Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

11/12/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad gan y Prif Weinidog: Datganiad Ymddiswyddo 2. Statement by the First Minister: Resignation Statement
3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig 3. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs
4. Cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip 4. Questions to the Leader of the House and Chief Whip
5. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 5. Business Statement and Announcement
6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Ofal am y Difrifol Wael 6. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: An Update on the Care for the Critically Ill
7. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwygio Gwasanaethau Deintyddol 7. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Reforming Dental Services
8. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Tuag at Ddull Gweithredu Penodol o ran y System Gosbi yng Nghymru 8. Statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: Towards a Distinct Approach to the Penal System in Wales
9. Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018 9. The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018
10. Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019 10. The Humane Trapping Standards Regulations 2019
11. Cyfnod Pleidleisio 11. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni am y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden.

The first item on our agenda for this afternoon is questions to the First Minister. And the first question is from Dawn Bowden.

Blaenoriaethau Economaidd
Economic Priorities

1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae'r blaenoriaethau economaidd a nodir yn y rhaglen lywodraethu yn darparu ar gyfer pobl ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ53102

1. Will the First Minister outline how the economic priorities set out in the programme for government are delivering for people in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ53102

We're delivering a range of actions, including the establishment of the Valleys taskforce, to support a stronger, fairer economy, and to allow businesses to develop, to grow and to prosper not only in Merthyr and Rhymney, of course, but across the whole of Wales.

Rydym ni'n cymryd ystod o gamau, gan gynnwys sefydlu tasglu'r Cymoedd, i gefnogi economi gryfach a thecach, ac i ganiatáu i fusnesau ddatblygu, tyfu a ffynnu nid yn unig ym Merthyr Tudful a Rhymni, wrth gwrs, ond ar draws Cymru gyfan.

Thank you for that answer, First Minister. I know that, across the many elements of the programme for government, you can be proud to have led a Government that's delivering improvements in my constituency. You'll recall that we've opened new schools and refurbished schools, that we've welcomed new investments, including General Dynamics in Pentrebach, Sharp Clinical in Rhymney, and, of course, the ongoing dualling of the Heads of the Valleys road. We're investing over £130 million renewing Prince Charles Hospital, with another £200 million to follow, and we see the regeneration work that's transformed our town centre, and the support for major local tourism attractions, like BikePark Wales and Rock UK. So, can I place on record my thanks to you, Carwyn, for your time as our First Minister, and for the support that you've given my constituency? And can I ask you to assure me that you'll continue to support the delivery of our Welsh Labour values and commitments as vociferously from the backbenches as you have in Government?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Gwn, ar draws lawer o elfennau'r rhaglen lywodraethu, y gallwch chi ymfalchïo yn y ffaith eich bod wedi arwain Llywodraeth sy'n cyflawni gwelliannau yn fy etholaeth i. Byddwch yn cofio ein bod ni wedi agor ysgolion newydd ac wedi ailwampio ysgolion, ein bod ni wedi croesawu buddsoddiadau newydd, gan gynnwys General Dynamics ym Mhentre-bach, Sharp Clinical yn Rhymni, ac, wrth gwrs, gwaith deuoli parhaus ffordd Blaenau'r Cymoedd. Rydym ni'n buddsoddi dros £130 miliwn mewn ailwampio Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac mae £200 miliwn arall i ddilyn, ac rydym ni'n gweld y gwaith adfywio sydd wedi gweddnewid canol ein tref, a chymorth i atyniadau twristiaeth lleol mawr, fel BikePark Cymru a Rock UK. Felly, a gaf i roi ar y cofnod fy niolch i chi, Carwyn, am eich cyfnod fel ein Prif Weinidog, ac am y cymorth yr ydych chi wedi ei roi i'm hetholaeth i? A gaf i ofyn i chi fy sicrhau y byddwch chi'n parhau i helpu i gefnogi'r ddarpariaeth o'n gwerthoedd a'n hymrwymiadau Llafur Cymru yr mor groch o'r meinciau cefn ac yr ydych chi wedi ei wneud yn y Llywodraeth?

Well, that's a particularly tricky question that I've been posed there by my colleague, but I do thank her for her comments and, of course, what she has said. It shows our commitment to investing in all parts of Wales. We've seen a tremendous change in the economy of Merthyr and Rhymney over the past decade, I'd argue, with Merthyr now being seen particularly as a place of investment and jobs, with Tenneco and General Dynamics, of course, being attracted to the area.

I'll continue to be as vociferous as I can be from the backbenches—but not troublesome—in supporting values that I think represent fairness, justice and opportunity. And that is something I know that is shared very, very deeply between myself and the leader of Welsh Labour and, hopefully tomorrow, the First Minister of Wales.

Wel, mae hwnna'n gwestiwn arbennig o anodd y mae fy nghyd-Aelod newydd ei ofyn i mi, ond diolchaf iddi am ei sylwadau ac, wrth gwrs, yr hyn y mae hi wedi ei ddweud. Mae'n dangos ein hymrwymiad i fuddsoddi ym mhob rhan o Gymru. Rydym ni wedi gweld newid aruthrol i economi Merthyr a Rhymni dros y degawd diwethaf, byddwn i'n dadlau, gyda Merthyr bellach yn cael ei ystyried yn arbennig erbyn hyn fel man lle ceir buddsoddiad a swyddi wrth i Tenneco a General Dynamics, wrth gwrs, gael eu denu i'r ardal.

Byddaf yn parhau i fod mor groch ag y gallaf o'r meinciau cefn—ond heb godi trafferth—wrth gefnogi gwerthoedd yr wyf i'n credu sy'n cynrychioli tegwch, cyfiawnder a chyfle. Ac mae hynny'n rhywbeth y gwn sy'n cael ei rannu yn ddwys dros ben rhyngof i ac arweinydd Llafur Cymru, a gobeithio yfory, Prif Weinidog Cymru.

As this is the best occasion, or last occasion, on which you will be answering questions in this Assembly as the First Minister, I hope you will accept my and our sincere best wishes for your future from this side of the Chamber. In this spirit of seasonal goodwill, would you join me in welcoming the fact that, thanks to the economic policies of the Conservative Government in London—[Interruption.]—in London, that the number of people claiming out-of-work benefit in Merthyr Tydfil and Rhymney has fallen by 55 per cent since 2010, thanks to our policies? Thank you.

Gan mai dyma'r achlysur gorau, neu'r achlysur olaf, y byddwch chi'n ateb cwestiynau yn y Cynulliad hwn fel y Prif Weinidog, rwy'n gobeithio y gwnewch chi dderbyn fy nymuniadau gorau diffuant i a ninnau ar gyfer eich dyfodol oddi wrth yr ochr hon i'r Siambr. Yn yr ysbryd hwn o ewyllys da tymhorol, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r ffaith, diolch i bolisïau economaidd y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain—[Torri ar draws.]—yn Llundain, bod nifer y bobl sy'n hawlio budd-daliadau diweithdra ym Merthyr Tudful a Rhymni wedi gostwng gan 55 y cant ers 2010, diolch i'n polisïau ni? Diolch.

Well, there have been occasions, of course, when we've worked with the UK Government—the city deals are an example of that. But if we look, for example, at unemployment in Wales, it is at a level that is at the UK average. Economic inactivity is at a historic low, employment rates are at a historic high, 18,000 young people were able to benefit from Jobs Growth Wales, and, of course, there's the investment that's been put into Merthyr and other communities over many, many years. And we see what happens when a Government commits to the communities of Wales, invests in them and provides jobs for the people who live in them.

Wel, bu achlysuron, wrth gwrs, pan ein bod ni wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU—mae'r bargeinion dinesig yn enghraifft o hynny. Ond os edrychwn ni, er enghraifft, ar ddiweithdra yng Nghymru, mae ar lefel sy'n cyfateb i gyfartaledd y DU. Mae anweithgarwch economaidd ar ei isaf erioed, mae cyfraddau cyflogaeth ar eu huchaf erioed, roedd 18,000 o bobl ifanc yn gallu elwa ar Twf Swyddi Cymru, ac, wrth gwrs, mae'r buddsoddiad a wnaed ym Merthyr a chymunedau eraill dros flynyddoedd lawer iawn. Ac rydym ni'n gweld yr hyn sy'n digwydd pan fo Llywodraeth yn ymrwymo i gymunedau Cymru, yn buddsoddi ynddyn nhw ac yn darparu swyddi i'r bobl sy'n byw ynddyn nhw.

Y Grid Cenedlaethol
The National Grid

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y trafodaethau diweddaraf gyda'r Grid Cenedlaethol am gysylltiad gogledd Cymru? OAQ53103

2. Will the First Minister make a statement on recent discussions with the National Grid on the north Wales connection? OAQ53103

Mae swyddogion yn cael trafodaethau rheolaidd gyda’r Grid Cenedlaethol am amryw o faterion, gan gynnwys y prosiect arfaethedig ar gysylltiad y gogledd, sy’n mynd drwy’r broses Gorchymyn caniatâd datblygu ar hyn o bryd. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno ei sylwadau ar gyfer y broses hon.

Officials are in regular discussions with National Grid on a number of issues, including the proposed north Wales connection project, which is currently going through the development consent Order process. The Welsh Government has submitted its representations to this process.

Diolch yn fawr iawn. Mi hoffwn i gymryd y cyfle yma i ddymuno'n dda i'r Prif Weinidog yn ei sesiwn holi olaf, ac i ddiolch am ei gwrteisi yn ystod y pum mlynedd a hanner diwethaf yn ateb cwestiynau ar ran fy etholwyr i.

Roedd etholwraig o ardal Star, Gaerwen yn ei dagrau ar y ffôn efo fy swyddfa i ddoe, fel mae'n digwydd, yn teimlo ei bod hi o dan warchae o dan gynlluniau'r grid—dyna'r teimlad sydd yna yn Ynys Môn. Ac mae'r grid, wrth gwrs, yn dal, yn groes i ddymuniadau pobl yr ynys a'i chynrychiolwyr etholedig hi, am fwrw ymlaen efo codi rhes newydd o beilonau ar draws yr ynys. Ac mae'r Cynulliad Cenedlaethol yma wedi pleidleisio yn erbyn cael peilonau ac o blaid tanddaearu fel mater o egwyddor. A wnewch chi ofyn i'ch swyddogion rŵan, yn y fforwm yma, fel un o'ch gweithredoedd olaf fel Prif Weinidog, i gysylltu ac ysgrifennu at yr Arolygiaeth Gynllunio i annog gwrthod caniatáu y peilonau yma, a hefyd i ysgrifennu at Ofgem, fel rydwyf i wedi gwneud yr wythnos yma, i fynnu bod rhaid i'r grid roi ystyriaeth go iawn i roi eu gwifrau ar bont newydd dros y Fenai, yn hytrach na thyllu twnnel ar gost o bosib o £200 miliwn? Mi fyddai'n arbed arian i Lywodraeth Cymru drwy gael cyd-fuddsoddwr yn y bont, ac yn arbed arian i'r grid, a allai wedyn gael ei fuddsoddi mewn tanddaearu. 

Thank you very much. I’d like to take this opportunity to wish the First Minister well in his final question session, and to thank him for his courtesy over the last five and a half years in answering questions on behalf of my constituents.

A constituent from the Star, Gaerwen area was in tears on the phone to my office yesterday, feeling that she was under siege from the National Grid plans. That’s the feeling on Anglesey. Contrary to the wishes of the people of the island, and its representatives, the grid still wants to proceed with building a new row of pylons across the island. This National Assembly has voted against having pylons and in favour of undergrounding as a matter of principle. Will you therefore ask your officials in this forum, as one of your final acts as First Minister, to write to the Planning Inspectorate to encourage the rejection of these pylons, and also to write to Ofgem, as I have done this week, to insist that the grid must give real, meaningful consideration to putting its cables on the new bridge across the Menai, rather than tunneling at a possible cost of £200 million? It would save money for the Welsh Government as joint investor in the bridge, and would save money for the grid, which could then be invested in undergrounding.

13:35

Rwy'n cytuno'n hollol gyda hynny. Un o'r problemau sydd wedi bod ym Mhrydain dros y blynyddoedd yw nad oes digon o ystyriaeth wedi cael ei rhoi i sicrhau, os yw un project yn mynd ymlaen, fod rhywbeth arall yn gallu mynd ymlaen o achos hynny. Un enghraifft, wrth gwrs, yw'r ffaith bod gyda ni bont Hafren a dim ond ceir sy'n mynd ar draws y bont, ac nad oes deck felly i'r rheilffordd yna. Ond, gyda'r bont dros y Fenai, mae'n hollbwysig i'r grid sylweddoli bod hwn yn opsiwn sy'n dda dros ben. Mae'n safio arian i bawb, ac, wrth gwrs, mae'n ffordd i sicrhau bod y costau ynglŷn ag adeiladu'r bont newydd yn cael eu lleihau. 

Ynglŷn â'r grid ei hunan, rydym ni'n dal i bwyso ar y grid i leihau'r impact o unrhyw linellau newydd, ac, wrth gwrs i sicrhau bod tanddaearu yn cael ei ystyried o ran materion amgylcheddol a hefyd gymunedol, ac, wrth gwrs, iddyn nhw ystyried tanddaearu fel rhywbeth o ddifrif, achos rwy'n deall y consýrn sydd gan bobl ar Ynys Môn, a dyna pam mae'n hollbwysig bod y grid yn ystyried y ffaith bod rhaid iddyn nhw feddwl am sicrhau, mor belled ag sy'n bosib, bod unrhyw linellau newydd yn cael eu claddu. 

I agree completely with that. One of the problems that we’ve had in Britain over the years is that no sufficient consideration has been given to ensuring that, if one project proceeds, another project can take advantage of that. One is the Severn bridge and the fact that only cars can cross the bridge. There’s no rail deck there. But, with the Menai crossing, I think it would be important to understand that it’s a very good option that saves money for everybody and of course it’s a way of ensuring that the costs of constructing a new bridge would be reduced.

As regards the grid itself, we’re still urging the grid to ameliorate the impact of any new lines and to ensure that undergrounding is considered in repect of environmental and community impact, and also to consider undergrounding as a serious prospect, because I understand the concern of the people of Ynys Môn, and that’s why it’s so important that the grid should consider ensuring, as far as possible, that any new lines are buried.

In terms of your future role, I know this is the end of a chapter, but not the book. I also understand that Mrs Jones may have some ideas for you about what activities you might be undertaking as you go forward, according to media reports. 

I was pleased to attend the 28 September meeting and speak at the 'Anglesey Says No To Pylons' public meeting at Menai Bridge, to discuss the next step, now that the National Grid had submitted the application for development consent to the planning inspectorate. As I said, there are cost advantages to the pylon proposals, but that doesn't take away from the general argument in favour of burying cables in areas of great natural beauty and helping the local economy as much as possible. However, all this is predicated essentially on Wylfa, and Wylfa Newydd going forward. What engagement or discussion has your Government had further to coverage yesterday indicating that there was now speculation, and that the board of Hitachi would be meeting in Japan today to discuss this issue because of concerns about projections of future increases in construction costs?

O ran eich swyddogaeth yn y dyfodol, gwn fod hwn yn ddiwedd pennod, ond nid y llyfr. Rwyf ar ddeall hefyd efallai fod gan Mrs Jones rai syniadau i chi, ynghylch pa weithgareddau y gallech chi fod yn ymgymryd â nhw yn y dyfodol, yn ôl adroddiadau yn y cyfryngau.

Roeddwn i'n falch o fod yn bresennol yng nghyfarfod 28 Medi ac i siarad yng nghyfarfod cyhoeddus 'Dim Peilonau ar Ynys Môn' ym Mhorthaethwy, i drafod y cam nesaf, nawr bod y Grid Cenedlaethol wedi cyflwyno cais am ganiatâd datblygu i'r arolygiaeth gynllunio. Fel y dywedais, mae manteision o ran cost i'r cynigion ar gyfer peilonau, ond nid yw hynny'n tynnu oddi wrth y ddadl gyffredinol o blaid claddu ceblau mewn ardaloedd o harddwch naturiol aruthrol a helpu'r economi leol gymaint â phosibl. Fodd bynnag, mae hyn i gyd yn seiliedig ar Wylfa yn y bôn, a Wylfa Newydd yn y dyfodol. Pa ymgysylltiad neu drafodaeth y mae eich Llywodraeth wedi eu cael yn dilyn cyhoeddusrwydd ddoe yn nodi bod sïon erbyn hyn, ac y byddai bwrdd Hitachi yn cyfarfod yn Japan heddiw i drafod y mater hwn oherwydd pryderon ynghylch amcanestyniadau o gynnydd i gostau adeiladu yn y dyfodol?

Well, can I thank the Member and others for their kind wishes? I think I have taken 320 First Minister's questions and been asked 3,000 questions and more. I'll leave others to judge whether I answered most of them, indeed, any of them. I'm sure everyone will have their view on that. 

I am aware, of course, of the press speculation regarding Hitachi's investment. It is press speculation. It is a complicated process. Horizon has been in formal negotiations with the UK Government since the Secretary of State's positive statement in June this year regarding the financing of Wylfa Newydd, in a way, of course, which works both for investors and the UK electricity market. There is nothing beyond the press speculation to suggest that the project is at risk in any way, but, of course, we will continue to monitor the situation closely. 

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod ac eraill am eu dymuniadau caredig? Rwy'n credu fy mod i wedi cynnal 320 o sesiynau cwestiynau i'r Prif Weinidog a gofynnwyd 3,000 a mwy o gwestiynau i mi. Gadawaf i bobl eraill farnu pa un a wnes i ateb y rhan fwyaf ohonynt, neu unrhyw un ohonynt, yn wir. Rwy'n siŵr y bydd gan bawb ei farn ar hynny.

Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r sïon yn y wasg ynghylch buddsoddiad Hitachi. Sïon yn y wasg yw'r rhain. Mae'n broses gymhleth. Mae Horizon wedi bod mewn trafodaethau ffurfiol gyda Llywodraeth y DU ers datganiad cadarnhaol yr Ysgrifennydd Gwladol ym mis Mehefin eleni ynghylch ariannu Wylfa Newydd, mewn modd, wrth gwrs, sy'n gweithio i fuddsoddwyr a marchnad drydan y DU. Nid oes dim y tu hwnt i'r sïon yn y wasg i awgrymu bod y prosiect mewn perygl mewn unrhyw ffordd, ond, wrth gwrs, byddwn yn parhau i fonitro'r sefyllfa yn ofalus.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. 

First Minister, in your nine years in post, what do you feel you have learnt and what advice would you give to the new First Minister?

Diolch, Llywydd.

Prif Weinidog, yn eich naw mlynedd yn y swydd, beth ydych chi'n teimlo yr ydych chi wedi ei ddysgu a pha gyngor fyddech chi'n ei roi i'r Prif Weinidog newydd?

Well, you always learn. You always learn. There is never a time when you know everything, clearly. What advice would I give to my successor? I've said it before: it's hugely important to balance the job against your life, because it's important to have time to think, and working day and night every single day is not a good way and not a sustainable way of working. But it's been a great honour to have done this job for nine years, and nine years is enough. 

Wel, mae rhywun bob amser yn dysgu. Rydych chi bob amser yn dysgu. Nid oes byth adeg pan fyddwch chi'n gwybod popeth, yn amlwg. Pa gyngor fyddwn i'n ei roi i'm holynydd? Rwyf i wedi ei ddweud o'r blaen: mae'n hynod bwysig sicrhau cydbwysedd rhwng y swydd a'ch bywyd, oherwydd mae'n bwysig cael amser i feddwl, ac nid yw gweithio ddydd a nos bob un dydd yn ffordd dda nac yn ffordd gynaliadwy o weithio. Ond mae wedi bod yn anrhydedd mawr cael gwneud y swydd hon am naw mlynedd, ac mae naw mlynedd yn ddigon.

Thank you for that response. As you know, the Welsh Government will soon become responsible for raising a proportion of its revenue via income tax, and this is the final area of policy that I would like to raise with you in this Chamber. Thanks to the UK Government, income tax rates for working people across the UK have reduced significantly since 2010. More and more people in Wales are keeping more of what they earn with the tax-free personal allowance soon to increase to £12,500. Over 1.4 million people in Wales have benefited from the increases made to the personal allowance and higher rate threshold, and 41,000 people in Wales now pay no income tax at all. Coupled with the steady increases in the national living wage, which 81,000 people in Wales have benefited from, this has undoubtedly helped strengthen Wales's labour market and economy. Do you agree with me, First Minister, that Wales's long-term economic interests are best served by households and businesses being provided with a firm guarantee that income tax rates will remain low here in Wales?

Diolch am yr ymateb yna. Fel y gwyddoch, bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfrifoldeb yn fuan am godi cyfran o'i refeniw trwy dreth incwm, a dyma'r maes polisi olaf yr hoffwn i ei godi gyda chi yn y Siambr hon. Diolch i Lywodraeth y DU, mae cyfraddau treth incwm i bobl sy'n gweithio ledled y DU wedi lleihau'n sylweddol ers 2010. Mae mwy a mwy o bobl yng Nghymru yn cadw mwy o'r hyn y maen nhw yn ei ennill a bydd y lwfans personol di-dreth yn cynyddu i £12,500 yn fuan. Mae dros 1.4 miliwn o bobl yng Nghymru wedi elwa ar y cynnydd a wnaed i'r lwfans personol a'r trothwy cyfradd uwch, ac mae 41,000 o bobl yng Nghymru nac ydyn nhw'n talu unrhyw dreth incwm o gwbl erbyn hyn. Ynghyd â'r cynnydd cyson i'r cyflog byw cenedlaethol, y mae 81,000 o bobl yng Nghymru wedi elwa arno, nid oes amheuaeth bod hyn wedi helpu i gryfhau marchnad lafur ac economi Cymru. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod buddiannau economaidd hirdymor Cymru yn cael eu bodloni orau trwy ddarparu sicrwydd cadarn i aelwydydd a busnesau y bydd cyfraddau treth incwm yn parhau i fod yn isel yma yng Nghymru?

13:40

Well, he will know, of course, that the manifesto commitment that we gave as a party in 2016 was that we would not change the rates of income tax. But, of course, we have ensured that we have pushed forward with a fairer society. He mentions the fact that fewer people pay tax, but we still have poverty, we still have people using foodbanks—we have people in paid work using foodbanks. That's as a result, of course, of the ending of child tax credits as they were. We can't, as a society, surely, be happy when, in years gone by, we used to say, 'The way out of poverty is to get a job'. That's no longer the case. Because of a lack of job security that people have and the fact that people sometimes have more than one job, we can't honestly say, with our hands on our hearts, that people, if they get a job, will inevitably find themselves in a better situation. And that is a challenge, of course, for all parties in the future.

Wel, bydd ef yn gwybod, wrth gwrs, mai'r ymrwymiad maniffesto a roddwyd gennym fel plaid yn 2016 oedd na fyddem ni'n newid cyfraddau treth incwm. Ond, wrth gwrs, rydym ni wedi sicrhau ein bod ni wedi bwrw ymlaen gyda chymdeithas decach. Mae'n sôn am y ffaith bod llai o bobl yn talu treth, ond mae gennym ni dlodi o hyd, mae gennym ni bobl yn defnyddio banciau bwyd o hyd—mae gennym ni bobl mewn gwaith cyflogedig sy'n defnyddio banciau bwyd. Mae hynny o ganlyniad, wrth gwrs, i roi terfyn ar gredydau treth plant fel yr oedden nhw o'r blaen. Ni allwn, fel cymdeithas, does bosib, fod yn hapus pan, mewn blynyddoedd a fu, yr oeddem ni'n arfer dweud, 'Cael swydd yw'r ffordd allan o dlodi'. Nid yw hynny'n wir mwyach. Oherwydd diffyg sicrwydd sydd gan bobl yn eu swyddi a'r ffaith bod gan bobl fwy nag un swydd weithiau, ni allwn ddweud yn onest, o ddifrif calon, ei bod hi'n anochel y bydd pobl yn canfod eu hunain mewn sefyllfa well os byddant yn cael swydd. Ac mae honno'n her, wrth gwrs, i pob plaid yn y dyfodol.

First Minister, for all the fierce exchanges across this Chamber, no-one can be in any doubt about the efforts and sacrifices that you have made in public service in Wales. Despite our political differences, we have been bound by an unshakable commitment to the people we serve and you have carried out that duty with dedication and devotion. So, on behalf of these benches and on behalf of the Welsh Conservative Party, may I wish you and your family well and wish you every success in whatever you do in the future?

Prif Weinidog, er yr holl groesi cleddyfau ar draws y Siambr hon, ni all neb fod ag unrhyw amheuaeth am yr ymdrechion a'r aberthau yr ydych chi wedi eu gwneud mewn gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru. Er gwaethaf ein gwahaniaethau gwleidyddol, cawsom ein huno gan ymrwymiad disyflyd i'r bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu ac rydych chi wedi cyflawni'r ddyletswydd honno gydag ymroddiad a selogrwydd. Felly, ar ran y meinciau hyn ac ar ran plaid Geidwadol Cymru, a gaf i ddymuno'n dda i chi a'ch teulu a dymuno pob llwyddiant i chi yn beth bynnag y byddwch yn ei wneud yn y dyfodol?

Well, that's very kind. The one thing I will say—just to pull his leg—is I think that's the first time in four FMQs that he hasn't used the word 'shambles' [Laughter.]. But I do thank him very much for his words. He will know, of course, that robust debate is necessary in this Chamber. We, all of us in this Chamber have a different view of the world and it's in this Chamber that that robust debate must be carried out and the testing of ideas must be carried out. But he will also know that it is rarely the case, if ever, that that is carried on at a personal level. For me, yes, I've been here for nine years answering questions and perhaps I'll stay after that—who knows? But, I'm grateful to him for what he has said and I wish him well for the future.

Wel, mae hynna'n garedig iawn. Yr un peth y gwnaf i ei ddweud—dim ond i dynnu ei goes—yw fy mod i'n meddwl mai dyna'r tro cyntaf mewn pedair sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog nad yw wedi defnyddio'r gair 'shambles' [Chwerthin.]. Ond rwyf yn diolch yn fawr iawn iddo am ei eiriau. Bydd ef yn gwybod, wrth gwrs, bod angen dadl rymus yn y Siambr hon. Mae gennym ni, pob un ohonom ni yn y Siambr hon wahanol safbwynt o'r byd ac yn y Siambr hon y mae'n rhaid cynnal y ddadl rymus honno a phrofi syniadau. Ond bydd hefyd yn gwybod mai anaml y mae'n wir, os o gwbl, bod hynny'n cael ei barhau ar lefel bersonol. I mi, ydw, rwyf i wedi bod yma ers naw mlynedd yn ateb cwestiynau ac efallai y gwnaf i aros ar ôl hynny—pwy a ŵyr? Ond, rwy'n ddiolchgar iddo am yr hyn a ddywedodd a dymunaf yn dda iddo ar gyfer y dyfodol.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

The Plaid Cymru leader, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, yn y maniffesto a gyhoeddwyd yn ystod eich ymgyrch ar gyfer arweinyddiaeth Llafur Cymru yn 2009, 'Amser i arwain', fe ddywedoch chi, yn hollol gywir, a minnau'n dyfynnu, fod arnom angen diwylliant buddsoddi, nid diwylliant grantiau o ran ein polisi economaidd ni. Eto, rai dyddiau nôl, dywedoch chi taw'r cyflawniad economaidd rŷch chi'n fwyaf balch ohono oedd helpu achub cwmni dur Tata ym Mhort Talbot a dod ag Aston Martin i Sain Tathan. Ai dyna'r weledigaeth fawr newydd, y model newydd, yr oedd gennych chi mewn meddwl naw mlynedd yn ôl?

Thank you, Llywydd. First Minister, in the manifesto published during your leadership election campaign in 2009, ‘Time to lead’, you said quite accurately, and I quote, that we need a culture of investment not a culture of grants in terms of our economic policy. However, some days ago, you said that the economic achievement that you’re proudest of was helping to save Tata Steel in Port Talbot and bringing Aston Martin to St Athan. Is that the major new vision, the new model, that you had in mind nine years ago?

Roedd hi'n hollbwysig i sicrhau swyddi gweithwyr Tata, ac rwy'n falch dros ben ein bod ni wedi sicrhau hynny. Mae'n hollbwysig i sicrhau y byddwch chi'n gallu denu buddsoddiad o dramor ac o weddill y Deyrnas Unedig, ac rŷm ni wedi bod yn llwyddiannus iawn ynglŷn â gwneud hynny. Os rwy'n deall, y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yw beth, felly, ydym ni'n ei wneud i fusnesau bach. Beth ydym ni'n ei wneud i hybu diwylliant o entrepreneuriaeth yng Nghymru? Ac nid wyf i'n gweld ein bod ni'n gallu gwneud yr un a heb wneud y llall. Felly, wrth gwrs, mae gennym ni'r banc datblygu sydd wedi cael ei sefydlu. Rŷm ni'n gweld mwy o fusnesau'n cael eu creu yng Nghymru, a hefyd, wrth gwrs, yr her fwyaf yw sicrhau nad yw'r busnesau hynny sydd yn tyfu yn gwerthu i gwmni mawr ond yn gweld eu bod nhw eisiau tyfu ac yn gallu tyfu i mewn i gwmnïau a busnesau mawr. Un o'r gwendidau sydd gennym ni yn economi Cymru yw taw bach iawn o gwmnïau mawr neu sefydliadau mawr sydd gennym ni yng Nghymru lle mae pencadlys gyda nhw yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn i weld yn newid yn y dyfodol.

It was crucial to secure the jobs of the Tata Steel workers, and I’m extremely proud that we did that. It’s also important that you can attract investment from abroad and from the rest of the United Kingdom, and we’ve been very successful in doing that. If I understand it, the point the Member is making is what therefore are we doing for small businesses and what are we doing to promote an entrepreneurial culture in Wales. I don’t believe that you can do one without doing the other. We have the development bank that’s been established and we see more businesses being created in Wales. Of course, the greatest challenge is to ensure that those businesses that are growing don’t sell out to major companies, but that they want to grow and are able to grow into major companies. One of the weaknesses that we have in the Welsh economy is that very few major companies or organisations that exist in Wales where they have their headquarters in Wales. That is something I would like to see changing in the future.

13:45

Naw mlynedd yn ôl, yn eich maniffesto hefyd, roeddech chi wedi dweud bod tlodi plant yn parhau i fod yn bla ar ormod o'n cymunedau. A ydych chi'n difaru, felly, fod tlodi plant o dan eich gofal chi wedi cynyddu, gan effeithio nawr ar dros un ym mhob tri o blant yng Nghymru? Ac os felly, sut ydych chi'n cyfiawnhau'r ffaith eich bod chi, yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, wedi gollwng eich targed chi ar gyfer lleihau tlodi plant erbyn diwedd y ddegawd yma? Ble oedd y ddegawd o ddelifro mewn gwirionedd ar gyfer plant Cymru? Wrth gwrs, mae arweinydd newydd gyda'r Blaid Lafur nawr, sydd hefyd wedi dweud bod tlodi plant yn mynd i fod yn flaenoriaeth, ac mae hynny i'w groesawu. Ond onid yw hyn yn nodweddiadol, a dweud y gwir, o weinyddiaethau Llafur, yn mynd yn ôl dros 20 mlynedd: datganiadau mawr o fwriad, camau bach, diffyg cynnydd, ac ar gyfer cannoedd o filoedd o'n plant a'n pobl, dim gobaith o gwbl?

Nine years ago, in your manifesto you also said that child poverty continues to be a plague on too many of our communities. Do you regret, therefore, that child poverty under your tenure has increased, now affecting more than one in three children in Wales? And if so, how do you justify the fact that during your tenure as First Minister you dropped your own target for reducing child poverty by the end of this decade? Where was the decade of delivery for children in Wales? Of course, the Labour Party has a new leader now, who’s also said that child poverty is going to be a priority, and that’s to be welcomed. But isn’t that characteristic, if truth be told, of Labour administrations, going back over 20 years: making major declarations of intent, taking small steps, a lack of progress being made, and for hundreds of thousands of our children and people, no hope whatsoever?

Wel, yn gyntaf fe allaf i bwyntio, wrth gwrs, at beth rydym ni wedi'i wneud i sicrhau lleihad mewn tlodi plant a theuluoedd, er enghraifft, a beth rydym ni'n ei wneud, wrth gwrs, gyda gofal plant. Mae hynny'n hollbwysig i sut gymaint o deuluoedd, ond, wrth gwrs, nid ydym ni'n rheoli'r system les, nid ydym ni'n rheoli'r system drethu. Mae'r gwasgiad wedi cael effaith, wrth gwrs, ar deuluoedd, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld y newidiadau yn y credydau sydd ar gael yn y system drethu. Mae'n dangos, wrth gwrs, ein bod ni fel Llywodraeth Llafur yng Nghymru yn gallu gwneud llawer, ond mae yna limit—mae hynny'n wir. Dyna pam, wrth gwrs, mae'n hollbwysig ein bod ni'n gweld Llywodraeth Lafur ar draws y Deyrnas Unedig i weithredu yn y pen draw.

Well, first of all, I can point to what we’ve done to secure a reduction in child and family poverty, for example, and what we're doing with with childcare. It’s very important to very many families, but, of course, we’ve no control over the welfare system or the taxation system. The period of austerity has had an impact on families, of course, and we’ve seen a change in the credits available in the taxation system. It shows, of course, that we as a Labour Government can do much, but there is a limit—that is true. That’s why it’s all-important that we have a Labour Government throughout the whole of the United Kingdom to take action.

Yes, but, First Minister, it's not enough, is it, to blame Westminster for all our woes? The Equality and Human Rights Commission report, recently, on poverty in Wales pointed out that poverty rates in Wales have risen faster in Wales than across the UK, and the United Nations rapporteur on poverty pointed out the measures that are being taken by the Scottish Government that could have been taken here in Wales to provide at least some degree of protection for our people, if you had made the case for devolution.

Now, nine years ago you also said in your manifesto, setting out your leadership aspirations—you declared that a priority would be, and I quote,

'investing in a green transport strategy'

and examining the

'practicality of reopening the Carmarthen-Aberystwyth line.' 

Yet, during your time in office, the one transport initiative you've been most associated with is building the 14-mile M4 relief road—a proposal that I gently suggest hardly demonstrates a green approach to transport. Nor has it proved to be one where your Government has been able to take a decision. Some thought the relief road would be your last decision in office, though we know that's not now going to be the case. So, can I offer you an alternative, First Minister? The study you promised nine years ago on the Carmarthen to Aberystwyth railway line has just been published. We saw the pictures of Aberystwyth—the town of your alma mater, of course—on the programme last night. If you don't want to make a recommendation to your successor on a road, why not do it on a railway? Wouldn't that be a legacy of which you could be justly proud?

Ie, ond, Prif Weinidog, nid yw'n ddigon, nad ydyw, i roi'r bai ar San Steffan am ein holl ofidiau? Nododd adroddiad diweddar y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar dlodi yng Nghymru bod cyfraddau tlodi yng Nghymru wedi wedi cynyddu'n gyflymach yng Nghymru nag ar draws y DU, a nododd adroddwr y Cenhedloedd Unedig ar dlodi y mesurau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth yr Alban y gellid bod wedi eu cymryd yma yng Nghymru i ddarparu o leiaf rhywfaint o ddiogelwch i'n pobl, pe byddech chi wedi dadlau'r achos dros ddatganoli.

Nawr, naw mlynedd yn ôl dywedasoch hefyd yn eich maniffesto, gan nodi eich dyheadau arweinyddiaeth—mynegwyd gennych mai un blaenoriaeth fyddai, a dyfynnaf,

buddsoddi mewn strategaeth drafnidiaeth werdd

ac archwilio

ymarferoldeb ailagor rheilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth.

Ac eto, yn ystod eich cyfnod yn y swydd, yr un fenter trafnidiaeth i chi gael eich cysylltu fwyaf â hi yw adeiladu ffordd liniaru 14 milltir yr M4—cynnig yr wyf i'n awgrymu yn dringar nad yw'n dangos dull gwyrdd o ymdrin â thrafnidiaeth. Ac nid yw ychwaith wedi bod yn un y mae eich Llywodraeth wedi gallu gwneud penderfyniad ynglŷn ag ef. Roedd rhai yn meddwl mai'r ffordd liniaru fyddai eich penderfyniad olaf yn y swydd, er ein bod ni'n gwybod erbyn hyn nad yw hynny'n mynd i fod yn wir. Felly, a gaf i gynnig dewis amgen i chi, Prif Weinidog? Mae'r astudiaeth a addawyd gennych naw mlynedd yn ôl ar reilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth newydd gael ei chyhoeddi. Gwelsom y lluniau o Aberystwyth—tref eich alma mater, wrth gwrs—ar y rhaglen neithiwr. Os nad ydych chi eisiau gwneud argymhelliad i'ch olynydd ynglŷn â ffordd, beth am wneud hynny ynglŷn â rheilffordd? Oni fyddai honno'n etifeddiaeth y gallech chi fod yn haeddiannol falch ohoni?

Well, of course, mischievously, there is a temptation to commit to anything in your last FMQs, but I better not do it. [Laughter.] The Carmarthen-Aberystwyth line is a project that is close to my heart, though clearly there is an immense cost. The line itself mainly was taken up in 1975, although a section of it was out of use from the 1960s onwards, and there are significant gaps in the line as well that would need to be looked at. I'd caution against saying, 'Well, roads are not the answer.' The Llandeilo bypass is one road, of course, that I know he will support, and I don't disagree with him—[Interruption.] I don't disagree with him. I know Llandeilo and I know the traffic problems there, so I understand the point, but the question—[Interruption.] The question he asks is about green transport policy. Well, of course, the south Wales metro was something that I was particularly keen to get off the ground, if that's the—well, it's the wrong phrase. But to start, it was a project that I first mentioned many years ago in Bedwas rugby club, of all places, and now, of course, we see a map ahead for the metro. We know that the traffic problems, particularly in our urban areas, can't be resolved by roads; it's just not possible. A metro solution wouldn't be right for Llandeilo, let’s be honest about that, but for many of our communities in Wales—. The reality is that there is no way of widening the roads into Cardiff. It means making sure there are more frequent services, better services, air-conditioned trains, a decent price that people have to pay for those services to encourage more people off the roads. And that is something I look forward to seeing develop over many, many years to come.

Wel, wrth gwrs, mae temtasiwn direidus i ymrwymo i unrhyw beth yn eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf, ond mae'n well i mi beidio â gwneud hynny. [Chwerthin.] Mae rheilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth yn brosiect sy'n agos at fy nghalon, er bod iddo gost aruthrol yn amlwg. Codwyd y rheilffordd ei hun i raddau helaeth ym 1975, er bod rhan ohoni allan o ddefnydd o'r 1960au ymlaen, a cheir bylchau sylweddol ar y rheilffordd hefyd y byddai angen eu hystyried. Byddwn yn rhybuddio yn erbyn dweud, 'Wel, nid ffyrdd yw'r ateb.' Mae ffordd osgoi Llandeilo yn un ffordd, wrth gwrs, y gwn y bydd yn ei chefnogi, ac nid wyf i'n anghytuno ag ef—[Torri ar draws.] Nid wyf i'n anghytuno ag ef. Rwy'n adnabod Llandeilo ac rwy'n ymwybodol o'r problemau traffig yno, felly rwy'n deall y pwynt, ond mae'r cwestiwn—[Torri ar draws.] Mae'r cwestiwn y mae'n ei ofyn am bolisi trafnidiaeth gwyrdd. Wel, wrth gwrs, roedd metro de Cymru yn rhywbeth yr oeddwn i'n arbennig o awyddus i'w gyflwyno, os mai dyna'r—wel, nid dyna'r ymadrodd cywir. Ond i ddechrau, roedd yn brosiect a grybwyllais gyntaf flynyddoedd lawer yn ôl yng nghlwb rygbi Bedwas, o bob man, a nawr, wrth gwrs, rydym ni'n gweld map ymlaen ar gyfer y metro. Rydym ni'n gwybod na ellir datrys y problemau traffig, yn enwedig yn ein hardaloedd trefol, gyda ffyrdd; nid yw hynny'n bosibl. Ni fyddai ateb metro yn iawn i Landeilo, gadewch i ni fod yn onest am hynny, ond i lawer o'n cymunedau yng Nghymru—. Y gwir amdani yw nad oes unrhyw ffordd o ledaenu'r ffyrdd i mewn i Gaerdydd. Mae'n golygu gwneud yn siŵr bod gwasanaethau amlach, gwasanaethau gwell, trenau â systemau aerdymheru, pris priodol y mae'n rhaid i bobl ei dalu am y gwasanaethau hynny i annog mwy o bobl oddi ar y ffyrdd. Ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n edrych ymlaen at ei weld yn datblygu dros flynyddoedd lawer i ddod.

13:50

Arweinydd grŵp UKIP—Gareth Bennett.

The leader of the UKIP group—Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. As we know, First Minister, today is your last FMQs. I think this may not be an occasion to be too controversial, and perhaps we could both be slightly more reflective today. Now, you’ve been the First Minister for nine years, you were a Minister for almost as many years before that, so you have been at the heart of the Welsh Government for almost as long as it has existed. How many marks out of 10 would you give the Welsh Government’s performance during your time in office?

Diolch, Llywydd. Fel y gwyddom, Prif Weinidog, heddiw yw eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf. Credaf efallai nad yw hwn yn achlysur i fod yn rhy ddadleuol, ac efallai y gallai'r ddau ohonom ni fod ychydig yn fwy myfyriol heddiw. Nawr, rydych chi wedi bod yn Brif Weinidog am naw mlynedd, roeddech chi'n Weinidog am bron cymaint o flynyddoedd cyn hynny, felly rydych chi wedi bod yn ganolog i Lywodraeth Cymru am bron cyhyd ag y mae wedi bodoli. Faint o farciau allan o 10 fyddech chi'n eu rhoi i berfformiad Llywodraeth Cymru yn ystod eich amser yn y swydd?

Ten. [Laughter.]

Deg. [Chwerthin.]

Is that the answer? [Laughter.] That's an interesting answer, but I may have a different appraisal. Are there perhaps areas where you feel the Welsh Government's performance could have been better?

Ai dyna'r ateb? [Chwerthin.] Mae hwnnw'n ateb diddorol, ond efallai y bydd gen i  werthusiad gwahanol. A oes meysydd efallai lle'r ydych chi'n credu y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi perfformio yn well?

I think the one challenge that is left, and I’ve said this publicly, is local government. I do think that we’re not there in terms of local government. It’s a matter, of course, for the next Government to decide how to take things forward, but we know that regional working has been hugely successful, and we cannot take a back step when it comes to that. We’ve seen the results in education; the same thing must happen in planning, it must happen in social services. That perhaps is the one area I think that is still unresolved—a known major area that, to my mind, is still unresolved and a matter, of course, for the next Government.

Rwy'n credu mai'r un her sydd ar ôl, ac rwyf i wedi dweud hyn yn gyhoeddus, yw llywodraeth leol. Rwy'n credu nad ydym ni wedi gorffen y gwaith o ran llywodraeth leol. Mater i'r Llywodraeth nesaf, wrth gwrs, yw penderfynu sut i fwrw ymlaen â phethau, ond rydym ni'n gwybod bod gweithio rhanbarthol wedi bod yn llwyddiannus dros ben, ac ni allwn gymryd cam yn ôl pan ddaw i hynny. Rydym ni wedi gweld y canlyniadau ym maes addysg; mae'n rhaid i'r un peth ddigwydd ym maes cynllunio, mae'n rhaid i hynny ddigwydd yn y gwasanaethau cymdeithasol. Efallai fod hwnnw'n un maes yr wyf i'n credu nad yw wedi ei ddatrys o hyd—maes pwysig hysbys nad yw, yn fy marn i, wedi ei ddatrys eto a mater, wrth gwrs, i'r Llywodraeth nesaf.

You were featured in a BBC Wales programme last night, Being First Minister—a very interesting show—in which you said:

'What the Welsh public want to see is delivery. They're not interested in the mechanics; all the rest of it is guff. It doesn't count as far as the Welsh public are concerned.'

End of quote. What advice would you give to your successor on how to reduce 'guff', as you term it, and how to best deliver for the Welsh public?

Cawsoch sylw ar raglen BBC Wales neithiwr, Being First Minister—rhaglen ddiddorol iawn—pryd y dywedasoch:

Yr hyn y mae'r cyhoedd yng Nghymru eisiau ei weld yw cyflawni. Nid oes ganddyn nhw ddiddordeb mewn mecaneg; lol yw'r gweddill. Nid yw'n cyfrif cyn belled ag y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn y cwestiwn.

Diwedd y dyfyniad. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd ar sut i leihau'r lol, fel yr ydych chi'n ei alw, a beth yw'r ffordd orau i gyflawni ar ran y cyhoedd yng Nghymru?

Well, as I said in the programme, what counts for any policy or any legislation is that they will be noticed positively by people out there. Of course, the process of honing that legislation is important, but the public don't notice it. What is important is that, when we do something here, people say, 'That's made a real difference to our lives.' Now, I'm not going to go through a list as I normally do in FMQs—[Interruption.] All right. [Laughter.] But the one piece of legislation I think we can all be proud of, and I give Dai Lloyd credit for it, because it was his idea originally, is the Human Transplantation (Wales) Act 2013. There are literally people alive today as a result of that Act. I know there were concerns and misgivings amongst some Members. Not everybody was entirely comfortable with the direction that was being taken, but I think that is something that I take pride in as a First Minister, but also I think that this institution can take pride in it in terms of leading the way across the whole of the UK and in ensuring that there is hope for people where previously there was none. I don't think there's any greater thing that we can aim for, and that is something that, as I say, this Chamber can be rightly proud of.

Wel, fel y dywedais yn y rhaglen, yr hyn sy'n cyfrif i unrhyw bolisi neu unrhyw ddeddfwriaeth yw eu bod nhw'n cael sylw cadarnhaol gan bobl allan y tu allan i'r fan yma. Wrth gwrs, mae'r broses o fireinio'r ddeddfwriaeth honno yn bwysig, ond nid yw'r cyhoedd yn sylwi ar hynny. Yr hyn sy'n bwysig, pan fyddwn ni'n gwneud rhywbeth yn y fan yma, yw bod pobl yn dweud, 'Mae hynna wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'n bywydau.' Nawr, nid wyf i am fynd trwy restr fel yr wyf i'n ei wneud fel arfer mewn sesiynau cwestiynau i'r Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Iawn. [Chwerthin.] Ond yr un darn o ddeddfwriaeth yr wyf i'n credu y gallwn ni i gyd fod yn falch ohono, a rhoddaf glod i Dai Lloyd amdano, oherwydd ei syniad ef oedd e'n wreiddiol, yw Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013. Mae pobl yn fyw heddiw, yn llythrennol, o ganlyniad i'r Ddeddf honno. Gwn fod pryderon ac amheuon ymhlith rhai Aelodau. Nid oedd pawb yn gwbl gyfforddus â'r cyfeiriad a oedd yn cael ei ddilyn, ond rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth yr wyf i'n ymfalchïo ynddo fel Prif Weinidog, ond credaf hefyd y gall y sefydliad hwn ymfalchïo ynddo o ran arwain y ffordd ar draws y DU gyfan ac o ran  sicrhau bod gobaith i bobl nad oedd unrhyw obaith iddyn nhw o'r blaen. Nid wyf i'n credu bod dim byd pwysicach y gallwn ni geisio ei gyflawni, ac mae hynny'n rhywbeth, fel y dywedais, y gall y Siambr hon fod yn falch ohono, a hynny'n gwbl briodol.

Cefnogi Teuluoedd
Supporting Families

3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i gefnogi teuluoedd? OAQ53110

3. Will the First Minister outline action taken by the Welsh Government to support families? OAQ53110

As set out in 'Taking Wales Forward' and our national strategy 'Prosperity for All', support for children and families across Wales is a priority. It's exemplified, of course, through programmes such as Flying Start and Families First, alongside our childcare offer and the 'Parenting. Give it time.' campaign.

Fel y nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen' ac yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb', mae cymorth i blant a theuluoedd ledled Cymru yn flaenoriaeth. Dangosir hynny, wrth gwrs, drwy raglenni fel Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf, ochr yn ochr â'n cynnig gofal plant a'r ymgyrch 'Magu plant. Rhowch amser iddo.'.

Thank you, First Minister. Your administration has been characterised by a commitment to improve the life chances of children across Wales, and that's something that I'd like to place on record my thanks and appreciation for. The announcement last month of £15 million to expand services to support families and help reduce the need for children to enter care is part of that commitment. I've been doing some work with the WAVE Trust on their work to eliminate child maltreatment. WAVE's answer is built around primary prevention, offering support to parents and expectant parents before damage occurs. I know that officials have met with representatives of the WAVE Trust, so how is their work built into Welsh Government messages on positive parenting?

Diolch, Prif Weinidog. Mae ymrwymiad i wella cyfleoedd bywyd plant ledled Cymru wedi bod yn nodweddiadol o'ch gweinyddiaeth, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei roi ar y cofnod fy niolch a'm gwerthfawrogiad ohono. Mae'r cyhoeddiad fis diwethaf o £15 miliwn i ehangu gwasanaethau i gynorthwyo teuluoedd ac i helpu i leihau'r angen i blant dderbyn gofal yn rhan o'r ymrwymiad hwnnw. Rydym ni wedi bod yn gwneud rhywfaint o waith gydag Ymddiriedolaeth WAVE ar eu gwaith i ddileu cam-drin plant. Mae ateb WAVE yn seiliedig ar atal sylfaenol, gan gynnig cymorth i rieni a darpar rieni cyn i niwed ddigwydd. Gwn fod swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr Ymddiriedolaeth WAVE, felly sut mae eu gwaith wedi ei ymgorffori yn negeseuon Llywodraeth Cymru ar rianta cadarnhaol?

Can I thank the Member for raising the issue of the WAVE Trust? I do support the work of organisations like the WAVE Trust. Of course, they are committed to eradicating child maltreatment. Like many other third sector organisations operating across Wales, the trust's approach complements a number of programmes that we currently run and are developing, for example Flying Start and Families First. They, of course, help parents to adopt positive parenting styles and to provide effective early intervention and prevention services to allow families and their children to thrive and reach their potential. But, of course, inevitably in Government, it's hugely important to work with people on the ground, to have that expertise, and not try to replicate or replace what they do, but to complement the work that they are already delivering in order, of course, to get the best outcomes.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am godi mater Ymddiriedolaeth WAVE? Rwy'n cefnogi gwaith sefydliadau fel Ymddiriedolaeth WAVE. Wrth gwrs, maen nhw wedi ymrwymo i ddileu cam-drin plant. Fel llawer o gyrff trydydd sector eraill sy'n gweithredu ledled Cymru, mae dull  yr Ymddiriedolaeth yn ategu nifer o raglenni yr ydym ni'n eu rhedeg a'u datblygu ar hyn o bryd, er enghraifft Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf. Maen nhw, wrth gwrs, yn helpu rhieni i fabwysiadu arddulliau rhianta cadarnhaol ac i ddarparu gwasanaethau ymyrraeth gynnar ac atal effeithiol i alluogi teuluoedd a'u plant i ffynnu a gwireddu eu potensial. Ond, wrth gwrs, yn anochel mewn Llywodraeth, mae'n hynod bwysig gweithio gyda phobl ar lawr gwlad, i gael yr arbenigedd hwnnw, a cheisio peidio ag ailadrodd neu ddisodli'r hyn y maen nhw'n ei wneud, ond ategu'r gwaith y maen nhw'n ei wneud eisoes er mwyn, wrth gwrs, cael y canlyniadau gorau.

13:55

First Minister, can I wish you every success for the time that you'll be able to spend with your family as well, post your service as First Minister? I'm very pleased to hear you recognising the work of third sector organisations in supporting families. One very successful organisation that is celebrating its thirtieth anniversary this year is Care for the Family, which is based in Taff's Well. It's been doing some excellent work in terms of positive parenting, and indeed supporting parents not just across Wales, but across the rest of the UK and indeed the wider world. Will you join me in congratulating Care for the Family on their thirtieth anniversary? What specific support are you putting in place to increase the capacity of organisations like Care for the Family and others like them to make their services more widely available here in Wales?

Prif Weinidog, a gaf i ddymuno pob llwyddiant i chi ar gyfer yr amser y byddwch chi'n gallu ei dreulio gyda'ch teulu hefyd, yn dilyn eich gwasanaeth fel y Prif Weinidog? Rwy'n falch iawn o'ch clywed chi'n cydnabod gwaith sefydliadau trydydd sector o ran cynorthwyo teuluoedd. Un sefydliad llwyddiannus iawn sy'n dathlu ei ddegfed pen-blwydd ar hugain eleni yw Care for the Family, sydd wedi'i leoli yn Ffynnon Taf. Mae wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol o ran rhianta cadarnhaol, a chynorthwyo rhieni mewn gwirionedd, nid yn unig ledled Cymru, ond ar draws gweddill y DU ac, yn wir, y byd ehangach. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Care for the Family ar eu pen-blwydd yn ddeg ar hugain? Pa gymorth penodol ydych chi'n ei roi ar waith i gynyddu capasiti sefydliadau fel Care for the Family ac eraill tebyg iddyn nhw i sicrhau bod eu gwasanaethau ar gael yn fwy eang yma yng Nghymru?

Can I thank the Member for his comments? Of course, it is right to say that when politicians are off to spend more time with their families it's a euphemism for being sacked. [Laughter.] So, hopefully that's not the case yet today.

Of course, if we look at the Families First programme, we've invested over £290 million in that programme since it was introduced. That is designed to provide a coherent level of support for families and, indeed, for children. Of course, we look to work with any organisation that supports the Welsh Government's view of positive parenting, because we know that that can deliver the best outcomes for children and parents.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau? Wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud pan fydd gwleidyddion yn ymadael i dreulio mwy o amser gyda'u teuluoedd mai gair llednais am gael eu diswyddo ydyw. [Chwerthin.] Felly, gobeithio nad dyna'r achos eto heddiw.

Wrth gwrs, os edrychwn ni ar y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf, rydym ni wedi buddsoddi dros £290 miliwn yn y rhaglen honno ers ei chyflwyno. Ei bwriad yw darparu lefel gydlynol o gymorth i deuluoedd ac, yn wir, i blant. Wrth gwrs, rydym ni'n ceisio gweithio gydag unrhyw sefydliad sy'n cefnogi safbwynt Llywodraeth Cymru o rianta cadarnhaol, gan ein bod ni'n gwybod y gall hynny gyflawni'r canlyniadau gorau i blant ac i rieni.

A gaf innau ddymuno'n dda i chi i'r dyfodol?

Onid y gwir ydy fod y teuluoedd tlotaf yng Nghymru wedi cael eu gadael lawr gan eich Llywodraeth chi, o dan eich arweiniad chi? Mae yna lawer o enghreifftiau, a'r diweddaraf ydy'r cynigion gofal plant—Bil gwallus sy'n gwahaniaethu yn erbyn rhieni a theuluoedd sydd yn stryglo, achos bydd rhieni sydd ddim yn gweithio ddim yn gymwys am ofal plant am ddim o dan eich cynigion chi. Mae hynny yn annheg ac yn anghyfiawn, ac fe fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y Bil yna fory.

Ai'r diffyg cefnogaeth i'r teuluoedd tlotaf yn ein cymdeithas ni ydy un o'r materion yr ydych chi fwyaf siomedig amdanyn nhw wrth edrych yn ôl ar eich cyfnod fel Prif Weinidog?

May I also wish you well for the future?

Isn’t it true to say that the poorest families in Wales have been let down by your Government and by your leadership? There are many examples, and the latest are the childcare proposals—a deficient Bill that discriminates against families and  parents who are already struggling, because those families not in work will not qualify for free childcare under your proposals. That is unfair and unjust, and Plaid Cymru will be voting against that Bill tomorrow.

Is it a lack of support for the poorest families in our society that is one of the issues that you are most disappointed about in looking back at your tenure as First Minister?

A gaf i ddweud, ynglŷn â'r Bil gofal plant, y nod yw sicrhau ei bod yn rhwyddach i bobl gael gwaith? Rŷm ni'n gwybod, wrth gwrs, mai un o'r problemau mae pobl yn eu hwynebu yw'r ffaith bod gofal plant mor brid, so nod y cynllun yw sicrhau bod hynny yn cael ei ddelio ag e—bod gofal plant ar gael am ddim. Wrth gwrs, nod y rhaglen yw sicrhau bod pobl yn gallu mynd i mewn i waith, so, felly, os yw pobl yn moyn mynd i mewn i waith, maen nhw'n gallu cael y cyfle hynny, a dyna pam mae'r cynllun ei hunan wedi cael ei 'craft-io' yn y ffordd mae e, er mwyn cael gwared â'r wal sydd o flaen pobl—y wal gyllidol—a sicrhau bod y wal yna yn mynd, a'u bod nhw'n gallu mynd i'r gwaith wedyn, a hefyd, wrth gwrs, wrth wneud hynny, leihau tlodi dros Gymru.

May I say, with regard to the childcare Bill, the aim is to ensure that it is easier for people to gain employment or to access employment? We know, of course, that one of the problems that people face is the fact that childcare is so expensive. So, the aim of the legislation is to ensure that that is dealt with—that childcare is available for free. Of course, the aim of the programme is to ensure that people can enter into the world of work, so if they want to do that they can have that opportunity, and that is why the Bill itself has been crafted in the way that it has, in order to get rid of financial obstacles or barriers that stand between people and access to employment, and also, of course, by doing that, reduce poverty across Wales.

Datblygu Economaidd yng Ngorllewin De Cymru
Economic Development in South Wales West

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu economaidd yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53101

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's plans for economic development in South Wales West? OAQ53101

Mae ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a’r cynllun gweithredu ar yr economi yn amlinellu’r camau rydym ni wedi'u cymryd i gefnogi datblygu economaidd dros Gymru gyfan. 

Our 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan set out the actions we are taking to support economic development across the whole of Wales. 

Gan ddiolch i chi am eich geiriau caredig jest nawr am roi organau, sydd yn Ddeddf allweddol bwysig i ni fel cenedl, a hefyd am bob cymorth i'm hetholwyr i dros y blynyddoedd, Brif Weinidog, a allaf i ddweud: mae bargen ddinesig bae Abertawe yn ganolog i ddatblygiad economaidd y de-orllewin, fel rydych chi'n gwybod? Yr wythnos diwethaf, cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ddatganiad ysgrifenedig yn nodi bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru wedi penderfynu cynnal adolygiad annibynnol cyflym i'r fargen, a fydd yn edrych ar y cynnydd hyd yn hyn, a hefyd yn edrych ar y ffordd y mae'r fargen yn cael ei llywodraethu. Nawr, mae Aelodau etholedig ar draws fy rhanbarth i am weld y fargen ddinesig yn creu'r swyddi disgwyliedig cyn gynted ag y bo modd. Felly, a allwch chi ymhelaethu ar ddatganiad yr wythnos diwethaf, ac a allwch chi hefyd roi cadarnhad i Aelodau heddiw o'r amserlen sy'n gysylltiedig â'r adolygiad cyflym yma? Pryd ydych chi'n disgwyl iddo adrodd yn ôl?

Whilst thanking you for your kind words on organ donation, which is a crucially important piece of legislation for us as a nation, and also for all the assistance you’ve provided to my constituents over the years, may I say: the Swansea bay city deal is central to the economic development of the south west, as you well know? Last week, the Cabinet Secretary for the economy made a written statement noting that the UK Government and the Welsh Government had decided to conduct a swift independent review of the deal, which would look at progress to date, and would also look at how the deal is being governed. Now, elected Members across my region want to see the city deal creating the expected jobs as soon as possible. So, can you expand on the statement made last week, and can you give confirmation to Members today of the timetable linked to this review? When do you expect it to report?

14:00

Wel, ar hyn o bryd, beth rydym ni moyn sicrhau, wrth gwrs, yw bod yr adolygiad yn un sydd yn gyflym, sy'n annibynnol ac, wrth gwrs, un a fydd yn sicrhau sylfaen i'r llwyfan nesaf o weithredu. Mae pawb, wrth gwrs, wedi ymrwymo i sicrhau bod y fargen ei hunan yn llwyddiannus, ac, wrth gwrs, byddwn ni'n erfyn, yn gynnar yn y flwyddyn newydd, fod yr adolygiad felly ar gael. Mae’n hollbwysig, wrth gwrs, ei fod e'n rhywbeth sy'n gyflawn ond hefyd yn rhywbeth sydd ddim yn rhy araf.

At the moment, what we want to ensure is that the review is a swift one, that it’s independent, and, of course, one that will secure a foundation for the next level of action. Everybody, of course, is committed to ensuring that the deal itself is successful and, of course, we would expect very early in the new year that the review will be available. So, it’s crucial that it’s complete but also not too slow.

First Minister, hopefully, the Swansea bay city deal is going to be part of the legacy that you can be proud of, but, of course, we've all been a little bit jittery about the press reports that we've had, as Dai Lloyd mentioned, over the last couple of days. I don't expect you to pre-empt the rapid review, and I'm grateful that both Governments are doing a rapid review, but is there any—? There are two projects of particular importance to me: one being the Swansea digital waterfront and the other being the steel innovation centre, and I'm just looking—. Is there anything that causes you any concern at all—bearing in mind that these particular projects have had good sign-off—that we would need to know about now, or can you reassure potential investors that concerns over one part of the deal shouldn't shake their confidence in the rest of it?

Prif Weinidog, y gobaith yw bod bargen ddinesig bae Abertawe yn mynd i fod yn rhan o'r etifeddiaeth y gallwch chi fod yn falch ohoni, ond, wrth gwrs, rydym ni i gyd wedi bod yn bryderus braidd yn sgil yr adroddiadau yr ydym ni wedi eu gweld yn y wasg, fel y soniodd Dai Lloyd, dros y diwrnod neu ddau diwethaf. Nid wyf i'n disgwyl i chi achub y blaen ar yr adolygiad cyflym, ac rwy'n ddiolchgar bod y ddwy Lywodraeth yn cynnal adolygiad cyflym, ond a oes unrhyw—? Mae dau brosiect sydd o bwysigrwydd arbennig i mi: un yw glannau digidol Abertawe a'r llall yw'r ganolfan arloesedd dur, ac rwyf i'n edrych—. A oes unrhyw beth sy'n peri unrhyw bryder o gwbl i chi—o gofio bod y prosiectau penodol hyn wedi cael cadarnhad pendant—y byddai angen i ni wybod amdano nawr, neu a allwch chi roi sicrwydd i ddarpar fuddsoddwyr na ddylai pryderon ynghylch un rhan o'r fargen effeithio ar eu ffydd yn y gweddill ohoni?

Yes. Of course, that issue is well known to Members and I won't comment further on it, but the deal, of course, remains something that's hugely important for delivery in Swansea bay. But it is important, when circumstances arise, that a review is undertaken, just to make sure that things are moving on as they should, and that, of course, is something that we will work on with the UK Government.

Gallaf. Wrth gwrs, mae'r Aelodau yn gyfarwydd iawn â'r mater hwnnw ac ni wnaf sylwadau pellach arno, ond mae'r fargen, wrth gwrs, yn parhau i fod yn rhywbeth sy'n hynod bwysig ar gyfer cyflawni ym mae Abertawe. Ond mae'n bwysig, pan fo amgylchiadau yn codi, bod adolygiad yn cael ei gynnal, dim ond i wneud yn siŵr bod pethau yn symud ymlaen fel y dylen nhw, ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth y byddwn ni'n gweithio arno gyda Llywodraeth y DU.

First Minister, the city deal has a big part to play in improving the economy of my region, as does true collaboration between the public and private sectors. The region's small and medium-sized enterprises need a Government that understand their needs when it comes to infrastructure and regulation. What advice would you give your successor when it comes to creating the right environment for Wales's businesses to survive?

Prif Weinidog, mae gan y fargen ddinesig ran fawr i'w chwarae o ran gwella economi fy rhanbarth i, ac felly hefyd cydweithio gwirioneddol rhwng y sectorau cyhoeddus a phreifat. Mae mentrau bach a chanolig eu maint y rhanbarth angen Llywodraeth sy'n deall eu hanghenion pan ddaw i seilwaith a rheoleiddio. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd pan ddaw i greu'r amgylchedd iawn i fusnesau Cymru oroesi?

I think we're doing that already, and I think what's important is, more than anything else, that business knows that the Government is there to help it, to support it, but not interfere with it. Government works best when it works alongside business and that is something that we have striven to do over the past decade and, of course, the economic figures show that that approach has been successful. Of course, it's for the new Government to decide what direction it takes, but it is hugely important—and this is something that businesses have said to me many, many times—that we work closely. We're a small country; we work closely between public and private sector to deliver the best outcomes for the people of Wales.

Rwy'n credu ein bod ni'n gwneud hynny eisoes, a chredaf mai'r hyn sy'n bwysig, yn fwy nag unrhyw beth arall, yw bod y byd busnes yn gwybod bod y Llywodraeth yno i'w helpu, i'w gynorthwyo, ond nid i ymyrryd ag ef. Mae llywodraeth yn gweithio orau pan fydd yn gweithio ochr yn ochr â'r byd busnes, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi ymdrechu i'w wneud dros y degawd diwethaf ac, wrth gwrs, mae'r ffigurau economaidd yn dangos bod y dull hwnnw wedi bod yn llwyddiannus. Wrth gwrs, mater i'r Llywodraeth newydd yw penderfynu pa gyfeiriad y bydd yn ei ddilyn, ond mae'n eithriadol o bwysig—ac mae hyn yn rhywbeth y mae busnesau wedi ei ddweud wrthyf i lawer iawn o weithiau—ein bod ni'n cydweithio'n agos. Gwlad fach ydym ni; rydym ni'n gweithio'n agos rhwng y sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyflawni'r canlyniadau gorau i bobl Cymru.

First Minister, as Suzy Davies pointed out, one of the aspects of the city deal is the steel institute and, let's be blunt, if it hadn't been for Welsh Government stepping up to the plate under your leadership, we may not have a steel industry here in south Wales to have such an institute—back in 2016. Can you give me assurances that, before you return to the backbenches, you will meet with your successor to ensure that they understand the importance of steel to the industries in Wales, to ensure that it continues to work for the people of Wales, that the plant in Port Talbot is crucial to that sector, including the heavy end, so that we can see, going forward, it's not just the heavy end of steel, it's also the innovative approaches in steel, and how we can—? We in Wales can lead steel production across the world.

Prif Weinidog, fel y nododd Suzy Davies, un o'r agweddau ar y fargen ddinesig yw'r sefydliad dur a, gadewch i ni siarad yn blaen, pe na byddai wedi bod am Lywodraeth Cymru yn camu ymlaen o dan eich arweinyddiaeth chi, efallai na fyddai gennym ni ddiwydiant dur yma yn y de i fod â sefydliad o'r fath—yn ôl yn 2016. A allwch chi roi sicrwydd, cyn i chi ddychwelyd i'r meinciau cefn, y byddwch chi'n cyfarfod gyda'ch olynydd i sicrhau ei fod yn deall pwysigrwydd dur i'r diwydiannau yng Nghymru, i sicrhau ei fod yn parhau i weithio dros bobl Cymru, bod y gwaith ym Mhort Talbot yn hollbwysig i'r sector hwnnw, gan gynnwys y pen trwm, fel y gallwn weld, yn y dyfodol, nid yn unig pen trwm dur, ond hefyd y dulliau arloesol ym maes dur, a sut y gallwn—? Gallwn ni yng Nghymru arwain y maes cynhyrchu dur ar draws y byd.

Well, I thank the Member for his comments. We all appreciate how important the steel industry is, of course, across Wales. I well remember in March 2016 the announcements that were made then. I think it's fair to say the future looked very bleak at that point, particularly for the heavy end at Port Talbot. There was a real risk that the heavy end would go, and Shotton, Trostre and the Orb—they seemed to be in a better position because they were fed from Port Talbot. When I went to Shotton, one of the points they made me there was that, 'We're supplied from Port Talbot. If we don't get supplied from Port Talbot, we have six months to find another supplier.' And that was a real issue. Even though Shotton itself was doing well financially, actually, without Port Talbot, it couldn't function properly. And that point was made very, very clear to me at the time. We are in a much better position. We're not out of the woods yet. The steel industry is—the market is always difficult and very dependent on currency fluctuations. But it took a lot of work, working with Tata—and, in fairness, Tata as a company were always open to working with us. I think, if we'd had some businesses from other countries, they wouldn't have spoken to us. But Tata had a sense of social responsibility, which I was impressed with for a company of its size. We were able to work with them to first of all reduce losses then, of course, to chart a course for the future and that work is ongoing. I know how important the Abbey, as we all call it, is to the economy, not just of Port Talbot, but—. In my constituency, Cornelly, most of the village was built to house workers working in the Abbey Works, and it will still remain a hugely important part of Welsh industry and, no matter who is in Government, I've no doubt that support will continue in the future. 

Wel, diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Rydym ni i gyd yn sylweddoli pa mor bwysig yw'r diwydiant dur, wrth gwrs, ledled Cymru. Rwy'n cofio'n iawn ym mis Mawrth 2016 y cyhoeddiadau a wnaed bryd hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud bod y dyfodol yn edrych yn llwm iawn ar yr adeg honno, yn arbennig felly i'r pen trwm ym Mhort Talbot. Roedd perygl gwirioneddol y byddai'r pen trwm yn cael ei golli, a Shotton, Trostre a'r Orb—roedd yn ymddangos eu bod nhw mewn gwell sefyllfa gan eu bod yn cael eu bwydo o Bort Talbot. Pan euthum i Shotton, un o'r pwyntiau a wnaed ganddynt wrthyf i yno oedd, 'Rydym ni'n cael ein cyflenwi o Bort Talbot. Os na fyddwn ni'n cael ein cyflenwi o Bort Talbot, mae gennym ni chwe mis i ddod o hyd i gyflenwr arall.' Ac roedd honno'n broblem wirioneddol. Er bod Shotton ei hun yn gwneud yn dda yn ariannol, mewn gwirionedd, heb Port Talbot, ni allai weithredu'n iawn. A gwnaed y pwynt hwnnw yn eglur dros ben i mi ar y pryd. Rydym ni mewn sefyllfa well o lawer. Nid ydym ni allan o berygl eto. Mae'r diwydiant dur yn—mae'r farchnad bob amser yn anodd ac yn ddibynnol iawn ar amrywiadau mewn arian cyfred. Ond golygodd lawer o waith, gan weithio gyda Tata—ac, er tegwch, roedd Tata fel cwmni bob amser yn agored i weithio gyda ni. Rwy'n credu, pe byddai gennym ni rai busnesau o wledydd eraill, na fydden nhw wedi siarad â ni. Ond roedd gan Tata synnwyr o gyfrifoldeb cymdeithasol, a gwnaeth hynny gryn argraff arnaf i gan cwmni o'i faint. Roeddem ni'n gallu gweithio gyda nhw yn gyntaf oll i leihau colledion ac yna, wrth gwrs, i ddod o hyd i lwybr ar gyfer y dyfodol, ac mae'r gwaith hwnnw'n parhau. Gwn pa mor bwysig yw'r Abaty, fel yr ydym ni i gyd yn ei alw, i'r economi, nid yn unig Port Talbot, ond—. Yn fy etholaeth i, Corneli, adeiladwyd y rhan fwyaf o'r pentref i ddarparu llety i weithwyr a oedd yn gweithio yng Ngwaith yr Abaty, a bydd yn parhau i fod yn rhan aruthrol o bwysig o ddiwydiant Cymru ac, ni waeth pwy sydd mewn Llywodraeth, nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd y cymorth hwnnw'n parhau yn y dyfodol.

14:05
Gwella Safonau Addysg
Improving Standards of Education

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella safonau addysg yng Nghymru? OAQ53104

5. What action is the Welsh Government taking to improve standards of education in Wales? OAQ53104

Well, our national mission is to raise standards of education for our young people. We're developing new evaluation and improvement arrangements, which will further support school improvement. The next stage, of course, is to consider how to support our schools causing most concern at an early stage, and the Cabinet Secretary for Education will update members in the new year on that point.

Wel, ein cenhadaeth genedlaethol yw codi safonau addysg i'n pobl ifanc. Rydym ni'n datblygu trefniadau gwerthuso a gwella newydd, a fydd yn cynorthwyo gwelliant ysgolion ymhellach. Y cam nesaf, wrth gwrs, yw ystyried sut i gynorthwyo ein hysgolion sy'n peri'r pryder mwyaf ar gam cynnar, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn diweddaru'r aelodau yn y flwyddyn newydd ar y pwynt hwnnw.

Thank you very much for that answer, First Minister. According to Estyn, only half of secondary schools in Wales are judged 'good' or 'excellent'. Pupils do not develop knowledge and skills well enough or make enough progress in around a half of Welsh secondary schools, and the majority of pupils in these schools do not achieve in line with their abilities by the time they reach the end of compulsory schooling. This impacts on their employment prospects and adds to the pressure on further education colleges, which have to put right the failure of the education system to prepare these students for work. What action does the First Minister advise his successor to take to address these failings before another generation of children in Wales is condemned to be underachievers?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn ôl Estyn, dim ond hanner yr ysgolion uwchradd yng Nghymru sy'n cael eu dyfarnu'n 'dda' neu'n 'ardderchog'. Nid yw disgyblion yn datblygu gwybodaeth a sgiliau yn ddigon da nac yn gwneud digon o gynnydd mewn oddeutu hanner ysgolion uwchradd Cymru, ac nid yw mwyafrif y disgyblion yn yr ysgolion hyn yn cyflawni yn unol â'u galluoedd erbyn iddyn nhw gyrraedd diwedd addysg orfodol. Mae hyn yn effeithio ar eu rhagolygon cyflogaeth ac yn ychwanegu at y pwysau ar golegau addysg bellach, ac mae'n rhaid i'r rheini unioni methiant y system addysg i baratoi'r myfyrwyr hyn ar gyfer gwaith. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn cynghori ei olynydd i'w cymryd i fynd i'r afael â'r methiannau hyn cyn i genhedlaeth arall o blant yng Nghymru gael ei chondemnio i fod yn dangyflawnwyr?

Well, I don't agree that children are underachieving. I think there are excellent results in Wales in A-levels and in GCSEs, and we see very good standards of teaching in Wales. I think what is right to say is that consistency has always been an issue. Now, of course, the key to dealing with that is local government, because local government delivers education. Now, it's perfectly right and proper, of course, that I'm asked questions, and the Cabinet Secretary is asked questions, about education in this Chamber, but local government has a major role to play, and that means local government has to work together, regionally, to deliver education. We've seen improvements. It'd be wholly wrong for any local authority to try to deliver education itself or to pull out of regional structures. That is a backward step and children's education will be worsened as a result. So, yes, we want to work with the local authorities, but it's hugely important as well that local authorities work together to deliver education across a far wider area. 

Wel, nid wyf i'n cytuno bod plant yn tangyflawni. Rwy'n credu bod canlyniadau rhagorol yng Nghymru o ran Safon Uwch a TGAU, ac rydym ni'n gweld safonau da iawn o addysgu yng Nghymru. Rwy'n credu mai'r hyn y mae hi'n iawn ei ddweud yw bod cysondeb wedi bod yn broblem erioed. Nawr, wrth gwrs, yr hyn sy'n allweddol i ymdrin â hynny yw llywodraeth leol, gan mai llywodraeth leol sy'n darparu addysg. Nawr, mae'n gwbl briodol, wrth gwrs, y gofynnir cwestiynau i mi, ac y gofynnir cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet, am addysg yn y Siambr hon, ond mae gan lywodraeth leol ran fawr i'w chwarae, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i lywodraeth leol weithio gyda'i gilydd, yn rhanbarthol, i ddarparu addysg. Rydym ni wedi gweld gwelliannau. Byddai'n gwbl anghywir i unrhyw awdurdod lleol geisio darparu addysg ei hun neu i dynnu allan o strwythurau rhanbarthol. Mae hwnnw'n gam yn ôl a byddai addysg plant yn cael ei waethygu o ganlyniad. Felly, ydym, rydym ni eisiau gweithio gydag awdurdodau lleol, ond mae'n eithriadol o bwysig hefyd bod awdurdodau lleol yn gweithio gyda'i gilydd i ddarparu addysg ar draws ardal ehangach o lawer.

Fel rydym ni newydd ei glywed, mae disgyblion sy'n mynychu hanner ysgolion uwchradd Cymru yn methu â chyrraedd eu llawn potensial erbyn iddyn nhw adael yr ysgol. Estyn sydd yn dweud hynny, er gwaethaf beth roeddech chi'n ei ddweud rŵan. Bum mlynedd yn ôl, fe wnaethoch chi gyfaddef bod Llywodraeth Cymru wedi esgeuluso addysg yn y gorffennol, ac fe gytunoch chi bryd hynny—ac rwy'n dyfynnu—eich bod chi wedi 'taken our eye off the ball'. Bum mlynedd ers ichi ddatgan hynny, a ydych chi'n siomedig gyda'r canlyniadau diweddar gan Estyn ac arafwch y cynnydd yn ein hysgolion uwchradd ni'n arbennig?

As we’ve just heard, pupils attending half of Welsh secondary schools are failing to reach their full potential by the time that they leave school. It’s Estyn that states that, despite what you’ve just said. Five years ago, you admitted that the Welsh Government had taken its eye off the ball in terms of education in the past and you agreed at that point—and I quote—that you had taken your eye off the ball. Five years since you made that statement, are you disappointed with the most recent findings by Estyn and the lack of pace in progress in our secondary schools particularly?

Wel, fe ddywedais i hynny, ond dywedais i hynny tua naw mlynedd yn ôl. So, felly, beth mae hynny'n ei ddweud—wrth gwrs, mae pethau'n newid ac yn newid am y gorau. Os edrychwn ni, wrth gwrs, ar y canlyniadau, rydym ni'n gweld canlyniadau'n gwella. Er enghraifft, rydym ni'n gwybod bod pobl ifanc Cymru yn dda dros ben yn lefel A, rydym ni'n gweld cynnydd, wrth gwrs, yn y graddau y mae pobl yn eu cael yn TGAU ac, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod bod pobl Cymru yn bles gyda'r system addysg sydd gyda ni. Nid yw hynny'n meddwl, wrth gwrs, ein bod ni'n eistedd yn ôl a dweud, 'Wel, mae hynny'n iawn, te.' Mae yna waith i'w wneud, wrth gwrs, rydym ni'n deall hynny, ac mae'r gwaith yn cael ei wneud gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Ond, ynglŷn â symud ymlaen, ynglŷn â sicrhau bod cyllid ar gael i ysgolion, ynglŷn â sicrhau bod y cyllid ar gael i awdurdodau lleol i dalu athrawon, maen nhw wedi cael yr arian hwnnw, ac mae'n hollbwysig eu bod nhw'n gwario'r arian hwnnw ar dalu athrawon. Rwy'n credu bod llawer wedi newid dros y blynyddoedd diwethaf ac rydym ni nawr yn gweld pethau'n symud yn y cyfeiriad iawn. 

Well, I did say that, but I said that about nine years ago. Of course, since then things have changed, and changed for the better. We now see the results improving. For example, we know that the young people of Wales are doing extremely well at A-level and we’ve seen progress in the grades that people gain at GCSE and, of course, we know that the people of Wales are pleased with the education system that we have. That doesn’t mean to say that we’re complacent and we’re saying, ‘That’s okay, then.' There is work to be done, of course, and we understand that and that work is being done by the Cabinet Secretary. But, as regards the way forward and ensuring that funding is available to schools and that funding is available to local authorities to pay teachers, they’ve been given that funding and it's crucial that they should spend that money on paying teachers' salaries. I think a great deal has changed over the past years and we now see things going in the right direction.

First Minister, the early years are vital to education and life chances throughout life, so may I commend you and Welsh Government on building the Flying Start programme, which I believe is valuable and effective? But, as ever, there is more to be done, and I think the postcode eligibility criteria for Flying Start calls into question whether more can be done to roll out this programme to many more families in Wales. Is that something that you believe should happen?

Prif Weinidog, mae'r blynyddoedd cynnar yn hanfodol i gyfleoedd addysg a bywyd drwy gydol bywyd, felly a gaf i eich canmol chi a Llywodraeth Cymru ar ddatblygu rhaglen Dechrau'n Deg, yr wyf i'n credu sy'n werthfawr ac yn effeithiol? Ond, fel erioed, mae mwy i'w wneud, ac rwy'n credu bod y meini prawf cymhwysedd cod post ar gyfer Dechrau'n Deg yn codi cwestiynau o ran pa un a ellir gwneud mwy i gyflwyno'r rhaglen hon i lawer mwy o deuluoedd yng Nghymru. A yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n credu ddylai ddigwydd?

Well, that's a matter—it's a matter for the next Government. It's the first time I've used that phrase, I have to say, in First Minister's questions. But, of course, it's—. The difficulty is that we know that many programmes are being delivered in areas, but we also know, of course, that there will be families in other areas that don't benefit from the same schemes. The difficult bit has been identifying those families who might live outside of those areas in order that they can benefit. I'm sure that this is something that will be looked at in the months to come.

Wel, mae hwnnw'n fater—mae'n fater i'r Llywodraeth nesaf. Dyma'r tro cyntaf yr wyf i wedi defnyddio'r ymadrodd yna, mae'n rhaid i mi ddweud, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ond, wrth gwrs, mae'n—. Yr anhawster yw ein bod ni'n gwybod bod llawer o raglenni yn cael eu darparu mewn ardaloedd, ond rydym ni hefyd yn gwybod, wrth gwrs, y bydd teuluoedd mewn ardaloedd eraill nad ydyn nhw'n elwa ar yr un cynlluniau. Y rhan anodd fu nodi'r teuluoedd sydd efallai'n byw y tu allan i'r ardaloedd hynny fel eu bod yn gallu elwa. Rwy'n siŵr bod hwn yn rhywbeth a fydd yn cael sylw yn y misoedd i ddod.

14:10
Pennu Targedau ar gyfer yr Economi
Setting Targets for the Economy

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu dull Llywodraeth Cymru o bennu targedau ar gyfer yr economi? OAQ53078

6. Will the First Minister outline the Welsh Government's approach to target setting in relation to the economy? OAQ53078

We're developing a clear and consistent measuring framework across Government with the well-being indicators. We'll use those to track our economic progress over the longer term, and we are working with the Organisation for Economic Co-operation and Development and other partners to learn from best practice around the world.

Rydym ni'n datblygu fframwaith mesur eglur a chyson ar draws y Llywodraeth gyda'r dangosyddion llesiant. Byddwn yn defnyddio'r rheini i olrhain ein cynnydd economaidd dros y tymor hwy, ac rydym ni'n gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a phartneriaid eraill i ddysgu o arfer gorau ledled y byd.

Can I thank the First Minister for that, and can I also add my best wishes to him for the future? Taking forestry as an example, we have long-term targets set but neither annual targets nor area targets announced. Would it not aid both scrutiny and performance if such targets were set and made public, so that we could actually see the steps on the journey, not just where we're trying to end up?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am hynna, ac a gaf innau hefyd ychwanegu fy nymuniadau gorau iddo ar gyfer y dyfodol? Gan gymryd coedwigaeth fel enghraifft, mae gennym ni dargedau hirdymor wedi eu pennu ond ni chyhoeddwyd targedau blynyddol na thargedau ardal. Oni fyddai'n helpu craffu a pherfformiad pe byddai targedau o'r fath yn cael eu pennu a'i cyhoeddi, fel y gallem ni weld y camau ar y daith, nid dim ond ble'r ydym ni'n ceisio ei gyrraedd yn y pen draw?

I think if we look at the economic statistics—certainly the ones published today—we will see that things have improved greatly over the past year and beyond. Of course, the economic action plan has made good progress since its implementation. We have the new operating model. Since May, we've completed more than 70 economic contracts with businesses, and they are businesses of different sizes. They're not all large businesses, they're in different sectors and in different parts of Wales, and, of course, we're receiving a flow of investment propositions from businesses that align to them.

In terms of targets, well, what we aim to do, of course, is to improve the economy of Wales across Wales. We can see that in the statistics—the statistics tell us the story. They are targets that we would want to improve on in years to come, and we've seen tremendous improvement over the past decade.

Rwy'n credu os edrychwn ni ar yr ystadegau economaidd—y rhai a gyhoeddwyd heddiw yn sicr—byddwn yn gweld bod pethau wedi gwella'n helaeth dros y flwyddyn ddiwethaf a thu hwnt. Wrth gwrs, mae'r cynllun gweithredu economaidd wedi gwneud cynnydd da ers ei gyflwyno. Mae gennym ni'r model gweithredu newydd. Ers mis Mai, rydym ni wedi cwblhau mwy na 70 o gontractau economaidd gyda busnesau, ac maen nhw'n fusnesau o wahanol feintiau. Dydyn nhw ddim i gyd yn fusnesau mawr, maen nhw mewn gwahanol sectorau ac mewn gwahanol rannau o Gymru, ac, wrth gwrs, rydym ni'n derbyn llif o gynigion buddsoddi gan fusnesau sy'n cyfochri â nhw.

O ran targedau, wel, yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud, wrth gwrs, yw gwella economi Cymru ledled Cymru. Gallwn weld hynny yn yr ystadegau—mae'r ystadegau yn adrodd yr hanes i ni. Maen nhw'n dargedau y byddem ni eisiau eu gwella yn y blynyddoedd i ddod, ac rydym ni wedi gweld gwelliant aruthrol yn ystod y degawd diwethaf.

Wales has significant structural economic challenges, and I think you've been right over the years to highlight those obstacles to growth. In a spirit of mutual recognition of Wales's challenges, in wanting Wales's economic fortunes to flourish, what do you feel are the main lessons that you have learnt from managing the economy of Wales over the past nine years? What do you feel are the areas of economic policy that would benefit most from greater co-operation between the major political parties in Wales?

Mae gan Gymru heriau economaidd strwythurol sylweddol, ac rwy'n credu eich bod chi wedi bod yn iawn dros y blynyddoedd i dynnu sylw at y rhwystrau hynny i dwf. Mewn ysbryd o gyd-gydnabyddiaeth o heriau Cymru, o ran dymuniad i hynt economaidd Cymru ffynnu, beth ydych chi'n ei gredu yw'r prif wersi yr ydych chi wedi eu dysgu o reoli economi Cymru dros y naw mlynedd diwethaf? Beth ydych chi'n ei gredu yw'r meysydd polisi economaidd a fyddai'n elwa fwyaf ar fwy o gydweithrediad rhwng y prif bleidiau gwleidyddol yng Nghymru?

This is now beginning to sound like a job interview, given that question. For me, there are two things that are vital, and these are issues that have been raised with me many, many times. The first is that it's hugely important to project Wales's image across the world—to go out and sell Wales. No-one else will do it, and it's massively important that we have trade missions. Some of those trade missions will be led by Ministers, or by a First Minister. They open doors that otherwise wouldn't be opened, and that has led to us being able to, for example, get to a position where Qatar Airways are flying from Cardiff. The international work is important, and our international offices are hugely important to make sure that people know that Wales is there and what we have to offer.

But skills is the second point. One of the questions that I was often asked when I used to talk to businesses in other countries—and, indeed, businesses in Wales—was, 'Where are we going to get the skills? Have we got the skills pipeline that we need in order to prosper in Wales?' Increasingly, we were able to do that. We were able to say—because we looked at particular sectors where we already had successful businesses, we could say, 'There is a skills pipeline—it's there, and, in fact, you can work together to create that skills pipeline with a business that's similar to yours.'

That's been a big change. Wales was seen as a low-cost, low-wage and low-skill economy at one time. We can't afford to be in that position again, and nor would anybody want us to be in that position again in this Chamber. What we can do is have an ever-greater focus on skills, because, by doing that, that's the way that you bring highly skilled jobs into Wales. It's also the way that you encourage entrepreneurs to come forward, because they can work with other people to build businesses in Wales and to realise their dreams. Because we know that, historically, in Wales we've not done well with entrepreneurs feeling that they can take a business forward. Many people have had good ideas and they haven't taken them forward. I think we're past that stage now, particularly with young people, but it is skills, skills, skills.

Mae hyn yn dechrau swnio fel cyfweliad am swydd, o ystyried y cwestiwn yna. I mi, mae dau beth sy'n hanfodol, ac mae'r rhain yn faterion a godwyd gyda mi lawer iawn o weithiau. Y cyntaf yw ei bod hi'n hynod bwysig cyfleu delwedd Cymru ledled y byd—i fynd allan a gwerthu Cymru. Ni wnaiff neb arall ei wneud, ac mae'n aruthrol o bwysig bod gennym ni deithiau masnach. Bydd rhai o'r teithiau masnach hynny yn cael eu harwain gan Weinidogion, neu gan Brif Weinidog. Maen nhw'n agor drysau na fyddai'n cael eu hagor fel arall, ac mae hynny wedi arwain at i ni allu, er enghraifft, gyrraedd sefyllfa lle mae Qatar Airways yn hedfan o Gaerdydd. Mae'r gwaith rhyngwladol yn bwysig, ac mae ein swyddfeydd rhyngwladol yn hynod bwysig i wneud yn siŵr bod pobl yn gwybod bod Cymru yno a'r hyn sydd gennym ni i'w gynnig.

Ond sgiliau yw'r ail bwynt. Un o'r cwestiynau a ofynnwyd i mi'n aml pan oeddwn i'n arfer siarad â busnesau mewn gwledydd eraill—ac, yn wir, busnesau yng Nghymru—oedd, 'O ble ydym ni'n mynd i gael y sgiliau? A yw'r biblinell sgiliau sydd ei hangen arnom er mwyn ffynnu yng Nghymru gennym ni?' Yn gynyddol, roeddem ni'n gallu gwneud hynny. Roeddem ni'n gallu dweud—oherwydd ein bod wedi edrych ar sectorau penodol lle'r oedd gennym ni fusnesau llwyddiannus eisoes, roeddem ni'n gallu dweud, 'Mae piblinell sgiliau ar gael—mae yno, ac, a dweud y gwir, gallwch weithio gyda'ch gilydd i greu'r biblinell sgiliau honno gyda busnes sy'n debyg i'ch un chi.'

Mae hwnnw wedi bod yn newid mawr. Ystyriwyd Cymru fel economi cost isel, cyflog isel a sgiliau isel ar un adeg. Ni allwn fforddio bod yn y sefyllfa honno eto, ac ni fyddai neb eisiau i ni fod yn y sefyllfa honno eto yn y Siambr hon. Yr hyn y gallwn ni ei wneud yw cael mwy fyth o bwyslais ar sgiliau, oherwydd, drwy wneud hynny, dyna'r ffordd yr ydych chi'n dod â swyddi tra medrus i Gymru. Dyna'r ffordd hefyd yr ydych chi'n annog entrepreneuriaid i ddod yn eu blaenau, oherwydd eu bod yn gallu gweithio gyda phobl eraill i ddatblygu busnesau yng Nghymru ac i wireddu eu breuddwydion. Oherwydd rydym ni'n gwybod, yn hanesyddol, nad ydym ni wedi gwneud yn dda yng Nghymru gydag entrepreneuriaid yn teimlo y gallan nhw ddatblygu eu busnes. Mae llawer o bobl wedi cael syniadau da ac nid ydynt wedi bwrw ymlaen â nhw. Rwy'n credu ein bod ni wedi mynd heibio'r cam hwnnw erbyn hyn, yn enwedig gyda phobl ifanc, ond y pwyslais yw sgiliau, sgiliau, sgiliau.

Datblygu Maes Awyr Caerdydd
The Development of Cardiff Airport

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau ar gyfer datblygu Maes Awyr Caerdydd? OAQ53108

7. Will the First Minister provide an update on plans for the development of Cardiff Airport? OAQ53108

Yes. I remember my predecessor, Rhodri Morgan, writing an article in the Western Mail where he said that my entire time as First Minister would be judged on the performance of Cardiff Airport. On that basis, I'm entirely happy to be judged, then, on that. Other people will have different views—I understand that—but, of course, Cardiff Airport has ambitious plans for growth and a vision until 2040. They can be found in the airport’s master plan that was jointly launched by ourselves and the airport in July.

Gwnaf. Rwy'n cofio fy rhagflaenydd, Rhodri Morgan, yn ysgrifennu erthygl yn y Western Mail pryd y dywedodd y byddai fy holl amser fel Prif Weinidog yn cael ei farnu ar berfformiad Maes Awyr Caerdydd. Ar y sail honno, rwy'n gwbl fodlon i gael fy marnu, felly, ar hynny. Bydd gan bobl eraill wahanol safbwyntiau—rwy'n deall hynny—ond, wrth gwrs, mae gan Faes Awyr Caerdydd gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer twf a gweledigaeth hyd at 2040. Maen nhw i'w gweld yn uwchgynllun y maes awyr a lansiwyd ar y cyd gennym ni a'r maes awyr ym mis Gorffennaf.

14:15

I'd like to thank the First Minister for securing the future of Cardiff Airport, and also welcome, as he has, the latest passenger figures, which show that during the last financial year, total passenger numbers grew year on year by 9 per cent to reach 1.48 million. And also, just to follow up representations that I know you have made consistently, First Minister, to the UK Government regarding devolving air passenger duty—of course, there is cross-party support here for that—it's clear it would have a beneficial impact for Cardiff Airport and for Wales, so where do you think we're going in terms of those negotiations?   

Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am sicrhau dyfodol Maes Awyr Caerdydd, a hefyd croesawu, fel y mae ef wedi ei wneud, y ffigurau teithwyr diweddaraf, sy'n dangos yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, bod cyfanswm y teithwyr wedi tyfu gan 9 y cant o un flwyddyn i'r llall i gyrraedd 1.48 miliwn. A hefyd, dim ond i ddilyn sylwadau y gwn eich bod chi wedi eu gwneud yn gyson, Prif Weinidog, i Lywodraeth y DU ynghylch datganoli toll teithwyr awyr—mae cefnogaeth drawsbleidiol i hynny, wrth gwrs—mae'n eglur y byddai'n cael effaith fuddiol i Faes Awyr Caerdydd ac i Gymru, felly beth ydych chi'n ei gredu yw ein cyfeiriad o ran y trafodaethau hynny?

First of all, it's been personally a great pleasure for me to see the growth in the airport. I'd like to pay tribute to Roger Lewis, to Debra Barber and all those who work at the airport who've done so much to ensure its future. I knew there was a future there if it was run properly, and that's what we intended to do, which is why, of course, we didn't try and run it ourselves via politicians or civil servants; it was run and is being run by an arm's-length company. And we see, of course, the great growth in passenger numbers that there's been in that time. 

APD is a huge disappointment. It's in the Secretary of State for Wales's constituency, and it's a huge shame that he has not been able to deliver APD to the airport. Scotland has it; there are talks in Northern Ireland. The real reason—. There are two reasons why we haven't had it. Firstly, the Treasury regret very much having given it to Scotland, so they don't want to give it to us. Secondly, Liam Fox represents, if I remember rightly, the area that Bristol Airport is in, and I don't think he's been particularly supportive of APD. Bristol has said that Cardiff is a threat to the airport. I don't see it that way. We need Bristol because if we have big events in the stadium, we need Bristol Airport; we're not out to get Bristol Airport. But I do think that Cardiff has huge potential in terms of long haul, particularly. There are greater advantages that Bristol has got, and even if we had long-haul APD devolved, that would promote huge growth in passenger numbers in the airport and also, of course, take some pressure—let's not over-exaggerate—but some pressure off Heathrow. And Cardiff is the airport in the western part of this island that is best placed to deal with that long- haul traffic. It's a great shame that the UK Government can't see that, and can't see that it would help to take the pressure off the London airports.  

Yn gyntaf oll, mae wedi bod yn bleser mawr i mi yn bersonol gweld y twf yn y maes awyr. Hoffwn dalu teyrnged i Roger Lewis, i Debra Barber ac i bawb sy'n gweithio yn y maes awyr sydd wedi gwneud cymaint i sicrhau ei ddyfodol. Roeddwn i'n gwybod bod dyfodol yno pe byddai'n cael ei redeg yn iawn, a dyna'r oeddem ni'n bwriadu ei wneud, a dyna pam, wrth gwrs, na wnaethom ni geisio ei redeg ein hunain trwy wleidyddion neu weision sifil; cafodd ei redeg ac mae'n cael ei redeg gan gwmni hyd braich. A gwelwn, wrth gwrs, y twf mawr i nifer y teithwyr a fu yn y cyfnod hwnnw.

Mae'r doll teithwyr awyr yn siom enfawr. Mae yn etholaeth Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac mae'n drueni mawr nad yw wedi gallu darparu'r doll teithwyr awyr i'r maes awyr. Mae ef gan yr Alban; mae trafodaethau yn digwydd yng Ngogledd Iwerddon. Y gwir reswm—. Mae dau reswm pam nad ydym ni wedi ei chael. Yn gyntaf, mae'r Trysorlys yn edifarhau'n fawr iawn ei rhoi i'r Alban, felly nid ydyn nhw eisiau ei rhoi i ni. Yn ail, mae Liam Fox yn cynrychioli, os cofiaf yn iawn, yr ardal y mae Maes Awyr Bryste ynddi, ac nid wyf i'n meddwl ei fod wedi bod yn arbennig o gefnogol i'r doll teithwyr awyr. Mae Bryste wedi dweud bod Caerdydd yn fygythiad i'r maes awyr. Nid wyf i'n ei gweld hi felly. Mae angen Bryste arnom ni oherwydd os bydd digwyddiadau mawr yn y stadiwm, mae angen Maes Awyr Bryste arnom ni; nid ydym ni'n ceisio achosi niwed i Faes Awyr Bryste. Ond credaf bod gan Gaerdydd botensial enfawr o ran teithiau pell, yn arbennig. Mae manteision mwy sydd gan Fryste, a hyd yn oed pe byddai toll teithwyr awyr teithiau pell yn cael ei datganoli, byddai hynny'n hybu twf aruthrol i nifer y teithwyr yn y maes awyr a hefyd, wrth gwrs, yn cymryd rhywfaint o bwysau—gadewch i ni beidio â gor-ddweud—ond rhywfaint o bwysau oddi ar Heathrow. A Chaerdydd yw'r maes awyr yn rhan orllewinol yr ynys sydd yn y sefyllfa orau i ymdrin â'r traffig teithiau pell hwnnw. Mae'n drueni mawr na all Llywodraeth y DU weld hynny, ac na all weld y byddai'n helpu i gymryd y pwysau oddi ar feysydd awyr Llundain.  

It is ironic, I think, that with the clock going on, this might well be the last question, and I'll leave my comments to the next statement about your time as First Minister, if I may, First Minister. But you and I duelled in this Chamber over Cardiff Airport many times, and it'll be interesting to see, once the £100 plus million that the Welsh Government has put into the airport—the longevity of that facility. It is vital that we do have an airport, but it's also vital that you bring private partners in to support the airport, which, in fairness to you, First Minister, I think you've identified as being a goal of the Welsh Government. Can you update the Chamber as to the progress that the Welsh Government might have made in enticing private partners to come in and take a stake, or take some sort of equity in the airport, which will facilitate greater investment? I do go back to my comments that the Welsh Government have put in excess of £100 million into the airport to date. That clearly is not sustainable in itself, so private equity is required.    

Mae'n eironig, rwy'n credu, gyda'r cloc yn symud yn ei flaen, efallai mai hwn fydd y cwestiwn olaf, a gadawaf fy sylwadau ar y datganiad nesaf ar eich cyfnod fel Prif Weinidog, os caf i, Prif Weinidog. Ond rydych chi a minnau wedi dadlau lawer gwaith yn y Siambr hon ynghylch Maes Awyr Caerdydd, a bydd yn ddiddorol gweld, ar ôl y £100 miliwn a mwy y mae Llywodraeth Cymru wedi ei fuddsoddi yn y maes awyr—hirhoedledd y cyfleuster hwnnw. Mae'n hanfodol bod gennym ni faes awyr, ond mae hefyd yn hanfodol eich bod chi'n dod â phartneriaid preifat i mewn i gynorthwyo'r maes awyr, yr wyf i'n credu, er tegwch i chi, Prif Weinidog, eich bod chi wedi cyfeirio ato fel nod i Lywodraeth Cymru. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y cynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran denu partneriaid preifat i ddod i mewn a chymryd cyfran, neu gymryd rhyw fath o ecwiti yn y maes awyr, a fydd yn hwyluso mwy o fuddsoddiad? Dychwelaf at fy sylwadau bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £100 miliwn yn y maes awyr hyd yma. Yn amlwg nid yw hynny'n gynaliadwy ynddo'i hun, felly mae angen ecwiti preifat.

First of all, the purchase of the airport was, if I remember rightly, £52 million, and then, of course, there has been a series of loans that have been made available to the airport. That money is not lost. My intention always was that the airport would increase in value, and it has, well beyond the purchase price that we paid. And there would come a point when private equity would then get involved. It's difficult to see a situation where the Welsh Government didn't have a golden share in any company but, certainly, we'd welcome private investment coming in to help the airport to develop. The question has always been when. When I spoke to Qatar Airways at the start of the year, I asked the view of their chief executive. His view at that point was, 'Well, don't do it yet.'  There's still time for the airport to build up, but there'll come a time when looking for private partners will become part of the airport's future.

It's got an exciting future, and the one thing, again, I used to be asked was, 'Does Wales have an international airport?' I know it's in the south, and I know that people in the north of Wales are not going to use Cardiff very much, but it was hugely important symbolically that we had an international airport. That did not mean that we should take on board something that was a basket case that was never going to work, but we've seen with all the flights coming into Cardiff now, with the refurbishment of the airport, that we now have an airport in south Wales that we can be proud of. And if Rhodri was right in terms of judging me on my performance on the airport then I can only be content.

Yn gyntaf oll, roedd prynu'r maes awyr, os cofiaf yn iawn, yn costio £52 miliwn, ac yna, wrth gwrs, bu cyfres o fenthyciadau a roddwyd ar gael i'r maes awyr. Nid yw'r arian hwnnw wedi ei golli. Fy mwriad erioed oedd y byddai'r maes awyr yn cynyddu mewn gwerth, ac mae wedi gwneud hynny, ymhell y tu hwnt i'r pris prynu a dalwyd gennym. Ac y byddai adeg yn dod pan fyddai ecwiti preifat yn cymryd rhan. Mae'n anodd gweld sefyllfa lle na fyddai gan Lywodraeth Cymru gyfranddaliad euraidd mewn unrhyw gwmni, ond yn sicr, byddem yn croesawu buddsoddiad preifat yn dod i helpu'r maes awyr i ddatblygu. Pryd fyddai hynny'n digwydd fu'r cwestiwn erioed. Pan siaradais â Qatar Airways ar ddechrau'r flwyddyn, gofynnais am farn eu prif weithredwr. Ei farn ar yr adeg honno oedd, 'Wel, peidiwch â'i wneud eto.'  Mae amser i'r maes awyr dyfu o hyd, ond daw amser pan fydd edrych ar bartneriaid preifat yn dod yn rhan o ddyfodol y maes awyr.

Mae ganddo ddyfodol cyffrous, a'r un peth, eto, y gofynnwyd i mi ers talwm oedd, 'A oes gan Gymru faes awyr rhyngwladol?' Gwn ei fod yn y de, a gwn nad yw pobl y gogledd yn mynd i ddefnyddio Caerdydd rhyw lawer, ond roedd yn hynod o bwysig yn symbolaidd bod gennym ni faes awyr rhyngwladol. Nid oedd hynny'n golygu y dylem ni gymryd cyfrifoldeb am rywbeth a oedd yn anobeithiol nad oedd byth yn mynd i weithio, ond rydym ni wedi gweld gyda'r holl deithiau sy'n hedfan i mewn i Gaerdydd nawr, gyda gwaith ailwampio'r maes awyr, bod gennym ni faes awyr yn y de y gallwn ni fod yn falch ohono. Ac os oedd Rhodri yn iawn o ran fy marnu i ar fy mherfformiad ar sail y maes awyr, yna gallaf ond bod yn fodlon.

14:20

A dweud y gwir, mae maes awyr Ynys Môn yn dibynnu ar Faes Awyr Caerdydd a llwyddiant Maes Awyr Caerdydd. Mae Brexit yn fygythiad i’r ddau ohonyn nhw o ran rhwymedigaethau gwasanaeth cyhoeddus, y public service obligations. Efo’r Undeb Ewropeaidd yn ymddangos yn eiddgar i roi mwy o hyblygrwydd i gyflwyno rhagor o hediadau, mae Llywodraeth Prydain yn gwrthod hynny. Mi gawsom ni ddatganiad ar hyn ddoe gan yr Ysgrifennydd trafnidiaeth. A wnewch chi annog y Prif Weinidog newydd a phwy bynnag fydd yr Ysgrifennydd trafnidiaeth newydd i bwyso mor drwm â phosib ar Lywodraeth Prydain rŵan i wneud y cais i’r Undeb Ewropeaidd i ganiatáu'r hyblygrwydd yma er mwyn annog a chaniatáu rhagor o hediadau yn Ynys Môn a Chaerdydd o dan y trefniadau Ewropeaidd yma cyn Brexit?

If truth be told, Anglesey Airport is reliant on Cardiff Airport and the success of Cardiff Airport, but Brexit is a threat to both of those airports in terms of public service obligations. Now, with the European Union seeming to be eager to provide more flexibility to introduce more flights, and the UK Government rejecting that—and we had a statement on this yesterday from the transport Secretary—will you encourage the new First Minister, and whoever is the new transport Secretary, to put as much pressure as possible on the UK Government to make that bid to the EU to allow this flexibility in order to encourage and allow more flights in Anglesey and in Cardiff under the European arrangements before Brexit?

Bydd y gwaith yn parhau. Mae’n wir i ddweud bod dyfodol Maes Awyr Môn yn ddibynnol ar Faes Awyr Caerdydd a dyna pam, wrth gwrs, rwyf i wedi bod mor gefnogol dros y blynyddoedd o’r gwasanaeth awyr rhwng y ddau faes awyr. Rwy’n gwybod bod yr hanes wedi bod yn anodd, nawr ac yn y man, ond mae yna wasanaeth ar hyn o bryd sydd gyda’r gorau. Rydym ni’n gweld bod mwy o bobl yn dechrau defnyddio’r awyrennau achos y ffaith bod yr awyren yn fwy. Mae rhai pobl ddim yn hoffi mynd ar awyrennau sydd yn llai. Mae yna gyfleoedd hefyd yn fy meddwl i i Faes Awyr Môn—ym mha ffyrdd a allwn ni gysylltu Môn mewn i Gaerdydd er mwyn bod pobl yn hedfan o Fôn i Gaerdydd a mas eto, yn yr un ffordd ag y maen nhw’n hedfan o Gaerdydd efallai i Schiphol, neu nawr i Doha? Mae yna gyfleoedd fanna i ehangu’r gwasanaethau sydd ar gael o Faes Awyr Môn, nid dim ond i gysylltu Cymru o’r gogledd i’r de ond i gysylltu Ynys Môn a Gwynedd, trwy Gaerdydd, i weddill Ewrop.

Well, that work will continue, and it's true to say, of course, that the future of Ynys Môn airport is dependent on Cardiff Airport, and that is why I have been so supportive over the years of the service between the two airports. I know that the history has been difficult now and then, but it is a service that is up there with the best now, and we see that more people are beginning to use those aeroplanes because it's a larger aeroplane, and, of course, some people don't like to travel on smaller aeroplanes. But there are opportunities too for Ynys Môn airport—how can you link Ynys Môn into Cardiff so that people fly from Ynys Môn to Cardiff and then outwards in the same way as they fly to Schiphol and now, of course, to Doha? There are opportunities there to expand the services available from Ynys Môn airport, not, of course, just to link north and south Wales, but also to link Ynys Môn and Gwynedd, through Cardiff, to the rest of Europe.

2. Datganiad gan y Prif Weinidog: Datganiad Ymddiswyddo
2. Statement by the First Minister: Resignation Statement

A gaf i alw nawr ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad ymddiswyddo? Y Prif Weinidog.

May I now call on the First Minister to make his resignation statement? First Minister.

Diolch, Llywydd. Yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddaf i'n ysgrifennu at Ei Mawrhydi'r Frenhines i ymddiswyddo ar ôl naw mlynedd fel Prif Weinidog Cymru. Roedd hi yn fraint i olynu fy nghyfaill a’m mentor Rhodri Morgan, ac mae wedi bod yn fraint enfawr i wasanaethu Cymru yn y swydd ac i fod wrth y llyw mewn cyfnod heriol tu hwnt, cyfnod allweddol yn ein hanes hefyd fel cenedl. Wrth baratoi i ildio’r awenau, mae’r teimladau yn gymysg, wrth gwrs. Teimladau chwerwfelys, os yw hwnnw’n air yn y Gymraeg, i gyfieithu o’r Saesneg. Dyna’r teimlad sydd gyda fi, fel pawb arall sy’n gadael swydd a fu’n ganolog i’w bywyd, rwy’n siŵr. Tristwch wrth sefyll i lawr, ond ar y cyd â balchder am y gwaith sydd wedi cael ei gwblhau. 

Thank you, Llywydd. Later this afternoon, I will be writing to Her Majesty the Queen to resign after nine years as First Minister of Wales. It's been a privilege to succeed my friend and mentor Rhodri Morgan, and of course it's been a huge privilege to serve Wales in this job and to be at the helm at such a challenging and crucial time in our history as a nation. In preparing to give up the reins, I have mixed feelings, of course. They are bittersweet, if I can put it in those terms. Those are the feelings I have, like everyone else leaving a post that has been central to their lives. There's a sense of sadness in standing down as well as pride, too, in the work that has been achieved.

Llywydd, later this afternoon, I'll tender my resignation to Her Majesty the Queen, after nine years as First Minister of Wales. It was a privilege to follow my friend and mentor Rhodri Morgan. It's been a huge privilege to serve Wales in this job and to be at the helm at a time of great challenge, a crucial time in our nation's history. As I prepare to hand over the reins, the feelings are, I suppose, bittersweet, an experience shared, I'm sure, by everyone leaving a role that has been central to their lives. There's sadness, of course, in standing down, combined with pride in the work that has been achieved.

The post that I took on in 2009 has changed considerably since I took it on, and so has the world around us. People were more likely to write a letter than a tweet, selfies were more a thing for Paris Hilton than politicians, and arguably that should still be the case. [Laughter.] Perhaps more importantly, the National Assembly and the Welsh Government are very different organisations too, with more powers, more levers and higher expectations of delivery. If someone had said to me in 1999 that I would leave the job of First Minister—well, that would have surprised me, but leave the job of First Minister in a tax-varying, law-making Parliament, I would have been very surprised and delighted.

We have those tools. We have achieved a great deal, even in these toughest of times. Devolution is established, not just in law, not just in fact, but now in the hearts of the people of Wales, all doubts removed.

But, if I've achieved anything in this time, it's been with the help of many, many others. I've learnt that you achieve very little in life on your own. Our Parliament may be more powerful, but it's still young and it is, at least to my mind, too small. And that means there is huge pressure on everyone in this Chamber to make Government better. The crucial democratic duty of proper scrutiny, which is a task you've all taken to with the utmost seriousness—sometimes taken too seriously for my liking—. But nevertheless that is what I'm here to do. But I pay tribute to everyone in the Chamber for what you do to challenge us to do better.

Llywydd, yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddaf yn cyflwyno fy ymddiswyddiad i'w Mawrhydi y Frenhines, wedi naw mlynedd yn Brif Weinidog Cymru. Braint oedd dilyn fy ffrind a'm hathro Rhodri Morgan. Braint enfawr fu gwasanaethu Cymru yn y swydd hon a bod wrth y llyw mewn cyfnod heriol iawn, cyfnod tyngedfennol yn hanes ein cenedl. Wrth i mi ymbaratoi i drosglwyddo'r awenau, mae'r teimladau, rwy'n tybio, yn felys ac yn chwerw, sy'n brofiad cyffredin i bawb, rwy'n siŵr, sy'n gadael swydd a fu'n ganolog i'w bywydau. Ceir tristwch, wrth gwrs, wrth ymadael â'r swydd, ynghyd â balchder yn y gwaith sydd wedi'i gyflawni.

Mae'r swydd yr ymgymerais â hi yn 2009 wedi newid yn sylweddol ers i mi ddechrau arni, a'r byd o'n cwmpas ni hefyd. Roedd pobl yn fwy tebygol o ysgrifennu llythyr na thrydar, ac roedd 'selfie' yn fwy perthnasol i Paris Hilton na gwleidyddion, a gellid dadlau mai felly y dylai fod o hyd. [Chwerthin.] Efallai, yn bwysicach, mae'r Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru yn sefydliadau gwahanol iawn hefyd, gyda mwy o bwerau, mwy o ysgogiadau a disgwyliadau uwch o ran cyflawniad. Pe byddai rhywun wedi dweud wrthyf i ym 1999 y byddwn yn gadael swydd Prif Weinidog—wel, byddai hynny wedi fy synnu i, ond yn gadael swydd Prif Weinidog Cymru mewn Senedd sydd â phwerau amrywio trethi ac yn deddfu, byddwn wedi fy synnu ac yn falch iawn o'r herwydd.

Mae gennym yr arfau hynny. Rydym wedi cyflawni llawer iawn, hyd yn oed yn yr amseroedd anodd iawn hyn. Mae datganoli wedi ymsefydlu, nid yn unig yn y gyfraith, nid yn unig mewn ffaith, ond bellach yng nghalonnau pobl Cymru, a'r holl amheuon wedi eu chwalu.

Ond, os wyf i wedi cyflawni unrhyw beth yn ystod y cyfnod hwn, mae hynny wedi digwydd gyda chymorth gan lawer, lawer un arall. Rwyf wedi dysgu mai dim ond ychydig iawn y byddwch chi'n ei gyflawni ar eich pen eich hun yn eich bywyd. Gall ein Senedd ni fod yn fwy pwerus, ond mae'n dal yn ifanc ac, yn fy marn i o leiaf, mae'n rhy fach ei maint. Ac mae hynny'n golygu fod yna bwysau enfawr ar bawb yn y Siambr hon i rymuso Llywodraeth. Y ddyletswydd ddemocrataidd hanfodol o graffu priodol, sef yr orchwyl yr ydych chi i gyd wedi ymroi iddi'n ddifrifol iawn—yn rhy ddifrifol weithiau at fy nant i—. Ond serch hynny, dyna'r hyn yr wyf i yma i'w wneud. Ond rwy'n rhoi teyrnged i bawb yn y Siambr am yr hyn yr ydych yn ei wneud i'n herio ni i wneud yn well.

I'd like, if I may, to just mention some people. First of all, my family: Lisa, my wife, who is here today, and I've been married to her for 24 years; Caron, my father, who is also here today and was here nine years ago; my mother was alive at that point, but died six days after I became First Minister, and she is somebody, of course, who is very much in my thoughts today; and my two children, Seren and Ruairi, who have had to live with a father who was always in Government and the embarrassment that that brings. So, my thanks to them as well.

Fe hoffwn i, os caf i, grybwyll rai pobl. Yn gyntaf oll, fy nheulu: fy ngwraig Lisa, sydd yma heddiw, ac rwyf wedi bod yn briod â hi ers 24 mlynedd; Caron, fy nhad, sydd yma heddiw hefyd ac roedd ef yma naw mlynedd yn ôl; roedd fy mam yn fyw yr adeg honno, ond bu farw chwe diwrnod ar ôl imi ddod yn Brif Weinidog, ac mae hi yn un, wrth gwrs, sydd ar fy meddwl heddiw; a'm dau blentyn, Seren a Ruairi, sydd wedi gorfod byw gyda thad a oedd bob amser yn y Llywodraeth a'r embaras a ddaw gyda hynny. Felly, mae fy niolch iddyn nhw hefyd.

Diolch yn fawr, blant, a diolch yn fawr, Lisa a dad.

Thank you to the children and to Lisa and dad.

Could I thank the Permanent Secretaries who have served in my time—two Morgans and a Jones—and the civil service? Because, politicians, of course, come up with policies and ideas and, sometimes, it is for civil servants to put those into practice. It's not always the easiest thing in the world, and I thank them for the work that they have done. I thank the Labour group and the Welsh Labour Party for the support they've given me over the past nine yeas, and I look forward, of course, to making sure that support is available to my successor as well, and that goes without saying, of course. To you, Llywydd, of course, it's not always easy to control this Chamber, sometimes tempers are a little frayed—I think Adam and I are probably guilty of that, and we saw it last night on the documentary—[Interruption.] The Amman Valley, well, the upper Amman Valley—we could discuss which end of the Amman Valley is best. And, of course, all Assembly Members, because, as I said, scrutiny is a hugely important part of Government. If there's no scrutiny, then Government becomes sloppy, Government becomes ineffective, and that's why the scrutiny of all in this Chamber is important to hone Government and to make sure that Government understands what needs to be done in order to make legislation or policy effective.

It's been a challenging time—the double whammy of reduced budgets and the impact of benefit cuts on Wales, and then, of course, the small matter of Brexit. Whilst it would've been irresponsible for any leader to have ignored these issues, I've always talked to my Cabinet about the importance of delivery, regardless of these dominant issues, and what is it? Well, it remains the same: people want good schools, a good job and a good NHS, free at the point of use; they want a better tomorrow for their children and their grandchildren. And so, there are 118 brand new schools in Wales and a further 41 under construction, and the children in those schools are getting more and more top grades. In the future, they're going to learn more and more, not just traditional subjects, but how to be good citizens. Our education system is not fractured by destructive competition. Our schools and our teachers are working together in the interests of the whole country.

And there are tens of thousands more people in work today, including, of course, in Port Talbot, Trostre, Llanwern and Shotton; tens of thousands of young people are pursuing life-changing apprenticeships; we have record inward investment; 18,000 young people have been given opportunities through our Jobs Growth Wales programme; there are 20,000 fewer young people not in education or training. More people are surviving cancer than ever before; delayed transfers of care are at a record low; we've improved survival rates because of our new ambulance response model; and these are more than soundbites, they are fundamental truths about how life is changing for people in Wales. Because, what does a new school mean? It's not just a political promise kept; it's a child's future improved. Whether it's in Rhyl, Aberdare or Cardiff East, 11-year-olds are walking into bright, new schools with third generation pitches outside and the latest technology at their fingertips inside. 

Extra investment in our NHS doesn't mean more doctors and nurses on its own, it also means that 700 people have been able to access HIV prevention medication in our country. Not one of the people who have accessed pre-exposure prophylaxis in Wales have gone on to contract HIV. And one of the remarkable changes, since I was a teenager and in university, has been the conquest of AIDS. The shadow of it was frightening back in the 1980s. Nobody ever thought at that point there would ever be a way, not just to remove AIDS, but to control it. And, over the years, we've seen a huge change in that, and that, for me, has been an incredible testimony to the medical research that has been carried out.

We've set examples for the world to follow: we introduced deemed consent for organ donation; we abolished child burial fees; we're world leaders in recycling; we've legislated to protect tenants and prevent homelessness; ended the right to buy in Wales; we've reformed the social care system in Wales; and we've redefined the language. The language, at one time, many of us will remember, was a political football; it isn't any more. Now, we have a language that everybody knows is a source of national pride, whether they speak Welsh or not. And we've committed, of course, to make Wales the safest place in Europe for women. We're not there yet, there's some way to go, but that is the aim of not just the Government now, but the Government in the future. 

When we were provoked as a nation, we held firm. Those attacks on our NHS in Wales, a line between life and death, we responded with dignity, and we backed our hardworking doctors and nurses, not just with extra money, but with something of even greater value, and that's respect. Making policy for Wales, not for London's media.

Our growing confidence and self-belief as a Government, as a country, has come even in the face of a decade of austerity. But, of course, none of these policies and achievements exist in isolation from each other. They all to my mind add up to something that I always want for Wales, and they are fairness and hope, because they have been my watchwords in Government, just as they were my parents' watchwords at home. And those are the words, I believe, that are very close to the heart of the person I'll be voting for as the next First Minister of Wales. It is Mark, to make that clear. [Laughter.] It has been a great pleasure to work alongside you, Mark, and all my Cabinet colleagues, past and present, who have given me such fantastic support for so many years. Mark is someone who can effortlessly match both principles and pragmatism, and I have no doubt that he will make a superb First Minister of Wales. 

I've been told that Geraint Thomas has done the ultimate Welsh mic drop after winning the Tour de France, so I won't attempt to finish it in quite the same way, not that I suppose that I can anyway. [Laughter.] Instead, I'd just like to say thank you to everyone here, but most importantly to the people of Wales I've had the honour to serve. Every school or hospital, every business I've seen, on the Eisteddfod maes, or the Royal Welsh showground, out shopping with the family, or the rugby, wherever it may be, I've been met with kindness and with courtesy, and I cannot thank you enough. 

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifenyddion Parhaol sydd wedi gwasanaethu yn ystod fy amser i—dau Forgan ac un Jones—ac i'r gwasanaeth sifil? Oherwydd, wrth gwrs, gwleidyddion sy'n dyfeisio polisïau a syniadau ac, weithiau, gweision sifil sydd yn gorfod rhoi'r rheini ar waith. Nid y peth hawsaf yn y byd mo hyn bob amser, ac rwy'n diolch iddyn nhw am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud. Rwy'n diolch i'r grwp Llafur a Phlaid Lafur Cymru am y cymorth y maen nhw wedi ei roi i mi dros y naw mlynedd diwethaf, ac rwy'n edrych ymlaen, wrth gwrs, at wneud yn siŵr bod cymorth ar gael i'm holynydd hefyd, ac afraid dweud hynny, wrth gwrs. I chi, Llywydd, wrth gwrs, nid yw bob amser yn hawdd rheoli'r Siambr hon, mae tipyn o golli tymer weithiau—credaf fod Adam a minnau'n euog o hynny, yn fwy na thebyg, a gwelsom ni hynny neithiwr yn y rhaglen ddogfen—[Torri ar draws.] Cwm Aman, wel, pen uchaf Cwm Aman—fe allem ni drafod pa ben o Gwm Aman sydd orau. Ac, wrth gwrs, holl Aelodau'r Cynulliad, oherwydd, fel y dywedais i, mae craffu yn rhan hynod bwysig o Lywodraeth. Pe na fyddai unrhyw waith craffu, yna i'r gwellt yr âi'r Llywodraeth a mynd yn aneffeithiol. Dyna pam mae craffu ar bob un ohonom ni yn y Siambr hon yn bwysig i roi min ar Lywodraeth a gwneud yn siŵr bod Llywodraeth yn deall beth sydd angen ei wneud er mwyn gwneud deddfwriaeth neu bolisi yn effeithiol. 

Mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd—ergyd ddwbl cyllidebau llai ac effaith y toriadau i fudd-daliadau ar Gymru, ac yna, wrth gwrs, fater bychan Brexit. Er y byddai wedi bod yn anghyfrifol i unrhyw arweinydd anwybyddu'r materion hyn, rwyf i bob amser wedi siarad â'm Cabinet am bwysigrwydd cyflawni, er gwaethaf y materion amlwg hyn, a beth yw hwnnw? Wel, mae'n aros yr un peth: mae pobl yn awyddus i weld ysgolion da, swyddi da a GIG da, i'w ddefnyddio yn rhad ac am ddim; maen nhw'n awyddus i weld yfory gwell ar gyfer eu plant a'u hwyrion a'u hwyresau. Felly, mae 118 o ysgolion newydd sbon yng Nghymru a 41 arall yn cael eu hadeiladu ac mae'r plant yn yr ysgolion hynny'n ennill mwy o'r graddau uchel. Yn y dyfodol, byddan nhw'n dysgu mwy eto, nid pynciau traddodiadol yn unig, ond sut i fod yn ddinasyddion da. Nid yw ein system addysg yn doredig oherwydd cystadleuaeth ddinistriol. Mae ein hysgolion a'n hathrawon yn gweithio gyda'i gilydd er budd y wlad i gyd.

Ac mae degau o filoedd o bobl yn fwy mewn gwaith heddiw, gan gynnwys, wrth gwrs, ym Mhort Talbot, Trostre, Llanwern a Shotton; mae degau o filoedd o bobl ifanc yn ymgymryd â phrentisiaethau sy'n newid bywyd; mae gennym ni'r mewnfuddsoddi mwyaf erioed; rhoddwyd cyfleoedd i 18,000 o bobl ifanc drwy ein rhaglen Twf Swyddi Cymru; mae 20,000 yn llai o bobl ifanc nad ydyn nhw mewn addysg na hyfforddiant. Mae mwy o bobl yn goroesi canser nag erioed o'r blaen; mae oedi wrth drosglwyddo gofal ar ei lefel isaf erioed; rydym wedi gwella cyfraddau goroesi oherwydd ein model ymateb ambiwlans newydd; ac mae'r rhain yn fwy na geiriau slic, maen nhw'n wirioneddau sylfaenol ynglŷn â'r modd y mae bywyd yn newid i bobl yng Nghymru. Oherwydd, beth mae ysgol newydd yn ei olygu? Nid cadw at ryw addewid wleidyddol yw hyn; mae'n golygu dyfodol gwell i blentyn. Boed hynny yn y Rhyl, Aberdâr neu yn nwyrain Caerdydd, mae plant 11 mlwydd oed yn cerdded i mewn i ysgolion newydd, llachar gyda chaeau chwarae'r drydedd genhedlaeth y tu allan a'r dechnoleg ddiweddaraf ar flaenau eu bysedd y tu mewn.

Nid yw buddsoddiad ychwanegol yn ein GIG yn golygu mwy o feddygon a nyrsys a dyna i gyd, mae hefyd yn golygu bod 700 o bobl wedi gallu cael gafael ar feddyginiaeth i atal HIV yn ein gwlad. Nid oes unrhyw un o'r bobl yng Nghymru sydd wedi cael proffylacsis cyn-gysylltiad wedi mynd ymlaen i gael HIV. Ac un o'r newidiadau rhyfeddol, ers i mi fod yn fy arddegau, ac yn y brifysgol, oedd trechu AIDS. Roedd cysgod y clefyd hwnnw'n frawychus yn ôl yn yr 1980au. Ni fyddai neb yn y cyfnod hwnnw erioed wedi credu y byddai ffordd, nid yn unig o ddileu AIDS, ond ei reoli. A thros y blynyddoedd, rydym wedi gweld newid mawr yn hynny o beth, ac mae hynny, i mi, wedi bod yn brawf anhygoel o'r ymchwil feddygol a gyflawnwyd.

Rydym wedi bod yn esiampl i'w hefelychu drwy'r byd: cyflwyno cydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau; diddymu ffioedd i gladdu plant; arwain y byd o ran ailgylchu; deddfu i amddiffyn tenantiaid ac atal digartrefedd; diddymu'r hawl i brynu yng Nghymru; ac rydym wedi diwygio'r system gofal cymdeithasol yng Nghymru; ac rydym wedi ailddiffinio'r iaith. Bu'r iaith, ar yn adeg, a bydd llawer ohonom yn cofio hynny, yn gocyn hitio gwleidyddol; nid felly nawr. Bellach mae iaith y mae pawb yn gwybod ei bod yn destun balchder cenedlaethol, p'un a ydyn nhw'n siarad Cymraeg neu beidio. Ac rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, i wneud Cymru y lle mwyaf diogel yn Ewrop ar gyfer menywod. Ni chyflawnwyd hynny eto, mae tipyn i'w wneud o hyd, a dyna nod y Llywodraeth nid yn unig ar hyn o bryd, ond nod y Llywodraeth yn y dyfodol.

Pan gawsom ein cythruddo fel cenedl, fe wnaethom sefyll yn gadarn. Yr ymosodiadau hynny ar ein GIG yng Nghymru, y llinell rhwng bywyd a marwolaeth, fe wnaethom ymateb gydag urddas, a chefnogi ein meddygon a'n nyrsys diwyd, nid yn unig gydag arian ychwanegol, ond gyda rhywbeth mwy gwerthfawr, a pharch yw hwnnw. Llunio polisi ar gyfer Cymru, nid ar gyfer y cyfryngau yn Llundain.

Mae ein hyder a'n hunan-gred fel Llywodraeth, fel gwlad, wedi datblygu hyd yn oed wrth wynebu degawd o gyni. Ond, wrth gwrs, nid oes unrhyw un o'r polisïau a'r cyflawniadau hyn yn bodoli ar wahân. Maen nhw i gyd gyda'i gilydd, yn fy nhŷb i, yn ategu'r hyn yr wyf bob amser yn ei ddeisyfu i Gymru, a hynny yw tegwch a gobaith. Yn union fel yr oedden nhw'n eiriau pwysig yng ngolwg fy rhieni i gartref, dyna oedd fy ngeiriau pwysig innau yn y Llywodraeth. A dyna fydd y geiriau, rwy'n credu, a fydd yn agos at galon yr unigolyn y byddaf yn pleidleisio drosto i fod yn Brif Weinidog nesaf Cymru. Mark yw hwnnw, i wneud hynny'n glir. [Chwerthin.] Pleser mawr i mi fu gweithio ochr yn ochr â chi, Mark, a holl Aelodau eraill y Cabinet, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi rhoi imi'r fath gefnogaeth ardderchog am gynifer o flynyddoedd. Mae Mark yn rhywun a all gydweddu egwyddorion a phragmatiaeth yn ddidrafferth, ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd yn gwneud Prif Weinidog rhagorol i Gymru.

Fe'm hysbyswyd mai Geraint Thomas yw pencampwr Cymru o ran gollwng y microffon ar ôl iddo ennill y Tour de France, felly ni fyddaf i'n ceisio gorffen yn yr un ffordd, ac mae'n debyg na fyddai'n bosibl i mi beth bynnag. [Chwerthin.] Yn hytrach, hoffwn i ddiolch i bawb sydd yma, ond yn bwysicach i bobl Cymru, y cefais y fraint o'u gwasanaethu nhw. Pob ysgol neu ysbyty, pob busnes a welais, ar faes yr Eisteddfod, neu ar faes Sioe Frenhinol Cymru, wrth siopa allan gyda'r teulu, neu'n gwylio'r rygbi, ble bynnag y bûm, deuthum wyneb yn wyneb â charedigrwydd a chwrteisi, ac ni allaf byth ddiolch digon i chi.

Mae wedi bod yn anrhydedd.

It's been an honour.

It's been an honour. Diolch yn fawr. Thank you. [Applause.]

Mae wedi bod yn anrhydedd. Diolch yn fawr. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

14:30

I ymateb i'r datganiad, felly, Paul Davies. 

To reply to the statement, therefore, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. First Minister, as you've said, you have led your party and your country for nine years, and as has already been said in this Chamber earlier today, you have been a member of the Welsh Government's Cabinet for over 18 years—almost as long as your former Government colleague, the Member for the Vale of Glamorgan. Of course, during that time, you have held many of the major portfolios—education, environment, agriculture and Counsel General—as well as the highest public office in Wales. Very few people earn the privilege to lead their country, and let alone for the best part of a decade.

Legacy is important in politics, and it is true to say that many people will remember your time as First Minister for different things and different reasons. The decisions we make as politicians, particularly when we hold high office, can have significant consequences for our nation and for individual people. They can affect people for good and for ill. Sometimes we cannot conceive of the consequences that our decisions will have, but they will have their effect nevertheless. Some decisions we will wish we had made sooner, some we regret, but all are part of our story and the legacy we leave behind.

Personally, having been an Assembly Member since 2007, I have always found you approachable and straightforward, particularly when I have raised issues of concern. Being an elected representative does place additional responsibilities on us, and that's okay, because we go into politics with open eyes. But it places additional responsibilities on our families as well, and that can sometimes be very difficult. We sometimes ask a lot of our families and our loved ones. As First Minister, I appreciate the additional scrutiny and pressure on your family, and I am sure that their private feelings of relief at your decision to stand down are matched by admiration and pride for the work you've done in the last nine years. 

While we have had many political differences and expressed strongly held views on Welsh Government policies and decisions, I have always had the utmost respect for you as the holder of the office of First Minister, and the way in which you have conducted your role. We have clashed on several occasions in this Chamber, especially in recent weeks, but whatever our political differences, as people, I am confident that there is more that unites us than what divides us. And, yes, there are times when we have worked together in the national interest. All parties in this Chamber campaigned together in the 2011 referendum on law-making powers, but we've shared some common ground on policy too: food hygiene ratings, public health, free childcare and carrier bag levies to name a few. And I know that in recent weeks you have visited a number of projects delivered during your time in office, and, not least, a number of new school buildings built through local authorities and the Welsh Government's twenty-first century schools programme.

While it's fair to say that you took over from a real giant of Welsh politics, your successor too has some big shoes to fill. I genuinely believe that all of us in this Chamber, while our journey here came through different routes, from different parts of Wales, are united by a commitment to public service. We all want the best for our country. We want a healthier, more prosperous, more environmentally friendly and fairer Wales, and through robust debate in this Chamber we all vote in the best interests of the people we represent, and I know that you share that desire, First Minister. And, on behalf of the Welsh Conservative group and the Welsh Conservative Party, I'd like to thank you for the immense contribution you have made during your tenure as First Minister, and the contribution you have made in 18 years in Government to our National Assembly and to Wales. 

As the Assembly Member for Bridgend, I know you will continue to play an active role in Welsh politics and in this place, and beyond that as well, and I know that public service is in your veins. So, I'm sure there is a future for you working for the people of Wales in public life. Thank you for your commitment to public service, Carwyn. Congratulations on your achievements in office and may I wish you and your family every success in the future. [Applause.] 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fel y dywedwyd gennych, rydych wedi arwain eich plaid a'ch gwlad am naw mlynedd, ac fel y dywedwyd eisoes yn y Siambr hon yn gynharach heddiw, rydych wedi bod yn aelod o Gabinet Llywodraeth Cymru ers dros 18 mlynedd—bron cyn hired â'ch cyn gyd-Aelod yn y Llywodraeth, yr Aelod dros Fro Morgannwg. Wrth gwrs, yn ystod y cyfnod hwnnw, rydych wedi bod â llawer o bortffolios mawr—addysg, yr amgylchedd, amaethyddiaeth a Chwnsler Cyffredinol—yn ogystal â'r swydd gyhoeddus uchaf yng Nghymru. Ychydig iawn o bobl sy'n ennill y fraint o arwain eu gwlad, heb sôn am wneud hynny am gyfnod o ddegawd bron iawn.

Mae etifeddiaeth yn bwysig mewn gwleidyddiaeth, ac mae'n wir dweud y bydd llawer o bobl yn cofio eich amser yn Brif Weinidog am wahanol bethau ac am wahanol resymau. Gall y penderfyniadau a wnawn ni'r gwleidyddion, yn enwedig pan fyddwn mewn swydd uchel, gael effaith sylweddol ar ein cenedl ac ar bobl unigol. Gallan nhw effeithio ar bobl er gwell ac er gwaeth. Ambell waith ni fyddwn yn gallu ystyried y canlyniadau y bydd ein penderfyniadau yn eu cael, ond fe fyddan nhw'n cael eu heffaith, serch hynny. Byddwn yn dymuno ein bod wedi gwneud rhai penderfyniadau ynghynt, a byddwn yn edifar am rai eraill, ond maen nhw i gyd yn rhan o'n stori a'r etifeddiaeth a fydd yn waddol ar ein holau.

Yn bersonol, yn Aelod o'r Cynulliad ers 2007, rwyf wedi eich cael chi'n hawdd troi atoch ac yn ddidwyll, yn arbennig pan wyf wedi codi materion a oedd yn peri pryder. Mae bod yn gynrychiolydd etholedig yn rhoi cyfrifoldebau ychwanegol arnom, ac mae hynny'n burion, gan ein bod yn mynd i mewn i fyd gwleidyddiaeth gyda'n llygaid yn agored. Ond mae'n rhoi cyfrifoldebau ychwanegol ar ein teuluoedd hefyd, a gall hynny fod yn anodd iawn weithiau. Rydym yn gofyn llawer gan ein teuluoedd a'n hanwyliaid o bryd i'w gilydd. Yn Brif Weinidog, rwy'n deall y craffu ychwanegol a'r pwysau a fu ar eich teulu, ac rwy'n siŵr bod eu teimladau preifat o ryddhad yn sgil eich penderfyniad i ymddiswyddo yn hafal i'r edmygedd a'r balchder am y gwaith yr ydych wedi ei wneud yn ystod y naw mlynedd diwethaf.

Er ein bod ni wedi tynnu'n groes yn wleidyddol lawer tro ac wedi mynegi barn bendant ar benderfyniadau a pholisïau Llywodraeth Cymru, rwyf wedi bod â'r parch mwyaf atoch chi fel deiliad swydd y Prif Weinidog, a'r modd yr ydych wedi ymgymryd â'ch gwaith. Rydym wedi gwrthdaro sawl tro yn y Siambr hon, yn arbennig yn ystod yr wythnosau diwethaf. Ond beth bynnag fo'n gwahaniaethau gwleidyddol, fel pobl, rwy'n hyderus bod yna fwy sy'n ein huno ni nac yn ein gwahanu ni. Ac yn wir, bu adegau pryd y bu i ni gydweithio er mwyn y genedl. Bu pob plaid yn y Siambr hon yn ymgyrchu gyda'i gilydd yn refferendwm 2011 ar bwerau deddfu, ond rydym wedi rhannu rhywfaint o dir cyffredin ar bolisi hefyd: sgoriau hylendid bwyd, iechyd y cyhoedd, gofal plant rhad ac am ddim ac ardollau am fagiau siopa i enwi ond ychydig. Ac rwy'n gwybod eich bod yn yr wythnosau diwethaf wedi ymweld â nifer o brosiectau a gwblhawyd yn ystod eich amser yn eich swydd a hefyd nifer o adeiladau ysgol newydd drwy gyfrwng awdurdodau lleol a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru.

Er ei bod yn deg dweud ichi gymryd yr awenau oddi wrth un o gewri gwirioneddol gwleidyddiaeth Cymru, bydd gan eich olynydd chi esgidiau mawr i'w llenwi hefyd. Rwyf i'n wir o'r farn bod pob un ohonom ni yn y Siambr hon, er ein bod wedi teithio yma ar hyd llwybrau amrywiol, o wahanol rannau o Gymru, rydym ni wedi ein huno gan ymrwymiad at wasanaeth cyhoeddus. Rydym i gyd yn awyddus i gael y gorau i'n gwlad. Rydym yn awyddus i weld Cymru iachach, fwy ffyniannus, fwy amgylcheddol gyfeillgar a thecach, a thrwy ddadl frwd yn y Siambr hon rydym i gyd yn pleidleisio er lles y bobl yr ydym yn eu cynrychioli, a gwn eich bod chi'n rhannu'r dyhead hwnnw, Prif Weinidog. Ac, ar ran grŵp Ceidwadwyr Cymru a Phlaid Geidwadol Cymru, hoffwn ddiolch i chi am eich cyfraniad aruthrol yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, a'r cyfraniad a wnaethoch yn ystod 18 mlynedd yn Llywodraeth ein Cynulliad Cenedlaethol ac ar gyfer Cymru.

Yn Aelod Cynulliad dros Ben-y-bont ar Ogwr, gwn y byddwch yn parhau i fod â rhan weithredol yng ngwleidyddiaeth Cymru yn y lle hwn a thu hwnt hefyd, a gwn fod gwasanaeth cyhoeddus yn eich gwythiennau. Felly, rwy'n siŵr bod dyfodol i chi wrth weithio ar gyfer pobl Cymru mewn bywyd cyhoeddus. Diolch i chi am eich ymrwymiad i wasanaeth cyhoeddus, Carwyn. Llongyfarchiadau ar eich cyflawniadau yn eich swydd a hoffwn ddymuno pob llwyddiant yn y dyfodol i chi a'ch teulu. [Cymeradwyaeth.]

14:35

Brif Weinidog, rwy'n siŵr taw chi fyddai'r cyntaf i gytuno nad ydym ni bob amser wedi gweld llygad yn llygad dros y blynyddoedd. Ond, eto i gyd, nid oes gen i ddim amheuaeth bod buddiannau ein gwlad wedi bod yn flaenllaw yn eich meddyliau chi drwy gydol eich oes fel Prif Weinidog. Pan gymeroch chi'r awenau, chi oedd dim ond yr ail Brif Weinidog yn ein hanes, ac mi fydd yr anrhydedd arbennig honno o eiddo i chi am byth, wrth gwrs.

Un o'ch prif orchwylion mewn sawl ffordd oedd adeiladu ar lwyddiant eich rhagflaenydd, a'r sawl y gwnaethoch chi ei alw'n gynharach yn fentor, sef Rhodri Morgan—un a fu'n allweddol wrth ennyn cefnogaeth y bobl i'n hegin Gynulliad Cenedlaethol, sefydliad newydd a oedd, wrth gwrs, ar seiliau simsan iawn yn y dyddiau cynnar hynny. Fe gymeroch chi'r cyfrifoldeb hwnnw o ddifrif, gan gydweithio yn y glymblaid roedd fy mhlaid i yn rhan ohoni ar y pryd. Fe wnaethoch chi fwrw ymlaen â chynnal y refferendwm yr oeddem ni wedi cytuno rhwng y ddwy blaid i roi ar waith gan sicrhau bod gan y Senedd hon heddiw y pwerau sy'n caniatáu i ni ddeddfu dros Gymru a'i phobl heddiw ac i'r dyfodol. Roedd honno'n gamp fawr, Carwyn, ac rwy'n awyddus i roi hynny ar y cofnod heddiw. Drwy gydweithio rhwng ein dwy blaid ni, cafwyd refferendwm llwyddiannus yn 2011 a oedd yn garreg filltir hanesyddol o bwys. Rydym yn defnyddio'r geiriau hynny'n aml iawn fel gwleidyddion, ond roedd hwn yn hanesyddol o ran twf a datblygiad sefydliadau cenedlaethol ein gwlad. 

Rwy'n credu y bydd y ffordd huawdl rydych chi wedi amlinellu eich gweledigaeth chi o'r math o fframwaith cyfansoddiadol y mae'n rhaid i Gymru ei gael er mwyn iddi fod yn wlad mwy llwyddiannus yn cael ei gweld fel eich cyfraniad pwysicaf. Yn ogystal â datblygu pwerau deddfu'r Senedd, gwelwyd dechrau ar y gwaith o weithredu cyfrifoldebau dros amrywio trethi hefyd yn ystod eich cyfnod wrth y llyw. Bydd y pwerau hyn yn angenrheidiol er mwyn inni gael polisi economaidd mwy cyflawn at y dyfodol. Rydych chi hefyd wedi dadlau'r achos yn gryf dros awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru a sefydlu'r comisiwn ar gyfiawnder a fydd yn siŵr o fwrw'r agenda hwnnw yn ei flaen. Yn wir, rwy'n hyderus y bydd arweinwyr Cymru annibynnol yn y dyfodol yn ddiolchgar i chi am eich cyfraniad yn hyn o beth.

Y tu hwnt i hynny, rydych chi wedi gwneud nifer o gyfraniadau yn fwy cyffredinol ar lefel y Deyrnas Unedig, gan alw am ragor o gydweithio rhwng y llywodraethau datganoledig a Llywodraeth Prydain. Rŷch chi wedi galw am strwythur ffederal ar gyfer y Deyrnas Unedig, gyda'r gwledydd datganoledig yn cael eu cynrychioli mewn ail siambr wedi'i diwygio. Mae hyn, wrth gwrs, wedi agor y drws ar y camau nesaf yn esblygiad y berthynas rhwng gwledydd yr ynysoedd hyn, sydd yn anochel o ddigwydd dros y ddegawd nesaf. Mae'n siŵr y bydd gennych chi gyfraniad pellach i'w wneud i'r drafodaeth honno.

First Minister, I'm sure you'd be the first to agree that we haven't always seen eye to eye over the years. But, I have no doubt that at every point during the period that you have held high office you've had the interests of our country foremost in your thoughts. When you took the reins, you were just the second First Minister in our history, and that particular honour will be yours forever, of course.

One of your main tasks in many ways was to build on the success of your predecessor, and someone you described earlier as your mentor, Rhodri Morgan—one who was crucial in gaining popular support for our National Assembly, a new institution that was on very unstable foundations during those early days. You took that responsibility seriously, working in the coalition with my party at that time. You proceeded with the referendum that we as two parties had agreed to institute, ensuring that this Senedd today has the powers that enable us to legislate for Wales and its people, today and for the future. That was quite an achievement, Carwyn, and I'm eager to put that on record today. Through collaboration between our two parties, there was a successful referendum in 2011, which was a historic milestone. We use those words very often as politicians, but this was historic in terms of the growth and development of our country’s national institutions.

I think your articulation of your vision of the kind of constitutional framework that Wales must have in order to become a more successful country can be seen as your most important contribution. As well as developing the Senedd's law-making powers, we saw the beginnings of the introduction of tax-varying responsibilities during your tenure. These powers will be crucial for us to have a more rounded economic policy for the future. You’ve also argued the case strongly for a distinctive legal jurisdiction for Wales and set in train the commission on justice, which I'm sure will take that agenda forward. Indeed, I am confident that leaders of an independent Wales in the future will be grateful to you for your contribution in that regard.

Beyond that, you've made a number of interventions more generally on a UK-wide level, calling for more co-operation between the devolved administrations and the UK Government. You've called for a federal structure for the United Kingdom, with the devolved nations represented in a reformed second chamber. This has of course opened the door to the next stages in the evolution of the relationship between the countries of these islands, which I'm sure will inevitably happen over the next decade. I'm sure that you will have a further contribution to make to that discussion.

During this time, closer to home, of course, at the dispatch box in this Chamber, as you've already alluded to, you've generally sustained—our Amman valley passion notwithstanding—a quiet dignity, if I may say, in your dealings with colleagues. You have overseen a very wide brief with masterly composure. I, for one, have found you a tough opponent to disrupt. Shall we just say it's hard to ruffle your feathers, Carwyn? 

Those outside the immediate cut and thrust of political life will find it hard to understand the stresses and strains that inevitably affect us all, and not least the families on which we all depend. So, as well as paying tribute to you personally, I think it is fitting that we should also acknowledge the support you have received from your wife Lisa, your children, Seren and Ruairi, and from your father, Caron.

Carwyn, through all your period in office, you have demonstrated an admirable resilience, a quality I am sure will be necessary for your successor, whoever that turns out to be. [Laughter.]

Yn ystod yr amser hwn, yn nes adref, wrth gwrs, yn sefyll wrth y blwch dogfennau yn y Siambr hon, fel yr ydych wedi cyfeirio ato eisoes, rydych chi ar y cyfan—er gwaethaf ein hangerdd dros gwm Aman—wedi cynnal urddas tawel, os caf i ddweud, wrth ymwneud â'ch cydweithwyr. Rydych wedi goruchwylio briff eang iawn â hunanfeddiant meistrolgar. Rwyf i, yn un, wedi eich cael yn wrthwynebydd sy'n anodd eich tynnu'n ddarnau. A gawn ni ddweud, yn syml, ei bod yn anodd eich taflu oddi ar eich echel, Carwyn?

Bydd rhai y tu allan i ymrafaelion y bywyd gwleidyddol yn ei chael yn anodd deall y straen a'r pwysau sy'n effeithio arnom ni i gyd yn anochel, ac nid yn lleiaf ar ein teuluoedd, yr ydym i gyd yn dibynnu arnyn nhw. Felly, yn ogystal â rhoi teyrnged bersonol i chi, rwy'n credu ei bod yn briodol inni gydnabod hefyd y cymorth a gawsoch gan eich gwraig Lisa, a'ch plant, Seren a Ruairi, a chan eich tad, Caron.

Carwyn, drwy holl gyfnod eich swydd, rydych chi wedi amlygu gwytnwch clodwiw, sy'n rhinwedd yr wyf yn siŵr y bydd ei hangen ar eich olynydd, pwy bynnag fydd hwnnw. [Chwerthin.]

A gaf i ddymuno yn ddiffuant pob dymuniad da i chi a'ch teulu at y dyfodol, a diolch o waelod calon ar ran pobl Cymru am eich blynyddoedd o wasanaeth? [Cymeradwyaeth.]

May I wish you sincerely all the best for you and your family for the future, and thank you from the bottom of my heart, on behalf of the people of Wales, for your years of service? [Applause.]

14:40

Thank you for your statement, First Minister, and thank you for your kind attention to the questions I and the UKIP group have asked you over the past two and a half years. We have occasionally had our disagreements, but I feel that these were political differences of opinion, and certainly, for my part, I never felt there was any personal acrimony there. I have enjoyed our encounters. Of course we will still see you in the Chamber, but it will be slightly strange not to see you in the seat that you've been occupying for all of my time here. I would say that I haven't always agreed with your answers, but on the whole you have demonstrated a good mastery of your very wide portfolio as the Welsh First Minister, as Adam Price alluded to just now. You've also shown a great deal of stamina in remaining in office for so long. I believe that you and Jane Hutt are among the longest serving Ministers in UK political history.

There have been remarks in the past about your resemblance to the tv weatherman Derek Brockway, and there was that Comic Relief performance of a few years ago when the two of you swapped places. Personally, I couldn't quite see that resemblance. Increasingly, I am finding I get you confused with the Welsh rugby coach, Warren Gatland. [Laughter.] Is it true that the two of you have never been seen in the same room together? Anyway, while you reflect on that, I wish you well, First Minister, in your future career, on behalf of both myself and the UKIP group. Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Prif Weinidog, a diolch i chi am eich sylw caredig i'r cwestiynau yr wyf i a grŵp UKIP wedi eu gofyn i chi dros y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf. Rydym wedi anghytuno o bryd i'w gilydd, ond rwy'n teimlo mai gwahaniaethau barn wleidyddol oedd y rhain, ac yn sicr, o'm rhan i fy hun, ni theimlais unrhyw ddrwgdeimlad personol yno. Rwyf wedi mwynhau ein brwydrau. Wrth gwrs byddwn yn dal i'ch gweld yn y Siambr, ond bydd braidd yn rhyfedd inni beidio eich gweld yn y sedd yr ydych wedi bod ynddi drwy gydol fy amser i yn y fan hon. Byddwn yn dweud nad wyf i wedi cytuno â'ch atebion bob amser, ond ar y cyfan yr ydych wedi dangos meistrolaeth dda o'ch portffolio eang iawn fel Prif Weinidog Cymru, fel y crybwyllodd Adam Price yn awr. Rydych chi wedi dangos cryn dipyn o wytnwch hefyd wrth aros yn y swydd cyhyd. Credaf eich bod chi a Jane Hutt ymhlith y Gweinidogion hiraf eich gwasanaeth yn hanes gwleidyddiaeth y Deyrnas Unedig.

Cafwyd sylwadau yn y gorffennol am eich tebygrwydd i Derek Brockway, dyn y tywydd ar y teledu, a chafwyd perfformiad ar gyfer Comic Relief ychydig flynyddoedd yn ôl pan fu'r ddau ohonoch yn cyfnewid safle. Yn bersonol, nid oeddwn yn gweld y tebygrwydd hwnnw. Yn gynyddol, rwy'n drysu rhyngoch chi a hyfforddwr rygbi Cymru, Warren Gatland. [Chwerthin.] A yw'n wir nad oes unrhyw un erioed wedi eich gweld chi ac yntau yn yr un ystafell gyda'ch gilydd? Beth bynnag, wrth i chi fyfyrio ar hynny, rwy'n dymuno'n dda i chi, Prif Weinidog, yn eich gyrfa i'r dyfodol, ar ran grŵp UKIP a minnau. Diolch i chi.

It's an honour to speak today on behalf of the Labour group, to pay tribute to the man who has led our party and our country for the past nine years. The challenges have at times been considerable. As I know you've previously said yourself, Carwyn, you took office in the wake of the global financial crash, constrained by the political commitment to austerity from Westminster, and the past few years have, of course, been dominated by Brexit. There have indeed been dark days, but throughout, Carwyn, you have provided principled and passionate leadership, a leadership that has stood up for Wales, that worked together to build a better Wales, and the achievements have been considerable—not least of these has been your success in leading Welsh Labour to two election wins.

Opinion polling consistently told us, Carwyn, that you were the most highly rated politician in Wales—an electoral asset to Welsh Labour. I personally experienced a little of this magic, and I fondly remember campaigning with you in Mountain Ash just before the 2016 election. The support that you provided to me as a first-time candidate was much appreciated, as, I hope, was the warm welcome that you received from local residents at the busy weekly market. A group of women we met at Abercynon library a little later on were similarly starstruck, but you found a way of engaging them and putting them at their ease—so much so that when I returned a few minutes later, they were happily giving you advice on how to dye your hair. [Laughter.] Then they moved on to complimenting you on your walking programmes and your cheerful evening broadcast, and the truth sank in. They did think that I had brought an equally popular weatherman for a visit.

But, regardless of that case of mistaken identity, your leadership in government has really made a difference in Wales. It’s made a difference to the additional people in work or with qualifications. It’s made a difference to the record numbers of NHS staff and the pay that they receive. It’s made a difference to the people accessing new treatments, not waiting so long for diagnostic tests or transfers of care, and simply surviving conditions like cancer.

As I mentioned during First Minister’s questions, I know that opportunities for children and young people have been important to you, and it’s clear that your Government has also made a difference here: targeted support for families who need it most; the most generous childcare offer in the UK; action to support students; retention of the EMA; improvements in examination results. Most visibly, Carwyn, as other speakers have commented, your commitment to the twenty-first century schools programme has ensured our children and young people are educated in modern facilities fit for purpose. Altogether, nearly £4 billion has been earmarked to this, and over 150 schools and colleges will have been built or refurbished by 2019. My constituency of Cynon valley has more than benefited from this. Over £100 million-worth of investment means that pupils of one brand-new secondary and seven brand-new primary schools are now taught in state-of-the-art facilities. And these improvements also extend to the further education sector. Another memory that I will treasure is accompanying you as you cut the sod for the new £22 million Aberdare Coleg y Cymoedd campus in snow and freezing hail. And while many other leaders might have made a very hasty exit in such awful conditions, you decided to climb on board the bus that had been brought in for the workers and deliver an impromptu speech there to them. I think that's a measure of the man.

Carwyn, you also made a difference through your role in helping to deliver a positive result in the 2011 campaign on law-making powers and in the way that your Government has used these powers since. Just as important have been the taxation powers this Assembly has been granted to deliver the first modern, made-in-Wales taxes.

I know your resignation here today will not mark the end of your contribution to public life in Wales. I also know that Lisa, Seren, Ruairi and Caron will cherish being able to spend more time with you.

As someone who has both studied and taught the history of Wales, I’m confident that your place in the history books of Wales will be a prominent one. So, diolch yn fawr, Carwyn, and all the very best for the future. [Applause.]

Anrhydedd i mi yw cael siarad heddiw ar ran y grŵp Llafur, i roi teyrnged i'r dyn sydd wedi arwain ein plaid a'n gwlad dros y naw mlynedd diwethaf. Mae'r heriau wedi bod yn sylweddol ar adegau. Fel y gwn eich bod wedi ei ddweud o'r blaen eich hun, Carwyn, daethoch i'ch swydd yn dilyn y chwalfa ariannol fyd-eang, wedi eich llesteirio gan ymrwymiad gwleidyddol yn San Steffan i gyni, ac wrth gwrs, mae'r ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod dan deyrnasiad Brexit. Bu dyddiau duon yn wir, ond drwy'r cyfan, Carwyn, rydych chi wedi arwain yn egwyddorol ac angerddol, ag arweinyddiaeth sydd wedi sefyll dros Gymru, sydd wedi cydweithio i lunio Cymru well, ac mae'r hyn a gyflawnwyd wedi bod yn sylweddol—nid y lleiaf o'r rhain fu eich llwyddiant yn arwain Llafur Cymru i ennill dau etholiad.

Roedd yr arolygon barn yn dweud wrthym yn gyson, Carwyn, mai chi oedd y gwleidydd uchaf ei barch yng Nghymru—yn ased etholiadol i Lafur Cymru. Cefais innau ychydig o brofiad o'r hud, a melys yw cofio ymgyrchu gyda chi yn Aberpennar ychydig cyn yr etholiad yn 2016. Roedd y cymorth a roesoch chi i mi fel ymgeisydd am y tro cyntaf yn dderbyniol dros ben, fel, rwy'n gobeithio, yr oedd y croeso cynnes a gawsoch chi gan drigolion lleol yn y farchnad wythnosol brysur. Yn yr un modd, roedd y grŵp o fenywod y gwnaethom gyfarfod â nhw yn llyfrgell Abercynon ychydig wedyn yn falch iawn o gyfarfod â seren enwog. Ond roedd gennych chi ffordd o ymgysylltu â nhw a gwneud iddyn nhw deimlo'n gartrefol—i'r fath raddau eu bod nhw, pan ddychwelais i ychydig funudau yn ddiweddarach, yn hapus i roi cyngor i chi ar sut i liwio'ch gwallt. [Chwerthin.] Yna, fe aethon nhw ymlaen i'ch canmol chi am y rhaglenni cerdded a'ch darllediadau hwyliog ar noson waith, ac yna fe gwympodd y geiniog. Roedden nhw'n credu fy mod i wedi dod â'r dyn tywydd poblogaidd am ymweliad â'r lle.

Ond, er gwaethaf yr achos hwnnw o gamadnabyddiaeth, mae eich arweinyddiaeth yn y llywodraeth wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yng Nghymru. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r bobl sydd nawr mewn gwaith neu â chymwysterau. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r niferoedd uchaf erioed yn staff y GIG a'u cyflogau. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r bobl sy'n ceisio cael gafael ar driniaethau newydd, heb orfod aros mor hir am brofion diagnostig neu drosglwyddo gofal, ac yn goroesi cyflyrau fel canser.

Fel y soniais yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, rwy'n gwybod bod cyfleoedd ar gyfer plant a phobl ifanc wedi bod yn bwysig i chi, ac mae'n amlwg bod eich Llywodraeth chi wneud gwahaniaeth yn y fan hon hefyd: cymorth wedi'i dargedu i deuluoedd sydd ei angen fwyaf; y cynnig mwyaf hael o ofal plant yn y DU; camau i gefnogi myfyrwyr; cadw'r lwfans cynhaliaeth addysg; gwelliannau o ran canlyniadau arholiadau. Yn fwyaf amlwg, Carwyn, fel y soniodd siaradwyr eraill, mae eich ymrwymiad i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael eu haddysgu mewn cyfleusterau modern sy'n addas i'r diben. Mae bron £4 biliwn wedi ei glustnodi ar gyfer hyn, a bydd dros 150 o ysgolion a cholegau wedi eu hadeiladu neu eu hadnewyddu erbyn 2019. Mae fy etholaeth i, cwm Cynon, wedi elwa'n fawr ar hyn. Mae buddsoddiad gwerth dros £100 miliwn yn golygu bod disgyblion o un ysgol uwchradd newydd sbon a saith ysgol gynradd newydd sbon nawr yn cael eu haddysgu mewn cyfleusterau blaengar a modern. Ac mae'r gwelliannau hyn yn ymestyn i'r sector addysg bellach hefyd. Cof arall y byddaf i'n ei drysori yw bod gyda chi wrth ichi dorri'r dywarchen ar gyfer campws £22 miliwn newydd Coleg y Cymoedd Aberdâr yn yr eira a'r cesair iasol. A thra byddai llawer o arweinwyr eraill wedi gadael ar frys o dan y fath amodau ofnadwy, fe wnaethoch chi benderfynu dringo ar y bws a oedd wedi dod yno ar gyfer y gweithwyr a thraddodi araith fyrfyfyr yno ar eu cyfer nhw. Credaf fod hynny'n dweud rhywbeth wrthym ni am y dyn.

Carwyn, rydych hefyd wedi gwneud gwahaniaeth drwy eich gwaith yn helpu i sicrhau canlyniad cadarnhaol o ran ymgyrch 2011 ar bwerau deddfu ac yn y ffordd y mae eich Llywodraeth chi wedi defnyddio'r pwerau hyn oddi ar hynny. Yr un mor bwysig fu'r pwerau trethu a roddwyd i'r Cynulliad hwn i sicrhau'r trethi cyntaf a wnaed yng Nghymru yn yr oes fodern.

Gwn na fydd eich ymddiswyddiad yma heddiw yn golygu diwedd eich cyfraniad i fywyd cyhoeddus yng Nghymru. Gwn hefyd y bydd Lisa, Seren, Ruairi a Caron wrth eu boddau o allu treulio mwy o amser gyda chi.

Fel rhywun sydd wedi astudio ac wedi bod yn dysgu hanes Cymru, rwy'n hyderus y bydd eich lle yn llyfrau hanes Cymru yn un amlwg. Felly, diolch yn fawr, Carwyn, a dymuniadau gorau i'r dyfodol. [Cymeradwyaeth.]

14:45

First Minister, it’s a pleasure to say a few words in this statement, as you and I have jostled over this Chamber for nearly seven of the nine years that you’ve served as First Minister. Much of that debate and the elections that I fought you under were a fat lot of good to me—[Laughter.]—because you stayed in that chair and I stayed on this side. But I well remember the first time you and I met, and that was when I was chairman of the National Farmers Union and you came as our guest speaker at the South Wales Police Social Club at Waterton. Some 17-odd years on, here we are, standing in this Chamber in an institution that has transformed itself into a fully fledged Parliament. And you can take much credit for that, both from your time as Minister but also as First Minister. And in your address to us this afternoon, you did give credit to everyone who’s participated in that journey on devolution, whilst quite rightly pointing out the success that you’ve had as First Minister, and your Governments have had. You, again quite rightly, pointed out the people who've supported you in that journey. Because we, as politicians, know that very often it can be a very lonely journey, and some of the calls you have to make, especially from a position of government, are decisions that you as an individual have to take. And so I pay tribute to your time in Government, and your time as a Minister, and your time as an Assembly Member, which, obviously, will continue till 2021.

You have public service running through your veins, without a shadow of a doubt. Someone doesn’t give the time and commitment that you’ve given without having that public service running through your veins, and you can be held in great tribute about the efforts you’ve done to improve the lot of the people of Wales. Politically we are quite different, there's no doubt about that, but that's what politics is about—plurality—and that's something that surely we should be celebrating.

I well remember the time when you announced you were standing down back in April, and you paid tribute to the staff that have supported you. I think we can all pay tribute to the staff who've supported us, because, when you made that announcement, it was on a Saturday, and most people who know me and my farming background know that's the time I spend in the livestock markets down in the west country, and my chief of staff was in Las Vegas on a stag do, and my press officer was at the Tottenham Hotspur football match at Wembley, and between us—my lack of technology is a stumbling block, to say the least—we managed to put a press release together, but you had taken us by surprise at that moment, you had.

But you've never taken us by surprise in your commitment and dedication to Wales. You've highlighted exactly one of the big jobs that you have done, which is to raise the profile of Wales not just here in the United Kingdom, but across the globe, and I pay wholesome tribute to you in doing that. Many years ago, many people from Wales would go abroad and if you were asked in a survey or questionnaire and someone would say, 'Where are you from?' and you might say, 'Cardiff', or you might say, 'Wales'—'Huh? Where's that?' and then you'd just say 'London' or 'England', and 'Oh, I get that'. Well, today people know where Wales is and people know what Wales is about, and a lot of that credit is down to you as First Minister and the efforts of your Government.

I thank you most sincerely as an Assembly Member for the courtesy you've extended to me in the time I've been an Assembly Member, but also the courtesy you've extended to me as leader of the Conservative group here in the Assembly. I wish you and your family all the very best for the future. When we do go home at night and we shut the door, if we've had a particularly brutal day, it is the family that put their arms around us and console us, and I'm sure your family will be a great source of strength to you. I wish you well for the future and, in the remaining two or three years that we have before the next Assembly election, I very much hope we see a very active Carwyn Jones in this Chamber. All the best, First Minister. [Applause.]

Prif Weinidog, mae'n bleser gennyf ddweud ychydig o eiriau yn y datganiad hwn, fel yr ydych chi a minnau wedi cystadlu yn y Siambr hon am bron saith o'r naw mlynedd yr ydych chi wedi gwasanaethu fel Prif Weinidog. Ni wnaeth y dadlau a'r etholiadau hynny yn eich erbyn fawr o les i mi—[Chwerthin.]—chi wnaeth aros yn y gadair acw ac fe arhosais i ar yr ochr hon. Ond rwy'n cofio'r tro cyntaf y gwnaethom ni'n dau gyfarfod, a hynny pan oeddwn i'n Gadeirydd Undeb Cenedlaethol y Ffermwyr, ac fe ddaethoch chi'n siaradwr gwadd i Glwb Cymdeithasol Heddlu De Cymru yn Waterton. Rhyw 17 mlynedd yn ddiweddarach, a dyma ni, yn sefyll yn y Siambr hon yn sefydliad sydd wedi ei drawsnewid ei hun yn Senedd o'r iawn ryw. Ac rydych chi'n deilwng o lawer iawn o'r clod am hynny, yn sgil eich cyfnod yn Weinidog ond hefyd yn Brif Weinidog. Ac yn eich datganiad ar ein cyfer ni'r prynhawn yma, fe wnaethoch chi roi canmoliaeth i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y daith hon ar ddatganoli, gan nodi, yn gwbl briodol, y llwyddiant yr ydych wedi ei gael fel Prif Weinidog, ac yn eich Llywodraethau. Fe nodoch chi, eto yn gwbl briodol, y bobl hynny sydd wedi eich cefnogi ar hyd y daith honno. Oherwydd fel y gwyddom ni'r gwleidyddion, taith unig yw hon yn aml iawn, a bydd rhai o'r penderfyniadau a wnewch chi, yn enwedig mewn llywodraeth, yn benderfyniadau y bydd yn rhaid i chi fel unigolyn eu gwneud. Ac felly rwy'n rhoi teyrnged i'ch cyfnod yn y Llywodraeth, a'ch amser yn Weinidog a'ch amser yn Aelod Cynulliad, a fydd, yn amlwg, yn parhau tan 2021.

Mae gwasanaeth cyhoeddus yn eich gwythiennau chi, heb os nac oni bai. Nid oes neb yn rhoi'r amser na'r ymrwymiad yr ydych chi wedi eu rhoi heb fod gwasanaeth cyhoeddus yn eu gwythiennau, a gellir eich canmol yn fawr am yr ymdrechion yr ydych wedi eu gwneud i wella bywyd pobl Cymru. Rydym yn wahanol iawn yn wleidyddol, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny, ond dyna yw natur gwleidyddiaeth—lluosogrwydd—ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu, mae'n siŵr.

Rwy'n cofio'r adeg yn dda pan wnaethoch chi gyhoeddi eich bod yn ymddiswyddo yn ôl ym mis Ebrill, ac roeddech chi'n rhoi teyrnged i'r staff a oedd wedi rhoi cefnogaeth dda i chi. Rwy'n credu y gallem ni i gyd roi teyrnged i'r staff sydd wedi ein cefnogi, oherwydd, pan wnaethoch chi'r cyhoeddiad hwnnw, ar ddydd Sadwrn oedd hynny, ac fel y mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n fy adnabod i a'm cefndir ffermio yn gwybod, dyna'r amser y byddaf i'n ei dreulio yn y marchnadoedd da byw i lawr yn y gorllewin, ac roedd pennaeth fy staff mewn parti 'stag' yn Las Vegas, a'm swyddog y wasg yng ngêm bêl-droed Tottenham Hotspur yn Wembley, a rhyngom ni—er bod fy niffygion i o ran technoleg yn faen tramgwydd, a dweud y lleiaf—fe wnaethom ni lwyddo i lunio datganiad i'r wasg, ond roeddech chi wedi ein synnu ni bryd hynny, oeddech wir.

Ond nid ydych erioed wedi ein synnu ni gyda'ch ymrwymiad a'ch ymroddiad i Gymru. Rydych wedi tynnu sylw ni at un o'r swyddogaethau mawr yr ydych wedi ei chyflawni, sef codi proffil Cymru nid yn unig yma yn y Deyrnas Unedig, ond ledled y byd, ac rwy'n rhoi teyrnged lawn i chi am wneud hynny. Flynyddoedd lawer yn ôl, byddai llawer o bobl o Gymru yn mynd dramor, a phan fyddai rhywun yn eich holi mewn arolwg neu holiadur, 'O ble rydych chi'n dod?' a byddech chi'n dweud, 'Caerdydd', neu efallai, 'Cymru'—'Beth? Ble mae lle felly?' fyddai'r ymateb, ac yna byddech chi'n dweud 'Llundain' neu 'Lloegr', ac yna'r ymateb fyddai 'O! Rwy'n deall nawr'. Wel, heddiw mae pobl yn gwybod lle mae Cymru ac mae pobl yn gwybod rhywbeth am Gymru, ac mae llawer o'r clod am hynny i chi fel Prif Weinidog ac ymdrechion eich Llywodraeth.

Rwy'n diolch i chi'n ddidwyll iawn fel Aelod Cynulliad am eich cwrteisi i mi yn yr amser yr wyf wedi bod yn Aelod Cynulliad, ond hefyd am y cwrteisi yr ydych wedi ei ddangos i mi fel arweinydd y grŵp Ceidwadol yma yn y Cynulliad. Rwy'n dymuno'r gorau i chi a'ch teulu i'r dyfodol. Pan fyddwn yn mynd adref fin nos ac yn cau'r drws, ar ôl cael diwrnod arbennig o anodd, y teulu sy'n ein cofleidio ni ac yn rhoi cysur i ni, ac rwy'n siŵr bod eich teulu chi yn ffynhonnell fawr o nerth i chi. Rwy'n dymuno'n dda i chi i'r dyfodol ac, yn y ddwy neu dair blynedd arall sydd gennym ni cyn yr etholiad Cynulliad nesaf, rwy'n gobeithio y gwelwn Carwyn Jones yn weithgar iawn yn y Siambr hon. Dymuniadau gorau, Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]

14:50

For the six and a half years that I was the leader of my party, Carwyn Jones was First Minister, and I think it's fair to say that, like many have said already this afternoon, we haven't always seen eye to eye. On occasion there's been fairly robust disagreement between us, as there should be between opposing political parties, but I think it's fair to say that those disagreements have on the whole happened in a respectful way, and they've happened in a way that have enabled both of our parties to work together when the need has arisen, and I value very much the private discussions that we have had.

Carwyn, from my experience of working alongside you, I know you to be genuine about wanting to create a Wales where people do not suffer from discrimination. Whether that be putting the far right in their place on the question of racism and division or whether it be on the question of women's rights, you've taken a principled and ethical approach and I believe that you deserve recognition for that.

You've also been genuine in your desire to see Wales progress, and while I may well have been frustrated about the lack of support for faster progress, particularly on the Welsh constitution, on powers and the lack of support that you've had from your MPs in particular, the fact that you've now started the ball rolling on the devolution of the criminal justice system, as well as having worked with others of us to deliver a successful 'yes' vote back in 2011, shows where you stand politically on these questions. I very much hope that the work that you've started on the criminal justice system will bear fruit and soon.

Now, I know that this last year has been very difficult for you personally, and for others around you, and I know from my own experience how life in the public eye can impact on those closest to us, even when we seek to protect them from that. That aspect of the job is probably the least easy, so I hope that, after today, you will have more time to devote to spending with those people who are close to you and who you love. That, after all, is what is most important.

Am y chwe blynedd a hanner y bûm i'n arweinydd fy mhlaid, roedd Carwyn Jones yn Brif Weinidog, ac mae'n deg dweud, fel y dywedodd llawer un yn barod y prynhawn yma, nad ydym wedi cydweld bob amser. Ar adegau bu anghytundeb eithaf cryf rhyngom ni, fel y dylai fod rhwng pleidiau gwleidyddol sy'n wynebu ei gilydd. Ond credaf ei bod yn deg dweud bod yr anghytundebau hynny wedi digwydd mewn ffordd barchus ar y cyfan, ac maen nhw wedi digwydd mewn ffordd sydd wedi galluogi'r ddwy blaid i gydweithio pan fo'r angen wedi codi, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr iawn y trafodaethau preifat a gawsom ni.

Carwyn, o'm profiad i o weithio ochr yn ochr â chi, gwn eich bod o ddyhead gwirioneddol i lunio Cymru lle nad yw pobl yn dioddef gwahaniaethu. Pe byddai hynny'n golygu rhoi'r adain dde eithafol yn ei lle ar gwestiwn hiliaeth ac ymraniad neu ar gwestiwn hawliau menywod, rydych chi wedi gweithredu mewn dull egwyddorol a moesegol a chredaf eich bod yn haeddu cydnabyddiaeth am hynny.

Rydych chi hefyd wedi bod yn ddiffuant yn eich awydd i weld Cymru yn symud ymlaen. Ac er fy mod wedi teimlo'n rhwystredig ynghylch y diffyg cefnogaeth i weld cynnydd cyflymach, yn enwedig ar gyfansoddiad Cymru, o ran pwerau, a'r diffyg cefnogaeth yr ydych wedi ei gael gan eich ASau yn arbennig, mae'r ffaith eich bod chi bellach wedi dechrau arni o ran datganoli'r system cyfiawnder troseddol, yn ogystal â gweithio gydag eraill i sicrhau pleidlais 'ie' lwyddiannus yn ôl yn 2011, yn dangos ble'r ydych yn sefyll yn wleidyddol ar y cwestiynau hyn. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gwaith yr ydych wedi ei gychwyn ar y system cyfiawnder troseddol yn dwyn ffrwyth a hynny'n fuan.

Nawr, gwn fod y flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn anodd iawn i chi yn bersonol, ac eraill o'ch cwmpas, a gwn o'm profiad fy hun sut y gall bywyd yn llygad y cyhoedd effeithio ar y rhai sy'n agos atom, hyd yn oed pan fyddwn ni'n ceisio eu diogelu rhag hynny. Yr agwedd honno ar y swydd, fwy na thebyg sydd fwyaf anodd. Felly rwy'n gobeithio, ar ôl heddiw, y bydd gennych fwy o amser i'w dreulio gyda'r rhai sy'n agos atoch a'ch anwyliaid. Wedi'r cyfan, dyna'r peth pwysicaf.

Felly, pob lwc i chi.

So, good luck to you.

All the very best wishes to you and to your family for the future. [Applause.]

Dymuniadau gorau i chi a'ch teulu i'r dyfodol. [Cymeradwyaeth.]

Llywydd, I think there are nine of us here today, nine Assembly Members—old timers—who've been here since the very beginning, and obviously that includes Carwyn, me and you. [Laughter.]

Llywydd, credaf fod yna naw ohonom ni yma heddiw, naw Aelod Cynulliad—hen begoriaid—sydd wedi bod yma ers y cychwyn cyntaf, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys Carwyn, chi a minnau. [Chwerthin.]

Gee, thanks, John. [Laughter.]

Bobol bach! Diolch, John. [Chwerthin.]

Much accumulated wisdom and knowledge, Llywydd. [Laughter.]

Llawer o ddoethineb a gwybodaeth a gronnwyd, Llywydd. [Chwerthin.]

14:55

I think it's fair to say we've all seen exponential development and growth in devolution and, indeed, in Wales as a country since 1999, and we are now a Parliament in all but name and, hopefully, that name will soon follow. And the depth and breadth of our responsibilities, and the tools that we now have to do a job for the people of Wales, for our communities are much bigger than they were, and I believe they are being used to good effect.

Over that time, Llywydd, we've progressed from the Egyptian potato blight regulations to those arcane creatures, LCOs—legislative consent Orders—and Assembly Measures, and now to Acts. And, do you know, we've seen some really significant, important Acts, I believe, really delivering in terms of the use of those powers for the people of Wales: the well-being of future generations Act, the environment Act, the social services and well-being Act, the organ donation legislation, and, I would say, the active travel Act, which I was privileged to have a part in when I was in Government. So, we have come a long way. For nine years of that time, during that time of development and growth, better and more effective delivery for Wales, Carwyn has led Welsh Government and led our country, and led that building of devolution in Wales, in the referendum as was mentioned earlier and generally, and led on the actual implementation and use of those powers, which, obviously, is absolutely crucial.

It's been a tremendous opportunity for Carwyn, and a tremendous responsibility, privilege and honour, and one that I know he is very conscious and always has been very aware of and all that those responsibilities bring. I believe Carwyn has fulfilled those responsibilities, Llywydd, with commitment, dedication, ability and stature, and that's a fabulous tribute to the man.

At the start of the Assembly, Llywydd, I and Alun Pugh, who represented Clwyd West at the time, quickly became good friends, the three of us, and I think it's fair to say that it was clear to Alun and I that Carwyn had strong leadership qualities. I think, even back then, that was recognised not only by us, but across the parties in the Assembly at the time, across Assembly Members, in the media and more widely. I found out about those leadership qualities to my cost early on when I contested with Carwyn the prestigious position of chair of the South East Wales Regional Committee. [Laughter.] That was an early advancement for Carwyn, but it didn't sully our friendship in any way.

But, outside the Assembly, Llywydd, my efforts to enlist Carwyn in the Assembly football and cricket teams were met with limited enthusiasm, I think it's fair to say, although Carwyn did play and did take part. And whilst sometimes effective—[Laughter.]—

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod ni i gyd wedi gweld datblygiad a thwf cyflymach o ran datganoli ac, yn wir, o ran Cymru ein gwlad ers 1999, ac rydym erbyn hyn yn senedd ym mhopeth ond yr enw, ac rwy'n gobeithio y bydd yr enw hwnnw'n dilyn cyn bo hir. Ac mae dyfnder ac ehangder ein cyfrifoldebau, a'r offerynnau sydd gennym ni nawr i weithio er mwyn pobl Cymru, gyda chymunedau yn fwy o lawer nag yr oedden nhw, a chredaf eu bod yn cael eu defnyddio yn effeithiol er gwell.

Dros y cyfnod hwnnw, Llywydd, rydym wedi datblygu o reoliadau malltod tatws yr Aifft i'r dirgelion hynny—y Gorchmynion Cymhwysedd Deddfwriaethol—a Biliau Cynulliad, a bellach hyd at Ddeddfau. A wyddoch chi, rydym wedi gweld rhai Deddfau pwysig, sylweddol mewn gwirionedd, yn fy marn i, yn wirioneddol gyflawni o ran y defnydd o'r pwerau hynny ar gyfer pobl Cymru: Deddf Lles Cenedlaethau'r Dyfodol, Deddf yr Amgylchedd, Deddf Lles a Gwasanaethau Cymdeithasol, y ddeddfwriaeth ar roi organau, ac, fe ddywedwn i, y Ddeddf Teithio Llesol, yr oedd yn fraint i mi fod â rhan ynddi pan oeddwn i yn y Llywodraeth. Felly, rydym wedi cyflawni tipyn. Am naw mlynedd o'r amser hwnnw, y cyfnod hwnnw o ddatblygiad a thwf, darpariaeth well a mwy effeithiol ar gyfer Cymru, mae Carwyn wedi arwain Llywodraeth Cymru ac arwain ein gwlad, ac arwain y gwaith hwnnw o adeiladu datganoli yng Nghymru, yn y refferendwm fel y soniwyd yn gynharach ac yn gyffredinol, ac wedi arwain ar weithredu gwirioneddol a defnydd o'r pwerau hynny, sydd, wrth gwrs, yn gwbl hanfodol.

Mae hwn wedi bod yn gyfle aruthrol i Carwyn, ac yn gyfrifoldeb, yn fraint ac yn anrhydedd aruthrol, ac yn un y gwn ei fod yn ymwybodol iawn ohono bob amser wedi amgyffred y cyfan a ddaw yn sgil y cyfrifoldebau hynny. Rwy'n credu bod Carwyn wedi cyflawni'r cyfrifoldebau hynny, Llywydd, gydag ymrwymiad, ymroddiad, gallu a bri, ac mae honno'n deyrnged ardderchog i'r dyn.

Ar ddechrau'r Cynulliad, Llywydd, daeth Alun Pugh, a oedd yn cynrychioli Gorllewin Clwyd ar y pryd, a minnau'n ffrindiau da yn gyflym, y tri ohonom, ac mae'n deg dweud ei bod wedi dod yn amlwg i Alun a minnau fod gan Carwyn nodweddion cryf o ran arweinyddiaeth. Credaf, hyd yn oed yr adeg honno, fod hynny wedi ei gydnabod, nid yn unig gennym ni, ond ar draws y pleidiau yn y Cynulliad ar y pryd, ar draws Aelodau'r Cynulliad, ac yn y cyfryngau ac yn fwy eang na hynny. Deuthum i wybod am y nodweddion hynny o ran arweinyddiaeth, i'm cost fy hunan, yn gynnar iawn pan wnes i ymladd Carwyn am swydd fawreddog Cadeirydd Pwyllgor Rhanbarth y de ddwyrain. [Chwerthin.] Roedd hwnnw'n ddyrchafiad cynnar i Carwyn, ond wnaeth hynny ddim pylu dim ar ein cyfeillgarwch ni mewn unrhyw ffordd.

Ond, y tu allan i'r Cynulliad, Llywydd, ychydig iawn o frwdfrydedd a ddangoswyd i fy ymdrechion i gael Carwyn i chwarae yn nhimau pêl-droed a chriced y Cynulliad, credaf ei bod yn deg dweud, er bod Carwyn wedi chwarae a chymryd rhan. A thra'r oedd ef yn effeithiol weithiau—[Chwerthin.]—

You're too generous.

Rydych chi'n rhy hael o lawer.

—I did find Carwyn keen to demonstrate his knowledge when it came to the opportunity to take part in a quiz. And I think that was partly because Carwyn certainly possesses considerable general knowledge and, in fact, was the star of our quiz team. We tied for first place in the competition, Llywydd, and when it then came to the tie-break, Carwyn was very keen to demonstrate his knowledge further and be the member of our team that went up onto the stage for the tie-breaker. Unfortunately, and unexpectedly, it wasn't a tie-break question, but a dance-off. [Laughter.] Llywydd, I won't go any further than saying I don't think that Carwyn's dancing abilities quite match his general knowledge and his prowess at quizzes.

But, in any event, very early on, Llywydd, Carwyn took a Cabinet post and took Wales through that terrible crisis of foot and mouth, which, again, many of us will remember very well—the searing difficulty that that brought to our rural communities and Wales as a whole, and it was Carwyn's early responsibility, early in his time in the Cabinet, to take Wales through that. That was a major challenge and, again, it's a tribute to the mettle of Carwyn that he was able to meet that challenge and guide Wales through that time of terrible crisis. And when Carwyn became First Minister, it was a great privilege for me to serve in Government with Carwyn and have the opportunity, as I said earlier, to take forward legislation such as the Active Travel (Wales) Act 2013. 

Llywydd, I think it's fair to say, as others have mentioned, and Carwyn indeed himself mentioned, Carwyn has built on the firm foundations of Rhodri Morgan. And both of them, I believe, are quite similar in many ways in terms of their passion for Wales and devolution, their passion for rugby and sport in general, their commitment to the job of leading Wales and fulfilling the role of First Minister. And I think it's a tribute to both of them that they were both widely respected in Wales and referred to by their first names, their Christian names, which I think speaks volumes in terms of the affection and the respect that they are held in by the people of Wales.

Llywydd, Carwyn's place in the progressive history of Wales and the UK is secure, and I know all of us here today will wish Carwyn the very best for the future and also his wife Lisa, their children and his father Caron. Diolch yn fawr, Carwyn. [Applause.]

—roeddwn i'n cael Carwyn yn awyddus i arddangos ei wybodaeth pan ddeuai'r cyfle i gymryd rhan mewn cwis. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhannol oherwydd bod gan Carwyn wybodaeth gyffredinol sylweddol ac, yn wir, ef oedd seren ein tîm cwis. Roedden ni'n gydradd gyntaf yn y gystadleuaeth, Llywydd, a phan ddaeth hi'n amser wedyn i ddewis rhwng y ddau dîm ar y brig, roedd Carwyn yn awyddus iawn i ddangos ei wybodaeth ymhellach a bod yr aelod o'n tîm a fyddai ar y llwyfan ar gyfer y gêm a fyddai'n penderfynu'r enillwyr. Yn anffodus, ac yn annisgwyl, nid cwestiwn fyddai'n penderfynu'r enillwyr, ond dawns. [Chwerthin.] Llywydd, nid âf ymhellach na dweud nad wyf yn credu bod dawn Carwyn i ddawnsio yn gwbl hafal i'w wybodaeth gyffredinol a'i feistrolaeth o gwisiau.

Ond, beth bynnag, yn gynnar iawn, Llywydd, cymerodd Carwyn swydd yn y Cabinet a chynnal Cymru drwy argyfwng ofnadwy clwy'r traed a'r genau, y bydd, unwaith eto, llawer ohonom yn ei gofio'n dda iawn—yr anhawster ysol a ddaeth i'n cymunedau gwledig a Chymru gyfan, a chyfrifoldeb cynnar i Carwyn, yn gynnar yn ei amser ef yn y Cabinet, oedd  tywys Cymru drwy hynny. Roedd honno'n her fawr ac, unwaith eto, mae'n deyrnged i ysbryd Carwyn ei fod yn gallu ymateb i'r her a thywys Cymru drwy'r amser hwnnw o argyfwng mawr. A phan ddaeth Carwyn yn Brif Weinidog, roedd yn fraint fawr i mi wasanaethu yn y Llywodraeth gyda Carwyn a chael y cyfle, fel y dywedais yn gynharach, i gyflwyno deddfwriaeth megis y Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013.

Llywydd, credaf ei bod yn deg dweud, fel y soniodd eraill, ac fel y soniodd Carwyn ei hunan, fod Carwyn wedi adeiladu ar sylfeini cadarn Rhodri Morgan. Ac mae'r ddau ohonyn nhw, yn fy marn i, yn weddol debyg mewn nifer o ffyrdd o ran eu brwdfrydedd dros Gymru a datganoli, eu brwdfrydedd dros rygbi a chwaraeon yn gyffredinol, a'u hymrwymiad i'r gwaith o arwain Cymru a chyflawni gwaith Prif Weinidog. Ac mae'n deyrnged i'r ddau ohonyn nhw eu bod yn uchel eu parch yng Nghymru a chyfeirir atyn nhw wrth eu henwau cyntaf, eu henwau bedydd, ac mae hynny, yn fy marn i, yn dweud cyfrolau o ran yr hoffter a'r parch sydd iddyn nhw yng ngolwg pobl Cymru.

Llywydd, mae safle Carwyn yn hanes cynnydd Cymru a'r DU yn ddiogel, a gwn y bydd pob un ohonom ni yma heddiw yn dymuno'r gorau i Carwyn i'r dyfodol a hefyd ei wraig Lisa, eu plant a'i dad Caron. Diolch yn fawr, Carwyn. [Cymeradwyaeth.]

15:00

Diolch. A chyn i fi alw ar y Prif Weinidog i ymateb, a gaf i hefyd, fel old-timer—[Chwerthin.]ddiolch i'r Prif Weinidog am ei wasanaeth ar ran holl Aelodau'r Senedd yma? Ar hyd y blynyddoedd, mae wedi bod yn bleser ac yn braf i gydweithio. A gaf i anghytuno â'r Prif Weinidog ar un peth, sef ei farn e ar selfies mewn gwleidyddiaeth, a dweud wrth y Prif Weinidog taw'r selfie mwyaf poblogaidd i fi ei roi ar Twitter oedd y selfie y tynnais i ohono fe a fi yn Lille, yn y dorf yn Lille, y noson y gwnaeth Cymru faeddu Gwlad Belg yn quarter finals yr Ewros, gyda'r caption 'Please don't take me home, I just don't wanna go to work'? Ac roedd hynny'n selfie ac yn tweet poblogaidd iawn.

Felly, diolch, Carwyn, am eich cyfeillgarwch ar hyd y blynyddoedd a hefyd am eich gwasanaeth i'ch Llywodraeth, i'r Senedd yma ac i'ch gwlad. Ac i ymateb, â'r gair olaf, y Prif Weinidog, Carwyn Jones. 

Thank you. And before I call on the First Minister to respond, may I also, as an old-timer—[Laughter.]—thank the First Minister for his service on behalf of all Members of this Senedd? Over the years, it’s been a pleasure and a privilege to work with him. May I disagree with the First Minister on one thing, namely his view on selfies in politics, and to tell the First Minister that the most popular selfie that I’ve ever put on Twitter was a selfie that I took of both him and me in Lille, in the crowd on the night that Wales beat Belgium in the quarter finals of the Euros, with the caption, ‘Please don’t take me home, I just don’t wanna go to work'? That was a very popular selfie and tweet.

So, thank you, Carwyn, for your friendship over the years, also for your service to your Government, to this Senedd, and your nation. And to reply—the final word goes to the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Llywydd. I won't detain Members for too long, but just to thank everybody for their very, very kind words. 

Diolch, Llywydd. Ni fyddaf yn cadw'r Aelodau yn rhy hir, dim ond i ddiolch i bawb am eu geiriau caredig iawn, iawn.

A gaf i ddiolch i Paul am beth ddywedodd e? Mae'n wir i ddweud bod yna lawer o bethau sy'n digwydd yn y Siambr hon sy'n digwydd ar lefel wleidyddol ac nid ar lefel bersonol.

A gaf i hefyd ddiolch i Adam? Roeddwn i yng nghanolfan y mileniwm ddydd Sul ac fe welais i lyfr yna a oedd wedi cael ei gyhoeddi gan Y Lolfa: erthyglau ysgrifenedig Adam o 2001 hyd nawr. Mae amser gen i nawr i'w ddarllen e, felly efallai y gwnaf i wneud hynny. Ond ei wyneb e roeddwn i'n ei weld pan es i i mewn i'r ganolfan ei hunan. 

May I thank Paul for his comments? It is true to say that there are many things that happen in this Chamber that happen at a political level not a personal level.

May I also thank Adam? I was at the millennium centre on Sunday and I saw a book there that had been published by Y Lolfa—they were articles written by Adam between 2001 and now. I now have time to read them, so I might do that. But it was his face that I saw when I entered the centre.

Can I thank Gareth for his comments? And Andrew. Over many years, we jostled—fortunately for me, not physically—[Laughter.]—on the other side of the Chamber. But, certainly, he's absolutely right to say that there were many conversations that took place behind the Speaker's chair, as I think they call it in Westminster, that were needed in order to get business through, and for that I very much thank him. 

For Leanne—I know Leanne spent many a week frustrated at the answers that I gave, which I suppose for me should be a source of pride. [Laughter.] But I know from her perspective, as I've said to her before, she has done an immense amount to raise the profile of women in politics in Wales. It was with great envy that I watched her in all those election leaders' broadcasts, when she was on network television and I wasn't—[Laughter.]—and she brought great credit on herself when she was involved in those debates. And certainly, for a long time afterwards, people thought that she was, in fact, the First Minister—and who knows in the future. 

And finally, of course—. Oh, Vikki, of course, thank you for the words that you said. 

And finally, John. When I heard that John was going to speak, I felt the same feeling I did when I got married and the best man was about to speak—[Laughter.]—because John knows many, many things over the years that we've done. But of all the things I can tell you about John, the one piece of advice I'd give you is never let John book you accommodation. We went to Blackpool some years ago, and John booked the accommodation. It was £10 a night. We shared a room. When we arrived, the hotelier said to us, 'We pride ourselves on the fact that the hotel doesn't have any meters in the room', and that was the selling point, apparently. The hotel had a shower—one shower—that you accessed by walking straight off the corridor into it through a curtain, if I remember rightly. [Laughter.] It was quite an interesting experience. So, John is many things, but a luxury tour operator, I suspect, is not what lies ahead. [Laughter.] John, I've known you for all of those years, and we've had good fun and ups and downs, of course, but, nearly 20 years on, we would've been stunned, wouldn't we, to think that we would sit here in a Parliament with such powers, given where we were back in 1999? It was the potatoes originating in Egypt Order, and we talked about undersized whiting—that's what we were talking about in the Chamber. Who would've thought that the day would come when we would talk about human transplantation and changing the system of consent?

A gaf i ddiolch i Gareth am ei sylwadau? Ac i Andrew. Dros lawer o flynyddoedd, rydym ni wedi cystadlu—yn ffodus i mi, nid yn gorfforol—[Chwerthin.]—ar ochr arall y Siambr. Ond, yn sicr, mae'n hollol iawn i ddweud bod llawer o sgyrsiau wedi digwydd y tu ôl i gadair y Llefarydd, fel y maen nhw'n galw hynny yn San Steffan, yr oedd eu hangen i gwblhau busnes, ac am hynny rwy'n ddiolchgar iawn iddo.

A Leanne—gwn fod Leanne wedi treulio llawer wythnos yn rhwystredig oherwydd yr atebion a roddais i, a dylai fod hynny'n destun balchder i mi, mae'n debyg. [Chwerthin.] Ond gwn o'i safbwynt hi, fel y dywedais wrthi o'r blaen, mae hi wedi gwneud gwaith aruthrol i godi proffil menywod mewn gwleidyddiaeth yng Nghymru. Gyda chenfigen fawr y bûm yn ei gwylio yn darlledu ym mhob un o'r darllediadau hynny ar gyfer arweinyddion y pleidiau, pan oedd hi ar deledu'r rhwydwaith a 'doeddwn i ddim—[Chwerthin.]—a daeth â chlod mawr iddi ei hun pan gymerodd ran yn y dadleuon hynny. Ac yn sicr, am amser hir wedi hynny, roedd pobl yn meddwl mai hi, mewn gwirionedd, oedd Prif Weinidog Cymru—a phwy a ŵyr yn y dyfodol.

Ac yn olaf, wrth gwrs—. O, Vikki, wrth gwrs, diolch i chi am y geiriau a ddywedoch chi.

Ac yn olaf, John. Pan glywais fod John yn mynd i siarad, cefais yr un teimlad a phan oeddwn yn priodi ac roedd fy ngwas priodas ar fin siarad—[Chwerthin.]—oherwydd mae John yn gwybod am lawer iawn o bethau yr ydym wedi eu gwneud dros y blynyddoedd. Ond o'r holl bethau y gallwn i ei ddweud wrthych chi am John, un cyngor bach y byddwn yn ei roi i chi fyddai peidiwch byth â gadael iddo drefnu llety ar eich cyfer chi. Fe aethom ni i Blackpool rai blynyddoedd yn ôl, a John oedd wedi trefnu'r llety am £10 y noson. Roeddem ni'n rhannu ystafell. Pan gyrhaeddom ni, dywedodd y gwestywr wrthym ni, 'Rydym yn ymfalchïo yn y ffaith nad oes gan y gwesty unrhyw fesuryddion yn yr ystafelloedd', a dyna oedd yr atyniad, mae'n debyg. Roedd gan y gwesty gawod—un gawod—ac roeddech yn mynd i mewn iddi gan gerdded yn syth o'r coridor drwy'r llen, os cofiaf yn iawn. [Chwerthin.] Profiad eithaf diddorol oedd hynny, wir. Felly, mae John yn llawer o bethau, ond rwy'n amau nad gyrfa trefnydd teithiau moethus sydd o'i flaen ef. [Chwerthin.] John, rwyf wedi eich adnabod am yr holl flynyddoedd hynny, ac rydym wedi cael llawer o hwyl, y drwg a'r da, wrth gwrs. Ond bron 20 mlynedd yn ddiweddarach, byddai'n syndod inni yn wir i feddwl y buasem yn eistedd yma yn y Senedd gyda'r fath bwerau, o gofio ein sefyllfa yn ôl yn 1999, Y Gorchymyn tatws yn tarddu o'r Aifft oedd hi, a buom yn sôn am wyniaid rhy fach—dyna'r hyn yr oeddem yn ei drafod yn y Siambr. Pwy fuasai wedi meddwl y byddai'r dydd yn dod pan fyddem yn sôn am drawsblaniadau dynol a newid y system gydsyniad?

Diolch yn fawr i chi i gyd. Pob lwc i chi i gyd yn y dyfodol.

Thank you all very much, and best of luck to you all.

Many thanks to you all, and the best of luck to you all in the future.

Llawer o ddiolch i chi i gyd, a phob hwyl i chi i gyd yn y dyfodol.

Mae hi wedi bod yn anrhydedd ac yn fraint i wasanaethu fy ngwlad fel Cymro i'r carn.

It's been an honour and a privilege to serve my country as a proud Welshman.

It's been a great honour and privilege for me to serve my country as a proud Welshman. [Applause.]

Bu'n fraint ac yn anrhydedd mawr i mi wasanaethu fy ngwlad yn Gymro balch. [Cymeradwyaeth.]

15:05
3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig
3. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Cwestiynau nawr i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Neil McEvoy.

Questions now to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, and the first question is from Neil McEvoy.

Anheddau Gwag yng Nghaerdydd
Empty Dwellings in Cardiff

Diolch, Llywydd. I declare an interest in being a Cardiff councillor.

Diolch, Llywydd. Rwy'n datgan buddiant gan fy mod i'n gynghorydd yng Nghaerdydd .

1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r system gynllunio i fynd i'r afael ag anheddau gwag yng Nghaerdydd? OAQ53075

1. How does the Welsh Government use the planning system to address the issue of empty dwellings in Cardiff? OAQ53075

Member
Lesley Griffiths 15:07:06
Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Thank you. Local planning authorities need to have a clear understanding of the factors influencing housing requirements in their area, including empty dwellings. Local housing market assessments are a key piece of the evidence base for local development plans, which cover the whole housing market, including dwelling vacancy rates.

Diolch. Mae angen i awdurdodau cynllunio lleol ddeall y ffactorau sy'n dylanwadu ar anghenion tai yn eu hardal, gan gynnwys anheddau gwag. Mae asesiadau o'r farchnad dai leol yn ddarn allweddol o'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cynlluniau datblygu lleol, sy'n ymdrin â'r holl farchnad dai, gan gynnwys cyfraddau anheddau gwag.

Diolch. Today is a historic day, so I'd like to start by honouring Prince Llywelyn, the last native prince of a sovereign Wales, who was killed on this day in 1282 at Cilmeri.

Cabinet Secretary, I recently visited a house in Ely that was starting to look like a jungle. The garden was so overgrown that you could barely see that there was a house there. In the garden, rubbish was being dumped, the windows were smashed in and plants were growing into the house, and it's one of 1,300 empty properties in Cardiff that a family should be living in.

Cardiff has the worst record in Wales in bringing empty houses back into use—less than 1 per cent in 2016-17. You're letting them get away with that, but at the same time letting the Labour council build thousands of new houses on greenfields that local people simply cannot afford. So, why aren't you demanding that Cardiff Council use their powers and get these empty properties back into use, because nothing shows the neglect of our communities more than houses being left to rot for years and years? 

Diolch. Mae heddiw'n ddiwrnod hanesyddol, felly hoffwn ddechrau drwy anrhydeddu'r Tywysog Llywelyn, tywysog brodorol olaf Cymru sofran, a gafodd ei ladd ar y diwrnod hwn ym 1282 yng Nghilmeri.

Ysgrifennydd y Cabinet, ymwelais yn ddiweddar â thŷ yn Nhrelái a oedd yn dechrau edrych fel jyngl. Roedd yr ardd wedi tyfu mor wyllt fel mai prin y gallech chi weld bod tŷ yno. Yn yr ardd, roedd sbwriel yn cael ei waredu, roedd y ffenestri wedi malu ac roedd planhigion yn tyfu i mewn i'r tŷ, ac mae'n un o 1,300 o gartrefi gwag yng Nghaerdydd y dylai teulu fod yn byw ynddo.

Mae gan Gaerdydd y record waethaf yng Nghymru am ailddechrau defnyddio tai gwag—llai nag 1 y cant yn 2016-17. Rydych chi'n gadael iddyn nhw wneud fel y mynnon nhw yn hynny o beth, ond ar yr un pryd yn caniatáu i'r cyngor Llafur adeiladu miloedd o dai newydd ar gaeau glas na all pobl leol eu fforddio. Felly, pam nad ydych chi'n mynnu bod Cyngor Caerdydd yn defnyddio eu pwerau i ailddefnyddio'r tai gwag hyn, oherwydd nid oes dim yn dangos esgeuluso ein cymunedau yn fwy na thai yn cael eu gadael i bydru am flynyddoedd lawer?

I know that Cardiff Council do have an aspiration to reduce the number of vacant dwellings, and that approach was considered as part of the independent local development plan examination. I will say that empty dwellings are, absolutely, a wasted resource. They can often be the target of vandals, which obviously affects the quality of life of neighbours and local communities. As a Government, we've put forward funding—I think it totals now about £40 million—on a continuous recycling period. I think that's over 15 years, and that's been provided to local authorities to operate schemes.

Rwy'n gwybod bod dyhead gan Gyngor Caerdydd i leihau nifer yr anheddau gwag, ac ystyriwyd hynny yn rhan o'r archwiliad annibynnol parthed y cynllun datblygu lleol. Fe wnaf i ddweud bod anheddau gwag, yn gwbl ddi-gwestiwn, yn wastraff ar adnoddau. Fe allan nhw'n aml fod yn darged i fandaliaid, sy'n amlwg yn effeithio ar ansawdd bywyd cymdogion a chymunedau lleol. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi rhoi arian—rwy'n credu ei fod bellach tua £40 miliwn—ar gyfnod ailgylchu parhaus. Rwy'n credu bod hynny dros 15 mlynedd, ac mae hynny wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol weithredu cynlluniau.

Cabinet Secretary, I do think this is an important area of public policy. Depending on how you count empty homes—whether they're empty after six months or a shorter period—there's somewhere between 23,000 and 43,000 empty properties in Wales. In my area, Rhondda Cynon Taf has nearly 500 properties that have been empty for five years—that's the worst of any authority apart from Swansea. It's quite remarkable that around Wales there are well over 1,100 properties that have been empty for 10 years. So, it is very important, as we need to emphasise the need to build more homes, that we do use the homes that are out there as efficiently as possible. 

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn credu bod hwn yn faes pwysig o bolisi cyhoeddus. Gan ddibynnu ar sut yr ydych chi'n cyfrif cartrefi gwag—p'un a ydyn nhw'n wag ar ôl chwe mis, neu gyfnod byrrach—mae rhywle rhwng 23,000 a 43,000 o gartrefi gwag yng Nghymru. Yn fy ardal i, mae gan Rhondda Cynon Taf bron i 500 o adeiladau sydd wedi bod yn wag am bum mlynedd—dyna'r gwaethaf o unrhyw awdurdod ar wahân i Abertawe. Mae'n eithaf rhyfeddol bod ymhell dros 1,100 o anheddau a fu'n wag ers 10 mlynedd ledled Cymru. Felly, mae'n bwysig iawn, gan fod angen inni bwysleisio'r angen i adeiladu mwy o gartrefi, ein bod ni yn defnyddio'r cartrefi sydd ar gael eisoes mor effeithlon â phosib.

15:10

I can't disagree with anything that David Melding said. I think the level of empty dwellings within a local planning authority area should be a consideration when they are considering the level of homes in a new development. I mentioned in my original answer to Neil McEvoy the funding that Welsh Government has put forward. We've had the Houses into Homes scheme, we've had the home improvement loans scheme, and that does provide local authorities with the flexibility to be able to respond to the demands of their particular area.      

Ni allaf anghytuno â dim a ddywedodd David Melding. Rwy'n credu y dylai nifer yr anheddau gwag mewn ardal awdurdod cynllunio lleol fod yn ystyriaeth pan fyddant yn ystyried nifer y cartrefi mewn datblygiad newydd. Soniais yn fy ateb gwreiddiol i Neil McEvoy am y cyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gyflwyno. Rydym ni wedi gweld y cynllun Troi Tai'n Gartrefi, rydym ni wedi gweld y cynllun benthyciadau gwella cartrefi, ac mae hynny yn rhoi'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol allu ymateb i ofynion eu hardal benodol.

Cwestiwn 2—John Griffiths. Nid yw John Griffiths yma i ofyn cwestiwn 2.

Question 2—John Griffiths. John Griffiths isn't here to ask question 2.

Ni ofynnwyd cwestiwn 2 [OAQ53086].

Question 2 [OAQ53086] not asked.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Y cwestiynau nesaf, felly, gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru—Llyr Gruffydd. 

The next questions are from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson—Llyr Gruffydd. 

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, you told the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee last week that the common agricultural policy and basic payments don't give the outcomes that we need to see. What evidence do you have that what you're proposing in 'Brexit and our land' will?  

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch chi ddweud wrth y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf nad yw'r polisi amaethyddol cyffredin a'r taliadau sylfaenol yn rhoi inni'r canlyniadau y mae angen inni eu gweld. Pa dystiolaeth sydd gennych chi y bydd yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig yn 'Brexit a'n tir' yn gwneud hynny?

Well, I have spoken to Llyr in the Chamber about this scheme before. I think one of the main things that we've seen this year is that the basic payment scheme is a blunt tool that doesn't protect farmers in the way that we would want to against volatility—I mentioned the weather when we spoke about this. Last week in front of the committee, I talked about it not rewarding the farmers' performance and about it not assisting with productivity.  

Wel, rwyf wedi siarad â Llyr yn y Siambr am y cynllun hwn o'r blaen. Rwy'n credu mai un o'r prif bethau yr ydym ni wedi ei weld eleni yw bod y cynllun taliad sylfaenol yn gyfrwng anneffeithiol nad yw'n diogelu ffermwyr rhag anwadalrwydd yn y ffordd y byddem ni eisiau iddo ei wneud—soniais am y tywydd pan oeddem ni'n siarad am hyn. Yr wythnos diwethaf o flaen y pwyllgor, soniais am y ffaith nad yw'n gwobrwyo perfformiad y ffermwyr nac yn cynorthwyo gyda chynhyrchiant.

I didn't ask you to deconstruct CAP and the basic payments; I asked you whether what you're proposing will actually deliver the outcomes that you're critical of the current system of not delivering, because, of course you don't know, do you? And that's the reality, because you haven't done the modelling, you haven't done the piloting—there's no evidence that your never-before-tried proposals will actually deliver the outcomes that you want. Indeed, you're setting farms and the whole rural economy off on a journey where we don't really know where we're going, or at least we don't really know how we're going to get there, because you haven't done the homework. Now, don't you accept that the modelling and the piloting all should have happened before you introduced your White Paper, because if the modelling tells you in the spring, or whenever it happens, that it won't deliver the outcomes we want to see, then you'll have wasted a whole year of Brexit preparation, and that will make Welsh Labour's record look just as bad as Theresa May's? 

Nid oeddwn yn gofyn i chi ddadelfennu'r Polisi Amaethyddol Cyffredin a'r taliadau sylfaenol; gofynnais i chi a fydd yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig mewn gwirionedd yn cyflawni'r canlyniadau yr ydych chi'n feirniadol o'r system bresennol am beidio â'u cyflawni, oherwydd, wrth gwrs, dydych chi ddim yn gwybod, nad ydych chi? A dyna'r gwir amdani, oherwydd nid ydych chi wedi gwneud y gwaith modelu, nid ydych chi wedi gwneud y gwaith arbrofi—nid oes unrhyw dystiolaeth y bydd eich cynigion, nad ydyn nhw erioed wedi cael eu treialu o'r blaen, mewn gwirionedd yn cyflawni'r canlyniadau yr ydych chi eisiau eu cyflawni. Yn wir, rydych chi'n anfon ffermydd a'r holl economi wledig ar daith lle nad ydym ni'n gwybod yn iawn i ble'r ydym ni'n mynd, neu o leiaf nid ydym ni mewn gwirionedd yn gwybod sut yr ydym ni'n mynd i gyrraedd yno, oherwydd nid ydych chi wedi gwneud y gwaith cartref. Nawr, onid ydych chi'n derbyn y dylai'r modelu a'r arbrofi i gyd fod wedi digwydd cyn i chi gyflwyno'ch Papur Gwyn, oherwydd os bydd y gwaith modelu yn dweud wrthych chi yn y gwanwyn, neu bryd bynnag y bydd hynny'n digwydd, na fydd hyn yn cyflawni'r canlyniadau yr ydym ni eisiau eu gweld, yna byddwch chi wedi gwastraffu blwyddyn gyfan o baratoi ar gyfer Brexit, a bydd hynny'n gwneud i record Llafur Cymru edrych cyn waethed ag un Theresa May?

Well, I don't agree with you, because we haven't brought forward the White Paper yet; we'll be doing that in the spring. If I'd have done the modelling and the impact assessment before we went to consultation, we would have been criticised for pre-empting. It's much better to have those 12,000 responses we've had to 'Brexit and our land' on the two schemes that we're bringing forward. So, the economic resilience scheme—that's around food production. It's to make sure we make our farm businesses resilient and sustainable, exactly what they want—they want them to be prosperous. And in relation to the public goods scheme, we want to reward farmers, which is not at the moment being done, around the public goods that they're bringing forward—that wonderful air quality, soil quality, water quality, the flood prevention they're doing. So, when we do bring forward the White Paper in the spring, that modelling and that impact assessment will have been done.   

Wel, nid wyf yn cytuno â chi, oherwydd nid ydym ni wedi cyflwyno'r Papur Gwyn eto; byddwn yn gwneud hynny yn y gwanwyn. Pe byddwn i wedi gwneud y gwaith modelu ac asesu effaith cyn inni ymgynghori, byddem ni wedi cael ein beirniadu am roi'r drol o flaen y ceffyl. Mae'n llawer gwell cael y 12,000 o'r ymatebion hynny yr ydym ni wedi eu cael i 'Brexit a'n tir' ar y ddau gynllun hynny yr ydym ni'n eu cyflwyno. Felly, y cynllun cydnerthedd economaidd—mae hynny ynglŷn â chynhyrchu bwyd. Mae ar gyfer gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud ein busnesau fferm yn gydnerth a chynaliadwy, yr union beth y maen nhw ei eisiau—maen nhw eisiau iddyn nhw fod yn ffyniannus. Ac o ran y cynllun nwyddau cyhoeddus, rydym ni eisiau gwobrwyo ffermwyr, nad yw'n digwydd ar hyn o bryd, am yr adnoddau cyhoeddus y maen nhw'n eu cynhyrchu—yr ansawdd aer gwych hwnnw, ansawdd pridd, ansawdd dŵr, y gwaith atal llifogydd y maen nhw'n ei wneud. Felly, pan rydym ni'n cyflwyno'r Papur Gwyn yn y gwanwyn, bydd y gwaith modelu hwnnw a'r asesu effaith hwnnw wedi'u gwneud.

So, when that modelling, when that impact assessment and when the piloting will have been done, if that eventually shows that retaining a form of basic payment is actually necessary to achieve some of the outcomes that you've listed, or at least to keep farmers on the land in order to achieve the environmental, the economic, the social and the cultural outcomes that you've been at pains to tell us that you want delivered—if all of the evidence, having done that work, tells you that retaining a basic payment is necessary to achieve it, can you confirm to the Assembly today that that is what you'll do?  

Felly, pan fydd y modelu hwnnw, pan fydd yr asesiad effaith a phan fydd yr arbrofi wedi eu gwneud, os bydd hynny yn y pen draw yn dangos bod cadw math o daliad sylfaenol yn angenrheidiol mewn gwirionedd i gyflawni rhai o'r canlyniadau yr ydych chi wedi eu rhestru, neu o leiaf i gadw ffermwyr ar y tir er mwyn cyflawni'r canlyniadau amgylcheddol, economaidd, cymdeithasol a diwylliannol yr ydych chi wedi bod yn awchu i ddweud wrthym ni eich bod eisiau eu darparu—os yw'r holl dystiolaeth, ar ôl gwneud y gwaith hwnnw, yn dweud wrthych chi bod cadw'r taliad sylfaenol yn angenrheidiol i gyflawni hynny, a wnewch chi gadarnhau i'r Cynulliad heddiw mai dyna fyddwch chi'n ei wneud?

I will be very interested to see what the modelling and the impact assessment brings forward. Because of the blunt tool that has been the basic payment scheme—and I've had many discussions with farmers over the past few months, many of whom tell me themselves that they don't think the basic payment scheme is enabling them to be resilient and productive in the way that they want to be—I would be very surprised if that were the case. I mentioned last week when I was in front of committee that I will be very flexible. So, let's see what comes out of the consultation, and what goes then forward into the White Paper before we produce the next stage of the policy. 

Mae gennyf i ddiddordeb mawr mewn gweld beth fydd y modelu a'r asesu effaith yn ei gyflwyno. Gan i'r cynllun taliad sylfaenol fod yn gymaint o gyfrwng aneffeithiol—ac rwyf wedi cael sawl sgwrs gyda ffermwyr dros y misoedd diwethaf, gyda llawer ohonyn nhw'n dweud wrthyf i eu hunain nad ydyn nhw'n credu bod y cynllun taliad sylfaenol yn eu galluogi i fod yn gydnerth ac yn gynhyrchiol yn y ffordd y maen nhw eisiau bod—fe fyddwn yn synnu'n fawr pe bai hynny'n wir. Soniais yr wythnos diwethaf pan yr oeddwn i ger bron y pwyllgor y byddaf yn hyblyg iawn. Felly, gadewch inni weld beth a ddaw o'r ymgynghoriad, a beth wedyn gaiff ei gynnwys yn y Papur Gwyn cyn inni greu cam nesaf y polisi.

Llefarydd y Ceidwadwyr—Andrew R.T. Davies. 

Conservative spokesperson—Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. Minister, back in ministerial questions in February, you indicated that when it came to issuing environmental impact assessments, you were minded to grant such an assessment to be made on the Barry incinerator. That was in ministerial questions. It is important that, when Ministers speak in this Chamber, obviously, people from beyond this Chamber, as well as Members who put those questions, do see action. Can you update us as to what progress you've made, given that, as I said, in February, you were minded as a Minister to undertake this and here we are now in December with no improvement in the situation?

Diolch, Llywydd. Gweinidog, yn ôl yn y cwestiynau i'r Gweinidogion ym mis Chwefror, fe wnaethoch chi ddweud, o ran cyhoeddi asesiadau effaith amgylcheddol, eich bod yn bwriadu gofyn am asesiad o'r fath ar y llosgydd yn y Barri. Roedd hynny yn ystod y cwestiynau i Weinidogion. Mae'n bwysig, pan fo Gweinidogion yn siarad yn y Siambr hon, fod pobl o'r tu hwnt i'r Siambr hon, yn ogystal ag Aelodau sy'n gofyn y cwestiynau hynny, wrth gwrs, yn gweld camau gweithredu. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynghylch pa gynnydd yr ydych chi wedi ei wneud, oherwydd, fel y dywedais, ym mis Chwefror, roedd hi'n fwriad gennych a chi, yn Weinidog i ymgymryd â hyn ac rydym ni yn awr ym mis Rhagfyr heb unrhyw welliant yn y sefyllfa?

15:15

I thank the Member for his question. I know that he's been vociferous in taking this forward alongside the constituency Member for the Vale of Glamorgan. Whilst we anticipated a decision by the end of November, further legal clarification of aspects of the case has been necessary. I want to make a decision to issue this as soon as possible, because I'm aware of the ongoing situation and the concern that's been raised, but it's important that, when we do this, we ensure that our actions as a Government uphold our international obligations in respect of an environmental impact assessment. So, officials are currently giving careful consideration to compliance with the EIA directive, taking into account representations from the Member himself and other Members, the developer, and, of course, the Docks Incinerator Action Group.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwy'n gwybod y bu'n uchel ei gloch yn dadlau dros hyn ochr yn ochr â'r Aelod etholaeth dros Fro Morgannwg. Er y buom ni'n disgwyl penderfyniad erbyn diwedd Tachwedd, roedd hi'n angenrheidiol cael eglurhad cyfreithiol ynglŷn ag agweddau ar yr achos. Rwyf eisiau gwneud penderfyniad i gyhoeddi hyn cyn gynted â phosib, oherwydd rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa barhaus a'r pryder sydd wedi'i grybwyll, ond mae'n bwysig, pan fyddwn ni'n gwneud hyn, ein bod yn sicrhau bod ein gweithredoedd fel Llywodraeth yn unol â'n rhwymedigaethau rhyngwladol o ran cynal asesiad o'r effaith amgylcheddol. Felly, mae swyddogion wrthi ar hyn o bryd yn rhoi ystyriaeth ofalus i gydymffurfio â chyfarwyddeb yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, gan ystyried sylwadau gan yr Aelod ei hun ac aelodau eraill, y datblygwr, ac, wrth gwrs, Grŵp Gweithredu Llosgydd y Dociau.

I hear, Minister, what your international obligations are, and no-one on this side of the Chamber, or indeed anywhere in this Chamber, I would assume, would be calling on you to break such obligations, but some 300 days have passed since you made that commitment in February. Whether it be Barry or any other part of Wales, when a Minister makes such a pronouncement, it is expedient for that Minister surely to carry out as quickly as possible the due diligence that might need to be taken in that decision and come back with a decision in an appropriate time. Can you please give us a more definitive response as to when we might have the response from you, given, as I highlighted last week in this Chamber, that the First Minister indicated in his letter to me that that decision was going to be taken in November? As I said, it has been nearly 300 days plus since you made that announcement. How much more time do you actually need?

Fe glywaf, Gweinidog, beth yw eich rhwymedigaethau rhyngwladol, ac ni fyddai neb ar yr ochr hon i'r Siambr, rwy'n tybio, neu yn wir yn unrhyw le yn y Siambr hon yn galw arnoch i dorri rhwymedigaethau o'r fath, ond mae rhyw 300 o ddiwrnodau wedi mynd heibio ers ichi wneud yr ymrwymiad hwnnw ym mis Chwefror. Boed hynny yn y Barri neu yn unrhyw ran arall o Gymru, pan fydd Gweinidog yn gwneud datganiad o'r fath, siawns ei bod hi'n fanteisiol i'r Gweinidog hwnnw gyflawni cyn gynted ag y bo modd y diwydrwydd dyladwy y gallai fod ei angen yn rhan o'r penderfyniad hwnnw ac yn dod yn ôl â phenderfyniad ar yr adeg briodol. A wnewch chi roi ymateb mwy pendant o ran pryd y cawn ni ymateb gennych chi, o gofio, fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, y dywedodd y Prif Weinidog yn ei lythyr wrthyf i y byddai'r penderfyniad hwnnw'n cael ei wneud ym mis Tachwedd? Fel y dywedais, bu rhyw 300 o ddiwrnodau ers ichi wneud y cyhoeddiad hwnnw. Faint mwy o amser mewn gwirionedd sydd ei angen arnoch chi?

Like I said, I hope to be able to be in a position to make a decision as soon as possible. I recognise the concerns around this, but, as the Member himself said, due diligence is of the utmost importance when it comes to such a complex case and issue as this. We must make sure that we follow all—take the relevant legal advice and do everything we can possible to make the best decision.

Fel y dywedais i, rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa i wneud penderfyniad cyn gynted â phosib. Rwy'n cydnabod y pryderon ynghylch hyn, ond, fel y mae'r Aelod ei hun wedi dweud, mae diwydrwydd dyladwy o'r pwys mwyaf gyda mater ac achos mor gymhleth â hyn. Rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn dilyn holl—yn cael y cyngor cyfreithiol perthnasol ac yn gwneud popeth posib o fewn ein gallu i wneud y penderfyniad gorau.

Well, that is a bitterly disappointing answer, given that I could understand that type of answer coming to me maybe a month, two months, perhaps three months after you initially stated your position, but some eight months on you are still trotting out that answer. Now, I did have a written reply from the Minister yesterday indicating that there were legal considerations that the Government are working through at the moment. Can you at least give us an indication—and I'm not looking for the legal advice that you were given, because I appreciate that you can't give us that, but could you at least give us some of the areas that that legal advice is referring to? And is it specific to Natural Resources Wales, who are your advisers on this matter, or is it wider planning issues that that legal advice has been taken on?

I do believe—and I hope you agree with me—that the residents of Barry require some greater clarity than the answers that I've received from you on two occasions now out of three, and I do hope that, as we break for Christmas now in the coming days, you can give me and other Members some confidence that we are within touching distance of a decision.

Wel, mae hynny'n ateb siomedig ar y naw, o gofio y gallwn i ddeall y math hwnnw o ateb yn cael ei roi i mi efallai mis, dau fis, efallai dri mis ar ôl i chi datgan eich safbwynt ar y dechrau, ond wyth mis ar ôl hynny ac rydych chi'n dal i roi'r ateb hwnnw. Nawr, fe ges i ateb ysgrifenedig gan y Gweinidog ddoe sy'n awgrymu bod ystyriaethau cyfreithiol y mae'r Llywodraeth yn gweithio drwyddyn nhw ar hyn o bryd. A wnewch chi o leiaf roi awgrym inni—ac nid wyf yn edrych am y cyngor cyfreithiol a roddwyd i chi, gan fy mod i'n sylweddoli na allwch chi roi hynny inni, ond a wnewch chi o leiaf ddweud wrthym ni am rai o'r meysydd y mae'r cyngor cyfreithiol hwnnw yn cyfeirio atyn nhw? Ac a yw'n benodol i Gyfoeth Naturiol Cymru, sef eich cynghorwyr ar y mater hwn, neu a yw'r cyngor cyfreithiol ynglŷn â materion cynllunio ehangach?

Rwyf yn credu—ac rwy'n gobeithio y cytunwch chi â mi—bod angen mwy o eglurder ar drigolion y Barri na'r atebion yr wyf i wedi eu cael gennych chi ar ddau achlysur allan o dri yn awr, ac rwy'n gobeithio, wrth inni dorri ar gyfer y Nadolig yn y dyddiau nesaf, y gallwch chi roi rhywfaint o sicrwydd i mi ac Aelodau eraill ein bod ni o fewn cyrraedd penderfyniad.

Like I said, I can't reiterate enough to the Member that I'm fully aware of the concerns of residents on this issue and of the Member himself, but it's very, very important to me and to this Government to make sure that we take all the legal steps necessary and make the right decision, not just legally, but for the residents of Barry as well.

Fel y dywedais, ni allaf bwysleisio digon i'r Aelod fy mod i'n llwyr ymwybodol o bryderon trigolion ar y mater hwn a'r Aelod ei hun, ond mae'n bwysig iawn, iawn i mi ac i'r Llywodraeth hon i wneud yn siŵr ein bod yn cymryd pob cam cyfreithiol angenrheidiol ac yn gwneud y penderfyniad cywir, nid yn gyfreithiol yn unig, ond er mwyn trigolion y Barri hefyd.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. Well, we live in very uncertain political times, and I suppose this may well be the last time in which we shall face each other across the Chamber in the Cabinet Secretary's current capacity, although I should regret it if she is moved on. I've come in the last couple of years to admire and respect the open-minded approach that she has brought to quite a number of issues, listening to stakeholders and local people in particular decisions on nitrates and also on bovine TB, but I have to say that in recent times this reputation that she's built up has been rather dented by several decisions over which she's presided: one, of course, the shooting ban, which Natural Resources Wales has introduced on public land; the draconian fishing laws on salmon and sewin, proposed by NRW again on questionable evidence; and of course what I raised last time, the Hendy windfarm, overruling Powys County Council and her own inspector's report.

Theresa May has been criticised, rightly, I think, for failing to listen and has landed herself in a massive mess, which she'll find it difficult to extricate herself from. Does the Cabinet Secretary herself have any regrets about railroading her policy agenda over the interests of local people and local stakeholders?

Diolch, Llywydd. Wel, rydym ni'n byw mewn cyfnod gwleidyddol ansicr iawn, ac mae'n debyg y gallai hyn fod y tro diwethaf y byddwn yn wynebu ein gilydd ar draws y Siambr yn rhinwedd swydd bresennol Ysgrifennydd y Cabinet, er y byddai'n ddrwg gennyf pe byddai hi'n cael ei symud. Rwyf wedi dod yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf i edmygu a pharchu sut y mae hi wedi ymdrin â chryn dipyn o faterion â meddwl agored, yn gwrando ar randdeiliaid a phobl leol, yn enwedig o ran penderfyniadau ynglŷn â nitradau a hefyd y diciâu mewn gwartheg, ond mae'n rhaid imi ddweud yn ddiweddar bod yr enw da yma y mae hi wedi ei ennill wedi cael ambell i dolc oherwydd sawl penderfyniad y bu hi'n gyfrifol amdanyn nhw: un, wrth gwrs, yw'r gwaharddiad ar saethu, y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ei gyflwyno ar dir cyhoeddus; y cyfreithiau pysgota llym ar eogiaid a sewin, a gynigiwyd gan Gyfoeth Naturiol Cymru unwaith eto ar dystiolaeth amheus; ac wrth gwrs yr hyn a grybwyllais i y tro diwethaf, fferm wynt Hendy, gan wyrdroi dyfarniad Cyngor Sir Powys ac adroddiad ei harolygydd ei hun.

Mae Theresa May wedi cael ei beirniadu, yn deg, rwy'n credu, am beidio â gwrando ac mae hi wedi cael ei hun i lanastr enfawr, y bydd hi'n anodd iddi ddod allan ohono. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn edifaru am roi ei hagenda polisi o flaen buddiannau pobl leol a rhanddeiliaid lleol?

Well, if you're referring to the Hendy windfarm situation, which, as you say, you raised in the Chamber, obviously, I am very aware that there's been a claim submitted to the High Court. So, I can't say anything further on that. I'm very pleased with the renewable energy targets that I've brought through the Chamber. I think it's very important that we have ambitious renewable targets. I'm very aware of my obligations and the Welsh Government's obligations in relation to climate change, and I think the renewable energy targets that we've brought forward—. We had a debate this time last week on carbon regulations; I'm bringing forward the carbon delivery plan in the spring of next year. So, I'm very proud of those.

Wel, os ydych chi'n cyfeirio at sefyllfa fferm wynt Hendy, yr ydych chi, fel y dywedwch chi, wedi ei grybwyll yn y Siambr, yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn bod hawliad wedi ei gyflwyno i'r Uchel Lys. Felly, ni allaf ddweud unrhyw beth ychwanegol ynglŷn â hynny. Rwy'n falch iawn gyda'r targedau ynni adnewyddadwy yr wyf i wedi eu llywio drwy'r Siambr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod gennym ni dargedau adnewyddadwy uchelgeisiol. Rwy'n ymwybodol iawn o'm rhwymedigaethau i a rhwymedigaethau Llywodraeth Cymru o ran newid yn yr hinsawdd, ac rwy'n credu bod y targedau ynni adnewyddadwy yr ydym ni wedi eu cyflwyno—. Cawsom ddadl yr adeg hon yr wythnos diwethaf ynglŷn â rheoliadau carbon; byddaf yn cyflwyno'r cynllun cyflawni allyriadau carbon yn y gwanwyn y flwyddyn nesaf. Felly, rwy'n falch iawn o'r pethau hynny.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

15:20

Well, I accept that the application for a judicial review in the case of Hendy limits significantly what the Cabinet Secretary can say, but I do think that the decision that she took is troubling as a matter of general principle. Localism is an important principle of government, in my opinion, and I'd be surprised if the Cabinet Secretary disagreed with that. Occasionally, national considerations have to take precedence over local interests. Again, I fully accept that. In the case of calling in a planning decision to be made by her rather than by a local authority or, indeed, an inspector's decision, what is the principle upon which she will override the decisions of those who are at a lower position in the pecking order?

Wel, rwy'n derbyn bod y cais am adolygiad barnwrol yn achos Hendy yn cyfyngu'n sylweddol ar yr hyn y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei ddweud, ond rwyf yn credu bod y penderfyniad a wnaeth hi yn peri gofid fel mater o egwyddor gyffredinol. Mae lleoliaeth yn egwyddor bwysig o lywodraeth, yn fy marn i, a byddwn yn synnu pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn anghytuno â hynny. Yn achlysurol, mae'n rhaid i ystyriaethau cenedlaethol fod yn drech na buddiannau lleol. Unwaith eto, rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Yn achos adalw penderfyniad cynllunio i'w wneud ganddi hi yn hytrach na gan awdurdod lleol neu, yn wir, penderfyniad gan arolygydd, beth yw'r egwyddor pryd y bydd hi'n diystyru penderfyniadau'r rhai sydd mewn swyddogaethau llai dylanwadol?

Well, I don't think I can give you a general answer to that question. Obviously, it's done on a case-by-case basis. I have two on my desk now that I read for the first time over the weekend, I read again yesterday, and I'll probably read again today. It's something that you obviously have to consider a great deal, but I don't think I can just give you a general answer to that specific question.

Wel, nid wyf yn credu y gallaf i roi ateb cyffredinol i'r cwestiwn hwnnw i chi. Yn amlwg, caiff pob achos sylw yn unigol. Mae gennyf ddau ar fy nesg ar y funud y darllenais am y tro cyntaf dros y penwythnos, darllenais nhw eto ddoe, a byddaf fwy na thebyg yn eu darllen eto heddiw. Mae'n rhywbeth y mae angen ichi roi ystyriaeth ddwys iawn iddo, yn amlwg, ond nid wyf yn credu y gallaf i roi ateb cyffredinol ichi i'r cwestiwn penodol hwnnw.

Well, I'm sorry that the Cabinet Secretary's unable to answer, because I think there's an important question of transparency involved here, that the decision on Hendy was very different from the decision that she took on Rhoscrowther. She decided there not to intervene, and so we now have a windfarm going up. I visited it myself last week. Scars in the landscape are being made, which will wreck the magnificent views across the hills. At Rhoscrowther, of course, the landscape and seascape was protected. In these circumstances, is it not appropriate for the Government to publish the reasons why it takes a decision in one case but not in another so that the people can understand upon what principle these very important decisions, which affect their daily lives, are based?

Wel, mae'n ddrwg gennyf na all Ysgrifennydd y Cabinet ateb, gan fy mod yn credu bod cwestiwn pwysig o dryloywder o dan sylw yma, bod y penderfyniad ynglŷn â Hendy yn wahanol iawn i'r penderfyniad a wnaeth hi ynglŷn â Rhosgylyddwr. Penderfynodd hi beidio ag ymyrryd yn yr achos hwnnw, ac felly mae gennym ni bellach fferm wynt yn cael ei chodi. Ymwelais â'r lle fy hun yr wythnos diwethaf. Mae'r dirwedd yn cael ei chreithio, a fydd yn difetha'r golygfeydd ysblennydd ar draws y bryniau. Yn Rhosgylyddwr, wrth gwrs, roedd y dirwedd a'r morlun wedi eu diogelu. Yn yr amgylchiadau hyn, onid yw hi'n briodol i'r Llywodraeth gyhoeddi'r rhesymau pam ei bod hi'n gwneud penderfyniad mewn un achos ond nid mewn un arall fel y gall pobl ddeall ar ba egwyddorion y mae'r penderfyniadau pwysig iawn hyn, sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd, yn seiliedig?

Well, the decision letter is always published and, obviously, that is available to anybody who wants to read it. I think it's really important that we make the planning system as simple and as uncomplex as possible. You'll be aware that last week I launched 'Planning Policy Wales: Edition 10', which is the new edition of 'Planning Policy Wales', and that's really been revised now to take account, in a much more holistic way, I think, of the decision making that's taken in relation to the built environment.

Wel, caiff y llythyr penderfyniad ei gyhoeddi bob tro ac, yn amlwg, mae hynny ar gael i unrhyw un sydd eisiau ei ddarllen. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud y system gynllunio mor syml ac mor rhwydd ag y bo modd. Fe fyddwch yn ymwybodol yr wythnos diwethaf imi lansio 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10', sef argraffiad newydd o 'Polisi Cynllunio Cymru', ac mae hwnnw wedi'i ddiwygio'n drwyadl erbyn hyn i ystyried, mewn modd llawer mwy cyfannol, rwy'n credu, y penderfyniadau a wneir ynglŷn â'r amgylchedd adeiledig.

Rôl yr Arolygiaeth Gynllunio
The Role of the Planning Inspectorate

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl yr Arolygiaeth Gynllunio yng Nghymru? OAQ53067

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role of the Planning Inspectorate in Wales? OAQ53067

Thank you. The Planning Inspectorate is an arm's-length appellate body sponsored jointly with the Ministry of Housing, Communities and Local Government. The Planning Inspectorate in Wales makes planning and other decisions under allied legislation based on the adopted local development plan and national planning policy on behalf of Welsh Ministers.

Diolch. Mae'r Arolygiaeth Gynllunio yn gorff apeliadol hyd braich a noddir ar y cyd â'r Weinyddiaeth Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol. Mae'r Arolygiaeth Gynllunio yng Nghymru yn gwneud penderfyniadau cynllunio a phenderfyniadau eraill ar ran Gweinidogion Cymru yn unol â deddfwriaeth berthnasol sy'n seiliedig ar y cynllun datblygu lleol a fabwysiadwyd a pholisi cynllunio cenedlaethol. 

Thank you, Cabinet Secretary. You'll be aware that there's been outrage in Aberconwy regarding the Marl Lane planning application and, indeed, the process so far. This was a decision by planning councillors, members of the planning authority, who refused it, only then for it to be suggested that it goes to public inquiry. This was in March of this year, and then the public inquiry was delayed until September of this year, and it is fair to say it was very, very controversial. In fact, the headlines were, 'Battle of words at Marl Lane planning inquiry'. Because, quite frankly, the site is a constrained site, not in the local development plan, and it was highlighted during the submissions to the consultation, during the meetings, and in correspondence to the inquiry, that it breaches TAN 24, TAN 5, 'Planning Policy Wales' 6.5, cultural heritage CTH/1, development affecting heritage assets, DP/6, compliance with national policy and guidance. Now, there is a feeling in Aberconwy, and the finger-pointing is actually going on, for a change, to here—as opposed to UK Government by this Government—but it is, in fact, the Welsh Government that, in effect, are allowing one individual to actually come in and make decisions above the heads of the locally elected members, myself included, but our locally elected planning authority—thousands of objectors. Now, we are still waiting for a decision on this site, and I would just ask the Cabinet Secretary to have some empathy with those who are very concerned about this site. We don't have the school places, we haven't got the capacity for our health service. There are numerous reasons why this planning application shouldn't go ahead. It should not have been dragged out so long, and I just wonder at what stage will you actually ensure that the planning inspectorate have a little bit more respect for the democratic process within our local authorities, and, indeed, for our own residents.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Byddwch yn ymwybodol y bu dicter yn Aberconwy ynglŷn â chais cynllunio Lôn Marl ac, yn wir, y broses hyd yma. Roedd hwn yn benderfyniad cynghorwyr cynllunio, aelodau'r awdurdod cynllunio, a wrthododd y cais, ond wedyn awgrymwyd ei fod yn mynd i ymchwiliad cyhoeddus. Roedd hyn ym mis Mawrth eleni, ac yna cafodd yr ymchwiliad cyhoeddus ei ohirio tan fis Medi eleni, ac mae'n deg dweud ei fod yn ddadleuol iawn, iawn. Yn wir, y penawdau oedd, 'Battle of words at Marl Lane planning inquiry'. Oherwydd bod y safle, a dweud y gwir, yn safle cyfyngedig, nad yw yn y cynllun datblygu lleol, ac amlygwyd yn ystod y cyflwyniadau i'r ymgynghoriad, yn ystod y cyfarfodydd, ac mewn gohebiaeth i'r ymchwiliad, nad yw'n cydymffurfio â TAN 24, TAN 5, 'Polisi Cynllunio Cymru' 6.5, treftadaeth ddiwylliannol CTH/1, datblygiad sy'n effeithio ar asedau treftadaeth, DP/6, ac nad yw'n cydymffurfio â pholisi a chanllawiau cenedlaethol. Nawr, mae teimlad yn Aberconwy, ac mae'r bai yn cael ei roi mewn gwirionedd, am newid, ar y lle hwn—yn hytrach na Llywodraeth y DU yn cael y bai gan y Llywodraeth hon—ond, yn wir, Llywodraeth Cymru sydd, i bob pwrpas, yn caniatáu i un unigolyn ddod i mewn a gwneud penderfyniadau gan ddiystyru aelodau etholedig lleol, gan gynnwys fi fy hun, ond ein hawdurdod cynllunio lleol etholedig—miloedd o wrthwynebwyr. Nawr, rydym ni'n dal i aros am benderfyniad ynglŷn â'r safle hwn, ac fe hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ddangos ychydig o gydymdeimlad tuag at y rhai sy'n bryderus iawn am y safle hwn. Nid oes gennym ni'r lleoedd mewn ysgolion, nid oes gennym ni'r capasiti ar gyfer ein gwasanaeth iechyd. Mae yna nifer o resymau pam na ddylai'r cais cynllunio hwn fynd rhagddo. Ni ddylai fod wedi cael ei ymestyn mor hir, ac rwy'n meddwl tybed pryd fyddwch chi mewn gwirionedd yn sicrhau bod yr Arolygiaeth Gynllunio yn dangos tipyn mwy o barch i'r broses ddemocrataidd yn ein hawdurdodau lleol, ac, yn wir, i'n trigolion ni ein hunain.

15:25

Deputy Presiding Officer, the Assembly Member will be aware that, in my role as Cabinet Secretary with the responsibility for planning, I'm unable to comment on a specific planning application.

Dirprwy Lywydd, bydd yr Aelod Cynulliad yn ymwybodol, yn rhinwedd fy swyddogaeth yn Ysgrifennydd y Cabinet gyda'r cyfrifoldeb dros gynllunio, na allaf wneud sylw ar gais cynllunio penodol.

Mesurau Ansawdd Aer Lleol
Local Air Quality Measures

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y caiff mesurau ansawdd aer lleol, fel parthau aer glân, eu hariannu? OAQ53084

4. Will the Cabinet Secretary outline how local air quality measures, such as clean air zones, will be funded? OAQ53084

Improvements to local air quality are supported through a number of funding mechanisms, including a dedicated air quality fund, worth over £20 million. This can support the costs of clean air zones where identified by local authorities as the best option to deliver legal compliance with air pollutant limit values.

Caiff gwelliannau i ansawdd yr aer lleol eu cefnogi drwy nifer o ddulliau cyllido, gan gynnwys cronfa ansawdd awyr bwrpasol, gwerth dros £20 miliwn. Gall hyn gefnogi costau parthau aer glân lle cânt eu dynodi gan awdurdodau lleol fel y dewisiadau gorau i gydymffurfio'n gyfreithiol â gwerthoedd terfyn llygryddion aer.

Thank you. I'm grateful to you, Minister, for your answer. You will be aware that air pollution contributes to about 2,000 deaths per year in Wales and has been described by Public Health Wales as an urgent public health crisis. Is the Welsh Government prepared to act to ensure that councils introduce clean air zones if local action isn't adequate or isn't timely enough in your view? And will the Government reconsider the possibility of the introduction of a clean air Act for Wales if these local clean air zones don't deliver the outcomes that we are hoping for? These are 2,000 deaths that are entirely avoidable, and I strongly support the approach of looking for local action first, but, in the end, there are some things that are so important that it needs national legislation.

Diolch. Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich ateb. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod llygredd aer yn cyfrannu at tua 2,000 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru ac mae wedi ei ddisgrifio gan Iechyd Cyhoeddus Cymru fel argyfwng iechyd cyhoeddus brys. A yw Llywodraeth Cymru yn barod i weithredu i sicrhau bod cynghorau yn cyflwyno parthau aer glân os nad yw gweithredu lleol yn ddigonol, neu ddim yn ddigon amserol yn eich barn chi? Ac a wnaiff y Llywodraeth ailystyried y posibilrwydd o gyflwyno Deddf aer glân i Gymru os nad yw'r parthau aer glân lleol hyn yn cyflawni'r canlyniadau yr ydym ni'n gobeithio eu cael? Dyma 2,000 o farwolaethau y gellir eu hosgoi yn gyfan gwbl, ac rwy'n cefnogi'n gryf mynd ati i weld pa fath o weithredu sy'n digwydd yn lleol yn gyntaf, ond, yn y pen draw, mae rhai pethau mor bwysig fel bod angen deddfwriaeth genedlaethol.

Diolch. Can I thank the Member for her question? It's important that—. It's absolutely correct that this isn't just about meeting legal compliance, because it's the right thing to do to tackle poor air quality and the implications it has for people's health and well-being throughout Wales.

In terms of local authorities, I would expect all local authorities to assess the potential for what action is required to achieve reduced pollution levels and improvement in public health, and also, working with schools through the eco-schools project, to develop their own campaigns with the children and to achieve that behaviour change in the local community as well. But, obviously, there's action we're taking at Welsh Government level, which includes our clean air programme, our clean air plan and the establishment of the programme across Government.

I have been clear from the outset that this is a high priority for this Government and that we want to take action now because we know it's an immediate threat, which is why we are taking those actions that we can within the time frame that we have and the pressures on us. But, equally, I've been clear that if we take these—the clean air programme, the clean air plan, supporting local authorities to implement clean air zones and take local action—if we identify that there are gaps and we do need to legislate further, then that's certainly something that can be considered in the future.

Diolch. A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Mae'n bwysig bod—. Mae'n hollol gywir nad yw hyn dim ond ynglŷn â chydymffurfiaeth gyfreithiol yn unig, oherwydd dyma yw'r peth iawn i'w wneud i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael a'r goblygiadau i iechyd a lles pobl ledled Cymru.

O ran awdurdodau lleol, fe fyddwn i'n disgwyl i'r holl awdurdodau lleol asesu'r potensial o ran beth sydd angen ei wneud er mwyn cyflawni lefelau llygredd is a gwella iechyd y cyhoedd, a hefyd, i weithio gydag ysgolion drwy'r prosiect eco-ysgolion, er mwyn datblygu eu hymgyrchoedd eu hunain gyda'r plant ac i sicrhau bod arferion yn newid yn y gymuned leol hefyd. Ond, yn amlwg, fe geir pethau yr ydym ni, Llywodraeth Cymru, yn ei wneud, sy'n cynnwys ein rhaglen aer glân, ein cynllun aer glân a sefydlu'r rhaglen drwy'r Llywodraeth gyfan.

Rwyf wedi egluro o'r cychwyn bod hon yn flaenoriaeth uchel i'r Llywodraeth hon a'n bod ni eisiau gweithredu nawr oherwydd ein bod ni'n gwybod bod hyn yn fygythiad uniongyrchol, a dyna pam yr ydym ni'n gwneud yr hyn a allwn ni o fewn y terfynau amser sydd gennym ni a'r pwysau sydd arnom ni. Ond, yn yr un modd, rwyf wedi bod yn glir, os ydym ni'n ystyried y rhain—y rhaglen aer glân, y cynllun aer glân, gan gefnogi awdurdodau lleol i weithredu'r parthau aer glân ac i weithredu'n lleol—os ydym ni'n gweld bod yna ddiffygion a bod angen i ni ddeddfu ymhellach, yna mae hynny'n sicr yn rhywbeth y gellir ei ystyried yn y dyfodol.

Minister, I have to say I was a little bit disappointed that the temporary 50 mph speed limit extension to the west of Port Talbot wasn't terminated this summer, as you indicated in a speech earlier this year. Of course, I accept that Welsh Government is in a bit of a bind at the moment regarding this court case around air quality and having to reduce, particularly, traffic congestion emissions, as a result of that court case. Even so, I think we still need to get some sense of perspective here, because, obviously, there's a huge amount of industrial pollution in the Port Talbot area as well. So, I'm wondering if you can tell me how you balance funding between central and local government attempts to tackle both traffic air pollution and industrial air pollution, and, particularly, the money that you give to local authorities—how you ensure that it's actually spent on improving air quality, as the money was intended to do.

Gweinidog, rhaid imi ddweud fy mod i ychydig yn siomedig na ddiddymwyd yr estyniad terfyn cyflymder dros dro 50 milltir yr awr i'r gorllewin o Bort Talbot yr haf hwn, fel y gwnaethoch chi ddweud mewn araith yn gynharach eleni. Wrth gwrs, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa anodd ar hyn o bryd o ran yr achos llys hwn ynghylch ansawdd aer a gorfod lleihau, yn enwedig allyriadau tagfeydd traffig, o ganlyniad i'r achos llys hwnnw. Er hynny, rwy'n credu bod angen i ni weld pethau yn eu gwir oleuni yn hyn o beth, oherwydd, yn amlwg, ceir llawer iawn o lygredd diwydiannol yn ardal Port Talbot hefyd. Felly, rwy'n meddwl tybed a allwch chi ddweud wrthyf i sut y byddwch chi'n cydbwyso cyllid rhwng ymdrechion y Llywodraeth ganolog a llywodraeth leol i fynd i'r afael â llygredd aer traffig a llygredd aer diwydiannol, ac, yn benodol, yr arian yr ydych chi'n ei roi i awdurdodau lleol—sut ydych chi'n sicrhau y caiff ei wario mewn difrif ar wella ansawdd yr aer, fel oedd y bwriad.

I thank the Member for her question. I know it's something that you've previously raised in this place, alongside the Member for Aberavon as well. You know there's a particular complex and complicated challenge in relation to air quality around Port Talbot, because of the historic nature of the steelworks, which is such a large employer for the area too, and also the M4. In terms of—. You recognise, in terms of the speed limit, looking at that is what we've identified as being able to meet that legal compliance in the shortest possible time frame going forward. In terms of how we look at—. You're absolutely right that to address the air quality, it's not just looking at nitrogen dioxide emissions alone; it's actually the PM particles, it's the whole suite of air quality issues in the area, which is why our clean air programme, clean air plan, will work with stakeholders and local authorities to look at that in the whole and to address that. And it's something I'm happy to follow up with the Member in more detail, should I be in a position to do so in the future as well. 

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Rwy'n gwybod fod hyn yn rhywbeth yr ydych chi wedi ei grybwyll o'r blaen yn y fan yma, ochr yn ochr â'r Aelod dros Aberafan hefyd. Rydych chi'n gwybod bod her arbennig o gymhleth a dyrys yng nghyswllt ansawdd aer ym mharthau Port Talbot, oherwydd natur hanesyddol y gwaith dur, sy'n gyflogwr mawr yn yr ardal hefyd, a'r M4 hefyd. O ran—. Rydych chi'n cydnabod, o ran y terfyn cyflymder, mai edrych ar hynny yw'r hyn yr ydym ni wedi ei nodi fel modd o fodloni'r gydymffurfiaeth gyfreithiol honno yn yr amser byrraf posib wrth symud ymlaen. O ran sut yr ydym ni'n edrych ar—. Rydych chi'n llygad eich lle, er mwyn mynd i'r afael ag ansawdd aer, mae angen gwneud mwy nag ystyried allyriadau nitrogen deuocsid yn unig; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r deunydd gronynnol, yr holl faterion ynglŷn ag ansawdd aer yn yr ardal, a dyna pam y bydd ein rhaglen aer glân, cynllun aer glân, yn gweithio gyda rhanddeiliaid ac awdurdodau lleol i edrych ar hynny yn ei gyfanrwydd ac i ymdrin â hynny. Ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n hapus i'w drafod gyda'r Aelod yn fwy manwl, pe byddwn i mewn sefyllfa i wneud hynny yn y dyfodol hefyd.

15:30

Minister, as Suzy Davies pointed out, the issues of air pollution in Port Talbot, in particular, and the hazardouz air management zone, are two-fold. It's the M4 and the traffic emissions and it's also the industrial emissions. And Suzy and I met with Welsh Government officials yesterday to discuss the M4 side. Last time I spoke to you and raised the question, you were indicating that you were going to meet with Tata to discuss the industrial side. Have you met with Tata, and if so, can you give us the details of those discussions and the outcomes?

Gweinidog, fel y dywedodd Suzy Davies, mae'r materion llygredd aer ym Mhort Talbot, yn benodol, a'r parth rheoli aer peryglus, yn ddeublyg. Mae ynglŷn â'r M4 ac allyriadau traffig ac mae hefyd yn ymwneud ag allyriadau diwydiannol. Ac fe wnaeth Suzy a minnau gyfarfod â swyddogion Llywodraeth Cymru ddoe i drafod mater yr M4. Y tro diwethaf imi siarad â chi a holi'r cwestiwn, roeddech chi'n dweud eich bod yn mynd i gwrdd â Tata i drafod yr agwedd ddiwydiannol. A ydych chi wedi cyfarfod â Tata, ac os felly, a wnewch chi roi manylion y trafodaethau hynny a'r canlyniadau hynny inni?

I thank the Member for his ongoing commitment in this area. You're right: myself and the Cabinet Secretary for economy both met, not just with representatives from Tata, but with Neath Port Talbot Council and Natural Resources Wales. Part of this meeting was to look at the issue we found over the summer, in terms of, particularly, the nuisance dust as well, but also, how they might better perhaps work to communicate with local residents and build those relationships, but also, the steps that would be needed to be taken to mitigate the impact of poor air quality generated from industrial emissions in the future. That's work that is obviously ongoing. I want the short-term action plan on Port Talbot to be reviewed and to make sure that it's fit for purpose for the future, and both myself and the Cabinet Secretary for economy are keen to actually visit Tata to see first-hand what could potentially be done, and what are the biggest challenges, so to speak. So, I am happy to keep the Member updated and involved with that as well. 

Diolch i'r Aelod am ei ymrwymiad parhaus yn y maes hwn. Rydych chi'n iawn: fe wnes i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi gyfarfod nid yn unig â chynrychiolwyr Tata, ond gyda Chyngor Castell-nedd Port Talbot a Chyfoeth Naturiol Cymru. Roedd y cyfarfod hwn yn rhannol er mwyn edrych ar y mater a welsom ni dros yr haf, o ran, yn enwedig, y niwsans llwch, ond hefyd, sut y gallen nhw efallai weithio'n well i gyfathrebu â thrigolion lleol a meithrin y cysylltiadau hynny, ond hefyd, yr hyn y byddai angen ei wneud i liniaru effaith ansawdd aer gwael a gynhyrchir yn sgil allyriadau diwydiannol yn y dyfodol. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo yn amlwg. Rwyf eisiau adolygiad ar y cynllun gweithredu tymor byr ynglŷn â Phort Talbot a gwneud yn siŵr ei fod yn addas i'r diben ar gyfer y dyfodol, ac rwyf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn awyddus i ymweld â Tata i weld yn uniongyrchol beth fyddai modd ei wneud o bosib, a beth yw'r heriau mwyaf, fel petai. Felly, rwyf yn hapus i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn clywed y newyddion diweddaraf am hynny ac yn rhan o hynny hefyd. 

Llygredd yn Afonydd Cymru
Pollution in Welsh Rivers

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerir i fynd i'r afael â llygredd yn afonydd Cymru? OAQ53073

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on action taken to address pollution in Welsh rivers? OAQ53073

The river basin management plans, published in 2015, show that water quality across Wales has improved significantly over recent years, with 37 per cent of the water bodies in Wales now meeting good status under the water framework directive. Work is under way to increase this to 42 per cent in the next three years.

Mae'r cynlluniau rheoli basn afonydd, a gyhoeddwyd yn 2015, yn dangos bod ansawdd dŵr ledled Cymru wedi gwella'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, gyda 37 y cant o'r cronfeydd dŵr yng Nghymru bellach yn cyrraedd statws da o dan y Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr. Mae gwaith yn mynd rhagddo i gynyddu hyn i 42 y cant yn y tair blynedd nesaf.

As you will be aware, the fishing association have referred a complaint to the EU Commission that argues that huge quantities of slurry and poultry manure are being spread indiscriminately on large areas of farm land, and that the rules and guidelines governing how this should be done are consistently being broken. This is, of course, having a substantial impact on the ecology of our rivers. Will you give us your assurance that all is being done to monitor this practice, and thus ensure the integrity of our rivers?

Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae'r gymdeithas bysgota wedi cyfeirio cwyn at Gomisiwn yr UE yn dadlau bod symiau enfawr o slyri a thail dofednod yn cael ei daenu'n ddiwahân ar ardaloedd mawr o dir fferm, a bod y rheolau a'r canllawiau llywodraethu ynglŷn â sut y dylid gwneud hyn yn cael eu hanwybyddu'n gyson. Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith sylweddol ar ecoleg ein hafonydd. A allwch chi ein sicrhau ni y gwneir popeth i fonitro'r arfer yma, ac felly i sicrhau cyflwr ein hafonydd?

I thank the Member for his question and his interest in this area. He raises a very important issue. Any incident of pollution in our rivers is one incident too many, for a variety of reasons, which is why this Government has taken action in terms of how we tackle agricultural pollution. We know that the vast majority of people adhere to best practice, and it's the minority that create these incidents that we are taking action to combat. Just this week, my colleague the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs—I forgot her title for a moment then—announced further investment for the sustainable production grant, which is to support the delivery of environmental outcomes, including on agricultural pollution, and provide support for farmers facing the considerable challenges of Brexit. So, that's just one step. 

We're also working with—. Of course, pollution doesn't just refer to slurry. It could be litter and other contamination in our rivers, and that's why we work with organisations such as Keep Wales Tidy and Groundwork Wales to tackle that as well. 

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb yn y maes hwn. Mae'n crybwyll mater pwysig iawn. Mae unrhyw achos o lygredd yn ein hafonydd yn un achos yn ormod, am amryw o resymau, a dyna pam fod y Llywodraeth hon wedi gweithredu o ran sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â llygredd amaethyddol. Rydym ni'n gwybod bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cadw at yr arferion gorau, ac mai'r lleiafrif sy'n gyfrifol am yr achosion yr ydym ni'n gweithredu i'w datrys. Dim ond yr wythnos hon, mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig—anghofiais ei theitl am eiliad wedyn—wedi cyhoeddi buddsoddiad pellach ar gyfer y grant cynhyrchu cynaliadwy, sydd er mwyn cefnogi cyflawni canlyniadau amgylcheddol, gan gynnwys llygredd amaethyddol, a rhoi cymorth i ffermwyr sy'n wynebu heriau sylweddol Brexit. Felly, dyna un peth yn unig. 

Rydym ni hefyd yn gweithio gyda—. Wrth gwrs, nid yw llygredd yn cyfeirio'n unig at slyri. Gallai ysbwriel a halogyddion eraill fod yn ein hafonydd, a dyna pam ein bod ni'n gweithio gyda sefydliadau megis Cadwch Gymru'n Daclus a Groundwork Cymru i fynd i'r afael â hynny hefyd.

In October, we corresponded about a pollution incident in the Afon Clywedog Dee tributary near Wrexham. Of course, specific pollution incidents are a matter for Natural Resources Wales. How do you respond to concern that the self-reporting procedure with water companies, now applied by Natural Resources Wales, takes away the proactive inspections that used to be in place and carried out by Environment Agency Wales staff, and to concern that the current redeployment of skilled fisheries enforcement officers will reduce the effectiveness of fisheries protection across the three regions of south-east, south-west and northern areas, including the upper Severn, and, particularly, on the cross-border working on both sides of the River Severn, and with the Wye and its tributaries, crossing again the England-Wales border? 

Ym mis Hydref, fe wnaethom ni ohebu ynghylch llygredd yn Afon Clywedog lle mae hi'n cwrdd ag Afon Dyfrdwy ger Wrecsam. Wrth gwrs, mae achosion o lygredd penodol yn fater i Gyfoeth Naturiol Cymru. Sut ydych chi'n ymateb i'r pryder bod y drefn hunan-adrodd gan gwmnïau dŵr, y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei defnyddio bellach, yn gwneud i ffwrdd â'r arolygiadau rhagweithiol yr arferai staff Asiantaeth yr Amgylchedd Cymru eu cynnal, a'r pryder y bydd yr adleoli presennol o swyddogion gorfodi pysgodfeydd medrus yn lleihau effeithiolrwydd diogelu pysgodfeydd tri rhanbarth y de-ddwyrain, y de-orllewin ac ardaloedd gogleddol, gan gynnwys yr Afon Hafren uchaf, ac, yn arbennig, y gwaith trawsffiniol ar ddwy ochr Afon Hafren, a chydag Afon Gwy a'i hisafonydd, sydd eto'n croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr?

15:35

Can I thank the Member for his question and for his earlier correspondence again on this important issue? In terms of tackling this, and making sure we reduce and prevent the impact of any pollution of any kind or any instance within our river basins across Wales, wherever that may be, it's important that we work in partnership with stakeholders, with Welsh Water and Hafren Dyfrdwy and with Natural Resources Wales. And this, of course, is something that I'm happy to monitor very closely, going forward, to ensure that we get the outcomes that we need. 

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac am ei ohebiaeth gynharach unwaith eto ar y mater pwysig hwn? O ran mynd i'r afael â hyn, a gwneud yn siŵr ein bod yn lleihau ac yn atal effaith unrhyw lygredd o unrhyw fath neu unrhyw achos yn ein basnau afonydd ledled Cymru, lle bynnag y bo hynny, mae'n bwysig ein bod yn cydweithio â rhanddeiliaid, gyda Dŵr Cymru a Hafren Dyfrdwy a gyda Chyfoeth Naturiol Cymru. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth yr wyf yn hapus i gadw llygad gofalus iawn arno, yn y dyfodol, i sicrhau y cawn ni'r canlyniadau sydd eu hangen arnom ni.

Gwrthfiotigau mewn Amaethyddiaeth
Antibiotics in Agriculture

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau'r defnydd o wrthfiotigau mewn amaethyddiaeth? OAQ53093

6. What steps is the Welsh Government taking to reduce the use of antibiotics in agriculture? OAQ53093

Thank you. Control of antimicrobial resistance is a priority of the Wales animal health and welfare framework. Across the UK, antibiotic usage in farmed animals has fallen from 62 mg/kg in 2013 to 37 mg/kg in 2017. This has been achieved by adopting preventive medicine and keeping animals in conditions that promote their health.

Diolch. Mae rheoli ymwrthedd i gyffuriau yn flaenoriaeth yn fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Ledled y DU, mae'r defnydd o wrthfiotigau mewn anifeiliaid fferm wedi gostwng o 62 mg/kg yn 2013 i 37 mg/kg yn 2017. Cyflawnwyd hyn drwy fabwysiadu meddygaeth ataliol a chadw anifeiliaid mewn amodau sy'n hybu eu hiechyd.

Thank you, Cabinet Secretary. And, of course, reducing the use of antibiotics for both people and animals is crucial if we are to defend ourselves against the threat of antibiotic resistance. The Responsible Use of Medicines in Agriculture Alliance has recently raised concerns about the sufficiency of the data that's available, particularly for beef, sheep and dairy farmers. Given the very significant threat that antibiotic resistance poses to public health, what more can Welsh Government do to ensure that we have all the data that we need to drive improvements in this area? 

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ac, wrth gwrs, mae lleihau'r defnydd o wrthfiotigau ar gyfer pobl ac anifeiliaid yn hanfodol os ydym ni'n mynd i amddiffyn ein hunain rhag y bygythiad o ymwrthedd i wrthfiotigau. Mae'r Gynghrair Defnydd Cyfrifol o Feddyginiaethau mewn Amaethyddiaeth wedi dweud yn ddiweddar eu bod yn pryderu a yw'r data sydd ar gael yn ddigonol, yn enwedig i ffermwyr llaeth, cig eidion a defaid. Yn wyneb y bygythiad sylweddol iawn y mae ymwrthedd i wrthfiotigau yn ei beri i iechyd cyhoeddus, beth yn fwy a all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod gennym ni'r data sydd ei angen arnom ni i gymell gwelliannau yn y maes hwn?

Thank you, Lynne Neagle, for that question. In Welsh Government, we do take a one-health approach to address human, animal and environmental aspects of the AMR threat together. We do currently only have high-level UK data on antibiotic sales and developing sector-specific antibiotic usage data for Wales is absolutely a priority for the next AMR five-year plan, and I know we have two veterinary delivery partners working here in Wales with our farms to lead the way in setting up a group to co-ordinate the work that they do on AMR control. I know, for the first time, they've produced information on the prescribing of antibiotics for farm animals in Wales, and they're using that now for benchmarking and sharing of best practice. 

Diolch, Lynne Neagle, am y cwestiwn yna. Yn Llywodraeth Cymru, rydym ni yn ceisio mynd i'r afael â'r bygythiad y mae ymwrthedd i gyffuriau yn ei greu i'r amgylchedd, pobl ac anifeiliaid gyda'i gilydd mewn un modd. Ar hyn o bryd dim ond data lefel uchel ar gyfer DU ynglŷn â gwerthiannau gwrthfiotig sydd gennym ni, ac mae datblygu data sector-benodol ynglŷn â defnyddio gwrthfiotigau yng Nghymru yn sicr yn flaenoriaeth ar gyfer y cynllun pum mlynedd