniaethu yn aml yn cael eu heithrio rhag cynnydd. Cyn hir, bydd gennym fap clir ar gyfer sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru.

Gan droi at anabledd, gadewch imi ddechrau drwy dynnu sylw at y bwlch cyflogaeth anabledd. Yng Nghymru ar hyn o bryd, 45 y cant yn unig o bobl anabl o oedran gweithio sydd mewn gwaith, o gymharu ag 80 y cant o bobl nad ydynt yn anabl. Un enghraifft yn unig yw hon, er ei bod yn un bwysig iawn, o'r rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl. Mae ein fframwaith newydd, 'Gweithredu ar Anabledd: Hawl i Fyw'n Annibynnol', yn seiliedig ar y model cymdeithasol o anabledd, ac yn nodi sut y byddwn yn mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau allweddol a nodwyd gan bobl anabl eu hunain. Mae'r rhain yn cynnwys trafnidiaeth, cyflogaeth, tai a mynediad i adeiladau a lleoedd. Mae'n rhaid i bobl anabl gael mynediad at yr un cyfleoedd â phawb arall.

Mae hil yn fater hollbwysig arall. Mae 75 y cant o droseddau casineb yng Nghymru yn ymwneud â hil neu grefydd—mae hynny'n adlewyrchu miloedd o enghreifftiau ffiaidd o gam-drin geiriol, corfforol ac ar-lein tuag at bobl ddiniwed bob dydd oherwydd eu hymddangosiad, a gwyddom na roddir gwybod am lawer o ddigwyddiadau o'r fath. Nid yw ein grwpiau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu cynrychioli'n ddigonol yn ein cyfryngau, mewn gwleidyddiaeth na'n gweithleoedd. Rydym yn gweithio'n galed i newid hyn. Mae ein prosiectau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn hanfodol i sicrhau bod Cymru'n wlad gynhwysol i bawb ac yn groesawgar, fel y gwyddom y gall fod ac fel y dylai fod.

Mae Sipsiwn, Roma a Theithwyr ymhlith y bobl sy'n cael eu hymyleiddio fwyaf yn ein cymdeithas. Maent yn wynebu gwahaniaethu, anghydraddoldeb a diffyg cyfleoedd, ac mae hynny'n hyrwyddo'r safbwyntiau negyddol a'r camsyniadau sy'n llenwi'r naratif o'u cwmpas. Dangosodd gwaith ymchwil diweddar gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol fod 44 y cant o'r cyhoedd yn gyffredinol yn cyfaddef yn agored eu bod yn elyniaethus tuag at y grwpiau hyn. Fel enghraifft o hyn, roedd sylwadau o dan erthygl ar-lein ddiweddar ar Wales Online am angladd cymuned Sipsiwn a Theithwyr yng Nghaerdydd yn cynnwys galwadau i symud y trigolion i Auschwitz a'u llosgi allan o'u gwersyll. Postiodd un unigolyn ddarlun o filwr Natsïaidd gyda'r pennawd, 'Ewch i nôl y nwy.' Parhaodd y sylwadau hyn, nad ydynt yn achos unigryw, yn weladwy am sawl diwrnod, gan achosi cryn drallod i'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr. Mae'n rhaid inni ddweud yn glir: ni allwn ac ni fyddwn yn goddef unrhyw weithredoedd neu ddatganiadau o'r fath sy'n ceisio annog safbwyntiau mor eithafol a gwrthun.

14:10

Will the leader of the house take an intervention?

A wnaiff arweinydd y tŷ dderbyn ymyriad?

A fine speech so far, but would she reflect that the leader of UKIP in Wales, Neil Hamilton, is not present in this Chamber to listen to your free speech, yet he felt it was appropriate for him to share a platform with Tommy Robinson last week in the name of free speech? Would she express disappointment in that?

Araith wych hyd yn hyn, ond a wnaiff hi ystyried y ffaith nad yw arweinydd UKIP yng Nghymru, Neil Hamilton, yn bresennol yn y Siambr hon i wrando ar eich rhyddid i lefaru, eto i gyd roedd yn teimlo ei bod yn briodol iddo rannu llwyfan gyda Tommy Robinson yr wythnos diwethaf yn enw rhyddid i lefaru? A fyddai hi'n mynegi siom ynglŷn â hynny?

Well, indeed—a point well made. 

We must be resilient in the face of extremists. Together, we must continue to build a strong and diverse society, where people of every race, faith and colour are valued for their character and their actions. We all want to help create a peaceful and harmonious country, where our children and future generations can thrive. 

'Prosperity for All' sets out the Welsh Government's vision for Wales as a vibrant, welcoming and cohesive place to live and work—a country we can proud of, which is outward looking and where people of all backgrounds are respected and valued. This vision underpins our new 'Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan', which sets out cross-Government commitments to provide equality of opportunity, reduce discrimination and promote good relations for people seeking sanctuary in Wales. 

Every local authority in Wales showed leadership in response to the Syrian refugee crisis by agreeing to resettle families in their area. A United Nations delegation visited us following the first resettlements, and was very impressed with the welcome that had been provided by Welsh communities. Individuals in Welsh communities have led the way in coming together and forming community sponsorship organisations, who have themselves been able to welcome refugee families with minimal Government support. A fantastic example of wanting to contribute to the communities that have embraced them was the election of a Syrian refugee to the Youth Parliament last week from my own constituency. I'm very proud of that, Deputy Presiding Officer. This shows that leadership and a commitment to equality can arise anywhere, but the experiences of those who migrate to Wales remain very mixed, even when they have been here for many years or decades. 

Earlier this year, the Windrush scandal exposed tragic examples of individuals being forgotten as policies are developed. Thousands of British subjects and citizens have faced insecure immigration status, despite previous assurances that they are part of Britain. Some were deported and others have been denied healthcare, lost their jobs or been unable to return to Britain. The full extent of the scandal is still being explored, but the public outrage, including from Wales, demonstrated the public's commitment to fairness. I would like to hope that such a policy would never be developed in Wales, but we must be vigilant and redouble our efforts to put people at the centre of our policy making.

This is especially important with the uncertainty affecting our society as a result of Brexit. No-one feels this more than the 80,000 EU citizens who live in Wales, and the smaller number of Welsh citizens currently living in the EU. We have a responsibility to these members of our community. We need to use every tool at our disposal in the coming months to ensure these individuals are reassured that we value their contribution to our economy and our community, supported to apply for settled status and do not experience additional barriers in the future. 

Last month saw the anniversary of the passage of the Human Rights Act 1998. To mark this, the Counsel General was asked to deliver the Eileen Illtyd memorial lecture on human rights 2018, 'A Human Rights Act for Wales?' In his lecture, which I was privileged to attend, the Counsel General said that

'a piecemeal approach to human rights protection may well not capture the same benefits that a dynamic and comprehensive approach could bring.'

I want to reiterate that we are acutely aware of these questions, and are committed to looking at ways of strengthening rights and protections in Wales. 

Members will also recollect our recent debate on the option to incorporate the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities in Welsh law. Since then, I've been reflecting on these issues, taking into account calls from a variety of stakeholders for the Welsh Government to take action to safeguard equality and human rights in the context of Brexit, and do more to embed international treaties in Welsh law. In my recent discussions with, among others, the Equality and Human Rights Commission and the Future Generations Commissioner for Wales, I've been clear that it is not a matter of whether we will do something, but what action will be most effective. 

In consequence, I've asked officials to consider the potential impact of a range of actions, including new legislation enacting the socioeconomic duty in the Equality Act 2010, and strengthened regulation. A crucial question is how any such action would relate to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. This work will be linked to phase 2 of the gender equality review. To move it forward, we will be convening a seminar early in the new year to engage with key stakeholders and scope the work that will be needed in more detail.

In the face of unprecedented change, we must, and will, be proactive, ambitious, forward thinking and continue to do whatever is within our powers to ensure that Wales remains a modern, inclusive place to live and work. Our clear goal, Deputy Presiding Officer, is to strengthen and build on these rights for the future. Diolch.

Wel, yn wir—pwynt da.

Mae'n rhaid inni fod yn gryf yn wyneb eithafwyr. Gyda'n gilydd, mae'n rhaid inni barhau i adeiladu cymdeithas gref ac amrywiol, lle y gwerthfawrogir pobl o bob hil, ffydd a lliw am eu cymeriad a'u gweithredoedd. Mae pob un ohonom yn awyddus i helpu i greu gwlad heddychlon a chytûn, lle y gall ein plant a chenedlaethau'r dyfodol ffynnu.

Mae 'Ffyniant i Bawb' yn nodi gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru fel lle bywiog, croesawgar a chydlynus i fyw ac i weithio—gwlad y gallwn fod yn falch ohoni, sy'n edrych tuag allan a lle mae pobl o bob cefndir yn cael eu parchu a'u gwerthfawrogi. Mae'r weledigaeth hon yn sail i'n cynllun newydd, 'Cenedl Noddfa—Cynllun Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches', sy'n nodi ymrwymiadau trawslywodraethol i ddarparu cyfle cyfartal, lleihau gwahaniaethu a hybu cysylltiadau da ar gyfer pobl sy'n ceisio lloches yng Nghymru.

Dangosodd pob awdurdod lleol yng Nghymru arweinyddiaeth wrth ymateb i argyfwng y ffoaduriaid o Syria drwy gytuno i adsefydlu teuluoedd yn eu hardaloedd. Ymwelodd dirprwyaeth o'r Cenhedloedd Unedig â ni ar ôl y cyfnod cyntaf o adsefydlu, a chreodd y croeso a roddwyd gan gymunedau Cymru gryn argraff arnynt. Mae unigolion mewn cymunedau yng Nghymru wedi arwain y ffordd drwy ddod at ei gilydd a ffurfio sefydliadau nawdd cymunedol, sydd wedi gallu croesawu teuluoedd o ffoaduriaid heb fawr iawn o gymorth gan y Llywodraeth. Un enghraifft wych o'r awydd i gyfrannu at y cymunedau sydd wedi eu croesawu oedd ethol ffoadur o Syria i'r Senedd Ieuenctid yr wythnos diwethaf o fy etholaeth i. Rwy'n falch iawn o hynny, Ddirprwy Lywydd. Mae hyn yn dangos y gall arweinyddiaeth ac ymrwymiad i gydraddoldeb ymddangos yn unrhyw le, ond mae profiadau'r rheini sy'n ymfudo i Gymru yn parhau i fod yn gymysg iawn, hyd yn oed pan fyddant wedi bod yma ers blynyddoedd neu ddegawdau lawer.

Yn gynharach eleni, datgelodd sgandal drasig Windrush enghreifftiau o unigolion yn cael eu hanghofio wrth i bolisïau gael eu datblygu. Mae miloedd o bobl a dinasyddion Prydain wedi wynebu statws mewnfudo ansicr, er gwaethaf sicrwydd blaenorol eu bod yn rhan o Brydain. Cafodd rhai eu hallgludo ac mae eraill wedi methu cael gofal iechyd, wedi colli eu swyddi neu wedi methu dychwelyd i Brydain. Maent yn dal i ymchwilio i hyd a lled y sgandal yn llawn, ond roedd dicter y cyhoedd, gan gynnwys yng Nghymru, yn dangos ymrwymiad y cyhoedd i degwch. Hoffwn obeithio na fyddai polisi o'r fath byth yn cael ei ddatblygu yng Nghymru, ond mae'n rhaid inni fod yn wyliadwrus a chryfhau ein hymdrechion i sicrhau bod pobl yn y canol wrth inni lunio ein polisïau.

Mae hyn yn arbennig o bwysig mewn perthynas â'r ansicrwydd sy'n effeithio ar ein cymdeithas o ganlyniad i Brexit. Nid oes unrhyw un yn teimlo hyn gymaint â'r 80,000 o ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru, a'r nifer lai o ddinasyddion Cymru sy'n byw yn yr UE ar hyn o bryd. Mae gennym gyfrifoldeb i'r aelodau hyn o'n cymuned. Mae angen inni ddefnyddio pob arf sydd gennym dros y misoedd nesaf i sicrhau bod yr unigolion hyn yn hyderus ein bod yn gweld gwerth eu cyfraniad i'n heconomi a'n cymuned, eu bod yn cael cymorth i wneud cais am statws preswylydd sefydlog ac nad ydynt yn wynebu rhwystrau ychwanegol yn y dyfodol.

Y mis diwethaf, roedd hi'n ugain mlynedd ers cyflwyno Deddf Hawliau Dynol 1998. I nodi hyn, gofynnwyd i'r Cwnsler Cyffredinol roi darlith goffa Eileen Illtyd ar hawliau dynol 2018, 'Deddf Hawliau Dynol i Gymru?' Yn ei ddarlith, y cefais y fraint o'i mynychu, dywedodd y Cwnsler Cyffredinol

ei bod yn bosibl iawn na all dull tameidiog o ddiogelu hawliau dynol sicrhau'r un manteision ag y gallai dull deinamig a chynhwysfawr ei gynnig.

Hoffwn ailadrodd ein bod yn ymwybodol iawn o'r cwestiynau hyn, ac wedi ymrwymo i edrych ar ffyrdd o gryfhau hawliau ac amddiffyniadau yng Nghymru.

Bydd yr Aelodau hefyd yn cofio ein dadl yn ddiweddar ar yr opsiwn i ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl yng nghyfraith Cymru. Ers hynny, rwyf wedi bod yn myfyrio ar y materion hyn, gan ystyried galwadau gan amryw o randdeiliaid ar Lywodraeth Cymru i roi camau ar waith i ddiogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng nghyd-destun Brexit, ac i wneud mwy i ymgorffori cytuniadau rhyngwladol yng nghyfraith Cymru. Yn fy nhrafodaethau diweddar â'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, ymhlith eraill, rwyf wedi dweud yn glir nad yw'n fater o ba un a fyddwn yn gwneud rhywbeth, ond yn hytrach, pa gamau a fydd fwyaf effeithiol.

O ganlyniad, rwyf wedi gofyn i swyddogion ystyried effaith bosibl ystod o gamau, gan gynnwys deddfwriaeth newydd i roi'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn Neddf Cydraddoldeb 2010 mewn grym, a chryfhau rheoliadau. Cwestiwn hollbwysig yw sut y byddai camau o'r fath yn cysylltu â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Bydd y gwaith hwn wedi'i gysylltu â cham 2 yr adolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau. I'w symud ymlaen, byddwn yn cynnal seminar yn gynnar yn y flwyddyn newydd i ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, a chwmpasu’r gwaith y bydd ei angen yn fwy manwl.

Yn wyneb newid heb ei debyg o'r blaen, mae'n rhaid inni fod, ac fe fyddwn, yn rhagweithiol, yn uchelgeisiol, ac yn flaengar, a pharhau i wneud popeth o fewn ein pwerau i sicrhau bod Cymru'n parhau i fod yn lle modern a chynhwysol i fyw ac i weithio ynddo. Ein nod clir, Ddirprwy Lywydd, yw atgyfnerthu ac adeiladu ar yr hawliau hyn ar gyfer y dyfodol. Diolch.

14:15

Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on Leanne Wood to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. 

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Leanne Wood i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu at y twf mewn mudiadau gwleidyddol sy'n gwrthod egwyddorion y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol, a galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ei gwaith i fynd i'r afael ag eithafiaeth yn cynnwys mesurau rhagweithiol i atal eithafiaeth asgell dde. 

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Regrets the growth of political movements that reject the principles of the Universal Declaration of Human Rights, and calls on the Welsh Government to ensure that its work on tackling extremism includes proactive measures to prevent far right-extremism.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch. I move the amendment. 

As we celebrate 70 years of the adoption of the universal declaration of human rights, it's important that we examine the threats to human rights that currently exist. So, our amendment is timely because, as has already been said this afternoon, just this weekend we saw yet another example of how there are political movements that seek to reverse the human rights protections that we have. A Member of this institution was a speaker at a pro-Yaxley-Lennon march in London, and used that platform to echo an anti-Semitic theory that the French President was an agent of a foreign power. This was a march where those attending wheeled a hangman's noose and called for the Prime Minister to be hung in response to the Member's speech. This, of course, in a climate where an MP was murdered in recent history for campaigning for remaining in the European Union.

I want people in this Chamber to compare and contrast what has happened to the organisers of that march, and think about what the consequences would have been had there been a march of British Asian people shouting death threats at MPs. It's likely that such a march would have resulted in several arrests and the speakers would be looking at convictions for offences under anti-terrorism legislation and lengthy jail sentences. Or what if this march were where people were protesting about inaction on climate change? Would we have several undercover police spying on those attending, with a licence to pursue deceitful sexual relationships in the course of that work? Instead, the main organisers are likely to continue picking up lucrative salaries from the wealthy individuals who have been financing their political movements and enjoying the freedoms that they would deny to others.

Compare and contrast the way the British state has treated far-right political movements and other political movements and you will see why our amendment in the name of Plaid Cymru is needed this afternoon. Another example, of course, is the way that anti-terrorism legislation has been used to convict protestors in Stansted who tried to stop people being deported to face torture and death as part of the UK's actual immigration policy. This all takes place within the context of Brexit, of course; Brexit itself being a political project financed by the wealthy who seek to water down the protections available to workers, environmental regulations and the role of the European Court of Justice in holding Westminster Governments to account when they violate human rights.

The Scottish Government is going to be ensuring that Scottish law has a framework for protecting human rights written into all aspects of law, and my colleague Siân Gwenllian has had an encouraging response from the Welsh Government when calling for something similar here. So, I'd be interested in an update from the Welsh Government on your thinking on that area.

Seventy years on from the adoption of the universal declaration of human rights and it's important that we renew our efforts now at protecting and enhancing those rights from those political forces that want to take them away.

Diolch. Rwy'n cynnig y gwelliant.

Wrth i ni ddathlu 70 mlynedd ers mabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol, mae'n bwysig inni ystyried y bygythiadau i hawliau dynol sy'n bodoli ar hyn o bryd. Felly, mae ein gwelliant yn amserol oherwydd, fel y dywedwyd eisoes y prynhawn yma, y penwythnos hwn, gwelsom enghraifft arall o sut y mae mudiadau gwleidyddol yn ceisio gwrthdroi'r amddiffyniadau hawliau dynol sydd gennym. Roedd Aelod o'r sefydliad hwn yn siaradwr mewn gorymdaith o blaid Yaxley-Lennon yn Llundain, a defnyddiodd y llwyfan hwnnw i adleisio damcaniaeth gwrth-Semitaidd fod Arlywydd Ffrainc yn asiant i bŵer tramor. Roedd hon yn orymdaith lle roedd y rhai a'i mynychodd yn gwthio rhaff crogwr ac yn galw am grogi Prif Weinidog y DU mewn ymateb i araith yr Aelod. Roedd hyn yn digwydd, wrth gwrs, mewn hinsawdd lle y llofruddiwyd AS mewn hanes diweddar am ymgyrchu dros aros yn yr Undeb Ewropeaidd.

Rwyf am i bobl yn y Siambr hon gymharu a chyferbynnu'r hyn sydd wedi digwydd i drefnwyr yr orymdaith honno, a meddwl am beth fyddai'r goblygiadau wedi bod pe bai gorymdaith o bobl Asiaidd Prydeinig wedi bod yn bygwth lladd ASau. Mae'n debygol y byddai gorymdaith o'r fath wedi arwain at arestio nifer o bobl a byddai'r siaradwyr yn wynebu euogfarnau am droseddau o dan ddeddfwriaeth gwrthderfysgaeth a dedfrydau hir o garchar. Neu beth pe bai hon yn orymdaith gyda phobl yn protestio am ddiffyg gweithredu ar newid yn yr hinsawdd? A fyddai gennym sawl aelod o'r heddlu cudd yn ysbïo ar y rhai a'i mynychodd, gyda thrwydded i ddechrau perthynas rywiol dwyllodrus fel rhan o'r gwaith hwnnw? Yn lle hynny, mae'r prif drefnwyr yn debygol o barhau i gael cyflogau uchel gan yr unigolion cyfoethog sydd wedi bod yn ariannu eu mudiadau gwleidyddol a mwynhau'r rhyddid y byddent yn ei wadu i eraill.

Cymharwch a chyferbynnwch y ffordd y mae'r wladwriaeth Brydeinig wedi trin mudiadau gwleidyddol asgell dde a mudiadau gwleidyddol eraill, ac fe welwch pam fod angen ein gwelliant yn enw Plaid Cymru y prynhawn yma. Enghraifft arall, wrth gwrs, yw'r ffordd y mae deddfwriaeth gwrthderfysgaeth wedi cael ei defnyddio i ddedfrydu protestwyr yn Stansted a geisiodd rwystro pobl rhag cael eu hallgludo i wynebu artaith a marwolaeth fel rhan o bolisi mewnfudo'r DU fel y mae. Mae hyn oll yn digwydd yng nghyd-destun Brexit, wrth gwrs; gan fod Brexit ei hun yn brosiect gwleidyddol a ariannir gan y bobl gyfoethog sy'n ceisio gwanhau'r amddiffyniadau sydd ar gael i weithwyr, rheoliadau amgylcheddol a rôl Llys Cyfiawnder Ewrop yn dwyn Llywodraethau San Steffan i gyfrif pan fyddant yn tramgwyddo yn erbyn hawliau dynol.

Bydd Llywodraeth yr Alban yn sicrhau bod gan gyfraith yr Alban fframwaith ar gyfer diogelu hawliau dynol wedi'i gynnwys ym mhob agwedd ar y gyfraith, ac mae fy nghyd-Aelod, Siân Gwenllian, wedi cael ymateb calonogol gan Lywodraeth Cymru wrth alw am rywbeth tebyg yma. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed y diweddaraf gan Lywodraeth Cymru ar eich syniadau yn y maes hwnnw.

Mae'n 70 mlynedd ers mabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol ac mae'n bwysig inni adnewyddu ein hymdrechion yn awr i warchod a gwella'r hawliau hynny rhag y grymoedd gwleidyddol sydd am eu diddymu.

14:20

Thank you. I call on Mark Isherwood to move amendment 2, tabled in the name of Darren Millar.

Diolch. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi bod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod yr holl hawliau a nodir yn natganiad y Cenhedloedd Unedig o hawliau dynol yn un mor bwysig â'i gilydd.

Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth y DU wedi'u cymryd o ran rhoi blaenoriaeth i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern, amddiffyn rhyddid crefydd neu gred, rhoi terfyn ar anghydraddoldeb a gwahaniaethu, a hyrwyddo democratiaeth.

Amendment 2—Darren Millar

Add as new points at end of motion:

Notes that the UK Government recognises that all rights set out in the UN Declaration of Human Rights are of equal importance.

Welcomes the action taken by the UK Government in prioritising tackling modern day slavery, defending freedom of religion or belief, ending inequality and discrimination, and promoting democracy.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Human Rights Day two days ago marked the seventieth anniversary, as we heard, of the universal declaration of human rights, a milestone document that proclaimed the inalienable rights that everyone is inherently entitled to as a human being, as we heard from the Cabinet Secretary at the beginning, regardless of race, colour, religion, sex, language, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status. It is in fact the most translated document in the world, available in more than 500 languages.

As the chair of the Equality and Human Rights Commission said on the sixtieth anniversary,

'I want to...say something about one of the UN's founders—Winston Churchill....Churchill's primary motivation',

he said,

'for supporting the codification of our rights as citizens was his desire that we should never again witness anything like the grotesque abuse of power by the Nazi state.'

He went on to say that

'Churchill's vision was about a society that should be allowed to live free to achieve.'

We will be supporting Plaid Cymru's amendment, although we are conscious that there is a meeting point between the far right and far left.

I move amendment 2, noting that the UK Government recognises that all rights set out in the UN declaration of human rights are of equal importance and welcoming the action taken by the UK Government in prioritising tackling modern day slavery, defending freedom of religion or belief, ending inequality and discrimination, and promoting democracy. In September 2017, the Prime Minister convened world leaders at the UN General Assembly to launch a call to action to end modern slavery—one of the great human rights challenges of our time. The UK Government has doubled aid spending on the issue to address the root causes, strengthened law enforcement capacity in transit countries, and provided money to support the victims.

A year on from this, the Prime Minister's call to action, positive endorsements have been received from over 80 countries. At October's north Wales modern slavery Forum, organised by Haven of Light and attended by Wales's anti-slavery co-ordinator, we heard that modern slavery was alive in business, agriculture, hospitality, criminal activity and sexual exploitation. The UK's former Independent Anti-Slavery Commissioner, Kevin Hyland OBE, now advises international bodies, including the UN, on human trafficking and modern slavery.

Freedom of religion or belief matters because faith guides the daily life of more than 80 per cent of the world's population, and because promoting tolerance and respect for all helps to build inclusive societies that are more stable, more prosperous and better able to resist extremism. The freedom of individuals and organisations to discuss, debate and criticise, or to hold governments to account, is an essential element of a successful society.

All people should be able to live with dignity, free from all forms of violence or discrimination, regardless of sexual orientation or gender identity. The UK Foreign and Commonwealth Office appointed its first special envoy on gender equality last year, who works to promote gender equality at an international level, including action to target sexual violence in conflict and unequal access to education. Last month, the UK hosted a historic conference for female parliamentarians from around the world. The UK Government works with like-minded partners at home and abroad to promote democracy as the best long-term guarantor of stability and prosperity, and hosted the Commonwealth heads of Government meeting in April to further promote the shared value of human rights, democracy and inclusion that are enshrined in the Commonwealth charter.

Disabled people around the world suffer discrimination. We must protect their rights and transform their lives. In July, the UK Government co-hosted its first ever global disabilities summit to encourage international action. As the Cabinet Secretary knows personally, because she spoke there, as honorary president of the North Wales Association for Multicultural Integration I was also pleased to speak at the annual celebration of International Integration Day at the Temple of Peace on 9 October. And I will now look forward to attending the Wrexham Town of Sanctuary launch on 1 February, with music from a Syrian refugee choir, recognising Wrexham as a place where people are proud to offer sanctuary to those fleeing violence and prosecution.

Leaving the EU does not affect our rights under the European convention on human rights, or ECHR, as this comes from the Council of Europe, not the EU. The UK Government has clearly stated that the UK is committed to membership of the ECHR and that withdrawing from it would run counter to its vision of a global Britain. The ECHR is—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd Diwrnod Hawliau Dynol ddeuddydd yn ôl yn nodi 70 mlynedd, fel y clywsom, ers y datganiad cyffredinol o hawliau dynol, dogfen arwyddocaol a oedd yn datgan yr hawliau diymwad y mae gan bawb hawl cynhenid iddynt fel bodau dynol, fel y clywsom gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y dechrau, waeth beth fo'n hil, lliw, crefydd, rhyw, iaith, barn wleidyddol neu farn arall, tarddiad cenedlaethol neu gymdeithasol, eiddo, genedigaeth neu statws arall. Mewn gwirionedd, hon yw'r ddogfen sydd wedi'i chyfieithu fwyaf yn y byd, ac mae ar gael mewn mwy na 500 o ieithoedd.

Fel y dywedodd cadeirydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar yr achlysur,

Rwyf am... ddweud rhywbeth am un o sylfaenwyr y Cenhedloedd Unedig—Winston Churchill... prif gymhelliad Churchill',

meddai,

dros gefnogi'r syniad o gyfundrefnu ein hawliau fel dinasyddion oedd ei awydd i sicrhau na fyddem byth eto'n tystio i unrhyw beth tebyg i'r enghraifft wrthun o gamddefnyddio grym gan y wladwriaeth Natsïaidd.

Aeth ymlaen i ddweud mai

gweledigaeth Churchill oedd cymdeithas a ddylai gael byw yn rhydd er mwyn iddi allu cyflawni.

Byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru, er ein bod yn ymwybodol fod man cyfarfod rhwng yr asgell dde eithafol a'r asgell chwith eithafol.

Rwy'n cynnig gwelliant 2, gan nodi bod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod pob hawl a nodir yn natganiad y Cenhedloedd Unedig o hawliau dynol yr un mor bwysig â'i gilydd, a chroesawu'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU i flaenoriaethu'r gwaith o fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern, amddiffyn rhyddid crefyddol neu ryddid o ran cred, rhoi diwedd ar anghydraddoldeb a gwahaniaethu, a hyrwyddo democratiaeth. Ym mis Medi 2017, daeth Prif Weinidog y DU ag arweinwyr y byd at ei gilydd yng Nghynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig i lansio galwad i weithredu er mwyn rhoi diwedd ar gaethwasiaeth fodern—un o heriau hawliau dynol mawr ein hoes. Mae Llywodraeth y DU wedi dyblu gwariant ar gymorth mewn perthynas â'r broblem er mwyn mynd i'r afael â'r achosion craidd, wedi cryfhau'r gallu i orfodi'r gyfraith mewn gwledydd tramwy, ac wedi darparu arian ar gyfer cefnogi dioddefwyr.

Flwyddyn wedi hynny, galwad Prif Weinidog y DU i weithredu, mae dros 80 o wledydd wedi rhoi cymeradwyaeth gadarnhaol. Yn fforwm gogledd Cymru ar gaethwasiaeth fodern ym mis Hydref, a drefnwyd gan Hafan o Oleuni ac a fynychwyd gan gydgysylltydd atal caethwasiaeth Cymru, clywsom fod caethwasiaeth fodern yn digwydd ym myd busnes, y byd amaeth, lletygarwch, gweithgarwch troseddol a chamfanteisio rhywiol. Mae cyn-Gomisiynydd Atal Caethwasiaeth Annibynnol y DU, Kevin Hyland OBE, bellach yn cynghori cyrff rhyngwladol, gan gynnwys y Cenhedloedd Unedig, ar fasnachu mewn pobl a chaethwasiaeth fodern.

Mae rhyddid crefyddol neu ryddid o ran cred yn bwysig gan fod ffydd yn arwain bywydau bob dydd mwy nag 80 y cant o boblogaeth y byd, a chan fod hybu goddefgarwch a pharch i bawb yn helpu i adeiladu cymdeithasau cynhwysol sy'n fwy sefydlog, yn fwy ffyniannus, ac sy'n gallu gwrthsefyll eithafiaeth yn well. Mae rhyddid unigolion a sefydliadau i drafod, dadlau a beirniadu, neu i ddwyn llywodraethau i gyfrif, yn elfen hanfodol o gymdeithas lwyddiannus.

Dylai pawb allu byw gydag urddas, yn rhydd rhag pob math o drais neu wahaniaethu, waeth beth fo'u cyfeiriadedd rhywiol neu hunaniaeth o ran rhywedd. Penododd Swyddfa Dramor a Chymanwlad y DU ei chennad arbennig cyntaf ar gydraddoldeb rhywiol y llynedd, ac mae'n gweithio i hybu cydraddoldeb rhywiol ar lefel ryngwladol, gan gynnwys camau i dargedu trais rhywiol yn ystod gwrthdaro a mynediad anghyfartal at addysg. Y mis diwethaf, cynhaliodd y DU gynhadledd hanesyddol ar gyfer seneddwyr benywaidd o bedwar ban byd. Mae Llywodraeth y DU yn gweithio gyda phartneriaid o'r un anian yma a thramor i hyrwyddo democratiaeth fel y warant hirdymor orau o sefydlogrwydd a ffyniant, a chynaliasant gyfarfod penaethiaid Llywodraethau’r Gymanwlad ym mis Ebrill er mwyn hybu gwerth cyfrannol hawliau dynol, democratiaeth a chynhwysiant sydd wedi'u cynnwys yn siarter y Gymanwlad.

Mae pobl anabl ledled y byd yn dioddef gwahaniaethu. Mae'n rhaid inni ddiogelu eu hawliau a thrawsnewid eu bywydau. Ym mis Gorffennaf, cyd-gynhaliodd Llywodraeth y DU ei huwchgynhadledd anableddau fyd-eang gyntaf erioed i annog gweithredu rhyngwladol. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet yn bersonol, gan iddi siarad yno, roeddwn innau'n falch o siarad hefyd, fel llywydd anrhydeddus Cymdeithas Gogledd Cymru ar gyfer Integreiddio Amlddiwylliannol, yn nathliad blynyddol y Diwrnod Integreiddio Rhyngwladol yn y Deml Heddwch ar 9 Hydref. Ac rwyf bellach yn edrych ymlaen at fynychu lansiad Tref Noddfa Wrecsam ar 1 Chwefror, gyda cherddoriaeth gan gôr o ffoaduriaid o Syria, i gydnabod Wrecsam fel man lle mae pobl yn falch o gynnig noddfa i bobl sy'n dianc rhag trais ac erledigaeth.

Nid yw ymadael â'r UE yn effeithio ar ein hawliau o dan y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, gan ei fod yn deillio o Gyngor Ewrop, nid yr UE. Mae Llywodraeth y DU wedi datgan yn glir fod y DU yn ymrwymedig i'w haelodaeth o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol ac y byddai tynnu'n ôl ohono'n mynd yn groes i'w gweledigaeth o Brydain fyd-eang. Mae'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol—

14:25

—both British and Conservative in origin. It was advocated by Winston Churchill and drafted by former Conservative Home Secretary, David Maxwell Fyfe. Well, in the seventieth year since its adoption, the UN declaration on human rights remains a powerful statement of hope and aspiration for us all. There's been great progress since 1948, but it's a dangerous world and there's still much more to do.

—yn Brydeinig ac yn Geidwadol o ran ei darddiad. Fe'i hyrwyddwyd gan Winston Churchill ac fe'i drafftiwyd gan y cyn-Ysgrifennydd Cartref Ceidwadol, David Maxwell Fyfe. Wel, 70 mlynedd ers ei fabwysiadu, mae datganiad y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol yn parhau i fod yn ddatganiad grymus o obaith a dyhead i bob un ohonom. Mae cryn dipyn o gynnydd wedi'i wneud ers 1948, ond mae'n fyd peryglus ac mae llawer i'w wneud o hyd.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for calling me to speak in this very important debate. As other speakers have said, it's 70 years since the universal declaration of human rights was adopted by the UN General Assembly, which gathered in Paris on December 10, 1948. And it was voted in by 48 votes to none with eight abstentions, and Eleanor Roosevelt, the chair of the declaration drafting committee, called it a Magna Carta for all mankind—and womankind, of course. And I think it's quite significant, actually, that one of the abstainers was Saudi Arabia, and when you think about human rights in relation to Saudi Arabia recently with the issue of the journalists and women's rights in Saudi Arabia, I think that's quite significant that they did actually abstain.

I'm very pleased that the leader of the house said in her address to us that human rights are in our DNA, because I think there is a tendency to think of human rights as maybe being something a bit distant from our ordinary everyday life, maybe something a bit intellectual, something to do with charters and conferences and people sitting around in important rooms and discussing human rights, but I think that what we have to do as politicians is bring home the fact that they are what absolutely affects us in our everyday life. And something like a staggering abuse of human rights then brings it home to us, which, of course, as has already been mentioned—the Windrush scandal. I mean, that was something, I think, that did absolutely illustrate to us all how this had been going—. This abuse of human rights had been going on secretly, quietly, nobody knowing, and these terrible things had happened to people who had contributed so much to our country. You're aware of human rights on occasions like that, but, obviously, it does affect us, all of us, in our daily lives.

I was very pleased on Monday evening to go along to a meeting organised by Helen Mary Jones, setting up for renewing the human rights cross-party group here in the Assembly. And I'm sure Helen Mary will probably speak about that later on if she's called. But I just thought that was a very good initiative, and I'm very pleased to give it my support. And we did have a speaker there from Just Fair, who I thought brought out some really important points. And one of the points that he did bring out was that it's so important that you make human rights part of our everyday experience.

And, of course, the leader of the house has already mentioned another group very close to my heart—the Gypsy/Roma/Traveller group, who are discriminated against on a daily basis. I think if you are a Gypsy/Roma/Traveller, and you go out and about your ordinary day, you accept discrimination on a daily basis. I think it is one of the last respectable ways of causing abuse. And that, I think, is a great task for the Government to try to redress that issue, and I know the leader of the house is doing that. But I think we have to make a huge effort. 

But, in any case, I think we have made progress in Wales. We have made progress on children's rights, with the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, and it's been very important, I think, the consultation that we have had with children over many different issues. I'm particularly glad that we did consult children about Brexit, to ask them what they felt about Brexit, although I think, of course, we were mocked for doing that by some politicians. But I think it was so important because it's so important that equality and human rights protections are safeguarded and enhanced during the Brexit process and afterwards. So, I know that the Welsh Government will be vigilant about any loss of human rights that will happen during this process. I think it's also very important, because young people were denied the opportunity of taking part in the referendum—16 and 17-year-olds didn't have the vote—and, although, of course, we voted, their future was affected more than any of us. So, I think it was very important, for that reason, that we did actually consult children. And we do know that children are very concerned about human rights. I think Young Wales did a consultation with children, which showed that secondary school students were concerned about the environment, opportunities to study abroad, human rights and health and well-being, and young people, of course, have expressed in that consultation their frustration that they were denied a say in a vote that will affect their futures. 

There is a lot more to do, and I agree with the Equality and Human Rights Commission's recommendation in its report 'Is Wales Fairer?' that the Welsh Government should enact the socioeconomic duty, which would bring poverty and equality together and help tackle one of the biggest drivers of inequality in our country—poverty. So, I hope that is something that the Welsh Government will do, but I think it's obviously very important that we have to look at how that does fit in with the future generations Act. 

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am alw arnaf i siarad yn y ddadl bwysig iawn hon. Fel y mae siaradwyr eraill wedi'i ddweud, mae 70 mlynedd wedi bod ers i Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig fabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol ym Mharis ar 10 Rhagfyr 1948. Ac fe'i pasiwyd drwy 48 pleidlais i ddim, gydag wyth aelod yn ymatal, ac fe'i galwyd gan Eleanor Roosevelt, cadeirydd pwyllgor drafftio'r datganiad, yn Fagna Carta ar gyfer y ddynolryw. A chredaf ei bod yn eithaf arwyddocaol, mewn gwirionedd, mai un o'r rhai a ymatalodd rhag pleidleisio oedd Saudi Arabia, a phan fyddwch yn meddwl am hawliau dynol mewn perthynas â Saudi Arabia yn ddiweddar gyda mater y newyddiadurwyr a hawliau menywod yn Saudi Arabia, credaf ei bod yn eithaf arwyddocaol eu bod wedi ymatal.

Rwy'n falch iawn fod arweinydd y tŷ wedi dweud wrthym yn ei hanerchiad fod hawliau dynol yn rhan o'n DNA, gan y credaf fod tuedd i feddwl am hawliau dynol fel rhywbeth sydd efallai braidd yn bell oddi wrth ein bywydau bob dydd, rhywbeth sydd braidd yn uchel-ael efallai, rhywbeth sy'n ymwneud â siarteri a chynadleddau a phobl yn eistedd o gwmpas mewn ystafelloedd pwysig ac yn trafod hawliau dynol, ond credaf mai'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud fel gwleidyddion yw pwysleisio'r ffaith eu bod yn bendant yn bethau sy'n effeithio ar bob un ohonom yn ein bywydau bob dydd. A bydd rhywbeth fel enghraifft syfrdanol o gam-drin hawliau dynol yn pwysleisio'r pwynt hwnnw i ni, rhywbeth fel sgandal Windrush, wrth gwrs, fel y nodwyd eisoes. Roedd hynny'n rhywbeth, yn y marn i, a ddangosodd i bob un ohonom sut roedd hyn wedi bod yn digwydd—. Roedd yr enghraifft hon o gam-drin hawliau dynol wedi bod yn digwydd yn gyfrinachol, yn dawel, heb i neb wybod, ac roedd y pethau ofnadwy hyn yn digwydd i bobl a oedd wedi cyfrannu cymaint at ein gwlad. Rydych yn ymwybodol o hawliau dynol ar achlysuron felly, ond yn amlwg, mae'n effeithio arnom, ar bob un ohonom, yn ein bywydau bob dydd.

Roeddwn yn falch iawn o fynychu cyfarfod nos Lun a drefnwyd gan Helen Mary Jones, i baratoi ar gyfer adnewyddu'r grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol yma yn y Cynulliad. Ac rwy'n siŵr y bydd Helen Mary'n siarad am hynny yn y man os caiff ei galw. Ond roeddwn o'r farn fod honno'n fenter dda iawn, ac rwy'n falch iawn o roi fy nghefnogaeth iddi. A chawsom siaradwr yno o Just Fair, a gododd bwyntiau pwysig iawn, yn fy marn i. Ac un o'r pwyntiau a gododd oedd ei bod hi mor bwysig sicrhau bod hawliau dynol yn rhan o'n profiad bob dydd.

Ac wrth gwrs, mae arweinydd y tŷ eisoes wedi crybwyll grŵp arall sy'n agos iawn at fy nghalon—y grŵp Sipsiwn/Roma/Teithwyr, sy'n wynebu gwahaniaethu ar sail ddyddiol. Os ydych yn perthyn i gymuned Sipsiwn/Roma/Teithwyr, a'ch bod yn mynd allan ac yn byw eich diwrnod arferol, rwy'n credu y byddwch yn dioddef gwahaniaethu ar sail ddyddiol. Credaf fod honno'n un o'r ychydig ffyrdd parchus sydd ar ôl o gam-drin. A chredaf fod ceisio mynd i'r afael â hynny'n dasg fawr i'r Llywodraeth, a gwn fod arweinydd y tŷ yn gwneud hynny. Ond credaf fod yn rhaid inni wneud ymdrech enfawr.

Ond beth bynnag, credaf ein bod wedi gwneud cynnydd yng Nghymru. Rydym wedi gwneud cynnydd ar hawliau plant, gyda Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, ac mae wedi bod yn bwysig iawn, yn fy marn i, yr ymgynghori a gawsom gyda phlant ar nifer o wahanol faterion. Rwy'n arbennig o falch ein bod wedi ymgynghori â phlant ynglŷn â Brexit, i ofyn iddynt sut roeddent yn teimlo ynglŷn â Brexit, er fy mod yn credu, wrth gwrs, fod rhai gwleidyddion wedi ein gwawdio am wneud hynny. Ond credaf fod hynny mor bwysig gan ei bod mor bwysig i amddiffyniadau cydraddoldeb a hawliau dynol gael eu diogelu a'u gwella yn ystod proses Brexit a thu hwnt i hynny. Felly, gwn y bydd Llywodraeth Cymru yn wyliadwrus ynglŷn â cholli unrhyw hawliau dynol a fydd yn digwydd yn ystod y broses. Credaf ei bod hefyd yn bwysig iawn, gan na chafodd pobl ifanc gyfle i gymryd rhan yn y refferendwm—nid oedd hawl gan rai 16 a 17 mlwydd oed i bleidleisio—ac er ein bod ni wedi pleidleisio, wrth gwrs, effeithiwyd ar eu dyfodol hwy yn fwy na'r un ohonom. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn, am y rheswm hwnnw, ein bod wedi ymgynghori â phlant. A gwyddom fod plant yn bryderus iawn am hawliau dynol. Credaf fod Cymru Ifanc wedi cynnal ymgynghoriad gyda phlant, a ddangosodd fod myfyrwyr ysgolion uwchradd yn pryderu am yr amgylchedd, cyfleoedd i astudio dramor, hawliau dynol ac iechyd a lles, ac wrth gwrs, mae pobl ifanc wedi mynegi eu rhwystredigaeth yn yr ymgynghoriad hwnnw na chawsant lais mewn pleidlais a fydd yn effeithio ar eu dyfodol.

Mae llawer mwy i'w wneud, ac rwy'n cytuno ag argymhelliad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn eu hadroddiad 'A yw Cymru'n Decach?' y dylai Llywodraeth Cymru weithredu’r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, a fyddai'n dod â thlodi a chydraddoldeb ynghyd i helpu i fynd i'r afael ag un o'r ffactorau mwyaf sy'n ysgogi anghydraddoldeb yn ein gwlad—tlodi. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ond mae'n amlwg yn bwysig iawn inni edrych ar sut y mae hynny'n cyd-fynd â Deddf cenedlaethau'r dyfodol.

14:30

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased and grateful to you for allowing me to make a brief contribution to this debate today. As others have already said, this is undoubtedly a time when human rights are under threat. Goodness only knows what will become of the shambles that is the Brexit process, and how that will affect our rights and our ability in Wales to access those European protections. But what we do know, Dirprwy Lywydd, is that the whole debate around Brexit has allowed some individuals to feel that they have the right to express some particularly poisonous attitudes, and the dreadful spike in hate crime that we saw here in Wales immediately after that vote is testimony to that. And we know that there are elements in the UK press that have undermined the concept of human rights, that have made it seem something that is irrelevant, that is precious, that, as Julie Morgan has said, is something that isn't relevant to our everyday lives. And in the cross-party group, which I'll refer to again, it was very heartening to hear our speaker talk about human rights not being a matter about the left and the right of politics, as it's too often sometimes portrayed in elements of the British press. It is about basic rights that should be accessible to us all. 

I was very pleased—and I am grateful to Julie Morgan for mentioning it—to be invited in this context to help re-establish the cross-party group on human rights in this place. I was asked to do so by Associate Professor Simon Hoffman of the Hillary Rodham Clinton School of Law at Swansea University, an expert in the field who I know is known to many in this Chamber. Simon convenes the Wales human rights stakeholder group, a group of over 20 organisations, coming at the issue from various perspectives, and bringing a great potential wealth of expertise that I think that we can use. I was very grateful to Julie for being there on Monday, and I'm also grateful to Jayne Bryant and to Darren Millar, who have joined the group, and I hope that other Members will feel able to do so as our work progresses. As Julie Morgan has said, we met this Monday, here in this place, on international Human Rights Day. And we agreed to work together towards new, made-in-Wales comprehensive human rights legislation, incorporating the appropriate UN conventions into Welsh law.

I've been very grateful, as the leader of the house has mentioned, for the very positive way in which she responded to my proposal to incorporate the disability convention. And I'm sure that she will be having similar discussions with Darren Millar around his legislative proposal on the rights of older persons. And I was very interested to read the Counsel General's remarks, to which the leader of the house has referred today. And I'm very grateful for the whole spirit in which the leader of the house has addressed this issue in the months since I've returned here, and I very much hope—and I'm sure from what she said today—that, regardless of any changes in particular individuals' roles, the Welsh Government will continue to take this positive and extremely unpartisan approach. The cross-party group looks forward to working with the Welsh Government as this agenda is moved forward here in Wales, supporting, and challenging, where that's appropriate. And that group, as I've already said, provides an excellent reservoir of expertise, which I'm sure the Ministers in charge will want to avail themselves of.

Deputy Presiding Officer, I hope that Brexit can be reversed, and I hope that the human rights protections afforded to us by being part of the European Union, and the access that that provides to European courts, can be retained. But whether or not that is achieved, I trust that we can work together to ensure that the vital international conventions are enshrined meaningfully into Welsh law. Diolch yn fawr iawn i chi.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn ac yn ddiolchgar i chi am ganiatáu i mi wneud cyfraniad byr i'r ddadl hon heddiw. Fel y mae eraill wedi'i ddweud eisoes, mae hwn, heb os, yn gyfnod pan fo hawliau dynol o dan fygythiad. Duw a ŵyr beth a ddaw o lanastr proses Brexit, a sut y bydd hynny'n effeithio ar ein hawliau a'n gallu yng Nghymru i fanteisio ar yr amddiffyniadau Ewropeaidd hynny. Ond rydym yn gwybod, Ddirprwy Lywydd, bod y ddadl ar Brexit wedi gwneud i rai unigolion deimlo bod ganddynt hawl i fynegi rhai agweddau arbennig o wenwynig, ac roedd y cynnydd ofnadwy a welsom mewn troseddau casineb yma yng Nghymru yn syth ar ôl y bleidlais honno yn dyst i hynny. Ac rydym yn gwybod bod yna elfennau yn y wasg Brydeinig sydd wedi tanseilio'r cysyniad o hawliau dynol, sydd wedi gwneud iddo ymddangos fel rhywbeth amherthnasol, yn rhywbeth gorddethol, a rhywbeth, fel y dywedodd Julie Morgan, sy'n amherthnasol i'n bywydau bob dydd. Ac yn y grŵp trawsbleidiol, y cyfeiriaf ato eto, roedd yn galonogol iawn clywed ein siaradwr yn dweud nad yw hawliau dynol yn ymwneud â bod ar asgell chwith neu asgell dde gwleidyddiaeth, fel y mae'n cael ei bortreadu'n rhy aml mewn rhannau o'r wasg Brydeinig. Mae'n ymwneud â hawliau sylfaenol a ddylai fod ar gael i bawb ohonom.

Roeddwn yn falch iawn—ac rwy'n ddiolchgar i Julie Morgan am ei grybwyll—o gael fy ngwahodd yn y cyd-destun hwn i helpu i ailsefydlu'r grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol yn y lle hwn. Gofynnwyd i mi wneud hynny gan yr Athro Cyswllt Simon Hoffman o Ysgol y Gyfraith Hillary Rodham Clinton ym Mhrifysgol Abertawe, sy'n arbenigwr yn y maes, a gwn y bydd nifer yn y Siambr hon yn gwybod amdano. Mae Simon yn cynnal grŵp rhanddeiliaid hawliau dynol Cymru, grŵp o dros 20 o sefydliadau, sy'n edrych ar y mater o wahanol safbwyntiau, ac yn sicrhau cyfoeth o arbenigedd posibl y credaf y gallwn ei ddefnyddio. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i Julie am fod yno ddydd Llun, ac rwyf hefyd yn ddiolchgar i Jayne Bryant a Darren Millar, sydd wedi ymuno â'r grŵp, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau eraill yn teimlo y gallant wneud hynny wrth i'n gwaith fynd rhagddo. Fel y dywedodd Julie Morgan, cawsom gyfarfod ddydd Llun, yma yn y lle hwn, ar Ddiwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol. Cytunasom i weithio gyda'n gilydd tuag at greu deddfwriaeth hawliau dynol newydd gynhwysfawr, deddfwriaeth a wnaed yng Nghymru, i ymgorffori confensiynau priodol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru.

Rwyf wedi bod yn ddiolchgar iawn, fel y soniodd arweinydd y tŷ, am y ffordd gadarnhaol iawn y mae hi wedi ymateb i fy nghynnig i ymgorffori'r confensiwn anabledd. Ac rwy'n siŵr y bydd yn cael trafodaethau tebyg gyda Darren Millar ynghylch ei gynnig deddfwriaethol ar hawliau pobl hŷn. Ac roedd yn ddiddorol iawn darllen sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol, y mae arweinydd y tŷ wedi cyfeirio atynt heddiw. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am y modd y mae arweinydd y tŷ wedi mynd i'r afael â'r mater hwn yn y misoedd ers i mi ddychwelyd yma, a gobeithiaf yn fawr iawn—ac rwy'n siŵr o'r hyn y mae wedi'i ddweud heddiw—y bydd Llywodraeth Cymru, ni waeth beth fydd y newidiadau i rolau unigolion penodol, yn parhau i fabwysiadu'r ymagwedd gadarnhaol, hynod amhleidiol hon. Mae'r grŵp trawsbleidiol yn edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru wrth i ni barhau i fwrw ymlaen â'r agenda hon yma yng Nghymru, gan gefnogi, a herio, lle bo hynny'n briodol. Ac mae'r grŵp hwnnw, fel rwyf eisoes wedi'i ddweud, yn darparu cronfa ragorol o arbenigedd, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidogion sy'n gyfrifol eisiau manteisio arni.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio y gellir gwrthdroi Brexit, a gobeithiaf y gellir cadw'r amddiffyniadau hawliau dynol rydym wedi'u cael drwy fod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd, a'r mynediad at lysoedd Ewropeaidd sy'n deillio o'r hawliau hynny. Ond pa un a ellir cyflawni hynny ai peidio, hyderaf y gallwn weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y confensiynau rhyngwladol allweddol yn cael eu hymgorffori'n ystyrlon yng nghyfraith Cymru. Diolch yn fawr iawn i chi.

14:35

As everybody has said, the universal declaration of human rights is up there with the Bible—it's one of the most translated and published documents in the world, and it is available in more than 500 languages. It was crowd-sourced long before the internet. It was drafted by representatives from around the world, with different legal and cultural experiences, but they had the shared trauma of war. Like the NHS, with which it shares a birthday, the declaration was born out of a determination to build a better and fairer world. But it wasn't a lofty aspiration. It underpinned the formation of the postwar, rules-based global order. And just as that internationalist political architecture has come under increased attack from resurgent nationalist and authoritarian forces, so too have human rights. It's the job of parliamentarians to defend them, not to share the stage with right-wing bullies, who would take away the rights of others. And we must go further. Because in response to this century's big challenges—mass migration, climate change, huge wealth inequality—human rights must be strengthened, not weakened, extended, not reined in.

That brings me, inevitably, to Brexit. Brexit, of course, has important implications for human rights in this country. We shall see what happens this evening in Westminster. The UK Government has legislated to incorporate EU laws concerning protection against discrimination and workers' rights, but it chose to discard the EU charter of fundamental rights, which guarantees protection in employment, equality and privacy. What might that mean, for example, for pregnant women, working parents and people with disabilities? I have no doubt that our current rights will come under attack from the usual right-wing, red-tape brigade and deregulation fanatics.

And one final point: international Human Rights Day also marked the end of the 16 days of activism against gender-based violence. I've been campaigning with the Women's Institute—both here and in Aberystwyth, and across the region—within those two weeks, pushing the respect agenda into all communities. And the White Ribbon campaign asked people to pledge to never commit, condone or remain silent about violence against women. But that message is undercut if, when people do come forward, the police fail to act properly. So, I was a little bit dismayed last week to learn that, according to the Criminal Justice Inspectorates, 8,400 crimes have not been properly recorded by Dyfed-Powys and Gwent police. And I want to focus on Dyfed-Powys as it covers most of my region. Of the 3,300 reported crimes not recorded annually, 1,500 are violent crimes, 70 are sex offences, seven are vulnerable victim cases and 66 are cases of domestic abuse—nearly a quarter of all reported crime. In many cases, victims will only be able to access support services when a crime is recorded. So, this is a serious failure, and I expect the police leadership and police and crime commissioners to get a grip and to stop letting down the victims of abuse. Within this country, they have a fundamental human right to protection. Thank you.

Fel y mae pawb wedi'i ddweud, mae'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol i fyny yno gyda'r Beibl—mae'n un o'r dogfennau sydd wedi'u cyfieithu a'u cyhoeddi fwyaf yn y byd, ac mae ar gael mewn mwy na 500 o ieithoedd. Cafodd gefnogaeth dorfol ymhell cyn y rhyngrwyd. Cafodd ei ddrafftio gan gynrychiolwyr o bob cwr o'r byd, gyda phrofiadau cyfreithiol a diwylliannol gwahanol, ond roeddent wedi rhannu trawma rhyfel. Fel y GIG, y mae'n rhannu pen-blwydd ag ef, mae'r datganiad yn deillio o benderfyniad i adeiladu byd gwell a thecach. Ond nid oedd yn ddyhead uchel-ael. Roedd yn sail i ffurfio trefn fyd-eang ar ôl y rhyfel a oedd yn seiliedig ar reolau. Ac yn union fel y mae grymoedd cenedlaetholaidd ac awdurdodaidd atgyfodol wedi bod yn ymosod yn gynyddol ar y bensaernïaeth wleidyddol ryngwladol honno, mae'r un peth yn wir am hawliau dynol. Gwaith seneddwyr yw eu hamddiffyn, nid rhannu'r llwyfan â bwlis yr asgell dde, a fyddai'n cael gwared ar hawliau pobl eraill. Ac mae'n rhaid i ni fynd gam ymhellach. Oherwydd, mewn ymateb i heriau mawr y ganrif hon—mewnfudo torfol, newid hinsawdd, ac anghydraddoldebau enfawr o ran cyfoeth—rhaid cryfhau hawliau dynol, nid eu gwanhau, a'u hymestyn, nid eu llesteirio.

Mae hynny'n fy arwain, yn anochel, at Brexit. Mae Brexit, wrth gwrs, yn creu goblygiadau pwysig i hawliau dynol yn y wlad hon. Cawn weld beth fydd yn digwydd heno yn San Steffan. Mae Llywodraeth y DU wedi deddfu i ymgorffori deddfau'r UE sy'n ymwneud â diogelwch rhag gwahaniaethu a hawliau gweithwyr, ond dewisodd gael gwared ar siarter hawliau sylfaenol yr UE, sy'n gwarantu diogelwch mewn cyflogaeth, cydraddoldeb a phreifatrwydd. Beth y gallai hynny ei olygu i fenywod beichiog, er enghraifft, i rieni sy'n gweithio a phobl ag anableddau? Nid oes gennyf amheuaeth yr ymosodir ar ein hawliau cyfredol gan frigâd arferol y tâp coch a'r penboethiaid dros ddadreoleiddio ar yr asgell dde.

Ac un pwynt terfynol: roedd Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol hefyd yn nodi diwedd ymgyrch 16 diwrnod yn erbyn trais ar sail rhywedd. Rwyf wedi bod yn ymgyrchu gyda Sefydliad y Merched—yma ac yn Aberystwyth, ac ar draws y rhanbarth—dros y pythefnos, yn gwthio agenda parch i bob cymuned. Ac mae ymgyrch y Rhuban Gwyn wedi bod yn gofyn i bobl addo peidio â chyflawni, goddef na chadw'n dawel am drais yn erbyn menywod. Ond bydd y neges honno'n cael ei thanseilio os na fydd yr heddlu'n llwyddo i weithredu'n briodol pan fydd pobl yn rhoi gwybod. Felly, roeddwn ychydig yn siomedig yr wythnos diwethaf i ddeall, yn ôl yr Arolygiaethau Cyfiawnder Troseddol, fod yna 8,400 o droseddau nad ydynt wedi cael eu cofnodi'n briodol gan heddlu Dyfed-Powys a heddlu Gwent. A hoffwn ganolbwyntio ar heddlu Dyfed-Powys gan ei fod yn cwmpasu'r rhan fwyaf o fy rhanbarth. O'r 3,300 o droseddau yr adroddwyd amdanynt na chânt eu cofnodi bob blwyddyn, mae 1,500 ohonynt yn droseddau treisgar, mae 70 ohonynt yn droseddau rhyw, mae 7 ohonynt yn achosion lle mae'r dioddefwyr yn agored i niwed ac mae 66 ohonynt yn achosion o gam-drin domestig—bron i chwarter yr holl droseddau yr adroddwyd yn eu cylch. Mewn llawer o achosion, ni fydd dioddefwyr ond yn gallu manteisio ar wasanaethau cymorth os caiff trosedd ei chofnodi. Felly, mae hwn yn fethiant difrifol, ac rwy'n disgwyl i arweinwyr yr heddlu a'r comisiynwyr heddlu a throseddu afael ynddi a rhoi'r gorau i wneud cam â dioddefwyr camdriniaeth. Yn y wlad hon, mae ganddynt hawl dynol sylfaenol i gael eu hamddiffyn. Diolch.

14:40

I'd like, just for a few moments, to speak about the wonderful opportunity that I think Wales has to continue to lead the way in its approach to human rights. I was very privileged to sit on the committee that considered the children and young people's rights Measure back in 2011. I have to say that that was a milestone, I think, for this National Assembly in demonstrating its commitment to the rights agenda, which has been so important in putting children at the heart of a rights-based approach to policy making and decision making, not just by the Welsh Government, but, of course, also by other public authorities. 

As Helen Mary Jones quite rightly referred, I've been very fortunate enough to win a ballot here in the National Assembly to try to bring forward another piece of what I believe will be groundbreaking legislation in order that we can continue to move the rights-based approach into the area of older people's rights. Wales has led the way when it's come to older people's rights. We were the first nation in the UK to appoint an older people's commissioner, and I think it's fair to say that we are regarded globally as a great place for people to grow old. But we have an opportunity, I think, in order to embed those rights further into Welsh law. We already have incorporated them, of course, into the Social Services and Well-being (Wales) Act 2006, which, of course, the leader of the house will remember very sharply, I think. 

But I think they've been embraced by those local authorities that had duties under that Act and they've been embraced by the Welsh Government. And that's why I've been very pleased to see the extremely positive responses that I've received so far from the older people's commissioner, from Age Alliance Wales and Age Cymru, and a whole host of other older people stakeholder organisations, to the proposals for an older people's rights Bill. I would very much welcome a response from the leader of the house today to provide an update, really, on the work that I know has already been going on in terms of trying to make older people's rights real. 

We must never forget that we have over 800,000 older people in Wales. We are an ageing society and we should celebrate the role that older people play and the contribution that they make to our country. But it seems to me that ageism is still one of those things that, very often, we laugh about and that we accept and seem to tolerate in a way that we don't with other protected characteristics such as race, gender and sexuality. I think that that's something that we need to deal with as a nation. So, I think that embedding older people's rights further into Welsh law, helping to communicate and promote those rights to older people, and indeed to all public services and everybody across the country, is an important way of helping people to realise those rights and to be able to access them. So, I do hope that I can work closely with the Government, whoever the appropriate Minister may be, perhaps in the coming weeks and the new year, to help get this piece of legislation onto the statute books. 

But I also look forward to working with the cross-party group on human rights. I was delighted that Helen Mary Jones has led the charge on re-establishing that group and I look forward to engaging with it and the Welsh Government to promote this rights-based agenda, which I think we've done very well with to date.

Hoffwn dreulio ychydig funudau yn siarad am y cyfle gwych sydd gennym yng Nghymru i barhau i arwain y ffordd o ran ein hagwedd tuag at hawliau dynol. Roedd yn fraint fawr cael eistedd ar y pwyllgor a fu'n ystyried y Mesur hawliau plant a phobl ifanc yn ôl yn 2011. Mae'n rhaid i mi ddweud bod honno'n garreg filltir, rwy'n credu, i'r Cynulliad Cenedlaethol o ran dangos ei ymrwymiad i'r agenda hawliau, sydd wedi bod mor bwysig yn gosod plant yn y canol yn ein dull sy'n seiliedig ar hawliau o lunio polisi a gwneud penderfyniadau, nid yn unig gan Lywodraeth Cymru, ond wrth gwrs, gan awdurdodau cyhoeddus eraill hefyd.

Fel y dywedodd Helen Mary Jones yn gwbl briodol, bûm yn ddigon ffodus i ennill pleidlais yma yn y Cynulliad Cenedlaethol i geisio cyflwyno deddfwriaeth arall y credaf y bydd yn arloesol fel y gallwn barhau i ddatblygu'r dull sy'n seiliedig ar hawliau ym maes hawliau pobl hŷn. Mae Cymru wedi arwain mewn perthynas â hawliau pobl hŷn. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i benodi comisiynydd pobl hŷn, ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod yn cael ein gweld yn fyd-eang fel lle gwych i bobl dyfu'n hen. Ond mae gennym gyfle, rwy'n credu, i ymgorffori'r hawliau hynny yng nghyfraith Cymru. Rydym eisoes wedi'u hymgorffori, wrth gwrs, yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2006, a bydd arweinydd y tŷ, wrth gwrs, yn cofio hynny'n iawn, rwy'n credu.

Ond credaf eu bod wedi cael eu derbyn gan yr awdurdodau lleol a oedd â dyletswyddau o dan y Ddeddf honno ac maent wedi cael eu derbyn gan Lywodraeth Cymru. A dyna pam rwyf wedi bod yn falch iawn o weld yr ymatebion cadarnhaol iawn a gefais hyd yn hyn gan y comisiynydd pobl hŷn, Cynghrair Henoed Cymru ac Age Cymru, a llu o sefydliadau rhanddeiliaid pobl hŷn eraill i'r cynigion ar gyfer Bil hawliau pobl hŷn. Buaswn yn croesawu ymateb gan arweinydd y tŷ heddiw yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, mewn gwirionedd, ar y gwaith y gwn ei fod eisoes yn mynd rhagddo o ran ceisio gwneud hawliau pobl hŷn yn real.

Rhaid i ni beidio ag anghofio bod gennym dros 800,000 o bobl hŷn yng Nghymru. Rydym yn gymdeithas sy'n heneiddio, a dylem ddathlu'r rôl y mae pobl hŷn yn ei chwarae a'r cyfraniad y maent yn ei wneud i'n gwlad. Ond mae'n ymddangos i mi fod rhagfarn ar sail oedran yn dal i fod yn un o'r pethau hynny rydym yn aml iawn yn chwerthin amdano ac yn ei dderbyn ac i'n gweld yn ei oddef mewn ffordd nad ydym yn ei wneud gyda nodweddion gwarchodedig eraill megis hil, rhywedd a rhywioldeb. Credaf fod hwnnw'n fater y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef fel cenedl. Felly, credaf fod ymgorffori hawliau pobl hŷn yn well yng nghyfraith Cymru, a helpu i gyfathrebu a hyrwyddo'r hawliau hynny i bobl hŷn, ac yn wir, i'r holl wasanaethau cyhoeddus ac i bawb ledled y wlad, yn ffordd bwysig o helpu pobl i wireddu'r hawliau hynny a gallu manteisio arnynt. Felly, rwy'n gobeithio y gallaf weithio'n agos gyda'r Llywodraeth a'r Gweinidog priodol, pwy bynnag y bo, yn ystod yr wythnosau nesaf o bosibl, ac yn y flwyddyn newydd, i helpu i roi'r ddeddfwriaeth hon ar y llyfrau statud.

Ond rwyf hefyd yn edrych ymlaen at weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol. Roeddwn yn falch o weld bod Helen Mary Jones wedi cymryd yr awenau mewn perthynas ag ailsefydlu'r grŵp hwnnw ac edrychaf ymlaen at ymgysylltu ag ef a chyda Llywodraeth Cymru er mwyn hyrwyddo'r agenda hon sy'n seiliedig ar hawliau, ac rwy'n credu ein bod wedi gwneud hynny'n dda iawn hyd yma.

14:45

It's been 70 years since the United Nations universal declaration of human rights was adopted, and we've come a long way in the last seven decades, but we haven't come far enough. For millions of people around the world, those universal promises and protections are nothing but a distant dream. The 30 articles that we hold so dear have little meaning to the people in Yemen or Venezuela, Syria or South Sudan, Somalia or Saudi Arabia. Men, women and children who struggle and fight each day just to stay alive do not enjoy the rights and protections drafted following the horrors of the second world war and the Holocaust. Many are forced to flee their homes and their former lives in search of safety, faced with journeys that are often as dangerous as the one they hope to leave behind as they cross the Mediterranean, or Mexico, in pursuit of a safe haven.

But it is not just those in war-torn regions that are denied basic rights; we see human rights abuses in western civilisation. In the so-called land of the free, US citizens are denied basic rights, human rights, on a daily basis, and it is evident that members of the BME community do receive harsher prison sentences than white members. The US has a leader who is hostile to refugees and he thinks it is okay to forcibly break up families and imprison children whose only crime is to flee famine, war and persecution. Some families are not reunited and despite this, he is sometimes idolised by some people on the far right who hope to emulate him.

Closer to home, our wheelchair users cannot travel together for any distances and be companions on a train or bus because our infrastructure is not equipped to ensure that equality. Also close to home, just down the road in Swansea, in Cardiff, we have a homeless epidemic, where men and women, many of whom are ex-forces, are denied their article 25 rights. Rather than ensuring these poor unfortunate souls have a right to a standard of living adequate for the health and well-being of themselves and of their families—including food, clothing, housing and medical care—some politicians are concerned with ensuring homeless people do not make their high streets look unsightly. In a park in Swansea the other day, I came across a person sleeping behind the bushes, hidden from view, wrapped in a blanket, ashamed to be homeless, and at that moment in time I felt ashamed to be a politician.

We also have politicians and entire political parties who attack people based upon their religious views or their choice of dress, and seek to pit communities against one another and make celebrities out of people who spread racism, bigotry and misogyny online. And we have a right—we have to stand up to these people: people who want to see this document torn up, people who would love to see legally binding human rights removed, people who put petty nationalism before humanism.

On 10 December 1948, the majority of world leaders had the foresight to see that our future did not lie in more warfare and division but that recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable rights of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and peace in the world. We have to defend these rights from those who would see them torn up and diluted, not just from the likes of Bashar al-Assad, Vladimir Putin, Tayyip Erdoğan or Kim Jong-un, but from the likes of Gerard Batten and Tommy Robinson—Gerard Batten, who obviously thought that a woman's place was not in politics. Hopefully, it won't take another 70 years before all 7 billion of us who share this planet enjoy the same inalienable rights ratified by world leaders on 10 December 1948. I will be supporting both the amendments, Rhun, and will acknowledge that extremism in any form, whether it be extreme left, extreme right—anywhere—is not conducive to our environment and society. Because we are all equal regardless of the colour of our skin, the religion we follow, our sex, our physical ability, our economic situation or the country we live in, and the sooner everyone accepts that, the more peaceful our planet will be. Diolch yn fawr.

Mae 70 mlynedd wedi bod ers i'r Cenhedloedd Unedig fabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol, ac rydym wedi teithio'n bell yn y saith degawd diwethaf, ond nid ydym wedi teithio'n ddigon pell. I filiynau o bobl ledled y byd, nid yw'r amddiffyniadau a'r addewidion cyffredinol hynny'n ddim ond breuddwyd. Nid yw'r 30 erthygl sydd mor bwysig i ni yn golygu fawr ddim i bobl yn Yemen neu Venezuela, Syria neu Dde Swdan, Somalia neu Saudi Arabia. Nid yw dynion, menywod a phlant sy'n ymdrechu ac yn brwydro bob dydd i aros yn fyw yn mwynhau'r hawliau a'r amddiffyniadau a ddrafftiwyd ar ôl erchyllterau'r ail ryfel byd a'r Holocost. Mae llawer yn gorfod ffoi o'u cartrefi a'u bywydau blaenorol i chwilio am ddiogelwch, ac maent yn aml yn wynebu teithiau sydd yr un mor beryglus â'r sefyllfa y maent yn gobeithio ei gadael ar ôl wrth iddynt groesi Môr y Canoldir, neu Mecsico, ar drywydd hafan ddiogel.

Ond nid y bobl mewn rhanbarthau sydd wedi'u rhwygo gan ryfel yw'r unig rai heb hawliau sylfaenol; gwelwn dorri hawliau dynol yn y byd gorllewinol. Yn yr hyn a elwir yn wlad y bobl rydd, caiff dinasyddion yn yr Unol Daleithiau eu hamddifadu o hawliau sylfaenol, hawliau dynol, ar sail ddyddiol, ac mae'n amlwg fod aelodau o gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn cael dedfrydau carchar llymach na phobl wyn. Mae arweinydd yr Unol Daleithiau'n elyniaethus tuag at ffoaduriaid ac mae'n credu ei bod yn iawn i chwalu teuluoedd drwy orfodaeth a charcharu plant nad ydynt wedi gwneud dim mwy na ffoi rhag newyn, rhyfel ac erledigaeth. Ni chaiff rhai teuluoedd eu haduno o gwbl ac er gwaethaf hyn, caiff ei addoli weithiau gan bobl ar yr asgell dde sy'n gobeithio ei efelychu.

Yn nes adref, nid yw ein defnyddwyr cadeiriau olwyn yn gallu teithio gyda'i gilydd yn bell iawn a bod yn gyd-deithwyr ar drên neu fws am nad yw ein seilwaith wedi'i gyfarparu i sicrhau'r cydraddoldeb hwnnw. Hefyd yn nes adref, i lawr y ffordd yn Abertawe, yng Nghaerdydd, mae gennym epidemig o ddigartrefedd, lle'r amddifedir dynion a menywod, lawer ohonynt yn gyn-aelodau o'r lluoedd arfog, o'u hawliau erthygl 25. Yn hytrach na sicrhau bod gan y trueiniaid anffodus hyn hawl i safon byw sy'n ddigonol ar gyfer eu hiechyd a'u lles eu hunain a'u teuluoedd—gan gynnwys bwyd, dillad, tai a gofal meddygol—mae rhai gwleidyddion yn poeni ynglŷn â sicrhau nad yw pobl ddigartref yn gwneud i'r stryd fawr edrych yn ddiolwg. Mewn parc yn Abertawe y diwrnod o'r blaen, gwelais berson yn cysgu y tu ôl i'r llwyni, yn cuddio o olwg pawb, wedi'i lapio mewn blanced, yn teimlo cywilydd eu bod yn ddigartref, a'r foment honno, roeddwn yn teimlo cywilydd fy mod yn wleidydd.

Mae gennym hefyd wleidyddion a phleidiau gwleidyddol cyfan sy'n ymosod ar bobl yn seiliedig ar eu barn grefyddol neu'r hyn y maent yn dewis ei wisgo, ac yn ceisio gosod cymunedau yn erbyn ei gilydd a gwneud enwogion o bobl sy'n lledaenu hiliaeth, rhagfarn a chasineb at wragedd ar-lein. Ac mae gennym hawl—mae'n rhaid i ni wrthsefyll y bobl hyn: pobl sydd eisiau i'r ddogfen hon gael ei rhwygo, pobl a fyddai wrth eu boddau'n gweld hawliau dynol sy'n rhwymo mewn cyfraith yn cael eu diddymu, pobl sy'n rhoi cenedlaetholdeb pitw o flaen dyngarwch.

Ar 10 Rhagfyr 1948, roedd gan y rhan fwyaf o arweinwyr y byd y weledigaeth i weld nad rhyfeloedd a rhaniadau oedd ein dyfodol, ond yn hytrach, fod cydnabod urddas cynhenid a hawliau cyfartal ac anwahanadwy holl aelodau'r teulu dynol yn sylfaen i ryddid, cyfiawnder a heddwch yn y byd. Rhaid i ni amddiffyn yr hawliau hyn rhag y rhai sy'n dymuno eu distrywio a'u gwanhau, nid yn unig pobl fel Bashar al-Assad, Vladimir Putin, Tayyip Erdoğan neu Kim Jong-un, ond pobl fel Gerard Batten a Tommy Robinson—Gerard Batten, a oedd yn amlwg yn credu nad oes lle i fenywod mewn gwleidyddiaeth. Rwy'n gobeithio na fydd yn cymryd 70 mlynedd arall cyn y bydd y 7 biliwn ohonom sy'n rhannu'r blaned hon yn gallu mwynhau'r un hawliau anwahanadwy a gadarnhawyd gan arweinwyr y byd ar 10 Rhagfyr 1948. Byddaf yn cefnogi'r ddau welliant, Rhun, ac rwyf am gydnabod nad oes lle i eithafiaeth, ar unrhyw ffurf, boed yn eithafiaeth asgell chwith, eithafiaeth asgell dde—unrhyw le—yn ein hamgylchedd na'n cymdeithas. Oherwydd mae pawb ohonom yn gyfartal ni waeth beth yw lliw ein croen, pa grefydd rydym yn ei dilyn, ein rhywedd, ein gallu corfforol, ein sefyllfa economaidd na'r wlad rydym yn byw ynddi, a pho gyflymaf y bydd pawb yn derbyn hynny, y mwyaf heddychlon fydd ein planed. Diolch yn fawr.

14:50

It is important, today of all days, that we, as the National Assembly for Wales, acknowledge International Human Rights Day on Monday, 10 December 2018. Seventy years on since the adoption of the universal declaration of human rights, the advancement of social justice and equality was one of the core fundamental reasons that I, and, I know, others in this Chamber, entered political life, and it is why the progress and maintenance of social justice and equality of opportunity is at the bedrock of all that I do as the Assembly Member for Islwyn. In fact, fighting the ideology of the far right and BNP was fundamental to my personal journey. It was a Labour United Kingdom Government that was an original signatory to the European convention on human rights and it was a Labour United Kingdom Government that enshrined it into our law, with the passing of the 1998 Human Rights Act.

But it is, indeed, as others have said today, a sad day when the leader of the UKIP group smiles and encourages the former leader of the English Defence League and BNP member at a recent rally—and his real name, I believe, is Stephen Yaxley-Lennon—now advising UKIP.

Last year, the UK Labour leader, Jeremy Corbyn, addressed the United Nations in Geneva. Jeremy Corbyn outlined in that address the problems that our common humanity faces. He stated, and I quote, that the growing concentration of unaccountable wealth and power in the hands of a tiny corporate elite, a system many call 'neoliberalism', which has a sharply increased inequality, marginalisation, insecurity and anger across the world. We know that challenges such as these threaten the advancement of social justice, and, now more than ever, we have to confront these challenges head on. It is therefore saddening to see, every day, the growing queues at food banks across the UK and the increase in evictions and homelessness. It is saddening to see, every day, the continuing financial and time sanctions inflicted on the discredited universal credit—our most vulnerable claimants affected—the cuts to child benefit, the cuts to tax credit thresholds, the travesty of the personal independent payment assessments and the strategic dumping of the UK welfare support net for our most vulnerable, despite the strategic and far-reaching mitigations of our Welsh Government. The recent UN report into poverty and human rights in Britain follows a further damning rights report into how the UK treats its disabled. No-one here should be proud of that. It states that the application of the UK social policy welfare system drives poverty, creates homelessness, disempowers women, the disabled and children, and fundamentally breaks human rights, and, further, that the dangerous ideology driving universal credit, which puts financial resource into the hands of the main, male breadwinner, often, drives domestic abuse and sexual violence, is mysoginistic.

It is therefore important, then, as we contemplate the UK human rights agenda and our place in world, and the implications of whatever Brexit is, on this day of all days, that we do all, I hope, in our power to protect the human rights we have now to safeguard them for the future and enshrine them in our constitution for the future of our children's rights now and for the years to come. Thank you.

Mae'n bwysig, heddiw o bob diwrnod, ein bod ni, fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn cydnabod y Diwrnod Hawliau Dynol Rhyngwladol, sef dydd Llun, 10 Rhagfyr 2018. Mae 70 o flynyddoedd wedi bod ers mabwysiadu'r datganiad cyffredinol o hawliau dynol, ac roedd datblygiad cyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb yn un o'r rhesymau sylfaenol pam y penderfynais gamu i'r byd gwleidyddol, a gwn fod hynny'n wir am eraill yn y Siambr hon, a dyna pam y mae datblygu a chynnal cyfiawnder cymdeithasol a chyfle cyfartal yn sylfaen i bopeth rwy'n ei wneud fel Aelod Cynulliad dros Islwyn. Yn wir, roedd ymladd ideoleg yr asgell dde eithafol a BNP yn hollbwysig i fy nhaith bersonol. Llywodraeth Lafur y DU a lofnododd y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol yn wreiddiol a Llywodraeth Lafur y DU a ymgorfforodd y confensiwn hwnnw yn ein cyfraith, drwy basio Deddf Hawliau Dynol 1998.

Ond mae'n ddiwrnod trist, fel y mae eraill wedi dweud heddiw, pan fo arweinydd grŵp UKIP yn gwenu ac yn annog cyn-arweinydd Cynghrair Amddiffyn Lloegr a chyn-aelod o'r BNP mewn rali yn ddiweddar—ac rwy'n credu mai Stephen Yaxley-Lennon yw ei enw iawn—sydd bellach yn cynghori UKIP.

Y llynedd, anerchodd arweinydd Llafur y DU, Jeremy Corbyn, y Cenhedloedd Unedig yn Genefa. Yn yr anerchiad hwnnw, amlinellodd Jeremy Corbyn y problemau sy'n wynebu ein dynoliaeth gyffredin. Dywedodd, a dyfynnaf, fod y crynodiad cynyddol o gyfoeth a grym anatebol yn nwylo grŵp pitw o elitwyr corfforaethol, system y mae llawer yn ei galw yn 'neo-ryddfrydiaeth', wedi arwain at gynnydd mawr mewn anghydraddoldeb, ymyleiddio, ansicrwydd a dicter ar draws y byd. Rydym yn gwybod bod heriau fel y rhain yn peryglu datblygiad cyfiawnder cymdeithasol, ac yn awr fwy nag erioed, rhaid i ni wynebu'r heriau hyn yn uniongyrchol. Felly, mae'n ddigalon gweld, bob dydd, y ciwiau cynyddol mewn banciau bwyd ledled y DU a'r cynnydd yn nifer y bobl ddigartref a'r bobl sy'n cael eu troi allan o'u cartrefi. Mae'n ddigalon gweld, bob dydd, y cosbau parhaus mewn arian ac amser a orfodir drwy'r credyd cynhwysol gwarthus—ein hawlwyr mwyaf agored i niwed sy'n dioddef—y toriadau i fudd-daliadau plant, y toriadau i drothwyon credyd treth, llanastr yr asesiadau taliadau annibynnol personol a'r ffaith bod rhwydwaith cymorth lles y DU ar gyfer y bobl fwyaf agored i niwed wedi cael ei ddiddymu'n strategol, er gwaethaf camau strategol a phellgyrhaeddol Llywodraeth Cymru i liniaru'r sefyllfa. Mae adroddiad diweddar y Cenhedloedd Unedig ar dlodi a hawliau dynol ym Mhrydain yn dilyn adroddiad damniol arall ar hawliau a'r modd y mae'r DU yn trin ei phobl anabl. Ni ddylai unrhyw un yma fod yn falch o hynny. Mae'n datgan bod y modd y caiff system les polisi cymdeithasol y DU ei chymhwyso yn sbarduno tlodi, yn creu digartrefedd, yn dirymu menywod, pobl anabl a phlant, ac yn torri hawliau dynol yn sylfaenol, ac ymhellach, fod yr ideoleg beryglus sy'n llywio credyd cynhwysol, sy'n rhoi adnoddau ariannol yn nwylo'r penteulu gwrywaidd, yn aml yn sbarduno cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac yn wreig-gasaol.

Felly, wrth i ni ystyried agenda hawliau dynol y DU a'n lle ni yn y byd, a goblygiadau beth bynnag yw Brexit, ar y diwrnod hwn o bob diwrnod, mae'n bwysig ein bod i gyd, gobeithio, yn gwneud popeth yn ein gallu i amddiffyn yr hawliau dynol sydd gennym yn awr er mwyn eu diogelu ar gyfer y dyfodol a'u hymgorffori yn ein cyfansoddiad ar gyfer dyfodol hawliau ein plant yn awr ac ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Diolch.

Thank you. Can I now call the leader of the house and the chief whip to reply to the debate? Julie James.

Diolch. A gaf fi alw ar Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip i ymateb i'r ddadl? Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very grateful to all Members for their reflections and insights on this important anniversary day. Turning to the amendments, we will be supporting amendment 1. The Welsh Government is strongly opposed to all forms of extremism, including far-right extremism. In 'Prosperity for All: the national strategy', we set out our ambition to work with communities, the voluntary sector and local services to counter the threat of extremism and hate crime in all or communities.

In October, I had the privilege to meet with Sara Khan, the lead commissioner for countering extremism. We discussed the developing role of the commission and how it can support our ambition in Wales to tackle all forms of extremism, including far-right extremism—the most prevalent form of extremism in Wales. While in Wales, the commissioner also met with a number of our stakeholders as part of our evidence gathering. This will help inform a better understanding of extremism and how it may be countered. 

We do have an effective mechanism for engagement at senior level through our CONTEST and extremism board Wales. The board is co-chaired by the Welsh Government and the Wales extremism and counter-terrorism unit. The members include the chairs of our regional boards and also senior key representatives of other key partner organisations. Members will be pleased to know that the board commissioned a report on far-right extremism in Wales. They will be considering the findings of this report together with any recommendations from the commission at a future meeting. Despite the extensive work both across the Welsh Government and with our partners, we know that there is no room for complacency. The recent stories in the media about far-right extremism being present right on our doorstep illustrate the need to stay alert to the threat, and all Members, I think, mentioned that threat here today. We will continue to work with our partners and through our established structures to better understand and address these risks.

Turning to amendment 2, although we question whether it’s a priority for the UK Government, the Welsh Government welcomes any action to tackle modern slavery, to defend freedom of religion or belief, to end inequality and discrimination, and to promote democracy. For this reason, we also support amendment 2.

We strongly encourage the UK Government to step up its efforts in all these areas, as there is clearly far more to be done to truly prove it is a priority for the UK Government. In terms of the issues raised, Leanne Wood said quite a lot that I—. Well, actually, everything she said I completely agree with, but there’s quite a lot that we're already doing, and I’ll be sure to update Members about the outcome of the board and it’s commissioned response to far-right extremism. That was mentioned by a lot of Members today, so I’ll be sure to make sure that Members are fully informed on that as it develops.

I was delighted to hear Mark Isherwood and Darren Millar’s strong support of human rights, despite the fact that the abolition of the Human Rights Act 1998 has featured in two Queen’s Speeches. I think it does demonstrate that politics is different here in Wales, and I was delighted to see that support. If only the UK Government would go as far as the Welsh Conservatives have felt able to do, we would all be much better off.

Many Members—Julie Morgan, Helen Mary Jones, Joyce Watson, Caroline Jones and Rhianon Passmore—all mentioned what happens when human rights are ignored, and I think I can do no better than to quote the Counsel General’s speech at the Eileen Illtyd memorial lecture. He said that human rights should be seen as the practical, the basic, the mundane even, rather than be limited, or imposed, or alien. We need a response that portrays human rights as the mundane tools of justice in

‘“small places, close to home”, not the liberal pronouncements of distant marble halls’.

I think all Members today, Deputy Presiding Officer, have underlined the need for us to understand that human rights are basic rights, basic needs that we all have, not something to be used as a weapon, but rather as a shield and a right to dignity and responsibility. I’m so pleased that we’ve had this debate today, Dirprwy Lywydd, and I thank all the Members for participating so freely. Diolch.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl Aelodau am eu sylwadau a'u syniadau ar y pen-blwydd pwysig hwn. Gan droi at y gwelliannau, byddwn yn cefnogi gwelliant 1. Mae Llywodraeth Cymru yn gadarn yn erbyn pob math o eithafiaeth, gan gynnwys eithafiaeth asgell dde. Yn 'Ffyniant i Bawb: y strategaeth genedlaethol', rydym wedi nodi ein huchelgais i weithio gyda chymunedau, y sector gwirfoddol a gwasanaethau lleol i wrthsefyll bygythiad eithafiaeth a throseddau casineb yn ein cymunedau.

Ym mis Hydref, cefais y fraint o gyfarfod â Sara Khan, y comisiynydd arweiniol ar gyfer gwrthsefyll eithafiaeth. Buom yn trafod rôl ddatblygol y comisiwn a sut y gall gefnogi ein huchelgais yng Nghymru i fynd i'r afael â phob math o eithafiaeth, gan gynnwys eithafiaeth asgell dde—y math mwyaf cyffredin o eithafiaeth yng Nghymru. Tra oedd yng Nghymru, cyfarfu'r comisiynydd â nifer o'n rhanddeiliaid fel rhan o'n gwaith casglu tystiolaeth. Bydd hyn yn helpu i lywio dealltwriaeth well o eithafiaeth a sut y gellir ei wrthsefyll.

Mae gennym fecanwaith effeithiol ar gyfer ymgysylltu ar lefel uwch drwy CONTEST a bwrdd eithafiaeth Cymru. Cadeirir y bwrdd ar y cyd gan Lywodraeth Cymru ac uned eithafiaeth a gwrthderfysgaeth Cymru. Mae'r aelodau'n cynnwys cadeiryddion ein byrddau rhanbarthol yn ogystal ag uwch gynrychiolwyr allweddol o sefydliadau partner allweddol eraill. Bydd yr Aelodau'n falch o wybod bod y bwrdd wedi comisiynu adroddiad ar eithafiaeth asgell dde yng Nghymru. Byddant yn ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn ynghyd ag unrhyw argymhellion gan y comisiwn mewn cyfarfod yn y dyfodol. Er gwaethaf y gwaith helaeth ar draws Llywodraeth Cymru a chyda'n partneriaid, rydym yn gwybod nad oes lle i hunanfodlonrwydd. Mae'r straeon diweddar yn y cyfryngau am eithafiaeth asgell dde ar garreg ein drws yn dangos yr angen i barhau i fod yn effro i'r bygythiad, ac rwy'n credu bod yr holl Aelodau wedi crybwyll y bygythiad hwnnw yma heddiw. Byddwn yn parhau i weithio gyda'n partneriaid a thrwy ein strwythurau sefydledig i ddeall y sefyllfa'n well a mynd i'r afael â'r risgiau hyn.

Gan droi at welliant 2, er ein bod yn cwestiynu i ba raddau y mae'n flaenoriaeth i Lywodraeth y DU, mae Llywodraeth Cymru yn croesawu unrhyw gamau i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern, i amddiffyn rhyddid o ran crefydd neu gred, i roi diwedd ar anghydraddoldeb a gwahaniaethu, ac i hyrwyddo democratiaeth. Am y rheswm hwn, rydym hefyd yn cefnogi gwelliant 2.

Rydym yn annog Llywodraeth y DU yn gadarn i gryfhau ei hymdrechion yn y meysydd hyn oll, gan ei bod yn amlwg fod llawer mwy i'w wneud i brofi ei bod yn flaenoriaeth wirioneddol i Lywodraeth y DU. O ran y materion a godwyd, mae Leanne Wood wedi dweud sawl gwaith fy mod—. Wel, mewn gwirionedd, rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth y mae wedi'i ddweud, ond rydym yn gwneud cryn dipyn eisoes, ac fe wnaf yn siŵr fy mod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ganlyniad y bwrdd a'r ymateb a gomisiynodd i eithafiaeth asgell dde. Mae llawer o'r Aelodau wedi sôn am hynny heddiw, felly byddaf yn sicrhau bod yr Aelodau'n cael y wybodaeth lawn ar hynny wrth iddo ddatblygu. 

Roeddwn yn falch iawn o glywed cefnogaeth frwd Darren Millar a Mark Isherwood i hawliau dynol, er gwaethaf y ffaith bod diddymu Deddf Hawliau Dynol 1998 wedi ymddangos mewn dwy o Areithiau'r Frenhines. Credaf ei fod yn dangos bod gwleidyddiaeth yn wahanol yma yng Nghymru, ac roeddwn yn falch iawn o weld y gefnogaeth honno. O na bai Llywodraeth y DU yn mynd mor bell ag y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi gallu ei wneud, byddem i gyd mewn sefyllfa well o lawer. 

Soniodd llawer o'r Aelodau—Julie Morgan, Helen Mary Jones, Joyce Watson, Caroline Jones a Rhianon Passmore—am yr hyn sy'n digwydd pan fo hawliau dynol yn cael eu hanwybyddu, ac nid wyf yn credu y gallwn wneud yn well na dyfynnu araith y Cwnsler Cyffredinol yn narlith goffa Eileen Illtyd. Dywedodd y dylid gweld hawliau dynol fel pethau ymarferol, sylfaenol, ac arferol hyd yn oed, yn hytrach na phethau sy'n cyfyngu, yn cael eu gorfodi, neu sy'n estron. Rydym angen ymateb sy'n portreadu hawliau dynol fel dulliau arferol o sicrhau cyfiawnder mewn

'lleoedd bach, yn agos at adref', nid datganiadau eangfrydig mewn neuaddau marmor pell.

Credaf fod yr holl Aelodau heddiw, Ddirprwy Lywydd, wedi tanlinellu'r angen i ni ddeall bod hawliau dynol yn hawliau sylfaenol, yn anghenion sylfaenol sydd gan bawb ohonom, nid pethau i'w defnyddio fel arf, ond yn hytrach fel tarian ac fel hawl i urddas a chyfrifoldeb. Rwyf mor falch ein bod wedi cael y ddadl hon heddiw, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r holl Aelodau am fod mor barod i gymryd rhan ynddi. Diolch.

14:55

Thank you.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Therefore, amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch.

Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The proposal is to agree amendment 2. Does any Member object? [Objection.] Okay. So, we defer voting under this item until voting time.

Y cynnig yw derbyn gwelliant 2. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn. Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. Dadl: Cyfnod 4 y Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru)
5. Debate: Stage 4 of the Childcare Funding (Wales) Bill

We now move on to item 5, which is the debate on Stage 4 of the Childcare Funding (Wales) Bill, and I call on the Minister for Children, Older People and Social Care to move the motion—Huw Irranca-Davies.

Symudwn yn awr at eitem 5, sef y ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru), a galwaf ar y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Huw Irranca-Davies.

Cynnig NDM6899 Huw Irranca-Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:

Yn cymeradwyo Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru).

Motion NDM6899 Huw Irranca-Davies

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:

Approves the Childcare Funding (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion formally.

I’m very pleased to open this Stage 4 debate on the Childcare Funding (Wales) Bill. We introduced this Bill to the Assembly in April because we wanted to create a simple, once-for-Wales process to check a person’s eligibility for the childcare offer. What we have before us today is a Bill that is going to enable us to do just that.

During the passage of this Bill, we’ve gathered valuable evidence and we’ve debated in some detail matters of detail, matters of current and future policy that are beyond the parameters of this narrow Bill, but I’m really grateful to members of the Children, Young People and Education Committee for participating throughout in this debate and for their thorough scrutiny of the Bill. I’d also like to place on record my thanks to the Constitutional and Legislative Affairs Committee and the Finance Committee for their valuable input, and I’m grateful to key stakeholders as well for the written and oral evidence provided, which has helped to inform and develop our thinking.

I’m grateful also to all three committees particularly for those recommendations during Stage 1 that quite rightly made us reflect on the drafting of the Bill and which ultimately led to Government amendments during Stage 2 and Stage 3. May I also thank all Assembly Members for their engagement and their observations during the Stage 3 proceedings only last week. 

Now we've seen this Bill evolve over recent months and I consider it to have been considerably improved thanks to the input of stakeholders and Assembly Members. What we have in front of us today is a Bill that imposes a duty on the Welsh Ministers to provide funding in respect of the offer, leaving beyond any doubt this Government's commitment to the offer. We have responded to calls for greater clarity of purpose by passing amendments that make it clear who we consider to be eligible children for the purposes of the offer. And we've built into the Bill a provision that will require the Welsh Ministers to review the effectiveness of the Act and the arrangements for the administration of the offer and to publish a report. I'm also pleased we've been able to address some minor technical and drafting inconsistencies along the way.

Could I also extend my thanks to the Chief Secretary to the Treasury, the Secretary of State for Wales, the Home Secretary and the Secretary of State for Work and Pensions for their support in developing this Bill. I am particularly grateful to HMRC officials for having worked so closely throughout and so constructively with my officials during the pre-introduction and the scrutiny stages. I'm pleased that we are now in a position where all the necessary Minister of the Crown consents are in place, and I look forward to working with UK Government departments and with the Secretaries of State as we develop subordinate legislation to give effect to this primary legislation. I'm also delighted to be able to help steer this Bill through its final stages and onto the Welsh statute book.

My final thanks, Dirprwy Lywydd, go to the unseen and often unsung small heroes in the offices and corridors of Cathays Park and Tŷ Hywel—the policy and legislative and other officials and advisers who do so much to bring forward our legislation, aided and sometimes brought forward despite the challenges posed by Ministers and others. They know that our approach is to reach out and to work constructively with AMs and others to start with a good Bill and to shape an even better piece of final legislation. I believe we have, all of us, done so, and I therefore commend this Bill to the National Assembly for Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol.

Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon ar Gyfnod 4 y Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru). Cyflwynwyd y Bil hwn i'r Cynulliad ym mis Ebrill oherwydd ein bod eisiau creu proses syml, 'unwaith i Gymru' i wirio cymhwysedd person ar gyfer y cynnig gofal plant. Yr hyn sydd gennym ger ein bron heddiw yw Bil a fydd yn ein galluogi i wneud yn union hynny.

Yn ystod hynt y Bil, rydym wedi casglu tystiolaeth werthfawr ac rydym wedi trafod rhai materion yn fanwl iawn, materion yn ymwneud â pholisi cyfredol a pholisi yn y dyfodol sydd y tu hwnt i baramedrau'r Bil cul hwn, ond rwy'n ddiolchgar iawn i aelodau'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am gymryd rhan yn y ddadl hon ac am eu gwaith craffu trylwyr ar y Bil. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid am eu mewnbwn gwerthfawr, ac rwy'n ddiolchgar i randdeiliaid allweddol hefyd am y dystiolaeth ysgrifenedig a llafar y maent wedi'i darparu, sydd wedi ein helpu i lywio a datblygu ein syniadau.

Rwy'n ddiolchgar hefyd i'r tri phwyllgor yn enwedig am yr argymhellion yn ystod Cyfnod 1 a wnaeth i ni fyfyrio, yn briodol iawn, ar y modd y drafftiwyd y Bil ac a arweiniodd yn y pen draw at welliannau'r Llywodraeth yn ystod Cyfnod 2 a Chyfnod 3. A gaf fi hefyd ddiolch i holl Aelodau'r Cynulliad am eu hymgysylltiad a'u sylwadau yn ystod trafodion Cyfnod 3 yr wythnos diwethaf. 

Nawr, rydym wedi gweld y Bil hwn yn esblygu dros y misoedd diwethaf, ac rwyf o'r farn ei fod wedi cael ei wella gryn dipyn diolch i fewnbwn rhanddeiliaid ac Aelodau'r Cynulliad. Yr hyn sydd ger ein bron heddiw yw Bil sy'n gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ddarparu cyllid ar gyfer y cynnig, gan gadarnhau, y tu hwnt i unrhyw amheuaeth, ymrwymiad y Llywodraeth hon i'r cynnig. Rydym wedi ymateb i alwadau am fwy o eglurder o ran y diben drwy basio gwelliannau sy'n ei gwneud yn glir pwy yr ystyriwn yn blant cymwys at ddibenion y cynnig. Ac rydym hefyd wedi cynnwys darpariaeth yn y Bil a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru adolygu effeithiolrwydd y Ddeddf a'r trefniadau ar gyfer gweinyddu'r cynnig a chyhoeddi adroddiad. Rwyf hefyd yn falch ein bod wedi gallu mynd i'r afael â mân anghysondebau technegol ac o ran drafftio ar hyd y daith.

A gaf fi hefyd ddiolch i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, yr Ysgrifennydd Cartref a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau am eu cymorth wrth ddatblygu'r Bil hwn. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i swyddogion Cyllid a Thollau EM am weithio mor agos ac adeiladol gyda fy swyddogion dros y cyfnod cyn cyflwyno a'r cyfnod craffu. Rwy'n falch ein bod bellach mewn sefyllfa lle mae holl gydsyniadau angenrheidiol Gweinidogion y Goron yn eu lle, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag adrannau Llywodraeth y DU a chyda'r Ysgrifenyddion Gwladol wrth i ni ddatblygu is-ddeddfwriaeth i weithredu'r ddeddfwriaeth sylfaenol hon. Rwyf hefyd yn falch iawn o allu helpu i lywio'r Bil hwn drwy ei gamau terfynol ac ar y llyfr statud yng Nghymru.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, diolch i'r arwyr bach anweledig, a di-glod yn aml, yn swyddfeydd a choridorau Parc Cathays a Thŷ Hywel—y swyddogion polisi, swyddogion deddfwriaethol a swyddogion a chynghorwyr eraill sy'n gwneud cymaint i gyflwyno ein deddfwriaeth, gyda chymorth, ac weithiau er gwaethaf yr heriau gan Weinidogion ac eraill. Maent yn gwybod mai ein dull yw estyn allan a gweithio'n adeiladol gydag ACau ac eraill i ddechrau gyda Bil da ac i lunio deddfwriaeth derfynol sydd hyd yn oed yn well. Credaf ein bod, bob un ohonom, wedi gwneud hynny, ac felly, rwy'n cymeradwyo'r Bil hwn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru.

15:00

It is a pleasure to speak in the final stage of the Childcare (Funding) Wales Bill. However, this is one of a long succession of Welsh Government-led Bills that have simply just not cut the legislative mustard. Following along the food theme, my colleague Suzy Davies has frequently said that this is a Swiss-cheese piece of legislation—that there are too many holes in what is a framework Bill, outlined in entirely permissive, uncertain terms.

I have looked back at the contributions made throughout every stage of the Childcare (Funding) Wales Bill, and there are persistent themes that keep cropping up. I would hope that this is the last time that we as Assembly Members, scrutinising as opposition and cross-party groups, come across the same concerns in future legislation going forward. We again see before us a sound policy implemented through swiftly created legislation but without the necessary scrutiny mechanisms, through the continual use of secondary legislation. This Bill was at Stage 3 before we even saw a copy of the report of the first year of early implementer authorities. It was also at Stage 3 before the duty to fund the offer was finally applied by the Ministers. Welsh Conservatives wholeheartedly support the policy of funded childcare in Wales. Indeed, we had it within our own manifesto. But there is too much left to secondary legislation and an administrative scheme that is outside of our input or an appropriate level of scrutiny powers.

Furthermore, two key policy areas are left off the face of the Bill, potentially leaving it as an empty vessel. The offer itself, while written all over the explanatory memorandum and promised by the Minister throughout stages 1, 2 and 3, is not here before us. The age of the qualifying child is also absent, again left to promises and the administrative scheme. Essentially, leaving these two important areas off the face of the Bill gives us no clear baseline to start from. We need to start from a point of certainty, even if it is to be amended in years to come. We do not accept the Minister's reasoning that leaving essential elements to secondary legislation would provide more flexibility. Instead, we have argued throughout that there must be a trade-off between flexibility for the Executive and the right for scrutiny by the legislature. Our amendments at Stage 3 would have provided this balance.

The Minister has further stated that this is merely a technical Bill, which should not include wider policy areas. It is not. As drafted and amended, it goes beyond that narrow intention. As I have noted during Stage 2 and Stage 3, the primary purposes of the Bill have been clearly outlined within the explanatory memorandum—to support the Welsh economy and to support a number of additional purposes, including increasing employment and improving the social well-being of children. If this Bill was merely a mechanism for HMRC to assess applications, why say all that in the explanatory memorandum?

Throughout evidence we have heard that the Bill's primary aims could have been further bolstered through a number of necessary amendments, including provision of wrap-around transportation, extending the offer beyond working parents, and to prevent barriers to taking up the offer, such as additional charges. To place these on the face of the Bill would have given parents and childcare providers a clear signal that Welsh Government would be under a duty to enable more families to access the offer. I would have left it there had the review clause to this Bill been sufficiently drafted to include the powers of the legislature so we could review it at a later date. However, nowhere does it say 'independent' or 'to lay before the National Assembly for Wales'.

Now, we know the Minister's commitment to an independent evaluation at Stage 3, but, at the very least, we would have expected that any report should be available for the Assembly, as the legislature, to scrutinise and to approve. It is unclear from the review clause drafted by the Minister whether an independent review would happen under a future Welsh Government in five years' time, as well as the role of our Assembly in designing that review. The Welsh Government needs to answer these questions, not its own, for our constituents to have confidence in its eventual findings. For all of our efforts to ensure that the Bill had a review clause that would have covered the concerns raised by not one committee, but two committees, about the Bill, or at the very least a sunset clause, all of these have been unceremoniously rejected by the Minister. It is, therefore, very disappointing that the National Assembly for Wales—yes, this legislature—has been dismissed yet again.

My colleague Angela Burns warned the Welsh Government during the final Stage of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Act 2018 that future Assembly Members will view it poorly if credible, consistent and outcome-focused evidence to enable proper scrutiny is not collected. Welsh Conservatives abstained from that Act during Stage 4, purely on the basis that it included a sunset clause. Therefore, we again issue this warning on overuse of skeleton Bills. You have rejected key areas that need to be reviewed, including the operation of the administrative scheme, whether the Act has any effect on increasing employment, in line with its aims, and the capacity of the childcare workforce to deliver this offer. Minister, you are an Assembly Member as well as a—[Interruption.]—as well as being a Minister in this Government. You need to convince your own constituents that you have not just listened to scrutiny as a Minister, but— 

Mae'n bleser gennyf siarad yng nghyfnod terfynol y Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru). Fodd bynnag, nid yw hwn ond yn un Bil ar restr hir o Filiau gan Lywodraeth Cymru nad ydynt wedi bod yn ddigon da yn ddeddfwriaethol. Gan barhau â thema bwyd, mae fy nghyd-Aelod Suzy Davies wedi dweud sawl gwaith mai deddfwriaeth caws Swistir yw hon—fod gormod o dyllau yn yr hyn sy'n Fil fframwaith, wedi'i amlinellu mewn termau hollol ganiataol ac ansicr.

Rwyf wedi edrych yn ôl ar y cyfraniadau a wnaed drwy bob cyfnod o'r Bil Cyllido Gofal Plant (Cymru), ac mae themâu cyson yn codi o hyd. Buaswn yn gobeithio mai dyma'r tro olaf y byddwn ni, fel Aelodau Cynulliad, sy'n craffu fel gwrthbleidiau a grwpiau trawsbleidiol, yn dod ar draws yr un pryderon mewn deddfwriaethau yn y dyfodol. Unwaith eto, rydym yn gweld polisi cadarn ger ein bron, wedi'i weithredu drwy ddeddfwriaeth a gafodd ei chreu'n gyflym ond heb y mecanweithiau craffu angenrheidiol, drwy'r defnydd parhaus o is-ddeddfwriaeth. Roedd y Bil hwn yng Nghyfnod 3 cyn i ni hyd yn oed weld copi o'r adroddiad ar flwyddyn gyntaf yr awdurdodau sy'n weithredwyr cynnar. Roedd hefyd yng Nghyfnod 3 cyn i'r Gweinidogion weithredu'r ddyletswydd i gyllido'r cynnig yn derfynol. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn sicr yn cefnogi'r polisi o gyllido gofal plant yng Nghymru. Yn wir, roedd yn rhan o'n maniffesto ein hunain. Ond mae gormod yn cael ei adael i is-ddeddfwriaeth a chynllun gweinyddol sydd y tu hwnt i'n mewnbwn ni neu lefel briodol o bwerau craffu. 

At hynny, mae dau faes polisi allweddol heb eu rhoi ar wyneb y Bil, sy'n ei wneud yn llestr gwag o bosibl. Nid yw'r cynnig ei hun yma o'n blaenau, er ei fod wedi cael ei ysgrifennu ar hyd y memorandwm esboniadol a'i addo gan y Gweinidog drwy gydol cyfnodau 1, 2 a 3. Mae oedran y plentyn cymwys hefyd yn absennol, ac unwaith eto'n cael ei adael i addewidion a'r cynllun gweinyddol. Yn y bôn, mae hepgor y ddau faes pwysig hwn o wyneb y Bil yn golygu nad oes gennym unrhyw linell sylfaen glir i ddechrau ohoni. Mae angen inni ddechrau o bwynt o sicrwydd, hyd yn oed os yw'n cael ei ddiwygio mewn blynyddoedd i ddod. Nid ydym yn derbyn rhesymeg y Gweinidog y byddai gadael elfennau hanfodol i is-ddeddfwriaeth yn darparu mwy o hyblygrwydd. Yn hytrach, rydym wedi dadlau drwy gydol y broses fod angen cyfaddawd rhwng hyblygrwydd ar gyfer y Weithrediaeth a hawl i graffu gan y ddeddfwrfa. Byddai ein gwelliannau yng Nghyfnod 3 wedi darparu'r cydbwysedd hwn.

Mae'r Gweinidog hefyd wedi dweud mai Bil technegol yn unig yw hwn, ac na ddylai gynnwys meysydd polisi ehangach. Nid yw hynny'n wir. Fel y'i drafftiwyd ac fel y'i diwygiwyd, mae'n mynd y tu hwnt i'r bwriad cul hwnnw. Fel y nodais yn ystod Cyfnod 2 a Chyfnod 3, mae prif ddibenion y Bil wedi'u hamlinellu'n glir yn y memorandwm esboniadol—cefnogi economi Cymru a chefnogi nifer o ddibenion ychwanegol, gan gynnwys cynyddu cyflogaeth a gwella lles cymdeithasol plant. Pe bai'r Bil hwn yn ddim ond mecanwaith i CThEM asesu ceisiadau, pam dweud hynny i gyd yn y memorandwm esboniadol?

Drwy gydol y dystiolaeth, clywsom y gallai prif ddibenion y Bil fod wedi cael eu cryfhau ymhellach drwy nifer o welliannau angenrheidiol, gan gynnwys darparu cludiant cofleidiol, ymestyn y cynnig y tu hwnt i rieni sy'n gweithio, ac atal rhwystrau sy'n rhwystro pobl rhag manteisio ar y cynnig, megis taliadau ychwanegol. Byddai cynnwys y rhain ar wyneb y Bil wedi dangos yn glir i rieni a darparwyr gofal plant fod gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd i alluogi mwy o deuluoedd i fanteisio ar y cynnig. Buaswn wedi ei gadael hi yn y fan honno pe bai cymal adolygu'r Bil hwn wedi'i ddrafftio'n ddigonol i gynnwys pwerau'r ddeddfwrfa fel y gallem ei adolygu yn ddiweddarach. Fodd bynnag, nid yw'n dweud 'annibynnol' neu 'i'w gyflwyno gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru' yn unman.

Nawr, gwyddom am ymrwymiad y Gweinidog i gynnal gwerthusiad annibynnol yng Nghyfnod 3, ond fan lleiaf, byddem wedi disgwyl i unrhyw adroddiad fod ar gael i'r Cynulliad, fel y ddeddfwrfa, i'w graffu a'i gymeradwyo. Nid yw'n glir o'r cymal adolygu a ddrafftiwyd gan y Gweinidog a fyddai adolygiad annibynnol yn digwydd o dan Lywodraeth Cymru ymhen pum mlynedd, yn ogystal â beth fyddai rôl ein Cynulliad yn y broses o gynllunio'r adolygiad hwnnw. Yn hytrach nag ateb ei chwestiynau ei hun, mae angen i Lywodraeth Cymru ateb y cwestiynau hyn i'n hetholwyr allu cael hyder yn ei ganfyddiadau maes o law. Er gwaethaf ein hymdrechion i sicrhau bod gan y Bil gymal adolygu a fyddai wedi ateb y pryderon a fynegwyd, nid gan un pwyllgor, ond gan ddau bwyllgor, am y Bil, neu gymal machlud, fan lleiaf, mae'r rhain i gyd wedi cael eu gwrthod yn ddisymwth gan y Gweinidog. Felly, mae'n siomedig iawn fod Cynulliad Cenedlaethol Cymru—ie, y ddeddfwrfa hon—wedi cael ei anwybyddu unwaith eto.

Rhybuddiwyd Llywodraeth Cymru gan fy nghyd-Aelod, Angela Burns, yn ystod Cyfnod terfynol Deddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 2018, na fyddai gan Aelodau Cynulliad y dyfodol fawr o feddwl ohoni os na chesglid tystiolaeth gredadwy a chyson a ganolbwyntiai ar ganlyniadau i alluogi craffu priodol. Ymataliodd y Ceidwadwyr Cymreig ar y Ddeddf honno yn ystod Cyfnod 4 ar y sail ei bod yn cynnwys cymal machlud. Felly, unwaith eto, rydym yn cyhoeddi'r rhybudd hwn ynglŷn â gorddefnyddio Biliau sgerbwd. Rydych wedi gwrthod meysydd allweddol y mae angen eu hadolygu, gan gynnwys gweithrediad y cynllun gweinyddol, pa un a fydd y Ddeddf yn effeithio ar gynyddu cyflogaeth, yn unol â'i nodau, a chapasiti'r gweithlu gofal plant i gyflawni'r cynnig hwn. Weinidog, rydych yn Aelod Cynulliad yn ogystal â—[Torri ar draws.]—yn ogystal â Gweinidog yn y Llywodraeth hon. Mae angen i chi argyhoeddi eich etholwyr eich hun nad gwrando ar graffu fel Gweinidog yn unig a wnaethoch, ond—

15:05

Llywydd—Deputy—while we are supportive of the offer, and the use of HMRC to assess applications, it is for these reasons that Welsh Conservatives reject the motion. We will not be supporting it. Diolch yn fawr.

Lywydd—Ddirprwy—er ein bod yn cefnogi'r cynnig, a'r defnydd o CThEM i asesu ceisiadau, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn gwrthod y cynnig am y rhesymau hyn. Ni fyddwn yn ei gefnogi. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Fe wnaeth Llyr Gruffydd, fel aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg o fy mlaen i, graffu'r Bil yma'n fanwl, ac rydw innau, fel aelod presennol o'r pwyllgor, wedi cael cyfle i graffu arno hefyd. Mi ydym ni, fel Plaid Cymru, wedi cyflwyno nifer o welliannau er mwyn ceisio gwneud y Bil yn fwy ystyrlon, ond yn siomedig iawn na chafodd rheini eu derbyn. Mi ydym ni o'r farn bod y Bil yn gwahaniaethu yn erbyn rhai o blant tlotaf Cymru. Nid yw plant lle nad ydy eu rhieni'n gweithio yn gymwys ar gyfer 30 awr o ofal plant am ddim, ac nid yw plant y mae eu rhieni mewn addysg a hyfforddiant yn gymwys chwaith. A bwriad ein gwelliannau ni oedd cynnwys plant o'r teuluoedd hynny yn y ddarpariaeth. Rydw i'n credu bod eu gadael nhw allan yn gwahaniaethu yn eu herbyn nhw a bod hynny yn annheg, yn anghywir ac yn wrthgynhyrchiol.

Mae tystiolaeth yn dangos bod rhoi'r cychwyn gorau posibl i blant ifanc yn allweddol i'w datblygiad, ac mai mynychu lleoliadau gofal o ansawdd uchel yw un o'r ffyrdd gorau i roi'r cychwyn gorau hwnnw i blant o deuluoedd tlawd. Rydw i'n ymwybodol bod yna gynlluniau eraill ar gael, ond nid yw'r cynlluniau hynny yn statudol. Mae rhai'n dibynnu ar lle rydych chi'n byw ac nid ar angen, ac mae yna ddryswch a diffyg ymwybyddiaeth am natur ac argaeledd y cynlluniau yma. Fe gollwyd cyfle i ymgorffori carfan hollbwysig i mewn i ddeddfwriaeth—cyfle a fyddai wedi golygu na fyddai angen i'r rhieni sydd mewn addysg, hyfforddiant neu'n chwilio am waith ffeindio'u ffordd drwy'r holl ddryswch o gynlluniau yma ac y byddai gan pawb le i fynd i gael gofal plant mewn deddfwriaeth syml a fyddai'n cwmpasu pawb. Rydym ni'n credu felly bod y Bil yn wallus fel darn o ddeddfwriaeth ac yn mynd yn groes i egwyddorion cydraddoldeb ac egwyddorion y Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, ac felly fe fyddwn ni'n pleidleisio’n ei erbyn heddiw. 

Thank you very much. Llyr Gruffydd, as a member of the Children, Young People and Education Committee, as my predecessor, scrutinised this Bill in detail, and I, as a current member of the committee, have had an opportunity to scrutinise it also. We, as Plaid Cymru, tabled a number of amendments in order to seek to make the Bill more meaningful, but we were very disappointed that those were rejected. We are of the view that the Bill discriminates against some of Wales’s poorest children. Children whose parents aren’t in work don’t qualify for 30 hours of free childcare, and the children of parents in education and training don't qualify either. And the aim of our amendments was to include children from those families in this provision. I believe that omitting them does discriminate against them and that that is unfair, it is wrong and counterproductive.

Evidence demonstrates that giving the best start in life to young children is crucial to their development, and attending care placements of high quality is one of the best ways of giving that best start to children from poor families. I am aware that there are other schemes available, but those schemes are non-statutory. Some rely on your postcode rather than need, and there is confusion and lack of awareness about the nature and availability of this provision. There has been an opportunity lost to include an important cohort in legislation—an opportunity that would have meant that we wouldn’t have needed to have parents who are seeking work or are in training and education find their way through the whole plethora of schemes available, and that everyone would be able to access childcare under simple legislation that would include all. We therefore believe that the Bill is deficient as a piece of legislation and is contrary to the principles of equality and the principles of the well-being of future generations Act, and we will therefore vote against the legislation today.

15:10

Thank you very much. Can I call on the Minister for Children, Older People and Social Care to reply to the debate?

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Dirprwy Lywydd. Well, look, I'm a fairly easy going and generous minded person, but I'm slightly disappointed by the Conservative and Plaid Cymru response to what I think has been a constructive approach to the passage of this Bill. Can I just say, in voting against this Bill, it is voting against what we already know from the pilot areas is putting £200 to £250 a week into the hands of households—predominantly, by the way, women in those households, often those in the lower socioeconomic groups within our communities? You are voting against that.

I'd say to the Conservatives: you are voting against something that is not wholly dissimilar from what you had in your manifesto. But, actually, this Bill is not to do with the policy offer and I think—[Interruption.] Just a moment, Suzy. This is not to do with the policy offer per se. This is, I repeat once again, a narrow, technical Bill to actually enable HMRC to deliver eligibility and applications into the scheme and to lift the burden off local authorities who are currently doing it under the pilot schemes. Local authorities are asking us to take this burden off them. Now, of course, there is a wider debate around not only current but future direction of policy, but to vote against what is delivering a success story right across Wales in all areas that are piloting this, as witnessed by the fact that we have those areas that are not currently within it queuing up to say, 'Can we be part of it?'—well, you are doing a disservice to your constituents.

If I can just finish on this: it's been described as a Swiss-cheese framework—[Interruption.] Sorry, I will come back, but it's been described as a Swiss-cheese framework Bill. A framework Bill indeed does not fill in all the gaps, but it is appropriate in response to committees, which have said, 'Can we get the balance right between the flexibility of this Bill to actually change in future?', hence why it is underwritten not only by regulations but by an administrative scheme so that we can flex it as we learn from the pilots. So, I'm a little bit—. As an easy-going fellow, I'm a little bit upset at the slightly begrudging, as we approach Christmas, response. Suzy, I'll give way.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Wel, edrychwch, rwy'n berson eithaf hyblyg a hael, ond rwyf ychydig yn siomedig gydag ymateb y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru i'r hyn y credaf iddi fod yn agwedd adeiladol tuag at hynt y Bil hwn. A gaf fi ddweud, drwy bleidleisio yn erbyn y Bil hwn, rydych yn pleidleisio yn erbyn rhywbeth sydd, fel y gwyddom eisoes o'r ardaloedd peilot, yn rhoi £200 i £250 yn ychwanegol yr wythnos i aelwydydd—a menywod, yn bennaf, ar yr aelwydydd hynny gyda llaw, ac yn aml y rheini yn y grwpiau economaidd-gymdeithasol is yn ein cymunedau? Rydych yn pleidleisio yn erbyn hynny.

Hoffwn ddweud wrth y Ceidwadwyr: rydych yn pleidleisio yn erbyn rhywbeth nad yw'n  gwbl annhebyg i'r hyn a oedd gennych yn eich maniffesto. Ond mewn gwirionedd, nid yw'r Bil hwn yn ymwneud â'r cynnig polisi ac rwy'n credu—[Torri ar draws.] Un eiliad, Suzy. Nid yw hwn yn ymwneud â'r cynnig polisi fel y cyfryw. Fe ddywedaf eto, Bil technegol, cul yw hwn i alluogi CThEM i gyflwyno cymhwysedd a cheisiadau o dan y cynllun ac i leddfu'r baich ar awdurdodau lleol sy'n ei wneud o dan y cynlluniau peilot ar hyn o bryd. Mae awdurdodau lleol yn gofyn i ni ysgwyddo'r baich hwn. Nawr, wrth gwrs, mae yna ddadl ehangach mewn perthynas â'r cyfeiriad polisi ar hyn o bryd a'r cyfeiriad polisi yn y dyfodol, ond mae pleidleisio yn erbyn rhywbeth sy'n llwyddiant ar hyd a lled Cymru ym mhob ardal sy'n gweithredu'r cynllun peilot hwn, fel y tystia'r ffaith bod yr ardaloedd nad ydynt yn rhan ohono ar hyn o bryd yn gofyn, 'A gawn ni fod yn rhan ohono?'—wel, rydych yn gwneud tro gwael â'ch etholwyr.

Os caf orffen gyda hyn: mae wedi cael ei ddisgrifio fel fframwaith caws Swistir—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, fe ddof yn ôl atoch, ond mae wedi'i ddisgrifio fel Bil fframwaith caws Swistir. Yn wir, nid yw Bil fframwaith yn llenwi'r bylchau i gyd, ond mae'n briodol mewn ymateb i'r pwyllgorau, sydd wedi dweud, 'A gawn ni sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng hyblygrwydd y Bil hwn i newid yn y dyfodol?', a dyna pam ei fod wedi'i gefnogi, nid yn unig gan reoliadau ond gan gynllun gweinyddol, fel y gallwn ei addasu wrth i ni ddysgu o'r cynlluniau peilot. Felly, rwyf ychydig yn—. Fel gŵr hyblyg, mae'r ymateb braidd yn grintachlyd yn fy siomi, a ninnau'n nesáu at y Nadolig. Suzy, rwy'n ildio.

Thank you for giving way on that. I think you know what I'm about to say, Minister. When it comes to the policy—you say this is a technical Bill; the explanatory memorandum expands that beyond that by some considerable margin. If you were so confident in this policy, which you say is being shown in the pilot areas, it should have gone on the face of the Bill, and then we would not have to just rely on trusting the Government; we could have relied on a piece of legislation that would enforce it. 

Diolch i chi am ildio ar hynny. Credaf eich bod yn gwybod beth rwyf am ei ddweud, Weinidog. Mewn perthynas â'r polisi—rydych yn dweud mai Bil technegol yw hwn; mae'r memorandwm esboniadol yn ei ehangu y tu hwnt i hynny o gryn dipyn. Pe bai gennych y fath hyder yn y polisi hwn, hyder sydd i'w weld yn yr ardaloedd peilot yn ôl yr hyn a ddywedwch, dylai fod wedi mynd ar wyneb y Bil, fel na fyddai'n rhaid i ni ddibynnu'n unig ar ymddiried yn y Llywodraeth; gallem fod wedi dibynnu ar ddarn o ddeddfwriaeth a fyddai'n ei orfodi.

Well, Suzy, I thank you for that. But, again, you've missed the fact that, in response to Stage 1 and Stage 2, we brought forward Government amendments to put a duty to fund this childcare offer, and the details then that you are requesting will follow, because of that need for balance and flexibility, within the regulations and also the administrative scheme. Now, if you put it on this Bill, if HMRC turn around tomorrow and decide that, as part of the eligibility, they change conditions with DWP, we would have to come back to primary legislation. So, I do understand you keep on having the argument, 'Let's put everything on the face of a narrow, technical Bill', but I think we have it right here. Now, there was somebody—Llyr.

Wel, Suzy, diolch i chi am hynny. Ond unwaith eto, rydych wedi methu'r ffaith ein bod, mewn ymateb i Gyfnod 1 a Chyfnod 2, wedi cyflwyno gwelliannau Llywodraeth i greu dyletswydd i ariannu'r cynnig gofal plant hwn, a bydd y manylion rydych yn gofyn amdanynt yn dilyn, oherwydd yr angen am gydbwysedd a hyblygrwydd, o fewn y rheoliadau a'r cynllun gweinyddol hefyd. Nawr, pe baech yn ei roi yn y Bil hwn, pe bai CThEM yn penderfynu yfory eu bod, fel rhan o'r cymhwysedd, yn newid yr amodau gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, byddai'n rhaid i ni ddod yn ôl at ddeddfwriaeth sylfaenol. Felly, rwy'n deall pam eich bod yn dal i ddadlau, 'Gadewch i ni roi popeth ar wyneb Bil technegol a chul', ond rwy'n credu ei fod gennym ni yma. Nawr, roedd rhywun—Llyr.

Thank you. I appreciate you accepting this intervention. I just wanted to have it on record, actually, that our concerns in relation to this proposed legislation reflect those of the children's commissioner. So, it's easy enough for you to stand here and say that we've got it all wrong; it's not just us, and I am surprised that you're taking such a dismissive attitude to some of the comments that the children's commissioner has made. 

Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi derbyn yr ymyriad hwn. Mewn gwirionedd, roeddwn eisiau cofnodi bod ein pryderon mewn perthynas â'r ddeddfwriaeth arfaethedig hon yn adlewyrchu rhai'r comisiynydd plant. Felly, mae'n ddigon hawdd i chi sefyll yma a dweud ein bod yn anghywir am bob dim; nid ni yn unig sy'n dweud y pethau hyn, ac rwy'n synnu at y modd yr ydych yn diystyru rhai o'r sylwadau y mae'r comisiynydd plant wedi'u gwneud.

15:15

Well, Llyr, far from dismissive. I think I've made it clear at committee and elsewhere that the discussion about where we go in future in terms of the wider childcare offer—not, by the way, in terms of the points that were raised by Siân previously, which are to do with parents who are in education and training who would not automatically fall within this offer, but I went through in detail at previous Stages exactly where there was already provision, and the fact that we were going to look at not only bringing that provision together but enhancing that provision for longer in terms of the future as well. So, I'm not dismissive of that at all. In fact, I've engaged with that thoroughly.

But this comes back to the point made by Suzy and others a moment ago. Within the explanatory memorandum for this Bill, we referred to the offer. It's necessary to do that, even though it's a narrow, technical Bill. We referred to the wider offer. But this offer does not stand on its own within Wales, it stands alongside Flying Start; it stands along with what we do with Parents Childcare and Employment, PaCE, for parents who are in work and in training; it stands alongside Families First, Children First and many other initiatives. And there is, indeed—. As I've said to you previously, Llyr, far from being dismissive, I think there is a wider piece of that seamlessness that we need to aim towards within Government, but this is, ultimately, a narrow, technical Bill to put in place HMRC and to lift the burden off the shoulders of local authorities, who are currently doing it. 

So, with those remarks, finally, Dirprwy Lywydd, could I ask Members to support the motion, support this Bill at Stage 4? And I look forward, then, to bringing forward subordinate legislation during 2019.

Wel, Llyr, rwyf ymhell o fod yn eu diystyru. Credaf fy mod wedi'i gwneud yn glir yn y pwyllgor ac mewn mannau eraill fod y drafodaeth yn ymwneud â ble rydym yn mynd yn y dyfodol o ran y cynnig gofal plant ehangach—nid, gyda llaw, o ran y pwyntiau a godwyd gan Siân yn flaenorol, sy'n ymwneud â rhieni sydd mewn hyfforddiant ac addysg ond na fyddai'n cael eu cynnwys yn y cynnig hwn yn awtomatig, ond rwyf wedi siarad yn fanwl mewn Cyfnodau eraill ynglŷn â lle y ceir darpariaeth eisoes, a'r ffaith ein bod wedi bwriadu ystyried dwyn y ddarpariaeth honno ynghyd yn ogystal ag ymestyn y ddarpariaeth honno am fwy o amser ar gyfer y dyfodol. Felly, nid wyf yn diystyru hynny o gwbl. Yn wir, rwyf wedi edrych ar hynny'n drylwyr.

Ond mae hyn yn fy arwain yn ôl at y pwynt a wnaeth Suzy ac eraill eiliad yn ôl. Yn y memorandwm esboniadol ar gyfer y Bil hwn, rydym wedi cyfeirio at y cynnig. Mae angen gwneud hynny, er ei fod yn Fil technegol, cul. Cyfeiriasom at y cynnig ehangach. Ond nid yw'r cynnig hwn yn sefyll ar ei ben ei hun yng Nghymru, mae'n sefyll ochr yn ochr â Dechrau'n Deg; mae'n sefyll ochr yn ochr â'r hyn rydym yn ei wneud gyda Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth, PaCE, ar gyfer rhieni sydd mewn gwaith ac mewn hyfforddiant; mae'n sefyll ochr yn ochr â Teuluoedd yn Gyntaf, Rhoi Plant yn Gyntaf a llawer o gynlluniau eraill. Ac yn wir—. Fel rwyf eisoes wedi dweud wrthych, Llyr, rwyf ymhell o fod yn ddiystyriol, a chredaf fod angen i ni anelu i fod yn fwy di-dor o fewn y Llywodraeth, ond yn y pen draw, Bil technegol, cul yw hwn i roi CThEM ar waith ac i leddfu baich awdurdodau lleol, sy'n gwneud y gwaith ar hyn o bryd.

Felly, i gloi, gyda'r sylwadau hynny, Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig, i gefnogi'r Bil hwn yng Nghyfnod 4? Ac edrychaf ymlaen, wedyn, at gyflwyno is-ddeddfwriaeth yn ystod 2019.

Thank you. In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, and so I defer voting on this motion until voting time. 

Diolch. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, ac felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig hwn tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

We do intend, now, to have voting time on the Government business that we've just discussed. Unless three Members wish for the bell to be rung, I am going to proceed to voting time. Okay.

Nawr, rydym yn bwriadu cynnal pleidlais ar fusnes y Llywodraeth rydym newydd ei drafod. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwyf am symud ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Iawn.

Cyfnod Pleidleisio (Busnes y Llywodraeth)
Voting Time (Government Business)

So, we're now on to voting, and we're going to vote on the debate on International Human Rights Day. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment, 45, no abstentions, nine against. Therefore, amendment 2 is agreed. 

Felly, ymlaen at y bleidlais, ac rydym yn mynd i bleidleisio ar y ddadl ar Ddiwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 45, neb yn ymatal, 9 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.

NDM6896 - Gwelliant 2: O blaid: 45, Yn erbyn: 9, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6896 - Amendment 2: For: 45, Against: 9, Abstain: 0

Amendment has been agreed

I call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Julie James. 

Galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd yn enw Julie James.

Cynnig NDM6896 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol ddydd Llun 10 Rhagfyr 2018.

2. Yn nodi ei bod yn 70 mlynedd ers mabwysiadu’r Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol.

3. Yn gresynu at y twf mewn mudiadau gwleidyddol sy'n gwrthod egwyddorion y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol, a galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ei gwaith i fynd i'r afael ag eithafiaeth yn cynnwys mesurau rhagweithiol i atal eithafiaeth asgell dde.

4. Yn nodi bod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod yr holl hawliau a nodir yn natganiad y Cenhedloedd Unedig o hawliau dynol yn un mor bwysig â'i gilydd.

5. Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth y DU wedi'u cymryd o ran rhoi blaenoriaeth i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern, amddiffyn rhyddid crefydd neu gred, rhoi terfyn ar anghydraddoldeb a gwahaniaethu, a hyrwyddo democratiaeth.



Motion NDM6896 as amended:

To propose the National Assembly of Wales:

1. Acknowledges International Human Rights Day on Monday 10 December 2018.

2. Recognises the 70th anniversary of the adoption of the Universal Declaration of Human Rights.

3. Regrets the growth of political movements that reject the principles of the Universal Declaration of Human Rights, and calls on the Welsh Government to ensure that its work on tackling extremism includes proactive measures to prevent far right-extremism.

4. Notes that the UK Government recognises that all rights set out in the UN Declaration of Human Rights are of equal importance.

5. Welcomes the action taken by the UK Government in prioritising tackling modern day slavery, defending freedom of religion or belief, ending inequality and discrimination, and promoting democracy.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion, 52, two abstentions, none against. Therefore, the amended motion is agreed. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 52, roedd 2 yn ymatal, a neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM6896 - Dadl: Diwrnod Rhyngwladol Hawliau Dynol - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 52, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6896 - Debate: International Human Rights Day: Motion as amended: For: 52, Against: 0, Abstain: 2

Motion as amended has been agreed