Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
10/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon. Could I call Members to order, please?
Prynhawn da. A gaf fi alw’r Aelodau i drefn os gwelwch yn dda?
The first item on this afternoon's agenda is questions to the Cabinet Secretary for Finance. Question 1, Mark Isherwood.
Yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid. Cwestiwn 1, Mark Isherwood.
1. Pa ystyriaeth a roddodd Ysgrifennydd y Cabinet i wasanaethau ataliol wrth benderfynu ar y gyllideb ddrafft? OAQ52717
1. What consideration did the Cabinet Secretary give to preventative services when deciding on the draft budget? OAQ52717
Well, Dirprwy Lywydd, amongst the decisions taken when considering preventative services, I was especially pleased to be able to restore in full the early prevention, intervention and support programme of the Welsh Government in the draft budget.
Wel, Ddirprwy Lywydd, ymhlith y penderfyniadau a wnaed wrth ystyried gwasanaethau ataliol, roeddwn yn arbennig o falch o allu adfer rhaglen ymyrraeth gynnar, atal a chymorth Llywodraeth Cymru yn llawn yn y gyllideb ddrafft.
Notwithstanding that, you have repeatedly and, I believe, sincerely committed yourself to driving forward preventative approaches to health and care in Wales. Yesterday's local government provisional settlement figures show an overall 1 per cent reduction for local government, with every local authority in north Wales seeing a reduction, although seven in south Wales saw a standstill or increase, and with NHS funding, however, going up 7 per cent, rather than seeing how we could budget smarter in order to deliver more through early intervention and prevention. How, therefore, do you respond to the statements in the letter from the Welsh Local Government Association, issued to us all yesterday, signed by the WLGA leaders from all parties, in which the WLGA Conservative group leader, Peter Fox, said,
'With £370 million new monies arriving from Westminster, an imaginative approach to funding preventative services to keep people out of hospitals was needed. Instead, the Welsh Government has given the NHS a seven per cent increase and cut council budgets for the eighth year in succession.'
We're not advocating a cut in NHS funding; what we're advocating is imaginative, smart, preventative budgets that keep the pressure off health services by the two working better together.
Er hynny, dro ar ôl tro, rydych wedi ymrwymo eich hun, yn ddiffuant rwy’n credu, i hyrwyddo dulliau ataliol mewn iechyd a gofal yng Nghymru. Roedd ffigurau dros dro’r setliad llywodraeth leol ddoe yn dangos gostyngiad cyffredinol o 1 y cant ar gyfer llywodraeth leol, gyda phob awdurdod lleol yng ngogledd Cymru yn wynebu gostyngiad, er bod saith yn ne Cymru wedi aros yr un fath neu wedi cynyddu, gyda chyllid y GIG, fodd bynnag, yn cynyddu 7 y cant, yn hytrach nag ystyried sut y gallem gyllidebu'n fwy deallus er mwyn cyflawni mwy drwy atal ac ymyrraeth gynnar. Felly, sut rydych yn ymateb i'r datganiadau yn y llythyr gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a ddosbarthwyd inni ddoe, ac a arwyddwyd gan arweinwyr CLlLC o bob plaid, lle roedd arweinydd grŵp Ceidwadol CLlLC, Peter Fox, yn dweud:
Gyda £370 miliwn o arian newydd yn dod o San Steffan, roedd angen ymagwedd ddychmygus tuag at ariannu gwasanaethau ataliol er mwyn cadw pobl allan o'r ysbytai. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cynnydd o saith y cant i'r GIG ac wedi torri cyllidebau cynghorau am yr wythfed flwyddyn yn olynol.
Nid ydym yn argymell toriad yng nghyllid y GIG; yr hyn yr ydym yn ei argymell yw cyllidebau ataliol dychmygus a chraff sy'n cadw'r pwysau oddi ar wasanaethau iechyd, drwy sicrhau bod y ddau beth yn gweithio'n well gyda'i gilydd.
Well, I'm sure, Dirprwy Lywydd, that Peter Fox, for whom I have great respect as a leader, is very grateful that he is a council leader in Wales and not in England. By working hard all over the summer, we managed to reduce the gap in revenue support grant to 0.3 per cent—less than £15 million. Cuts that are facing English local authorities next year, were they to be translated into Welsh terms, would be £65 million-worth of cuts in RSG budgets for Welsh local authorities. So, I'm quite certain that the Conservative leader of Monmouth is very grateful he is living in Labour Wales rather than under the regime of his own party.
The general point that the Member makes, however, I think is a sensible one of course. When money is as short as it is, and when it reduces every year, everybody has to focus on trying to make that money go further, to use innovation, to have new ideas. My colleague Vaughan Gething has used £30 million of the health consequential to put that on the table of the regional partnership boards in Wales, where decisions have to be signed off jointly between the health board and the constituent local authorities. And I think increasing that budget in that way puts a new premium on the ability of those authorities to act in the imaginative way that Mark Isherwood mentioned.
Wel, rwy’n siŵr, Ddirprwy Lywydd, fod Peter Fox, dyn y mae gennyf barch mawr tuag ato fel arweinydd, yn ddiolchgar iawn ei fod yn arweinydd cyngor yng Nghymru, ac nid yn Lloegr. Drwy weithio'n galed dros yr haf, llwyddasom i leihau'r bwlch yn y grant cynnal refeniw i 0.3 y cant—llai na £15 miliwn. Byddai’r toriadau sy'n wynebu awdurdodau lleol Lloegr y flwyddyn nesaf, pe baent yn cael eu trosi ar gyfer Cymru yn cyfateb i £65 miliwn o doriadau yng nghyllidebau’r grant cynnal refeniw ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru. Felly, rwy'n sicr fod arweinydd Ceidwadol Mynwy yn ddiolchgar iawn ei fod yn byw yn Nghymru’r Blaid Lafur, yn hytrach nag o dan drefn ei blaid ei hun.
Credaf fod y pwynt cyffredinol a wna’r Aelod, fodd bynnag, yn un synhwyrol, wrth gwrs. Pan fo arian mor brin ag y mae, ac yn lleihau bob blwyddyn, mae’n rhaid i bawb ganolbwyntio ar geisio sicrhau bod yr arian hwnnw'n mynd ymhellach, ar ddefnyddio arloesedd, ar gael syniadau newydd. Mae fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, wedi defnyddio £30 miliwn o gyllid canlyniadol iechyd i’w gyflwyno i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol yng Nghymru, lle mae'n rhaid i’r bwrdd iechyd a'r awdurdodau lleol cyfansoddol gymeradwyo penderfyniadau ar y cyd. A chredaf fod cynyddu'r gyllideb yn y modd hwnnw yn rhoi gwerth newydd ar allu'r awdurdodau i weithredu yn y ffordd ddychmygus a nododd Mark Isherwood.
Does the Cabinet Secretary accept that it is difficult to define preventative spend? For example, spending on home social care is preventative of needing residential care and hospital care. Expenditure on GPs is also preventative of hospital care. Would it not be better to define the expenditure as that which provides long-term good?
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn ei bod yn anodd diffinio gwariant ataliol? Er enghraifft, mae gwario ar ofal cymdeithasol yn y cartref yn atal yr angen am ofal preswyl a gofal ysbyty. Mae gwariant ar feddygon teulu hefyd yn atal gofal ysbyty. Oni fyddai'n well diffinio'r gwariant fel yr hyn sy'n darparu budd hirdymor?
I thank Mike Hedges for that supplementary question. He will know that, when I was in front of the Finance Committee last week, I set out the new agreed definition that we have used in this budget of what we mean by 'preventative spend', a definition developed by the third sector and Public Health Wales in consultation with the commissioner for the well-being of future generations Act. And it's not perfect, I'm sure, and we'll develop it further, but it is a genuine step forward in having a common language. That divides what we mean by 'preventative spend' into a number of categories, from primary to acute. Any definition only helps us so far in the decisions we have to make, and Mike Hedges's idea of defining expenditure against long-term good, I can well see the sense that that would bring. By itself, it would not avoid decision making.
Dirprwy Lywydd, I was reminded, listening to that supplementary question, of a day that I spent when I was health Minister. I had two pieces of advice on the table. One was to use a sum of money that would have made a profound difference in the lives of very few people in Wales—fewer than 20 people, each one of them at a very high cost per person. On the same day, I had advice that told me how I could spend the same amount of money on a new cadre of, as I remember, epilepsy nurses around Wales—people who would have been able to do good things in the lives of a far larger number of people but where that difference would have been incremental to services that they provided rather than transformative. Both of those were possibilities that would have promoted long-term good. So, whatever definitions we have, and helpful as they can be, in the end they can't make decisions for us, and decisions are always difficult when you are faced with a finite sum of money and many different ways in which that money could be usefully spent.
Diolch i Mike Hedges am ei gwestiwn atodol. Fe fydd yn ymwybodol, pan oeddwn gerbron y Pwyllgor Cyllid yr wythnos diwethaf, fy mod wedi nodi'r diffiniad newydd a gytunwyd ac a ddefnyddiwyd gennym yn y gyllideb hon o'r hyn a olygwn wrth 'gwariant ataliol', diffiniad a ddatblygwyd gan y trydydd sector ac Iechyd Cyhoeddus Cymru mewn ymgynghoriad â chomisiynydd Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Ac nid yw'n berffaith, rwy'n siŵr, a byddwn yn ei ddatblygu ymhellach, ond mae'n gam go iawn tuag at sicrhau bod gennym iaith gyffredin. Mae'n rhannu'r hyn a olygwn wrth 'gwariant ataliol' yn nifer o gategorïau, o sylfaenol i acíwt. Dim ond hyn a hyn y gall unrhyw ddiffiniad ein cynorthwyo yn y penderfyniadau sy'n rhaid inni eu gwneud, ac o ran syniad Mike Hedges o ddiffinio gwariant yn erbyn budd hirdymor, gallaf weld y synnwyr yn hynny. Ynddo’i hun, ni fyddai'n osgoi'r angen i wneud penderfyniadau.
Ddirprwy Lywydd, cefais fy atgoffa wrth wrando ar y cwestiwn atodol hwnnw o ddiwrnod a dreuliais pan oeddwn yn Weinidog iechyd. Roeddwn wedi cael dau air o gyngor. Un oedd defnyddio swm o arian a fyddai wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol i fywydau ychydig iawn o bobl yng Nghymru—llai nag 20 o bobl, ar gost uchel iawn y pen. Ar yr un diwrnod, cefais gyngor a ddywedodd wrthyf sut y gallwn wario’r un swm o arian ar gadwyn newydd, yn ôl yr hyn a gofiaf, o nyrsys epilepsi ledled Cymru—pobl a fyddai wedi gallu gwneud pethau da ym mywydau llawer mwy o bobl, ond lle byddai'r gwahaniaeth hwnnw wedi bod yn wahaniaeth cynyddrannol i’r gwasanaethau a ddarperid yn hytrach na gwahaniaeth trawsnewidiol. Roedd y ddau ohonynt yn bosibiliadau a fyddai wedi hyrwyddo budd hirdymor. Felly, pa ddiffiniadau bynnag sydd gennym, ac er mor ddefnyddiol y gallant fod, yn y pen draw, ni allant wneud penderfyniadau drosom, ac mae penderfyniadau bob amser yn anodd pan fo gennych swm cyfyngedig o arian gyda nifer o wahanol ffyrdd y gellid gwario’r arian hwnnw'n ddefnyddiol.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wariant Llywodraeth Cymru yn 2019-20 ym Mynwy? OAQ52709
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government spending for 2019-20 in Monmouth? OAQ52709
I thank Nick Ramsay for that question. Last week, I published the outline draft budget for 2019-20, which set out its main building blocks. The detailed draft budget will be published on 23 October. It will show continued investment in the Monmouth constituency in schools, in Welsh-medium education, in housing and in transport as we align our spending to the issues that matter most to people in Wales.
Diolch i Nick Ramsay am ei gwestiwn. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais y gyllideb ddrafft amlinellol ar gyfer 2019-20, a oedd yn nodi ei phrif flociau adeiladu. Bydd y gyllideb ddrafft fanwl yn cael ei chyhoeddi ar 23 Hydref. Bydd yn dangos buddsoddiad parhaus yn etholaeth Mynwy mewn ysgolion, mewn addysg cyfrwng Cymraeg, mewn tai ac mewn cludiant wrth inni alinio ein gwariant â’r materion sydd bwysicaf i bobl yng Nghymru.
Diolch, Cabinet Secretary, and you got the fact that I meant the constituency and not the town of Monmouth, as I assumed you would. Leaving aside whether or not Councillor Peter Fox wants to live in Wales or England, which does creep up in this Chamber every so often, I'm sure you'd agree with me—and certainly Peter Fox has said to me—that he would like Monmouthshire to get a bigger slice of the cake when it comes to local government funding, and that is obviously dependent on the funding formula that we think should be looked at.
Leaving that aside, though, Cabinet Secretary, one area where the Welsh Government could make a difference in Monmouthshire would be to progress a Chepstow bypass—a solution to the congestion that is currently happening in Chepstow day in, day out and which is causing much misery to the residents of Chepstow and to commuters. I do appreciate that only a third of that bypass would be in Wales, so we do need to see support from the UK Government and, indeed, cross-border co-operation for that bypass to become a reality. Can you update us on any discussions that you've had with your colleague the Cabinet Secretary for transport or, indeed, with the Wales Office about the possibility of progressing that much-needed project and about the importance of the Welsh Government also getting support from the UK Government for it to become a reality?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac fe ddealloch chi fy mod yn golygu'r etholaeth, ac nid Trefynwy, fel roeddwn yn tybio y byddech. Gan anghofio am funud ai yng Nghymru neu yn Lloegr y mae’r cynghorydd Peter Fox eisiau byw, sy'n codi yn y Siambr hon o bryd i’w gilydd, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno—ac yn sicr, mae Peter Fox wedi dweud wrthyf—y byddai'n hoffi pe bai Sir Fynwy'n cael darn mwy o'r gacen mewn perthynas â chyllid llywodraeth leol, ac mae hynny'n amlwg yn dibynnu ar y fformiwla ariannu y credwn y dylid edrych arni.
Gan anghofio hynny am funud, Ysgrifennydd y Cabinet, un ffordd y gallai Llywodraeth Cymru wneud gwahaniaeth yn Sir Fynwy fyddai drwy ddatblygu ffordd osgoi Cas-gwent—ateb i'r tagfeydd sydd i’w cael bob dydd yng Nghas-gwent ar hyn o bryd ac sy'n achosi llawer o boendod i drigolion Cas-gwent ac i gymudwyr. Rwy'n derbyn mai traean yn unig o'r ffordd osgoi honno a fyddai yng Nghymru, felly mae angen i ni gael cymorth gan Lywodraeth y DU, ac yn wir, cydweithredu trawsffiniol er mwyn i’r ffordd osgoi honno ddod yn realiti. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn ag unrhyw drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, neu yn wir, gyda Swyddfa Cymru ynglŷn â'r posibilrwydd o ddatblygu'r prosiect mawr ei angen hwnnw, ac ynglŷn â phwysigrwydd cefnogaeth Llywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru er mwyn sicrhau ei fod yn cael ei wireddu?
I thank Nick Ramsay for that. The discussions with UK Government on this matter are indeed for my colleague Ken Skates to undertake, but I have recently discussed the Chepstow bypass issue with him. It's exactly as Nick Ramsay said: about a third of the distance and a third of the expenditure would rely on Welsh Government sources, and, in order to make that bypass worthwhile, we would have to secure the remainder of the expenditure and the investment from across our border. I know that my colleague Ken Skates is very aware of the pressures that face that town in relation to traffic, in relation to air quality and so on, and I know that he is very anxious to progress those discussions with the UK Government and to make sure that we can bring them to the table so that, between us both, we might be able to make this happen.
Diolch i Nick Ramsay am hynny. Yn wir, mae’r trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn yn drafodaethau ar gyfer fy nghyd-Aelod, Ken Skates, ond rwyf wedi trafod mater ffordd osgoi Cas-gwent gydag ef yn ddiweddar. Mae'n union fel y dywedodd Nick Ramsay: byddai oddeutu traean o’r pellter a thraean o'r gwariant yn dibynnu ar ffynonellau Llywodraeth Cymru, ac er mwyn sicrhau bod y ffordd osgoi honno o fudd, byddai'n rhaid inni sicrhau gweddill y gwariant a'r buddsoddiad o'r ochr arall i'r ffin. Gwn fod fy nghyd-Aelod, Ken Skates, yn ymwybodol iawn o'r pwysau ar y dref honno mewn perthynas â thraffig, mewn perthynas ag ansawdd aer ac ati, a gwn ei fod yn awyddus iawn i fwrw ymlaen â’r trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU ac i wneud yn siŵr y gallwn ddod â hwy at y bwrdd er mwyn inni allu sicrhau, gyda'n gilydd, fod hyn yn ddigwydd.
Can the Cabinet Secretary provide an update on the total capital investment in the new Grange University Hospital, which will serve the people living in south-east Wales?
A all Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â chyfanswm y buddsoddiad cyfalaf yn Ysbyty Athrofaol y Grange, ysbyty newydd a fydd yn gwasanaethu'r bobl sy'n byw yn ne-ddwyrain Cymru?
I thank Rhianon Passmore. The Grange University Hospital, which is, of course, very important to people living in the south-east of Wales, including Monmouth, is to receive funding of £350 million from the all-Wales capital programme. It is the largest financial scheme, Dirprwy Lywydd, in the whole of the NHS capital programme. It is in addition to the £217 million already provided for Gwent Clinical Futures. It is a recognition by this Welsh Government of the importance of the Grange University Hospital scheme to the future of acute medical services in this part of Wales.
Diolch i Rhianon Passmore. Bydd Ysbyty Athrofaol y Grange, sy'n bwysig iawn i'r bobl sy'n byw yn ne-ddwyrain Cymru wrth gwrs, gan gynnwys Mynwy, yn derbyn £350 miliwn o gyllid o'r rhaglen gyfalaf ar gyfer Cymru gyfan. Ddirprwy Lywydd, dyma'r cynllun ariannol mwyaf yn holl raglen gyfalaf y GIG. Mae'n ychwanegol at y £217 miliwn a ddarparwyd eisoes ar gyfer rhaglen Dyfodol Clinigol Gwent. Mae'n dangos bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd cynllun Ysbyty Athrofaol y Grange i ddyfodol y gwasanaethau meddygol acíwt yn y rhan hon o Gymru.
We'll now turn to party spokespeople to question the Cabinet Secretary for Finance, and first today is the Plaid Cymru spokesperson, Steffan Lewis.
Trown yn awr at lefarwyr y pleidiau i holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, ac yn gyntaf heddiw mae llefarydd Plaid Cymru, Steffan Lewis.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The regulations repealing the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 were due to come into force on 3 October. My understanding is that that did not happen because a vote of the Assembly is required. So, in the first instance, can the Cabinet Secretary, putting on his Brexit hat, clarify that the continuity Act wasn't repealed by accident without a vote? That would put my mind at ease. And, secondly, if that did not happen, can he enlighten the Assembly as to why we have not been informed of a new date on the face of the regulations? What is the new date? And when will there be a vote in the National Assembly?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd y rheoliadau i ddiddymu'r Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 i fod i ddod i rym ar 3 Hydref. Rwy'n deall na ddigwyddodd hynny am fod angen pleidlais yn y Cynulliad. Felly, yn y lle cyntaf, a all Ysgrifennydd y Cabinet, gan wisgo ei het Brexit, ddweud yn glir na chafodd y Ddeddf parhad ei diddymu ar ddamwain heb bleidlais? Byddai hynny'n tawelu fy meddwl. Ac yn ail, os na ddigwyddodd hynny, a all roi gwybod i'r Cynulliad pam nad ydym wedi cael gwybod am ddyddiad newydd ar wyneb y rheoliadau? Beth yw'r dyddiad newydd? A phryd y cynhelir pleidlais yn y Cynulliad Cenedlaethol?
Well, it's very good to have the opportunity to set any Assembly Member's mind at ease, so let me do that to begin with by assuring the Member that our Act has not been repealed by accident. It does, as he said, require a vote on the floor of this Assembly.
Finding time for the many things that have to be dispatched on the floor of the Assembly is a task that falls to my colleague the leader of the house, here. I know that she is endeavouring to find a slot at which that debate and that vote could be held, and, if it can be brought about, the ambition is to hold it this side of the half-term break.
Wel, mae'n dda iawn cael cyfle i dawelu meddwl unrhyw Aelod o'r Cynulliad, felly gadewch imi wneud hynny i ddechrau drwy roi sicrwydd i'r Aelod nad yw ein Deddf wedi cael ei diddymu ar ddamwain. Fel y dywedodd, mae angen pleidlais ar lawr y Cynulliad hwn er mwyn gwneud hynny.
Mae dod o hyd i amser ar gyfer y nifer o bethau sy'n rhaid eu cyflawni ar lawr y Cynulliad yn dasg i fy nghyd-Aelod, arweinydd y tŷ, yma. Gwn ei bod yn ymdrechu i ddod o hyd i amser er mwyn cynnal y ddadl a'r bleidlais honno, ac os gellir gwneud hynny, y bwriad yw eu cynnal cyn y toriad hanner tymor.
I thank him for putting my mind at rest, at least with the first part of his answer. The second part of his answer, though, does raise questions. Is the Government taking into consideration the Supreme Court case between the UK Government and the Scottish Government on the Scottish continuity legislation? Of course, my argument would be that we shouldn't be repealing our continuity Act under any circumstances at all, but, surely, from the Government's point of view, they would wish to await the outcome of the Supreme Court case between the Scottish and UK Governments, because that would completely change the face of the devolution set-up and approaches to EU withdrawal across these islands if we have one devolved administration that has a protective shield of continuity legislation and we would have voluntarily and needlessly given ours away. So, is he able to clarify that the Government is prepared to delay, if necessary, until we know the outcome of the Supreme Court case?
Diolch iddo am dawelu fy meddwl, gyda rhan gyntaf ei ateb o leiaf. Mae ail ran ei ateb, fodd bynnag, yn codi cwestiynau. A yw'r Llywodraeth yn rhoi ystyriaeth i'r achos yn y Goruchaf Lys rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban ar ddeddfwriaeth parhad yr Alban? Wrth gwrs, buaswn yn dadlau na ddylem ddiddymu ein Deddf parhad ar unrhyw gyfrif, ond does bosib, o safbwynt y Llywodraeth, na fyddent yn awyddus i aros am ganlyniad achos y Goruchaf Lys rhwng Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU, gan y byddai hynny'n newid wyneb y trefniant datganoli a'r dulliau o ymadael â'r UE yn gyfan gwbl ar draws yr ynysoedd hyn pe bai gennym un weinyddiaeth ddatganoledig â tharian amddiffynnol o ddeddfwriaeth parhad a ninnau wedi cael gwared ar ein hun ni yn wirfoddol ac yn ddiangen. Felly, a yw'n gallu sicrhau bod y Llywodraeth yn barod i oedi, os bydd angen, hyd nes y gwyddom beth fydd canlyniad achos y Goruchaf Lys?
Well, Dirprwy Lywydd, Welsh interest at the Supreme Court were defended by my colleague the Counsel General, who intervened to make sure that, where there were Welsh interests at stake, the Supreme Court was well informed about them. Of course, I don't agree with the Member that we would be left unprotected were we to repeal the continuity Bill, because we have an inter-governmental agreement that we entered into with the UK Government that, we believe, provided us with an alternative and, indeed, preferable set of protections in the circumstances that the continuity Act was designed to address.
Wel, Ddirprwy Lywydd, amddiffynnwyd buddiannau Cymru yn y Goruchaf Lys gan fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, a ymyrrodd i sicrhau, lle roedd buddiannau Cymru yn y fantol, fod y Goruchaf Lys yn ymwybodol iawn ohonynt. Wrth gwrs, nid wyf yn cytuno â'r Aelod y byddem yn ddiamddiffyn pe baem yn diddymu'r Bil parhad, gan ein bod wedi ymrwymo i gytundeb rhynglywodraethol gyda Llywodraeth y DU sy'n rhoi dewis amgen inni yn ein tyb ni, ac yn wir, set well o amddiffyniadau yn yr amgylchiadau y lluniwyd y Ddeddf parhad i fynd i'r afael â hwy.
Is the Cabinet Secretary, therefore, saying that even if the courts find in favour of the Scottish Government, it would be acceptable for one devolved administration to have a legal protective shield and that, somehow, the inter-governmental agreement between his Government and the UK Government renders the need for a continuity Act here needless? Because, surely, recent developments around the shared prosperity fund have demonstrated that the inter-governmental agreement has been breached. The Cabinet Secretary himself has said that,
'The UK Government’s “Shared Prosperity Fund” approach, if applied on a UK basis and directed from London, would be an attack on devolution'.
And the Prime Minister of the United Kingdom has said,
'I fully recognise the role that the Welsh Government has played and the role that the Welsh Government has played in decisions for Wales. But obviously as we look at the shared prosperity fund across the whole of the UK we want to ensure that we get the right structure and the right processes involved in that so that the money that is being spent is being spent as effectively as possible because it's about delivering for people on the ground'—
i.e. it will all be run and controlled from Westminster. And I notice with interest that in the inter-governmental agreement, there is no reference to regional policy, and economic development is not listed as one of the 24 items either. So, is the Cabinet Secretary confident that the inter-governmental agreement is better than having continuity legislation, even though the inter-governmental agreement appears to be breaking at the seams already?
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud, felly, hyd yn oed os bydd y llysoedd yn dyfarnu o blaid Llywodraeth yr Alban, y byddai'n dderbyniol fod gan un weinyddiaeth ddatganoledig darian amddiffynnol gyfreithiol, a rywsut, fod y cytundeb rhynglywodraethol rhwng ei Lywodraeth ef a Llywodraeth y DU yn gwneud yr angen am Ddeddf parhad yma yn ddiangen? Oherwydd, does bosib nad yw datblygiadau diweddar mewn perthynas â'r gronfa ffyniant gyffredin wedi dangos bod y cytundeb rhynglywodraethol wedi'i dorri. Mae Ysgrifennydd y Cabinet ei hun wedi dweud,
'byddai dull "Cronfa Ffyniant Gyffredin" Llywodraeth y DU, pe byddai’n cael ei weithredu ar draws y DU a’i gyfarwyddo o Lundain, yn ymosodiad ar ddatganoli'.
Ac mae Prif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi dweud,
Rwy'n llwyr gydnabod y rôl y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chwarae a'r rôl y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chwarae mewn penderfyniadau ar gyfer Cymru. Ond yn amlwg, wrth inni edrych ar y gronfa ffyniant gyffredin ar gyfer y DU gyfan, rydym yn awyddus i sicrhau bod y strwythur cywir a'r prosesau cywir yn rhan o hynny fel y gall yr arian a werir gael ei wario mor effeithiol â phosibl gan fod a wnelo hyn â chyflawni ar gyfer pobl ar lawr gwlad—
h.y. bydd yr holl beth yn cael ei redeg a'i reoli o San Steffan. A sylwaf gyda diddordeb nad oes unrhyw gyfeiriad yn y cytundeb rhynglywodraethol at bolisi rhanbarthol, ac nad yw datblygu economaidd wedi'i restru yn un o'r 24 eitem ychwaith. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn hyderus fod y cytundeb rhynglywodraethol yn well na chael deddfwriaeth parhad, er ei bod yn ymddangos bod y cytundeb rhynglywodraethol eisoes yn dechrau ymddatod?
Well, Dirprwy Lywydd, the Member answered his own question, didn't he? Because, as he pointed out in his closing remarks, the inter-governmental agreement is not engaged in relation to the shared prosperity fund. The inter-governmental agreement covers those items set out in the withdrawal Bill that potentially, and in the future—because, remember, not a single power has left Wales as a result of the agreement—. There was a list of powers that were engaged by it that did not include, as the Member himself said, this area. So, he's brought two things together that do not have, in my mind, the connection he seeks to draw between them.
The asymmetrical nature of protective shields has already been introduced by the Scottish Government's decision not to be a party to the inter-governmental agreement. Our view was that it provided, in relation to those matters covered by it, sufficient protections for us to be able to proceed in the way that we did. The Scottish Government took a different view. Consistent with the inter-governmental agreement, we are looking for an opportunity to bring forward a vote to the floor of the Assembly in the way that I described in answer to an earlier question.
Wel, Ddirprwy Lywydd, fe atebodd yr Aelod ei gwestiwn ei hun, oni wnaeth? Oherwydd, fel y nododd yn ei sylwadau wrth orffen, nid yw'r cytundeb rhynglywodraethol yn gweithredu yng nghyswllt y gronfa ffyniant gyffredin. Mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn cynnwys yr eitemau a nodir yn y Bil ymadael sydd, o bosibl, ac yn y dyfodol—oherwydd, cofiwch, nid oes unrhyw rym wedi gadael Cymru o ganlyniad i'r cytundeb—. Cafwyd rhestr o bwerau a oedd yn gweithredu drwyddo nad oedd yn cynnwys hyn, fel y dywedodd yr Aelod ei hun. Felly, mae wedi dwyn dau beth ynghyd nad oes ganddynt y cysylltiad y mae'n ceisio'i wneud rhyngddynt yn fy marn i.
Mae natur anghymesur y tariannau amddiffynnol eisoes wedi'i chyflwyno gan benderfyniad Llywodraeth yr Alban i beidio ag ymrwymo i'r cytundeb rhynglywodraethol. Ein safbwynt ni oedd ei fod yn darparu, mewn perthynas â'r materion a weithredir drwyddo, digon o amddiffyniadau i ni allu bwrw ymlaen yn y ffordd y gwnaethom. Roedd safbwynt Llywodraeth yr Alban yn wahanol. Yn unol â'r cytundeb rhynglywodraethol, rydym yn chwilio am gyfle i gyflwyno pleidlais ar lawr y Cynulliad yn y ffordd a ddisgrifiais wrth ateb cwestiwn cynharach.
Thank you. I turn to the Conservatives' spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch. Trof at lefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Diolch. Cabinet Secretary, I'd like to ask you about procurement. When the National Procurement Service was first created back in 2013, your predecessor, the Minister Jane Hutt, described the NPS as a
'very Welsh way to meet Welsh business needs but also value for money for the Welsh pound'.
Since then, however, the NPS has made significant losses and has had to be bailed out by Ministers, ultimately leading to the decision by the Welsh Government to scrap the NPS altogether.
Can I ask you to outline what you believe to be the core factors that have contributed to the failure of the NPS? Does this not constitute a serious and significant blow to the Welsh Government's overall programme for policy, given the importance of procurement and the NPS within the economic action plan?
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn eich holi ynglŷn â chaffael. Pan grëwyd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gyntaf yn ôl yn 2013, disgrifiodd eich rhagflaenydd, y Gweinidog Jane Hutt, y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol fel
'ffordd Gymreig iawn o ddiwallu anghenion busnes Cymru ond hefyd gwerth am arian am y bunt Gymreig'.
Ers hynny, fodd bynnag, mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi gwneud colledion sylweddol a bu'n rhaid i Weinidogion ei achub, ac yn y pen draw mae hynny wedi arwain at benderfyniad gan Lywodraeth Cymru i gael gwared ar y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gyfan gwbl.
A gaf fi gofyn i chi amlinellu beth yn eich barn chi yw'r ffactorau craidd sydd wedi cyfrannu at fethiant y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol? Onid yw hon yn ergyd ddifrifol a sylweddol i raglen bolisi gyffredinol Llywodraeth Cymru, o gofio pwysigrwydd caffael a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn y cynllun gweithredu economaidd?
Of course, I don't accept for a moment the proposition of the question because NPS has not been a failure. Since it was introduced, the proportion of Welsh public procurement spend going to Welsh-based companies has gone up from 35 to 50 per cent. Of the 22,000 contracts that have been let through Sell2Wales, two thirds of those go to Welsh suppliers and three quarters of those are Welsh small and medium-sized enterprises, and that is as a result of the work that NPS has done in all parts of Wales. There are many other things that we could identify that rebound to the credit of NPS, in particular what it has done in driving up community benefits from contracts that are now let to Welsh suppliers.
What has happened, Dirprwy Lywydd, is that circumstances have changed. The needs of our users of NPS have changed. They have come to us as a Welsh Government to say that they believe that there is more that they could do if a service were more regionally and locally based, and they've made a convincing case on that. And Brexit casts a new set of possibilities for public procurement in the future, and it was in that context that I asked for a review of NPS to be undertaken and that is what led to the decisions that I announced to this Assembly in September.
Wrth gwrs, nid wyf am eiliad yn derbyn yr hyn y mae'r cwestiwn yn ei ddweud gan nad yw'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi bod yn fethiant. Ers ei gyflwyno, mae cyfran y gwariant Cymreig ar gaffael cyhoeddus sy'n mynd i gwmnïau yng Nghymru wedi codi o 35 i 50 y cant. O'r 22,000 o gontractau sydd wedi'u gosod drwy GwerthwchiGymru, mae dwy ran o dair ohonynt yn mynd i gyflenwyr Cymreig ac mae tri chwarter y rheini'n fusnesau bach a chanolig Cymreig, a hynny o ganlyniad i'r gwaith y mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi'i wneud ym mhob rhan o Gymru. Mae llawer o bethau eraill y gallem eu nodi sy'n glod i'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, yn enwedig yr hyn a wnaeth drwy gynyddu'r manteision cymunedol yn sgil contractau sydd bellach wedi'u gosod i gyflenwyr o Gymru.
Yr hyn sydd wedi digwydd, Ddirprwy Lywydd, yw bod amgylchiadau wedi newid. Mae anghenion defnyddwyr y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi newid. Maent wedi dod atom ni fel Llywodraeth Cymru i ddweud wrthym eu bod yn credu y gallent wneud mwy pe bai'r gwasanaeth ar gael ar sail fwy rhanbarthol a lleol, ac maent wedi dadlau achos cryf dros hynny. Ac mae Brexit yn cyflwyno set newydd o bosibiliadau ar gyfer caffael cyhoeddus yn y dyfodol, ac yn cyd-destun hwnnw, gofynnais am adolygiad o'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol a dyna a arweiniodd at y penderfyniadau a gyhoeddais i'r Cynulliad hwn ym mis Medi.
Thank you, Cabinet Secretary. You clearly knew there were problems because you did order that review, and of course it's not just me who's being critical, it's the auditor general as well, who found that public bodies only spent £150 million with NPS in 2015-16 and £234 million the year after that. In addition, although the NPS made savings for the councils and other organisations that use its services, they lost millions of pounds on their own budget and had to be bailed out—I use that term again, not lightly—by your Government. Further still, they've been criticised by a report from the Assembly's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee for overestimating the value of food contracts to suppliers.
So, can I ask you, what emergency management procedures and best practice measures have you now put in place in relation to Welsh Government public procurement operations to ensure that lessons have been learnt from these failings and that procurement practices in Wales from this autumn going forward see drastic improvement? Because it's not good enough to simply say to the public that all is fine and as it should be when it clearly isn't.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddech yn amlwg yn gwybod bod problemau yno gan i chi ofyn am yr adolygiad hwnnw, ac wrth gwrs nid fi yn unig sy'n bod yn feirniadol, ond yr archwilydd cyffredinol hefyd, a ganfu mai £150 miliwn yn unig a wariwyd gan gyrff cyhoeddus gyda'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn 2015-16 a £234 miliwn yn y flwyddyn ganlynol. Yn ogystal, er bod y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi gwneud arbedion ar gyfer y cynghorau a'r sefydliadau eraill sy'n defnyddio ei wasanaethau, fe wnaethant golli miliynau o bunnoedd ar eu cyllideb eu hunain a bu'n rhaid iddynt gael eu hachub—defnyddiaf y term hwnnw eto, nid ar chwarae bach—gan eich Llywodraeth. Yn ogystal â hynny, maent wedi cael eu beirniadu mewn adroddiad gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad am oramcangyfrif gwerth contractau bwyd i gyflenwyr.
Felly, a gaf fi ofyn ichi, pa weithdrefnau rheoli brys a chamau arferion gorau a roddwyd ar waith gennych bellach mewn perthynas â gweithrediadau caffael cyhoeddus Llywodraeth Cymru i sicrhau bod gwersi wedi'u dysgu o'r methiannau hyn ac y bydd arferion caffael yn Cymru o'r hydref hwn ymlaen yn gwella'n sylweddol? Oherwydd nid yw'n ddigon da dweud wrth y cyhoedd fod popeth yn iawn ac fel y dylai fod pan yw'n amlwg nad yw hynny'n wir.
Well, Dirprwy Lywydd, if the case for change wasn't there, I wouldn't have asked for the review to be undertaken and we wouldn't have set out a new prospectus for public procurement here in Wales as a result of the review. When the Member says that millions of pounds have had to be found from Welsh Government budgets to support NPS, the figure last year was £1.5 million, so I think we need a bit of perspective on the additional help that the Welsh Government has had to provide. In the end, the important point that I think was in Nick Ramsay's question is this: if you have an organisation like NPS, it has to be valued by its customers and its customers need to be willing to use that service. And if that service is one that customers say they would rather secure in a different way, then you have to listen carefully to what those users have to say. It was as a result of that conversation, where users said that they felt that a collective approach to public procurement in Wales was better secured through a strengthened regional tier, rather than discharging things at a national level—we've listened carefully to that. NPS will not continue in its current format, and it will migrate to being an organisation with a stronger regional and local presence, and an organisation that is better placed to make sure that those organisations across Wales that spend public money are well equipped to respond to the new opportunities that may be coming their way.
Wel, Ddirprwy Lywydd, os nad oedd yr achos dros newid yno, ni fyddwn wedi gofyn am adolygiad ac ni fyddem wedi amlinellu prosbectws newydd ar gyfer caffael cyhoeddus yma yng Nghymru o ganlyniad i'r adolygiad. Pan ddywed yr Aelod fod Llywodraeth Cymru wedi gorfod dod o hyd i filiynau o bunnoedd yn ei chyllidebau i gefnogi'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, y ffigur y llynedd oedd £1.5 miliwn, felly credaf fod arnom angen ychydig o bersbectif mewn perthynas â'r cymorth ychwanegol y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei ddarparu. Yn y pen draw, credaf mai'r pwynt pwysig yng nghwestiwn Nick Ramsay yw hwn: os oes gennych sefydliad fel y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, mae'n rhaid i'w gwsmeriaid ei werthfawrogi ac mae'n rhaid i'w gwsmeriaid fod yn barod i ddefnyddio'r gwasanaeth hwnnw. Ac os yw'r gwasanaeth hwnnw yn un y dywed y cwsmeriaid y byddai'n well ganddynt ei sicrhau mewn ffordd wahanol, mae'n rhaid ichi wrando'n astud ar yr hyn sydd gan y defnyddwyr hynny i'w ddweud. O ganlyniad i'r sgwrs honno, lle dywedodd defnyddwyr eu bod yn teimlo y byddai ymagwedd gyfunol at gaffael cyhoeddus yng Nghymru yn cael ei sicrhau'n well drwy haen ranbarthol gryfach, yn hytrach na chyflawni pethau ar lefel genedlaethol—rydym wedi gwrando'n astud ar hynny. Ni fydd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn parhau ar ei ffurf bresennol, a bydd yn newid i fod yn sefydliad gyda phresenoldeb rhanbarthol a lleol cryfach, ac yn sefydliad sydd mewn gwell sefyllfa i sicrhau bod y sefydliadau hynny ledled Cymru sy'n gwario arian cyhoeddus mewn sefyllfa dda i ymateb i'r cyfleoedd newydd a all fod ar gael iddynt.
We are where we are now, Cabinet Secretary. If I can just pick up on the last part of your comments there, and looking to the future, and turning to the immediate future arrangements for procurement, you stated, and you've reiterated again, that following the announcement that the NPS would be wound down over time, a smaller operation would then be set up to manage a reduced portfolio of national contracts. Can you give us some more details as to when NPS will formally cease to operate fully? What are the projected costs of winding down and disbanding the NPS? Also, what arrangements are in place to manage the ending of NPS operations? And what resources and business plans are in place to support the setting up of the new smaller operation that you envisage?
Dyma lle rydym yn awr, Ysgrifennydd y Cabinet. Os caf sôn am ran olaf eich sylwadau, ac wrth edrych tua'r dyfodol, a throi at y trefniadau ar gyfer caffael yn y dyfodol agos, rydych wedi dweud, ac rydych wedi ailadrodd unwaith eto, yn dilyn y cyhoeddiad y byddai'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn dirwyn i ben dros gyfnod o amser, y byddai corff llai yn cael ei sefydlu wedyn i reoli portffolio llai o gontractau cenedlaethol. A allwch roi mwy o fanylion inni ynglŷn â phryd y bydd gweithrediad llawn y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn dod i ben yn ffurfiol? Beth yw costau rhagamcanol dirwyn y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol i ben? Hefyd, pa drefniadau sydd ar waith i reoli'r broses o ddod â gweithrediadau'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol i ben? A pha adnoddau a chynlluniau busnes sydd ar waith i gefnogi'r broses o sefydlu'r corff newydd llai o faint a ragwelwch?
The Member accurately describes what will happen to NPS. There still are some national procurement frameworks that local authorities and others tell us they value and would want to continue to see at an all-Wales level. There are some contracts that users of NPS say they would rather use through the Crown Commercial Service, so that is at a UK level of procurement, and we will probably make some additional use of the Crown Commercial Service as well.
The transition from where NPS is today to where it will be in the future will be conducted according to the timetable that we are advised of by stakeholders through the arrangements that we have set up with those who rely on its services. We will want to make sure that there are adequate alternatives in place before NPS ceases to provide the things that it does today. The timetable that we will use, Dirprwy Lywydd, will be guided by what the users of that service tell us is right for them, rather than by a plan simply devised in Cardiff Bay.
Mae'r Aelod yn disgrifio'n gywir beth fydd yn digwydd i'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Dywed awdurdodau lleol ac eraill wrthym eu bod yn dal i weld gwerth rhai fframweithiau caffael cenedlaethol ac y byddent yn awyddus i'w gweld yn parhau ar lefel Cymru gyfan. Mae defnyddwyr y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn dweud y byddai'n well ganddynt ddefnyddio rhai contractau drwy Wasanaeth Masnachol y Goron, felly mae hynny ar lefel caffael y DU, ac mae'n debyg y byddwn ninnau hefyd yn gwneud defnydd ychwanegol o Wasanaeth Masnachol y Goron.
Bydd y newid o ble mae'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol heddiw i ble bydd yn y dyfodol yn cael ei weithredu'n unol â'r amserlen a awgrymir inni gan randdeiliaid drwy'r trefniadau rydym wedi'u sefydlu gyda'r rheini sy'n dibynnu ar ei wasanaethau. Byddwn yn awyddus i sicrhau bod dewisiadau amgen digonol ar gael cyn i'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol orffen darparu'r pethau y mae'n eu darparu heddiw. Bydd yr amserlen y byddwn yn ei defnyddio, Ddirprwy Lywydd, yn cael ei llywio gan yr hyn y dywed defnyddwyr y gwasanaeth wrthym sy'n addas iddynt hwy, yn hytrach na chynllun a lunnir ym Mae Caerdydd.
Thank you. UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch. Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Cabinet Secretary is well aware that I'm keen to explore the possibility that by cutting tax rates in Wales we can create a tax advantage compared with England and grow the Welsh economy, and, therefore, increase the size of the tax base. We had a productive exchange, I thought, in the Finance Committee a few days ago, where I was pleased to see that the Cabinet Secretary was open-minded to this possibility.
The head of the Welsh Treasury advised me to look at the Welsh tax policy report of 2018, where numerous international studies on this topic are listed, and I've had the chance to look at a few of them—they all give support, broadly speaking, to my hypothesis. I'd like to draw his attention to one in particular by Isabel Martinez from the Luxembourg Institute of Socio-economic Research, which looks at what happened in Switzerland when this was tried by one Swiss canton: Obwalden. That did have the effect of attracting people on higher incomes to the canton in order to afford an overall lower level of taxation for everybody. The share of rich taxpayers living in the canton increased by 25 to 30 per cent in the first five years after the tax change, and the bottom 99 per cent of taxpayers weren't affected at all by this change, so it seems as though it was a win-win situation.
I know international comparisons are difficult in these areas, because behavioural effects are going to be different in different countries, but I'd like to ask him if he will instruct his officials to conduct a formal inquiry into the possibilities of this so we can inform decisions in future budgets.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn fy mod yn awyddus i archwilio'r posibilrwydd y gallwn, drwy dorri cyfraddau treth yng Nghymru, greu mantais dreth o gymharu â Lloegr a thyfu economi Cymru, ac felly, cynyddu maint y sylfaen drethu. Cawsom ddadl gynhyrchiol yn fy marn i yn y Pwyllgor Cyllid ychydig ddyddiau'n ôl, lle roeddwn yn falch o weld bod Ysgrifennydd y Cabinet yn agored i'r posibilrwydd hwn.
Dywedodd pennaeth Trysorlys Cymru wrthyf y dylwn edrych ar yr adroddiad ar bolisi treth Cymru ar gyfer 2018, lle caiff nifer o astudiaethau rhyngwladol ar y pwnc eu rhestru, ac rwyf wedi cael cyfle i edrych ar rai ohonynt—mae pob un ohonynt at ei gilydd yn cefnogi fy namcaniaeth. Hoffwn dynnu ei sylw at un yn benodol gan Isabel Martinez o Sefydliad Ymchwil Economaidd-gymdeithasol Lwcsembwrg, sy'n edrych ar yr hyn a ddigwyddodd yn y Swistir pan roddwyd hyn ar waith gan un o gantonau'r Swistir: Obwalden. Effaith hynny oedd denu pobl ar incwm uwch i'r canton er mwyn gallu fforddio lefel is o drethiant cyffredinol i bawb. Cynyddodd cyfran y trethdalwyr cyfoethog a oedd yn byw yn y canton o 25 i 30 y cant yn y pum mlynedd cyntaf wedi'r newid yn y dreth, ac ni effeithiwyd ar y 99 y cant isaf o drethdalwyr o gwbl gan y newid hwn, felly ymddengys ei bod yn sefyllfa lle roedd pawb ar ei ennill.
Gwn fod cymariaethau rhyngwladol yn anodd yn y meysydd hyn, gan y bydd yr effeithiau ymddygiadol yn wahanol mewn gwahanol wledydd, ond hoffwn ofyn iddo a fydd yn gofyn i'w swyddogion gynnal ymchwiliad ffurfiol i'r posibiliadau hyn fel y gallwn lywio penderfyniadau mewn cyllidebau yn y dyfodol.
Well, Dirprwy Lywydd, the Member knows that I don't share his starting hypothesis. I'm not, myself, convinced at all that tax competition, in which we drive down Welsh tax rates in the hope that that will somehow lead to people coming into Wales to take advantage of it, is something that would be very likely to happen. But in answering his questions at the Finance Committee, I said to him that in Welsh Government we believe in evidence-based policy making, and therefore we are always open to evidence from other parts of the world. I'm familiar with the Swiss canton study that he mentioned, and the fact that it's there cited in Welsh Government information shows that we are willing to look at things that happen elsewhere, and see if there are lessons to be learnt.
There are many countervailing examples that would demonstrate the opposite to you. When I put this question to the tax Minister in the Basque Country, which has significantly higher tax rates than those parts of Spain that are immediately adjacent to his border, I asked him: didn't he have tax leakage and didn't he have people leaving the Basque Country to take advantage of lower tax rates immediately adjacent to them? He assured me that that was absolutely not a feature of the way that people behaved in that tax regime.
So, to answer the question directly, in terms of all the many things that I have to ask my officials to attend to as we take on new fiscal responsibilities, as we face the challenge of Brexit and so on, I don't have an intention at this time to divert their energies into an exploration of the sort the Member suggests.
Wel, Ddirprwy Lywydd, gŵyr yr Aelod nad wyf yn rhannu ei ddamcaniaeth gychwynnol. Nid wyf wedi fy argyhoeddi y byddai cystadleuaeth dreth, lle byddem yn gostwng cyfraddau treth Cymru yn y gobaith y byddai hynny'n arwain rywsut at bobl yn dod i Gymru i fanteisio arnynt, yn rhywbeth a fyddai'n debygol iawn o ddigwydd. Ond wrth ateb ei gwestiynau yn y Pwyllgor Cyllid, dywedais wrtho ein bod ni yn Llywodraeth Cymru yn credu mewn llunio polisïau ar sail tystiolaeth, ac felly rydym bob amser yn agored i dystiolaeth o rannau eraill o'r byd. Rwy'n gyfarwydd â'r astudiaeth y soniodd amdani ar y canton yn y Swistir, ac mae'r ffaith bod gwybodaeth Llywodraeth Cymru yn cyfeirio ati yn dangos ein bod yn barod i edrych ar bethau sy'n digwydd mewn mannau eraill, ac i weld a oes gwersi i'w dysgu.
Ceir llawer o enghreifftiau gwrthbwysol a fyddai'n dangos y gwrthwyneb i chi. Pan ofynnais y cwestiwn hwn i'r Gweinidog treth yng Ngwlad y Basg, lle mae ganddynt gyfraddau treth sylweddol uwch na'r rhannau o Sbaen sy'n ffinio â hwy, gofynnais iddo: onid oedd ganddo golledion treth ac onid oedd pobl yn gadael Gwlad y Basg i fanteisio ar y cyfraddau treth is dros y ffin? Rhoddodd sicrwydd imi nad oedd honno'n un o nodweddion y ffordd roedd pobl yn ymddwyn yn y gyfundrefn dreth honno.
Felly, i ateb y cwestiwn yn uniongyrchol, o ran y llu o bethau y mae'n rhaid imi ofyn i fy swyddogion fynd i'r afael â hwy wrth inni ymgymryd â chyfrifoldebau cyllidol newydd, wrth inni wynebu her Brexit ac ati, nid oes bwriad gennyf ar hyn o bryd i ddargyfeirio eu hegni i archwiliad o'r math y mae'r Aelod yn ei awgrymu.
Perhaps I can help the Cabinet Secretary by instructing my officials to do that, and sending him the results of their labours in due course.
But I would like to draw the Cabinet Secretary's attention to the statement on page 56 of the Welsh tax policy report, which summarises the effects of the numerous studies that are mentioned in the footnotes, which says that
'These have tended to show taxpayers with higher incomes have larger responses to income tax changes. The main explanation for this is that higher income earners tend to be more active tax planners and are potentially more mobile than those on lower incomes.'
So, we start from a position, I think, where the ground soil is fertile, and although I appreciate that the Basque Country may be different from the experience in Switzerland—you can't take one single survey as indicating, as a form of genius, behavioural effect across Europe, or in the United Kingdom, or in Wales—but, nevertheless, there is here I think advantage in looking at the possibilities, given the tax-varying powers that we've got are limited, but the room for manoeuvre that the Cabinet Secretary has in any budget is limited by the system of block grant from the Treasury et cetera. The amount of discretion that we've got depends, crucially, now upon whether the Welsh economy can grow faster than it has done in the last 20 or so years.
And I would like to draw his attention to something else. The Wales Centre for Public Policy published a report called 'The Welsh Tax Base: Risks and Opportunities after Fiscal Devolution', and there's a table in there that shows that if we attracted only 1,600 higher rate taxpayers to Wales by a 5p additional tax rate cut, that would produce a £16 million benefit for the Welsh Government. If we attracted 10,000, then that would add £230 million to the Welsh Government's budget. So, these surely are risks that are worth looking at, with a view to taking them if you're convinced that these are going to be reflected in reality.
Efallai y gallaf helpu Ysgrifennydd y Cabinet drwy ddweud wrth fy swyddogion wneud hynny, ac anfon canlyniadau eu gwaith ato maes o law.
Ond hoffwn dynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet at y datganiad ar dudalen 56 o'r adroddiad ar bolisi treth Cymru, sy'n crynhoi effeithiau'r nifer o astudiaethau a grybwyllir yn y troednodiadau, ac sy'n dweud
'Roedd y rhain yn dueddol o ddangos bod trethdalwyr ar incwm uwch yn ymateb yn fwy i newidiadau i'r dreth incwm. Y prif esboniad dros hyn yw bod enillwyr incwm uwch yn dueddol o gynllunio'n fwy gweithgar ar sail trethi ac maent o bosibl yn fwy symudol na'r rheini sydd ar incwm is.'
Felly, credaf ein bod yn dechrau o sefyllfa lle mae'r pridd yn ffrwythlon, ac er fy mod yn sylweddoli efallai fod Gwlad y Basg yn wahanol i'r profiad yn y Swistir—ni allwch gymryd bod un arolwg yn ddigon athrylithgar i allu dangos effaith ymddygiadol ledled Ewrop, neu yn y Deyrnas Unedig, neu yng Nghymru—ond serch hynny, credaf fod mantais i'w chael o edrych ar y posibiliadau, o gofio bod y pwerau amrywio trethi sydd gennym yn gyfyngedig, ond mae'r lle sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i symud mewn unrhyw gyllideb wedi'i gyfyngu gan system y grant bloc gan y Trysorlys ac ati. Mae faint o ddisgresiwn sydd gennym yn dibynnu bellach, yn allweddol, ar allu economi Cymru i dyfu'n gyflymach nag y gwnaeth dros yr 20 mlynedd diwethaf.
A hoffwn dynnu ei sylw at rywbeth arall. Cyhoeddodd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru adroddiad o'r enw 'Y Sylfaen Drethu Gymreig: Risgiau a Chyfleoedd ar ôl Datganoli Cyllidol', ac mae'n cynnwys tabl sy'n dangos, pe baem yn denu 1,600 yn unig o drethdalwyr ar y gyfradd uwch i Gymru drwy doriad ychwanegol o 5c i'r gyfradd dreth, y byddai hynny'n creu budd o £16 miliwn i Lywodraeth Cymru. Pe byddem yn denu 10,000, byddai hynny'n ychwanegu £230 miliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru. Felly, yn sicr, mae'r rhain yn risgiau sy'n werth eu hystyried, gyda'r bwriad o'u cymryd os ydych yn argyhoeddedig y byddant yn cael eu gwireddu.
Well, Dirprwy Lywydd, let me try and find some common ground with Mr Hamilton because, like him, I agree that growing the Welsh tax base is a very important ambition for the Welsh Government. The only difference is in the best way to do that. He would do it by reducing the rate of taxation on high earners in Wales, in the hope that we would attract some people to come to live in Wales on that basis. I think there are many preferable reasons why people would want to come and live in Wales, not simply because it's cheap for them to do so. And the Welsh Governance Centre report on growing the Welsh tax base set out a series of other ways in which that could be achieved; for example, by greater graduate retention.
So, while I share the ambition behind his question, which is to make sure that we grow the tax base here in Wales, I think there are preferable ways to doing so from the one that he prefers, and where I think the evidence in favour of those alternative measures is stronger.
Wel, Ddirprwy Lywydd, gadewch imi geisio dod o hyd i rywfaint o dir cyffredin gyda Mr Hamilton oherwydd, fel yntau, rwy'n cytuno bod tyfu'r sylfaen drethu Gymreig yn uchelgais pwysig iawn i Lywodraeth Cymru. Yr unig wahaniaeth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Byddai ef yn gwneud hynny drwy leihau cyfraddau treth i rai sy'n ennill yn dda yng Nghymru, yn y gobaith y byddem yn denu rhai pobl i ddod i fyw yng Nghymru ar y sail honno. Credaf fod llawer o resymau gwell pam y byddai pobl yn awyddus i ddod i fyw yng Nghymru, nid yn unig am ei bod yn rhad iddynt wneud hynny. Ac mae adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru ar dyfu'r sylfaen drethu Gymreig yn nodi cyfres o ffyrdd eraill y gellid cyflawni hynny; er enghraifft, drwy gadw mwy o raddedigion yma.
Felly, er fy mod yn rhannu'r uchelgais sy'n sail i'w gwestiwn, sef sicrhau ein bod yn tyfu'r sylfaen drethu yma yng Nghymru, credaf fod ffyrdd gwell o wneud hynny na'r un a ffafrir ganddo, a lle credaf fod y dystiolaeth o blaid y mesurau amgen hynny'n gryfach.
These are not zero-sum games; it's not one or the other—we can have both, in my opinion, and that's what I'm interested in exploring further. The Bangor study suggests that taxpayer growth in Wales is going to decline from an increase of 0.007 per cent in 2019-20 to -0.11 per cent in 2023, so the prospects for the future under things as they are now—even bearing in mind all forecasts are necessarily provisional and may not turn out as we predict, nevertheless, things are going to get tighter rather than less tight for him. And therefore it makes it all the more urgent to see what we can do to get more wealthy people into Wales, not just because as individual taxpayers they could add to the Welsh tax base but because that might also bring other businesses that they're involved in into Wales as well and Wales could do successfully what the Irish Republic has done, although we don't have control of corporation tax yet, and this is the way forward for Wales.
Nid gemau sero-swm yw'r rhain; nid yw'n un neu'r llall—gallwn gael y ddau beth yn fy marn i, ac mae gennyf ddiddordeb mewn archwilio hynny ymhellach. Awgryma astudiaeth Bangor y bydd twf trethdalwyr yng Nghymru yn gostwng o gynnydd o 0.007 y cant yn 2019-20 i -0.11 y cant yn 2023, felly mae'r rhagolygon ar gyfer y dyfodol gyda phethau fel y maent ar hyn o bryd—hyd yn oed o gofio bod yr holl ragolygon yn rhai dros dro o reidrwydd ac efallai na fydd pethau'n digwydd fel rydym yn eu rhagweld, serch hynny, bydd pethau'n mynd yn dynnach yn hytrach na'n llai tynn iddo ef. Ac felly, mae'n bwysicach byth ein bod yn gweld beth y gallwn ei wneud i sicrhau bod mwy o bobl gyfoethog yn dod i Gymru, nid yn unig oherwydd y gallent ychwanegu at y sylfaen drethu Gymreig fel trethdalwyr unigol ond oherwydd y gallent ddod â busnesau eraill y maent yn ymwneud â hwy i Gymru hefyd, a gallai Cymru lwyddo i wneud yr hyn y mae Gweriniaeth Iwerddon wedi'i wneud, er nad oes gennym reolaeth dros dreth gorfforaeth eto, a hon yw'r ffordd ymlaen i Gymru.
Well, Dirprwy Lywydd, the Bangor projections are rooted in demographics rather than behavioural changes, and I don't think that the proposition that the Member has put forward this afternoon would do much to alter those fundamental demographic drivers. He promised in an earlier answer that he would provide evidence of his own to underscore the case that he has made, and, in the way that I said in front of the Finance Committee, while I don't think I'm easily persuaded of his case, I'm always open to reading new evidence.
Wel, Ddirprwy Lywydd, mae amcanestyniadau Bangor yn seiliedig ar ddemograffeg yn hytrach na newidiadau ymddygiadol, a ni chredaf y byddai'r cynnig a wnaed gan yr Aelod y prynhawn yma yn gwneud llawer i newid y sbardunau demograffig sylfaenol hynny. Addawodd mewn ateb cynharach y byddai'n darparu ei dystiolaeth ei hun i ategu'r achos a wnaed ganddo, ac fel y dywedais gerbron y Pwyllgor Cyllid, er nad yw ei achos wedi fy argyhoeddi, rwyf bob amser yn agored i ddarllen tystiolaeth newydd.
Thank you. We turn to questions on the order paper. Question 3—Janet Finch-Saunders.
Diolch. Trown at y cwestiynau ar y papur trefn. Cwestiwn 3—Janet Finch-Saunders.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y bydd y gyllideb ddrafft yn helpu awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru yn sgil y pwysau ariannol sydd arnynt? OAQ52739
3. Will the Cabinet Secretary outline how the draft budget will assist local authorities in north Wales in light of the financial pressures being placed upon them? OAQ52739
Dirprwy Lywydd, the draft budget demonstrates efforts across the Welsh Government to assist local authorities to meet the very real pressures they face. The reduction of less than £15 million in revenue support grant in Wales is more than 75 per cent less than the cut imposed by the UK Government on English local authorities next year.
Ddirprwy Lywydd, mae'r gyllideb ddrafft yn dangos ymdrechion ar draws Llywodraeth Cymru i gynorthwyo awdurdodau lleol i fynd i'r afael â'r pwysau gwirioneddol a wynebir ganddynt. Mae'r gostyngiad o lai na £15 miliwn yn y grant cynnal refeniw yng Nghymru dros 75 y cant yn llai na thoriad Llywodraeth y DU i awdurdodau lleol yn Lloegr y flwyddyn nesaf.
Cabinet Secretary, according to the letter sent to local authorities by your colleague the Cabinet Secretary for local government, overall core funding for councils announced in yesterday's local government settlement will be cut by 0.3 per cent in the upcoming year. However, this hides the fact that the cut in spending will not be shared equally and fairly amongst councils in Wales. In north Wales, Conwy, Anglesey and Flintshire will all see their funding cut by 1 per cent—the highest cuts in Wales. My own authority of Conwy has already had to make £48 million in savings over the past six years and is now looking to find £16 million just to stay in business. Yet Rhondda Cynon Taf and Labour-run Cardiff have seen increases of 0.3 per cent. With £370 million coming from the UK Conservative Government to better fund our public services, many here in Wales consider this latest settlement to be a tribal and lazy approach by a Welsh Labour Government. What other excuse could you possibly provide for such an unfair and inequitable local government settlement?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl y llythyr a anfonwyd at yr awdurdodau lleol gan eich cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol, bydd y cyllid craidd cyffredinol ar gyfer cynghorau a gyhoeddwyd yn y setliad llywodraeth leol ddoe yn cael ei dorri 0.3 y cant yn y flwyddyn sydd i ddod. Fodd bynnag, mae hyn yn cuddio'r ffaith na fydd y toriad yn y gwariant wedi'i rannu'n gyfartal ac yn deg rhwng cynghorau Cymru. Yng ngogledd Cymru, bydd Conwy, Ynys Môn a Sir y Fflint yn wynebu toriad o 1 y cant i'w cyllid—y toriadau uchaf yng Nghymru. Mae fy awdurdod i, Conwy, eisoes wedi gorfod gwneud £48 miliwn o arbedion dros y chwe blynedd diwethaf a bellach mae'n rhaid iddynt ddod o hyd i £16 miliwn er mwyn parhau i weithredu. Serch hynny, mae Rhondda Cynon Taf, a Chaerdydd sydd o dan arweiniad y Blaid Lafur, wedi gweld cynnydd o 0.3 y cant. Gyda £370 miliwn yn dod gan Lywodraeth Geidwadol y DU er mwyn ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus yn well, mae llawer o bobl yma yng Nghymru o'r farn fod y setliad diweddaraf hwn yn dangos ymagwedd lwythol a diog gan Lywodraeth Lafur Cymru. Pa esgus arall y gallech ei roi am setliad llywodraeth leol mor annheg ac anghyfiawn?
Dirprwy Lywydd, the Member really should withdraw her accusation that the funding formula for local government in Wales is somehow tribal in nature. She knows that it is not. The funding formula is agreed every year with local government. I sat in the finance subgroup, where local authority leaders—[Interruption.]—no, no, local authority leaders agreed on the latest set of changes to the formula. By and large, those changes were ones that favoured more rural parts of Wales because they added an additional increment to the recognition of sparsity in the way that the formula operates. Welsh Government does not set the formula. It is set on expert advice and it is agreed by local government. The reason why Conwy has found a decrease in funding this year is because it has fewer people unemployed in its area than it did this time last year, it has fewer secondary school pupils than it did this time last year, and it has fewer children claiming free school meals in its primary schools. There is nothing tribal about any one of those factors. They are all empirical measures, they feed their way into the formula, and, every year, some local authorities see a benefit and some local authorities find that they are less so, and Conwy council is no doubt grateful for the fact that, in order to help that council address the changes in the formula, the Welsh Government will provide £513,000 more in funding to that council next year—not as they do where you are in charge, by taking money from some councils and giving it to others, but through central funding that this Government provides to provide the funding floor.
Ddirprwy Lywydd, dylai'r Aelod dynnu ei chyhuddiad yn ôl fod natur y fformiwla ariannu ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru rywsut yn llwythol. Gŵyr nad yw hynny'n wir. Cytunir ar y fformiwla ariannu bob blwyddyn gyda llywodraeth leol. Eisteddais yn yr is-grŵp cyllid, lle cytunodd arweinwyr awdurdodau lleol—[Torri ar draws.]—na, na, cytunodd arweinwyr awdurdodau lleol ar y gyfres ddiweddaraf o newidiadau i'r fformiwla. Ar y cyfan, roedd y newidiadau hynny'n ffafrio rhannau mwy gwledig o Gymru am eu bod yn ychwanegu cynnydd ychwanegol i gydnabod teneurwydd poblogaeth yn y ffordd y mae'r fformiwla'n gweithio. Nid Llywodraeth Cymru sy'n gosod y fformiwla. Fe'i gosodir yn unol â chyngor arbenigol a'i chytuno gan lywodraeth leol. Y rheswm pam fod Conwy wedi wynebu gostyngiad yn y cyllid eleni yw am fod ganddynt lai o bobl ddi-waith yn eu hardal nag a oedd ganddynt yr adeg hon y llynedd, mae ganddynt lai o ddisgyblion ysgol uwchradd nag a oedd ganddynt yr adeg hon y llynedd, ac mae ganddynt lai o blant yn hawlio prydau ysgol am ddim yn eu hysgolion cynradd. Nid oes unrhyw beth llwythol ynghylch unrhyw un o'r ffactorau hynny. Mae pob un ohonynt yn fesurau empirig, maent yn bwydo eu ffordd i mewn i'r fformiwla, a bob blwyddyn, mae rhai awdurdodau lleol yn gweld budd a rhai awdurdodau lleol yn gweld llai o fudd, felly heb os, bydd cyngor Conwy'n ddiolchgar fod Llywodraeth Cymru, er mwyn cynorthwyo'r cyngor hwnnw i fynd i'r afael â'r newidiadau yn y fformiwla, yn darparu £513,000 o gyllid ychwanegol i'r cyngor hwnnw y flwyddyn nesaf—nid drwy fynd ag arian oddi wrth rai cynghorau a'i roi i eraill fel y gwnânt lle rydych chi mewn grym, ond drwy'r cyllid canolog y mae'r Llywodraeth hon yn ei roi er mwyn darparu'r cyllid gwaelodol.
Er nid wyf i'n meddwl bydd trethdalwyr Conwy yn mwynhau codiad o 11 y cant yn y dreth gyngor, chwaith—ac mae hwnnw'n rhywbeth sydd yn cael ei ystyried ar hyn o bryd. Mi godais i gwestiwn gyda'r Ysgrifennydd gwasanaethau cyhoeddus yr wythnos diwethaf: o gofio'r wasgfa ddifrifol, ingol sydd ar awdurdodau lleol yn ariannol erbyn hyn, a oedd e'n hyderus bod yna drefniadau yn eu lle gan y Llywodraeth yma—bod yna broses yn ei lle—i ddelio â sefyllfa, petai hi'n codi, fod yna gyngor yng Nghymru yn mynd yn fethdalwr, fel yr ŷm ni wedi gweld yn digwydd yn Lloegr? Mi wnaeth e gydnabod bod hwnnw'n rhywbeth maen nhw yn edrych arno fe ar hyn o bryd ac yn ei ddatblygu, felly a gaf i ofyn yr un cwestiwn i chi: o safbwynt cyllidol, yng nghyd-destun y gyllideb rŷch chi'n gyfrifol amdani, a ydych chi'n hyderus bod gennych chi'r trefniadau angenrheidiol yn eu lle petai'r fath sefyllfa'n codi?
Although I don't think the taxpayers in Conwy will enjoy an increase of 11 per cent in council tax either—but that is something that is currently being considered. I raised a question with the Cabinet Secretary for public services last week, given the huge, painful pressures on local authorities now, as to whether he was confident that arrangements were in place by Government—that there was a process in place—to deal with the situation, should such a situation arise, of a council in Wales going bust, as we've seen happen in England. That’s something he admitted that they are looking at and developing at the moment. Can I ask you the same question: from a finance perspective, in terms of the budget you're responsible for, are you confident that you have the necessary arrangements in place should such a situation arise?
Wel, diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Fel y dywedodd e, nid oedd Janet Finch-Saunders yn codi'r prynhawn yma'r posibiliad am godiad o 11 y cant yn y dreth gyngor yng Nghonwy, lle mae'r mwyafrif o bobl yn y cabinet yn yr awdurdod yna'n aelodau o barti'r Ceidwadwyr. So, cawn ni weld beth sy'n mynd i ddigwydd yna. Yn gyffredinol, rydw i wedi siarad mwy nag unwaith gyda Alun Davies am y pwnc yr oedd Llyr wedi ei godi. Rŷm ni yn hyderus bod pethau gyda ni yn barod lle rŷm ni'n gallu bod yn ymwybodol am ble yn y system mae awdurdodau lleol yn pryderu am y dyfodol.
Thank you to Llyr Gruffydd for the question. As he said, Janet Finch-Saunders didn't raise this afternoon the possibility of an 11 per cent increase in council tax in Conwy, where the majority of people in the cabinet in that authority are members of the Conservative Party, so we'll see what will happen there. In general, I have spoken more than once with Alun Davies on the subject that Llyr raised. We are confident that we have things ready where we can be aware of where in the system local authorities are concerned for the future.
I think it is worth saying, Dirprwy Lywydd, that, despite those genuine anxieties, and I have real—. I take very seriously the things that local authorities say to me about the pressures that they face nine years into austerity. Nevertheless, revenue spending by local government in Wales last year grew by 1.3 per cent—it didn't fall at all; it grew by 1.3 per cent—and capital funding by local authorities in Wales last year grew by 5.5 per cent. And, difficult as things are for us all, trying to provide public services with falling resources and growing demand, that is the background against which this year's local authority settlement has been laid.
Credaf ei bod yn werth dweud, Ddirprwy Lywydd, er gwaethaf y pryderon gwirioneddol hynny, ac mae gennyf wir—. Rwy'n cymryd y pethau y mae awdurdodau lleol yn eu dweud wrthyf ynglŷn a'r pwysau y maent yn eu hwynebu wedi naw mlynedd o gyni o ddifrif. Serch hynny, cynyddodd gwariant refeniw gan lywodraeth leol yng Nghymru 1.3 y cant y llynedd—ni ddisgynnodd o gwbl; fe gynyddodd 1.3 y cant—a chynyddodd cyllid cyfalaf gan awdurdodau lleol yng Nghymru 5.5 y cant y llynedd. Ac er mor anodd yw pethau i bob un ohonom, o ran ceisio darparu gwasanaethau cyhoeddus gyda llai o adnoddau a galw cynyddol, gosodwyd y setliad i awdurdodau lleol eleni yn erbyn y cefndir hwnnw.
4. Pa effaith y mae'r gyfradd dreth trafodiadau tir o 6 y cant wedi'i chael ar refeniw treth o drafodiadau eiddo masnachol dros £1 miliwn ers mis Ebrill 2018? OAQ52724
4. What effect has the 6 per cent land transaction tax rate had on tax revenue from commercial property transactions of over £1 million since April 2018? OAQ52724
Dirprwy Lywydd, it is too early to draw any conclusions about the potential effects of land transaction tax on the commercial property market. Only five months of data has been published by the Welsh Revenue Authority. And, of course, as I've said many times in this Chamber, the Welsh Government will continue to monitor the situation.
Ddirprwy Lywydd, mae'n rhy gynnar i ddod i unrhyw gasgliadau ynghylch effeithiau posibl y dreth trafodiadau tir ar y farchnad eiddo masnachol. Pum mis yn unig o ddata sydd wedi'i gyhoeddi gan Awdurdod Cyllid Cymru. Ac wrth gwrs, fel rwyf wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fonitro'r sefyllfa.
Yes, well, the Cabinet Secretary is no doubt aware that the land transaction tax base is commercial property transactions, and, according to the CoStar review of commercial property investment for the second quarter, which, I understand, surveys all commercial transactions above that size and many more across the UK, the total amount of commercial property investment in Wales in the second quarter was just £40 million. That is a 78 per cent decline compared to the five-year average. Is it not the case that, as night follows day, that collapse in commercial property transactions is going to lead to a collapse in commercial tax revenues on the LTT thanks to your 6 per cent supertax?
Ie, wel, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol yn ddi-os mai sylfaen drethu'r dreth trafodiadau tir yw trafodiadau eiddo masnachol, ac yn ôl adolygiad CoStar o fuddsoddiadau mewn eiddo masnachol ar gyfer yr ail chwarter, sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn arolygu pob trafodiad masnachol mwy o faint na hynny, a llawer mwy ledled y DU, £40 miliwn yn unig oedd cyfanswm y buddsoddiad mewn eiddo masnachol yng Nghymru yn yr ail chwarter. Dyna ddirywiad o 78 y cant o gymharu â'r cyfartaledd pum mlynedd. Onid yw'n wir, fel y mae nos yn dilyn dydd, y bydd cwymp mewn trafodiadau eiddo masnachol yn arwain at gwymp mewn refeniw treth masnachol ar y dreth trafodiadau tir, diolch i'ch uwchdreth o 6 y cant?
Llywydd, that really is about as nonsensical a contribution as you're likely to hear this afternoon. The Member takes a single quarter—a single quarter—and proceeds to build castles on it far into the future.
Lywydd, dyna'r cyfraniad gwirionaf rydych yn debygol o'i glywed y prynhawn yma. Mae'r Aelod yn cymryd un chwarter—un chwarter—ac yn bwrw iddi i adeiladu cestyll arno ymhell i'r dyfodol.
It's in your budget for this year; you're relying on them.
Mae'n rhan o'ch cyllideb ar gyfer eleni; rydych yn dibynnu arnynt.
Let me give him a different example of commercial property transactions here in Cardiff in the third quarter, where, in Cardiff, the largest office tower, Capital Tower, was sold last month for £25 million. This is what the seller's agent said:
'Over recent years Cardiff has cemented its position as a major regional centre in the UK.... We capitalised on this here with more than 10 inspections of the building from potential purchasers, creating a highly competitive bidding environment which enabled the end result to be achieved.'
The highest—
Gadewch imi roi enghraifft wahanol iddo o drafodiadau eiddo masnachol yma yng Nghaerdydd yn y trydydd chwarter, lle gwerthwyd y tŵr swyddfa mwyaf yng Nghaerdydd, Capital Tower, y mis diwethaf am £25 miliwn. Dyma a ddywedodd asiant y gwerthwr:
Dros y blynyddoedd diwethaf mae Caerdydd wedi cryfhau ei lle fel canolfan ranbarthol bwysig yn y DU... Fe fanteisiwyd ar hyn yma gyda mwy na 10 arolwg o'r adeilad gan brynwyr posibl, gan greu amgylchedd cystadleuol iawn o ran gwneud cynigion, ac fe alluogodd hynny inni sicrhau'r canlyniad hwn.
Yr uchaf—
One transaction.
Un trafodiad.
From the man who offers me one quarter—from the man who offers me one quarter's worth of figures. So—[Interruption.] Yes, but what he would like to do, he would like to take one quarter and then tell me that the rest of the world is falling about our ears. I offer him one transaction from the succeeding quarter, which is the single greatest sum ever paid for a commercial building here in Wales, and where the buyer's agent said:
'The fast moving Cardiff office market has meant quality office investment stock like Capital Tower is so hard to buy.'
It does not sound to me to be the views of people put off from investing in Wales. Dirprwy Lywydd, if there were to be anything that would have an impact on commercial property in Wales, it's not 1 per cent added to a tax, it's his plans for a hard-line Brexit that will bring property prices in commercial and residential property crashing around our ears.
Gan y dyn sy'n cynnig un chwarter i mi—gan y dyn sy'n cynnig gwerth un chwarter o ffigurau i mi. Felly—[Torri ar draws.] Ie, ond yr hyn yr hoffai ef ei wneud fyddai cymryd un chwarter a dweud wrthyf wedyn fod gweddill y byd yn cwympo'n ddarnau. Rwy'n cynnig un trafodiad iddo o'r chwarter canlynol, sef y swm mwyaf erioed a dalwyd am adeilad masnachol yma yng Nghymru, a lle dywedodd asiant y prynwr:
Mae marchnad swyddfeydd Caerdydd, sy'n symud yn gyflym, wedi golygu bod stoc o safon ar gyfer buddsoddi mewn swyddfeydd fel Capital Tower mor anodd i'w brynu.
Nid yw'n swnio fel barn pobl nad oes arnynt eisiau buddsoddi yng Nghymru. Ddirprwy Lywydd, os oes unrhyw beth a fyddai'n cael effaith ar eiddo masnachol yng Nghymru, nid ychwanegu 1 y cant at dreth yw hynny, ond ei gynlluniau ef am Brexit caled a fydd yn arwain at gwymp sylweddol ym mhrisiau eiddo masnachol a phreswyl.
5. Pa drafodaethau sydd wedi'u cynnal i sicrhau y bydd cronfeydd strwythurol yn cael eu rheoli gan Lywodraeth Cymru ar ôl Brexit? OAQ52725
5. What negotiations have taken place to ensure that post-Brexit structural funds will be managed by the Welsh Government? OAQ52725
Both the First Minister and I have repeatedly raised this matter with UK Ministers. I will do so again at the finance Ministers' quadrilateral attended by the Chief Secretary to the Treasury on Wednesday of next week.
Mae'r Prif Weinidog a minnau wedi codi'r mater hwn dro ar ôl tro gyda Gweinidogion y DU. Byddaf yn gwneud hynny eto yng nghyfarfod pedairochrog y Gweinidogion cyllid, a fydd yn cynnwys Prif Ysgrifennydd y Trysorlys, ddydd Mercher yr wythnos nesaf.
Picking up on the fair funding of local government, here in Wales we have a really transparent formula, but the research from Cambridge University published yesterday indicates that there's been a land grab by Tory shires, paid for by the poor in the post-industrial areas of the north of England. So, places like Liverpool, Gateshead and Wigan have suffered up to 50 per cent cuts in local government spending, compared with the leafy shires that have merely suffered single-digit cuts in their funding.
Now, this does not bode well for the way in which the UK shared prosperity fund is going to be operated, if it's going to be done through pork-barrel politics, because it's been crucial—[Interruption.] It's been crucial that—. The EU structural funds have been absolutely vital in creating thousands of jobs, getting thousands of people into employment. The reason we have the largest amount of money from Europe is because we are the most deprived area, and that continues to need to be the case in the way that this so-called shared prosperity fund is going to be operated. So, what assurances, Cabinet Secretary, can you give us that the UK Government recognises that, under the Wales Act 2017, economic development and regeneration is not a reserved matter? And how are we going to resolve this major constitutional and financial issue?
Gan gyfeirio'n ôl at gyllid teg i lywodraeth leol, yma yng Nghymru, mae gennym fformiwla wirioneddol dryloyw, ond mae ymchwil gan Brifysgol Caergrawnt a gyhoeddwyd ddoe yn dangos bod siroedd Torïaidd wedi bod yn cipio tir, ac mai pobl dlawd yn ardaloedd ôl-ddiwydiannol gogledd Lloegr sydd wedi talu am hynny. Felly, mae lleoedd fel Lerpwl, Gateshead a Wigan wedi dioddef toriadau o hyd at 50 y cant mewn gwariant llywodraeth leol, o gymharu â'r shires cyfoethog, sydd wedi dioddef toriadau un digid yn unig i'w cyllid.
Nawr, nid hyn yn argoeli'n dda ar gyfer y ffordd y bydd cronfa ffyniant gyffredin y DU yn cael ei gweithredu, os yw hynny'n mynd i ddigwydd drwy wleidyddiaeth pot mêl, oherwydd mae wedi bod yn allweddol—[Torri ar draws.] Mae wedi bod yn allweddol fod—. Mae cronfeydd strwythurol yr UE wedi bod yn gwbl allweddol ar gyfer creu miloedd o swyddi, gan sicrhau cyflogaeth i filoedd o bobl. Y rheswm pam mai ni sy'n derbyn y swm mwyaf o arian gan Ewrop yw am mai ni yw'r ardal fwyaf difreintiedig, ac mae hynny'n parhau i fod yn wir o ran y ffordd y bydd y gronfa ffyniant gyffredin honedig hon yn cael ei gweithredu. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd y gallwch ei roi inni fod Llywodraeth y DU yn cydnabod nad yw datblygu ac adfywio economaidd, o dan Ddeddf Cymru 2017, yn fater a gedwir yn ôl? A sut y gallwn ddatrys y mater cyfansoddiadol ac ariannol pwysig hwn?
Well, Dirprwy Lywydd, I thank the Member for that question. She's quite right that the Cambridge University study published earlier this week suggests that it is devolved powers that have allowed Scottish and Welsh Governments to mitigate the harshest cuts experienced in local government in England, where they describe 'intensifying territorial injustice' as the guiding principle of UK Ministers' actions.
On the shared prosperity fund, while I disagreed with what was said earlier by Steffan Lewis when he conflated the shared prosperity fund and the inter-governmental agreement, when there is no relationship between the two, I did agree with the substantive point that he was making. Wales gets money through the European Union because we have a need that that money is there to meet. It is for UK Ministers to deliver on the promise that members of the governing party there made in the referendum: it was a cast-iron guarantee, as I remember, that Wales would not lose out a penny from—[Interruption.] Not a penny—a cast-iron guarantee that Wales would not lose out. So, we must make sure that the money that comes to Wales today delivers on that promise that was made, and, secondly, it must come to Wales. It must come under the control of this Assembly. That must be guaranteed. The shared prosperity fund consultation should be England only, just as the consultation on common agricultural policy reform was an England-only consultation. That, I think, is consistent with the conclusions drawn by the Finance Committee and by the External Affairs and Additional Legislation Committee when they looked at this matter. When I go to London tomorrow, and again next week, then, together with Scottish colleagues, I will be making that abundantly clear.
Wel, Ddirprwy Lywydd, diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'n llygad ei lle fod astudiaeth Prifysgol Caergrawnt a gyhoeddwyd yn gynharach yr wythnos hon yn awgrymu mai pwerau datganoledig sydd wedi caniatáu i Lywodraethau'r Alban a Chymru liniaru'r toriadau mwyaf llym a wnaed i lywodraeth leol yn Lloegr, lle dywedant mai 'dwysáu anghyfiawnder tiriogaethol' yw egwyddor arweiniol gweithredoedd Gweinidogion y DU.
O ran y gronfa ffyniant gyffredin, er fy mod yn anghytuno â'r hyn a ddywedwyd yn gynharach gan Steffan Lewis pan oedd yn cyfuno'r gronfa ffyniant gyffredin a'r cytundeb rhynglywodraethol, er nad oes unrhyw berthynas rhwng y ddau, roeddwn yn cytuno â'r pwynt a wnâi yn ei hanfod. Mae Cymru'n cael arian drwy'r Undeb Ewropeaidd am fod gennym angen y mae'r arian hwnnw ar gael i'w ddiwallu. Dylai Gweinidogion y DU gadw at yr addewid a wnaeth aelodau'r blaid lywodraethol yn y refferendwm: cafwyd sicrwydd pendant, yn ôl yr hyn a gofiaf, na fyddai Cymru'n colli'r un geiniog—[Torri ar draws.] Dim ceiniog—sicrwydd pendant na fyddai Cymru ar ei cholled. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod yr arian a ddaw i Gymru heddiw yn gwireddu'r addewid a wnaed, ac yn ail, mae'n rhaid iddo ddod i Gymru. Mae'n rhaid iddo fod o dan reolaeth y Cynulliad hwn. Mae'n rhaid gwarantu hynny. Dylai'r ymgynghoriad ar y gronfa ffyniant gyffredin fod ar gyfer Lloegr yn unig, yn union fel roedd yr ymgynghoriad ar ddiwygio'r polisi amaethyddol cyffredin yn ymgynghoriad ar gyfer Lloegr yn unig. Credaf fod hynny'n gyson â chasgliadau'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol pan ystyriwyd y mater hwn ganddynt. Pan fyddaf yn mynd i Lundain yfory, ac eto yr wythnos nesaf, byddaf yn dweud hynny'n gwbl glir gyda fy nghymheiriaid o'r Alban.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y rhagolygon ariannol sy'n sail i'r gyllideb ddrafft? OAQ52722
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the fiscal prospects that underpin the draft budget? OAQ52722
Thank you for the question. The chief economist’s report, published alongside the budget, makes it clear that fiscal prospects across the UK remain very challenging, especially in the uncertainty created by Brexit. Office for Budget Responsibility forecasts, alongside the UK budget on 29 October, will provide a further update of prospects before our final budget is laid in December.
Diolch am y cwestiwn. Mae adroddiad y prif economegydd, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r gyllideb, yn dangos yn glir fod y rhagolygon ariannol ledled y DU yn heriol iawn o hyd, yn enwedig ynghanol yr ansicrwydd a grëwyd gan Brexit. Bydd rhagolygon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, ochr yn ochr â chyllideb y DU ar 29 Hydref, yn rhoi diweddariad pellach o'r rhagolygon cyn inni osod ein cyllideb derfynol ym mis Rhagfyr.
Thank you for that reply, Cabinet Secretary, and, indeed, the chief economist actually did state our fiscal position, and I quote. He said we will:
'depend in part on the approach taken by the UK Government to funding the recently-announced increase in spending for the NHS in England.'
It's therefore obvious to me that the consequential increase in NHS spending must be fully funded when it reaches Wales, and we can have no more of these unfunded and uncosted UK Government announcements. Indeed, given the other pressures identified in the chief economist's analysis and, ironically, raised by a number of Welsh Conservative Members today—who seem to spend more time attacking you and the Welsh Government than they do lobbying the UK Government for more and better funding settlements for Wales—would you agree with me that the people of Wales will not forgive the Tories if they let us down yet again on this matter?
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir, nodwyd ein sefyllfa ariannol gan y prif economegydd, a dyfynnaf. Dywedodd y byddwn:
'yn dibynnu i ryw raddau ar yr agwedd a gymerir gan Lywodraeth y DU tuag at gyllido’r cynnydd mewn gwariant ar y GIG yn Lloegr a gyhoeddwyd yn ddiweddar.'
Felly, mae'n amlwg i mi fod yn rhaid ariannu'r cynnydd canlyniadol yng ngwariant y GIG yn llawn pan fydd yn cyrraedd Cymru, ac ni allwn gael mwy o'r cyhoeddiadau hyn gan Lywodraeth y DU sydd heb eu hariannu na'u costio. Yn wir, o ystyried y pwysau arall a nodwyd yn nadansoddiad y prif economegydd, ac a godwyd, yn eironig, gan nifer o Aelodau'r Ceidwadwyr Cymreig heddiw—sy'n treulio mwy o amser yn ôl pob golwg yn ymosod arnoch chi a Llywodraeth Cymru nag y gwnânt yn lobïo Llywodraeth y DU am setliadau ariannu mwy a gwell i Gymru—a fyddech yn cytuno na fydd pobl Cymru yn maddau i'r Torïaid os byddant yn ein siomi eto fyth gyda'r mater hwn?
Well, I thank Dawn Bowden for that question. Let me repeat, Dirprwy Lywydd, what I said during the budget debate here. On paper, we have, apparently, £365 million as a consequential of the announcement made back in July on the seventieth anniversary of the NHS. We're still to have a net figure from the Treasury. They are unable to tell us how much of that money will actually come to Wales and how much of it will be lost in cuts to other devolved budgets.
What we do know is that half that money was spent before it even crossed the border. Of that £365 million, the UK Government spent £95 million when they concluded an agreement for 'Agenda for Change' staff. They then told us, a week before our draft budget, that they'd also spent £74 million of the money they were sending us on changes to pensions that they were introducing. So, before a single pound has made it our way, half of it has been spent by Conservative Ministers in decisions that were made nowhere near Wales. None of that was said by the Prime Minister when she announced her birthday present for the NHS, and Dawn Bowden is absolutely right to say that we have to watch like hawks the way in which this Government claims to give money with one hand, only, with complete sleight of hand, ends up taking it away with the other.
Wel, diolch i Dawn Bowden am ei chwestiwn. Ddirprwy Lywydd, gadewch imi ailadrodd yr hyn a ddywedais yn ystod y ddadl ar y gyllideb yma. Ar bapur, mae gennym £365 miliwn o arian canlyniadol, mae'n debyg, yn sgil y cyhoeddiad a wnaed yn ôl ym mis Gorffennaf ar ben-blwydd y GIG yn saith deg oed. Rydym yn dal i aros am ffigur net gan y Trysorlys. Ni allant ddweud wrthym faint o'r arian hwnnw a fydd yn dod i Gymru mewn gwirionedd a faint ohono a gaiff ei golli mewn toriadau i gyllidebau datganoledig eraill.
Yr hyn a wyddom yw bod hanner yr arian hwnnw wedi cael ei wario cyn iddo groesi'r ffin hyd yn oed. O'r £365 miliwn hwnnw, gwariodd Llywodraeth y DU £95 miliwn pan ddaethant i gytundeb ar gyfer staff 'Agenda ar gyfer Newid'. Yna, fe ddywedasant wrthym, wythnos cyn ein cyllideb ddrafft, eu bod hefyd wedi gwario £74 miliwn o'r arian roeddent yn ei anfon atom ar newidiadau roeddent yn eu cyflwyno i bensiynau. Felly, cyn i'r un bunt ein cyrraedd, roedd hanner yr arian wedi'i wario gan Weinidogion Ceidwadol mewn penderfyniadau a wnaed ymhell o Gymru. Ni soniodd y Prif Weinidog am ddim o hynny pan gyhoeddodd ei anrheg pen-blwydd i'r GIG, ac mae Dawn Bowden yn llygad ei lle wrth ddweud bod yn rhaid inni gadw llygad barcud ar y ffordd y mae'r Llywodraeth yn honni ei bod yn rhoi arian gydag un llaw, ond fel consuriwr, mae'n ei gipio'n ôl gyda'r llaw arall.
Thank you. And finally, question 7, Mandy Jones.
Diolch. Ac yn olaf, cwestiwn 7, Mandy Jones.
7. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei rhoi i gynorthwyo'r gwaith o ddileu digartrefedd wrth ddyrannu arian i'r portffolio llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus? OAQ52726
7. What consideration does the Cabinet Secretary give to supporting the eradication of homelessness in allocating funding to the local government and public services portfolio? OAQ52726
Dirprwy Lywydd, we will invest an additional £10 million in the current financial year to tackle homelessness. The draft budget for 2019-20 repeats that £10 million and adds a further £10 million specifically to tackle youth homelessness, making a total of £30 million in new investment in this vitally important area.
Ddirprwy Lywydd, byddwn yn buddsoddi £10 miliwn yn ychwanegol yn y flwyddyn ariannol hon i fynd i'r afael â digartrefedd. Mae'r gyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20 yn ailadrodd y £10 miliwn hwnnw ac yn ychwanegu £10 miliwn arall yn benodol ar gyfer mynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc, gan wneud cyfanswm o £30 miliwn o fuddsoddiad newydd yn y maes hollbwysig hwn.
Thank you for that answer. Cabinet Secretary, I return today to the matter of rough sleeping; it is not going away. Indeed, we heard yesterday that 65 rough sleepers have died in the last year in the UK. I know that Wrexham has previously been reported as having the highest number of rough sleepers in Wales. Last week, my staff attended the launch of a prototype sleep pod in Newport, designed by Amazing Grace Spaces. These are designed in Wales, made in Wales, providing jobs and upskilling in Wales. I've seen the design and heard about how this sort of scheme could work, providing secure and warm beds for the night, but also providing the support services that those sleeping rough may need to get them back on their feet. Cabinet Secretary, funding and vision are needed. Will the Welsh Government provide the former and demonstrate the latter?
Diolch am eich ateb. Ysgrifennydd y Cabinet, dychwelaf at fater cysgu allan; nid yw'n rhywbeth sy'n diflannu. Yn wir, clywsom ddoe fod 65 o bobl sy'n cysgu allan wedi marw yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn y DU. Gwn fod adroddiadau eisoes wedi bod mai yn Wrecsam y mae'r nifer uchaf o bobl sy'n cysgu allan yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, mynychodd fy staff lansiad prototeip pod cysgu yng Nghasnewydd, a gynlluniwyd gan Amazing Grace Spaces. Mae'r rhain yn cael eu dylunio yng Nghymru, eu cynhyrchu yng Nghymru, gan ddarparu swyddi a gwella sgiliau yng Nghymru. Rwyf wedi gweld y dyluniad ac wedi clywed sut y gallai cynllun o'r math hwn weithio, gan ddarparu gwelyau diogel a chynnes am y nos, yn ogystal â darparu'r gwasanaethau cymorth y gall fod eu hangen ar bobl sy'n cysgu allan i roi dechrau newydd iddynt. Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen arian a gweledigaeth. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddarparu'r arian ac arddangos y weledigaeth?
I thank the Member for her question, which had a number of very important points in it. First of all, she's absolutely right, I think, to say that rough sleeping is a phenomenon of austerity. It is a desperate—desperate—judgement on the current UK Government that we have seen the rise in the number of people—[Interruption.] Can you imagine a country—
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn, a oedd yn cynnwys nifer o bwyntiau pwysig iawn. Yn gyntaf oll, mae'n llygad ei lle, yn fy marn i, wrth ddweud bod cysgu allan yn un o ffenomenau cyni. Mae'n adlewyrchiad difrifol—difrifol—ar Lywodraeth bresennol y DU ein bod wedi gweld y cynnydd yn nifer y bobl—[Torri ar draws.] A allwch ddychmygu gwlad—
Thank you. Thank you.
Diolch. Diolch.
—that is the fifth richest country on the face of the globe and has had a Government that has been prepared to tolerate the conditions in which we see more and more people forced to live on our streets? It is an indictment, a visible, everyday indictment of the policies that have been pursued.
Against that background, as Mandy Jones said, the solutions are a mixture of physical infrastructure, the need for more places for people, but, by itself, rough sleeping is not amenable simply to a housing solution, because so many of those people who find themselves in those circumstances have, along the way, accumulated any number of other difficulties in their lives, and they need help to deal with those matters, too.
The Newport example that she cited sounds very interesting. I'm sure that it is known to my colleague the Minister for Housing and Regeneration. She recently, for example, visited Wrexham in north Wales, which Mandy Jones mentioned, in order to see some innovative arrangements that are being put in place there. I've had a recent discussion with the Minister about the plans she has for using the additional money that is now available to her in this very important area, and I don't think I'm letting anything out of the bag in saying that her general approach is to invest more money in those examples that are there already, and we know are succeeding, and then to invest further funds in innovative solutions that we've not been able to attempt so far, and which this additional investment will now unlock.
—y bumed wlad gyfoethocaf ar wyneb y ddaear ac sydd wedi cael Llywodraeth sy'n barod i oddef amodau lle rydym yn gweld mwy a mwy o bobl yn cael eu gorfodi i fyw ar ein strydoedd? Mae'n gyhuddiad, yn gyhuddiad gweladwy bob dydd yn erbyn y polisïau a roddwyd ar waith.
Yn erbyn y cefndir hwnnw, fel y dywedodd Mandy Jones, mae'r atebion yn gymysgedd o seilwaith ffisegol, yr angen am fwy o leoedd i bobl, ond ni ellir mynd i'r afael â chysgu allan drwy ddarparu ateb o ran tai yn unig, gan fod gan gynifer o'r bobl hynny yn yr amgylchiadau hynny nifer o anawsterau eraill yn eu bywydau, ac mae angen cymorth arnynt i fynd i'r afael â'r materion hynny hefyd.
Mae'r enghraifft a nododd yng Nghasnewydd yn swnio'n ddiddorol iawn. Rwy'n siŵr fod fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai ac Adfywio, yn gwybod amdano. Yn ddiweddar, er enghraifft, ymwelodd â Wrecsam yng ngogledd Cymru, a grybwyllwyd gan Mandy Jones, er mwyn gweld trefniadau arloesol ar waith yno. Cefais drafodaeth gyda'r Gweinidog yn ddiweddar ynglŷn â chynlluniau sydd ganddi ar gyfer defnyddio'r arian ychwanegol sydd ar gael iddi bellach yn y maes pwysig hwn, ac ni chredaf fy mod yn gollwng y gath o'r cwd drwy ddweud mai ei dull o weithredu at ei gilydd yw buddsoddi mwy o arian yn yr enghreifftiau sydd yno eisoes, ac y gwyddom eu bod yn llwyddo, a buddsoddi rhagor o arian wedyn mewn atebion arloesol nad ydym wedi gallu rhoi cynnig arnynt hyd yn hyn, atebion y bydd y buddsoddiad ychwanegol hwn yn eu hwyluso yn awr.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 2 on the agenda this afternoon is questions to the Leader of the House and the Chief Whip. The first question is from Nick Ramsay.
Eitem 2 ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip. Daw'r cwestiwn cyntaf gan Nick Ramsay.
1. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fand eang cyflym iawn ym Mynwy? OAQ52708
1. Will the Leader of the House provide an update on superfast broadband in Monmouth? OAQ52708
The Superfast Cymru scheme facilitated the roll-out of superfast broadband access to over 5,490 homes and businesses across the town of Monmouth, investing just over £1.68 million. Average speeds across the county of Monmouthshire are over 95 Mbps.
Hwylusodd cynllun Cyflymu Cymru y broses o ddarparu mynediad at fand eang cyflym iawn i dros 5,490 o gartrefi a busnesau yn Nhrefynwy, gan fuddsoddi ychydig dros £1.68 miliwn. Mae cyfartaledd y cyflymder ar draws Sir Fynwy dros 95 Mbps.
That was the Monmouth constituency, as you rightly judged again, leader of the house. I've spoken to a number of residents recently who were at the public meeting that you attended a couple of weeks ago in Llanddewi Rhydderch, in a very rural part of my constituency. As you will be aware—it was along with the local county councillor, Sara Jones, I should say. As you are aware, there is a very poor broadband service in that area, and residents are looking for some solutions from the superfast broadband roll-out. I wonder if you could provide an update to me today on any developments in the wake of that meeting, and whether you have made any progress in getting a better broadband service to people in that area.
Etholaeth Mynwy oedd hynny, fel y tybioch yn iawn unwaith eto, arweinydd y tŷ. Rwyf wedi siarad â nifer o drigolion yn ddiweddar a fynychodd yr un cyfarfod cyhoeddus â chithau ychydig wythnosau yn ôl yn Llanddewi Rhydderch, mewn rhan wledig iawn o fy etholaeth. Fel y gwyddoch—dylwn ddweud eich bod wedi gwneud hynny gyda'r cynghorydd sir lleol, Sara Jones. Fel y gwyddoch, mae'r gwasanaeth band eang yn wael iawn yn yr ardal honno, ac mae trigolion yn chwilio am atebion gan y cynllun cyflwyno band eang cyflym iawn. Tybed a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf imi heddiw ynglŷn ag unrhyw ddatblygiadau yn sgil y cyfarfod hwnnw, ac a ydych wedi gwneud unrhyw gynnydd o ran sicrhau gwell gwasanaeth band eang i bobl yn yr ardal honno.
Yes, it was a very positive meeting, actually, and discussed quite a few innovative solutions that both we could do in co-operation with Monmouthshire council itself, and actually with a group of the residents who are very keen on looking to see if they could have a bespoke solution for their particular community. That does give me the opportunity to say to everybody in the Chamber—no doubt I'll say it quite often during the course of my questions, Deputy Presiding Officer—that we are very keen on supporting innovative community solutions across Wales where there are communities of people who are happy to look at those solutions. The team that facilitates that is engaged in that at the moment.
Roedd yn gyfarfod cadarnhaol iawn, mewn gwirionedd, a thrafodwyd nifer o atebion arloesol y gallem eu rhoi ar waith mewn cydweithrediad â chyngor Sir Fynwy ei hun, yn ogystal â chyda grŵp o'r trigolion sy'n awyddus iawn i weld a allent sicrhau ateb pwrpasol ar gyfer eu cymuned eu hunain. Mae hynny'n rhoi cyfle i mi ddweud wrth bawb yn y Siambr—heb os, byddaf yn dweud hyn yn eithaf aml yn ystod fy nghwestiynau, Ddirprwy Lywydd—ein bod yn awyddus iawn i gefnogi atebion cymunedol arloesol ledled Cymru lle ceir cymunedau o bobl sy'n barod i archwilio'r atebion hynny. Mae'r tîm sy'n hwyluso hynny wrthi'n gwneud hynny ar hyn o bryd.
2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am ddatblygu 5G yng Ngogledd Cymru? OAQ52727
2. Will the Leader of the House make a statement on the development of 5G in North Wales? OAQ52727
Yes, I've appointed Innovation Point to advise, stimulate and co-ordinate activity on 5G across the whole of Wales.
Gwnaf, rwyf wedi penodi'r Arloesfa i gynghori, ysgogi a chydgysylltu gweithgarwch ar 5G ledled Cymru gyfan.
Thank you for that answer. I note from a headline last week that Welsh Government has commissioned advice on the roll-out of 5G in Wales. I hear terms like 'superfast' and 'ultrafast' and, frankly, the mobile coverage and broadband speeds in my region don't seem to live up to either of those names. Can you tell me whether 5G will enable a uniformity of service and speed across my region, or will it just reinforce the different levels of service between the haves and have-nots across north Wales?
Diolch am eich ateb. Nodaf o bennawd yr wythnos diwethaf fod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu cyngor ar y broses o gyflwyno 5G yng Nghymru. Clywaf dermau fel 'cyflym iawn' a 'gwibgyswllt', ac a dweud y gwir, nid yw'r signal ffôn symudol a chyflymder y band eang yn fy rhanbarth yn cyfiawnhau defnyddio unrhyw un o'r geiriau hynny. A allwch ddweud wrthyf pa un a fydd 5G yn sicrhau cysondeb o ran gwasanaeth a chyflymder ledled fy rhanbarth, neu a fydd yn atgyfnerthu'r gwahanol lefelau o wasanaeth rhwng y lwcus a'r anlwcus yng ngogledd Cymru?
Unfortunately, mobile technology isn't devolved to Wales. If it were I would be able to answer that question in a much more simple fashion. But we are engaged with the UK Government to discuss exactly how the spectrum sales of 5G will be sold, and much will pivot on how they are in fact sold in the end. And that's why we have Innovation Point looking at a whole series of innovative test-beds for 5G so that we can get the evidence together to influence the UK Government's approach to 5G technology when it finally goes onto the market.
Yn anffodus, nid yw technoleg ffonau symudol wedi'i datganoli i Gymru. Pe byddai, gallwn ateb y cwestiwn hwnnw mewn ffordd symlach o lawer. Ond rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i drafod sut yn union y bydd y sbectrwm 5G yn cael ei werthu, a bydd llawer yn dibynnu ar sut y caiff ei werthu yn y diwedd. A dyna pam fod yr Arloesfa yn edrych ar gyfres gyfan o ardaloedd peilot arloesol ar gyfer 5G fel y gallwn gasglu'r dystiolaeth i ddylanwadu ar ymagwedd Llywodraeth y DU tuag at dechnoleg 5G pan ddaw ar y farchnad yn y pen draw.
Earlier this year, leader of the house, I was in rural parts of western Kenya and I have to say, I was appalled at the fact that their mobile signal seemed to much better than it is in some parts of my own constituency in Clwyd West. So, I'm wondering what action you can take, given the devolved powers that you have over the permitted development rights in terms of the heights of the telephony masts that we have around Wales, to, actually, give a better opportunity for those masts to reach into some deep rural parts of the country in the future by lifting the height restrictions that are currently in place in terms of the planning system?
Yn gynharach eleni, arweinydd y tŷ, roeddwn mewn rhannau gwledig o orllewin Kenya ac mae'n rhaid imi ddweud, roeddwn yn arswydo at y ffaith bod eu signal symudol i'w weld yn well o lawer na'r hyn ydyw mewn rhai rhannau o fy etholaeth yng Ngorllewin Clwyd. Felly, tybed pa gamau y gallwch eu cymryd, o ystyried y pwerau datganoledig sydd gennych dros hawliau datblygu a ganiateir o ran uchder y mastiau teleffoni sydd gennym yng Nghymru, i roi cyfle gwell i'r mastiau hynny gyrraedd rhai rhannau gwledig anghysbell o'r wlad yn y dyfodol drwy godi'r cyfyngiadau ar uchder sydd ar waith ar hyn o bryd yn y system gynllunio?
Yes, the Member will be aware that we went out for consultation on the changes to the permitted development rights and I am expecting to be able to announce the results of that very shortly. Deputy Presiding Officer, I have an oral statement next week—it's very unfortunate that it's timed this way around. But I am hoping—I'm not certain, but I'm hoping to have some announcements to make. It's the Cabinet Secretary for planning's area, but I'm hoping to be able to tell Members what the outcome of that was by that time.
Ie, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi ymgynghori ar y newidiadau i'r hawliau datblygu a ganiateir ac rwy'n disgwyl gallu cyhoeddi'r canlyniadau hynny cyn bo hir. Ddirprwy Lywydd, byddaf yn gwneud datganiad llafar yr wythnos nesaf—mae'n anffodus iawn fod pethau wedi'u hamseru yn y ffordd hon. Ond rwy'n gobeithio—nid wyf yn sicr, ond rwy'n gobeithio gwneud rhai cyhoeddiadau. Maes Ysgrifennydd y Cabinet dros gynllunio yw hwn, ond rwy'n gobeithio gallu dweud wrth yr Aelodau beth oedd canlyniad yr ymgynghoriad erbyn hynny.
It was good to hear that Monmouthshire is going to play a part in the UK Government's rural test-bed for 5G. Cardiff is receiving funds for a local full-fibre network. We know about the first compound semiconductor centre that's going to be based in south Wales and, of course, we know about the Welsh Government's Tech Valleys strategic plan. So, there is a lot of focus and a lot of investment happening, not only from your Government, but from the UK Government, in terms of south Wales. But what more can we do to make sure that areas in north Wales and other parts of Wales aren't always a bit of a second thought that keep having to catch up?
Roedd yn dda clywed y bydd Sir Fynwy yn chwarae rhan yn ardaloedd peilot gwledig Llywodraeth y DU ar gyfer 5G. Mae Caerdydd yn cael arian ar gyfer rhwydwaith ffeibr llawn lleol. Gwyddom am y ganolfan lled-ddargludyddion cyfansawdd gyntaf a fydd wedi'i lleoli yn ne Cymru, ac wrth gwrs, gwyddom am gynllun strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer y Cymoedd Technoleg. Felly, mae llawer o ffocws a llawer o fuddsoddi'n digwydd, nid yn unig gan eich Llywodraeth chi, ond gan Lywodraeth y DU, mewn perthynas â de Cymru. Ond beth arall y gallwn ei wneud i sicrhau nad yw ardaloedd yng ngogledd Cymru a rhannau eraill o Gymru yn ôl-ystyriaeth braidd sy'n gorfod dal i fyny bob amser?
They certainly aren't. Myddelton College, the first Microsoft school in north Wales, is currently benefiting from 5G wireless technology, which the rest of the UK won't start seeing until 2020. So, they're well ahead. College pupils there are working on tablets allowing real-time interaction with teachers for lessons and marking. The school estimates it will save around £100,000 a year on printing paper and pens. So we have got test-beds around Wales, actually, looking at different systems. There are complex ways of financing those, but they are spread across Wales, but deliberately so, and we're very keen on looking to see that we have test-beds in very rural areas, in semi-rural areas, in city and rural areas, and so on, because we know that the technology will have different problems and issues and different benefits in all of those areas. So, we've been very keen to make sure that we have a spread.
Nid yw hynny'n wir o gwbl. Mae Coleg Myddelton, yr ysgol Microsoft gyntaf yng ngogledd Cymru, ar hyn o bryd yn elwa o dechnoleg ddi-wifr 5G, ac ni fydd gweddill y DU yn dechrau gweld hynny tan 2020. Felly, maent ymhell ar y blaen. Mae disgyblion coleg yno yn gweithio ar lechi sy'n caniatáu rhyngweithio mewn amser real gydag athrawon ar gyfer gwersi a marcio. Mae'r ysgol yn amcangyfrif y bydd hynny'n arbed oddeutu £100,000 y flwyddyn ar bapur argraffu a phinnau ysgrifennu. Felly mae gennym ardaloedd peilot ledled Cymru yn edrych ar wahanol systemau. Mae ffyrdd cymhleth o'u hariannu, ond maent wedi'u gwasgaru ledled Cymru, ond yn fwriadol felly, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod gennym gynlluniau peilot mewn ardaloedd gwledig iawn, mewn ardaloedd lled-wledig, mewn dinasoedd ac ardaloedd gwledig ac ati, gan y gwyddom y bydd y dechnoleg yn wynebu gwahanol broblemau ac y bydd iddi fanteision gwahanol ym mhob un o'r ardaloedd hynny. Felly, rydym wedi bod yn awyddus iawn i sicrhau eu bod wedi'u gwasgaru'n eang.
Thank you.
Diolch.
We now turn to the party spokespeople, and the first this afternoon for the leader of the house is the Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Trown yn awr at lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf y prynhawn yma ar gyfer arweinydd y tŷ, llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Diolch and prynhawn da.
Thank you and good afternoon.
Your responsibilities, as you know, include covering the protected characteristics under the Equality Act 2010 and human rights in relation to UN conventions. The Equality Act 2010 requires service—
Mae eich cyfrifoldebau, fel y gwyddoch, yn cynnwys diogelu'r nodweddion gwarchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a hawliau dynol mewn perthynas â chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig. Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr gwasanaethau—
[Inaudible.]—the beginning of that. I'm very sorry, Mark Isherwood, I didn't hear what you started saying. I wonder if you'd be kind enough to repeat it.
[Anghlywadwy.]—dechrau hynny. Mae'n ddrwg iawn gennyf, Mark Isherwood, ni chlywais beth y dechreuoch chi ei ddweud. Tybed a fyddech mor garedig â'i ailadrodd.
I shall repeat it. I'll speak a little bit slower. Your responsibilities include equality, covering the protected characteristics under the Equality Act 2010 and human rights in relation to UN conventions. The Equality Act 2010 requires that service providers must think ahead and take steps to address barriers that impede disabled people and states you should not wait until a disabled person experiences difficulties using a service.
The Welsh Government incorporated the UN convention on the rights of disabled people into the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 Part 2 code of practice, which said that
'Local authorities must seek to empower people to produce innovative solutions'
through local networks and communities, and that this
'means putting robust arrangements in place to secure involvement of people in the design and operation of services.'
Now, I've raised this question with Welsh Government Ministers many times: what action will the Welsh Government take to address the growing concern, distress and damage being caused when those very public agencies are failing to carry out those responsibilities and duties? I'll give you just a couple of examples. I mentioned a couple of weeks ago that Flintshire gave its contract for disability support services to outside agencies, not the agency FDF Centre for Independent Living, on which the local disability community depends, who told me at their AGM that they had not been involved in the decision. The news today from Wrexham, that a number of social businesses providing work for disabled people are set to close, but no reference whatsoever to designing and delivering with the communities affected. We know about the Conwy deaf community having to go to ombudsmen after their British Sign Language services were withdrawn. And, of course, concern in Cardiff that Autism Spectrum Connections Cymru has had to pull back services from its one-stop shop, despite the autism community locally saying they weren't consulted and that they absolutely depend upon those services. So, given your responsibilities in these areas, how will you now ensure that the Welsh Government intervenes to help these local authorities understand better what they must do, and also how that will not only benefit disabled people, but also, ultimately, save them money and help them manage their budgets better?
Fe wnaf ei ailadrodd. Fe siaradaf ychydig yn arafach. Mae eich cyfrifoldebau yn cynnwys cydraddoldeb, diogelu'r nodweddion gwarchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a hawliau dynol mewn perthynas â chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig. Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr gwasanaethau feddwl ymlaen llaw a chymryd camau i fynd i'r afael â rhwystrau i bobl anabl, ac yn dweud na ddylech aros hyd nes y bydd unigolyn anabl yn wynebu anawsterau wrth ddefnyddio gwasanaeth.
Ymgorfforwyd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl gan Lywodraeth Cymru yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 Rhan 2: cod ymarfer, a ddywedai fod
'Rhaid i awdurdodau lleol geisio grymuso pobl i gynhyrchu atebion arloesol'
drwy rwydweithiau lleol a chymunedau, a bod hyn
'yn golygu rhoi trefniadau cadarn ar waith i sicrhau cyfraniad pobl at gynllunio a gweithredu gwasanaethau.'
Nawr, rwyf wedi codi'r cwestiwn hwn gyda Gweinidogion Llywodraeth Cymru sawl tro: pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryder, y gofid a'r difrod cynyddol a achosir pan fo asiantaethau cyhoeddus iawn yn methu cyflawni'r cyfrifoldebau a'r dyletswyddau hynny? Rhoddaf ychydig o enghreifftiau i chi. Soniais ychydig wythnosau yn ôl fod Sir y Fflint wedi rhoi eu contract ar gyfer gwasanaethau cymorth anabledd i asiantaethau allanol, nid yr FDF Centre for Independent Living, yr asiantaeth y mae'r gymuned anabledd leol yn dibynnu arni, a dywedasant wrthyf yn eu cyfarfod blynyddol na fuont yn rhan o'r penderfyniad. Y newyddion heddiw o Wrecsam, y bydd nifer o fusnesau cymdeithasol sy'n darparu gwaith ar gyfer pobl anabl yn cau, ond heb unrhyw gyfeiriad o gwbl at gynllunio a darparu gyda'r cymunedau yr effeithir arnynt. Gwyddom am y gymuned fyddar yng Nghonwy yn gorfod mynd at ombwdsmyn ar ôl i'w gwasanaethau Iaith Arwyddion Prydain gael eu diddymu. Ac wrth gwrs, pryder yng Nghaerdydd fod Autism Spectrum Connections Cymru wedi gorfod cael gwared ar wasanaethau o'u siop un stop, er bod y gymuned awtistiaeth leol yn dweud nad ymgynghorwyd â hwy a'u bod yn dibynnu'n llwyr ar y gwasanaethau hynny. Felly, o ystyried eich cyfrifoldebau yn y meysydd hyn, sut y byddwch yn sicrhau yn awr fod Llywodraeth Cymru yn ymyrryd i gynorthwyo'r awdurdodau lleol hyn i ddeall yn well beth sy'n rhaid iddynt ei wneud, a hefyd sut y bydd hynny nid yn unig o fudd i bobl anabl, ond hefyd, yn y pen draw, yn arbed arian iddynt hwy ac yn eu cynorthwyo i reoli eu cyllidebau'n well?
I'm not aware of all of the details of some of those examples, and I'd be very grateful if Mark Isherwood would kindly pass them on to me; I am aware of some of them. There are three things to say about that. Where somebody has signed up to the ethical code of procurement practice, then they ought to comply with it, and I'll be taking those up with the local authorities in question where that's been breached. It's not a matter for the Government exactly how they carry out the procurements, as long as they do it in line with the guidance. And we will be issuing a new set of guidelines—action on disability—towards the end of November, certainly before the end of the Christmas term, and that will address some of the issues that he raises there, in terms of duties on local authorities and enforcement. That has been very much developed in consultation with disability communities around Wales. It will go out as a consultation, and I very much hope that we will be able to reach a conclusion, alongside our disabled citizens, that suits their needs. And that's very much how we've designed that, in order to facilitate those things.
Nid wyf yn ymwybodol o holl fanylion rhai o'r enghreifftiau hynny, a buaswn yn ddiolchgar iawn pe bai Mark Isherwood mor garedig â'u trosglwyddo i mi; rwy'n ymwybodol o rai ohonynt. Mae gennyf dri pheth i'w ddweud am hynny. Pan fo rhywun wedi ymrwymo i'r cod ymarfer caffael moesegol, dylent gydymffurfio ag ef, a byddaf yn codi hynny gyda'r awdurdodau lleol dan sylw lle nad ydynt yn cydymffurfio â'r cod. Nid mater i'r Llywodraeth yw sut yn union y maent yn cyflawni'r caffael, cyhyd â'u bod yn gwneud hynny'n unol â'r canllawiau. A byddwn yn cyhoeddi set newydd o ganllawiau—camau gweithredu ar anabledd—tuag at ddiwedd mis Tachwedd, yn sicr cyn diwedd tymor y Nadolig, a byddant yn mynd i'r afael â rhai o'r materion y mae'n eu codi, o ran dyletswyddau awdurdodau lleol a gorfodaeth. Cawsant eu datblygu i raddau helaeth drwy ymgynghori â chymunedau anabledd ledled Cymru. Bydd yn cael ei gyflwyno fel ymgynghoriad, a gobeithiaf yn fawr y byddwn yn gallu dod i gasgliad, ochr yn ochr â'n dinasyddion anabl, sy'n addas i'w hanghenion. A dyna'r ffordd rydym wedi ei gynllunio, er mwyn hwyluso'r pethau hynny.
Thank you. Well, I hope that will help local authorities and health boards to better understand how to reconcile their procurement obligations with their obligations to design and deliver services for local people, because there is a conflict between the two.
Again, noting your responsibilities, you know that the Welsh Government's 'A Healthier Wales: our Plan for Health and Social Care' has an ambition to bring health and social care services together, so they're designed and delivered again around the needs and preferences of individuals. And the Welsh Government itself says,
'We may also need to change how we pay for health and social care services.'
Again, noting your responsibilities, how do you respond to, again, a growing concern raised with me of local authorities removing direct payments from people, in discussion with health boards, who are then being moved on to continuing health care? They're losing their independence, they're losing their ability to live in their own homes, sometimes with support, and frequently ending up being told through the health support that they're going to have to go into some sort of statutory residential provision, or commissioned care, rather than having their own front door. And this is exacerbated by a Welsh Government requirement that personal budgets must not be pooled, unlike in Scotland and England, which prevents a local authority pooling the direct payments with the continuing health care budget. How, then, is the Welsh Government going to enable people affected by this to continue to live independently, rather than being forced to lose voice, choice and control over their own lives?
Diolch. Wel, gobeithiaf y bydd hynny'n helpu awdurdodau lleol a byrddau iechyd i gael gwell dealltwriaeth o sut i gysoni eu rhwymedigaethau caffael â'u rhwymedigaethau i gynllunio a darparu gwasanaethau ar gyfer pobl leol, oherwydd mae'r ddau beth yn gwrthdaro.
Unwaith eto, gan nodi eich cyfrifoldebau, fe wyddoch fod yna uchelgais yng nghynllun 'Cymru Iachach: Ein Cynllun ar gyfer Iechyd a Gofal Cymdeithasol' Llywodraeth Cymru i ddod ag iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol at ei gilydd, fel eu bod yn cael eu cynllunio a'u darparu o amgylch anghenion a dewisiadau unigolion. Ac mae Llywodraeth Cymru ei hun yn dweud,
Efallai y bydd angen i ni newid y ffordd rydym yn talu am wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol.
Unwaith eto, gan nodi eich cyfrifoldebau, sut rydych chi'n ymateb i'r pryder cynyddol sy'n cael ei ddwyn i fy sylw fod awdurdodau lleol, mewn trafodaeth gyda byrddau iechyd, yn mynd â thaliadau uniongyrchol oddi wrth bobl sydd wedyn yn cael eu symud i ofal iechyd parhaus? Maent yn colli eu hannibyniaeth, maent yn colli eu gallu i fyw yn eu cartrefi eu hunain, weithiau gyda chymorth, ac yn aml iawn mae rhywun yn dweud wrthynt, drwy'r cymorth iechyd, y byddant yn gorfod symud i ryw fath o ddarpariaeth breswyl statudol, neu ofal wedi'i gomisiynu, yn hytrach na chael eu cartrefi eu hunain. Ac mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn mynnu na ddylid cyfuno cyllidebau personol, yn wahanol i'r Alban a Lloegr, yn gwneud hyn yn waeth ac yn atal awdurdod lleol rhag cyfuno'r taliadau uniongyrchol gyda'r gyllideb gofal iechyd parhaus. Sut, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn galluogi'r bobl yr mae hyn yn effeithio arnynt i barhau i fyw'n annibynnol, yn hytrach na chael eu gorfodi i golli llais, dewis a rheolaeth ar eu bywydau eu hunain?
Actually, that's not in my portfolio area, but I do have extensive discussions with the Cabinet Secretary over it. There's a complex set of issues there that Mark Isherwood raises—quite rightly so. It's not my understanding that that's the outcome of the change, but it isn't my portfolio area, so I'll have to write to him, because I'll have to consult with my Cabinet Secretary colleague who is the portfolio holder for that particular fund.
Mewn gwirionedd, nid yw hynny yn fy maes portffolio, ond rwy'n cael trafodaethau helaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gylch. Mae Mark Isherwood yn nodi set gymhleth o faterion—a hynny'n gwbl briodol. Nid wyf yn credu mai dyna yw canlyniad y newid, ond nid fy maes portffolio i ydyw, felly bydd yn rhaid i mi ysgrifennu ato, oherwydd bydd yn rhaid i mi ymgynghori â fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet, sy'n gyfrifol am y portffolio ar gyfer y gronfa benodol honno.
Well, given your responsibility for the Equality Act 2010 and the UN convention, I would argue that you have some overarching responsibility, although clearly it's not your departmental responsibility.
Wel, o ystyried eich cyfrifoldeb am Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig, buaswn yn dadlau bod gennych rywfaint o gyfrifoldeb trosfwaol, er nad yw, yn amlwg, yn un o'ch cyfrifoldebau adrannol.
I do; I'm not arguing that I don't. I have had those discussions with the Cabinet Secretary, but I don't have the detail that you're asking for, as it's not my portfolio responsibility.
Oes; nid wyf yn dadlau nad oes. Rwyf wedi cael y trafodaethau hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ond nid oes gennyf y manylion rydych yn gofyn amdanynt, gan nad yw'n rhan o fy nghyfrifoldeb portffolio.
Right. And finally, again, a similar question, relating to another part of your responsibility areas: the Gypsy, Roma, Traveller, Fairground, Circus-folk, Show-people and Bargees community. They've issued a notice of a training day in Cardiff on 5 December, and I'm wondering how you respond to this, which is within the information on the notice that's gone out:
'The...workshop will focus upon the current policy initiatives associated with the "Well-being of Future Generations Act (Wales, 2015)" have left behind the Romani and Traveller communities of Wales, particularly in terms of the "Well-being Assessments" carried out by the Public Services Boards established by the Act and the recent review of these by Netherwood, Flynn and Lang (2017) for the Future Generations Commissioner, Sophie Howe. These crucial processes have ignored the needs of Romani and Traveller people in "planning today for a better tomorrow"'.
Iawn. Ac yn olaf, cwestiwn tebyg eto, sy'n ymwneud â rhan arall o'ch maes cyfrifoldeb: cymunedau Sipsiwn, Roma, Teithwyr, Ffair, Syrcas, Sioe a Chychwyr. Maent wedi cyhoeddi bod diwrnod hyfforddi'n cael ei gynnal yng Nghaerdydd ar 5 Rhagfyr, ac rwy'n meddwl tybed sut rydych yn ymateb i hyn, sydd yn y wybodaeth yn yr hysbysiad a aeth allan:
Bydd y gweithdy'n canolbwyntio ar sut y mae'r mentrau polisi cyfredol sy'n gysylltiedig â "Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru, 2015)" wedi gadael cymunedau Romani a Theithwyr Cymru ar ôl, yn enwedig o ran yr "Asesiadau Llesiant" a gynhaliwyd gan y Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus a sefydlwyd gan y Ddeddf a'r adolygiad diweddar o'r rhain gan Netherwood, Flynn a Lang (2017) ar ran Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, Sophie Howe. Mae'r prosesau hanfodol hyn wedi anwybyddu anghenion pobl Romani a Theithwyr wrth "gynllunio heddiw ar gyfer gwell yfory".
I don't accept that, I have to say. We've got three plans in train for Gypsy, Roma and Traveller citizens of Wales. The Welsh Government published the 'Enabling Gypsies, Roma and Travellers' plan on 28 June, which built on the work that we'd undertaken since 2012 around accommodation, education, health and community participation. It introduced new commitments on employment and training as well as building bridges with social services and criminal justice agencies.
We also introduced the Gypsy and Traveller accommodation assessments and they've identified unmet need for 237 residential and 33 transit pitches across Wales. We're currently in the process of undertaking a second annual review of those assessments and we're encouraging local authorities to work with Gypsy and Traveller communities to develop their own small private sites, and that's including liaising with planning authorities and getting the right planning consents in place.
The Member will know, because we've had quite a lot of discussions around how the Gypsy and Traveller site capital grant links to those assessments and the assistance that we're looking to give, both to local authorities and to individual groups where that's appropriate. During 2017-18, for example, £3.4 million of funding was invested in extending the existing site in Gwynedd, creating an additional five pitches, a nine-pitch site in Newport, a two-pitch site extension in Powys and a refurbishment project at several sites in Pembrokeshire. So, we're in very direct contact with Gypsy, Roma and Traveller communities and the liaison has been very good, and the response very good to those plans.
Nid wyf yn derbyn hynny, mae'n rhaid i mi ddweud. Mae gennym dri chynllun ar y gweill ar gyfer dinasyddion o gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y cynllun 'Galluogi Sipsiwn, Roma a Theithwyr' ar 28 Mehefin, a oedd yn adeiladu ar y gwaith rydym wedi'i wneud ers 2012 mewn perthynas â llety, addysg, iechyd a chyfranogiad cymunedol. Roedd yn cyflwyno ymrwymiadau newydd o ran cyflogaeth a hyfforddiant yn ogystal ag adeiladu pontydd gyda gwasanaethau cymdeithasol ac asiantaethau cyfiawnder troseddol.
Rydym hefyd wedi cyflwyno asesiadau llety Sipsiwn a Theithwyr ac maent wedi nodi angen heb ei ddiwallu am 237 o leiniau preswyl a 33 o leiniau tramwy ledled Cymru. Ar hyn o bryd rydym wrthi'n cynnal ail adolygiad blynyddol o'r asesiadau hynny ac rydym yn annog awdurdodau lleol i weithio gyda chymunedau Sipsiwn a Theithwyr i ddatblygu eu safleoedd bach preifat eu hunain, ac mae hynny'n cynnwys cysylltu ag awdurdodau cynllunio a sicrhau bod ganddynt ganiatadau cynllunio cywir ar waith.
Bydd yr Aelod yn gwybod, oherwydd rydym wedi cael llawer o drafodaethau ynglŷn â sut y mae'r grant cyfalaf safleoedd Sipsiwn a Theithwyr yn cysylltu â'r asesiadau hynny a'r cymorth rydym yn gobeithio ei roi, i awdurdodau lleol ac i grwpiau unigol lle bo hynny'n briodol. Yn ystod 2017-18, er enghraifft, buddsoddwyd £3.4 miliwn o gyllid er mwyn ymestyn y safle presennol yng Ngwynedd, gan greu pum llain ychwanegol, safle naw llain yng Nghasnewydd, estyniad i safle dwy lain ym Mhowys a phrosiect adnewyddu nifer o safleoedd yn Sir Benfro. Felly, rydym mewn cysylltiad uniongyrchol â chymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr ac mae'r ymwneud wedi bod yn dda iawn, a'r ymateb wedi bod yn dda iawn i'r cynlluniau hynny.
Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Mi fyddwch chi'n cofio mai ymgais i ddiddymu'r rheoliadau ynglŷn â dosbarthu bathodynnau glas dros dro oedd un o ddadleuon cyntaf y pumed Cynulliad. Ar yr adeg honno, mi wnaethom ni, ar ochr yma'r Siambr, eich cefnogi chi ar y sail bod cael cynllun diffygiol ar gyfer cynllun bathodynnau glas dros dro yn well na pheidio â chael un o gwbl. Ond, mae diffygion y cynllun newydd hwnnw bellach yn dod yn amlwg—diffygion yr oeddem ni wedi eu rhagweld, wrth gwrs.
Rydym yn gweld bod bathodynnau yn cael eu gwrthod i bobl, a phobl yn colli eu hannibyniaeth o ganlyniad i hynny gan fod disgwyl adferiad i'w hiechyd mewn llai na 12 mis. Mae gofyn i sefydliadau sy'n helpu pobl anabl i ymgeisio am y bathodynnau glas lofnodi dogfennau cyfreithiol sy'n rhoi baich profi'r rheol 12 mis yma ar y sefydliadau yma, efo'r posibilrwydd o ddirwyon uchel os ydyn nhw'n gwneud camgymeriad, sef helpu rhywun sydd efallai dim ond angen cadair olwyn am 11 mis ac nid 12, er enghraifft. A ydych chi'n meddwl, felly, ei bod hi'n amser edrych ar wella'r cynllun yma fel na fyddai'r elusennau'n gorfod wynebu plismona eu cleientiaid?
Thank you very much. You will recall that an attempt to scrap the regulations on the distribution of temporary blue badges was one of the first debates in the fifth Assembly. At that point, we on this side of the Chamber supported you on the basis that having a deficient scheme for the blue badges was better than having no scheme at all. But the deficiencies of that new scheme are now becoming more and more apparent, and these are the problems that we had anticipated, of course.
We see that requests for badges are being denied to people and people are losing their independence as a result because their health is expected to recover in less than 12 months. Institutions that help disabled people to apply for these blue badges are being asked to sign legal documents, which places the burden of proof of this 12-month rule on these organisations, with the possibility of hefty fines if they make errors or mistakes—namely helping someone who only needs a wheelchair for 11 months rather than 12 months perhaps. Do you think therefore that it is time now to look at improving this scheme, so that these charities wouldn’t have to face policing their own clients?
Thank you for raising that, Siân Gwenllian. I'm afraid that that also isn't directly in my portfolio area, although I have had many conversations with the Cabinet Secretary for Economy and Transport. I'm not actually familiar with the issue around the charities' applications that you raised there, so I'd be very grateful if you'd write to me and I'll ensure that I'll have that conversation with the Cabinet Secretary for Economy and Transport.
Diolch i chi am godi hynny, Siân Gwenllian. Mae arnaf ofn nad yw hyn ychwaith yn fy maes portffolio yn uniongyrchol, er fy mod wedi cael llawer o sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Nid wyf yn gyfarwydd â'r mater ynglŷn â cheisiadau elusennau a nodwyd gennych, felly buaswn yn ddiolchgar iawn pe baech yn ysgrifennu ataf ac fe wnaf yn siŵr fy mod yn cael y sgwrs honno gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth.
Iawn, diolch yn fawr. Mae dipyn bach yn od bod mater sydd yn sylfaenol yn un ynglŷn â chydraddoldeb mewn portffolio arall, ond mi wnaf ysgrifennu efo hynny.
Rwyf yn mynd i barhau i holi ynglŷn â bathodynnau glas achos mae wedi dod yn fwyfwy clir dros y ddegawd ddiwethaf fod agweddau llywodraethau tuag at bobl anabl wedi gogwyddo tuag at osod meini prawf sy'n fwyfwy llym a phrosesau sy'n fwyfwy biwrocrataidd, lle mae gofyn iddyn nhw brofi eu hanabledd a'u hawliau ac maen nhw'n dwyllwyr hyd nes ceir prawf i'r gwrthwyneb. Rydych yn gyfarwydd iawn â chanlyniad y profion taliad annibyniaeth personol—y PIP newydd—sef bod nifer uchel o benderfyniadau yn mynd yn erbyn pobl anabl a bod y penderfyniadau yma'n cael eu gwrthdroi yn aml iawn mewn apêl. Yn wir, mae yna nifer o Aelodau yn y Siambr yma wedi brwydro yn erbyn Llywodraeth San Steffan ynglŷn â'r polisïau yma. Ond mae'r bathodynnau glas o fewn eich rheolaeth chi fel Llywodraeth ac mae ein gwaith achos ni yn amlygu bod yr union beth sy'n digwydd efo PIP yn digwydd efo'r bathodynnau glas. Mae gen i etholwyr sydd wedi eu gwrthod heb asesiadau wyneb yn wyneb, pobl â phroblemau anadlu'n sydd wedi cael gwrthod bathodynnau glas am nad ydyn nhw'n defnyddio cymorthyddion cerdded am yr ychydig gamau y gallan nhw eu cymryd cyn mynd allan o wynt, a nifer o rai eraill sy'n wynebu dehongliad llym o'r rheolau nes cael apêl llwyddiannus. A ydy eich Llywodraeth chi felly mewn perygl o ddisgyn i'r un trap â'r hyn sy'n digwydd efo PIP, sef gwneud i bobl sy'n ceisio am fathodynnau glas deimlo fod y system yn eu herbyn nhw?
Thank you very much for that. It’s a little odd that an issue that is fundamentally about equality is in another portfolio, but I will write to you on that.
I will continue to ask questions on blue badges because it’s becoming more and more apparent that over the past decade the attitudes of governments towards disabled people have veered towards placing criteria that are much harsher and processes that are far more bureaucratic, where they are required to prove their disability in order to access their rights. Unless that proof is provided, they are seen as being misleading. You’re very familiar with the personal independence payments, namely that a high number of decisions go against disabled people and that these decisions are often overturned at appeal. Indeed, there are a number of Members in this Chamber who have fought against the Westminster Government on these policies. But blue badges are within your control as a Government and our casework highlights that the exact same thing that is happening with PIP is also happening with the blue badges. I have constituents who have been rejected without face-to-face assessment, people with respiratory problems who have been refused blue badges because they don’t use walking aids for the few steps that they can take before they're out of breath, and a number of others facing a very harsh interpretation of the rules until they get through a successful appeal. So, is your Government at risk of falling into the same trap as has happened with PIP payments, namely making people who apply for blue badges feel that the system is against them?
I very much hope not. Just to explain, I don't have direct portfolio responsibility for a large number of areas that impact on equalities, because equalities impact on everything. So, I have some direct portfolio responsibilities. But, what I do have responsibility for is ensuring that those equalities duties and obligations are carried out by all of my Cabinet Secretary colleagues. So, I'm not in any way trying to abrogate my responsibility for it; I'm just saying I don't have the detail with me because that detail is held by the Cabinet Secretary.
Having said all of that, the reason I explained that is because I very much want to see the social model of disability embraced throughout Wales, and that is where we do not ask the disabled person to do anything that anybody else wouldn't be asked to do. We simply look to remove the barriers facing that person in accessing all of the aspects of society that they need to access. So, I'm very happy to undertake to go away and speak with the Cabinet Secretary with responsibility for the scheme to ensure that we are not doing that.
I too am very vehemently opposed to the way that the PIP assessments have been carried out. I have many constituents who face similar problems. So, I will undertake to go away and speak with the Cabinet Secretary, because if that's happening it really ought not to be.
Rwy'n gobeithio'n fawr na fydd hynny'n digwydd. Er eglurder, nid oes gennyf unrhyw gyfrifoldeb portffolio uniongyrchol am nifer fawr o feysydd sy'n effeithio ar gydraddoldeb, oherwydd mae cydraddoldeb yn effeithio ar bopeth. Felly, mae gennyf rai cyfrifoldebau portffolio uniongyrchol. Ond rwy'n gyfrifol am sicrhau bod y dyletswyddau a'r rhwymedigaethau cydraddoldeb hynny'n cael eu cyflawni gan bob un o fy nghyd-Ysgrifenyddion Cabinet. Felly, nid wyf yn ceisio osgoi fy nghyfrifoldeb mewn unrhyw ffordd; rwy'n dweud nad oes gennyf y manylion gyda mi gan mai Ysgrifennydd y Cabinet sydd â'r manylion hynny.
Wedi dweud hynny i gyd, y rheswm pam yr eglurais hynny yw oherwydd fy mod eisiau gweld y model cymdeithasol o anabledd yn cael ei groesawu ledled Cymru, ac mae'r model hwnnw'n golygu nad ydym yn gofyn i'r unigolyn anabl wneud unrhyw beth na fyddem yn gofyn i unrhyw unigolyn arall ei wneud. Yn syml, rydym yn ceisio cael gwared ar y rhwystrau sy'n wynebu'r unigolyn wrth iddynt gael mynediad at yr holl agweddau ar gymdeithas y mae angen iddynt gael mynediad atynt. Felly, rwy'n hapus iawn i ymrwymo i siarad â'r Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros y cynllun i sicrhau nad ydym yn gwneud hynny.
Rwyf finnau hefyd yn gwrthwynebu'n chwyrn iawn y ffordd y cynhaliwyd asesiadau'r taliad annibyniaeth personol. Mae gennyf nifer o etholwyr sy'n wynebu problemau tebyg. Felly, rwy'n ymrwymo i siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd os yw'n digwydd, ni ddylai fod yn digwydd o gwbl.
Diolch yn fawr am hynny. Mae yna un agwedd arall buaswn i'n hoffi i chi ei thrafod efo'r Ysgrifennydd Cabinet economi, felly, sef y canllawiau sydd ymhlyg efo sefydliadau sydd yn berchen ar fysys mini yn defnyddio bathodynnau glas. Mae rheoliadau'r canllawiau wedi cael eu drafftio'n wael ac mae sefydliad sydd yn gobeithio mynd â phobl anabl allan ar dripiau ac yn y blaen yn cael trafferth efo'r holl system o gael bathodyn glas ar gyfer eu bws mini neu beth bynnag. Mae'r broblem yn y ffordd y mae'r rheoliadau wedi cael eu drafftio ac mae hynny'n creu problem i'r awdurdodau lleol wedyn yn y ffordd y maen nhw’n edrych arnyn nhw a diffyg eglurder.
Felly, a gaf i ofyn ichi hefyd edrych ar y mater yna? Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig. Rwy'n cymharu beth sy'n digwydd ar hyn o bryd efo bathodynnau glas efo beth sydd wedi bod yn digwydd efo PIP, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo fi nad dyna'r ffordd rydym ni eisiau gwneud pethau yng Nghymru.
Thank you for that. There’s one other aspect that I’d like you to discuss with the Cabinet Secretary for the economy, therefore, namely the guidance that is related to organisations that own minibuses that use blue badges. The regulations and the guidance have been drafted poorly and an organisation that would hope to take disabled people out on day trips and so on will have difficulty with the whole system of accessing a blue badge for their minibus or whatever vehicle they use. The problem lies in the drafting of the regulations and that then creates a problem for the local authorities in the way they are considered and there is a lack of clarity.
So, can I ask you to also look at that issue? I do think it’s important. I do compare it with what has happened with PIP payments, and I’m sure you would agree with me that that isn’t the way we want to do things here in Wales.
I absolutely do agree with you that that isn't the way we want to do things here. I will certainly take that up with the Cabinet Secretary for Economy and Transport. Indeed, Siân Gwenllian, I'd be very grateful if you'd come to a meeting, if I broker it, between the three of us so that we can discuss the detail.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi nad dyna'r ffordd rydym eisiau gwneud pethau yma. Byddaf yn sicr yn dwyn hynny i sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Yn wir, Siân Gwenllian, buaswn yn ddiolchgar iawn pe baech yn mynychu cyfarfod, pe bawn yn trefnu un, rhwng y tri ohonom fel y gallwn drafod y manylion.
The UKIP spokesperson, David Rowlands.
Llefarydd UKIP, David Rowlands.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Leader of the house, Innovation Point, Wales's leading digital business growth agency announced last week the first meeting of an extra group set up to prepare and shape a coherent national 5G programme in Wales. This will support the wider 5G UK ecosystem and help to position Wales as a world leader in the development and delivery of 5G. Can you give an update on this announcement, leader of the house?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd yr Arloesfa, sef asiantaeth flaenllaw Cymru ar gyfer twf busnes digidol, ei bod yn cynnal cyfarfod cyntaf y grŵp ychwanegol a sefydlwyd i baratoi a llunio rhaglen 5G genedlaethol gydlynol yng Nghymru. Bydd hyn yn cefnogi ecosystemau 5G ehangach y DU ac yn helpu i gyflwyno Cymru fel arweinydd byd ym maes datblygu a darparu 5G. A allwch chi roi'r newyddion diweddaraf am y cyhoeddiad hwn, arweinydd y tŷ?
Yes. As I explained in answer to an earlier question, we're extremely keen to support the development of 5G, including a very large number of test beds across Wales. We're looking to test innovative solutions across the various aspects of Welsh society so that we can show what 5G can do in different circumstances and given different criteria. We're very keen indeed, for example, to ensure that in areas where there's no 4G coverage that people don't have to climb a ladder and that they're able to leapfrog up from 0G, frankly, in some areas right up to the top. To that end, we've been having a lot of discussions around how that can be facilitated. That is all tied up with the way the spectrum sale will be done by the UK Government in the end. So, the Member will have heard me talk about the way that 4G was sold off. There's no end to the use of that. I'd like to see that like a planning consent, so if you haven't used it in five years it reverts to the public sector so that we can use it. Whereas in fact what's happened is it's been sold to the private operator and I can't get it back. I very much wish I could.
Gallaf. Fel yr eglurais mewn ateb i gwestiwn cynharach, rydym yn awyddus iawn i gefnogi datblygiad 5G, gan gynnwys nifer fawr iawn o ardaloedd peilot ledled Cymru. Rydym yn bwriadu profi atebion arloesol ar draws y gwahanol agweddau ar gymdeithas yng Nghymru fel y gallwn ddangos beth y gall 5G ei wneud mewn amgylchiadau gwahanol ac o gael gwahanol feini prawf. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau, er enghraifft, mewn ardaloedd lle nad oes 4G o gwbl, nad oes angen i bobl ddringo ysgol a'u bod yn gallu llamneidio i fyny o 0G i'r brig, a dweud y gwir, mewn rhai ardaloedd. I'r perwyl hwnnw, rydym wedi bod yn cael llawer o drafodaethau ynglŷn â sut y gallwn hwyluso hynny. Mae hynny i gyd yn gysylltiedig â'r ffordd y bydd Llywodraeth y DU yn cynnal gwerthiant sbectrwm yn y pen draw. Felly, bydd yr Aelod wedi fy nghlywed yn sôn am y ffordd y cafodd 4G ei werthu. Nid oes pen draw i'w ddefnydd. Hoffwn weld hwnnw fel caniatâd cynllunio, felly os nad ydych wedi'i ddefnyddio o fewn pum mlynedd, bydd yn dychwelyd i'r sector cyhoeddus fel y gallwn ei ddefnyddio. Ond yr hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd yw ei fod wedi cael ei werthu i'r gweithredwr preifat ac ni allaf ei gael yn ôl. Buaswn yn hoffi gallu gwneud hynny'n fawr iawn.
I thank the leader of the house for that answer. It is encouraging, leader of the house, to see that Wales is already establishing itself as a leader in the area of digital innovation through initiatives like the compound semiconductor cluster based in my own South Wales East constituency. Fifth generation technology will undoubtedly be an enabler of new technologies, which can only support and accelerate wider digital opportunities across Wales. What further plans have the Government put in place to take advantage of this new vital technology?
Diolch i arweinydd y tŷ am yr ateb hwnnw. Arweinydd y tŷ, mae'n galonogol gweld fod Cymru eisoes yn dod yn arweinydd ym maes arloesi digidol drwy fentrau fel y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yn fy etholaeth, Dwyrain De Cymru. Yn ddi-os, bydd technoleg y bumed genhedlaeth yn ysgogi technolegau newydd, a fydd yn cefnogi ac yn cyflymu cyfleoedd digidol ehangach ledled Cymru. Pa gynlluniau pellach y mae'r Llywodraeth wedi'u rhoi ar waith i fanteisio ar y dechnoleg newydd hanfodol hon?
Yes, as you said, I've recently agreed with Innovation Point that they will advise on, stimulate and exploit opportunities in the emerging 5G landscape, co-ordinate the work of all key stakeholders and delivery partners, and establish appropriate governance frameworks for that activity.
There's a large number of projects going on around Wales. I mentioned the one in the college, for example. We're also doing it as part of the automotive technology park planned in Ebbw Vale. A very large part of the digital infrastructure proposal for the Swansea bay city region is focused on 5G, and the Cardiff city deal is also looking at it.
I say to the Member that we're very keen to ride that wave, and there's no reason at all why we wouldn't be one of the absolute forerunner take-up nations for that. I should also say to the Member, though, that there are lots of other exciting technologies that don't have quite the buzz, if you like, of 5G. So, all of the way around Wales, we are looking at very effective use of something called long-range wide-area network technology, which is very low frequency. The devices have a hugely long battery life as a result, and they can monitor all kinds of things that give us really useful data around social isolation, for example. So, there is a large number of other technologies that we're taking a very keen interest in as well.
Ie, fel y dywedoch chi, yn ddiweddar, deuthum i gytundeb gyda'r Arloesfa y byddant yn cynghori, yn ysgogi ac yn manteisio ar gyfleoedd y tirlun 5G sy'n dod i'r amlwg, yn cydlynu gwaith yr holl randdeiliaid a'r partneriaid cyflenwi allweddol, ac yn sefydlu fframweithiau llywodraethu priodol ar gyfer y gweithgarwch hwnnw.
Mae nifer fawr o brosiectau ar y gweill ledled Cymru. Soniais am yr un yn y coleg, er enghraifft. Rydym hefyd yn gwneud hyn fel rhan o'r parc technoleg modurol arfaethedig yng Nglyn Ebwy. Mae rhan fawr iawn o'r cynnig seilwaith digidol ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe yn canolbwyntio ar 5G, ac mae bargen ddinesig Caerdydd hefyd yn edrych arno.
Rwy'n dweud wrth yr Aelod ein bod yn awyddus iawn i wneud yn fawr o'r cyfle, ac nid oes unrhyw reswm o gwbl pam na allwn fod yn un o'r gwledydd sy'n manteisio fwyaf. Fodd bynnag, dylwn hefyd ddweud wrth yr Aelod fod llawer o dechnolegau cyffrous eraill ar gael nad ydynt mor gyffrous, os mynnwch chi, â 5G. Felly, ar draws Cymru gyfan, rydym yn edrych ar ddefnydd effeithiol iawn o'r hyn a elwir yn dechnoleg rhwydwaith ardal eang pell, sydd ag amledd isel iawn. O ganlyniad, mae gan y dyfeisiau oes batri hir iawn a gallant fonitro pob math o bethau sy'n darparu data defnyddiol iawn i ni ar ynysu cymdeithasol, er enghraifft. Felly, mae gennym ddiddordeb brwd mewn nifer fawr o dechnolegau eraill hefyd.
I thank the leader of the house for that enlightening answer. Can I now turn to another matter, which I know you take extremely seriously—that of bullying, particularly in the context of schools? Given the recent tragic incident in St John Lloyd Catholic Comprehensive School in Llanelli, where a young boy, Bradley John, suffering from attention deficit hyperactivity disorder, committed suicide whilst on the school premises due to bullying, is the leader of the house content that all schools are treating bullying in an appropriate manner? I understand that the bullying that the boy's parents had complained of on numerous occasions was simply logged as 'incidents'.
Diolch i arweinydd y tŷ am yr ateb esboniadol hwnnw. A gaf fi droi at fater arall yn awr, a gwn eich bod o ddifrif am y mater hwn—sef bwlio, yn enwedig yng nghyd-destun ysgolion? O ystyried y digwyddiad trasig diweddar yn Ysgol Gyfun Gatholig Sant Ioan Llwyd yn Llanelli, lle cyflawnodd bachgen ifanc, Bradley John, a oedd yn dioddef o anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, hunanladdiad ar safle'r ysgol oherwydd bwlio, a yw arweinydd y tŷ yn fodlon fod pob ysgol yn trin bwlio mewn ffordd briodol? Yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, roedd rhieni'r bachgen wedi cwyno bod eu mab yn cael ei fwlio ar sawl achlysur ond nodwyd y cwynion hyn fel 'digwyddiadau' yn unig.
We have a very extensive programme of anti-bullying—again, in conjunction with my colleague the Cabinet Secretary for Education, who has responsibility for the schools programme. We support a large number of curriculum developments. We've recently supported the healthy relationships and sexual relationships roll-out for the guidelines there. We support, for example, Stonewall Cymru's Come out for LGBT campaigns, and we also work very closely with a large number of other organisations that have members who particularly experience hate crimes, to ensure that our schools are very safe places, as well as the rest of our society. So, we have a very large and extensive framework that schools must comply with in order to ensure that we don't have that sort of behaviour.
Mae gennym raglen wrth-fwlio helaeth iawn—unwaith eto, gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, sydd â chyfrifoldeb dros y rhaglen ysgolion. Rydym yn cefnogi nifer fawr o ddatblygiadau cwricwlwm. Yn ddiweddar rydym wedi cefnogi'r gwaith o gyflwyno'r canllawiau ar berthnasoedd iach a pherthnasoedd rhywiol. Rydym yn cefnogi, er enghraifft, ymgyrchoedd Dewch Allan dros LGBT Stonewall Cymru, ac rydym hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda nifer fawr o sefydliadau eraill sydd ag aelodau sy'n dioddef troseddau casineb yn arbennig, er mwyn sicrhau bod ein hysgolion yn lleoedd diogel iawn, yn ogystal â gweddill ein cymdeithas. Felly, mae gennym fframwaith mawr a helaeth iawn y mae'n rhaid i ysgolion gydymffurfio ag ef er mwyn sicrhau nad ydym yn cael y math hwnnw o ymddygiad.
Thank you. We'll return to questions on the order paper. Question 3, Paul Davies.
Diolch. Dychwelwn yn awr at y cwestiynau ar y papur trefn. Cwestiwn 3, Paul Davies.
3. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith diweddaraf i gyflwyno band eang ym Mhreseli Sir Benfro? OAQ52707
3. Will the Leader of the House provide an update on the latest roll-out of broadband in Preseli Pembrokeshire? OAQ52707
Although we do not hold information specifically relating to Preseli, I can confirm that the Superfast Cymru scheme provided access to fast fibre broadband to over 60,470 homes and businesses in Pembrokeshire, delivering average speeds of over 77 Mbps and investing £15.7 million.
Er nad oes gennym wybodaeth sy'n ymwneud â Phreseli yn benodol, gallaf gadarnhau bod cynllun Cyflymu Cymru wedi darparu mynediad at fand eang ffibr cyflym i dros 60,470 o gartrefi a busnesau yn Sir Benfro, gan ddarparu cyflymder cyfartalog o dros 77 Mbps a buddsoddi dros £15.7 miliwn.
I'm grateful to the leader of the house for also attending a public meeting in my constituency earlier this year to discuss my constituents' concerns regarding broadband. She will be in no doubt about the frustrations that my constituents feel in being unable to access sufficient broadband service. I appreciate that she will be making a statement on the new contract next week, but can she reassure my constituents that communities like Mynachlog-ddu will no longer be left behind, and that this new contract will, in fact, deliver a sufficient broadband service for communities such as Mynachlog-ddu?
Diolch i arweinydd y tŷ am fynychu cyfarfod cyhoeddus yn fy etholaeth yn gynharach eleni i drafod pryderon fy etholwyr mewn perthynas â band eang. Yn ddi-os, fe fydd hi'n gwybod am y rhwystredigaeth y mae fy etholwyr yn ei deimlo am nad ydynt yn gallu cael mynediad at wasanaeth bang eang digonol. Rwy'n sylweddoli y bydd yn gwneud datganiad ar y cytundeb newydd yr wythnos nesaf, ond a yw'n gallu rhoi sicrwydd i fy etholwyr na fydd cymunedau fel Mynachlog-ddu yn cael eu gadael ar ôl, ac y bydd y cytundeb newydd hwn, mewn gwirionedd, yn darparu gwasanaeth band eang digonol ar gyfer cymunedau fel Mynachlog-ddu?
As I said at the meeting—thank you for inviting me, and, as usual, I say to Members where I haven't gone that I'm very happy to go to communities; they're always very useful—the meeting was very useful. It allows me to explain why we are where we are and what's actually happening, and also to understand at first hand some of the frustrations. I think your meeting was no exception. It's very nice when there are one or two people there whose problem we can solve instantly, as well, which is always lovely, and there were, I think, a couple in the room on that occasion.
So, what I will say is exactly what I said at the meeting, which is that if the properties there are not included in the actual contract that's rolled out—and I'm not able to say anything about that until I make the statement, unfortunately, but, as I said to you, we've asked for specific properties so that we don't have some of the comms problems we had with the first phase of superfast—then we will know if they aren't, and we will have an innovative pot of finance specifically to get to communities that are not specifically targeted in those contracts. So, one way or the other, we'll be able to work out a solution. Fast fibre broadband might not be the solution, but we will get fast internet into people's homes.
Fel y dywedais yn y cyfarfod—diolch am fy ngwahodd, ac fel arfer, rwy'n dweud wrth yr Aelodau fy mod yn hapus iawn i ymweld â chymunedau nad wyf wedi ymweld â hwy'n barod; maent yn ddefnyddiol iawn bob amser—roedd y cyfarfod yn ddefnyddiol iawn. Mae'n rhoi cyfle i mi egluro pam ein bod yn y sefyllfa hon a'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd, a hefyd i glywed am rwystredigaethau'r etholwyr drosof fy hun. Nid oedd eich cyfarfod yn eithriad. Mae'n braf pan allwn ddatrys problemau un neu ddau o'r bobl sy'n bresennol ar unwaith hefyd, sydd bob amser yn hyfryd, ac rwy'n credu bod un neu ddau o'r rheini yn yr ystafell ar yr achlysur hwnnw.
Felly, rwyf am ddweud yr hyn a ddywedais yn y cyfarfod, sef os nad yw'r eiddo yno wedi'u cynnwys yn y cytundeb a gyflwynir—ac nid wyf yn gallu dweud dim am hynny hyd nes y byddaf yn gwneud y datganiad, yn anffodus, ond fel y dywedais wrthych, rydym wedi gofyn am eiddo penodol fel na fyddwn yn profi rhai o'r problemau cyfathrebu a gawsom gyda chyfnod cyntaf Cyflymu Cymru—yna byddwn yn gwybod os nad ydynt, a bydd gennym bot newydd o gyllid ar gyfer cymunedau nad ydynt wedi'u targedu'n benodol yn y cytundebau hynny. Felly, un ffordd neu'r llall, byddwn yn gallu dod o hyd i ateb. Mae'n bosibl nad band eang ffibr cyflym yw'r ateb, ond byddwn yn darparu rhyngrwyd cyflym i gartrefi pobl.
Thank you for your response to Paul Davies. You'll obviously be aware, leader of the house, that rural businesses are particularly impacted when they're unable to access effective broadband services, and this has an ongoing effect on the rural economy. Can you reassure us that, when you're rolling out the new contract—and I appreciate you can't say much in detail about that today—you will be ensuring that all businesses are enabled to access the broadband services that they badly need in Pembrokeshire and in the rest of mid and west Wales?
Diolch i chi am eich ateb i Paul Davies. Mae'n amlwg y byddwch yn gwybod, arweinydd y tŷ, yr effeithir yn arbennig ar fusnesau gwledig pan nad ydynt yn gallu cael mynediad at wasanaethau band eang effeithiol, ac mae hyn yn cael effaith yn sgil hynny ar yr economi wledig. A allwch chi roi sicrwydd i ni, pan fyddwch yn cyflwyno'r cytundeb newydd—ac rwy'n derbyn na allwch rannu manylion y cytundeb hwnnw gyda ni heddiw—y byddwch yn sicrhau bod pob busnes yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau band eang y maent yn daer eu hangen yn Sir Benfro ac yng ngweddill canolbarth a gorllewin Cymru?
Yes, so, as I said in response to Paul Davies, you’ll be able to see, once we have the contracts, which premises are and are not included, because we’ve deliberately tendered it in that way. I would encourage business—. I have this conversation—and I’m not sure that I’ve visited alongside you, Helen Mary, so perhaps we should facilitate that as well—and, as I explain, quite often it’s frustrating because businesses wait until the superfast programme gets to them, only to discover that actually it’s not adequate. We run a voucher scheme specifically aimed at businesses and we have a business exploitation team who are very happy to speak to any business about their actual requirements and what the best way of satisfying those is. So, if you do have people who are not in the contract, or actually even if they are, and if you think that they’re underestimating their need for broadband services, then I’m very happy to facilitate the exploitation team coming out to speak to the individual businesses by way of doing it.
Deputy Presiding Officer, if you would just indulge me for a minute, I want to give the example because it’s very common across Wales, so if people are listening, they can hear it: if you run a tourism business and you wait for Superfast Cymru, but you expect more than 40 devices to connect to your system, which is probably 10 people or 20 people at the absolute outside in today’s world, it will not be adequate. So, you need to do something more and so you should contact the business exploitation team.
Ie, felly, fel y dywedais mewn ymateb i Paul Davies, byddwch yn gallu gweld, pan fydd gennym y cytundebau, pa safleoedd sydd wedi'u cynnwys a pha safleoedd nad ydynt wedi'u cynnwys, oherwydd rydym wedi tendro yn y ffordd honno'n fwriadol. Buaswn yn annog busnesau—. Rwy'n cael y sgwrs hon—ac nid wyf yn siŵr a wyf wedi ymweld â mannau gyda chi, Helen Mary, felly efallai y dylem hwyluso hynny hefyd—ac fel rwy'n egluro, mae'n rhwystredig yn aml iawn oherwydd bod busnesau'n aros hyd nes y bydd y rhaglen band eang cyflym iawn yn eu cyrraedd, ac yn darganfod wedyn nad yw'n ddigonol mewn gwirionedd. Rydym yn cynnal cynllun talebau wedi'i anelu'n benodol at fusnesau ac mae gennym dîm datblygu busnes sy'n hapus iawn i siarad ag unrhyw fusnes ynglŷn â beth yw eu gofynion mewn gwirionedd a'r ffordd orau o fodloni'r rheini. Felly, os oes gennych bobl nad ydynt wedi'u cynnwys yn y cytundeb, neu hyd yn oed os ydynt wedi'u cynnwys, a'ch bod yn credu eu bod yn amcangyfrif yn rhy isel beth yw eu hangen am wasanaethau band eang, yna rwy'n hapus iawn i sicrhau bod y tîm datblygu busnes yn dod i siarad â'r busnesau unigol er mwyn cyflawni hynny.
Ddirprwy Lywydd, os maddeuwch chi i mi am funud, rwyf eisiau rhoi enghraifft oherwydd mae'n gyffredin iawn ledled Cymru, felly os oes pobl yn gwrando, gallant ei glywed: os ydych yn gweithredu busnes twristiaeth ac yn aros am Cyflymu Cymru, ond eich bod yn disgwyl i fwy na 40 o ddyfeisiau gysylltu â'ch system, sef 10 o bobl, neu 20 o bobl ar y mwyaf yn y byd fel y mae heddiw, ni fydd yn ddigonol. Gan hynny mae angen i chi wneud rhywbeth mwy ac felly dylech gysylltu â'r tîm datblygu busnes.
4. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i hyrwyddo cydweithio digidol rhwng y sector cyhoeddus a'r sector preifat? OAQ52730
4. What is the Welsh Government doing to promote digital collaboration between the public and private sectors? OAQ52730
The Welsh Government works closely with the Welsh tech sector to promote opportunities arising from the digitisation of public sector services.
Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agos gyda sector technoleg Cymru i hyrwyddo cyfleoedd sy'n codi o ddigido gwasanaethau sector cyhoeddus.
Thank you, leader of the house. Last week, I attended a digital know-how seminar in Newport, along with representatives of over 75 local charities, SMEs and small businesses. The event was one of many which Lloyds Banking Group have held as part of their pledge to train 2.5 million individuals, SMEs and charities in digital skills by 2020, and this follows some research that found that 55 per cent of Welsh small businesses don't have a website and that only 26 per cent feel they have skills to prevent online fraud and scams. A key aim of the event was to encourage those attending to share knowledge, experience and best practice from their respective fields. So, how is Welsh Government working with employers to equip people with the digital skills needed for the benefit of individuals, SMEs, charities and the public sector?
Diolch i chi, arweinydd y tŷ. Yr wythnos diwethaf, mynychais seminar gwybodaeth ddigidol yng Nghasnewydd, ynghyd â chynrychiolwyr dros 75 o elusennau lleol a BBaChau a busnesau bach. Roedd y digwyddiad yn un o blith llawer y mae Lloyds Banking Group wedi'u cynnal fel rhan o'u haddewid i ddarparu hyfforddiant sgiliau digidol i 2.5 miliwn o unigolion, BBaChau ac elusennau erbyn 2020, a daw yn sgil gwaith ymchwil a ganfu nad oes gan 55 y cant o fusnesau bach yng Nghymru wefan ac mai 26 y cant ohonynt yn unig sy'n teimlo bod ganddynt sgiliau i atal twyll a sgamiau ar-lein. Un o nodau allweddol y digwyddiad oedd annog y rhai a'i mynychodd i rannu gwybodaeth, profiad ac arferion gorau o'u priod feysydd. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chyflogwyr i sicrhau bod gan bobl y sgiliau digidol sydd eu hangen arnynt er budd unigolion, BBaChau, elusennau a'r sector cyhoeddus?
Yes, it's an excellent question. We're working very hard with the private sector to increase support for people to engage with technology as a way to improve their lives. It's a priority area stated within our digital inclusion forward look document. The ability of large national organisations to highlight digital inclusion to wide audiences plays a crucial role in helping to raise awareness, and the event that the Member attended is a very good example of that, actually. Our digital inclusion programme, Digital Communities Wales, works with NatWest, Barclays and Lloyds to better co-ordinate digital inclusion activities across communities for that reason, because they have a big, wide reach across customer and staff bases. We also, through links with the Trades Union Congress and Digital Communities Wales, encourage organisations such as Tesco to consider their digitally excluded customers, whilst ensuring staff have an opportunity to also learn basic digital skills. We use Business Wales's bilingual support service to make it easier for Welsh microbusinesses and SMEs, including social enterprises and aspiring entrepreneurs, to access the information, advice and support they require to start and grow their business. So, I would say to any small Welsh SME that feels that they're in that situation to contact Business Wales and to get the support that they need to get online.
Research, Deputy Presiding Officer, from Welsh researchers shows that businesses that do get online have an exponential growth in their businesses compared to those who do not, and the research is very compelling that businesses that don't embrace the digital world are really struggling to survive.
Ie, mae hwnnw'n gwestiwn ardderchog. Rydym yn gweithio'n galed iawn gyda'r sector preifat i gynyddu cymorth i bobl allu ymwneud â thechnoleg fel ffordd o wella eu bywydau. Mae'n faes blaenoriaeth a nodwyd yn ein dogfen ar gynhwysiant digidol yn y dyfodol. Mae gallu sefydliadau cenedlaethol mawr i dynnu sylw cynulleidfaoedd eang at gynhwysiant digidol yn chwarae rhan hanfodol yn helpu i godi ymwybyddiaeth, ac mae'r digwyddiad a fynychwyd gan yr Aelod yn enghraifft dda iawn o hynny mewn gwirionedd. Mae ein rhaglen cynhwysiant digidol, Cymunedau Digidol Cymru, yn gweithio gyda NatWest, Barclays a Lloyds i wella cydlyniad gweithgareddau cynhwysiant digidol ar draws cymunedau am y rheswm hwnnw, oherwydd mae ganddynt gyrhaeddiad mawr ac eang o ran cwsmeriaid a chanolfannau staff. Hefyd, drwy gysylltiadau â Chyngres yr Undebau Llafur a Cymunedau Digidol Cymru, rydym yn annog sefydliadau megis Tesco i ystyried eu cwsmeriaid sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol, gan sicrhau bod staff yn cael cyfle i ddysgu sgiliau digidol sylfaenol hefyd. Rydym yn defnyddio gwasanaeth cymorth dwyieithog Busnes Cymru i'w gwneud yn haws i BBaChau a microfusnesau Cymru, gan gynnwys mentrau cymdeithasol a darpar entrepreneuriaid, gael mynediad at y wybodaeth, y cyngor a'r cymorth sydd ei angen arnynt i ddechrau a thyfu eu busnesau. Felly, buaswn yn dweud wrth unrhyw BBaCh yng Nghymru sy'n teimlo eu bod yn y sefyllfa honno i gysylltu â Busnes Cymru a chael y cymorth y maent ei angen i fynd ar-lein.
Ddirprwy Lywydd, mae gwaith ymchwil gan ymchwilwyr yng Nghymru yn dangos bod busnesau sydd ar-lein yn profi twf esbonyddol yn eu busnesau o gymharu â'r rhai nad ydynt ar-lein, ac mae'r gwaith ymchwil yn dangos yn gadarn iawn fod busnesau nad ydynt yn manteisio ar y byd digidol yn ei chael hi'n anodd iawn goroesi mewn gwirionedd.
Leader of the house, on 18 July, I raised my concerns with you that organisations with proven track records in the UK and throughout Europe for their work on digitising and streamlining public services were struggling to gain access to the Welsh Government. You said in response, and I quote:
'I'm very happy to be the conduit into Government if anybody's experiencing that difficulty. Deputy Presiding Officer, I'm always astonished when I say this, but I'll say it again here in the Chamber: my e-mail address is julie.james@gov.wales. It's astonishing to me how few people take up that opportunity. I'd very much welcome contact from anyone who thinks they can improve public services.'
Now, I'm aware of at least one significant company that took you up on this offer. They contacted you on 18 August by e-mail, they've followed it up with two telephone calls so far into your department and they've not yet received a basic reply let alone any further comment on an appointment or even requesting more details of the services that they offer, and this is for digital streamlining in the NHS. Please can you do something to break this inertia within Welsh Government because we could be missing out on really fantastic ideas to streamline our public services?
Arweinydd y tŷ, ar y 18 o Orffennaf, mynegais fy mhryderon wrthych fod sefydliadau sydd ag enw da yn y DU a ledled Ewrop am eu gwaith ar ddigido a symleiddio gwasanaethau cyhoeddus yn ei chael hi'n anodd cael mynediad at Lywodraeth Cymru. Yn ateb, fe ddywedoch chi hyn:
'Rwy'n hapus iawn i fod yn sianel i'r Llywodraeth os oes rhywun yn profi'r anhawster hwnnw. Ddirprwy Lywydd, rwyf bob amser wedi synnu pan fyddaf yn dweud hyn, ond fe'i dywedaf eto yma yn y Siambr: fy nghyfeiriad e-bost yw julie.james@gov.wales. Mae'n syndod i mi cyn lleied o bobl sy'n manteisio ar y cyfle hwnnw. Buaswn yn croesawu ymholiadau gan unrhyw un sy'n credu y gallant wella gwasanaethau cyhoeddus.'
Nawr, rwy'n ymwybodol fod un cwmni sylweddol, o leiaf, wedi manteisio ar y cynnig hwn. Cysylltodd y cwmni hwnnw â chi ar 18 Awst drwy e-bost, ac yn dilyn hynny maent wedi ffonio eich adran ddwywaith hyd yma, ac eto nid ydynt wedi cael ateb sylfaenol heb sôn am unrhyw sylwadau pellach ynglŷn â chyfarfod, na hyd yn oed gofyn am fwy o fanylion am y gwasanaethau y maent yn eu cynnig, ac mae hyn ar gyfer symleiddio digidol yn y GIG. A allwch chi wneud rhywbeth i dorri ar y syrthni hwn o fewn Llywodraeth Cymru, oherwydd gallem fod yn colli syniadau gwirioneddol wych ynglŷn â sut i symleiddio ein gwasanaethau cyhoeddus?
Yes, well, I'm very sorry to hear that. I was not aware of that. I'd very much welcome the details of that outside the Chamber and I'll follow it up. I wasn't inundated, unfortunately, with e-mails that I'm aware of. That one clearly slipped through the net. So, I make the same offer again, but I will certainly follow that up. I'm very sorry to hear that and we'll sort it out.
Ie, wel, mae'n ddrwg iawn gennyf glywed hynny. Nid oeddwn yn ymwybodol o hynny. Buaswn yn croesawu'r manylion am hynny y tu allan i'r Siambr, ac fe af ar drywydd y mater hwnnw. Nid wyf yn ymwybodol fy mod wedi cael llwyth o negeseuon e-bost yn anffodus. Mae'n amlwg fod y neges honno wedi llithro drwy'r rhwyd. Felly, rwy'n gwneud yr un cynnig eto, ond byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd y mater hwnnw. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed hynny, a byddwn yn mynd i'r afael â'r mater.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â bwlio ar sail rhyw? OAQ52720
5. What action is the Welsh Government taking to tackle gender-based bullying? OAQ52720
Yes, bullying, whether in schools, workplaces or communities, is just unacceptable. We work closely with a wide range of partners, including school staff, the police, refuges, Stonewall Cymru and Victim Support Cymru, to tackle gender-based violence, intimidation and bullying. This includes a strong focus on education and awareness-raising campaigns.
Ie, mae bwlio, boed mewn ysgolion, gweithleoedd neu gymunedau, yn gwbl annerbyniol. Rydym yn gweithio'n agos gydag amrywiaeth eang o bartneriaid, gan gynnwys staff ysgol, yr heddlu, llochesau, Stonewall Cymru a Chymorth i Ddioddefwyr Cymru, i fynd i'r afael â thrais, dychryn a bwlio ar sail rhywedd. Mae hyn yn cynnwys ffocws cryf ar addysg ac ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth.
Thank you for that answer, leader of the house. The increasing instances of online gender-based and homophobic bullying are having a huge impact upon young people in Wales. This week, we learnt that a gay minister is facing repeated online abuse, mostly calls for him to kill himself. Young women are being put off entering politics due to constant torrents of abuse and rape threats they face on social media, and social media bullying has been linked to an increase in child suicide. Leader of the house, what more can you and your colleague the Cabinet Secretary for Education do to help put an end to this type of misery?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ. Mae achosion cynyddol o fwlio homoffobig a bwlio ar sail rhywedd ar-lein yn cael effaith enfawr ar bobl ifanc yng Nghymru. Yr wythnos hon, cawsom wybod bod gweinidog hoyw yn wynebu cam-drin ar-lein cyson, gan amlaf yn galw arno i ladd ei hun. Mae menywod ifanc yn cael eu cymell i beidio â mynd i fyd gwleidyddiaeth oherwydd y llif cyson o gamdriniaeth a bygythiadau trais rhywiol y maent yn ei wynebu ar gyfryngau cymdeithasol, ac mae bwlio ar gyfryngau gymdeithasol wedi cael ei gysylltu â chynnydd mewn hunanladdiad ymhlith plant. Arweinydd y tŷ, beth arall y gallwch chi a'ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ei wneud i helpu i ddod â'r math hwn o ddioddefaint i ben?
Yes, the cross-Government delivery framework on violence against women, domestic abuse and sexual violence sets out what we are doing and will be doing to meet the objectives contained in the national strategy on violence against women, domestic violence and sexual violence. Objective 3 is particularly focused on increasing awareness in children and young people of the importance of safe, equal and healthy relationships and that abusive behaviour is also wrong. We've been running two very successful campaigns. The This is Me campaign is trying to make sure that people don't accept gender stereotyping. I hope you've all seen it. It's been one of the most successful in terms of range and reach across Wales that we've ever run and it's been very popular with a number of the colleges and schools that I've visited. I was very privileged to launch it down in Rebecca Evans's constituency, actually, in Gower College, with a large number of very enthusiastic young people who were very keen to come out of the gender stereotypes. I hope you have seen it. It shows a range of things that always make me smile. An enormous piece of equipment pulls up and a person wearing the most beautiful pink wellies you ever saw gets out—obviously an expert driver of this huge piece of machinery and not at all what our unconscious bias would lead us to expect, and there's a male midwife featured there, there's a woman mechanic, but there are also people in their gender stereotypes, because actually there's nothing wrong with that if that's what suits you. So, the purpose of the campaign is to say that you should be the person you want to be, and if that conforms to a gender stereotype, fine, and if it doesn't, that's also fine. It's been very well received and it goes alongside our healthy relationships work, because we know that when people are trying to live up to a gender stereotype that doesn't suit them, that's when a lot of the problems start to occur. So, we've got a large number of programmes aimed at that.
We've got our Don't Be A Bystander campaign, which I hope you've also seen, which encourages people to take action where they see something that might look a bit weird to them and just to say something. We had very powerful testimony from some of the survivors there. Actually, it moved me to tears on one occasion, where one woman said that she was seen coming out of her shed early in the morning in her pyjamas by her neighbour, and her neighbour just said, 'Is everything okay?', because that seemed a bit odd to her, and she said that was the catalyst for her to think, 'No, it really isn't.' So, she said, 'Yes, it was'—this is her testimony, not mine—to the neighbour, but it made her realise that it wasn't, just that one little thing.
So, we've rolled out our 'ask and act' policies. Very large numbers of people have been trained now—if I flip through my papers, I can tell you: I think it's 70,000—and that's what that's doing. So, it's a simple set of things that you can do as a person—it's available if Members want to take it themselves, by the way, the level 1 for just ordinary citizens—that trains you in what to say if you think something is strange, just to give you the confidence to do it. So, people like firefighters, who often go into homes and then they see something—to give them the confidence to be able to know what to do. It's a very simple set of actions and it's very powerful. So, we're very determined, Deputy Presiding Officer, to wipe this kind of gender-based violence out of our communities.
Ie, mae'r fframwaith cyflawni trawslywodraethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn nodi'r hyn rydym yn ei wneud a'r hyn y byddwn yn ei wneud i gyflawni'r amcanion a nodir yn y strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae amcan 3 yn arbennig yn canolbwyntio ar gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith plant a phobl ifanc o bwysigrwydd cydberthynas ddiogel, cyfartal ac iach a bod ymddygiad camdriniol yn anghywir hefyd. Rydym wedi bod yn gweithredu dwy ymgyrch lwyddiannus iawn. Mae ymgyrch Dyma Fi yn ceisio gwneud yn siŵr nad yw pobl yn derbyn stereoteipio ar sail rhyw. Gobeithiaf eich bod chi i gyd wedi'i gweld. Mae wedi bod yn un o'r ymgyrchoedd mwyaf llwyddiannus i ni eu gweithredu erioed o ran ei hamrywiaeth a'i chyrhaeddiad ledled Cymru ac mae wedi bod yn boblogaidd iawn gyda nifer o golegau ac ysgolion yr ymwelais â hwy. Roedd yn fraint fawr ei lansio yn etholaeth Rebecca Evans yng Ngholeg Gŵyr, gyda nifer fawr o bobl ifanc frwdfrydig iawn a oedd yn awyddus iawn i gael gwared ar stereoteipiau rhywedd. Gobeithiaf eich bod wedi'i gweld. Mae'n dangos amrywiaeth o bethau sy'n gwneud i mi wenu bob amser. Mae peiriant enfawr yn arafu ac mae person sy'n gwisgo'r esgidiau glaw pinc harddaf a welsoch chi erioed yn dod allan ohono—rhywun sy'n amlwg yn arbenigo ar yrru'r peiriant enfawr hwn, ac yn gwbl groes i'r hyn y byddai ein rhagfarn anymwybodol yn ein harwain i'w ddisgwyl, ac mae'n cynnwys bydwraig gwrywaidd, ynghyd â pheiriannydd benywaidd, ond mae yna rai pobl yn eu stereoteipiau rhywedd hefyd, oherwydd mewn gwirionedd nid oes unrhyw beth o'i le ar hynny os mai dyna sy'n gweddu i chi. Felly, diben yr ymgyrch yw dweud y dylech fod yr hyn rydych eisiau bod, ac os yw hynny'n cydymffurfio â stereoteip rhywedd, iawn, ac os nad yw, mae hynny'n iawn hefyd. Mae wedi cael derbyniad da ac mae'n cyd-fynd â'n gwaith ar gydberthynas iach, oherwydd gwyddom pan fydd pobl yn ceisio cydymffurfio â stereoteip rhywedd nad yw'n gweddu iddynt, dyna pryd y bydd llawer o'r problemau'n dechrau digwydd. Felly, mae gennym nifer fawr o raglenni wedi'u hanelu at hynny.
Mae gennym ein hymgyrch Paid Cadw'n Dawel, ac rwy'n gobeithio eich bod wedi gweld honno hefyd, sy'n annog pobl i gymryd camau a dweud rhywbeth pan fyddant yn gweld rhywbeth a allai ymddangos braidd yn rhyfedd iddynt. Cawsom dystiolaeth bwerus iawn gan rai o'r goroeswyr yno. Mewn gwirionedd, roeddwn yn fy nagrau ar un achlysur, pan ddywedodd un fenyw bod ei chymydog wedi ei gweld yn dod allan o'r sied yn gynnar yn y bore yn ei phyjamas, a bod ei chymydog wedi gofyn 'Yw popeth yn iawn?', oherwydd bod hynny'n ymddangos braidd yn rhyfedd iddi, a dywedodd mai dyna oedd y catalydd a wnaeth iddi feddwl 'Na, nid yw popeth yn iawn.' Felly, fe ddywedodd 'Ydi, popeth yn iawn'—ei geiriau hi yw'r rhain, nid fy ngeiriau i—wrth y cymydog, ond fe wnaeth hynny iddi sylweddoli nad oedd popeth yn iawn, yr un peth bach hwnnw.
Felly, rydym wedi cyflwyno ein polisïau 'gofyn a gweithredu'. Mae nifer fawr iawn o bobl wedi cael eu hyfforddi bellach—os edrychaf drwy fy mhapurau, gallaf ddweud wrthych: credaf mai 70,000 ydyw—a dyna beth y mae hynny'n ei wneud. Felly, mae'n set syml o bethau y gallwch ei wneud fel unigolyn—mae hyfforddiant lefel 1 ar gyfer dinasyddion cyffredin ar gael, gyda llaw, os yw'r Aelodau eisiau ei wneud eu hunain—sy'n eich hyfforddi ar yr hyn y dylech ei ddweud os ydych yn credu bod rhywbeth yn rhyfedd, er mwyn rhoi'r hyder i chi ei wneud. Felly, pobl fel diffoddwyr tân, sy'n aml yn mynd i gartrefi ac yna'n gweld rhywbeth—bydd yr hyfforddiant yn rhoi hyder iddynt allu gwybod beth i'w wneud. Mae'n set syml iawn o gamau gweithredu ac mae'n bwerus iawn. Felly, rydym yn benderfynol iawn, Ddirprwy Lywydd, o gael gwared ar y math hwn o drais ar sail rhywedd o'n cymunedau.
6. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth o fand eang yn Nwyrain Casnewydd? OAQ52711
6. Will the Leader of the House provide an update on broadband coverage in Newport East? OAQ52711
Yes. Although we don't hold information specifically for Newport East, under the Superfast Cymru project we provided access to fast fibre broadband to over 14,000 premises across all parts of Newport, delivering average speeds of over 75 Mbps and investing £2.9 million.
Gwnaf. Er nad oes gennym wybodaeth benodol ar gyfer Dwyrain Casnewydd, o dan y prosiect Cyflymu Cymru darparwyd mynediad band eang ffibr cyflym i dros 14,000 o safleoedd ar draws pob rhan o Gasnewydd, gan sicrhau cyflymder cyfartalog o dros 75 Mbps a buddsoddi £2.9 miliwn.
Thank you for that, leader of the house. As you know, phase 1 of Superfast Cymru did not reach the villages of Langstone, Llanvaches, Bishton and Goldcliff in Newport East, and I'm very grateful a meeting took place with one of your officials and others to discuss the issues. Phase 2 is eagerly awaited by local residents in those villages and I wonder if—an announcement next week, I know, but I wonder if there's anything you can say at this stage in terms of the issues that those residents face.
Diolch ichi am hynny, arweinydd y tŷ. Fel y gwyddoch, ni chyrhaeddodd cam 1 o Cyflymu Cymru bentrefi Langstone, Llanfaches, Trefesgob ac Allteuryn yn Nwyrain Casnewydd, ac rwy'n ddiolchgar iawn fod cyfarfod wedi digwydd gydag un o'ch swyddogion ac eraill i drafod y problemau. Mae'r trigolion lleol yn y pentrefi hynny'n edrych ymlaen yn eiddgar at gyfnod 2, a thybed—cyhoeddiad yr wythnos nesaf, rwy'n gwybod, ond tybed a oes unrhyw beth y gallwch ei ddweud ar hyn o bryd ynglŷn â'r problemau sy'n wynebu'r trigolion hynny.
I haven't got any specific information, unfortunately, that I can give you. It has to await the outcome of the tendering process. But I will just repeat, because it's worth repeating, that we will know who is and isn't in the contract. If you aren't in the contract, then we will have a pot of money specifically designed to help villages or communities of people come together and get a solution. There are a large number of extremely successful projects right around Wales where people are getting gigabit speed, for example. So, I have a group of officials whose sole responsibility it is to facilitate that. I know they've met with the villagers that you mentioned, John Griffiths, and they'll be very happy to facilitate that should that not be part of the programme. I'm not in a position to say one way or the other, I'm afraid, at the moment.
Nid oes gennyf unrhyw wybodaeth benodol y gallaf ei rhoi i chi, yn anffodus. Mae'n rhaid aros am ganlyniad y broses dendro. Ond rwyf am ailadrodd, oherwydd mae'n werth ei ailadrodd, y byddwn yn gwybod pwy sydd a phwy nad yw yn y contract. Os nad ydych yn y contract, bydd gennym bot o arian wedi'i gynllunio'n benodol i helpu pentrefi neu gymunedau o bobl i ddod at ei gilydd a chael ateb. Ceir nifer fawr o brosiectau hynod o lwyddiannus ar draws Cymru lle mae pobl yn cael cyflymder gigabit, er enghraifft. Felly, mae gennyf grŵp o swyddogion a'u hunig gyfrifoldeb yw hwyluso hynny. Gwn eu bod wedi cyfarfod â'r pentrefwyr y sonioch chi amdanynt, John Griffiths, a byddant yn hapus iawn i hwyluso hynny os nad yw hynny'n rhan o'r rhaglen. Mae arnaf ofn nad wyf mewn sefyllfa i ddweud un ffordd neu'r llall ar hyn o bryd.
Cabinet Secretary, according to the Ofcom's 'Connected Nations' report for Wales, the area that has seen the greatest improvement is Newport, where superfast broadband coverage has now reached 96 per cent. However, rural coverage in Wales is only 66 per cent. What plans does the leader have to increase the coverage of superfast broadband in the hard-to-reach or notspot areas to raise south-east Wales to the level enjoyed by Newport, to ensure that the whole region benefits from the prospects of economic growth?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl adroddiad 'Cenhedloedd Cysylltiedig' Ofcom ar gyfer Cymru, yr ardal sydd wedi gweld y gwelliant mwyaf yw Casnewydd, lle mae band eang cyflym iawn bellach wedi cyrraedd 96 y cant. Fodd bynnag, 66 y cant yn unig yw'r cysylltedd yng nghefn gwlad Cymru. Pa gynlluniau sydd gan yr arweinydd i gynyddu cysylltedd band eang cyflym iawn mewn ardaloedd anodd eu cyrraedd neu fannau gwan i godi de-ddwyrain Cymru i lefel Casnewydd, er mwyn sicrhau bod y rhanbarth cyfan yn elwa o'r rhagolygon ar gyfer twf economaidd?
Well, that's entirely the whole point of Superfast Cymru—to do exactly that, Mohammad Asghar. As you know, it's an intervention in the market. Without Superfast Cymru, most areas of Wales would never have got any broadband at all. Unfortunately, we are not able to roll it out as infrastructure. We require consent from the UK Government to implement state aid provisions, so it does rather hamper us. I think the figures you refer to are slightly old. The last phase of superfast drove the 66 per cent up very considerably. The least good across Wales is now 83 per cent, in fact. But, overall, we have about 90,000 premises in Wales not served.
Deputy Presiding Officer, when I make the announcements about the contracts next week, we will know how many will be covered with that, and, as I say, we have specific programmes, then, to target the rest of the communities.
Wel, dyna holl bwynt Cyflymu Cymru—i wneud yn union hynny, Mohammad Asghar. Fel y gwyddoch, mae'n ymyrraeth yn y farchnad. Heb Cyflymu Cymru, ni fyddai'r rhan fwyaf o ardaloedd Cymru wedi cael unrhyw fand eang o gwbl. Yn anffodus, nid ydym yn gallu ei gyflwyno fel seilwaith. Mae gofyn inni gael cydsyniad Llywodraeth y DU i weithredu darpariaethau cymorth gwladwriaethol, felly mae'n ein llesteirio braidd. Credaf fod y ffigurau rydych yn cyfeirio atynt ychydig yn hen. Yng nghyfnod diwethaf Cyflymu Cymru, gwelwyd y 66 y cant yn cynyddu'n sylweddol iawn. Y lleiaf da ledled Cymru bellach yw 83 y cant. Ond at ei gilydd, mae gennym oddeutu 90,000 o safleoedd yng Nghymru nad ydynt yn cael gwasanaeth.
Ddirprwy Lywydd, pan fyddaf yn gwneud y cyhoeddiadau am y contractau yr wythnos nesaf, fe fyddwn yn gwybod faint fydd yn cael cysylltedd drwy hynny, ac fel rwy'n dweud, mae gennym raglenni penodol ar gyfer targedu gweddill y cymunedau.
7. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi datganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a cham-drin domestig? OAQ52718
7. Will the Leader of the House make a statement on Welsh Government action to tackle violence against women and domestic abuse? OAQ52718
Yes. We continue to implement our national strategy. Following input from our national advisers and stakeholders, our delivery framework was published in July. Draft national indicators will be issued for consultation by the end of this year, and we will be supporting a further roll-out of 'ask and act' training.
Gwnaf. Rydym yn parhau i weithredu ein strategaeth genedlaethol. Yn dilyn mewnbwn gan ein cynghorwyr cenedlaethol a'n rhanddeiliaid, cyhoeddwyd ein fframwaith cyflawni ym mis Gorffennaf. Cyhoeddir dangosyddion cenedlaethol drafft ar gyfer ymgynghori erbyn diwedd eleni, a byddwn yn cefnogi'r broses o gyflwyno rhagor o hyfforddiant 'gofyn a gweithredu'.
Thank you, Cabinet Secretary. IRIS, the identification and referral to improved safety, is a general practitioner-based domestic abuse and sexual violence training and referral programme, and in my role as patron of Bawso, I'm pleased they are delivering the IRIS model, which has transformed the recognition and referral of domestic abuse in primary care in south Wales. The IRIS scheme is the first of its kind in Wales. It was launched by the police and crime commissioner, together with Cardiff and Vale University Local Health Board chair, Maria Battle. Twenty-five GP practices across Cardiff and the Vale have been selected to be part of this innovative project.
The IRIS model was launched in GP surgeries in Cwm Taf in November 2015, and Dr Jackie Gantley, IRIS clinical lead, has stated that prior to commencement of the scheme, there was a very low rate of referral to services. There were only seven referrals identified in a three-year period prior to commencement, whereas in the three years post training, 870 cases have been identified and supported. The project encourages early identification, diversion to appropriate support, preventing further suffering and reducing crisis demand on the police. The victim-centred approach also provides police officers with the opportunity to work more closely with the GPs, enhancing local knowledge of pathways and support available to victims. Will you consider roll-out of the IRIS programme across all communities in Wales in order to tackle domestic violence and abuse?
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rhaglen hyfforddi ac atgyfeirio ar gyfer meddygon teulu mewn perthynas â cham-drin domestig a thrais rhywiol yw IRIS, sy'n nodi camdriniaeth ac yn atgyfeirio at well diogelwch, ac yn fy rôl fel noddwr Bawso, rwy'n falch eu bod yn cyflawni'r model IRIS, sydd wedi trawsnewid y gallu i nodi camdriniaeth ac atgyfeirio dioddefwyr cam-drin domestig mewn gofal sylfaenol yn ne Cymru. Cynllun IRIS yw'r cyntaf o'i fath yng Nghymru. Fe'i lansiwyd gan y comisiynydd heddlu a throseddu, ynghyd â chadeirydd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro, Maria Battle. Dewiswyd 25 o feddygfeydd ledled Caerdydd a'r Fro i fod yn rhan o'r prosiect arloesol hwn.
Lansiwyd y model IRIS mewn meddygfeydd yng Nghwm Taf ym mis Tachwedd 2015, ac mae Dr Jackie Gantley, arweinydd clinigol IRIS, wedi datgan bod y gyfradd atgyfeirio at wasanaethau cyn dechrau'r cynllun yn isel iawn. Saith atgyfeiriad yn unig a nodwyd mewn cyfnod o dair blynedd cyn dechrau'r cynllun, ond yn y tair blynedd ar ôl darparu hyfforddiant, cafodd 870 o achosion eu nodi a'u cefnogi. Mae'r prosiect yn annog nodi achosion yn gynnar, dargyfeirio i gymorth priodol, gan atal dioddefaint pellach a lleihau galwadau argyfwng at yr heddlu. Mae'r dull gweithredu sy'n canolbwyntio ar y dioddefwr hefyd yn rhoi cyfle i swyddogion yr heddlu weithio'n agosach gyda'r meddygon teulu, gan wella gwybodaeth leol am y llwybrau a'r cymorth sydd ar gael i ddioddefwyr. A wnewch chi ystyried cyflwyno rhaglen IRIS ym mhob cymuned yng Nghymru er mwyn mynd i'r afael â thrais a cham-drin domestig?
Yes, it's clearly been a very effective programme, and I know Jane Hutt's long-term interest in programmes that are effective in terms of prevention as well as helping victims. It's a GP practice-based domestic violence training, support and referral programme, and I think it was first trialled in Bristol and Hackney.
As she says, the Police and Crime Commissioner for South Wales has funded two of the projects, and some of the funding has come through Cardiff and Vale local health board. We've been concentrating on our national training framework, ensuring that violence against women, domestic abuse and sexual violence training is a core part of the service that our health, fire and rescue and local authority colleagues offer. And as I said earlier, Deputy Presiding Officer, public services have shown a commitment to this training, and I was right in saying over 70,000 people were trained last year. It's a key part of the framework that supports front-line professionals, with detailed guidance and training to help them to ask potential victims about abuse and to take action to help them. GPs are identified as a priority group for 'ask and act' in our statutory guidance. It's a very cost-effective process of informed enquiry to identify and support victims, and it's opening up gateways and opportunities for those who have experienced abuse in every part of our public service. We've just recently run a procurement exercise for further 'ask and act' training for front-line professionals and are on track to achieve national roll-out by 2021.
Under the 2015 Act, local authorities and local health boards are required to develop and publish a local VAWSDASV strategy, setting out the identified needs and priorities for their area. The first strategies were published for 2018–19, and the national advisers will be providing feedback to assist with the further development of the strategies. So, as part of the further feedback, Jane Hutt, I'm more than happy to discuss with my Cabinet colleague for health whether this programme could be part of that.
Ydy, mae'n amlwg ei bod yn rhaglen effeithiol iawn, a gwn am ddiddordeb maith Jane Hutt mewn rhaglenni sy'n effeithiol o ran atal yn ogystal â helpu dioddefwyr. Rhaglen hyfforddiant, cymorth ac atgyfeirio mewn perthynas â thrais domestig yw hi ar gyfer meddygon teulu, a chredaf iddi gael ei threialu gyntaf ym Mryste a Hackney.
Fel y mae'n dweud, ariannodd Comisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru ddau o'r prosiectau, a daeth rhywfaint o'r arian drwy fwrdd iechyd lleol Caerdydd a'r Fro. Rydym wedi canolbwyntio ar ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol, gan sicrhau bod hyfforddiant trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn rhan graidd o'r gwasanaeth a gynigir gan ein cydweithwyr ym maes iechyd, tân ac achub ac awdurdodau lleol. Ac fel y dywedais yn gynharach, Ddirprwy Lywydd, mae gwasanaethau cyhoeddus wedi dangos ymrwymiad i'r hyfforddiant hwn, ac roeddwn yn iawn i ddweud bod dros 70,000 o bobl wedi eu hyfforddi y llynedd. Mae'n rhan allweddol o'r fframwaith sy'n cefnogi gweithwyr proffesiynol rheng flaen, gyda chanllawiau manwl a hyfforddiant i'w helpu i holi dioddefwyr posibl ynglŷn â cham-drin ac i roi camau ar waith i'w helpu. Nodwyd bod meddygon teulu'n grŵp blaenoriaeth ar gyfer 'gofyn a gweithredu' yn ein canllawiau statudol. Proses o ymholi gwybodus yw hi sy'n gosteffeithiol iawn ar gyfer nodi a chynorthwyo dioddefwyr, ac mae'n agor pyrth a chyfleoedd i'r rhai sydd wedi profi camdriniaeth ym mhob rhan o'n gwasanaeth cyhoeddus. Yn ddiweddar rydym wedi cynnal ymarfer caffael ar gyfer hyfforddiant 'gofyn a gweithredu' pellach i weithwyr proffesiynol rheng flaen ac rydym ar y trywydd iawn ar gyfer ei gyflwyno'n genedlaethol erbyn 2021.
O dan Ddeddf 2015, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol ddatblygu a chyhoeddi strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn lleol, gan bennu'r anghenion a'r blaenoriaethau a nodwyd ar gyfer eu hardaloedd. Cyhoeddwyd y strategaethau cyntaf ar gyfer 2018-19, a bydd y cynghorwyr cenedlaethol yn darparu adborth i helpu i ddatblygu'r strategaethau ymhellach. Felly, fel rhan o'r adborth pellach, Jane Hutt, rwy'n fwy na hapus i drafod y posibilrwydd o gynnwys y rhaglen hon yn rhan o hynny gyda fy nghyd-Aelod yn y Cabinet dros iechyd.
Cabinet Secretary, can I refer you to a report delivered to the Royal College of Midwives's annual conference last week? This report found that midwives, despite being specifically trained to recognise domestic abuse, often didn't realise when they were themselves the victims. One of the key recommendations to come out of the research was the need for specific policy to support staff who may be experiencing domestic abuse, and I was pleased, in this regard, to note that six of the seven health boards in Wales do have a specific policy. Do you agree with me that all bodies and organisations in the public sector should have such a policy?
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi eich cyfeirio at adroddiad a gyflwynwyd i gynhadledd flynyddol Coleg Brenhinol y Bydwragedd yr wythnos diwethaf? Er bod bydwragedd yn cael eu hyfforddi'n benodol i adnabod cam-drin domestig, yn aml iawn ni fyddent yn sylweddoli pan fyddent yn ddioddefwyr eu hunain. Un o argymhellion allweddol yr ymchwil oedd yr angen am bolisi penodol i gefnogi staff a allai fod yn dioddef cam-drin domestig, ac roeddwn yn falch, yn hyn o beth, o nodi bod chwech o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn meddu ar bolisi penodol. A ydych yn cytuno y dylai'r holl gyrff a sefydliadau yn y sector cyhoeddus gael polisi o'r fath?
Yes, I absolutely do. It's very much part of our national framework. It's very important as part of the 'ask and act' programme that not only are people trained to recognise what they're seeing in front of them with the people they're working with, but that they are trained to see it themselves. Just to consider whether I can do this without revealing any personal details, but I have been actually present when we've gone through the training, and somebody has actually realised that what we were describing was their own life. So, it can have that effect. But, yes, I absolutely agree it should be—well, it is part of our programme that it should be rolled out to all areas of public service, and, actually, after that, the third sector and then, actually, the whole of the citizenry, which is why I was saying earlier, in response to another Member, that the advice is available, and, actually, if Members are interested, they are very welcome to try it.
Ydw, yn bendant. Mae'n rhan bwysig iawn o'n fframwaith cenedlaethol. Mae'n bwysig iawn fel rhan o'r rhaglen 'gofyn a gweithredu' nid yn unig fod pobl yn cael eu hyfforddi i adnabod yr hyn a welant o'u blaenau gyda'r bobl y maent yn gweithio gyda hwy, ond eu bod yn cael eu hyfforddi i'w weld eu hunain. Rhaid imi ystyried a allaf wneud hyn heb ddatgelu unrhyw fanylion personol, ond rwyf wedi bod yn bresennol mewn gwirionedd pan fyddwn wedi bod yn mynd drwy'r hyfforddiant, a rhywun yn sylweddoli mai'r hyn yr oeddem yn ei ddisgrifio oedd eu bywyd hwy eu hunain. Felly, gall gael yr effaith honno. Ond rwy'n cytuno'n llwyr y dylai fod—wel, mae'n rhan o'n rhaglen y dylid ei gyflwyno i bob maes gwasanaeth cyhoeddus, ac mewn gwirionedd, ar ôl hynny, i'r trydydd sector ac yna, i bob dinesydd, a dyna pam roeddwn yn dweud yn gynharach, mewn ymateb i Aelod arall, fod y cyngor ar gael, ac mewn gwirionedd, os oes gan yr Aelodau ddiddordeb, mae croeso mawr iddynt roi cynnig arno.
Thank you very much, leader of the house.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Item 3 on the agenda this afternoon: questions to the Assembly Commission. All the questions this afternoon will be answered by the Commissioner Suzy Davies. So, question 1, David Melding.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma: cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Y prynhawn yma bydd yr holl gwestiynau'n cael eu hateb gan y Comisiynydd, Suzy Davies. Felly, cwestiwn 1, David Melding.
1. Pa werthusiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o gyfranogiad y Cynulliad yn Eisteddfod Genedlaethol 2018 ym Mae Caerdydd? OAQ52715
1. What assessment has the Commission made of the Assembly's participation in the 2018 National Eisteddfod in Cardiff Bay? OAQ52715
Diolch am y cwestiwn. Roedd yn wythnos arbennig. Gobeithio eich bod chi i gyd yn cytuno â hynny. Cynhaliwyd gwerthusiad a ddaeth i'r casgliad bod cyfranogiad y Cynulliad yn yr Eisteddfod wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Roedd y mesurau yn cynnwys nifer yr ymwelwyr ar yr ystad, y gwaith ymgysylltu a wnaed, y gost, ac enw da y Senedd a'n staff. Roedd y canlyniadau yn cynnwys cynnydd enfawr mewn ymwelwyr â'r ystad: daeth dros 29,000 o bobl i'r Pierhead, a thros 18,000 o bobl i'r Senedd, gan gymryd rhan yng ngwaith ymgynghori pwyllgorau, yn ogystal â chael gwell dealltwriaeth o'n gwaith.
Thank you for the question. It was a remarkable week. I hope that you all agree with that. An evaluation has been conducted that concluded that the Assembly’s participation in the Eisteddfod was an overwhelming success. Measures included footfall onto the estate, the engagement that was achieved, cost, and the reputation of the Senedd and our staff. Outcomes included a huge increase in visitors to the estate: over 29,000 people visited the Pierhead and over 18,000 people visited the Senedd, taking part in committee consultations as well as having a greater understanding of our work.
Roeddwn i wrth fy modd yn gweld poblogrwydd yr Eisteddfod Genedlaethol, gyda llawer o bobl yn ymweld â'r digwyddiad am y tro cyntaf. Roedd cynnal y Lle Celf yn y Senedd yn ymddangos yn ddefnydd priodol iawn o'r adeilad, a buasai diddordeb gyda fi i glywed am y buddion ehangach a greodd e i'r Cynulliad.
I was delighted to see the popularity of the National Eisteddfod, with very many people visiting the event for the very first time. Having the Lle Celf in the Senedd seemed to be a very appropriate use of the building, and I would be interested to hear about the broader benefits that it brought to the Assembly.
Diolch am hynny hefyd. Roedd cael ein Senedd yng nghanol ein digwyddiad diwylliannol cenedlaethol, a bod yn gartref i'r Lle Celf, pebyll y cymdeithasau a phabell y dysgwyr yn llwyfan gwych ar gyfer ymgysylltu â'r cyhoedd. Daeth bron i 7,000 o bobl i ddigwyddiadau ym mhebyll y cymdeithasau, a gwnaeth dros 5,500 o bobl dynnu eu llun yng nghadair y Llywydd yn y Siambr. Nid wyf i wedi gwneud hynny, felly gwell i mi drio tro nesaf. [Chwerthin.]
Roedd yr adborth ffurfiol ac anecdotaidd ynglŷn â'r Lle Celf yn arbennig o dda, ac rwy'n falch i weld ein bod ni wedi cael siawns ers hynny i gael arddangosfa wych gwaith Kyffin Williams, er enghraifft—gobeithio eich bod chi wedi gweld yr arddangosfa yma. Rwyf wrth fy modd fy hunan i gael gwaith mor sylweddol yma yn y Senedd, a hoffwn i hefyd weld mwy o hynny—wrth gwrs, tu mewn i gyfyngiadau anochel ein hadnoddau ariannol a dynol. Ac os oes yna bosibilrwydd i ni iwsio'r ystad yn fwy na rŷm ni'n ei wneud ar hyn o bryd ar gyfer strategaethau ymgysylltu â'r cyhoedd, rwy'n siŵr eich bod chi i gyd yn fodlon i gael siawns i wneud hynny.
Thank you for that as well. Having our Senedd at the heart of our national cultural event, and being the home for the Lle Celf, the societies tent and the provision for learners was an excellent opportunity. Nearly 7,000 people attended the events of the societies, and 5,500 people took their photograph in the Llywydd’s chair in the Chamber. I haven’t done that, so maybe I should try next time. [Laughter.]
The formal and anecdotal feedback for the Lle Celf was very positive, and I’m pleased that we’ve had an opportunity since then to show the excellent work of Kyffin Williams, for example—I hope you’ve seen that exhibition. I’m delighted to see works of such cultural significance given a stage in the Senedd, and certainly I’d like to see more of that—within the inevitable constraints of our financial and human resources, of course. And if there's a possibility for us to use the estate more than we do at present for engagement strategies with the public, I’m sure you would all be content with every opportunity to do so.
2. Pa ddigwyddiadau y mae'r Comisiwn wedi'u cynllunio i goffáu canmlwyddiant diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf? OAQ52740
2. What events does the Commission have planned to commemorate the centenary of the end of the First World War? OAQ52740
Thank you, Andrew. Well, over the last four years, of course, we've worked with a range of partners to commemorate those who lost their lives, including the 14-18 NOW and Wales for Peace, to hold conferences, a series of guest lectures and panel discussions, including contributions of experts in particular aspects of war. We'll all remember the exhibitions, including the weeping willow exhibition and, of course, the opportunity for Members to bring some of their own memorabilia in, bringing the awfulness of war into very close contact with our own family experiences.
There will be another guest lecture on the role and contribution of women to the first world war, and, finally, a conference in conjunction with Wales for Peace, bringing children and young people from across Wales together, to discuss shaping the future we wish to see—obviously, with the first world war as the context for that.
Diolch i chi, Andrew. Wel, dros y pedair blynedd diwethaf, wrth gwrs, rydym wedi gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i goffáu'r rhai a gollodd eu bywydau, gan gynnwys 14-18 NOW a Cymru dros Heddwch, i gynnal cynadleddau, cyfres o ddarlithoedd gwadd a thrafodaethau panel, gan gynnwys cyfraniadau arbenigwyr mewn agweddau penodol ar y rhyfel. Byddwn oll yn cofio'r arddangosfeydd, gan gynnwys yr arddangosfa'r helyg wylofus a'r cyfle, wrth gwrs, i'r Aelodau ddod â rhai o'u pethau cofiadwy eu hunain i mewn, gan ddod ag erchylltra rhyfel i gysylltiad agos iawn â'n profiadau teuluol ein hunain.
Cynhelir darlith wadd arall ar rôl a chyfraniad menywod i'r rhyfel byd cyntaf, ac yn olaf, cynhadledd ar y cyd â Cymru dros Heddwch, i ddod â phlant a phobl ifanc o bob rhan o Gymru at ei gilydd i drafod y gwaith o ffurfio'r dyfodol y dymunwn ei weld—gyda'r rhyfel byd cyntaf yn gyd-destun iddo wrth gwrs.
Thank you, Commissioner, for that answer. There have been, you quite rightly pointed out, many commemorative events over the last four years, and in particular the programme that the Welsh Government has led on, which is to be commended, in fairness. But this is the national Parliament of Wales, and as you walk through this building, there is, at the moment, no physical memorial to the fallen in the first world war and the effort of the civilian community that was left at home to feed the nation and to provide those basic services on the home front as well, then. I do think that is missing in this wonderful Parliament building that we have, and I would invite the Commission to look at putting a lasting memorial up that would commemorate the centenary activities but also be a focal point, as was the wonderful poppy display that was outside this building—I think, two years ago now—which captured the public's imagination and is now available for everyone to see at the Imperial War Museums. So, I'd invite the Commissioner to take this forward within the Commission, and hopefully the Commission will come forward with proposals for a lasting memorial that shows what this building and this institution and its Members did to commemorate the centenary.
Diolch am yr ateb hwnnw, Gomisiynydd. Fel y dywedoch chi'n gwbl gywir, bu llawer o ddigwyddiadau coffáu dros y pedair blynedd diwethaf, ac yn arbennig y rhaglen y mae Llywodraeth Cymru wedi arwain arni, sydd i'w chanmol, a bod yn deg. Ond dyma Senedd genedlaethol Cymru, ac wrth i chi gerdded trwy'r adeilad hwn ar hyn o bryd, ni cheir unrhyw gofeb ffisegol i'r rhai a syrthiodd yn y rhyfel byd cyntaf ac ymdrech y gymuned sifil a adawyd gartref i fwydo'r genedl ac i ddarparu'r gwasanaethau sylfaenol gartref yn ogystal. Credaf fod hynny ar goll yn adeilad hyfryd y Senedd, a hoffwn wahodd y Comisiwn i ystyried gosod cofeb barhaol a fyddai'n coffáu gweithgareddau'r canmlwyddiant ond i fod yn ffocws hefyd, fel arddangosfa wych y pabïau y tu allan i'r adeilad hwn—ddwy flynedd yn ôl bellach, rwy'n credu—a ddaliodd ddychymyg y cyhoedd ac sydd ar gael bellach i bawb ei gweld yn yr Amgueddfa Ryfel Ymerodrol. Felly, hoffwn wahodd y Comisiynydd i fwrw ymlaen â hyn yn y Comisiwn, a gobeithio y bydd y Comisiwn yn cyflwyno cynigion ar gyfer cofeb barhaol sy'n dangos yr hyn a wnaeth yr adeilad hwn a'r sefydliad hwn a'i Aelodau i goffáu'r canmlwyddiant.
Thank you very much for that idea. We're always looking for new ideas in the Commission to improve the building and perhaps convey our connection with the people of Wales. I mean, this is a serious part of our history, and I hope that the temporary exhibitions and the work that's been done in the last few years have helped maintain that link, and particularly for young people, to remind them that this has actually happened. We have the merchant seafarers' memorial outside, but of course that's just one group of contributors to war, and, of course, there are many local men—and it is men—commemorated by that memorial. But of course this is an idea we will consider. The one thing I don't think any of us would want, though, is the building just to become a place to be covered in plaques. I think we would have to be particularly careful about what we choose to say 'yes' to if we're going to be thinking about these types of memorials, but, of course, this is the first world war we're talking about, so I would say it would be a very good contender.
Diolch yn fawr iawn am y syniad hwnnw. Rydym bob amser yn chwilio am syniadau newydd yn y Comisiwn i wella'r adeilad a chyfleu ein cysylltiad efallai gyda phobl Cymru. Hynny yw, mae hon yn rhan ddifrifol o'n hanes, a gobeithiaf fod yr arddangosfeydd dros dro a'r gwaith a wnaed yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi helpu i gynnal y cysylltiad hwnnw, ac yn enwedig ar gyfer pobl ifanc, i'w hatgoffa bod hyn wedi digwydd go iawn. Mae gennym gofeb y masnachlongwyr y tu allan, ond wrth gwrs un grŵp yn unig o gyfranwyr i'r rhyfel yw'r rheini, ac wrth gwrs, mae llawer o ddynion lleol—a dynion oeddent—wedi eu coffáu gan y gofeb honno. Ond wrth gwrs mae'n syniad y byddwn yn ei ystyried. Un peth rwy'n meddwl na fyddai neb ohonom ei eisiau, er hynny, yw i'r adeilad ddod yn lle sy'n llawn o blaciau. Rwy'n credu y byddai'n rhaid inni fod yn ofalus iawn ynglŷn â beth y byddwn yn dewis ei gymeradwyo os ydym yn mynd i fod yn meddwl am y mathau hyn o gofebion, ond wrth gwrs, y rhyfel byd cyntaf sydd dan sylw, felly buaswn yn dweud y gwnâi ymgeisydd da iawn.
Well, we are the National Assembly for Wales, and so can I ask that any commemoration activities that are taking place are provided around Wales, not just in Cardiff Bay? I know this is our major place of work, but Wales is a lot bigger than just Cardiff Bay, and I also know that the Commission have staff in other parts of Wales, so please can I ask that other parts of Wales are considered, not just this building?
Wel, Cynulliad Cenedlaethol Cymru ydym ni, ac felly a gaf fi ofyn i chi ddarparu unrhyw weithgareddau coffáu sy'n digwydd mewn rhannau eraill o Gymru, nid yn unig ym Mae Caerdydd? Gwn mai dyma ein prif weithle, ond mae Cymru'n llawer mwy na Bae Caerdydd yn unig, a gwn hefyd fod gan y Comisiwn staff mewn rhannau eraill o Gymru, felly os gwelwch yn dda, a gaf fi ofyn i chi ystyried rhannau eraill o Gymru, ac nid yr adeilad hwn yn unig?
Well, I think it's fair to say that all parts of the public sector, particularly our local authorities, have been great participants in this commemoration over the last four years. We're talking about the end of those commemorations now, and, as we heard earlier, of course, local authorities are strapped for cash at the moment, but the same is true of the Commission in deciding how it needs to divide its resources up. I would hope, though, that the engagement strategy that we have, particularly engaging with schools, has made a contribution to young people's understanding of this across Wales, not just in Cardiff Bay.
Wel, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod pob rhan o'r sector cyhoeddus, yn enwedig ein hawdurdodau lleol, wedi bod yn gyfranogwyr gwych yn y coffâd hwn dros y pedair blynedd diwethaf. Rydym yn sôn am ddiwedd y digwyddiadau coffáu hynny bellach, ac fel y clywsom yn gynharach wrth gwrs, mae awdurdodau lleol yn brin o arian ar hyn o bryd, ond mae'r un peth yn wir am y Comisiwn o ran penderfynu sut y mae angen iddo rannu ei adnoddau. Buaswn yn gobeithio, fodd bynnag, fod y strategaeth ymgysylltu sydd gennym, yn enwedig ymgysylltu ag ysgolion, wedi cyfrannu at ddealltwriaeth pobl ifanc o hyn ledled Cymru, nid yn unig ym Mae Caerdydd.
Question 3 [OAQ52735] by Julie Morgan has been withdrawn. Question 4—Jayne Bryant.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ52735] gan Julie Morgan yn ôl. Cwestiwn 4—Jayne Bryant.
4. Beth y mae'r Comisiwn yn ei wneud i annog pobl ifanc i ymweld â'r Cynulliad? OAQ52731
4. What is the Commission doing to encourage young people to visit the Assembly? OAQ52731
Thank you. Well, we engage with over 20,000 young people each year, half of which engage with us on the estate. Youth groups, colleges and schools are all invited to take part in sessions in Siambr Hywel, and we also travel to schools—that should be more convenient for them. The range of services offered to young people is actually advertised on the website as well—so, I'm just giving that a plug now so that more people know about it—as well as across social media channels, the education and engagement team's youth letter, through the Dysg newsletter, and through the Hwb learning platform.
Diolch. Wel, rydym yn ymgysylltu â dros 20,000 o bobl ifanc bob blwyddyn, a bydd eu hanner yn dod i gysylltiad â ni ar yr ystâd. Gwahoddir grwpiau ieuenctid, colegau ac ysgolion i gymryd rhan mewn sesiynau yn Siambr Hywel, ac rydym hefyd yn teithio i ysgolion—dylai hynny fod yn fwy cyfleus iddynt. Mae ystod y gwasanaethau a gynigir i bobl ifanc yn cael ei hysbysebu ar y wefan hefyd— felly, rwy'n rhoi sylw i hynny yn awr fel bod mwy o bobl yn gwybod—yn ogystal ag ar draws y cyfryngau cymdeithasol, y tîm addysg ac ymgysylltu â phobl ifanc, drwy gylchlythyr Dysg, a thrwy lwyfan dysgu Hwb.
Thank you. A few weeks ago, to mark the centenary of women's suffrage, over 100 brownies and guides from across Gwent, aged between seven and 14, spent two consecutive Saturdays in the Senedd at the Senedd takeover. It was a full day of activities and my colleagues Lynne Neagle, Julie Morgan and I were really impressed with the girls' enthusiasm and ideas. There was even a special badge designed for the occasion. It was the first time that many of them had visited the Senedd, and it was a fantastic opportunity for them to learn more about the history of women's suffrage in Wales. We also recruited voters, and, hopefully, some potential candidates, for the Youth Parliament. A lot of hard work by Assembly staff and Girlguiding Gwent went into planning this activity on a Saturday, so can the Commissioner set out what is being done to attract organisations working with young people to hold innovative events such as this in the Senedd?
Diolch. Ychydig wythnosau yn ôl, i nodi canmlwyddiant y bleidlais i fenywod, treuliodd dros 100 o brownis a geidiaid rhwng saith a 14 oed o bob rhan o Went ddau ddydd Sadwrn olynol yn meddiannu'r Senedd. Roedd yn ddiwrnod llawn o weithgareddau a gwnaeth brwdfrydedd a syniadau'r merched argraff ar fy nghyd-Aelodau, Lynne Neagle, Julie Morgan a minnau. Lluniwyd bathodyn arbennig ar gyfer yr achlysur. Dyma'r tro cyntaf i lawer ohonynt ymweld â'r Senedd, ac roedd yn gyfle gwych iddynt ddysgu mwy am hanes y bleidlais i fenywod yng Nghymru. Recriwtiwyd pleidleiswyr hefyd ar gyfer y Senedd Ieuenctid, a rhai ymgeiswyr posibl, rwy'n gobeithio. Gweithiodd staff y Cynulliad a Girlguiding Gwent yn galed ar gynllunio'r gweithgaredd ar ddydd Sadwrn, felly a wnaiff y Comisiynydd nodi beth sy'n cael ei wneud i ddenu sefydliadau sy'n gweithio gyda phobl ifanc i gynnal digwyddiadau arloesol fel hyn yn y Senedd?
Thank you for that contribution. I'm hoping that the members of staff hear the congratulations that you've offered them, because the girl guides and brownies that you were talking about obviously had an amazing experience, and, if we can compare what their experience was like with those who came in during the Eisteddfod, where understanding of what happens in this place grew really quite significantly, then I hope the same is true for your visitors.
You mentioned the Youth Parliament. Obviously, brownies and girl guides are one of the groups that have been targeted, if that's the right word, to help find candidates for the Youth Parliament. You'll remember that, outside the 40 constituencies, there are 20 seats that will be taken by members of youth groups, and actually Girlguiding Cymru's got an exceptional record. It was here, or engaged with the Assembly, 11 times last year, and that was away from this estate, so I think, as an organisation, it's absolutely right that they're the people who should be taking part in our Youth Parliament.
Did they know about the travel subsidy that they can get to come here? Maybe you don't know the answer to that, but that's one of the main tools that you would use for getting people to come here, rather than our education and outreach service going out. But, apart from the things I've already mentioned, our outreach team does still go out, though there'll be questions about where the balance lies now between that work and the work on the Youth Parliament, because, obviously, we have a set number of staff and the Youth Parliament has obviously been a priority for the Assembly, as we found out in votes on this—well, almost two years ago now, I think.
Diolch ichi am eich cyfraniad. Rwy'n gobeithio bod yr aelodau o staff yn eich clywed yn eu llongyfarch, oherwydd fe gafodd y geidiaid a'r brownis yr oeddech yn sôn amdanynt brofiad anhygoel, ac os gallwn gymharu eu profiad â'r rhai a ddaeth i mewn yn ystod yr Eisteddfod, fe dyfodd dealltwriaeth pobl o'r hyn sy'n digwydd yn y lle hwn yn eithaf sylweddol, ac rwy'n gobeithio bod yr un peth yn wir am eich ymwelwyr chi.
Fe sonioch chi am y Senedd Ieuenctid. Yn amlwg, mae brownis a geidiaid yn un o'r grwpiau sydd wedi'u targedu, os mai dyna'r gair cywir, i helpu i ddod o hyd i ymgeiswyr ar gyfer y Senedd Ieuenctid. Ar wahân i'r 40 etholaeth, fe gofiwch fod 20 o seddi i'w llenwi gan aelodau o grwpiau ieuenctid, ac mewn gwirionedd mae gan Girlguiding Cymru record eithriadol. Bu yma, neu fe ymgysylltodd â'r Cynulliad i ffwrdd o'r ystâd hon, 11 gwaith y llynedd, felly, fel sefydliad, rwy'n credu ei bod hi'n hollol iawn mai hwy yw'r bobl a ddylai fod yn cymryd rhan yn ein Senedd Ieuenctid.
A oeddent yn gwybod am y cymhorthdal teithio y gallant ei gael i ddod yma? Efallai nad ydych yn gwybod yr ateb, ond dyna un o'r prif arfau y byddech yn eu defnyddio i gael pobl i ddod yma, yn hytrach na bod ein gwasanaeth addysg ac allgymorth yn mynd allan. Ond ar wahân i'r pethau rwyf wedi'u crybwyll eisoes, mae ein tîm allgymorth yn dal i fynd allan, er y bydd cwestiynau ynglŷn â ble mae'r cydbwysedd bellach rhwng y gwaith hwnnw a'r gwaith ar y Senedd Ieuenctid, oherwydd, yn amlwg, nifer penodol o staff sydd gennym ac mae'r Senedd Ieuenctid wedi bod yn flaenoriaeth i'r Cynulliad, fel y gwelsom yn y bleidlais ar hyn—wel, bron ddwy flynedd yn ôl bellach, rwy'n credu.
5. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ddarparu adnoddau ar gyfer Senedd Ieuenctid Cymru? OAQ52729
5. Will the Commission make a statement on resourcing the Welsh Youth Parliament? OAQ52729
Absolutely. The Assembly Commission agreed in November 2016 that £100,000 would go in this financial year to help set the institution up and to promote it and to help young people understand what it would be for. And, thereafter, in non-election years, we're talking about £50,000.
Yn sicr. Cytunodd Comisiwn y Cynulliad ym mis Tachwedd 2016 y byddai £100,000 yn mynd yn y flwyddyn ariannol hon tuag at helpu i sefydlu'r corff ac i'w hyrwyddo ac i helpu pobl ifanc i ddeall beth fyddai ei ddiben. Ac ar ôl hynny, mewn blynyddoedd di-etholiad, rydym yn sôn am £50,000.
Thank you very much, Commissioner, for that answer. May I ask on what basis the £50,000 has been agreed? Because I think we need to be sure that—. This is such an exciting initiative—this is one of the best things the Assembly has done for a very, very long time, it's had a huge welcome, and we need to make sure that the resourcing for that is sustainable, I think particularly looking at supporting those groups of young people who may find it harder to engage—some of the young people who will come from the 20, rather than the 40 directly-elected Members. So, can I ask that the Commission keeps that funding under review and to give consideration if it's found that it's not adequate?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw, Gomisiynydd. A gaf fi ofyn ar ba sail y cytunwyd ar y £50,000? Oherwydd credaf fod angen inni fod yn siŵr—. Mae hon yn fenter mor gyffrous—dyma un o'r pethau gorau a wnaeth y Cynulliad ers amser hir iawn, mae wedi cael croeso mawr, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod yr adnoddau ar ei gyfer yn gynaliadwy, yn enwedig ar gyfer cefnogi grwpiau o bobl ifanc a allai ei chael hi'n anos i gymryd rhan—rhai o'r bobl ifanc a fydd yn dod o blith yr 20, yn hytrach na'r 40 o Aelodau a etholir yn uniongyrchol. Felly, a gaf fi ofyn i'r Comisiwn barhau i adolygu'r cyllid hwnnw a rhoi ystyriaeth iddo os gwelir nad yw'n ddigonol?
Oh, absolutely. I can give you that reassurance now. We all want this to work. The figures that we have—. This is the first time we've done it; it's been done on best estimates and comparisons with similar ideas in other Parliaments, if you like. But, if this doesn't turn out to be enough money, we will have to, as a Commission, find extra resources to make sure that we can support it properly, because, if we do this half-heartedly, there's no point in us doing it at all.
O, yn bendant. Gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi yn awr. Mae pawb ohonom am weld hyn yn gweithio. Mae'r ffigurau sydd gennym—. Dyma'r tro cyntaf i ni ei wneud; mae wedi digwydd ar sail amcangyfrifon gorau a chymariaethau â syniadau tebyg mewn Seneddau eraill. Ond os nad yw'n ddigon o arian, bydd yn rhaid i ni fel Comisiwn ddod o hyd i adnoddau ychwanegol i wneud yn siŵr y gallwn ei gefnogi'n briodol, oherwydd os na fyddwn yn ymroi'n llwyr i hyn, nid oes pwynt i ni ei wneud o gwbl.
6. A wnaiff y Comisiynydd ddatganiad am barodrwydd y Cynulliad a'i swyddfeydd ledled y wlad i ymateb i ymosodiadau terfysgol posibl? OAQ52741
6. Will the Commissioner make a statement on the preparedness of the Assembly and its offices across Wales to respond to potential terrorist attacks? OAQ52741
Thank you for that question. It's a serious question and, as you may notice from budgets in the most recent years, the Commission has already made a significant investment in protective security across the estate but also in Members' offices, which is regularly reviewed, considering the UK threat level from international terrorism. And, as well as providing appropriate security advice and comprehensive safety awareness training to Members and Commission staff, we have increased levels of protection against cyber attack, which, of course, is invisible—we don't get to see that in the same way that we do our security presence, which has also increased—and we work with a number of agencies to develop and deliver a package that's pretty robust.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'n gwestiwn difrifol ac fel y sylwch o gyllidebau yn y blynyddoedd mwyaf diweddar, mae'r Comisiwn eisoes wedi buddsoddi'n sylweddol mewn diogelwch amddiffynnol ar draws yr ystâd ond hefyd yn swyddfeydd yr Aelodau, ac adolygir hyn yn rheolaidd, gan ystyried lefel y bygythiad o derfysgaeth ryngwladol i'r DU. Ac yn ogystal â darparu cyngor diogelwch priodol a hyfforddiant ymwybyddiaeth diogelwch cynhwysfawr i'r Aelodau a staff y Comisiwn, rydym wedi cynyddu lefelau diogelwch rhag ymosodiadau seiber, sydd, wrth gwrs, yn anweledig—nid ydym yn ei weld yn yr un modd ag y gwelwn ein presenoldeb diogelwch, sydd hefyd wedi cynyddu—ac rydym yn gweithio gyda nifer o asiantaethau i ddatblygu a chyflwyno pecyn go gadarn.
Thank you. On 22 March 2017, 50 people were, of course, injured and five tragically killed in a terrorism attack when they drove a car into crowds on Westminster bridge, stabbing, horrifically, a policeman outside the House of Commons. Whilst none of us can predict when or where a terrorist attack might occur, this particular attack does highlight the possibility that democratic institutions are facing. Undoubtedly, we know and we appreciate the very strict security measures that we do have here in Cardiff Bay. However, I do share some concern about the safety and anti-terrorism measures in our Colwyn Bay office. So, will you clarify what measures you are taking—or the Commission, that is—to protect the staff and public using those offices, please?
Diolch. Ar 22 Mawrth 2017, cafodd 50 o bobl eu hanafu a phump eu lladd yn drasig iawn mewn ymosodiad terfysgol drwy yrru car i dorf ar bont Westminster, a thrywanu plismon mewn modd dychrynllyd iawn y tu allan i Dŷ'r Cyffredin. Er na all yr un ohonom ragweld pryd neu ble y gallai ymosodiad terfysgol ddigwydd, mae'r ymosodiad penodol hwn yn tynnu sylw at y peryglon posibl sy'n wynebu sefydliadau democrataidd. Yn sicr, rydym yn gwybod am y mesurau diogelwch llym iawn sydd gennym yma ym Mae Caerdydd ac yn gweld eu gwerth. Fodd bynnag, rwy'n rhannu peth pryder ynglŷn â diogelwch a mesurau gwrth-derfysgaeth yn ein swyddfa ym Mae Colwyn. Felly, a wnewch chi egluro pa gamau rydych yn eu cymryd—neu'r Comisiwn, hynny yw—i ddiogelu'r staff a'r cyhoedd sy'n defnyddio'r swyddfeydd hynny, os gwelwch yn dda?
Well, certainly—obviously, I'm not going to give you too much detail; quite a lot of this will be confidential, and I'm sure you understand why. But the level of attention paid to the Colwyn Bay office is the same as here. So, the whole of the Senedd is classed as a tier 1 site. The National Assembly for Wales's security team works in partnership here with South Wales Police and other appropriate agencies, such as the counter-terrorism unit, to identity risk and put the appropriate level of mitigation in place. I'd say, probably—. The Senedd gets that level of oversight from South Wales Police rather than North Wales Police, obviously. But what you will have seen—and I'm hoping this is true of Colwyn Bay as well—is that there's increased staffing within the security service, and, here, there's an introduction of an armed police presence. I mentioned the cyber attack and the security awareness. So, if you have any sense that the staff in Colwyn Bay are perhaps not getting the training that we're having here, then I really would like you to let us know. Thank you.
Wel, yn sicr—yn amlwg, nid wyf am roi gormod o fanylion i chi; bydd cryn dipyn o hyn yn gyfrinachol, ac rwy'n siŵr eich bod yn deall pam. Ond mae lefel y sylw a roddir i swyddfa Bae Colwyn yr un fath â'r lle hwn. Felly, caiff y Senedd gyfan ei dosbarthu fel safle haen 1. Mae tîm diogelwch Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn gweithio mewn partneriaeth yma gyda Heddlu De Cymru ac asiantaethau priodol eraill, megis yr uned gwrth-derfysgaeth, ar nodi risg a rhoi'r lefel briodol o fesurau lliniaru ar waith. Buaswn yn dweud, mae'n debyg—. Mae'r Senedd yn cael y lefel honno o oruchwyliaeth gan Heddlu De Cymru yn hytrach na Heddlu Gogledd Cymru, yn amlwg. Ond yr hyn y byddwch wedi'i weld—ac rwy'n gobeithio bod hyn yn wir am Fae Colwyn yn ogystal—yw bod mwy o aelodau staff yn y gwasanaeth diogelwch, ac yma, cyflwynwyd presenoldeb heddlu arfog. Soniais am yr ymosodiad seiber a'r ymwybyddiaeth diogelwch. Felly, os oes gennych unrhyw deimlad efallai nad yw'r staff ym Mae Colwyn yn cael yr hyfforddiant a gawn yma, hoffwn yn fawr i chi roi gwybod inni. Diolch.
Thank you very much, Commissioner.
Diolch yn fawr iawn, Gomisiynydd.
Item 4 on the agenda is topical questions and no topical questions have been accepted.
Eitem 4 ar yr agenda yw cwestiynau amserol, ac ni ddaeth unrhyw gwestiynau amserol i law.
Therefore, item 5 is the 90-second statements, and the first of the 90-second statements today is from Jack Sargeant.
Felly, eitem 5 yw'r datganiadau 90 eiliad, a heddiw daw'r cyntaf o'r datganiadau 90 eiliad gan Jack Sargeant.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Today is World Mental Health Day. In recent years a lot of progress has been made in breaking down the stigma about talking about mental health, but we know that there is still so much to do. This year's theme for World Mental Health Day is young people and mental health in a changing and challenging world, and I was proud to host an event this morning with the future generations commissioner, Sophie Howe, on this very issue.
Unfortunately, we know that one in four students experience poor mental health whilst at university, and what many of them are saying is that it is difficult to find and access the services that they need. Being on a course of education can be very stressful. For many students, it's their first time away from home. There are lots of new experiences and new people to meet. There's often financial pressure. There's the work and stress of whatever course they're on. And, on top of all that, there are personal and family stresses. So, I'm proud to be supporting the National Union of Students Wales's campaign on mental health this year. They will be reviewing the good practices and looking at where improvements can be made and I look forward to them presenting their findings to us here in the Chamber.
Llywydd, for me, this day is also very personal. Dad was an extremely loving person and a role model to so many of us. As I said in my first speech in this Chamber, he was the man that I loved going for a pint with, the man who helped me in my exams, the man who stood by my side proud when I graduated, the man who held our family together. He had a lot of friends and a lot of close family and I know that his death has affected my life and their lives for many years to come. I do think that it's altered my existence and paved the way for many things to happen in my life that were completely out of my control.
Llywydd, I will finish up now. I just want to say to those who can't discuss mental health problems and find it difficult that I stand with you. I am one of you, but I will fight alongside you. I'll end on a very, very brief quote:
'When "I" is replaced with "We", even "Illness" becomes "Wellness".'
Diolch, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Heddiw yw Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd. Yn y blynyddoedd diwethaf, gwnaed llawer o gynnydd yn chwalu'r stigma ynglŷn â siarad am iechyd meddwl, ond gwyddom fod llawer i'w wneud o hyd. Y thema eleni ar gyfer Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd yw pobl ifanc ac iechyd meddwl mewn byd newidiol a heriol, ac roeddwn yn falch o gynnal digwyddiad y bore yma gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, Sophie Howe, ar y mater hwn.
Yn anffodus, gwyddom fod un o bob pedwar myfyriwr yn dioddef iechyd meddwl gwael tra'u bod yn y brifysgol, a'r hyn y mae llawer ohonynt yn ei ddweud yw ei bod hi'n anodd dod o hyd i'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt. Gall bod ar lwybr addysg beri llawer o straen. I lawer o fyfyrwyr, dyma eu tro cyntaf oddi cartref. Ceir llawer o brofiadau newydd a phobl newydd i'w cyfarfod. Yn aml, ceir pwysau ariannol, a gwaith a straen pa gwrs bynnag y maent yn ei ddilyn. Ac ar ben hyn i gyd, ceir gwahanol fathau o straen personol a theuluol. Felly, rwy'n falch o gefnogi ymgyrch Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru ar iechyd meddwl eleni. Byddant yn adolygu'r arferion da ac yn edrych i weld ble mae modd gwella ac edrychaf ymlaen at weld eu canfyddiadau'n cael eu cyflwyno i ni yma yn y Siambr.
Lywydd, i mi, mae'r diwrnod hwn yn bersonol iawn hefyd. Roedd Dad yn berson hynod o gariadus ac yn fodel rôl i gynifer ohonom. Fel y dywedais yn fy araith gyntaf yn y Siambr hon, ef oedd y dyn yr oeddwn wrth fy modd yn mynd am beint gydag ef, y dyn a wnaeth fy helpu yn fy arholiadau, y dyn a safodd yn falch wrth fy ymyl pan raddiais, y dyn a ddaliai ein teulu gyda'i gilydd. Roedd ganddo lawer o ffrindiau a llawer o deulu agos a gwn fod ei farwolaeth wedi effeithio ar fy mywyd i a'u bywydau hwy am flynyddoedd lawer i ddod. Credaf ei fod wedi newid fy modolaeth ac wedi paratoi'r ffordd i lawer o bethau ddigwydd yn fy mywyd a oedd yn gyfan gwbl y tu hwnt i fy rheolaeth.
Lywydd, rwyf am orffen yn awr. Hoffwn ddweud wrth y rheini na allant drafod problemau iechyd meddwl ac sy'n ei chael hi'n anodd fy mod i'n sefyll gyda chi. Rwy'n un ohonoch, ond fe wnaf ymladd wrth eich ochr. Fe ddof i ben gyda dyfyniad byr iawn:
'Pan ddown at ein gilydd, mae afiechyd yn troi'n iechyd.'
Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Yn Eglwys Sant Cybi heddiw, mae trigolion Caergybi a Dun Laoghaire wedi dod ynghyd i gofio suddo’r RMS Leinster union 100 mlynedd yn ôl.
At St Cybi Church today, the residents of Holyhead and Dun Laoghaire have gathered together to remember the sinking of the RMS Leinster exactly 100 years ago.
The RMS Leinster left Kingstown, now Dun Laoghaire, shortly before nine in the morning on 10 October 1918. She was bound for Holyhead with 771 passengers and crew on board. An hour later, she was targeted by a patrolling U-boat. It fired two torpedoes and the Leinster was sunk. More than 500 of those on board lost their lives. It was an atrocity, and it’s thought that reaction to it influenced the politicians involved in talks to end the first world war. Armistice was signed a month later.
Families and communities in Wales and Ireland were devastated, and today we remember them and all those who died: people like fireman John Williams of Gwalchmai, who had saved a woman passenger and had gone down below again to save another when he was lost; people like Louisa Parry from Holyhead, a stewardess, who sailed that day instead of one of her sisters who was ill. She went to a lower deck to help passengers but became trapped in a cabin with a mother and her child. We also remember the crew of U-boat 123, who themselves were killed a week later.
The RMS Leinster centenary commemoration group in Holyhead includes a number who lost their grandparents in the sinking. I’d like to pay tribute to them for their hard work in reminding us of the history of the Leinster and for arranging the commemorative events in Anglesey this week. I look forward to attending one at St Mary’s Hall in Holyhead this Friday. Today two communities and two nations are bound together in memory.
Gadawodd yr RMS Leinster Kingstown, sef Dun Laoghaire erbyn hyn, ychydig cyn naw yn y bore ar 10 Hydref 1918. Anelai am Gaergybi gyda 771 o deithwyr a chriw ar ei bwrdd. Awr yn ddiweddarach, roedd hi wedi'i thargedu gan long danfor ar batrôl. Taniodd ddau dorpido a suddwyd y Leinster. Collodd dros 500 o'r bobl ar ei bwrdd eu bywydau. Roedd yn ddigwyddiad erchyll, a chredir bod yr ymateb iddo wedi dylanwadu ar y gwleidyddion a oedd yn cymryd rhan mewn trafodaethau i roi diwedd ar y rhyfel byd cyntaf. Arwyddwyd y cadoediad fis yn ddiweddarach.
Dioddefodd teuluoedd a chymunedau yng Nghymru ac Iwerddon yn enbyd, a heddiw rydym yn eu cofio a'r holl rai a fu farw: pobl fel y dyn tân John Williams o Walchmai, a oedd wedi achub teithiwr benywaidd ac wedi mynd i lawr wedyn i achub un arall pan fu farw; pobl fel Louisa Parry o Gaergybi, stiward a hwyliodd y diwrnod hwnnw yn lle un o'i chwiorydd a oedd yn sâl. Aeth i ddec is i helpu teithwyr ond cafodd ei chaethiwo mewn caban gyda mam a'i phlentyn. Cofiwn hefyd am griw llong danfor 123, a laddwyd wythnos yn ddiweddarach.
Mae'r grŵp coffáu canmlwyddiant RMS Leinster yng Nghaergybi yn cynnwys nifer a gollodd eu neiniau a'u teidiau pan suddodd y llong. Hoffwn dalu teyrnged iddynt am eu gwaith caled yn ein hatgoffa am hanes y Leinster ac am drefnu'r digwyddiadau coffáu ar Ynys Môn yr wythnos hon. Edrychaf ymlaen at fynychu un yn Neuadd y Santes Fair yng Nghaergybi ddydd Gwener. Heddiw, unir dwy gymuned a dwy wlad gyda'i gilydd wrth inni gofio.
Thank you. Mark Isherwood.
Diolch. Mark Isherwood.
This week is Hospice Care Week, the annual week of activity to raise the profile of hospice care across Wales and the UK. The theme of Hospice Care Week this year is 'Heart my Hospice'. The cross-party group on hospices and palliative care's recent inquiry into inequalities in access heard how limited awareness of the full range of services offered by hospices and the stigma around talking about death and dying can be barriers to people accessing the right care. The group recommended that hospices across Wales should continue to raise awareness of the care they provide and the opportunities for communities to engage with their work.
Each year, hospices in Wales directly care for more than 10,000 people, around 80 per cent of whom are cared for in their own homes and the community. Hospices are reliant on engagement with their communities to support their work. They provide opportunities to volunteer as gardeners, drivers, in retail and administration, and fundraise a total of £2 million every month to sustain the delivery of hospice care in Wales.
Hospices in Wales are asking people to demonstrate their support for their hospice by volunteering, donating, or by showing they care on social media in Hospice Care Week. Throughout the week, hospices in Wales are opening their doors to their wider communities to encourage greater engagement and to improve awareness of the vital work they do.
Yr wythnos hon yw Wythnos Gofal Hosbis, wythnos o weithgaredd blynyddol i godi proffil gofal hosbis ledled Cymru a'r DU. Thema Wythnos Gofal Hosbis eleni yw 'Heart my Hospice'. Clywodd ymchwiliad diweddar y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol i anghydraddoldebau mynediad sut y gall ymwybyddiaeth gyfyngedig o'r ystod lawn o wasanaethau a gynigir gan hosbisau a stigma ynglŷn â siarad am farwolaeth a marw fod yn rhwystrau i bobl rhag cael y gofal cywir. Argymhellodd y grŵp y dylai hosbisau ledled Cymru barhau i godi ymwybyddiaeth o'r gofal y maent yn ei ddarparu a'r cyfleoedd i gymunedau ymgysylltu â'u gwaith.
Bob blwyddyn, mae hosbisau yng Nghymru yn gofalu'n uniongyrchol am fwy na 10,000 o bobl, gydag oddeutu 80 y cant ohonynt yn cael gofal yn eu cartrefi eu hunain a'r gymuned. Mae hosbisau'n dibynnu ar ymgysylltiad â'u cymunedau i gefnogi eu gwaith. Maent yn darparu cyfleoedd i wirfoddoli fel garddwyr, gyrwyr, mewn manwerthu a gweinyddu, ac yn codi cyfanswm o £2 miliwn bob mis i gynnal y ddarpariaeth o ofal hosbis yng Nghymru.
Mae hosbisau yng Nghymru yn gofyn i bobl ddangos eu cefnogaeth i'w hosbis drwy wirfoddoli, cyfrannu, neu drwy ddangos eu bod yn gefnogol ar y cyfryngau cymdeithasol yn ystod Wythnos Gofal Hosbis. Drwy gydol yr wythnos, mae hosbisau yng Nghymru yn agor eu drysau i'w cymunedau ehangach er mwyn annog mwy o ymgysylltiad ac i wella ymwybyddiaeth o'r gwaith hanfodol a wnânt.
Today, we mark World Homeless Day. Since its foundation in 2010, World Homeless Day has been observed on every continent, with the obvious exception of Antarctica. The purpose of World Homeless Day is to draw attention to homeless people's needs locally, and provide opportunities for the community to get involved in responding to homelessness, while taking advantage of the stage created by an international day. So, I'm very pleased that we have this chance to mark it today.
There has been good progress in Wales on ending homelessness, including the homelessness prevention legislation that inspired similar measures in England, commitments on youth homelessness, and work to develop the housing first approach. But we still need a plan, to get everybody into a safe, stable home. Figures for Crisis, calculated by Heriot-Watt University's Professor Glen Bramley, found that 8,200 people across Wales are experiencing the worst forms of homelessness. This includes the main forms of homelessness, such as people who are stuck in crowded and unsafe places, in hostels and night shelters, sleeping on people's sofas and kitchen floors, or in cars, night buses, tents and, of course, alarmingly, out on the streets. If we carry on as we currently are, the Heriot-Watt research found that the number of homeless households is expected to almost double in the next 25 years across Britain. We must redouble our efforts, and ensure that we bring an end to this scourge.
Heddiw, rydym yn nodi Diwrnod Digartrefedd y Byd. Ers ei sefydlu yn 2010, Mae Diwrnod Digartrefedd y Byd wedi cael ei nodi ar bob cyfandir ac eithrio Antarctica. Diben Diwrnod Digartrefedd y Byd yw tynnu sylw at anghenion pobl ddigartref yn lleol, a darparu cyfleoedd i'r gymuned gymryd rhan ac ymateb i ddigartrefedd, gan fanteisio ar y llwyfan a grëwyd gan ddiwrnod rhyngwladol. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn cael cyfle i'w nodi heddiw.
Gwelwyd cynnydd da yng Nghymru ar roi diwedd ar ddigartrefedd, gan gynnwys y ddeddfwriaeth atal digartrefedd a ysbrydolodd fesurau tebyg yn Lloegr, ymrwymiadau ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc, a gwaith i ddatblygu dull tai yn gyntaf. Ond mae'n dal i fod angen cynllun arnom, i bawb gael cartref diogel a sefydlog. Canfu Figures for Crisis, a gyfrifwyd gan yr Athro Glen Bramley o Brifysgol Heriot-Watt, fod 8,200 o bobl ledled Cymru yn profi'r mathau gwaethaf o ddigartrefedd. Mae hyn yn cynnwys y prif fathau o ddigartrefedd, fel pobl sy'n gaeth mewn lleoedd gorlawn ac anniogel, mewn hosteli a llochesi nos, yn cysgu ar soffas pobl a lloriau ceginau, neu mewn ceir, bysiau nos, pebyll ac wrth gwrs, yn frawychus, allan ar y strydoedd. Os parhawn fel yr ydym ar hyn o bryd, canfu ymchwil Heriot-Watt fod disgwyl i nifer yr aelwydydd digartref bron â dyblu yn y 25 mlynedd nesaf ledled Prydain. Rhaid inni ddyblu ein hymdrechion, a sicrhau ein bod yn rhoi diwedd ar y malltod hwn.
Mae dathliadau dwbl yn Ninbych yr wythnos yma, gyda phenblwydd Canolfan Iaith Clwyd, wedi 30 mlynedd o ddarparu addysg Gymraeg i oedolion. Ac mae hi hefyd yn 10 mlynedd ers agor amgueddfa gwbl unigryw Gwefr heb Wifrau—Wireless in Wales—sydd hefyd wedi ei lleoli yn yr un adeilad, yng nghanol y dref yn Ninbych. Y prif symbylydd dros sefydlu’r ddau gorff oedd y diweddar David Jones, cyn-faer Dinbych, dysgwr Cymraeg, rhyng-genedlaetholwr pybyr, a gŵr a oedd â diddordeb mawr mewn hanes radios, a’r cysylltiad rhwng datblygiad radios a goroesiad yr iaith Gymraeg, a’r cysyniad o Gymru fel cenedl.
Bu David yn allweddol yn yr ymgyrch i agor canolfan iaith sirol gyntaf Cymru yn Ninbych, a’i gasgliad personol ef o hen radios yw craidd yr amgueddfa hynod ddiddorol a leolir yng Nghanolfan Iaith Clwyd yn y dref. Roedd e'n aelod o Blaid Cymru, ac yn rhyngwladol ei ddaliadau. Mi helpodd e sefydlu cymdeithas Cymru Cuba, ac mae Vesi, ei wraig, sy'n hannu o Fwlgaria, yn dal i fod yn weithgar gyda’r amgueddfa.
Mae’r ganolfan iaith, wrth gwrs, wedi datblygu gryn dipyn ers ei sefydlu yn ganolfan iaith sirol gyntaf Cymru. Yn dilyn ad-drefnu Cymraeg i oedolion ddwy flynedd yn ôl, mae Popeth Cymraeg bellach yn gyfrifol am gyrsiau sir Ddinbych i gyd. Mae hefyd yn gweithio mewn partneriaeth â Choleg Cambria, sy’n gyfrifol am ddosbarthiadau Cymraeg yn siroedd Wrecsam a’r Fflint.
Mae’n deg dweud na fyddai’r miloedd sydd wedi elwa o’r cyrsiau yma, na’r miloedd sydd wedi ymweld â’r amgueddfa radios, wedi cael y cyfle heb weledigaeth addfwyn o styfnig ein cyfaill diweddar, David Jones. Mae’n dyled ni’n fawr i rywun a oedd yn bencampwr cymunedol go iawn, a dyna pam fy mod i am inni gofio heddiw a dymuno, wrth gwrs, yn dda i'r ddwy ganolfan ar eu penblwyddi arbennig.
There are twin celebrations going on in Denbigh this week, with the Clwyd Welsh language centre celebrating 30 years of providing Welsh-medium education for adults. It’s also 10 years since the opening of the unique Wireless in Wales museum, which is also located in the same building in Denbigh town centre. The main driver for the establishment of the two bodies was the late David Jones, the former mayor of Denbigh, a Welsh learner, a staunch internationalist, and a man who had a great interest in the history of radios, and the link between the development of radios, the survival of the Welsh language, and the concept of Wales as a nation.
David was instrumental in the campaign to open Wales’s first county Welsh language centre in Denbigh, and his personal collection of old radios is the centrepiece of the fascinating museum located in the Clwyd Welsh language centre in the town. He was a loyal member of Plaid Cymru, and held internationalist beliefs. He helped set up Cymru Cuba, the Cuba-Wales society, and his wife, Vesi, who is from Bulgaria, is still active in the museum.
The language centre has developed considerably since its inception as the first county Welsh language centre in Wales. Following the reconfiguration of Welsh for adults two years ago, Popeth Cymraeg is now responsible for all courses in Denbighshire. It also works in partnership with Coleg Cambria, which is responsible for Welsh classes in the counties of Wrexham and Flint.
It is fair to say that the thousands who have benefited from these courses, and the thousands who have visited the radio museum, would not have had the opportunity without the gentle and stubborn vision of our late friend, David Jones. We are greatly indebted to someone who was a real community champion, and that's why I want us to remember him today, and wish both centres well on their special anniversary.
Diolch.
Thank you.
Item 6 on the agenda is a motion to amend Standing Orders, and can I call on a member of the Business Committee to move formally the motion?
Eitem 6 ar yr agenda yw cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog, ac a gaf fi alw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol?
Cynnig NDM6825 Elin Jones
Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio'r Rheolau Sefydlog: Rheolau Sefydlog 24, 25 a 27—Gorchmynion Adran 116C’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Hydref 2018; a
2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheolau Sefydlog 24, 25 a 27, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM6825 Elin Jones
To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the Report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Standing Orders 24, 25 and 27—Section 116C Orders’, laid in the Table Office on 2 October 2018; and
2. Approves the proposal to revise Standing Orders 24, 25 and 27, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Moved.
Cynigiwyd y cynnig.
I realise that these Standing Orders will pass, and for the efficiency of what we need to do, I think we have to accept that. However, it would have been much better if we were amending this afternoon Standing Order 25 to accommodate the new needs that are on us, in relation to taxation powers.
In response to the Business Committee's preference, the Constitutional and Legislative Affairs Committee—and I think the Chair will speak later—suggested a new Standing Order 25. Bizarrely, we are now having to accept a bifurcated Standing Order 27. In the event, this is the wrong Standing Order, because it breaks the logical sequence laid out in Standing Orders, and it effectively places a new Standing Order within an existing Standing Order. This is not clear or transparent, and will have a big effect on anyone trying to read our Standing Orders, to gain an understanding of how these matters are dealt with.
Rwy'n sylweddoli y bydd y Rheolau Sefydlog hyn yn pasio, ac er mwyn sicrhau effeithlonrwydd yr hyn sydd angen inni ei wneud, credaf y bydd yn rhaid inni dderbyn hynny. Fodd bynnag, byddai wedi bod lawer yn well pe baem yn diwygio Rheol Sefydlog 25 y prynhawn yma i ddarparu ar gyfer yr anghenion newydd sydd gennym mewn perthynas â phwerau trethu.
Mewn ymateb i ddewis y Pwyllgor Busnes, awgrymodd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—ac rwy'n credu y bydd y Cadeirydd yn siarad yn nes ymlaen—Reol Sefydlog 25 newydd. Yn rhyfedd iawn, rydym yn awr yn gorfod derbyn Rheol Sefydlog 27 ranedig. Fel mae'n digwydd, dyma'r Rheol Sefydlog anghywir, oherwydd mae'n torri'r drefn resymegol a osodwyd yn y Rheolau Sefydlog, ac i bob pwrpas mae'n gosod Rheol Sefydlog newydd o fewn Rheol Sefydlog sy'n bodoli'n barod. Nid yw hyn yn glir nac yn dryloyw, a bydd yn cael effaith fawr ar unrhyw un sy'n ceisio darllen ein Rheolau Sefydlog, i ddeall sut yr ymdrinnir â'r materion hyn.
Daeth Joyce Watson i'r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
This process has been made even more convoluted by the reporting mechanisms that the Government has committed to. I won't bore the Assembly with them all, but it seems to say there should be a reporting mechanism, but the whole committee is not involved in it, just the Chair. Whilst I have no doubt that Chair will be diligent in the exercise of his duties, this is not robust procedure. I have to say, acting Deputy Presiding Officer, that this amendment is bad craft and I hope it is not repeated.
Mae'r broses hon wedi cael ei gwneud hyd yn oed yn fwy astrus gan y mecanweithiau adrodd y mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo iddynt. Nid wyf am ddiflasu'r Cynulliad â'r rhain oll, ond mae'n ymddangos fel pe bai'n dweud y dylai fod mecanwaith adrodd ar waith, ond nid yw'r pwyllgor cyfan yn rhan ohono, dim ond y Cadeirydd. Er nad oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y Cadeirydd yn ddiwyd wrth ymarfer ei ddyletswyddau, nid yw hon yn weithdrefn gadarn. Rhaid imi ddweud, Ddirprwy Lywydd, fod y gwelliant hwn yn anghelfydd a gobeithiaf na chaiff ei ailadrodd.
Rydw i'n falch iawn o allu siarad i'r cynnig yma i ddiwygio Rheolau Sefydlog. Rydw i'n siarad ar ran y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ac ar ran Mick Antoniw, y Cadeirydd.
Ym mis Ebrill eleni, ysgrifennodd y Pwyllgor Busnes atom fel pwyllgor yn gofyn am ein barn am y newidiadau oedd yn cael eu cynnig i'r Rheolau Sefydlog, yn ymwneud â chraffu ar Orchmynion yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 116C o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae adran 116C o Ddeddf 2006, fel rydych chi i gyd yn gwybod, yn caniatáu ychwanegu neu addasu, drwy Orchymyn yn y Cyfrin Gyngor, bwerau deddfu'r Cynulliad mewn perthynas â threthiant, fel y mae David Melding newydd ei ddweud. Bydd y Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor yn nodi sut mae'r pwerau trethiant yn cael eu newid.
Gofynnodd y Pwyllgor Busnes am ein barn ni fel pwyllgor ynghylch a oeddem yn gweld unrhyw reswm i beidio â datblygu gweithdrefn briodol o fewn Rheol Sefydlog 27. Mae Rheol Sefydlog 27 yn ymwneud â chraffu ar is-ddeddfwriaeth. Wrth geisio ein barn, cawsom ein cynghori gan y Pwyllgor Busnes fod Llywodraeth Cymru yn ei hystyried yn broblem adlewyrchu Rheol Sefydlog 25, sy'n nodi'r broses ar gyfer craffu ar Orchmynion yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 109 o Ddeddf 2006. Mae adran 109 yn ymwneud ag addasu pwerau deddfwriaethol presennol y Cynulliad.
Yr hyn roeddem ni yn ei ffafrio oedd cynnwys Rheol Sefydlog newydd, ar wahân: Rheol Sefydlog 25A. Roeddem yn teimlo fel pwyllgor, ni waeth beth fyddai'r dull a fabwysiadwyd, y byddai Rheol Sefydlog newydd yn gorwedd yn fwy cyfforddus o fewn strwythur presennol y Rheolau Sefydlog. Byddai hyn wedi golygu y byddai Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â chaffael cymhwysedd deddfwriaethol—sef Rheolau Sefydlog 25 a 25A—yn dod cyn y rhai sy'n ymwneud â defnyddio'r cymhwysedd hwnnw i wneud deddfau—Rheolau Sefydlog 26A, 26B a 26C—ac na fyddent yn dod o fewn cwmpas Rheol Sefydlog 27. Mae'r Rheol Sefydlog hon yn ymwneud â chraffu ar is-ddeddfwriaeth a wneir yn ddieithriad o ganlyniad i bwerau a gaiff eu dirprwyo o Ddeddf y Cynulliad Cenedlaethol neu Senedd y Deyrnas Unedig i Weinidogion Cymru.
Fel rydym wedi ei ddweud droeon fel pwyllgor, mae'n bwysig bod deddfau yn hygyrch i ddinasyddion. Mae'r un mor bwysig bod y ffordd y mae'r Cynulliad yn gweithredu, drwy ei weithdrefnau, yn hygyrch hefyd. Ar sail hynny, roeddem yn teimlo bod ein hateb yn cynnig ffordd gliriach, fwy trefnus a mwy hygyrch o symud ymlaen. Gofynnodd y Pwyllgor Cyllid hefyd a fyddai'n well cael Rheol Sefydlog annibynnol newydd ar gyfer y Rheolau Sefydlog, yn hytrach nag integreiddio i mewn i Reol Sefydlog 27.
Yn sgil penderfyniad y Pwyllgor Busnes, rydym ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru yn gofyn am esboniad pam roedd Llywodraeth Cymru yn ei hystyried yn broblem i roi Gorchmynion yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 116C o Ddeddf 2006 i'r un broses graffu â'r rhai o dan adran 109, a pham roedd Llywodraeth Cymru yn teimlo hefyd y byddai'r weithdrefn newydd yn gorwedd yn well yn Rheol Sefydlog 27, yn hytrach na Rheol Sefydlog 25A newydd.
Rydym ni hefyd wedi nodi o adroddiad y Pwyllgor Busnes, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, fel rhan o'r ymrwymiadau a roddwyd i ategu'r broses a ddewiswyd, yn cwrdd â Chadeirydd ein pwyllgor ni i roi gwybodaeth iddo, yn dilyn cyfarfodydd gyda Chyd-bwyllgor y Trysorlysoedd. Felly, rydym ni wedi gofyn am eglurhad gan Lywodraeth Cymru ynghylch pam mai dim ond y Cadeirydd, yn hytrach na'r pwyllgor cyfan, y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gwrdd. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi nodi y bydd yn adolygu effeithiolrwydd y trefniadau newydd maes o law a byddem yn falch iawn o gynorthwyo gydag unrhyw adolygiad o'r fath. Diolch yn fawr.
I’m very pleased to speak to this motion to amend Standing Orders and I speak on behalf of the Constitutional and Legislative Affairs Committee and on behalf of Mick Antoniw, the Chair.
In April this year, the Business Committee wrote to us as a committee, seeking our views on the changes being proposed to Standing Orders related to the scrutiny of Orders in Council under section 116C of the Government of Wales Act 2006. Section 116C of the 2006 Act, as you all know, permits the addition or modification, through an Order in Council, of law-making powers for the Assembly in relation to taxation, as David Melding has just said. The Order in Council will specify how the taxation powers are to be changed.
The Business Committee asked for our views as a committee on whether we saw any reason not to develop an appropriate procedure within Standing Order 27. Standing Order 27 concerns the scrutiny of subordinate legislation. In seeking our views, we were advised by the Business Committee that the Welsh Government considered it to be problematic to mirror Standing Order 25, which sets out the process for scrutinising Orders in Council under section 109 of the 2006 Act. Section 109 concerns modifications to the Assembly’s existing legislative powers.
Our favoured approach was to include a separate, new Standing Order: Standing Order 25A. We felt that, irrespective of the approach it adopted, a new Standing Order would sit more comfortably within the current structure of our Standing Orders. This would have meant that Standing Orders that relate to acquiring legislative competence, i.e. Standing Orders 25 and 25A, would sit before those related to utilising that competence to make law—Standing Orders 26A, 26B and 26C—and would not come within the ambit of Standing Order 27. This Standing Order concerns scrutiny of subordination legislation that is invariably made as a result of powers delegated from a National Assembly or UK Parliament Act to Welsh Ministers.
As we've said on numerous occasions as a committee, it’s important that laws are accessible to citizens. It is just as important that the way in which the Assembly operates, through its procedures, is accessible too. On that basis, we felt that our solution offered a clearer, neater and more accessible way to proceed. The Finance Committee also questioned whether Standing Orders would be better served by a new stand-alone Standing Order rather than integration into Standing Order 27.
In view of the Business Committee’s decision, we have written to the Welsh Government seeking an explanation why the Welsh Government considered it problematic to subject Orders in Council under section 116C of the 2006 Act to the same scrutiny process as those under section 109, and why the Government felt the new procedure would sit better in Standing Order 27, rather than a newly drafted Standing Order 25A.
We’ve also noted from the Business Committee report that, as part of the commitments given to supplement the process chosen, the Cabinet Secretary will meet with the Chair of our committee to brief him following meetings with the Joint Exchequer Committee. We have therefore sought clarification from the Welsh Government as to why the Cabinet Secretary is meeting the Chair only, rather than the whole committee. The Business Committee has indicated that it will review the effectiveness of the new arrangements in due course and we would be very happy to assist with any review. Thank you very much.
I now call on the leader of the house, Julie James, to reply to the debate.
Galwaf yn awr ar arweinydd y tŷ, Julie James, i ymateb i'r ddadl.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer.
Standing Order 25 was established to deal with section 109 Orders, as they existed under the pre-2011 devolution settlement—the old legislative competence Orders or LCOs of the third Assembly. Section 116C Orders, whilst relating to devolving new tax-making powers to the Assembly, are different from LCOs; they will only come forward after a period of negotiation and consultation and on the basis of consensus between the Welsh and UK Governments. The two-step process of the LCO, where proposed and draft Orders are scrutinised, is not appropriate in this situation. The Government has given a number of commitments regarding the information that will be provided to the Assembly during the negotiating phase in advance of a section 116C being brought forward. These are set out in the Business Committee's report.
A section 116C Order is an item of subordinate legislation subject to the affirmative procedure. The existing Standing Order 27 already provides for most of the procedure necessary to scrutinise 116C Orders. We consider incorporating the procedure in Standing Order 27 would see a consolidation of Standing Orders for subordinate legislation. This approach avoids duplication of procedures in different Standing Orders, thus helping with accessibility and transparency. Last week, the Assembly agreed the same approach to Standing Order 27 for statutory instruments made by Welsh Ministers relating to EU exit.
The issue has also been raised about the proposal to provide a briefing to the Chair, as a representative of the committee, to ensure the committee could be updated on the progress of negotiations in a timely fashion. As you can appreciate, this will be in the context of inter-governmental confidentiality and relationships, but in the light of comments from the various members of the Business Committee, I am absolutely certain the Cabinet Secretary would be more than happy to consider other options to keep the committee updated as a whole, if they would find that helpful.
There are ongoing discussions between our respective officials about future arrangements for keeping the Assembly committees informed about the operation of the inter-governmental relations machinery. The Government is very open to establishing appropriate arrangements. We can address the issues around the Joint Exchequer Committee, for example, in that context. As Dai Lloyd said, in his closing remarks, the process as established by section 116C of the Government of Wales Act is new. The Government is more than happy to review its commitments and the changes to Standing Orders, if they are agreed today, in the light of experience of actually operating them. Diolch.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd dros dro.
Sefydlwyd Rheol Sefydlog 25 i ymdrin â Gorchmynion adran 109, fel yr oeddent yn bodoli o dan y setliad datganoli cyn 2011—yr hen Orchmynion cymhwysedd deddfwriaethol neu GCD yn y trydydd Cynulliad. Er bod Gorchmynion adran 116C yn ymwneud â datganoli pwerau trethu newydd i'r Cynulliad, maent yn wahanol i Orchmynion cymhwysedd deddfwriaethol; ni fyddant ond yn cael eu cyflwyno ar ôl cyfnod o ymgynghori a negodi ac ar sail consensws rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Nid yw proses ddau gam y GCD, lle mae Gorchmynion arfaethedig a drafft yn destun craffu, yn briodol yn y sefyllfa hon. Mae'r Llywodraeth wedi rhoi nifer o ymrwymiadau ynglŷn â'r wybodaeth a ddarperir i'r Cynulliad yn ystod y cyfnod negodi cyn i Orchymyn adran 116C gael ei gyflwyno. Nodir y rhain yn adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Mae Gorchymyn adran 116C yn eitem o is-ddeddfwriaeth sy'n ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol. Mae'r Rheol Sefydlog 27 bresennol eisoes yn darparu ar gyfer y rhan fwyaf o'r weithdrefn sy'n angenrheidiol ar gyfer craffu ar Orchmynion 116C. Rydym yn ystyried y byddai cynnwys y weithdrefn yn Rheol Sefydlog 27 yn arwain at gydgrynhoi Rheolau Sefydlog ar gyfer is-ddeddfwriaeth. Mae'r dull hwn yn osgoi dyblygu gweithdrefnau mewn Rheolau Sefydlog gwahanol, gan helpu gyda hygyrchedd a thryloywder. Yr wythnos diwethaf, cytunodd y Cynulliad ar yr un drefn ag ar gyfer Rheol Sefydlog 27 ar gyfer offerynnau statudol a wneir gan Weinidogion Cymru mewn perthynas â gadael yr UE.
Hefyd, codwyd mater yr argymhelliad i ddarparu sesiwn friffio i'r Cadeirydd, fel cynrychiolydd y pwyllgor, er mwyn sicrhau y gellid rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor ar gynnydd y negodiadau mewn modd amserol. Fel y gallwch ddeall, bydd hyn yng nghyd-destun cyfrinachedd a pherthynas rynglywodraethol, ond yng ngoleuni sylwadau gan aelodau amrywiol y Pwyllgor Busnes, rwy'n gwbl sicr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn fwy na pharod i ystyried opsiynau eraill er mwyn sicrhau bod y pwyllgor cyfan yn meddu ar y wybodaeth ddiweddaraf, pe baent yn ystyried hynny'n ddefnyddiol.
Mae trafodaethau'n mynd rhagddynt rhwng ein swyddogion ynghylch trefniadau ar gyfer rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i bwyllgorau'r Cynulliad ynglŷn â gweithrediad y peirianwaith cysylltiadau rhynglywodraethol yn y dyfodol. Mae'r Llywodraeth yn agored iawn i sefydlu trefniadau priodol. Gallwn ymdrin â materion sy'n ymwneud â Chyd-bwyllgor y Trysorlys, er enghraifft, yn y cyd-destun hwnnw. Fel y dywedodd Dai Lloyd yn ei sylwadau wrth gloi, mae'r broses fel y'i sefydlwyd gan adran 116C o Ddeddf Llywodraeth Cymru yn newydd. Mae'r Llywodraeth yn fwy na pharod i adolygu ei hymrwymiadau a'r newidiadau i'r Rheolau Sefydlog, os cytunir arnynt heddiw, yng ngoleuni'r profiad o'u gweithredu. Diolch.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We'll move on now to item 7—debate on a Member's legislative proposal: a Bill to incorporate the United Nations declaration on the rights of disabled persons into Welsh law, and I call on Helen Mary Jones to move the motion.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 7—dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil i ymgorffori datganiad y Cenhedloedd Unedig ar hawliau personau anabl yng nghyfraith Cymru, a galwaf ar Helen Mary Jones i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6819 Helen Mary Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i ymgorffori Datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Personau Anabl yng nghyfraith Cymru.
2. Diben y Bil hwn fyddai cryfhau dulliau polisi sy'n seiliedig ar hawliau i hyrwyddo hawliau pobl ag anableddau a defnyddio Datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Personau Anabl fel fframwaith ar gyfer datblygiadau yn y dyfodol.
Motion NDM6819 Helen Mary Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for a Bill to incorporate the United Nations Declaration on the Rights of Disabled Persons into Welsh law.
2. The purpose of this Bill would be to strengthen rights-based policy approaches to promote the rights of those with disabilities and use the UN Declaration on the Rights of Disabled Persons as a framework for future developments.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. It is my privilege to propose today that this Assembly should legislate to incorporate the United Nations convention on the rights of disabled persons into Welsh law. I must begin with an apology, the motion before us refers to an earlier version of the United Nations declaration rather than the updated convention, as ratified by the UK Government in 2009. This error is entirely mine. It arose from haste in preparing the motion, and I trust that the Assembly will accept my apology in this regard and that we can frame the debate in the light of the current convention.
Disabled people comprise 26 per cent of the Welsh population—higher than the average for the UK—and they still face systematic discrimination and prejudice. Nearly 40 per cent of disabled people in Wales live in poverty compared with 22 per cent of the non-disabled population. Only 45.2 per cent of disabled people aged 16 to 64 in Wales are in employment compared with 80.3 per cent of the non-disabled population. Only one Welsh local authority has set any targets for a percentage of affordable homes to be accessible, and only 15 per cent of local authorities hold good information about disabled people's housing needs. I could go on.
When the United Nations committee reviewed the performance of the UK as a whole in relation to the convention, its findings were damning. Amongst other issues, the impact of austerity was highlighted as having resulted in severe negative financial constraints amongst disabled people and their families. The committee also highlighted the issue of disability hate crime, the absence of robust data, the employment and pay gap for disabled people, especially for disabled women, and the lack of a policy framework to address the poverty of families with disabled children. Overall, the committee found that there was insufficient and uneven implementation of the convention across all policy areas, all levels of Government and all regions.
Now, disability organisations acknowledge that there have been positive developments for disabled people since devolution. We have adopted the social model of disability as the basis of our policy here in Wales, and that is very important, as the leader of the house commented in response to a question earlier today.
The Welsh Government's framework for action on independent living sets out a vision for implementing the convention in Wales based on the four key values of confidence, co-operation, co-production and choice and control. There is very much to welcome in the framework, but it is not a law—it's a policy, and policies can very easily be changed. There is no formal redress for a disabled person whose rights under the framework have not been met.
To my mind, rather strangely, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 states that persons exercising functions under the Act must have due regard to the United Nations Convention on the Rights of the Child and the United Nations Principles for Older Persons, but not, on the face of the law, the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities. The Act's code of practice does mention the convention, but, at any rate, the code only applies to the provision of social services, and not to other situations in which disabled people may face discrimination, like planning, housing, business and the economy.
In the past, acting Deputy Presiding Officer, the Welsh Government has argued that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 provides a legal basis for improving the rights of disabled people in Wales and the services provided to them. But, this legislation is not human rights legislation, and the Future Generations Commissioner for Wales does not have any relevant enforcement powers.
I submit, acting Deputy Presiding Officer, that it is time to legislate to fully incorporate the United Nations convention on the rights of disabled persons into Welsh law. Incorporation would require the consideration of disabled people's rights in all policy and legislation proposals brought forward by Welsh Ministers. It would raise the profile of disabled people's rights across the Welsh Government and, indeed, across the whole public sector and the wider community in Wales. It would convey a very clear message to our disabled fellow citizens that we, their representatives, understand the prejudice, the discrimination and the barriers to participation that they face, and that we are determined to address that prejudice and discrimination and remove those barriers.
We do know that incorporation can be effective. Research by Dr Simon Hoffman of the Wales observatory on the human rights of children and young people at Swansea University has found that the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, while falling short of full incorporation, has had a positive impact—legitimising the language of convention rights in policy discourse, introducing an expectation of compliance with the convention and introducing the children’s rights impact assessments, which serve to embed the convention as a framework for policy development. He also found that the Measure had provided an impetus and confidence to stakeholders, and to children and young people themselves, to use the convention in policy advocacy.
Acting Deputy Presiding Officer, when this Assembly chose to legislate for the rights of children and young people, we sent a very clear message, both to children and young people and to those providing services for them. We were clear that upholding children's rights should not be left to policy alone, but should be a matter of the law and legally enforceable. I believe that it is time to send that same message to our disabled fellow citizens and those providing services for them, and I hope that this Assembly and the Welsh Government will agree in principle.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd dros dro. Mae'n fraint gennyf gynnig heddiw y dylai'r Cynulliad hwn ddeddfu i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau personau anabl yng nghyfraith Cymru. Rhaid imi ddechrau gydag ymddiheuriad, mae'r cynnig ger ein bron yn cyfeirio at fersiwn gynharach o ddatganiad y Cenhedloedd Unedig yn hytrach na'r confensiwn wedi'i ddiweddaru, fel y'i cadarnhawyd gan Lywodraeth y DU yn 2009. Fy ngwall i yw hyn yn llwyr. Deilliodd o frys i baratoi'r cynnig, a hyderaf y bydd y Cynulliad yn derbyn fy ymddiheuriad yn y cyswllt hwn ac y gallwn lunio'r ddadl yng ngoleuni'r confensiwn cyfredol.
Pobl anabl yw 26 y cant o boblogaeth Cymru—sy'n uwch na'r cyfartaledd ar gyfer y DU—ac maent yn dal i wynebu gwahaniaethu a rhagfarn systematig. Mae bron 40 y cant o bobl anabl Cymru yn byw mewn tlodi o gymharu â 22 y cant o'r boblogaeth nad yw'n anabl. Dim ond 45.2 y cant o bobl anabl 16 i 64 oed yng Nghymru sydd mewn gwaith o gymharu ag 80.3 y cant o'r boblogaeth nad ydynt yn anabl. Un awdurdod lleol yng Nghymru yn unig sydd wedi gosod unrhyw dargedau i ganran o dai fforddiadwy fod yn hygyrch, a 15 y cant yn unig o awdurdodau lleol sy'n cadw gwybodaeth dda am anghenion tai pobl anabl. Gallwn barhau.
Pan adolygodd pwyllgor y Cenhedloedd Unedig berfformiad y DU gyfan mewn perthynas â'r confensiwn, roedd ei ganfyddiadau'n ddamniol. Ymhlith pethau eraill, amlygwyd bod effaith cyni wedi arwain at gyfyngiadau ariannol negyddol difrifol ymysg pobl anabl a'u teuluoedd. Hefyd, pwysleisiodd y pwyllgor broblem troseddau casineb anabledd, diffyg data cadarn, y bwlch cyflogaeth a'r bwlch cyflog ymhlith pobl anabl, yn enwedig ymhlith menywod anabl, a diffyg fframwaith polisi i fynd i'r afael â thlodi teuluoedd â phlant anabl. Yn gyffredinol, canfu'r pwyllgor fod gweithrediad y confensiwn yn anwastad ac yn annigonol ar draws pob maes polisi, pob lefel o Lywodraeth a phob rhanbarth.
Nawr, mae sefydliadau anabledd yn cydnabod y bu datblygiadau cadarnhaol i bobl anabl ers datganoli. Rydym wedi mabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd fel sail ar gyfer ein polisi yma yng Nghymru, ac mae hynny'n bwysig iawn, fel y dywedodd arweinydd y tŷ mewn ymateb i gwestiwn yn gynharach heddiw.
Mae fframwaith gweithredu ar fyw'n annibynnol Llywodraeth Cymru yn nodi gweledigaeth ar gyfer gweithredu'r confensiwn yng Nghymru yn seiliedig ar bedwar gwerth allweddol hyder, cydweithredu, cydgynhyrchu, a dewis a rheolaeth. Mae llawer iawn i'w groesawu yn y fframwaith, ond nid yw'n gyfraith—polisi ydyw, a gellir yn hawdd newid polisïau. Ni cheir camau unioni ffurfiol ar gyfer person anabl na sicrhawyd ei hawliau o dan y fframwaith.
Yn rhyfedd braidd yn fy marn i, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn datgan bod yn rhaid i rai sy'n arfer swyddogaethau o dan y Ddeddf roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ac Egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Pobl Hŷn, ond nid, ar wyneb y ddeddf, i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau. Mae cod ymarfer y Ddeddf yn sôn am y confensiwn, ond ar gyfer darparu gwasanaethau cymdeithasol yn unig y mae'r cod yn berthnasol, ac nid ar gyfer sefyllfaoedd eraill lle gall pobl anabl wynebu gwahaniaethu, megis ym maes cynllunio, tai, busnes a'r economi.
Yn y gorffennol, Ddirprwy Lywydd dros dro, mae Llywodraeth Cymru wedi dadlau bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn darparu sail gyfreithiol ar gyfer gwella hawliau pobl anabl yng Nghymru a'r gwasanaethau a ddarperir iddynt. Ond nid deddfwriaeth hawliau dynol yw'r ddeddfwriaeth hon, ac nid oes gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru unrhyw bwerau gorfodi perthnasol.
Ddirprwy Lywydd dros dro, rwy'n awgrymu ei bod hi'n bryd deddfu i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau personau anabl yn llawn yng nghyfraith Cymru. Byddai ymgorffori yn ei gwneud hi'n ofynnol inni ystyried hawliau pobl anabl ym mhob polisi a chynnig deddfwriaethol a gyflwynir gan Weinidogion Cymru. Byddai'n codi proffil hawliau pobl anabl ar draws Llywodraeth Cymru ac yn wir, ar draws y sector cyhoeddus a'r gymuned ehangach yng Nghymru. Byddai'n cyfleu neges glir iawn wrth ein cyd-ddinasyddion anabl ein bod ni, eu cynrychiolwyr, yn deall y rhagfarn, y gwahaniaethu a'r rhwystrau i gyfranogiad y maent yn eu hwynebu, a'n bod yn benderfynol o fynd i'r afael â'r rhagfarn a'r gwahaniaethu a chael gwared ar y rhwystrau hynny.
Fe wyddom y gall ymgorffori fod yn effeithiol. Mae ymchwil gan Dr Simon Hoffman, arsyllfa Cymru ar hawliau dynol plant a phobl ifanc ym Mhrifysgol Abertawe wedi darganfod bod Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 wedi cael effaith gadarnhaol er nad yw wedi'i ymgorffori'n llawn—gan gyfreithloni iaith hawliau confensiwn mewn trafodaethau polisi, cyflwyno disgwyliad o gydymffurfiaeth â'r confensiwn a chyflwyno asesiadau effaith ar hawliau plant, er mwyn sefydlu'r confensiwn fel fframwaith ar gyfer datblygu polisi. Canfu hefyd fod y Mesur wedi rhoi hwb a hyder i randdeiliaid, ac i blant a phobl ifanc eu hunain, i ddefnyddio'r confensiwn wrth hyrwyddo polisi.
Ddirprwy Lywydd dros dro, pan ddewisodd y Cynulliad hwn ddeddfu ar gyfer hawliau plant a phobl ifanc, anfonwyd neges glir iawn i blant a phobl ifanc ac i'r rhai sy'n darparu gwasanaethau ar eu cyfer. Roeddem yn glir na ddylai cynnal hawliau plant gael ei adael i bolisi unig, ond y dylai fod yn fater o gyfraith a bod modd ei orfodi'n gyfreithiol. Credaf ei bod yn bryd inni anfon yr un neges at ein cyd-ddinasyddion anabl a'r rheini sy'n darparu gwasanaethau ar eu cyfer, ac rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru yn cytuno mewn egwyddor.
The United Nations Declaration on the Rights of Disabled Persons, adopted by the United Nations General Assembly on 9 December 1975, states that all disabled persons have the same rights as other persons, and recognises the obstacles created by social institutions and society in general—the social model of disability that Helen Mary referred to. Although non-binding, the declaration marked the beginning of a new approach to disability issues as human rights issues.
The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities was adopted on 13 December 2006, and the UK Government signed this legal treaty in 2009. This sets out what rights disabled people should have, alongside international benchmarks, and covers areas including health, education, employment, access to justice, personal security, independent living and access to information.
The UK Government has made it clear that it wants the UK to lead a 'global race to the top' in rights and standards, not a competitive race to the bottom. However, there is merit in incorporating the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities into Welsh law in order to strengthen and promote the rights of disabled people, as the Welsh Government did with children's rights by incorporating the convention on the rights of the child into Welsh law in 2011. We will, therefore, be supporting this legislative proposal.
When we had the debate here in 2010 supporting Disability Wales's Independent Living campaign, the Welsh Government then put down a neutralising amendment. Now, of course, everyone speaks in favour of independent living. As the campaign stated, independent living enables disabled people to achieve their own goals and live their own lives in the way that they choose for themselves.
After I led a debate on co-production in the last Assembly, certain Welsh Government Ministers then refused to use the term. As I stated, this is about seeing everyone as equal partners in local services, breaking down the barriers between people who provide services and those who use them. I said this goes beyond models of service user consultation to better delivery of health, social services and other services to an ageing population, to people facing illness and disability, to the economically inactive and to those living in social isolation.
In 2013, my Member-proposed Bill, Community Care (Direct Payments) (Wales) Bill, was designed to offer carers and service users choice, control and independence. The Deputy Minister stated that she would like the principles in my Bill to be taken forward in the Social Services and Well-being (Wales) Bill, as it then was, and I therefore agreed to withdraw it and work with the Welsh Government on this. The subsequent 'Social Services and Well-Being (Wales) Act 2014—Part 2: Code of Practice (General Functions)', states that
'Local authorities must seek to empower people to produce innovative solutions...through local networks and communities',
and that this
'means putting robust arrangements in place to secure involvement of people in the design and operation of services.'
It also states
'that well-being includes key aspects of independent living, as expressed in the UN Convention on the Rights of Disabled People,'
and that
'The approach to promoting people’s well-being...is one that recognises that care and support can contribute to the removal of...barriers in line with the social model of disability',
recognising the Welsh Government's framework for action on independent living, which expresses the rights of disabled people to participate fully in all aspects of life.
Despite this, I continue to hear almost daily from disabled people, communities and carers that they are having to fight for the support and services they need to enable them to lead an ordinary life, because highly paid people in power don't want to share it and believe they know better.
We've had well-meaning legislation that's supposed to be about designing and delivering services with people, rather than for and to them, and yet we hear stories like wheelchair users still being denied access to the coastal path in Flintshire and, as I mentioned earlier, the deaf community in Conwy having had to go to the ombudsman after their council decommissioned their British Sign Language services.
The reality is that more and more people are falling into avoidable crisis, and that there is a need for greater integration, independence and empowerment for disabled people.
Mae datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl, a fabwysiadwyd gan Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig ar 9 Rhagfyr 1975, yn datgan bod gan bob person anabl yr un hawliau â phersonau eraill, ac yn cydnabod y rhwystrau a grëwyd gan sefydliadau cymdeithasol a chymdeithas yn gyffredinol—y model cymdeithasol o anabledd y cyfeiriodd Helen Mary ato. Er nad ydynt yn rhwymol, roedd y datganiad yn ddechrau ar ymagwedd newydd tuag at faterion anabledd fel materion hawliau dynol.
Mabwysiadwyd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl ar 13 Rhagfyr 2006, a llofnododd Llywodraeth y DU y cytuniad cyfreithiol hwn yn 2009. Mae'n nodi pa hawliau y dylai pobl anabl eu cael, ochr yn ochr â meincnodau rhyngwladol, ac mae'n cynnwys meysydd fel iechyd, addysg, cyflogaeth, mynediad at gyfiawnder, diogelwch personol, byw'n annibynnol a mynediad at wybodaeth.
Mae Llywodraeth y DU wedi dweud yn glir ei bod am i'r DU arwain 'ras i'r brig yn fyd-eang' o ran hawliau a safonau, nid ras gystadleuol i'r gwaelod. Fodd bynnag, mae budd mewn ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yng nghyfraith Cymru er mwyn cryfhau a hyrwyddo hawliau pobl anabl, fel y gwnaeth Llywodraeth Cymru gyda hawliau plant drwy ymgorffori'r confensiwn ar hawliau'r plentyn yng nghyfraith Cymru yn 2011. Felly, byddwn yn cefnogi'r cynnig deddfwriaethol hwn.
Pan gawsom y ddadl yma yn 2010 i gefnogi ymgyrch Byw'n Annibynnol Anabledd Cymru, cyflwynodd Llywodraeth Cymru welliant yn dirymu'r cynnig ar y pryd. Yn awr, wrth gwrs, mae pawb yn siarad o blaid byw'n annibynnol. Fel y nodai'r ymgyrch, mae byw'n annibynnol yn galluogi pobl anabl i gyflawni eu nodau eu hunain a byw eu bywydau eu hunain yn y ffordd y maent yn dewis iddynt eu hunain.
Ar ôl imi arwain dadl ar gydgynhyrchu yn y Cynulliad diwethaf, gwrthododd rhai o Weinidogion Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r term wedyn. Fel y dywedais, mae'n ymwneud â gweld pawb fel partneriaid cyfartal mewn gwasanaethau lleol, gan chwalu'r rhwystrau rhwng pobl sy'n darparu gwasanaethau a'r rhai sy'n eu defnyddio. Dywedais fod hyn yn mynd y tu hwnt i fodelau o ymgynghori â defnyddwyr gwasanaeth i ddarparu gwell gwasanaethau iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau eraill i boblogaeth sy'n heneiddio, i bobl sy'n wynebu salwch ac anabledd, i bobl economaidd anweithgar ac i'r rhai sydd wedi'u hynysu'n gymdeithasol.
Yn 2013, lluniwyd fy Mil arfaethedig Aelod, Gofal Cymunedol (Taliadau Uniongyrchol) (Cymru), i gynnig dewis, rheolaeth ac annibyniaeth i ofalwyr a defnyddwyr gwasanaethau. Dywedodd y Dirprwy Weinidog y byddai'n hoffi i'r egwyddorion yn fy Mil gael eu cyflwyno ym Mil Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru), fel yr oedd ar y pryd, ac felly cytunais i'w dynnu'n ôl a gweithio gyda Llywodraeth Cymru ar hyn. Mae 'Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014—Rhan 2: Cod Ymarfer (Swyddogaethau Cyffredinol)', yn nodi bod
'Rhaid i awdurdodau lleol geisio grymuso pobl i gynhyrchu atebion arloesol... drwy rwydweithiau lleol a chymunedau',
a bod hyn
'yn golygu rhoi trefniadau cadarn ar waith i sicrhau cyfraniad pobl at gynllunio a gweithredu gwasanaethau.'
Mae hefyd yn nodi
'bod llesiant yn cynnwys agweddau allweddol ar fyw'n annibynnol, fel y nodwyd yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau'
a bod
'y dull o hyrwyddo llesiant pobl... yn un sy'n cydnabod y gall gofal a chymorth gyfrannu at ddileu rhwystrau... yn unol â'r model cymdeithasol o anabledd',
gan gydnabod fframwaith gweithredu ar fyw'n annibynnol Llywodraeth Cymru, sy'n mynegi hawliau pobl anabl i gymryd rhan lawn ym mhob agwedd ar fywyd.
Er hyn, rwy'n dal i glywed bron yn ddyddiol gan bobl anabl, cymunedau a gofalwyr eu bod yn gorfod ymladd am y gefnogaeth a'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt i'w galluogi i fyw bywydau normal, am nad yw'r bobl ar gyflogau bras sydd mewn grym am rannu'r grym hwnnw ac am eu bod yn credu eu bod yn gwybod yn well.
Rydym wedi cael deddfwriaeth lawn bwriadau da sydd i fod i ymwneud â llunio a darparu gwasanaethau gyda phobl, yn hytrach nag ar eu cyfer ac iddynt, ac eto clywn straeon megis y ffaith na chaiff defnyddwyr cadeiriau olwyn fynediad i lwybr yr arfordir yn Sir y Fflint o hyd ac fel y soniais yn gynharach, y ffaith bod y gymuned fyddar yng Nghonwy wedi gorfod mynd at yr ombwdsmon ar ôl i'w cyngor ddatgomisiynu eu gwasanaethau Iaith Arwyddion Prydain.
Y realiti yw bod mwy a mwy o bobl yn wynebu argyfyngau y gellir eu hosgoi, a bod angen mwy o integreiddio, annibyniaeth a grymuso ar gyfer pobl anabl.
Can you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
As Disability Wales state, if the UN declaration or convention were incorporated into Welsh law, this would raise the profile of disabled people's rights within Welsh Government, require consideration of disabled people's rights in legislation and policy brought forward by Ministers, establish an accountability framework ensuring strategic implementation and monitoring, as well as greater consistency across legislation and policy—
Fel y mae Anabledd Cymru yn ei ddatgan, pe bai datganiad neu gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig yn cael ei ymgorffori yng nghyfraith Cymru, byddai'n codi proffil hawliau pobl anabl yn Llywodraeth Cymru, yn mynnu bod hawliau pobl anabl yn cael eu hystyried yn y ddeddfwriaeth a'r polisïau a gyflwynir gan Weinidogion, yn sefydlu fframwaith atebolrwydd i sicrhau gweithrediad strategol a monitro, yn ogystal â mwy o gysondeb ar draws y ddeddfwriaeth a pholisïau—
Mark, can you wind up now, please?
Mark, a wnewch chi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
—and, finally, strengthen the involvement of disabled people and their representative organisations in informing and influencing policy. Diolch.
—ac yn olaf, yn cryfhau cyfraniad pobl anabl a'r sefydliadau sy'n eu cynrychioli wrth lywio a dylanwadu ar bolisi. Diolch.
I support this motion. There is, of course, a great variety of disability and, in a sense, every disability is unique to the person concerned. Disabled people face issues in accessing education, training, employment and services, whether public or private. It's true that the rights of disabled people have improved over the last 40 years, although given how they were treated in the past, that's not saying a great deal. Laws sought to deal with discrimination in the workplace and in the provision of services, for instance, and I welcome the excellent move in the ALN Bill to a presumption that children with additional learning needs should be educated in a mainstream school, but much remains to be done.
But, for now, I'd like to focus on one specific disability, that of visual impairment. Only one in four registered-blind or partially sighted people of working age is in paid employment, and this number is falling. This figure is even worse for people who are completely blind. Only about one in 10 people with poor functional vision is in paid employment, and whilst there's a huge disability employment gap—that is the difference between disabled people in work, which is 48 per cent, and the general population, 80 per cent—the employment gap for registered-blind and partially sighted people is nearly double that for people with other disabilities.
A survey by the Royal Society for Blind Children in February this year found that over a quarter of adults believe that blind children have different dreams and aspirations from their sighted peers. According to the survey, there's also a great deal of ignorance about what blind and partially sighted children and adults can do. For instance, 52 per cent of respondents mistakenly believe that blind and partially sighted children won't be able to live alone in adulthood, travel, cook or take care of finances independently, so you can see how they would be disadvantaged in things like housing, employment and other areas if people around them have those beliefs about their capabilities. Only 11 per cent of people thought that being blind or partially sighted made it more difficult for children to make friends, but, very sadly, the RNIB say that two out of five blind children have no local friends to play with.
A range of projects and programmes are in existence. The Disability Discrimination Act is 22 years old—I know it's been superseded now. Disabled people may be entitled to funding to adapt their homes, et cetera, but so far it's clear that not enough is being done to adapt other people's attitudes towards disability, particularly in the workplace. It's already been mentioned that the convention already applies here, but it doesn't seem to have done very much good, and the things that have been done so far haven't made a great deal of change, certainly, to the employment statistics.
So, while I agree with this motion to incorporate the convention into Welsh law, it would have to be on the basis of a much more proactive initiative than we have seen to date to really, really change the attitude of employers and general society towards disabled people.
Many disabled people have fought their way through huge difficulties and challenges with a determination that would put a lot of us to shame, and those are skills that would be valuable to a great many employers. Simply adopting the convention that we are already subject to will make very little difference in itself. We have to adopt the proactive approaches that have been successful in achieving fairer treatment for other minority groups—laws that are enforced, rights that are actively promoted and upheld, not just written down, filed and forgotten.
Finally, there have been disabled people in this country since this country began, yet they're still arguably the most disadvantaged minority group. That's inexcusable and must change. We've done it for others; we must now do it for them. Thank you.
Rwy'n cefnogi'r cynnig hwn. Wrth gwrs, ceir amrywiol fathau o anabledd ac ar un ystyr, mae pob anabledd yn unigryw i'r person dan sylw. Mae pobl anabl yn wynebu problemau gyda chael mynediad at addysg, hyfforddiant, cyflogaeth a gwasanaethau, boed yn rhai cyhoeddus neu breifat. Mae'n wir fod hawliau pobl anabl wedi gwella dros y 40 mlynedd diwethaf, ond nid yw hynny'n dweud llawer o gofio sut y cawsant eu trin yn y gorffennol. Ceisiodd deddfau fynd i'r afael â gwahaniaethu yn y gweithle ac wrth ddarparu gwasanaethau, er enghraifft, ac rwy'n croesawu'r symud ardderchog yn y Bil ADY i ragdybiaeth y dylai plant ag anghenion dysgu ychwanegol gael eu haddysgu mewn ysgol brif ffrwd, ond mae llawer i'w wneud eto.
Ond am nawr, hoffwn ganolbwyntio ar un anabledd penodol, sef nam ar y golwg. Un o bob pedwar unigolyn oedran gweithio a gofrestrwyd yn ddall neu'n rhannol ddall sydd mewn gwaith cyflogedig, ac mae'r nifer yn gostwng. Mae'r ffigur hyd yn oed yn waeth ar gyfer pobl sy'n hollol ddall. Oddeutu un o bob 10 o bobl gyda golwg gweithredol gwan sydd mewn gwaith cyflogedig, ac er bod bwlch cyflogaeth anabledd enfawr—y gwahaniaeth rhwng pobl anabl mewn gwaith, sef 48 y cant, a'r boblogaeth yn gyffredinol, sef 80 y cant—mae'r bwlch cyflogaeth ar gyfer pobl a gofrestrwyd yn ddall a rhannol ddall bron yn ddwbl y bwlch ar gyfer pobl ag anableddau eraill.
Canfu arolwg gan y Gymdeithas Frenhinol ar gyfer Plant Dall ym mis Chwefror eleni fod dros chwarter o oedolion yn credu bod gan blant dall wahanol freuddwydion a dyheadau i'w cyfoedion nad ydynt yn ddall. Yn ôl yr arolwg, ceir llawer o anwybodaeth hefyd ynglŷn â'r hyn y gall plant a phobl ddall a rhannol ddall ei wneud. Er enghraifft, roedd 52 y cant o'r ymatebwyr yn credu'n anghywir na fydd plant dall a rhannol ddall yn gallu byw ar eu pen eu hunain fel oedolion, teithio, coginio na bod yn gyfrifol am eu trefniadau ariannol eu hunain, felly gallwch weld sut y byddent o dan anfantais mewn pethau fel y maes tai, cyflogaeth a meysydd eraill os yw'r bobl o'u cwmpas yn credu'r pethau hynny ynglŷn â'u galluoedd. Dim ond 11 y cant o bobl a gredai fod bod yn ddall neu'n rhannol ddall yn ei gwneud hi'n anos i blant wneud ffrindiau, ond yn anffodus, mae'r RNIB yn dweud nad oes gan ddau o bob pump plentyn dall ffrindiau lleol i chwarae gyda hwy.
Mae yna amrywiaeth o brosiectau a rhaglenni ar gael. Mae'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd yn 22 mlwydd oed—gwn ei bod wedi'i disodli bellach. Mae'n bosibl y bydd hawl gan bobl anabl i arian i addasu eu cartrefi ac ati, ond hyd yn hyn mae'n amlwg nad oes digon yn cael ei wneud i addasu agweddau pobl eraill tuag at anabledd, yn enwedig yn y gweithle. Eisoes, crybwyllwyd bod y confensiwn yn berthnasol yma, ond nad yw'n ymddangos ei fod wedi gwneud llawer iawn o les, ac yn sicr, nid yw'r pethau sydd wedi cael eu gwneud hyd yma wedi newid llawer iawn ar yr ystadegau cyflogaeth.
Felly, er fy mod yn cytuno gyda'r cynnig hwn i ymgorffori'r confensiwn yng nghyfraith Cymru, byddai'n rhaid iddo fod ar sail menter lawer mwy rhagweithiol na'r hyn a welwyd hyd yma i sicrhau gwir newid yn agwedd cyflogwyr a'r gymdeithas yn gyffredinol tuag at bobl anabl.
Mae llawer o bobl anabl wedi ymladd eu ffordd drwy anawsterau a heriau enfawr gyda phenderfyniad a fyddai'n codi cywilydd ar lawer ohonom, ac mae'r rheini'n sgiliau a fyddai'n werthfawr i lawer iawn o gyflogwyr. Ychydig iawn o wahaniaeth fydd mabwysiadu'r confensiwn rydym eisoes yn ddarostyngedig iddo yn ei wneud ynddo'i hun. Rhaid inni fabwysiadu'r dulliau rhagweithiol a lwyddodd i sicrhau triniaeth decach i grwpiau lleiafrifol eraill—deddfau sy'n cael eu gorfodi, hawliau sy'n cael eu hyrwyddo'n weithredol a'u cynnal, nid yn unig eu hysgrifennu, eu ffeilio a'u hanghofio.
Yn olaf, mae pobl anabl wedi bod yn y wlad hon ers i'r wlad hon ddod i fodolaeth, ac eto gellir dadlau mai hwy yw'r grŵp lleiafrifol mwyaf difreintiedig. Mae hynny'n anfaddeuol a rhaid i'r sefyllfa newid. Rydym wedi'i wneud ar gyfer pobl eraill; rhaid inni ei wneud ar eu cyfer hwy yn awr. Diolch.
I'd like now to call on the leader of the house, Julie James.
Hoffwn alw yn awr ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I'd very much like to thank Helen Mary Jones for bringing forward this proposal and also all the Members who've contributed to the debate. It's very clear that there's wide support for the strengthening of the rights of disabled people in Wales.
The Welsh Government continues to have a high regard for the international human rights treaties and UN conventions to which the UK state party is signatory. We seek to reflect both the spirit and the substance of each convention across our policies and programmes as appropriate. The actions of the Welsh Government must be compatible with international obligations, as set out in section 82 of the Government of Wales Act 2006, including the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities.
A commitment to human rights is built into the DNA of the Welsh Government. This commitment provides a solid platform in Wales to create strong and inclusive policies and legislation. For example, everyone today has quoted the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. Under that Act, as Helen Mary said, when exercising functions in relation to disabled people who need care and support, and disabled carers who need support, local authorities must also have due regard to the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities. We were very pleased that the UN Committee on the Rights of Persons with Disabilities welcomed the introduction of the Act in its concluding observations, following the examination of the UK's compliance with the convention in 2017. There is also, of course, the Well-Being of Future Generations (Wales) Act 2015, a very important landmark piece of legislation to promote and protect people's rights.
We are taking steps to promote the convention rights in Wales. Our new action on disability, the right to independent living framework and its accompanying action plan, which will be published for consultation later this month, will set out how the Welsh Government is taking forward the principles of the convention, taking account of the UN committee's 2017 recommendations where appropriate. I believe we do already have the mechanisms in place to remain a champion of the rights of disabled people. As I previously mentioned, Welsh Ministers must already act in a manner that complies with the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities by virtue of section 82 of the Government of Wales Act.
There is also the public sector equality duty, which requires Welsh Ministers to have due regard to the need to eliminate discrimination and advance equality of opportunity between people who share protected characteristics and those who do not. This, of course, extends to disabled people, and I'm very pleased that we have embraced across party in this Chamber the social model of disability, which is very much what disabled people themselves want. I was very privileged to be the keynote speaker at the Leonard Cheshire Disability employability for people with disabilities forum in the Liberty Stadium, in my colleague Mike Hedges's constituency last week, where it was made very clear to me by the young disabled people there, in particular, but by a range of people, that they very much wanted to see the barriers removed and not to be enjoined to make themselves better, which, of course, is the absolutely epitome of embodying the social model of inclusion for people with disabilities and for everybody else with protected characteristics.
However, having said all that, we should always be open to opportunities to explore ways of strengthening the rights and protections here in Wales. I do very much support the principles behind the motion, and I'm keen to consider what more can be done to demonstrate our commitment to supporting disabled people in Wales. I'm very interested in meeting with the Member to discuss what further can be done to progress the rights of disabled people. I'm bound to add a note of caution: care will need to be taken to ensure that proposals do not conflict with existing duties or inadvertently undermine them. I absolutely appreciate that the Member has taken that on board. We have a web of existing legislation, and I'd be really keen to work with you to see how we can make sure that they incorporate into a seamless framework and don't inadvertently cross against each other.
We're also heading into an unprecedented and uncertain period for Wales as we leave the European Union, and there continue to be ongoing discussions on a 'no deal' or 'deal' scenario, and until we know exactly what that scenario looks like and what's incorporated, it's very difficult to fully evaluate the future of the human rights landscape in Wales and identify the most appropriate course of action in relation to the rights of disabled people more widely, until that process has come to its conclusion and we know what the situation is and we have some certainty. For that reason, whilst I welcome the motion, I do hope the Member will consider meeting me to discuss it further as we move forward. Diolch.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd dros dro. Hoffwn yn fawr ddiolch i Helen Mary Jones am gyflwyno'r cynnig hwn a hefyd i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl. Mae'n glir iawn fod cefnogaeth eang i gryfhau hawliau pobl anabl yng Nghymru.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i roi parch mawr i'r cytuniadau hawliau dynol rhyngwladol a chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig y mae'r DU yn wladwriaeth sy'n barti iddynt ac wedi'u llofnodi. Rydym yn ceisio adlewyrchu ysbryd a sylwedd pob confensiwn ar draws ein polisïau a'n rhaglenni fel y bo'n briodol. Rhaid i gamau gweithredu Llywodraeth Cymru fod yn gydnaws â rhwymedigaethau rhyngwladol, fel y nodir yn adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, gan gynnwys Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau.
Mae ymrwymiad i hawliau dynol yn rhan o DNA Llywodraeth Cymru. Mae'r ymrwymiad hwn yn darparu llwyfan cadarn yng Nghymru ar gyfer creu deddfwriaeth a pholisïau cryf a chynhwysol. Er enghraifft, mae pawb heddiw wedi cyfeirio at Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. O dan y Ddeddf honno, fel y dywedodd Helen Mary, wrth arfer swyddogaethau mewn perthynas ag pobl anabl sydd angen gofal a chymorth, a gofalwyr anabl sydd angen cymorth, rhaid i awdurdodau lleol roi sylw dyledus hefyd i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau. Roeddem yn falch iawn fod Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau wedi croesawu cyflwyno'r Ddeddf yn ei sylwadau terfynol, yn dilyn archwiliad o gydymffurfiaeth y DU â'r confensiwn yn 2017. Hefyd, wrth gwrs, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn ddeddfwriaeth nodedig a phwysig i hyrwyddo a diogelu hawliau pobl.
Rydym yn rhoi camau ar waith i hyrwyddo hawliau'r confensiwn yng Nghymru. Bydd ein camau gweithredu newydd ar anabledd, y fframwaith hawl i fyw'n annibynnol a'i gynllun gweithredu ategol a fydd yn cael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghori yn ei gylch yn ddiweddarach y mis hwn, yn nodi sut y mae Llywodraeth Cymru'n bwrw ymlaen ag egwyddorion y confensiwn, gan ystyried argymhellion pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn 2017 lle bo'n briodol. Rwy'n credu bod gennym y mecanweithiau eisoes ar waith i barhau i hyrwyddo hawliau pobl anabl. Fel y soniais o'r blaen, eisoes mae'n rhaid i Weinidogion Cymru weithredu mewn modd sy'n cydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yn rhinwedd adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru.
Hefyd, ceir dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, sy'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru roi sylw dyladwy i'r angen i ddileu gwahaniaethu a hyrwyddo cyfle cyfartal rhwng pobl sy'n rhannu nodweddion gwarchodedig a'r rhai nad ydynt yn eu rhannu. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys pobl anabl, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi croesawu'r model cymdeithasol o anabledd ar draws y pleidiau yn y Siambr hon, rhywbeth y mae pobl anabl eu hunain ei eisiau'n fawr iawn. Cefais y fraint o fod yn brif siaradwr yn fforwm cyflogadwyedd Leonard Cheshire Disability ar gyfer pobl ag anableddau yn Stadiwm Liberty, yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, yr wythnos diwethaf, lle'i gwnaed yn glir iawn i mi gan y bobl ifanc anabl yno, yn benodol, ond gan amrywiaeth o bobl, eu bod yn awyddus iawn i weld y rhwystrau'n cael eu dileu, ac nid cael eu gwahardd rhag gwneud eu hunain yn well, sydd, wrth gwrs, yn ymgorffori'n llwyr yr hyn y mae'r model cymdeithasol o gynhwysiant yn ei olygu i bobl ag anableddau ac i bawb arall sydd â nodweddion gwarchodedig.
Fodd bynnag, wedi dweud hynny, dylem bob amser fod yn agored i gyfleoedd i archwilio ffyrdd o gryfhau hawliau ac amddiffyniadau yma yng Nghymru. Rwy'n cefnogi'r egwyddorion sydd wrth wraidd y cynnig yn gryf, ac rwy'n awyddus i ystyried beth arall y gellir ei wneud i ddangos ein hymrwymiad i gefnogi pobl anabl yng Nghymru. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn cyfarfod â'r Aelod i drafod beth arall y gellir ei wneud i wella hawliau pobl anabl. Mae'n rhaid imi ychwanegu nodyn o rybudd: bydd angen gofal i sicrhau nad yw cynigion yn gwrthdaro â dyletswyddau presennol nac yn eu tanseilio drwy amryfusedd. Rwy'n derbyn yn llwyr fod yr Aelod wedi ystyried hynny. Mae gennym we o ddeddfwriaeth sy'n bodoli'n barod, a buaswn yn awyddus iawn i weithio gyda chi i weld sut y gallwn wneud yn siŵr eu bod yn ymgorffori'n fframwaith di-dor ac nad ydynt yn croesi yn erbyn ei gilydd drwy amryfusedd.
Rydym hefyd ar drothwy cyfnod digynsail ac ansicr i Gymru wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac mae trafodaethau'n parhau ar senario 'dim bargen' neu 'fargen', a hyd nes y byddwn yn gwybod yn union beth fydd y senario hwnnw a beth y mae'n ei gynnwys, mae'n anodd iawn werthuso'n llawn beth fydd dyfodol y tirwedd hawliau dynol yng Nghymru a nodi'r llwybr gweithredu mwyaf priodol mewn perthynas â hawliau pobl anabl yn fwy cyffredinol, hyd nes y daw'r broses honno i ben a'n bod yn gwybod beth yw'r sefyllfa a chael rhywfaint o sicrwydd. Am y rheswm hwnnw, er fy mod yn croesawu'r cynnig, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn ystyried cyfarfod â mi i'w drafod ymhellach wrth inni symud ymlaen. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. Can I now call Helen Mary Jones to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very grateful to all Members who've taken part in this debate. I have a very short length of time to respond. I'm very grateful to Mark Isherwood, particularly for his points about the gap between policy and reality, and that is why I believe that we do need to move to legislate: because disabled people have to have recourse if their rights are not being met. Now, they do have an element of recourse, of course, through the equalities Act, but that is legislation that's not in control of this place, and I'm grateful also for Mark's support for the principle of further legislation.
I was particularly struck by Michelle Brown's comments about other people's attitudes and how they get in the way. It can happen to any of us; we can have perceptions about what people are not able to do rather than thinking about all the things that they are able to do. I was particularly struck by the point about employers potentially benefiting from the determination, skills and courage of many disabled people who simply to get through their everyday lives face enormous struggles that many of us do not. And, again, I'm grateful to her for her support.
I fully accept what the leader of the house has said about some of the progress that has been made here in Wales. Disabled people's organisations would say exactly the same thing, of course, and I welcome the action that has already been taken. I think, in many ways, disabled people would say that they are closer to having their rights realised here in Wales than they might be in other parts of the UK. However, that said, I still do believe that, particularly when it comes to disabled people's access to public services here in Wales, we need legislation that disabled people can use if they feel that their rights are not being met, because so much of the strong national policy that the leader of the house talks about here is not, in fact, delivered on the ground, and that may be for a number of reasons—it may be to do with resources, it may be do with lack of awareness.
I'm very grateful also to the leader of the house for suggesting that we meet to discuss how to take this forward, and I fully concur with what she has to say about the human rights landscape after Brexit: we simply do not know what that might look like. I fear that in terms of UK legislation we might see provisions weakened. That, of course, would be an argument for us to take stronger action here in Wales. So, I look forward to meeting with the leader of the house to discuss this, and I very much hope that we will move to incorporate them.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Amser byr iawn sydd gennyf i ymateb. Rwy'n ddiolchgar iawn i Mark Isherwood, yn enwedig am ei bwyntiau am y bwlch rhwng polisi a'r gwirionedd, a dyna pam y credaf fod angen inni symud tuag at ddeddfu: oherwydd mae gan bobl anabl hawl i gamau unioni os nad yw eu hawliau'n cael eu bodloni. Ar hyn o bryd, mae ganddynt elfen o hawl i gamau unioni, wrth gwrs, drwy'r Ddeddf cydraddoldebau, ond deddfwriaeth nad yw'n cael ei rheoli yn y lle hwn yw honno, ac rwy'n ddiolchgar hefyd am gefnogaeth Mark i'r egwyddor o ddeddfwriaeth bellach.
Cefais fy nharo'n benodol gan Michelle Brown ynglŷn ag agweddau pobl eraill a'r modd y maent yn mynd yn y ffordd. Gall ddigwydd i unrhyw un ohonom; gall fod gennym ganfyddiadau am yr hyn nad yw pobl yn gallu eu gwneud yn hytrach na meddwl am y pethau y maent yn gallu eu gwneud. Cefais fy nharo'n arbennig gan y pwynt ynglŷn â chyflogwyr o bosibl yn elwa ar y penderfyniad, y sgiliau a'r dewrder a fydd gan lawer o bobl anabl sydd, yn wahanol i'r rhelyw ohonom, yn wynebu brwydrau enfawr i wneud dim mwy na byw eu bywydau bob dydd. Ac unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iddi am ei chefnogaeth.
Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywedodd arweinydd y tŷ am rywfaint o'r cynnydd a wnaed yma yng Nghymru. Byddai mudiadau pobl anabl yn dweud yr un peth yn union wrth gwrs, ac rwy'n croesawu'r camau gweithredu a roddwyd ar waith eisoes. Mewn sawl ffordd, rwy'n credu y byddai pobl anabl yn dweud eu bod yn nes at gael eu hawliau wedi'u gwireddu yma yng Nghymru nag y byddent mewn rhannau eraill o'r DU. Fodd bynnag, wedi dweud hynny, o ran mynediad pobl anabl at wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru, rwy'n dal i gredu bod arnom angen deddfwriaeth y gall pobl anabl ei defnyddio os ydynt yn teimlo nad yw eu hawliau'n cael eu parchu, am nad yw llawer o'r polisi cenedlaethol cryf y mae arweinydd y tŷ yn sôn amdano yma yn cael ei ddarparu ar lawr gwlad mewn gwirionedd, a gallai fod nifer o resymau am hynny—efallai ei fod yn ymwneud ag adnoddau, efallai ei fod yn ymwneud â diffyg ymwybyddiaeth.
Rwy'n ddiolchgar iawn hefyd i arweinydd y tŷ am awgrymu ein bod yn cyfarfod i drafod sut i fwrw ymlaen, ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda'r hyn sydd ganddi i'w ddweud am y dirwedd hawliau dynol ar ôl Brexit: nid ydym yn gwybod sut beth fydd honno. Ofnaf y gallem weld darpariaethau deddfwriaeth y DU yn cael eu gwanhau. Byddai hynny, wrth gwrs, yn ddadl dros inni gymryd camau cryfach yma yng Nghymru. Felly, edrychaf ymlaen at gyfarfod gydag arweinydd y tŷ i drafod hyn, ac rwy'n mawr obeithio y byddwn yn pleidleisio dros eu hymgorffori.
Thank you. The proposal is to note the Member's proposal. Does any Member object? No. Therefore, that motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi cynnig yr Aelod. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 8, which was to be a debate on the Culture, Welsh Language and Communication Committee's report 'Building Resilience Inquiry into non-public
funding of the arts'—there has been no motion tabled.
Eitem 8, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu: 'Meithrin Cydnerthedd—Ymchwiliad i gyllid heblaw cyllid cyhoeddus
ar gyfer y celfyddydau—ni chyflwynwyd cynnig.
We move to item 9 on our agenda this afternoon, which is a debate seeking the Assembly's agreement to introduce a Commission-proposed Bill: the Welsh Parliament and Elections (Wales) Bill. I now call on the Llywydd to move the motion. Llywydd.
Symudwn at eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma, sef dadl yn ceisio cytundeb y Cynulliad i gyflwyno Bil arfaethedig y Comisiwn: Bil Senedd Cymru ac Etholiadau (Cymru). Galwaf yn awr ar y Llywydd i wneud y cynnig. Lywydd.
Cynnig NDM6821 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad Comisiwn y Cynulliad: "Creu Senedd i Gymru, adroddiad yr ymgynghoriad", Hydref 2018;
2. Yn nodi datganiad ysgrifenedig Comisiwn y Cynulliad: Bil Senedd Cymru ac Etholiadau (Cymru);
3. Yn cytuno i ganiatáu i Gomisiwn y Cynulliad gyflwyno Bil i:
a) newid enw Cynulliad Cenedlaethol Cymru,
b) ymestyn yr etholfraint ar gyfer etholiadau’r Cynulliad,
c) diwygio’r gyfraith yn ymwneud ag anghymhwyso, a
d) gwneud newidiadau eraill i drefniadau etholiadol a threfniadau mewnol y Cynulliad, a newidiadau sy’n gysylltiedig â hwy.
Motion NDM6821 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Assembly Commission’s report: “Creating a Parliament for Wales, Consultation Report”, October 2018;
2. Notes the Assembly Commission’s written statement: The Welsh Parliament and Elections (Wales) Bill;
3. Agrees to allow the Assembly Commission to introduce a Bill to:
a) change the name of the National Assembly for Wales;
b) extend the franchise for Assembly elections;
c) amend the law relating to disqualification; and
d) make other changes to, and associated with, the Assembly’s electoral and internal arrangements.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch i’r Dirprwy Lywydd. Rwy’n gwneud y cynnig sydd ar y papur trefn.
Ym mis Gorffennaf, cyhoeddais ddatganiad ar ran Comisiwn y Cynulliad yn amlinellu ein strategaeth ddeddfwriaethol arfaethedig o ran diwygio trefniadau etholiadol y Cynulliad Cenedlaethol mewn dau gam. Y cam cyntaf fyddai deddfu i newid enw’r Cynulliad Cenedlaethol, i ymestyn yr etholfraint ar gyfer etholiadau’r Cynulliad, i ddiwygio’r gyfraith sy’n ymwneud â threfniadau anghymhwyso, a gwneud newidiadau eraill i drefniadau etholiadol a threfniadau mewnol y Cynulliad. Yr ail gam fyddai deddfu yn ystod tymor y Cynulliad yma ynghylch maint Senedd Cymru a’r dull a ddefnyddir i ethol ei Haelodau—yn amodol, wrth gwrs, ar gonsensws ar y materion yma.
Diben y ddadl heddiw yw i geisio cytundeb Aelodau i ganiatáu i’r Comisiwn gyflwyno’r darn cyntaf o ddeddfwriaeth. Rydym yn gwneud hynny gan hyderu ein bod wedi ymgynghori’n eang ac yn gyhoeddus ar y cynigion hyn ac wedi cael llawer o sgyrsiau â rhanddeiliaid allweddol.
Os ydych yn cytuno i ganiatáu i’r Comisiwn gyflwyno’r Mesur hwn, cawn gyfle i drafod a dadlau manylion y polisi yn llawn wrth i’r Mesur fynd drwy broses graffu ddeddfwriaethol y Cynulliad. Fodd bynnag, fel yr wyf wedi’i nodi’n flaenorol, ni fydd y cynigion hyn yn cael eu dwyn ymlaen oni bai fod consensws cyffredinol o blaid gwneud hynny. Byddai’n rhaid i uwchfwyafrif o 40 o Aelodau bleidleisio o blaid unrhyw Fesur yn y dyfodol cyn iddo gyrraedd y llyfrau statud, a byddai’n destun gwaith craffu, ymgynghori a thrafod trwyadl yn y Cynulliad yma a thu hwnt.
Yn fy natganiad ysgrifenedig ar 2 Hydref, amlinellais amcanion allweddol y Mesur Senedd Cymru ac etholiadau (Cymru). Yr amcan cyntaf yw newid enw’r Cynulliad i Senedd Cymru/Welsh Parliament, sef y teitl a ffafriwyd gan y rhai a ymatebodd i’r ymgynghoriad cyhoeddus ar y mater yma. Roedd yr ymatebwyr hefyd yn ffafrio’r teitl Aelodau Senedd Cymru/Members of the Welsh Parliament, a fyddai’n cyd-fynd â’r teitlau a ddefnyddir gan ddeddfwrfeydd mewn mannau eraill yn y Deyrnas Gyfunol. Er inni ddod i gytundeb cychwynnol ynghylch teitl yr Aelodau, penderfynodd y Comisiynwyr ystyried y mater ymhellach a thrafod eto gyda’u pleidiau. Mae’r trafodaethau yma yn parhau, ond mi fydd angen i’r pleidiau, a chi yr Aelodau, gyrraedd consensws ar y cyfle cyntaf posib ar y mater yma.
Mae’r Comisiwn yn cynnig y dylai enw’r sefydliad gael effaith gyfreithiol ym mis Mai 2020 i sicrhau bod pobl Cymru yn dod yn gyfarwydd â’r term Senedd Cymru/Welsh Parliament cyn etholiad y Cynulliad—Senedd Cymru/Welsh Parliament—yn 2021. Byddwn yn sicrhau bod cost y newid mor isel â phosib ac nid oes bwriad newid logo’r Cynulliad yn gyfan gwbl. Bydd y memorandwm esboniadol a gaiff ei gyhoeddi i gyd-fynd â’r Mesur pan gaiff ei gyflwyno wrth gwrs yn cynnwys yr amcangyfrifon gorau o’r costau a’r arbedion posib a allai ddod yn sgil y ddeddfwriaeth.
Ail amcan y Mesur fydd gostwng yr oedran pleidleisio isaf i 16, yn effeithiol o etholiad 2021. Rwy’n gwybod y bydd Aelodau am gael sicrwydd y byddwn yn gwneud ymdrechion sylweddol i roi gwybod i bobl ifanc am y newid yma ac yn annog y lefel uchaf o gyfranogiad ganddynt. Rydym yn cytuno â hyn, ac fel rhan o’r broses ddeddfwriaethol yma, bydd y Comisiwn yn amlinellu pa gamau a gymerir gan y sefydliad a’n partneriaid ar y mater yma.
Y trydydd amcan yw gweithredu’r argymhellion o ran newid deddfwriaethol a wnaed gan Bwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y pedwerydd Cynulliad i egluro a diwygio’r fframwaith deddfwriaethol ynghylch anghymhwyso unigolion rhag bod yn Aelodau Cynulliad. Byddai’r newidiadau hyn yn rhoi eglurder ynghylch cymhwysedd pobl i sefyll mewn etholiad, yn helpu i oresgyn y rhwystrau sydd ar hyn o bryd yn golygu bod yn rhaid i lawer o bobl ymddiswyddo cyn sefyll fel ymgeiswyr er mwyn osgoi unrhyw risg, ac yn gwahardd, o etholiad nesaf y Cynulliad ymlaen, Aelodau o Dŷ’r Arglwyddi rhag bod yn Aelodau Senedd Cymru oni bai eu bod yn cymryd cyfnod o absenoldeb o San Steffan.
Yn olaf, y pedwerydd amcan fyddai sicrhau bod darpariaethau ar waith i’w gwneud yn bosib inni ystyried gweithredu yng Nghymru pe bai Comisiwn y Gyfraith yn gwneud unrhyw argymhellion i resymoli’r ddeddfwriaeth ynghylch etholiadau. Gallai Gweinidogion Cymru gyflwyno cynigion o’r fath drwy is-ddeddfwriaeth, a fyddai’n ddarostyngedig i’r weithdrefn gadarnhaol yn y Siambr yma.
Byddai’r Mesur hefyd yn ymestyn y dyddiad cau ar gyfer cyfarfod cyntaf y Cynulliad ar ôl etholiad, o saith diwrnod—fel y mae ar hyn o bryd—i 14, yn unol â’r trefniadau yn Senedd yr Alban, a hefyd yn cywiro’r amwysedd deddfwriaethol presennol, drwy egluro bod gan Gomisiwn y Cynulliad y pŵer i godi tâl am ddarparu gwasanaethau nad ydynt yn gysylltiedig â’i swyddogaethau.
Fel y dywedais yn gynharach, bydd Aelodau’n cael cyfle i drafod manylion y diwygiadau hyn yn ystod y broses o graffu. Ac os byddwch yn derbyn y cynnig hwn heddiw, rydw i'n edrych ymlaen yn ddiffuant i weithio gyda chi er mwyn creu deddfwriaeth gadarn y gallwn ni, a phobl Cymru, ymfalchïo ynddi.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the motion on the order paper.
In July, I issued a statement on behalf of the Assembly Commission outlining our proposed two-phased legislative strategy in relation to National Assembly electoral reform. The first step would be to legislate to change the name of the National Assembly, to extend the franchise for Assembly elections, to amend the law relating to disqualification, and to make other associated changes to electoral and internal arrangements. The second phase would be to legislate during this Assembly term in relation to the size of the Welsh Parliament and the method used to elect its Members—subject, of course, to a consensus forming on these matters.
The purpose of today’s debate is to seek the agreement of Members to allow the Commission to introduce that first piece of legislation. We do so with the confidence that we have consulted widely and publicly on these proposals and held many conversations with key stakeholders.
Should you agree to allow the Commission to introduce the Bill, then we’ll have an opportunity to discuss and debate the policy detail in full as the Bill passes through the legislative scrutiny process of this Assembly. However, as I've stated previously, the proposals will only be taken forward if there is a broad consensus in favour. A supermajority of 40 Members would be required to vote in favour of a future Bill before it could reach the statute books, and it would be subject to rigorous scrutiny, consultation and debate, both within and outside the Assembly.
In my written statement of 2 October, I outlined the key objectives of the Welsh Parliament and Elections (Wales) Bill. The first objective is to change the name of the Assembly to Senedd Cymru/Welsh Parliament, which was the preferred title for those who responded to the public consultation on this matter. The respondents also preferred the descriptor Aelodau Senedd Cymru/Members of the Welsh Parliament, which would bring us into line with the descriptors used by legislatures elsewhere in the UK. Despite reaching an initial conclusion with regard to the descriptor, the Commissioners decided to give it further consideration and discuss it again with their party groups. These discussions are ongoing, but I urge parties and Members to try to reach a consensus at the earliest possible opportunity.
The Commission proposes that the name of the institution should take legal effect in May 2020 to ensure that the term Senedd Cymru/Welsh Parliament becomes familiar to the people of Wales before the 2021 Assembly—Senedd Cymru/Welsh Parliament—election. We will ensure that the cost of the change is kept to a minimum, and there will be no wholesale change to the Assembly’s logo. The explanatory memorandum that will be published alongside the Bill on introduction will of course include the best estimates of the potential costs and savings to which the legislation could give rise.
The second objective of the Bill will be to lower the minimum voting age to 16, with effect from the 2021 election. I know that Members will want to be reassured that significant efforts will be made to inform young people of this change and to encourage the highest level of participation. We agree, and during this legislative process, the Commission will outline what action will be taken, both by this institution and our partners on this issue.
The third objective is to implement the recommendations for legislative change made by the Constitutional and Legislative Affairs Committee of the fourth Assembly for the clarification and reform of the legislative framework relating to the disqualifying of individuals from being Assembly Members. These changes would provide clarity about the eligibility of people to stand for election, would reduce the barriers that currently require many people to take the risk of resigning from their roles before becoming a candidate, and would, from the next Assembly election, disqualify Members of the House of Lords from becoming Members of the Welsh Parliament unless they take a leave of absence from Westminster.
Finally, the fourth aim would be to ensure that there are provisions in place that would make it possible for us to consider implementation in Wales in the event that the Law Commission makes recommendations to rationalise the legislation relating to elections. Welsh Ministers could bring forward such proposals through subordinate legislation, which would be subject to an affirmative procedure in this Chamber.
The Bill would also extend the deadline for the first meeting of the Assembly after an election from seven—as it is at present—to 14 days, in line with the arrangements in the Scottish Parliament, and would also rectify a current legislative ambiguity, by clarifying that the Assembly Commission has the power to charge for the provision of services not related to its functions.
As I stated earlier, Members will have the opportunity to discuss the detail of these reforms during the scrutiny process. And should you agree this motion today, I’m sincerely looking forward to working with you in order to create a robust piece of legislation of which we, and the people of Wales, can be proud.
I haven't got a huge amount to add to that which we just heard from the Llywydd. I just think it's important to point out that we have these powers and we should use them. While the more difficult questions, perhaps, have been delayed to a second Bill, there is a serious purpose in this Bill as well, and I mean particularly the change of name to this Parliament. It's not just a vanity project. The purpose behind this is to help the people of Wales understand what this place is, which is a primary legislature, a proper Parliament, and some distance away from the Assembly that was set up in 1999. We all feel the frustration, I'm sure, regardless of our parties, when we knock doors, that people still don't understand the difference between Welsh Government and the Welsh Assembly, or even what the Welsh Assembly is responsible for. If this is an opportunity to help—just one more opportunity to help people in Wales understand that—then of course we should take it.
The Bill will be informed by public consultation. The Llywydd has referred to some of the responses there. But, of course, the views of Members themselves, who are themselves informed by their own Stage 1 consultation, will also matter. If amendments come forward, I'm sure they will be done on the basis of evidence as well as personal points of view. And if we do get permission for a draft Bill to proceed today, if I understand correctly, Stages 2 and 3 may be dealt with by a committee of the whole house rather than by the committees, as we have in the past.
Personally, and perhaps I should declare an interest at this point, because I am a Commissioner, what I'm looking for in this Bill is a quality legal instrument that is clear and that fulfils its stated objectives. And that means no framework Bill, no diverting of responsibility to secondary legislation unless it's absolutely necessary, because of all the scrutiny implications that go with that, a very transparent and analytical approach to the difference between the use of powers and duties, and, of course, no Henry VIII powers for the Government on the face of the Bill.
This is an Assembly Bill. It's a reminder that we are the legislature—we are the Assembly—and we act on behalf of the people of Wales. It's not Governments that make law. And while it may not happen, I think we must be vigilant for any amendments that may even inadvertently undermine the fact that it's us who make the law here. While Governments may introduce them occasionally, and more frequently, it's not for Government to undermine the purpose of this law—as I say, even inadvertently—by introducing amendments that give them too many powers as opposed to us.
Nid oes gennyf lawer iawn i'w ychwanegu at yr hyn rydym newydd ei glywed gan y Llywydd. Credaf ei bod hi'n bwysig nodi bod gennym y pwerau hyn a dylem eu defnyddio. Er bod y cwestiynau mwy anodd o bosibl wedi'u cadw'n ôl ar gyfer ail Fil, mae diben difrifol i'r Bil hwn yn ogystal, a'r hyn a olygaf yn benodol yw newid enw'r Senedd hon. Nid prosiect porthi balchder yn unig ydyw. Pwrpas hyn yw helpu pobl Cymru i ddeall beth yw'r lle hwn, sef deddfwrfa sylfaenol, Senedd go iawn, a pheth pellter oddi wrth y Cynulliad a sefydlwyd yn 1999. Mae pawb ohonom yn teimlo'r rhwystredigaeth, rwy'n siŵr, beth bynnag fo'n pleidiau, pan fyddwn yn curo ar ddrysau, nad yw pobl eto'n deall y gwahaniaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cymru, neu hyd yn oed yn deall beth y mae Cynulliad Cymru'n gyfrifol amdano. Os yw hwn yn gyfle i helpu—dim ond un cyfle arall i helpu pobl Cymru i ddeall hynny—fe ddylem fanteisio arno wrth gwrs.
Caiff y Bil ei lywio gan ymgynghoriad cyhoeddus. Cyfeiriodd y Llywydd at rai o'r ymatebion yno. Ond wrth gwrs, bydd barn yr Aelodau eu hunain, sy'n cael ei llywio gan eu hymgynghoriad Cyfnod 1 eu hunain, yn bwysig hefyd. Os cyflwynir gwelliannau, rwy'n siŵr y cânt eu gwneud ar sail tystiolaeth yn ogystal â safbwyntiau personol. Ac os cawn ganiatâd i fwrw ymlaen gyda Bil drafft heddiw, os deallaf yn iawn, ymdrinnir â Chyfnodau 2 a 3 gan bwyllgor y tŷ cyfan yn hytrach na chan y pwyllgorau, fel y gwnaethom yn y gorffennol.
Yn bersonol, ac efallai y dylwn ddatgan buddiant ar y pwynt hwn gan fy mod yn Gomisiynydd, yr hyn yr edrychaf amdano yn y Bil hwn yw offeryn cyfreithiol o safon sy'n eglur ac sy'n cyflawni ei amcanion datganedig. Ac mae hynny'n golygu: dim Bil fframwaith, dim ailgyfeirio cyfrifoldeb i is-ddeddfwriaeth ac eithrio pan fo'n gwbl angenrheidiol oherwydd yr holl oblygiadau craffu sy'n mynd gyda hynny, dull dadansoddol a thryloyw iawn o weithredu'r gwahaniaeth rhwng y defnydd o bwerau a dyletswyddau, ac wrth gwrs, dim pwerau Harri'r VIII i'r Llywodraeth ar wyneb y Bil.
Bil Cynulliad yw hwn. Mae'n atgoffa mai ni yw'r ddeddfwrfa—ni yw'r Cynulliad—ac rydym yn gweithredu ar ran pobl Cymru. Nid Llywodraethau sy'n gwneud cyfraith. Ac er efallai na fydd yn digwydd, rhaid inni fod wylio rhag unrhyw ddiwygiadau a allai, hyd yn oed yn anfwriadol, danseilio'r ffaith mai ni sy'n gwneud y gyfraith yma. Er y gallai Llywodraethau eu cyflwyno o bryd i'w gilydd, ac yn amlach, nid mater i Lywodraeth yw tanseilio diben y ddeddf hon—hyd yn oed yn anfwriadol, fel rwy'n dweud—drwy gyflwyno gwelliannau sy'n rhoi gormod o bwerau iddynt hwy yn hytrach nag i ni.
I do broadly welcome this debate on the Commission-proposed Bill, the Welsh Parliament and Elections (Wales) Bill. However, I am disappointed we're not progressing with some of the recommendations the Commission consulted on. Recently, the Women's Equality Network wrote to the Llywydd urging the Commission to progress with the proposals in Laura McAllister's report, promoting job sharing opportunities for Assembly Members. Women's Equality Network Wales, WEN Wales, believes that the Assembly should lead the way on this and blaze a trail. As they've said, if you start job sharing in the institution that runs Wales, you're setting a precedent for business in the third sector, contributing to the more equal Wales that we all want to see, which is set out in the future generations Act.
So, I am disappointed the Commission hasn't included these proposals in this Bill, especially as the Welsh Government has responded positively to the Assembly's Equality, Local Government and Communities Committee's recent report, 'Work it out: parenting and employment in Wales', which recommends that the Welsh Government considers the case for changing legislation so roles such as Ministers, public appointees and councillors may be job-shared. And in its response to the report, Welsh Government does say it will consider the case for changing the legislation in relation to Welsh Government Ministers, alongside any consideration that the National Assembly may give to the introduction of job sharing for Assembly Members, and I welcome that. The more flexibility we offer our politicians, the more female candidates we attract, but this should also be attractive to male candidates as well.
We will be radical and far-sighted when we enfranchise 16 and 17-year-olds via this Bill. Their voices will be strong and clear in the direction we take in promoting equality and diversity in the Assembly, and this will be strengthened by the new Welsh Youth Parliament. In support of this Bill, I hope we can also be radical and far-sighted in our considerations of the wider features and recommendations of the McAllister report, the report that you commissioned—the Llywydd commissioned—by making this a Parliament that is fit for purpose and works for Wales. We're not there yet, but we are taking the first important steps today, and I support this Bill.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon ar Fil arfaethedig Comisiwn, Bil Senedd Cymru ac Etholiadau (Cymru) at ei gilydd. Fodd bynnag, rwy'n siomedig nad ydym yn bwrw ymlaen â rhai o'r argymhellion yr ymgynghorodd y Comisiwn yn eu cylch. Yn ddiweddar, ysgrifennodd y Rhwydwaith Cydraddoldeb i Fenywod at y Llywydd yn annog y Comisiwn i symud ymlaen gyda'r cynigion yn adroddiad Laura McAllister, yn hyrwyddo cyfleoedd i rannu swyddi ar gyfer Aelodau'r Cynulliad. Mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, yn credu y dylai'r Cynulliad arwain ar hyn a thorri ei chwys ei hun. Fel y maent wedi dweud, os ydych yn dechrau rhannu swyddi yn y sefydliad sy'n rhedeg Cymru, rydych yn gosod cynsail ar gyfer gwaith yn y trydydd sector, gan gyfrannu at y Gymru fwy cyfartal rydym i gyd am ei gweld, yr un a ddisgrifir yn Neddf cenedlaethau'r dyfodol.
Felly, rwy'n siomedig nad yw'r Comisiwn wedi cynnwys y cynigion hyn yn y Bil, yn enwedig gan fod Llywodraeth Cymru wedi ymateb yn gadarnhaol i adroddiad diweddar Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y Cynulliad, 'Wrth eich gwaith: rhianta a chyflogaeth yng Nghymru', sy'n argymell y dylai Llywodraeth Cymru ystyried yr achos dros newid deddfwriaeth fel bod modd rhannu rolau swyddi Gweinidogion, penodiadau cyhoeddus a chynghorwyr. Ac yn ei hymateb i'r adroddiad, mae Llywodraeth Cymru'n dweud y bydd yn ystyried yr achos dros newid y ddeddfwriaeth mewn perthynas â Gweinidogion Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr ag unrhyw ystyriaeth y gallai'r Cynulliad Cenedlaethol ei rhoi i gyflwyno rhannu swyddi ar gyfer Aelodau'r Cynulliad, ac rwy'n croesawu hynny. Po fwyaf o hyblygrwydd a gynigiwn i'n gwleidyddion, y mwyaf o ymgeiswyr benywaidd y byddwn yn eu denu, ond dylai fod yn ddeniadol i ymgeiswyr gwrywaidd yn ogystal.
Fe fyddwn yn radical ac yn hirben pan fyddwn yn rhoi'r bleidlais i rai 16 a 17 oed drwy gyfrwng y Bil hwn. Bydd eu lleisiau'n gryf ac yn glir o ran y cyfarwyddyd a gawn i hyrwyddo cydraddoldeb ac amrywiaeth yn y Cynulliad, a chaiff hyn ei atgyfnerthu gan y Senedd Ieuenctid Cymru newydd. I gefnogi'r Bil hwn, gobeithiaf hefyd y gallwn fod yn radical ac yn hirben yn ein hystyriaethau o nodweddion ac argymhellion ehangach adroddiad McAllister, yr adroddiad a gomisiynwyd gennych—a gomisiynodd y Llywydd—drwy wneud hon yn Senedd sy'n addas at y diben ac yn gweithio i Gymru. Nid ydym yno eto, ond rydym yn rhoi'r camau cyntaf pwysig ar waith heddiw, ac rwy'n cefnogi'r Bil hwn.
Rydw i'n croesawu'r cyfle i gael y ddadl yma ar lawr y Senedd heddiw ar eich cynigion chi a'r Comisiwn i gyflwyno rhaglen o ddiwygiadau i gryfhau ein prif gorff democrataidd yma yng Nghymru. Mae yna 20 mlynedd wedi mynd heibio ers i'r ddeddfwriaeth a oedd yn sefydlu'r Cynulliad Cenedlaethol gael ei phasio, a phryd hynny roedd y corff o natur debycach i gyngor sir na senedd genedlaethol. Rydym ni wedi dod yn bell iawn ers hynny, ac mae Plaid Cymru wedi bod yn gyson mai megis dechrau ar y gwaith o godi cenedl ydy seilwaith llywodraethiant presennol ein sefydliadau democrataidd cenedlaethol. Felly, mae Plaid Cymru, wrth reswm, yn cefnogi bwrdwn unrhyw gynigion i gryfhau'r corff yma.
Yn wyneb culni'r sefydliad gwleidyddol Prydeinig a'r rheini sydd am ein gweld ni cau'r drws ar ein cydweithio â chyfeillion Ewropeaidd, mae'n rheidrwydd arnom ni i sicrhau bod y sefydliad yma yn llwyfan i ddyheadau pobl Cymru, ac yn gerbyd i greu'r Gymru newydd yr ydym ni am ei chreu efo'n gilydd.
Rydym ni'n falch iawn o groesawu'r bwriad o gyflwyno pleidleisio yn 16 oed, a braf yw gweld ein Senedd ni yma ar flaen y gad yn agor drysau ac yn tynnu pobl ifanc i mewn i'r gwaith o greu democratiaeth Gymreig newydd gynhwysol, lle mae pobl ifanc yn benseiri eu dyfodol eu hunain, mewn gwrthgyferbyniad llwyr, wrth gwrs, â'r hyn sydd yn digwydd yn San Steffan.
Pwrpas y ddadl heddiw yma, wrth gwrs, ydy ceisio cytundeb y Cynulliad i ddod â chynigion manylach yn y flwyddyn newydd i roi'r cig ar yr asgwrn, ac rydym ni'n edrych ymlaen at gael craffu'n fanwl ar y cynigion yn ystod y broses honno. Ond mae'n rhaid inni gofio mai rhan gyntaf o becyn o ddiwygiadau ydy'r rhain yn dilyn adroddiad arbennig a gafwyd gan y gweithgor dan gadeiryddiaeth Laura McAllister. Rydw i'n mawr obeithio y byddwn ni'n symud yn syth ar ôl hynny, hefyd, i gyflwyno gweddill y cynigion.
Rydw i, fel Jane Hutt, yn siomedig nad yw argymhellion 10 ac 11, yn ymwneud â chynyddu cynrychiolaeth gyfartal o ran y rhywiau, yn cael eu cyflwyno ar hyn o bryd. Rydw i'n deall y cefndir, wrth gwrs. Mae cwotâu a rhannu swyddi yn ffordd arbennig o roi mwy o lais i ferched, ac rydw i'n falch iawn bod fy mhlaid i, Plaid Cymru, benwythnos diwethaf yma wedi cyflwyno rhestrau merched yn unig mewn etholaethau targed, a hynny i'w groesawu yn fawr iawn.
Yn olaf, rydw i eisiau troi at y cynnig i newid enw'r Cynulliad Cenedlaethol i adlewyrchu ei statws fel senedd genedlaethol. Rydw i'n nodi mai cynnig y Comisiwn ar hyn o bryd ydy 'Senedd Cymru/Welsh Parliament'. Safbwynt Plaid Cymru ydy y dylai fod yr enw 'Senedd' yn cael ei arddel ar gyfer y sefydliad hwn yn nwy iaith swyddogol Cymru, ac y dylai Aelodau gael eu galw yn 'Aelodau o'r Senedd' neu 'Aelod o Senedd Cymru' yn y Gymraeg, ac yn 'Member of the Senedd' neu 'Member of Senedd Cymru' yn Saesneg. Rydw i yn gobeithio y cawn ni edrych eto ar y mater yma yn ystod y broses graffu.
A gaf i jest gyfeirio yn sydyn at y rhesymeg dros y safbwynt yma ynghylch yr enw? Prif nod newid enw'r Cynulliad ydy gwella dealltwriaeth y cyhoedd o'i swyddogaeth. Ar hyn o bryd, mae nifer fawr iawn o bobl yn galw'r sefydliad—y sefydliad, nid yr adeilad yn unig—yn 'Senedd'. Mae wedi dod yn ddefnydd cyffredin erbyn hyn. Serch hynny, mae yna nifer yn dal i ddefnyddio termau fel 'Welsh Assembly', 'Welsh Assembly Government' neu 'Welsh Government' i gyfeirio at y Cynulliad, oherwydd diffyg dealltwriaeth. Nid oes yna ddim defnydd ar hyn o bryd o 'Welsh Parliament' yn gyffredinol, ac felly mi fyddai newid enw'r sefydliad i hynny yn golygu newid arferion y cyhoedd ac ychwanegu term arall i'r gymysgedd sydd yn bodoli ar hyn o bryd. Ni fyddai'r enw uniaith 'Senedd' yn gwneud hyn, gan ei fod yn barod yn cael ei ddefnyddio gan nifer.
Yn ystod yr ymgynghoriad, fe gafodd 'Aelod Senedd Cymru/Member of Welsh Parliament' ei ffafrio gan 30 y cant o ymatebwyr, dim ond 1.6 y cant yn fwy na'r ganran a oedd yn ffafrio 'Aelod o’r Senedd/Member of the Senedd', sef 28.4 y cant. Os ychwanegir y ganran a oedd yn ffafrio'r teitl trydydd mwyaf poblogaidd, sef 'Aelod o Senedd Cymru/Member of Senedd Cymru', sef 13.5 y cant, mae yna ffafriaeth glir dros deitl i'r Aelodau sy'n cynnwys enw uniaith Gymraeg i'r sefydliad, sef 41.9 y cant.
Mae yna nifer o sefydliadau cenedlaethol eraill, megis Chwarae Teg, Mudiad Meithrin, ac, yn wir, teitl swyddogaeth y Llywydd ei hun, sydd yr un fath yn y ddwy iaith ac nid oes yna ddim anhawster. Byddwn i'n gofyn hefyd, yn y cyswllt hwn felly, i'r Comisiwn gyhoeddi unrhyw asesiad effaith ieithyddol sydd wedi'i wneud ar y penderfyniad polisi i argymell yr enw 'Senedd Cymru/Welsh Parliament' fel enw'r sefydliad hyd yma ac yn gofyn i sylw gael ei roi ar sail dystiolaethol wrth symud ymlaen.
Ac, yn olaf, mi fyddai'n braf gweld enw'n prif gorff cenedlaethol ni yn adlewyrchu natur ein huchelgais ar gyfer Cymru wirioneddol ddwyieithog lle mae'r Gymraeg yn eiddo i'w holl ddinasyddion.
I welcome the opportunity to have this debate in the Senedd today on your proposal, and the Commission's proposal, to bring forward a series of reforms to strengthen our major democratic intuition here in Wales. Twenty years have passed since the legislation establishing the National Assembly was passed, and at that time the organisation was more similar to a county council than a national parliament. We've come a long way since then, and Plaid Cymru has been consistent that the process of building a nation is but a start with the establishment of our national, democratic institutions. So, Plaid Cymru naturally supports the intention of any legislation to strengthen this body.
Given the narrow-mindedness of the British state and those who want to see us closing the door on our collaboration with our European neighbours, it's a requirement upon us to ensure that this institution is a platform for the aspirations of the people of Wales, and a vehicle to create the new Wales that we want to create together.
We are proud to welcome the intention of introducing votes for 16-year-olds, and it's good to see our Senedd here in the vanguard, opening doors and bringing people into the work of creating a real, new, inclusive Welsh democracy where young people are the architects of their own future, in total contradiction to what is happening in Westminster.
The purpose of today's debate, of course, is to seek the Assembly's agreement to bring more detailed proposals forward in the new year, to put some meat on the bones, as it were. We look forward to scrutinising those proposals in detail, but we must bear in mind that this is the first phase of a package of reforms following the excellent reports produced by the working group chaired by Laura McAllister. I very much hope that we will move immediately to introduce the rest of the proposals.
Like Jane Hutt, I'm disappointed that recommendations 10 and 11, in relation to increasing equal representation in terms of gender, aren't being brought forward at this point. But I do understand the background to that, of course. Quotas and job-sharing are an excellent way of providing women with an enhanced voice, and I'm very pleased that my party, Plaid Cymru, last weekend has introduced women-only shortlists in target constituencies. That's to be warmly welcomed.
Finally, I wish to turn to the proposal to change the name of the National Assembly for Wales to reflect its status as a national parliament, and I do note that the Commission's proposal at the moment is Senedd Cymru/Welsh Parliament. Plaid Cymru's view is that the name 'Senedd' should be used for this institution in both our official languages, and that Members should be called 'Aelodau o'r Senedd' or 'Aelod o Senedd Cymru' in Welsh, and 'Member of the Senedd' or 'Member of Senedd Cymru' in English. I do hope that we can return to this issue during the scrutiny process.
May I just make brief reference to the rationale for this stance on the name? The main aim of changing the name of the Assembly is to enhance public understanding of its function. At the moment, very many people call this institution—not the building, but this intuition—the Senedd. It's common parlance now. However, there are many who still use terms such as 'Welsh Assembly Government' or 'Welsh Government' to refer to the Assembly, because of a lack of understanding. There is no usage at the moment of 'Welsh Parliament', generally speaking, so changing the name of the institution to that would mean a change in public practice and would add another term into the mix that exists at present. The monolingual name 'Senedd' would avoid this problem, because it’s already in common parlance.
Now, during the consultation, 'Aelod Senedd Cymru/Member of Welsh Parliament' was favoured by 30 per cent of the respondents, only 1.6 per cent more than the percentage that favoured 'Aelod o’r Senedd/Member of the Senedd', which was 28.4 per cent. Now if we add the percentage who favoured the third most popular title, namely 'Aelod o Senedd Cymru/Member of Senedd Cymru', which was 13.5 per cent, then there is a clear preference for a title for Members that includes the monolingual use of the word 'Senedd', at 41.9 per cent.
There are a number of other national institutions, such as Chwarae Teg, Mudiad Meithrin, and, indeed, the title of Llywydd itself, which are the same in both languages and that causes no difficulty. I would also request, in this context, that the Commission publish any language impact assessment that has been done on the policy decision to recommend the name 'Senedd Cymru/Welsh Parliament' as the name of this institution and I would ask for evidence-based consideration to be given to this as we move forward.
Finally, it would be good to see our main national democratic body reflecting the nature of our ambition for a truly bilingual Wales where the Welsh language belongs to all of Wales’s citizens.
I just want to speak briefly to welcome the Bill's being introduced. It's been now seven years since we overwhelmingly agreed in a referendum that this place should have the powers of a parliament, and it's only right that we change the name to reflect that reality.
I'm pleased also that the McAllister report is being decoupled, so we can focus on the elements that we can all agree on while we still work on developing a consensus for the other elements. And I hope very much that we can proceed before too long in developing the other parts of that report too.
I think it's excellent that we're introducing votes for 16-year-olds, and many of us will have had a conversation with first-time voters who tell us that often they're reluctant to vote the first time because they don't always feel equipped to be able to make an informed decision—they don't always feel they know enough—and I think it's essential that there is a thorough political education campaign that goes forward in parallel with this change in the law, and I was pleased to hear the Llywydd say that that will be the case. But, of course, it needs to go beyond just what the Commission can provide; this needs to be embraced by schools and colleges and organisations right across Wales, and families too.
On the issue of the name of the Assembly, I noted what the Presiding Officer said about this will be debated in detail in during the next stages, and that, of course, is correct. But I agree with Siân Gwenllian that the simple Welsh-only name of 'Senedd' would be preferable. I, along with many others, campaigned in 1997, and the years before, to create this place. I did not want to recreate, in Wales, Parliament. I wanted to create something different: a different culture, a different way of doing things, a different sense of purpose. And I think there's a temptation to cleave to these old French terms to give us some sense of authority. And, actually, that's not what we should be trying to do; we should be trying to do something different.
And I think using the Welsh term 'Senedd', which I already use to describe this institution—clearly, it's only the name of the building, but I always refer to my work in the Senedd, and, certainly, the people of Llanelli I've spoken to are very clear about what that means. And I think that would be a much more appropriate way of proceeding—sending a signal of what we want to achieve here and also a signal of the place of language in our national life. And I hope that there's a chance for us to reflect on that as we go through.
I think there's a slight contradiction in saying we want powers to decide things for ourselves and then saying we're going to delegate this decision out to a result of a public consultation, which, as Siân Gwenllian has said, was far from clear cut. So, I hope that's considered further as we go through.
I will give way.
Hoffwn siarad yn fyr i groesawu'r Bil sy'n cael ei gyflwyno. Mae wedi bod yn saith mlynedd bellach ers i fwyafrif llethol ohonom gytuno mewn refferendwm y dylai'r lle hwn gael pwerau Senedd, ac nid yw hi ond yn iawn ein bod yn newid yr enw i adlewyrchu'r realiti hwnnw.
Rwy'n falch hefyd fod adroddiad McAllister yn cael ei ddatgysylltu, fel y gallwn ganolbwyntio ar yr elfennau y gall pawb ohonom gytuno arnynt gan barhau i weithio ar ddatblygu consensws ar yr elfennau eraill. Ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn symud ymlaen cyn hir i ddatblygu rhannau eraill o'r adroddiad hwnnw yn ogystal.
Rwy'n credu ei bod hi'n rhagorol ein bod yn cyflwyno pleidleisiau i rai dros 16 mlwydd oed, a bydd llawer ohonom wedi cael sgwrs gyda phleidleiswyr tro cyntaf sy'n dweud wrthym yn aml eu bod yn amharod i bleidleisio y tro cyntaf oherwydd nad ydynt bob amser yn teimlo'n barod i allu gwneud penderfyniad gwybodus—nid ydynt bob amser yn teimlo eu bod yn gwybod digon—ac rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol cael ymgyrch addysg wleidyddol drylwyr i fynd rhagddi ochr yn ochr â'r newid hwn yn y gyfraith, ac roeddwn yn falch o glywed y Llywydd yn dweud mai dyna fydd yn digwydd. Ond wrth gwrs, mae angen iddo fynd ymhellach na'r hyn y gall Comisiwn ei ddarparu'n unig; mae angen i hyn gael ei groesawu gan ysgolion a cholegau a sefydliadau ar draws Cymru, a theuluoedd hefyd.
Ar fater enw'r Cynulliad, nodais y bydd yr hyn a ddywedodd y Llywydd am hyn yn cael ei drafod yn fanwl yn ystod y camau nesaf, ac wrth gwrs, mae hynny'n gywir. Ond rwy'n cytuno gyda Siân Gwenllian mai'r enw Cymraeg syml 'Senedd' fyddai orau. Fe ymgyrchais gyda llawer o rai eraill yn 1997, ac yn y blynyddoedd cyn hynny, dros greu'r lle hwn. Nid oeddwn am ail-greu 'Parliament' yng Nghymru. Roeddwn am greu rhywbeth gwahanol: diwylliant gwahanol, ffordd wahanol o wneud pethau, synnwyr o ddiben gwahanol. A chredaf fod temtasiwn i lynu at yr hen dermau Ffrengig hyn i roi rhyw syniad o awdurdod i ni. Ac mewn gwirionedd, nid dyna'r hyn y dylem fod yn ceisio ei wneud; dylem fod yn ceisio gwneud rhywbeth gwahanol.
A chredaf fod defnyddio'r term Cymraeg 'Senedd', a ddefnyddiaf eisoes i ddisgrifio'r sefydliad hwn—yn amlwg, enw'r adeilad yn unig ydyw, ond cyfeiriaf at fy ngwaith yn y Senedd bob amser, ac yn sicr, mae pobl Llanelli y siaradais â hwy'n glir iawn ynglŷn â'r hyn y mae'n ei olygu. A chredaf y byddai honno'n ffordd fwy priodol o lawer o symud ymlaen—yn arwydd o'r hyn rydym am ei gyflawni yma ac arwydd o le iaith yn ein bywyd cenedlaethol. A gobeithio ei fod yn gyfle inni fyfyrio ar hynny wrth inni fwrw ymlaen.
Mae'n wrthddywediad braidd i ddweud ein bod eisiau pwerau i benderfynu pethau drosom ein hunain a dweud wedyn ein bod yn mynd i ddirprwyo'r penderfyniad hwn allan i ganlyniad ymgynghoriad cyhoeddus, a oedd yn bell o fod yn glir fel y dywedodd Siân Gwenllian. Felly, rwy'n gobeithio y rhoddir ystyriaeth bellach i hynny wrth inni fwrw ymlaen.
Fe ildiaf.
Thank you. My concern would be—. I agree with Siân Gwenllian that people are often—. My constituents get confused between the different phrases—Welsh Assembly Government, Wales Government—and this is the issue. So, for me, I would very much like to see this place called the Welsh Parliament in English and Welsh, because I believe what the issue would be—for non-Welsh speakers it would be more confusing, perhaps, again. I take your point in regard to creating something different, but I do think it would make it much easier to have UK Parliament, Welsh Parliament; UK Government, Welsh Government.
Diolch. Fy mhryder—. Rwy'n cytuno â Siân Gwenllian fod pobl yn aml—. Mae fy etholwyr yn drysu rhwng yr ymadroddion gwahanol—Llywodraeth Cynulliad Cymru, Llywodraeth Cymru—a dyma'r broblem. Felly, i mi, hoffwn yn fawr weld y lle hwn yn cael ei alw'n 'Welsh Parliament' yn Saesneg a 'Senedd Cymru' yn Gymraeg, oherwydd rwy'n credu mai'r broblem fyddai—i siaradwyr di-Gymraeg byddai'n fwy dryslyd eto o bosibl. Rwy'n derbyn eich pwynt o ran ceisio creu rhywbeth gwahanol, ond rwy'n credu y byddai'n ei gwneud hi'n haws o lawer cael 'UK Parliament, Welsh Parliament; UK Government, Welsh Government' yn Saesneg.
Well, there's nothing wrong with people informally saying that the Senedd is our Welsh Parliament, but I think the official name should be Senedd. In terms of the general public's understanding, we're still not quite 20 years into the being of this place; I think understanding will develop as time goes on.
As I say, there are other reasons for choosing the term 'Senedd', not least the final point I want to turn to, which is what we refer to ourselves as. By creating the problem for ourselves of calling it a Welsh Parliament, we then come up with this ridiculous acronym for Member of Welsh Parliament—MWP. Now, I think we're inviting ridicule for ourselves by describing ourselves as 'MWP'. My infantile mind immediately thinks of what it rhymes with—'twp' and 'pwp'. This may well reflect what some of our constituents think of us, but I don't think we should give them any encouragement. I think it's a slightly absurd set of initials, which, if we weren't calling ourselves Welsh Parliament, we wouldn't create the problem of in the first place.
I think AS, Aelod Seneddol, would be perfectly straightforward. There may be an issue for Welsh language broadcasters then to distinguish between MPs, who we refer to in Welsh as AS, and us. But, frankly, it's not beyond the wit of man to come up with a solution to that—[Interruption.] Or woman, indeed; I was using it in the original sense. But, frankly, that's their problem, not our problem. But I believe sending the signal that we are Members of our Senedd would be the right signal to send. Diolch.
Wel, nid oes dim o'i le ar bobl yn egluro'n anffurfiol i'r di-Gymraeg mai ein henw ar ein 'Welsh Parliament' yw 'Senedd', ond credaf mai Senedd ddylai'r enw swyddogol fod. O ran dealltwriaeth y cyhoedd yn gyffredinol, nid ydym eto wedi cyrraedd 20 mlynedd o fodolaeth y lle hwn; credaf y bydd dealltwriaeth yn datblygu wrth i amser fynd yn ei flaen.
Fel y dywedaf, mae rhesymau eraill dros ddewis y term 'Senedd', nid yn lleiaf y pwynt olaf yr wyf am droi ato, sef beth a ddefnyddiwn i gyfeirio atom ein hunain. Drwy greu'r broblem i ni ein hunain o'i galw'n 'Welsh Parliament', wynebwn yr acronym chwerthinllyd ar gyfer 'Member of Welsh Parliament'— MWP. Nawr, rwy'n credu ein bod yn gwneud ein hunain yn destun gwawd drwy ddisgrifio ein hunain fel 'MWP'. Mae fy meddwl plentynnaidd yn meddwl am yr hyn y mae'n odli ag ef ar unwaith—'twp' a 'pwp'. Efallai fod hyn yn adlewyrchu beth y mae rhai o'n hetholwyr yn ei feddwl ohonom, ond ni chredaf y dylem roi unrhyw anogaeth iddynt. Credaf ei bod yn set braidd yn hurt o lythrennau, a phe na baem yn galw ein hunain 'Welsh Parliament' yn Saesneg, ni fyddwn yn creu'r broblem yn y lle cyntaf.
Credaf fod 'Aelod Seneddol' yn gwbl syml. Gallai fod yn broblem i ddarlledwyr Cymraeg wahaniaethu rhwng Aelodau Seneddol, neu ASau, a ninnau. Ond a dweud y gwir, nid yw y tu hwnt i ddyfeisgarwch dyn i feddwl am ateb i hynny—[Torri ar draws.] Neu fenyw, yn wir; roeddwn yn ei ddefnyddio yn ei ystyr gwreiddiol. Ond a dweud y gwir, eu problem hwy yw hynny, nid ein problem ni. Ond credaf mai cyfleu'r neges ein bod yn Aelodau o'n 'Senedd' yw'r un iawn i'w rhoi. Diolch.
Diolch, Llywydd, am gyflwyno'r ddadl heddiw.
Thank you, Llywydd, for opening today's debate.
We in UKIP note the proposed changes in the Commission report and in your recent statement. If I can go through some of the proposals individually, as the Welsh Assembly now has tax-raising powers, we have no objection to the name changing to Welsh Parliament. Regarding the Plaid Cymru suggestion of 'Senedd', of course 'Senedd' is an excellent phrase as far as it goes for the Welsh version of what will be the Welsh Parliament, but I do tend to agree with what Russ George said, that there is not enough public awareness of the phrase for it to be the only description. So, I would tend to go for Welsh—
Rydym ni yn UKIP yn nodi'r newidiadau arfaethedig yn adroddiad y Comisiwn ac yn eich datganiad diweddar. Os gallaf fynd drwy rai o'r cynigion yn unigol, gan fod gan Gynulliad Cymru bwerau codi treth bellach, nid oes gennym wrthwynebiad i'r enw newid i 'Welsh Parliament'. O ran awgrym Plaid Cymru ynglŷn â 'Senedd', mae 'Senedd' yn ymadrodd ardderchog wrth gwrs cyn belled ag yr aiff ar gyfer y fersiwn Gymraeg o'r hyn a fydd yn 'Welsh Parliament', ond rwy'n tueddu i gytuno â'r hyn a ddywedodd Russ George, nad oes digon o ymwybyddiaeth gyhoeddus o'r ymadrodd iddo fod yr unig ddisgrifiad. Felly, buaswn yn tueddu i fynd am—
Would you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Thank you. Do you know what the Dáil is? Do you know what a Taoiseach is?
Diolch. A ydych chi'n gwybod beth yw'r Dáil? A ydych chi'n gwybod beth yw Taoiseach?
I do, actually, Llyr, but I think if you asked many members of the general public they wouldn't know what the Dáil is or the Taoiseach. [Interruption.] Oh, in Ireland, yes; okay, we have to relate it to Ireland. Well, that's an interesting point. Let me have a think about that. You've raised a good point.
We do agree with the proposed changes relating to disqualification. We did have an issue within UKIP not so long ago over the position of Nathan Gill, who combined being a Member of the Assembly with being a Member of the European Parliament. This didn't really prove to be a very happy combination of roles. As Members may recall, Nathan was notable in Cardiff largely for his absence, although I'm sure he's been very diligent in his attendance at Strasbourg. I think that case does illustrate—[Interruption.] I think that case does illustrate the dangers of allowing politicians to 'double job', as this practice is now termed.
Now, I know that we have two Members here in the Assembly who are also Members of the Lords. I'm not implying in any way that they've done anything out of turn. Their cases are quite different. I know that Dafydd Elis-Thomas and Eluned Morgan have done useful things in the Lords after they were elected here. So, you can make useful contributions in two different legislatures in some cases. But I think that, on the whole, the general public will find the practice rather fishy looking and I think it's best that the door is closed on this practice, regardless of the individual contributions that some Members may have made in two different Chambers.
So, we agree with this element of the Llywydd's proposals, that, in future, Members of the Lords should not be eligible for the Assembly unless they have signed a leave of absence from the Lords. We also agree with the material relating to High Sheriffs and Lord-lieutenants and to the 14-day period—can I call it a cooling off period—after Assembly polling day.
The only point we do take issue with is over your wish to extend the franchise to 16 and 17-year-olds. We feel that this is a young age at which to ask people to make political decisions. There are enough things for 16 and 17-year-olds to think about as it is without adding the difficulty of political allegiances. There is no great public support for the increase in the franchise, as far as opinion polls have shown, although, as usual, the Assembly's consultation has provided a different figure. So, we don't feel that this urge to give the vote to 16 and 17-year-olds is a great idea, and we don't agree with this part of the proposals, but the rest of them, as I say, we do support. Diolch yn fawr.
Ydw, mewn gwirionedd, Llyr, ond os gofynnwch i nifer o aelodau o'r cyhoedd yn gyffredinol nid wyf yn credu y byddent yn gwybod beth yw Dáil neu Taoiseach. [Torri ar draws.] O, yn Iwerddon, ie; iawn, rhaid inni ei wneud yn berthnasol i Iwerddon. Wel, mae hwnnw'n bwynt diddorol. Gadewch i mi feddwl am hynny. Rydych wedi codi pwynt da.
Rydym yn cytuno â'r newidiadau arfaethedig sy'n ymwneud ag anghymhwyso. Roedd gennym broblem o fewn UKIP yn ddiweddar ynglŷn â sefyllfa Nathan Gill, a oedd yn cyfuno bod yn Aelod o'r Cynulliad â bod yn Aelod o Senedd Ewrop. Nid oedd yn gyfuniad hapus iawn o rolau. Fel y bydd yr Aelodau'n cofio, roedd Nathan yn enwog yng Nghaerdydd i raddau helaeth oherwydd ei absenoldeb, er fy mod yn siŵr ei fod wedi bod yn ddiwyd iawn o ran ei bresenoldeb yn Strasbourg. Credaf fod yr achos hwnnw'n dangos—[Torri ar draws.] Credaf fod yr achos hwnnw'n dangos y peryglon o ganiatáu i wleidyddion 'ddyblu swyddi' fel y mae'r arfer yn cael ei alw bellach.
Nawr, gwn fod gennym ddau Aelod yma yn y Cynulliad sydd hefyd yn Aelodau o Dŷ'r Arglwyddi. Nid wyf yn awgrymu mewn unrhyw ffordd eu bod wedi gwneud unrhyw beth o'i le. Mae eu hachosion hwy yn dra gwahanol. Gwn fod Dafydd Elis-Thomas ac Eluned Morgan wedi gwneud pethau defnyddiol yn Nhŷ'r Arglwyddi ar ôl iddynt gael eu hethol yma. Felly, fe allwch wneud cyfraniadau defnyddiol mewn dwy ddeddfwrfa wahanol mewn rhai achosion. Ond ar y cyfan, credaf y bydd y cyhoedd yn gyffredinol yn ystyried yr arfer braidd yn amheus a chredaf ei bod yn well fod y drws wedi'i gau ar yr arfer hwn, er gwaethaf y cyfraniadau unigol y mae rhai Aelodau wedi'u gwneud mewn dwy Siambr wahanol.
Felly, rydym yn cytuno gyda'r elfen hon o gynigion y Llywydd, na ddylai Aelodau o Dŷ'r Arglwyddi fod yn gymwys i gael lle yn y Cynulliad oni bai eu bod wedi arwyddo caniatâd i fod yn absennol o Dŷ'r Arglwyddi. Rydym hefyd yn cytuno â'r deunydd sy'n ymwneud ag Uchel Siryfion ac Arglwydd Raglawiaid a'r cyfnod o 14 diwrnod—gellir ei alw'n gyfnod ailfeddwl—ar ôl diwrnod yr etholiad Cynulliad.
Yr unig bwynt yr anghytunwn ag ef yw eich dymuniad i ymestyn yr etholfraint i gynnwys rhai 16 a 17 mlwydd oed. Teimlwn fod hwn yn oedran ifanc i ofyn i bobl wneud penderfyniadau gwleidyddol. Ceir digon o bethau i rai 16 a 17 mlwydd oed feddwl amdanynt fel y mae heb ychwanegu anhawster teyrngarwch gwleidyddol. Nid oes fawr o gefnogaeth gyhoeddus i gynyddu'r etholfraint cyn belled ag y mae arolygon barn wedi dangos, er bod ymgynghoriad y Cynulliad, fel arfer, wedi darparu ffigur gwahanol. Felly, nid ydym yn teimlo bod yr awydd hwn i roi'r bleidlais i bobl 16 ac 17 oed yn syniad gwych, ac nid ydym yn cytuno â'r rhan hon o'r cynigion, ond fel y dywedaf, rydym yn cefnogi'r gweddill. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. I stand today, like last week, to express my frustration and disappointment. Once again, I feel the need to point out that our time—in fact, the people of Wales's time—could be much better spent. I have no doubt that these feelings will be echoed across my region.
Let's take a little reality check. Winter is coming. Some people in Wales will be facing a hard winter living on the streets, NHS staff are contemplating the chaos winter inevitably brings, the elderly and the poor will be choosing between heating and eating, and, as the United Kingdom comes ever closer to leaving the European Union, we have potentially transformational additional powers set to arrive at this Assembly.
Changing the name of this institution, or changing our titles, will not address those issues. Changing our title from 'Assembly Member' to 'Member of Parliament', or even 'Senator', will not help any constituent. Our time should be better spent improving our constituents' lives, not our curricula vitae.
Diolch, Lywydd. Rwy'n sefyll heddiw, fel yr wythnos diwethaf, i fynegi fy rwystredigaeth a fy siom. Unwaith eto, teimlaf yr angen i bwysleisio y gellid treulio ein hamser—amser pobl Cymru yn wir—yn well o lawer. Nid oes gennyf amheuaeth y bydd y teimladau hyn yn cael eu hadleisio ar draws fy rhanbarth.
Gadewch inni wynebu'r gwirionedd am eiliad. Mae'r gaeaf ar ddod. Bydd rhai pobl yng Nghymru yn wynebu gaeaf caled yn byw ar y strydoedd, mae staff y GIG yn ystyried yr anhrefn a ddaw yn anochel gyda'r gaeaf, bydd yr henoed a'r tlawd yn dewis rhwng gwresogi a bwyta, ac wrth i'r Deyrnas Unedig ddod yn nes ac yn nes at adael yr Undeb Ewropeaidd, mae gennym bwerau ychwanegol a allai fod yn weddnewidiol ar fin cyrraedd y Cynulliad hwn.
Ni fydd newid enw'r sefydliad hwn, neu newid ein teitlau, yn ateb i'r pethau hynny. Ni fydd newid ein teitl o 'Aelod Cynulliad' i 'Aelod Seneddol', neu hyd yn oed 'Seneddwr', yn helpu unrhyw etholwr. Dylem dreulio ein hamser yn well yn gwella bywydau ein hetholwyr, nid ein curricula vitae.
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
No, I won't. How Members today can justify paving the way to increasing the number of Members of this institution, and yet, at the same time, argue against reducing the number of MPs, shows how the jobs-for-the-boys culture is alive and well in politics today.
The taxpayer in Wales already pays for too many politicians. Scotland—[Interruption.] Scotland has around double the population of Wales, but they have fewer councillors. I sat in this Chamber when the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services spoke of the need to reform local government, but he now backs away because he cannot make difficult decisions.
I also have deep concern about reducing the age of voting. The age of 18 in the United Kingdom is accepted as adulthood. We don't allow 16-year-olds to drink, to drive, to gamble or to watch restricted films—they go to young offenders' institutions and even attend children's wards in hospitals. As for the army—what you pointed out earlier—they can only join the army with parental consent under the age of 18, because I had to sign for my son.
I believe we should leave the voting age at the age of 18. It is a rite of passage—something to look forward to and to be proud of. For these reasons, I will be voting against this motion today. Diolch.
Na wnaf. Mae'r modd y gall Aelodau gyfiawnhau paratoi'r ffordd i gynyddu nifer Aelodau'r sefydliad hwn heddiw, a dadlau ar yr un pryd yn erbyn lleihau nifer yr Aelodau Seneddol, yn dangos sut y mae'r diwylliant swyddi i'r hogiau yn fyw ac yn iach mewn gwleidyddiaeth heddiw.
Mae'r trethdalwr yng Nghymru eisoes yn talu am ormod o wleidyddion. Yr Alban—[Torri ar draws.] Mae gan yr Alban oddeutu dwbl poblogaeth Cymru, ond mae ganddynt lai o gynghorwyr. Roeddwn yn eistedd yn y Siambr hon pan siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus am yr angen i ddiwygio llywodraeth leol, ond mae'n camu'n ôl yn awr am na all wneud penderfyniadau anodd.
Rwyf hefyd yn pryderu'n fawr ynglŷn â gostwng yr oedran pleidleisio. Derbynnir 18 oed yn y Deyrnas Unedig fel oedran dod yn oedolyn. Nid ydym yn caniatáu i rai 16 oed yfed, gyrru, gamblo na gwylio ffilmiau dan gyfyngiadau—maent yn mynd i sefydliadau troseddwyr ifanc a hyd yn oed i wardiau plant mewn ysbytai. O ran y fyddin—fel y dywedoch chi'n gynharach—ni chânt ymuno â'r fyddin heb gydsyniad rhiant os ydynt o dan 18 oed, oherwydd bu'n rhaid i mi lofnodi dros fy mab.
Credaf y dylem adael yr oedran pleidleisio yn 18 oed. Mae'n ddefod newid byd—rhywbeth i edrych ymlaen ato ac i fod yn falch ohono. Am y rhesymau hyn, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn heddiw. Diolch.
Thank you. Can I call the Counsel General, Jeremy Miles?
Diolch. A gaf fi alw ar y Cwnsler Cyffredinol, Jeremy Miles?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon ac i ddatgan cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r cynnig i gyflwyno'r Bil hwn. Mae Deddf Cymru 2017 wedi dod â phwerau newydd yn y maes hwn, ac mae'n iawn iddyn nhw gael eu defnyddio i wneud ein deddfwrfa yn fwy effeithiol, hygyrch ac amrywiol o ran cynrychiolaeth.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the opportunity to contribute to this debate and to state the Welsh Government's support for the proposal to introduce this Bill. The Wales Act 2017 has brought new powers in this area, and it's right that they should be used to make our legislature more effective, accessible and diverse in terms of representation.
The reforms proposed for inclusion in this Bill are important in ensuring that the Assembly's role, its processes and its electoral arrangements are clear. In particular, I welcome the proposal to extend the franchise for voting in Assembly elections to 16 and 17-year-olds. Unlike Gareth Bennett, I think 16 to 17-year-olds are perfectly capable of exercising that level of democratic engagement.
I commend the Commission's aim to empower, engage and enthuse young people to participate in the democratic processes in Wales. This Government has long advocated the involvement of young people in the democratic process, which is essential to achieving a vibrant democracy. Within our own forthcoming local government and elections Bill, we will include provisions to allow 16 and 17-year-olds the right to vote in local elections.
Sixteen-year-olds can legally undertake a multiplicity of activities, so it's right and it's just that we allow them also a voice to speak up and vote on matters that affect them, just as they affect everybody else.
Mae'r diwygiadau a gynigir ar gyfer eu cynnwys yn y Bil hwn yn bwysig er mwyn sicrhau bod rôl y Cynulliad, ei brosesau a'i drefniadau etholiadol yn glir. Yn fwyaf arbennig, rwy'n croesawu'r argymhelliad i ymestyn yr etholfraint ar gyfer pleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad i rai 16 a 17 mlwydd oed. Yn wahanol i Gareth Bennett, credaf fod rhai 16 i 17 mlwydd oed yn berffaith abl i arfer y lefel honno o ymgysylltiad democrataidd.
Cymeradwyaf nod y Comisiwn i rymuso, ymgysylltu ac ennyn diddordeb pobl ifanc mewn cymryd rhan yn y prosesau democrataidd yng Nghymru. Ers amser maith, bu'r Llywodraeth hon o blaid ymwneud pobl ifanc yn y broses ddemocrataidd, sy'n hanfodol i sicrhau democratiaeth iach. O fewn ein Bil llywodraeth leol ac etholiadau ein hunain sydd ar y gweill, byddwn yn cynnwys darpariaethau i ganiatáu hawl i rai 16 a 17 mlwydd oed bleidleisio mewn etholiadau lleol.
Gall rhai 16 mlwydd oed gymryd rhan yn gyfreithiol mewn llu o weithgareddau, felly mae'n iawn ac mae'n gyfiawn ein bod yn caniatáu llais iddynt hefyd i siarad a phleidleisio ar faterion sy'n effeithio arnynt hwy, fel y maent yn effeithio ar bawb arall.
Would you take an intervention? I'm just curious—one of the things that came up in the course of deciding on this Bill was whether 16 and 17-year-olds might like some education through the school system about the political system, and so forth, rather than party politics. Do you have a view about whether that's better dealt with in a Bill like this, or within the Government's own local government Bill?
A wnewch chi gymryd ymyriad? Rwy'n chwilfrydig—un o'r pethau a gododd wrth benderfynu ar y Bil hwn oedd a fyddai rhai 16 a 17 mlwydd oed yn hoffi rhywfaint o addysg drwy'r system ysgolion ar y system wleidyddol ac yn y blaen, yn hytrach na gwleidyddiaeth plaid. A oes gennych farn ynglŷn ag a fyddai'n well ymdrin â hynny mewn Bil fel hwn, neu ym Mil llywodraeth leol y Llywodraeth ei hun?
I don't have a view on that. I think it's obviously important that we make sure that we have an informed electorate at all ages, and I think we should take every opportunity that we can to make sure that is the case.
The responses to the consultation that the Commission has conducted suggest that if we encourage people to engage with politics at a young age, they are more likely to remain engaged as they grow older. This should ensure strong levels of public participation in the democratic process for the future, and what better way to engage young people than to allow them to take part and vote in the elections that have a direct impact upon their lives? The Welsh Government believes that it's not just young people who must be allowed a voice; the right to vote should apply to all those who have a stake in our society. Our forthcoming local government and elections Bill will therefore also enfranchise all foreign nationals legally resident in Wales to vote in Welsh local government elections. The Welsh Government believes this principle must be applied consistently across the electoral franchises of Wales, and the Government would like to explore these issues, as this Bill progresses, with the Assembly Commission.
I welcome, too, the proposal to reform the existing provisions in the 2006 Act relating to disqualification. As I think is now widely recognised, those provisions conflate two quite separate questions: on the one hand, who, if anybody, should be precluded from standing for election because of the offices they hold, and on the other hand, which of the offices that a successful candidate should resign before being able to take up their membership of the Assembly. We need clarity on this, and I hope that the Bill's proposals will help provide that.
I'm pleased to express the Welsh Government's support for the proposed introduction of this Bill. I look forward to the introduction and welcome the opportunities it brings for further debate and consideration, to ensure that our legislature continues to effectively serve the people of Wales in a changing constitutional landscape.
Nid oes gennyf farn ar hynny. Rwy'n meddwl ei bod hi'n amlwg yn bwysig inni wneud yn siŵr fod gennym etholwyr gwybodus o bob oed, a chredaf y dylem fanteisio ar bob cyfle a gawn i wneud yn siŵr mai felly y mae.
Mae'r ymatebion i'r ymgynghoriad a gynhaliodd y Comisiwn yn awgrymu fod pobl ifanc yn fwy tebygol o barhau i gymryd rhan wrth iddynt dyfu'n hŷn os ydym yn eu hannog i ymwneud â gwleidyddiaeth yn ifanc. Dylai hyn sicrhau lefelau cryf o gyfranogiad y cyhoedd yn y broses ddemocrataidd ar gyfer y dyfodol, a pha well ffordd o ymgysylltu â phobl ifanc na chaniatáu iddynt gymryd rhan a phleidleisio yn yr etholiadau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar eu bywydau? Mae Llywodraeth Cymru'n credu nad i bobl ifanc yn unig y dylid caniatáu llais; dylai'r hawl i bleidleisio fod yn berthnasol i bawb sydd â buddiant yn ein cymdeithas. Bydd ein Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd i ddod yn rhoi pleidlais hefyd i wladolion tramor sy'n preswylio'n gyfreithlon yng Nghymru mewn etholiadau llywodraeth leol. Cred y Llywodraeth fod yn rhaid cymhwyso'r egwyddor hon yn gyson ar draws etholfreintiau etholiadol Cymru, a hoffai'r Llywodraeth ymchwilio i'r materion hyn, wrth i'r Bil fynd rhagddo, gyda Chomisiwn y Cynulliad.
Hefyd, rwy'n croesawu'r cynnig i ddiwygio'r darpariaethau presennol yn Neddf 2006 sy'n ymwneud ag anghymhwyso. Fel y cydnabyddir yn eang bellach, rwy'n credu, mae'r darpariaethau hynny'n cyfuno dau gwestiwn hollol neilltuol: ar y naill law, pwy, os unrhyw un, y dylid eu hatal rhag sefyll etholiad oherwydd y swyddi sydd ganddynt, ac ar y llaw arall, pa swyddi y dylai ymgeisydd llwyddiannus ymddiswyddo ohonynt cyn gallu ymgymryd â'u haelodaeth o'r Cynulliad. Mae arnom angen eglurder ar hyn, a gobeithio y bydd cynigion y Bil yn helpu i ddarparu'r eglurder hwnnw.
Rwy'n falch o fynegi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i gyflwyno'r Bil arfaethedig hwn. Edrychaf ymlaen at ei gyflwyno ac rwy'n croesawu'r cyfleoedd a ddaw yn ei sgil i ddadlau ac ystyried ymhellach, er mwyn sicrhau bod ein deddfwrfa'n parhau i wasanaethu pobl Cymru'n effeithiol mewn tirwedd gyfansoddiadol sy'n newid.
Thank you. Can I now call on the Llywydd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Llywydd i ymateb i'r ddadl?
Can I thank Members who've contributed to the debate this afternoon? As Suzy Davies said as she started her response, we've come a long way, some distance, from the National Assembly that was first elected in 1999. We are a proper Parliament—your words—we are a proper Parliament now, and we should call ourselves that in whatever language, and I'll come on to that point later on.
There seems to be a majority of support in this Chamber to allow young people—16, 17-year-olds—to have a vote for the National Assembly, Welsh Parliament or Senedd. Siân said it beautifully—young people are the architects of their future; they need to have a voice in the architecture of their future: pobl ifanc yn benseiri ar eu dyfodol. It's not something that's agreed by all here, and that's shared, by the way, by the consultation responses we had as well, where there was a majority in favour of 16 and 17-year-olds voting, but not universal support.
On job sharing, the points made by both Jane Hutt and Siân Gwenllian, I understand the disappointment with the fact that the expert panel recommendation on job sharing is not to be brought forward in this piece of legislation, and we had a discussion in the Commission about this. We're not currently convinced that there is a supermajority in this Chamber to introduce that as part of the legislation, but more fundamental is probably the issue around competence where it relates to an Assembly Member's right to become a Minister or a Cabinet Secretary. And I don't want to be in a position at all where Members are elected to this National Assembly who can be Assembly Members, but have not the right to become Cabinet Secretaries. We would have, in effect, two tiers of Members at that point. So, that's an issue that needs to be resolved before we undertake any legislation on this matter. Its time will come—I've no doubt about that—but its time is not yet here.
Now, we had expressed the different views on what we call ourselves. I don't think we should overindulge ourselves in the issues of what we call ourselves or what we call this Parliament. We are to be a Parliament, a Senedd. There is obviously a divergence of views expressed here today on whether we should use the Welsh name only, Senedd, to refer to this place rather than Senedd Cymru/Welsh Parliament. Let me remind you all that we need 40 of the 60 of you to agree to this name change as part of this legislation working its way through the National Assembly and reaching Stage 4. Those of you who are advocates of 'Senedd' and its use in Welsh only—find out whether there are 40 of you who would back that, and then that's the way to make that change.
As Lee Waters said, what we call ourselves as Assembly Members, now currently from the National Assembly, derives from what we call the Senedd, the Welsh Parliament, and infantile minds—as you called yourself I think, there, Lee—will make mischief on some iterations of what we call ourselves. But, again, I would ask you—we need to agree on this; we need to have 40 of 60 of you, of us—I have a vote on this, by the way, in this particular case, as does Ann Jones, so 40 of the 60 of us need to agree on this, and we should not dwell and spend too much time on it. Some have said we need to spend more time on what the Parliament actually does, and I agree with that, but we are a Parliament, we are a Senedd, we call ourselves that and we do our work on behalf of the people of Wales, and for us to do that, let's, hopefully, today start the process of legislating on these matters. Scrutiny will follow and all of the detail can be examined at that point, but, hopefully, you'll allow the Commission to introduce this Bill for scrutiny by this National Assembly. Diolch.
A gaf fi ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma? Fel y dywedodd Suzy Davies wrth iddi ddechrau ei ymateb, rydym wedi dod yn bell, cryn bellter o'r Cynulliad Cenedlaethol a etholwyd gyntaf yn 1999. Rydym yn Senedd go iawn—eich geiriau chi—rydym yn Senedd go iawn yn awr, a dylem alw ein hunain yn hynny ym mha iaith bynnag, a dof at y pwynt hwnnw yn nes ymlaen.
Ymddengys bod mwyafrif o gefnogaeth yn y Siambr hon i ganiatáu i bobl ifanc—rhai 16, 17 oed—i gael pleidlais ar gyfer y Cynulliad Cenedlaethol, neu Senedd Cymru. Disgrifiodd Siân y peth yn hyfryd—mae pobl ifanc yn benseiri ar eu dyfodol; mae angen iddynt gael llais ym mhensaernïaeth eu dyfodol. Nid yw'n rhywbeth y mae pawb yma yn cytuno yn ei gylch, ac roedd hynny'n wir, gyda llaw, yn yr ymatebion a gawsom i'r ymgynghoriad hefyd, lle roedd mwyafrif o blaid gweld rhai 16 a 17 oed yn pleidleisio, er nad oedd pawb yn cefnogi hynny.
Ar rannu swyddi, y pwyntiau a wnaeth Jane Hutt a Siân Gwenllian, rwy'n deall y siom ynglŷn â'r ffaith nad yw argymhelliad y panel arbenigol ar rannu swyddi'n mynd i gael ei gyflwyno yn y ddeddfwriaeth hon, a chawsom drafodaeth am hyn yn y Comisiwn. Nid ydym yn argyhoeddedig ar hyn o bryd fod uwch-fwyafrif yn y Siambr hon o blaid cyflwyno hynny fel rhan o'r ddeddfwriaeth, ond yn fwy sylfaenol mae'n debyg, ceir problem gyda chymhwysedd lle mae'n ymwneud â hawl Aelod Cynulliad i ddod yn Weinidog neu'n Ysgrifennydd Cabinet. Ac nid wyf am fod mewn sefyllfa lle'r etholir Aelodau i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn sy'n cael bod yn Aelodau Cynulliad, ond heb fod ganddynt hawl i ddod yn Ysgrifenyddion Cabinet. I bob pwrpas, byddai gennym ddwy haen o Aelodau ar y pwynt hwnnw. Felly, dyna fater sy'n galw am ei ddatrys cyn i ni ymgymryd ag unrhyw ddeddfwriaeth ar y mater hwn. Daw ei amser—nid oes amheuaeth ynglŷn â hynny—ond nid yw wedi dod eto.
Nawr, mynegwyd y safbwyntiau gwahanol ynglŷn â beth i alw'n hunain. Ni chredaf y dylem ymroi'n ormodol i ystyried beth i'w roi'n enw arnom ein hunain neu beth i'w roi'n enw ar y Senedd hon. Rydym yn mynd i fod yn Senedd, yn 'Parliament'. Mae'n amlwg fod gwahaniaeth barn wedi'i fynegi yma heddiw ynglŷn ag a ddylem ddefnyddio'r enw Cymraeg yn unig, Senedd, i gyfeirio at y lle hwn yn hytrach na Senedd Cymru/Welsh Parliament. Gadewch imi eich atgoffa chi i gyd fod angen i 40 o'r 60 ohonoch gytuno i'r newid enw hwn fel rhan o'r ddeddfwriaeth wrth iddi weithio ei ffordd drwy'r Cynulliad Cenedlaethol a chyrraedd Cyfnod 4. Y rhai ohonoch sy'n cefnogi 'Senedd' a'i ddefnydd yn y Gymraeg yn unig—edrychwch i weld a oes 40 ohonoch a fyddai'n cefnogi hynny, a dyna'r ffordd i wneud y newid hwnnw.
Fel y dywedodd Lee Waters, bydd yr hyn y byddwn yn galw ein hunain fel Aelodau Cynulliad, o'r Cynulliad Cenedlaethol ar hyn o bryd, yn deillio o'r hyn y byddwn yn ei alw'n Senedd, yn 'Welsh Parliament', a bydd meddyliau plentynnaidd—fel y galwoch chi eich hun, rwy'n credu, Lee—yn chwarae ar rai fersiynau o'r hyn y galwn ein hunain. Ond unwaith eto, buaswn yn gofyn ichi—mae angen inni gytuno ar hyn; mae angen inni gael 40 o'r 60 ohono, ohonom—mae gennyf bleidlais ar hyn, gyda llaw, yn yr achos penodol hwn, fel sydd gan Ann Jones, felly mae angen i 40 o'r 60 ohonom gytuno ar hyn, ac ni ddylem bendroni a threulio gormod o amser ar y peth. Mae rhai wedi dweud bod angen inni dreulio mwy o amser ar beth y mae'r Senedd yn ei wneud mewn gwirionedd, ac rwy'n cytuno â hynny, ond rydym yn Senedd, rydym yn galw ein hunain yn hynny ac rydym yn gweithio ar ran pobl Cymru, ac er mwyn inni wneud hynny, a gadewch i ni ddechrau heddiw, gobeithio, ar y broses o ddeddfu ar y materion hyn. Bydd craffu'n dilyn a gellir archwilio'r holl fanylion ar y pwynt hwnnw, ond rwy'n gobeithio y caniatewch i'r Comisiwn gyflwyno'r Bil hwn ar gyfer ei graffu gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Diolch.
Diolch. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Okay, we'll defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn, fe ohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliant 2 yn enw Neil McEvoy. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendment 2 in the name of Neil McEvoy. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
We move on to item 10, which is a debate on named day motion 6813, disposal of dredged materials from the Bristol Channel, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion—Rhun.
Symudwn ymlaen at eitem 10, sef dadl ar gynnig â dyddiad trafod 6813, gwaredu deunyddiau a garthwyd o Fôr Hafren, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig—Rhun.
Cynnig NDM6813 Rhun ap Iorwerth, Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi pryderon eang ymhlith y cyhoedd mewn perthynas â gwaredu deunyddiau a garthwyd o Fôr Hafren i leoliadau oddi ar arfordir de Cymru, sy'n gysylltiedig ag adeiladu gorsaf bŵer newydd yn Hinkley.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi tystiolaeth fwy manwl mewn ymateb i bryderon ynglŷn â risgiau i iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd, gan gynnwys caniatáu ar gyfer cynnal profion pellach er mwyn darparu mwy o dryloywder; a
b) cyfarwyddo Cyfoeth Naturiol Cymru i atal y drwydded forol sy'n galluogi gweithgarwch gwaredu ac ymgymryd â rhaglen eang o ymgysylltu ac ymgynghori â chymunedau lleol a rhanddeiliaid ar draws de Cymru.
Motion NDM6813 Rhun ap Iorwerth, Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the widespread public concerns in relation to the disposal of dredged materials from the Bristol Channel to locations off the coast of south Wales, relating to the construction of a new power station at Hinkley.
2. Calls upon the Welsh Government to:
a) publish more detailed evidence in response to concerns regarding risks to public health and the environment, including allowing for further testing in order to provide greater transparency; and
b) instruct Natural Resources Wales to suspend the marine licence that enables the disposal activity and undertake a wide-ranging programme of engagement and consultation with local communities and stakeholders across south Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This is a pretty straightforward motion today, I think, with a pretty clear purpose. It's about saying to Welsh Government and Natural Resources Wales, 'Stop. Stop the current dredging going on in relation to the construction of the new Hinkley power station, stop the depositing of that dredged material on the Cardiff Grounds, and stop ignoring the concerns raised by an increasing number of citizens, and indeed elected members at all levels about what's going on.'
I'm speaking as a member of the Assembly's Petitions Committee, because it was to that committee that a petition was presented on 7 November last year, a petition to, and I quote,
'Suspend Marine Licence 12/45/ML to dump radioactive marine sediments from the Hinkley Point nuclear site into Wales coastal waters off Cardiff'.
Now, it's worth noting the language used in that petition and, in doing so, reminding ourselves that we should try to be objective here, just as the Government needs to be sensitive to others' opinions. Whilst petitioners refer to 'radioactive marine sediments', central to the opposing argument, of course, is the claim that there is no evidence of any potentially dangerous material in the sediment. So, that's the context.
We held a brief inquiry as a committee and learnt about some of the concerns of the campaigners that material being dredged was from near Hinkley discharge pipes, that data indicated that dredged sediments may hold significant aggregated radioactivity, that analysis had only investigated three particular nuclides rather than including many others that might be present. There was concern that testing of sediment hadn't been done at sufficient depth. Worries were voiced about the consequences of moving the sediment on marine life and there were worries about potential sea-to-land transfer, and so on.
We listened carefully as a committee and listened to the other side of the debate too. Scientists gave evidence from Cefas, the Centre for Environment, Fisheries and Aquaculture Science, who were responsible for the testing. We heard from Natural Resources Wales also, and we've heard evidence from the power station's developer, EDF. All claim that the science is solid, that there's no evidence of any danger to the public, that we're talking about very, very low levels of natural and man-made radiation, that levels of radioactivity found in the sediment in 2009, 2013, 2017 were found to be so low that they equate to non-radioactive in law, and that all internationally accepted procedures have been followed leading to the issuing of this dredging licence.
So, why are we here today? Well, this testing took place, this procedure was followed without the vast majority of people knowing about it. When concerns were then raised—and, as I say, the first I knew was when the Petitions Committee were handed a petition, that's when I became involved for the first time—there was then, understandably, a great deal of public interest. So, what could and should have been done at that point?
Let me take you to that inquiry meeting of the Petitions Committee with Cefas and NRW back on 9 January this year. This was an exchange between myself and Dr Kins Leonard, their head of radiological protection. I suggested that they could, in consultation with opponents of the granting of the licence, take some more samples, stating where they were taking them from and then transparently saying what the data is from those new areas. Dr Leonard replied,
'Well, I have no objection to that suggestion. I think it's a very good suggestion. I would just add that in order to do that, we would follow exactly the same procedure'.
'Except you'd go deeper, perhaps', I suggested—a reference to the specific concern about sampling not having been done at sufficient depth. He replied,
'Well, if that is a requirement to allay public perception, we would be very happy to do that. We would follow the guidelines that are set out by the International Atomic Energy Agency in the way in which we do it and in which we assess the dose. We could make it more transparent in terms of how that assessment is done in the report, and we would be very willing to participate in that if it helps public perception.'
I then turned to our other witnesses, Natural Resources Wales, and asked,
'Can I just get a response from NRW on that?',
to which John Wheadon, their permitting service manager, replied,
'Again, I would support the response from Cefas and we'll look at that.'
Now, I believe that the course of action that should have been followed at that point was to have conducted that further testing that I suggested, at depth, and in consultation with concerned parties in order to respond to public concerns. The fact that didn’t happen leads us to where we are today, with dredging happening out in the channel and concerned citizens seeing a Government that just hasn’t listened to them, despite options having been put on the table for trying to alleviate concerns.
Today, they see Government, through their amendment, removing most of the tabled motion, again refusing to engage in a process that could and should have been conducted months ago to seek more evidence and allay concerns. We will vote against that amendment. We’ll also vote against the second amendment on the advice of environmental campaigners who point out that there’s a technical issue with it. It calls for NRW to conduct an environmental impact assessment, but campaigners say it's not NRW's job or competence to carry out an EIA.
Of course, campaigners do want that assessment carried out. Despite the Cabinet Secretary for environment and rural affairs saying in a statement on 29 September 2017, and, again, I quote, that,
'Records show the applications for the disposal of material in Welsh waters took into account the overall EIA for the Hinkley Point C project',
campaigners say courts have now proven that a separate EIA should be needed, as the overall general EIA doesn’t cover dredging. Without a specific EIA, they argue, you just can’t make a decision on whether to agree to or refuse a licence application.
Llywydd, I haven't gone today into the principle of how anything could be dumped quite so easily on Welsh land or in Welsh waters this easily, regardless of what that material is. I've raised that in the past, and perhaps others will comment on that during this debate. But, above all, today, this motion is about listening to people and recognising real concerns. That hasn’t happened, and I hope I’ve been able to highlight how a sensitive Government could have responded. This motion states that they should do so now by suspending the licence. The message is clear, and to all Members, including those on Labour benches, on the Government benches who have said that they agree and sympathise with the concerns of their constituents: vote for this motion today.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae hwn yn gynnig eithaf syml heddiw, rwy'n meddwl, gyda phwrpas eithaf clir. Mae'n ymwneud â dweud wrth Lywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru, 'Rhowch y gorau iddi. Rhowch y gorau i'r carthu sydd ar y gweill mewn perthynas ag adeiladu gorsaf bŵer newydd yn Hinkley, rhowch y gorau i ollwng deunydd a garthwyd ar safle Cardiff Grounds, a rhowch y gorau i anwybyddu pryderon a godwyd gan nifer cynyddol o ddinasyddion, ac aelodau etholedig yn wir ar bob lefel ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd.'
Rwy'n siarad fel aelod o Bwyllgor Deisebau'r Cynulliad, gan mai i'r pwyllgor hwnnw y cyflwynwyd deiseb ar 7 Tachwedd y llynedd, deiseb, a dyfynnaf, i
'Atal Trwydded Forol 12/45/ML i ollwng gwaddodion morol ymbelydrol o safle niwclear Hinkley Point yn nyfroedd glannau Cymru ger Caerdydd'.
Nawr, mae'n werth nodi'r iaith a ddefnyddir yn y ddeiseb honno, ac wrth wneud hynny, atgoffa ein hunain y dylem geisio bod yn wrthrychol yma, fel y mae angen i'r Llywodraeth fod yn sensitif i safbwyntiau pobl eraill. Er bod y deisebwyr yn cyfeirio at 'waddodion morol ymbelydrol', yn ganolog i ochr arall y ddadl, wrth gwrs, mae'r honiad nad oes unrhyw dystiolaeth fod unrhyw ddeunydd a allai fod yn beryglus yn y gwaddod. Felly, dyna'r cyd-destun.
Cynhaliwyd ymchwiliad byr gennym fel pwyllgor a chlywyd rhai o bryderon yr ymgyrchwyr fod deunydd a gâi ei garthu yn dod o ymyl pibellau gollyngiadau o Hinkley, fod data'n dangos y gallai gwaddodion a garthir ddal ymbelydredd cyfanredol sylweddol, mai dim ond tri niwclid penodol yr ymchwiliwyd iddynt yn y dadansoddiad yn hytrach na chynnwys llawer o rai eraill a allai fod yn bresennol. Roedd pryder nad oedd profion ar waddodion wedi'u cynnal ar ddyfnder digonol. Lleisiwyd pryderon ynglŷn â chanlyniadau symud y gwaddod ar fywyd morol ac roedd pryderon ynglŷn â'r posibilrwydd o drosglwyddo ymbelydredd o'r môr i'r tir, ac ati.
Rydym wedi gwrando'n ofalus fel pwyllgor ac wedi gwrando ar ochr arall y ddadl hefyd. Rhoddodd gwyddonwyr dystiolaeth gan Cefas, sef Canolfan Gwyddorau'r Amgylchedd, Pysgodfeydd a Dyframaethu, a oedd yn gyfrifol am y profion. Clywsom gan Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd, ac rydym wedi clywed tystiolaeth gan ddatblygwr yr orsaf bŵer, sef EDF. Mae pob un yn honni bod y wyddoniaeth yn gadarn, nad oes unrhyw dystiolaeth o unrhyw berygl i'r cyhoedd, ac rydym yn sôn am lefelau isel iawn o ymbelydredd naturiol ac ymbelydredd wedi'i greu, fod lefelau ymbelydredd a ganfuwyd yn y gwaddod yn 2009, 2013, 2017 mor isel fel eu bod yn cyfateb i'r hyn nad yw'n ymbelydrol yn llygad y gyfraith, a bod pob gweithdrefn a dderbynnir yn rhyngwladol wedi'i dilyn cyn cyhoeddi'r drwydded garthu.
Felly, beth a wnawn yma heddiw? Wel, cynhaliwyd y profion hyn, dilynwyd y weithdrefn hon heb fod y mwyafrif llethol o bobl yn gwybod am y peth. Pan leisiwyd pryderon—ac fel rwy'n dweud, y tro cyntaf i mi glywed amdano oedd pan gyflwynwyd deiseb i'r Pwyllgor Deisebau, dyna pryd y dechreuais gymryd rhan am y tro cyntaf—yn ddealladwy, roedd llawer iawn o ddiddordeb ymhlith y cyhoedd. Felly, beth y gellid ac y dylid bod wedi ei wneud ar y pwynt hwnnw?
Gadewch imi fynd â chi i gyfarfod ymchwiliad y Pwyllgor Deisebau gyda Cefas a Cyfoeth Naturiol Cymru yn ôl ar 9 Ionawr eleni. Dyma drafodaeth rhyngof fi a Dr Kins Leonard, eu pennaeth diogelwch radiolegol. Awgrymais y gallent, mewn ymgynghoriad â'r rhai a wrthwynebai roi'r drwydded, gymryd rhai samplau ychwanegol, gan nodi o ble roeddent yn eu cymryd a dweud yn dryloyw wedyn beth yw'r data o'r mannau newydd hynny. Atebodd Dr Leonard,
Wel, nid oes gennyf wrthwynebiad i'r awgrym hwnnw. Credaf ei fod yn awgrym da iawn. Buaswn yn ychwanegu y byddem yn dilyn yr un weithdrefn yn union er mwyn gwneud hynny.
Ond y byddech yn mynd yn ddyfnach, efallai, awgrymais—gan gyfeirio at y pryder penodol na chafodd y samplau eu cymryd ar ddyfnder digonol. Atebodd yntau,
Wel, os yw hynny'n ofyniad i dawelu canfyddiad y cyhoedd, byddem yn hapus iawn i wneud hynny. Byddem yn dilyn y canllawiau a osodwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol yn y ffordd y byddwn yn ei wneud ac y byddwn yn asesu'r dos. Gallem ei wneud yn fwy tryloyw o ran sut y gwneir yr asesiad hwnnw yn yr adroddiad, a byddem yn barod iawn i gymryd rhan yn hynny os yw'n helpu canfyddiad y cyhoedd.
Wedyn, fe drois at ein tystion eraill, Cyfoeth Naturiol Cymru, a gofyn,
A gaf fi ymateb Cyfoeth Naturiol Cymru ar hynny?
ac atebodd John Wheadon, eu rheolwr gwasanaeth trwyddedu,
Unwaith eto, buaswn yn cefnogi'r ymateb gan Cefas ac fe edrychwn ni ar hynny.
Nawr, rwy'n credu mai'r camau y dylid bod wedi'u rhoi ar waith ar y pwynt hwnnw fyddai cynnal y profion pellach a awgrymais, ar ddyfnder ac mewn ymgynghoriad â phartïon sydd â diddordeb er mwyn ymateb i bryderon y cyhoedd. Mae'r ffaith na ddigwyddodd hynny wedi ein harwain i ble'r ydym heddiw, gyda'r carthu'n digwydd allan yn y môr a dinasyddion pryderus yn gweld Llywodraeth nad yw wedi gwrando arnynt, er i opsiynau gael eu cynnig ar gyfer ceisio lliniaru'r pryderon.
Heddiw, maent yn gweld y Llywodraeth, drwy eu gwelliant, yn dileu'r rhan fwyaf o'r cynnig a gyflwynwyd, gan wrthod cymryd rhan unwaith eto mewn proses y gellid ac y dylid bod wedi'i chynnal fisoedd yn ôl i geisio mwy o dystiolaeth ac i leddfu pryderon. Byddwn yn pleidleisiwn yn erbyn y gwelliant hwnnw. Byddwn hefyd yn pleidleisio yn erbyn yr ail welliant yn ôl cyngor ymgyrchwyr amgylcheddol sy'n nodi bod yna broblem dechnegol ynghlwm wrtho. Mae'n galw ar Cyfoeth Naturiol Cymru i gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol, ond mae ymgyrchwyr yn dweud nad yw cynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol yn rhan o waith na chymhwysedd Cyfoeth Naturiol Cymru.
Wrth gwrs, mae'r ymgyrchwyr am i'r asesiad hwnnw gael ei gynnal. Er bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd a materion gwledig yn dweud mewn datganiad ar 29 Medi 2017, ac unwaith eto, rwy'n dyfynnu,
'Dengys y cofnodion bod y ceisiadau i waredu deunydd yn nyfroedd Cymru wedi ystyried yr Asesiad o Effaith Amgylcheddol prosiect Hinkley Point C.'
mae'r ymgyrchwyr yn dweud bod y llysoedd bellach wedi profi y byddai angen asesiad o'r effaith amgylcheddol ar wahân, gan nad yw'r asesiad cyffredinol o'r effaith amgylcheddol yn cynnwys carthu. Heb asesiad penodol o'r effaith amgylcheddol, maent yn dadlau na allwch wneud penderfyniad ynglŷn ag a ddylid caniatáu neu wrthod cais am drwydded.
Lywydd, nid wyf wedi manylu heddiw ar yr egwyddor o sut y gellid dympio unrhyw beth mor hawdd ar dir Cymru neu yn nyfroedd Cymru, ni waeth beth yw'r deunydd hwnnw. Rwyf wedi codi hynny yn y gorffennol, ac efallai y bydd eraill yn gwneud sylwadau ar hynny yn ystod y ddadl. Ond yn anad dim heddiw, mae'r cynnig hwn yn ymwneud â gwrando ar bobl a chydnabod pryderon go iawn. Nid yw hynny wedi digwydd, a gobeithio fy mod wedi gallu tynnu sylw at sut y gallai Llywodraeth sensitif fod wedi ymateb. Mae'r cynnig hwn yn datgan y dylent wneud hynny yn awr drwy atal y drwydded. Mae'r neges yn glir, ac i'r holl Aelodau, gan gynnwys y rhai ar feinciau'r Blaid Lafur, ar feinciau'r Llywodraeth sydd wedi dweud eu bod yn cytuno ac yn cydymdeimlo â phryderon eu hetholwyr: pleidleisiwch dros y cynnig hwn heddiw.
Daeth y Llywydd (Elin Jones) i’r Gadair.
The Llywydd (Elin Jones) took the Chair.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i gynnig gwelliant 1 yn ffurfiol.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to formally move amendment 1, tabled in the name of Julie James.
Gwelliant 1—Julie James
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
2. Yn nodi:
a) o dan delerau’r Confensiwn ar Atal Llygredd Morol yn sgil Dympio Gwastraff a Deunyddiau Eraill (Confensiwn Llundain, 1972), y mae’r DU yn un o’r llofnodwyr, dim ond deunyddiau sydd â lefelau de minimis o ymbelydredd a all gael eu hystyried ar gyfer cael eu gwaredu ar y môr.
b) yr asesiad ymbelydrol generig ceidwadol, a ddatblygwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol, yw’r dull rhyngwladol cymeradwy ar gyfer profi am lefelau de minimis o ymbelydredd a chafodd y dull hwn ei ddefnyddio wrth wneud penderfyniad ynghylch trwydded forol Hinkley.
c) y dystiolaeth o fewn adroddiad Pwyllgor Deisebau’r Cynulliad Cenedlaethol a nododd fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud ei benderfyniad ynghylch trwydded forol ar sail cyngor arbenigol, a hynny’n unol â gweithdrefnau’r Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol ar gyfer asesiadau ymbelydrol.
d) y ffaith y daeth yr holl brofion ac asesiadau i’r casgliad fod y gwaddod i’w waredu o fewn y terfynau diogel, nad oes unrhyw berygl ymbelydrol i iechyd pobl nac i’r amgylchedd a’i fod yn ddeunydd diogel ac addas i’w waredu ar y môr.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi cyfarwyddyd i Cyfoeth Naturiol Cymru o safbwynt ymgysylltu rhagor â’r cyhoedd er mwyn egluro’r broses a’r dystiolaeth, gan dawelu ofnau’r cyhoedd.
Amendment 1—Julie James
Delete all after point 1 and replace with:
2. Notes:
a) under the terms of the Convention on the Prevention of Marine Pollution by Dumping of Wastes and Other Matter (the London Convention, 1972), to which the UK is a signatory, only materials with de minimis levels of radioactivity may be considered for disposal to sea;
b) the conservative generic radiological assessment, developed by the International Atomic Energy Agency, is the internationally agreed method for testing for de minimis levels of radioactivity and this method was used in the determination of the Hinkley marine licence;
c) the evidence within the National Assembly Petitions Committee report that Natural Resources Wales made its marine licence determination based on expert advice, in accordance with the International Atomic Energy Agency procedures for radiological assessments;
d) all tests and assessments concluded the sediment to be disposed of is within safe limits, poses no radiological risk to human health or the environment, and is safe and suitable to be disposed of at sea.
3. Calls on the Welsh Government to instruct Natural Resources Wales to carry out further public engagement to explain the process and evidence to reassure the public.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Galwaf ar Neil McEvoy i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw. Neil McEvoy.
I call on Neil McEvoy to move amendment 2, tabled in his name. Neil McEvoy.
Gwelliant 2—Neil McEvoy
Ym mhwynt 2, ychwanegu is-bwyntiau newydd:
cymryd i ystyriaeth y wybodaeth a ddarparwyd gan yr Athro Emeritws Keith Barnham ynghylch damweiniau pwll oeri yn Hinkley Point A yn y 1960au;
cyfarwyddo Cyfoeth Naturiol Cymru i gynnal asesiad llawn o'r effaith amgylcheddol y caiff dympio gwaddod o Hinkley yn Cardiff Grounds ar arfordir Cymru, y boblogaeth arfordirol ac amgylchedd morol Cymru.
Amendment 2—Neil McEvoy
In point 2, add as new sub-points:
take into account the information provided by Emeritus Professor Keith Barnham regarding cooling pond accidents at Hinkley Point A in the 1960s; and
instruct Natural Resources Wales to carry out a full environmental impact assessment on the effect on the Welsh coast, the coastal population and Welsh marine environment of the dumping of sediment from Hinkley in the Cardiff Grounds.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd. If I were told to make up a story, I don't think I could make up something as unbelievable as this. The UK and Chinese Governments strike a deal with tens of billions of pounds, and as part of the deal they plan to dump 320,000 tonnes of mud from outside a nuclear power station off the coast of Wales without testing it properly.
Many of us campaigned for years for this institution, because at times like this, we expected a Welsh Government to stand up for us. But what has Labour done? Want to dump your waste on us? No problem, fine. They've welcomed it. Let's for the moment forget about the potential health concerns and the lack of an environmental impact assessment. Why would you accept 320,000 tonnes of waste being dumped on your doorstep by your neighbour? Why would you do that?
On 20 June this year, Emeritus Professor Keith Barnham, Imperial College London, wrote to the Government to warn about the possible dangers with the mud from outside of Hinkley Point. Magnox Ltd have admitted there were cooling pond accidents in the 1960s with weapon-grade plutonium. This was new information and should have forced a rethink on the licence. In terms of safety, the Government has accepted the bare minimum. Every physicist I've spoken to says that in order to identify every kind of plutonium that you may find in such mud, there needs to be done three kinds of testing: alpha spectrometry, mass spectrometry and gamma spectrometry. This is just scientific fact—speak to the physicists—and it's being reckless to ignore this. Irresponsible. With respect, Cabinet Secretary, you don't know what you are doing.
We've had excuse after excuse that nothing can be done, that it's all the fault of Natural Resources Wales. In Wales, we have the only Government in the world that is unable to control the very agencies it has set up, and once again, through legal action by the campaigners, we've found out that it's not Natural Resources Wales who was ultimately responsible, but the Cabinet Secretary. The monumental incompetence and arrogance is staggering, and I say to every single Labour Member here today: people voted for you and they put their trust in you. Listen to them. Listen to your voters, and not the whip.
It was also established through legal action that there was no environmental impact assessment carried out for the dumping on the Cardiff Grounds and its aftermath. There was a 2,000-page document about the effect on the Bristol side, but virtually nothing about Wales. And let's flag up also that the Minister at the time, who decided not to have an environmental impact assessment, was a former lobbyist for the nuclear industry. Extraordinary—only in Wales. Only in Wales.
So, how can you allow the dumping of 320,000 tonnes of mud from outside a nuclear power station and not examine the effects on the local environment? The eyes of the world are on Cardiff today—this is an international campaign—and my amendment asks you to support an environmental impact assessment. Why would you vote against that? Forget the technicalities; let's get the assessment done.
I'm going to quote Professor Keith Barnham, Imperial College London, now, a former particle physicist—we used to call them nuclear physicists. And he says the tests done on the Hinkley mud were done with gamma radiation detectors. Plutonium nuclei do not decay by emitting gamma rays, but rather by emitting alpha particles, for which the mud has not been tested.
You have a choice now—we all have a choice. This is the National Assembly for Wales. People vote for us to look after Wales, do things in their best interests and hold the Government to account. So, will you stand up for Wales today? Or will you let the nuclear industry dump all over our country?
Diolch, Lywydd. Pe bai rhywun yn dweud wrthyf am lunio stori, nid wyf yn meddwl y gallwn lunio rhywbeth mor anhygoel â hyn. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Tsieina yn taro bargen gyda degau o biliynau o bunnoedd, ac fel rhan o'r fargen maent yn bwriadu dympio 320,000 o dunelli o fwd o'r tu allan i orsaf bŵer niwclear oddi ar arfordir Cymru heb gynnal profion priodol arno.
Ymgyrchodd llawer ohonom am flynyddoedd dros y sefydliad hwn, oherwydd ar adegau fel hyn, roeddem yn disgwyl i Lywodraeth Cymru sefyll drosom. Ond beth a wnaeth Llafur? A hoffech chi ddympio eich gwastraff arnom? Dim problem, iawn. Maent wedi ei groesawu. Gadewch i ni anghofio am funud am y pryderon iechyd posibl a'r diffyg asesiad o'r effaith amgylcheddol. Pam y byddech chi'n caniatáu i 320,000 o dunelli o wastraff gael ei ddadlwytho ar garreg eich drws gan eich cymydog? Pam y byddech chi'n gwneud hynny?
Ar 20 Mehefin eleni, ysgrifennodd yr Athro Emeritws Keith Barnham, Coleg Imperial Llundain, at y Llywodraeth i rybuddio ynglŷn â pheryglon posibl gyda'r mwd o'r tu allan i Hinkley Point. Mae Magnox Cyf wedi cyfaddef fod damweiniau pwll oeri wedi digwydd yn ystod y 1960au gyda phlwtoniwm o safon cynhyrchu arfau. Roedd hon yn wybodaeth newydd a dylai fod wedi gorfodi pobl i ailfeddwl ynglŷn â'r drwydded. O ran diogelwch, mae'r Llywodraeth wedi derbyn y lefel isaf sy'n bosibl. Mae'r holl ffisegwyr y siaradais â hwy'n dweud bod angen gwneud tri math o brawf er mwyn nodi pob math o blwtoniwm y gallech ddod o hyd iddo mewn mwd o'r fath: sbectrometreg alffa, sbectrometreg màs a sbectrometreg gama. Ffaith wyddonol yw hon, dyna i gyd—siaradwch â'r ffisegwyr—ac mae anwybyddu hyn yn brawf o ddiofalwch, yn anghyfrifol. Gyda phob parch, Ysgrifennydd y Cabinet, nid ydych yn gwybod beth rydych yn ei wneud.
Rydym wedi cael esgus ar ôl esgus na ellir gwneud dim, mai bai Cyfoeth Naturiol Cymru yw'r cyfan. Yng Nghymru, mae gennym yr unig Lywodraeth yn y byd sy'n methu â rheoli'r union asiantaethau y mae eu sefydlu, ac unwaith eto, drwy gamau cyfreithiol gan yr ymgyrchwyr, rydym wedi canfod nad Cyfoeth Naturiol Cymru oedd yn gyfrifol yn y pen draw, ond Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r bwnglereiddiwch a'r haerllugrwydd yn syfrdanol, ac rwy'n dweud wrth bob Aelod Llafur yma heddiw: pleidleisiodd pobl drosoch a rhoi eu ffydd ynoch. Gwrandewch arnynt. Gwrandewch ar eich etholwyr, ac nid ar y chwip.
Sefydlwyd hefyd drwy gamau cyfreithiol nad oedd unrhyw asesiad o'r effaith amgylcheddol wedi'i gynnal ar gyfer dympio yn Cardiff Grounds a chanlyniadau hynny. Cafwyd dogfen 2,000 tudalen am yr effaith ar ochr Bryste, ond bron ddim am Gymru. A gadewch i ni dynnu sylw hefyd at y ffaith bod y Gweinidog ar y pryd a benderfynodd beidio â chael asesiad o'r effaith amgylcheddol yn gyn lobïwr ar ran y diwydiant niwclear. Syfrdanol—dim ond yng Nghymru. Dim ond yng Nghymru.
Felly, sut y gallwch ganiatáu i 320,000 o dunelli o fwd o'r tu allan i orsaf bŵer niwclear gael ei ddympio heb archwilio'r effeithiau ar yr amgylchedd lleol? Mae llygaid y byd ar Gaerdydd heddiw—mae hon yn ymgyrch ryngwladol—ac mae fy ngwelliant yn gofyn i chi gefnogi asesiad o'r effaith amgylcheddol. Pam y byddech yn pleidleisio yn erbyn hynny? Anghofiwch y manylion technegol; gadewch inni gael yr asesiad wedi'i wneud.
Rwy'n mynd i ddyfynnu'r Athro Keith Barnham, Coleg Imperial Llundain, cyn ffisegwyr gronynnol—arferem eu galw'n ffisegwyr niwclear. Ac mae'n dweud bod y profion a wnaethpwyd ar fwd Hinkley wedi'u gwneud gan ddefnyddio synwyryddion ymbelydredd gama. Nid yw niwclei plwtoniwm yn dirywio drwy allyrru pelydrau gamma, ond yn hytrach drwy allyrru gronynnau alffa, ac ni chynhaliwyd profion ar y mwd i'r perwyl hwnnw.
Mae gennych ddewis bellach—mae gan bawb ohonom ddewis. Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw hwn. Mae pobl yn pleidleisio drosom er mwyn inni edrych ar ôl Cymru, gwneud pethau er eu lles gorau a dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Felly, a wnewch chi sefyll dros Gymru heddiw? Neu a fyddwch chi'n gadael i'r diwydiant niwclear ddympio'i faw dros ein gwlad?
Mae'n rhaid achub môr Hafren. Diolch.
We have to save the Bristol channel. Thank you.
I'll be very brief. I don't know if the mud is safe. It has been tested, and we've had the results of that testing. What I do know is that the public are not assured that it is safe.
EDF offered me a briefing three times last week. Each time I asked that the mud be made available to bona fide academics to re-test. Each time that request was ignored. I wish once again, in public, to request that EDF make that mud available to bona fide academics. Science is a wonderful thing. If two people test the same sample, they'll come out with the same results within the margin of error. Scientists don't make up results. It would destroy their credibility as scientists if they did make up results and those results were so out of sync with everybody else who is producing results. So, what we want is to make people believe that it's safe. Have a peer review. Everything is peer reviewed. Why can this not be? I think I'll ask again, and hope that EDF will make that mud available to bona fide academics to peer review it. If the results produced by Cefas are correct, and I have no reason to think they're not, then exactly the same results will be produced by every other scientist who tests it. So that, I think, might give more reassurance to the public than they have at the moment.
Fe fyddaf yn gryno iawn. Nid wyf yn gwybod a yw'r mwd yn ddiogel. Cynhaliwyd profion arno, ac rydym wedi cael canlyniadau'r profion hynny. Yr hyn rwy'n ei wybod yw na thawelwyd meddyliau'r cyhoedd ei fod yn ddiogel.
Cynigiodd EDF friff i mi dair gwaith yr wythnos diwethaf. Bob tro, fe ofynnais am i'r mwd fod ar gael i academyddion dilys ei ail-brofi. Cafodd y cais hwnnw ei anwybyddu bob tro. Unwaith eto, hoffwn wneud cais yn gyhoeddus i EDF ryddhau'r mwd i academyddion dilys. Mae gwyddoniaeth yn beth gwych. Os yw dau unigolyn yn cynnal profion ar yr un sampl, fe fyddant yn canfod yr un canlyniadau o fewn y bwlch ansicrwydd. Nid yw gwyddonwyr yn ffugio canlyniadau. Byddai'n dinistrio eu hygrededd fel gwyddonwyr pe baent yn ffugio canlyniadau a bod y canlyniadau hynny mor wahanol i rai pawb arall sy'n cynhyrchu canlyniadau. Felly, yr hyn rydym ei eisiau yw gwneud i bobl gredu ei fod yn ddiogel. Cael adolygiad gan gymheiriaid. Mae popeth yn cael ei adolygu gan gymheiriaid. Pam na gellir gwneud hyn? Rwy'n credu fy mod am ofyn eto, a gobeithio y bydd EDF yn rhyddhau'r mwd er mwyn i academyddion dilys gynnal adolygiad gan gymheiriaid ohono. Os yw'r canlyniadau a gynhyrchwyd gan Cefas yn gywir, ac nid oes gennyf unrhyw reswm dros gredu nad ydynt, bydd yr un canlyniadau'n union yn cael eu cynhyrchu gan bob gwyddonydd arall sy'n cynnal profion ar y mwd. Rwy'n credu y gallai hynny roi mwy o sicrwydd i'r cyhoedd nag a gawsant hyd yn hyn.
Diolch am y cyfle i gyfrannu at y drafodaeth yma. Rydw i eisiau jest ategu rhai pwyntiau i gychwyn yr oedd Rhun wedi'u gwneud wrth agor yr araith. Rydw i'n meddwl bod y ffaith bod Cefas a Chyfoeth Naturiol Cymru, y ddau ohonyn nhw, wedi dweud y gallan nhw fod yn gwneud mwy o waith, ac y byddan nhw'n barod i wneud mwy o waith, yn tanlinellu i fi'r ffaith eu bod nhw yn cydnabod bod yna ragor o waith y gellir ei wneud. Mae'r ffaith bod y Llywodraeth yn troi ei hwyneb ac yn cadw ei phen i lawr ac yn palu ymlaen, i fi, yn codi cwestiynau gwirioneddol ynglŷn â pharodrwydd y Llywodraeth i wynebu lan i'r realiti bod yna fwy y gellir ei gwneud. Mae'r adwaith cyhoeddus yn dweud y stori. Mae'n dangos bod yna gonsýrn ymhlith pobl, bod yna amheuon a bod yna gwestiynau, a thra bod y cwestiynau yna ddim yn cael eu hateb yn ddigonol, yna fyddwn i'n tybio bod yna ddyletswydd yn rhywle i sicrhau bod y materion yna yn cael eu gwyntyllu yn fwy effeithiol. Wrth gwrs, tra bod yna gwestiynau yn aros, yna ni ddylai'r broses fynd yn ei blaen.
Nawr, rydw i eisiau cyfeirio at ddwy egwyddor benodol—yr egwyddor ragofalus, 'the precautionary principle', a hefyd egwyddor arall lle mae'r llygrydd yn talu, 'the polluter pays'.
Thank you for the opportunity to contribute to this debate. I just want to endorse some of the points that Rhun made in his opening address. I think the fact that Cefas and NRW have both said that they could be doing more work, and that they would be willing to do more work, underlines to me the fact that they do acknowledge that there is further work that could be done. The fact that the Government is turning its face away and keeping its head down and just continuing, to me raises some serious questions as to the willingness of Government to face up to the reality that there is more that should be done. The public reaction tells a story. It shows that there is real concern among the population, that there are doubts and that there are questions, and whilst those questions are not sufficiently answered, I would have thought that there is a duty somewhere to ensure that those issues are aired more effectively. Of course, whilst there are questions that remain unanswered, then the process should not proceed.
Now, I want to refer to two specific principles—the precautionary principle, and another principle where the polluter pays.
Jill Evans, the Plaid Cymru MEP, has spoken extensively about the precautionary principle, particularly in this context, actually. I went digging through some of the European Commission's communications, and we know that the precautionary principle aims at ensuring a higher level of environmental protection through preventative decision taking where there is an element of risk. Preventative decision taking—surely that chimes with the underpinning principles, for example, of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. It tells us that, where there is doubt, we have to err on the side of caution, and there are three specific principles that inform the precautionary principle. First of all, we have the fullest possible scientific evaluation; well, in the few minutes that we've been in this Chamber I think we've heard clearly that we haven't had that, as should be the case. Secondly, that an evaluation of the potential consequences of the action are undertaken; well, I'm not convinced, clearly, that that has happened sufficiently. And thirdly, that the participation of all interested parties in the study of precautionary measures—that everybody takes part in that process, and again, we're failing on that front as well. The burden of proof, as we've heard, needs to be on the developer. The public reaction, in my book, shows that we've failed on all of those counts.
And in relation to the polluter pays principle—and you could say that this is a different argument, but just as valid—what about remuneration? We know that this is intended to be dumped in Welsh waters. There's a landfill tax if you dump on land, so what happens in our seas? What if the sediment does, actually, lead to some environmental damage? It'll be a cost to Welsh Government, but, surely, shouldn't there be a payment of some sort of compensation? Shouldn't the polluter be liable in some way or other, and not just the Welsh taxpayer, potentially, picking up the pieces?
Somebody mentioned, or asked the question: why isn't this being dumped in the Thames? Well I know why—because it's politically unacceptable. So, why is it politically acceptable that this is dumped in Welsh waters? [Interruption.] Look, it's valid, it's valid. It is valid—of course it's valid. These are Welsh waters. There will be issues in future, we know there will be, there's bound to be, and people aren't convinced that all of these have been addressed.
And the final point that I'd like to make, in the 60 seconds that I have left, is, again, questions—. [Interruption.] No, I've just said, I've got 60 seconds and there's one more point I really need to make. [Interruption.] No, this is the most important point. It's about the relationship again—and I've raised this with you previously, Secretary—the relationship between Welsh Government and Natural Resources Wales. We're told, in this context, Natural Resources Wales is independent, it's an arm's-length organisation, they are the experts, they tell us, and we cannot interfere. And then in other areas, which I touched upon last week, they make a decision, Government doesn't like the decision, you effectively issue a diktat, and that decision is overturned. It's pick and choose, isn't it? It's pick and choose in terms of the Government's relationship with Natural Resources Wales. Well, you've made the wrong choice this time, and you should tell everybody what that situation is and make the right decision.
Mae Jill Evans, ASE Plaid Cymru, wedi siarad yn helaeth am yr egwyddor ragofalus, yn enwedig yn y cyd-destun hwn. Euthum i balu drwy rai o gyfathrebiadau'r Comisiwn Ewropeaidd, a gwyddom mai nod yr egwyddor ragofalus yw sicrhau lefel uwch o ddiogelwch amgylcheddol drwy wneud penderfyniad ataliol lle ceir elfen o risg. Gwneud penderfyniadau ataliol—does bosibl nad yw hynny'n cyd-fynd ag egwyddorion sylfaenol Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 er enghraifft. Mae'n dweud wrthym, os oes amheuaeth, fod yn rhaid inni fod yn rhagofalus, a cheir tair egwyddor benodol sy'n cyfrannu at yr egwyddor ragofalus. Yn gyntaf oll, mae gennym y gwerthusiad gwyddonol llawnaf posibl; wel, yn yr ychydig funudau y buom yn y Siambr hon, credaf ein bod wedi clywed yn glir nad ydym wedi cael hynny, a dylem fod wedi'i gael. Yn ail, y cynhelir gwerthusiad o ganlyniadau posibl y gweithredu; wel, nid wyf wedi fy argyhoeddi, yn amlwg, fod hynny wedi digwydd yn ddigonol. Ac yn drydydd, fod cyfranogiad yr holl bartïon sydd â diddordeb yn y broses o astudio mesurau rhagofalus—fod pawb yn cymryd rhan yn y broses honno, ac eto, rydych yn methu yn hynny o beth yn ogystal. Fel y clywsom, mae angen i faich y prawf fod ar y datblygwr. Yn fy marn i, mae ymateb y cyhoedd yn dangos ein bod wedi methu ar bob un o'r rhain.
Ac mewn perthynas â'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu—a gallech ddweud bod hon yn ddadl wahanol, ond yr un mor ddilys—beth am iawndal? Gwyddom mai'r bwriad yw dympio hwn yn nyfroedd Cymru. Ceir treth dirlenwi os ydych yn dympio ar dir, felly beth sy'n digwydd yn ein moroedd? Beth os yw'r gwaddod yn arwain at ddifrod amgylcheddol mewn gwirionedd? Cost i Lywodraeth Cymru fydd hi, does bosib na ddylai fod rhyw fath o iawndal i'w thalu? Oni ddylai'r llygrwr fod yn atebol mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, yn hytrach na bod trethdalwyr Cymru, o bosibl, yn gorfod talu'r gost?
Soniodd rhywun, neu gofynnodd rhywun y cwestiwn: pam nad yw'n cael ei ddympio yn afon Tafwys? Fe wn yn iawn pam—oherwydd bod hynny'n annerbyniol yn wleidyddol. Felly, pam y mae'n dderbyniol yn wleidyddol ei ddympio yn nyfroedd Cymru? [Torri ar draws.] Edrychwch, mae'n gwestiwn dilys, mae'n ddilys. Mae'n ddilys—wrth gwrs ei fod yn ddilys. Dyfroedd Cymru yw'r rhain. Bydd problemau yn y dyfodol, fe wyddom y bydd, mae'n sicr y bydd, ac nid yw pobl wedi'u hargyhoeddi bod pob un o'r cwestiynau hyn wedi cael eu hateb.
A'r pwynt olaf yr hoffwn ei wneud, yn y 60 eiliad sydd gennyf yn weddill, yw'r cwestiynau—.[Torri ar draws.] Na, rwyf newydd ddweud bod gennyf 60 eiliad ac mae yna un pwynt arall y mae gwir angen imi ei wneud. [Torri ar draws.] Na, dyma'r pwynt pwysicaf. Mae'n ymwneud â'r berthynas eto—ac rwyf wedi codi hyn gyda chi o'r blaen, Ysgrifennydd—y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru. Dywedir wrthym yn y cyd-destun hwn fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn annibynnol, mae'n sefydliad hyd braich, hwy yw'r arbenigwyr, dywedant wrthym, ac ni allwn ymyrryd. Ac mewn meysydd eraill, a grybwyllais yr wythnos diwethaf, maent yn gwneud penderfyniad nad yw'r Llywodraeth yn ei hoffi, ac rydych i bob pwrpas yn cyhoeddi dictad, a chaiff y penderfyniad ei wrthdroi. Mater o ddewis a dethol ydyw, onid e? Dewis a dethol o ran perthynas y Llywodraeth gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Wel, rydych wedi gwneud y dewis anghywir y tro hwn, a dylech ddweud wrth bawb beth yw'r sefyllfa a gwneud y penderfyniad cywir.
I'd like to start by drawing attention to a letter I've received from the town clerk of Barry Town Council. At an extraordinary meeting on 4 October, the council resolved to call upon the Welsh Government—and I quote—to publish more detailed evidence in response to concerns regarding risks to public health and the environment, including allowing for further testing in order to provide greater transparency; secondly, to instruct NRW to suspend the marine licence that enables disposal activity, carry out a full environmental impact assessment on the effect on the Welsh coast and Welsh marine environment of the dumping of sediment from Hinkley Point in the Cardiff Grounds, and to undertake a wide-ranging programme of engagement and consultation with local communities and stakeholders across south Wales.
There was cross-party support, of course, at that Barry Town Council meeting. They were reflecting deep concerns about health safety and monitoring of the dumping of mud from Hinkley Point, and I'm pleased to have fulfilled their request to raise the council's strong objections to the proposed dumping of mud near the Vale coastline.
I've raised my concerns about Hinkley Point on a number of occasions in this Chamber, and I want to refer to the points that I made most recently. I asked a question on the business statement regarding the nature of the environmental impact assessment on Hinkley Point, in terms of mud concerns. And I understand that the main environmental impact assessment, of course, was undertaken by the UK Government to build the plant. But I did follow this up with a request for clarification on the Welsh Government's involvement and subsequent consideration of the EIA process, and the Cabinet Secretary responded to those points.
I also raised, in the Petitions Committee's debate, concerns about what is considered to be an adequate sampling of deeper layers of mud. So, clearly, there is a great deal of public concern, and I'm aware that Richard Bramhall of the Low Level Radiation Campaign, and former member of the UK Government's committee examining radiation risks for internal emitters, voiced worries about the tests. So, this is an opportunity today to put those questions again on the record for the Government's response.
So, I do hold to these points that I've made and many have made in the Chamber, and I welcome this debate today. I'm concerned on behalf of the large numbers of constituents who've raised issues with me, and I know with colleagues, which have intensified over the past week. I think the point is that people aren't convinced by the statements made by NRW. They're not reassured by the evidence so far, and I do believe that a call for more than one source of evidence and further testing is understandable.
I believe that the Government amendment would only be meaningful, in terms of a recognition of these widespread public concerns, if we can have clarity about what would actually happen as result of instruction by the Welsh Government to NRW for further public engagement to explain the process. So, I would ask the Cabinet Secretary to agree to make a statement on the commitment that she would make instructing NRW to carry out further public engagement on the evidence that's been provided thus far, and this should include NRW committing to meet the public and to present scientific evidence. Will she confirm that she will report back to the Assembly on the actions taken by NRW as a result of this instruction by the Welsh Government and the outcome of the public engagement?
I recall the engagement I had as local councillor in the building of the Cardiff Bay barrage. As a result of widespread concerns and campaigns, we secured new safeguards with statutory commitments resulting in—just one example—groundwater surveys before and after the barrage was built. It is the assurance of a safeguard that we need here. There must be respect and recognition of our constituents and their concerns, and I trust the Cabinet Secretary will respect these points in the Government's response to the debate today.
Hoffwn ddechrau drwy dynnu sylw at lythyr a gefais gan glerc tref Cyngor Tref y Barri. Mewn cyfarfod eithriadol ar 4 Hydref, penderfynodd y cyngor alw ar Lywodraeth Cymru—a dyfynnaf—i gyhoeddi tystiolaeth fanylach mewn ymateb i bryderon ynglŷn â risgiau i iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd, gan gynnwys caniatáu i brofion pellach gael eu cynnal er mwyn darparu mwy o dryloywder; yn ail, i gyfarwyddo Cyfoeth Naturiol Cymru i atal y drwydded forol sy'n galluogi gweithgarwch gwaredu, i gynnal asesiad llawn o effaith amgylcheddol dympio gwaddod o Hinkley Point yn Cardiff Grounds ar arfordir Cymru ac amgylchedd morol Cymru, ac i roi rhaglen ymgysylltu ac ymgynghori eang ar waith gyda chymunedau lleol a rhanddeiliaid ar draws de Cymru.
Cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol, wrth gwrs, yng nghyfarfod Cyngor Tref y Barri. Roeddent yn mynegi pryderon dwys ynglŷn â diogelwch iechyd a monitro dympio mwd o Hinkley Point, ac rwy'n falch o fod wedi cyflawni eu cais i leisio gwrthwynebiadau cryf y cyngor i'r cynlluniau i waredu mwd ger arfordir y Fro.
Rwyf wedi mynegi fy mhryderon ynglŷn â Hinkley Point ar sawl achlysur yn y Siambr hon, ac rwyf am gyfeirio at y pwyntiau a wneuthum yn fwyaf diweddar. Gofynnais gwestiwn ar y datganiad busnes ynglŷn â natur yr asesiad o'r effaith amgylcheddol ar Hinkley Point, o safbwynt pryderon ynglŷn â'r mwd. Ac rwy'n deall fod y prif asesiad o'r effaith amgylcheddol wedi'i gynnal, wrth gwrs, gan Lywodraeth y DU ar gyfer adeiladu'r orsaf. Ond dilynais hyn gyda chais am eglurhad ar ymwneud Llywodraeth Cymru ac ystyriaeth ddilynol o broses yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, ac ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet i'r pwyntiau hynny.
Hefyd, yn ystod dadl y Pwyllgor Deisebau, nodais bryderon ynglŷn â'r hyn a ystyrir yn samplu digonol ar haenau dyfnach o fwd. Felly, yn amlwg, ceir llawer iawn o bryder cyhoeddus, ac rwy'n ymwybodol fod Richard Bramhall o'r Ymgyrch Ymbelydredd Lefel Isel, a chyn aelod o bwyllgor Llywodraeth y DU sy'n archwilio risgiau ymbelydredd allyrwyr mewnol, wedi mynegi pryderon ynglŷn â'r profion. Felly, mae hwn yn gyfle heddiw i gofnodi'r cwestiynau hynny unwaith eto er mwyn i'r Llywodraeth ymateb iddynt.
Felly, rwy'n cadw at y pwyntiau a wnaed gennyf fi ac eraill yn y Siambr, ac rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw. Rwy'n bryderus ar ran nifer fawr o etholwyr sydd wedi dwyn materion i fy sylw, ac i sylw cyd-Aelodau, rwy'n gwybod, materion sydd wedi dwysáu dros yr wythnos ddiwethaf. Credaf mai'r pwynt yw nad yw pobl wedi'u hargyhoeddi gan y datganiadau a wnaed gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Nid yw'r dystiolaeth hyd yn hyn yn tawelu eu meddyliau, a chredaf fod galwad am fwy nag un ffynhonnell o dystiolaeth a phrofion pellach yn ddealladwy.
Credaf na fyddai gwelliant y Llywodraeth yn ystyrlon, o ran cydnabod y pryderon cyhoeddus eang hyn, oni bai ein bod yn eglur beth fyddai'n digwydd mewn gwirionedd o ganlyniad i gyfarwyddyd gan Lywodraeth Cymru i Cyfoeth Naturiol Cymru ymgysylltu rhagor â'r cyhoedd er mwyn egluro'r broses. Felly, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet gytuno i wneud datganiad yn ymrwymo i roi cyfarwyddyd i Cyfoeth Naturiol Cymru ymgysylltu rhagor â'r cyhoedd ynglŷn â'r dystiolaeth a ddarparwyd hyd yn hyn, a dylai hyn gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymrwymo i gyfarfod â'r cyhoedd a chyflwyno tystiolaeth wyddonol. A wnaiff hi gadarnhau y bydd hi'n adrodd yn ôl i'r Cynulliad ar y camau a gymerwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru o ganlyniad i'r cyfarwyddyd hwn gan Lywodraeth Cymru a chanlyniad ymgysylltu â'r cyhoedd?
Rwy'n cofio'r ymgysylltiad a gefais fel cynghorydd lleol ag adeiladu morglawdd Bae Caerdydd. O ganlyniad i'r pryderon a'r ymgyrchoedd eang, sicrhawyd mesurau diogelwch newydd gydag ymrwymiadau statudol yn arwain—un enghraifft yn unig—at gynnal arolygon dŵr daear cyn ac ar ôl adeiladu'r morglawdd. Sicrwydd ynglŷn â mesur diogelwch sydd ei angen arnom yma. Rhaid parchu a chydnabod ein hetholwyr a'u pryderon, a hyderaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn parchu'r pwyntiau hyn yn ystod ymateb y Llywodraeth i'r ddadl heddiw.
Thanks to the two Members for bringing today's debate, and also to Neil McEvoy who's been very active in campaigning on this issue. There has been an awful lot of public anxiety about this issue of materials being dumped in the Bristol channel, as we've heard today, yet again. We've had a petition that gained more than 7,000 signatures. We've had Members from all four parties in the Assembly raising concern over this. We now also have Friends of the Earth and Barry Town Council, which, as Jane Hutt said, had an extraordinary meeting to discuss this issue. They're now adding their voices to the controversy—among many others.
As I said when we debated this on a previous occasion, I'm no scientist, so I'm not qualified to make any kind of scientific judgment. It's Natural Resources Wales, or NRW, who seemingly have the environmental scientists. But unfortunately for NRW, they do not have the best record at selling their decisions to the general public. Earlier this year, there was a big panic over the flood relief scheme at Roath brook in Cardiff. We had people climbing up the trees to protest at what was going on. Now, this nuclear sludge controversy in the Bristol channel is turning into an even bigger public relations disaster. So, whatever the science of this is, NRW do need to do more to allay public anxieties and public fears. As they are not minded to do this, then the Welsh Government have to intervene to give us more detailed evidence and to suspend, in the meantime, NRW's marine licence.
So, UKIP supports today's motion and opposes Labour's amendment, which largely tells us that NRW's evidence is correct, although Labour do at least concede the need for NRW to better explain their decision to the public. Unfortunately, matters have moved beyond that now. We do need to see more evidence, so we oppose the Labour amendment today. We also support Neil McEvoy's amendment 3, which notes some of the alternative evidence and also calls for NRW to carry out a full environmental impact assessment. I do take on board Rhun's point that there may be a technical problem over who is responsible for the EIA, but I would like to make it clear that we do support the call for that EIA. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r ddau Aelod am gyflwyno'r ddadl heddiw, a hefyd i Neil McEvoy sydd wedi bod yn weithgar iawn yn ymgyrchu ar y mater hwn. Cafwyd llawer iawn o bryder ymhlith y cyhoedd ynglŷn â dympio deunydd ym Môr Hafren, fel y clywsom heddiw eto. Cawsom ddeiseb a ddenodd fwy na 7,000 o lofnodion. Rydym wedi cael Aelodau o'r pedair plaid yn y Cynulliad yn mynegi pryder ynglŷn â hyn. Mae gennym Cyfeillion y Ddaear hefyd bellach, a Chyngor Tref y Barri fel y dywedodd Jane Hutt, cyngor a gynhaliodd gyfarfod eithriadol ar gyfer trafod y mater. Maent yn ychwanegu eu lleisiau yn y ddadl—ymhlith llawer o leisiau eraill.
Fel y dywedais pan gawsom ddadl ar hyn ar achlysur blaenorol, nid wyf yn wyddonydd, felly nid wyf yn gymwys i roi unrhyw fath o farn wyddonol. Cyfoeth Naturiol Cymru sydd â'r gwyddonwyr amgylcheddol yn ôl pob golwg. Ond yn anffodus i Cyfoeth Naturiol Cymru, nid oes ganddynt enw da am werthu eu penderfyniadau i'r cyhoedd yn gyffredinol. Yn gynharach eleni, cafwyd panig mawr ynglŷn â chynllun lleddfu llifogydd nant y Rhath yng Nghaerdydd. Cawsom bobl yn dringo'r coed i brotestio ynglŷn â'r hyn oedd yn digwydd. Nawr, mae'r ddadl hon ynglŷn â slwtsh niwclear ym Môr Hafren yn troi'n drychineb cysylltiadau cyhoeddus mwy byth hyd yn oed. Felly, beth bynnag yw gwyddoniaeth hyn, mae angen i Cyfoeth Naturiol Cymru wneud rhagor i leddfu pryderon ac ofnau'r cyhoedd. Gan nad ydynt yn gwneud hyn, rhaid i Lywodraeth Cymru ymyrryd i roi tystiolaeth fanylach inni ac i atal trwydded forol Cyfoeth Naturiol Cymru yn y cyfamser.
Felly, mae UKIP yn cefnogi'r cynnig heddiw ac yn gwrthwynebu gwelliant y Blaid Lafur, sydd i raddau helaeth yn dweud wrthym fod tystiolaeth Cyfoeth Naturiol Cymru yn gywir, er bod Llafur o leiaf yn cydnabod yr angen i Cyfoeth Naturiol Cymru egluro eu penderfyniad yn well i'r cyhoedd. Yn anffodus, mae materion wedi symud y tu hwnt i hynny bellach. Mae angen inni weld mwy o dystiolaeth, felly rydym yn gwrthwynebu gwelliant y Blaid Lafur heddiw. Rydym hefyd yn cefnogi gwelliant 3 Neil McEvoy sy'n nodi rhywfaint o'r dystiolaeth amgen ac sydd hefyd yn galw ar Cyfoeth Naturiol Cymru i gynnal asesiad llawn o'r effaith amgylcheddol. Rwy'n cymryd pwynt Rhun y gall fod problem dechnegol ynglŷn â phwy sy'n gyfrifol am yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, ond hoffwn ei gwneud yn glir ein bod yn cefnogi'r alwad amdano. Diolch yn fawr iawn.
I wanted to speak in this debate because I've been contacted by constituents who have concerns. I think we enter and start a dangerous precedent if we begin questioning the views of scientific experts. I think we've seen that problem in our politics in recent times and I think it's becoming ever more prevalent. I think we must accept that the tests that took place in 2009, 2013 and 2017 were right to find there were no radiological risk to human health or the environment. But having said that—[Interruption.] I'll give way, yes.
Roeddwn am siarad yn y ddadl hon oherwydd bod etholwyr pryderus wedi cysylltu â mi. Rwy'n credu ein bod yn dechrau cynsail beryglus os ydym yn dechrau cwestiynu barn arbenigwyr gwyddonol. Credaf ein bod wedi gweld y broblem honno yn ein gwleidyddiaeth yn ddiweddar ac mae'n dod yn fwyfwy cyffredin. Credaf fod yn rhaid inni dderbyn bod y profion a gynhaliwyd yn 2009, 2013 a 2017 yn iawn i ganfod nad oedd unrhyw risg radiolegol i iechyd pobl neu i'r amgylchedd. Ond wedi dweud hynny—[Torri ar draws.] Fe ildiaf, gwnaf.
I'm shocked to hear the Member talk about scientific evidence. I've just provided you with evidence. Professor Barnham wrote to the Minister on 20 June disclosing the accidents with weapon-grade plutonium. I will repeat it because it's worth repeating—only one kind of testing was done. If you do that testing, you're not going to be able to identify all kinds of plutonium. That's science. Speak to the physicists, they'll tell you.
Rwy'n synnu clywed yr Aelod yn sôn am dystiolaeth wyddonol. Rwyf newydd roi tystiolaeth i chi. Ysgrifennodd yr Athro Barnham at y Gweinidog ar 20 Mehefin yn datgelu'r damweiniau gyda phlwtoniwm o safon cynhyrchu arfau. Rwyf am ei ailadrodd oherwydd mae'n werth ei ailadrodd—dim ond un math o brawf a wnaed. Os ydych yn gwneud y prawf hwnnw, ni fydd modd i chi nodi pob math o plwtoniwm. Gwyddoniaeth yw hynny. Siaradwch â'r ffisegwyr, fe ddywedant hwy wrthych chi.
If that's the case, then there's a valid question as to why he dropped the court case. Given that was crowdfunded, I think we should be able to see the legal advice that he received in the court case. [Interruption.] I know that he was recorded in the media as saying that the court case was dropped because he secured this debate. I don't think that's true.
So, I'd like to move this on and talk about what I think the problem is, and why my constituents have expressed concerns to me. I've had letters, which I think have come, partly, through some of the hysteria that Neil McEvoy has generated. One letter says:
'Please do not support the dumping of nuclear waste. I believe there is a vote this week. Do not support the dumping of nuclear waste.'
This is not nuclear waste—this is moving mud from one part of the channel to the other.
To address Llyr Gruffydd's concerns: yes, there is an issue to be talked about—the jurisdiction and devolved powers—but that is not something that we can do anything about right now in this debate.
I think it is dangerous that we question, therefore, the views of experts. But what I would say is that there is clear evidence that members of the public have not been reassured, and this is a thread through what every Member who's spoken in this debate has said so far. There is clear evidence that those people, members of the public, who have represented their concerns to AMs have said that they are not convinced by what has been presented. And I think, in this case, Natural Resources Wales—yes, they have fallen far short, and I back the things that Jane Hutt has said. [Interruption.] No, because I don't think that the Government has the power—. Rhun ap Iorwerth is saying, 'Well, back the motion'. Well, the motion is not in the Government's gift, and that would actually move the Government into unlawful territory. That is not a precedent that we want to set in these circumstances. I disagree with Rhun. I would say that the Government's amendment does effect the reassurance that we need if it is followed through in the way that Jane Hutt has said—[Interruption.] I won't take another intervention—and I think that is key.
The Cabinet Secretary has a duty now, because I don't think the Government has done enough to reassure—the Cabinet Secretary has a duty now to provide that reassurance in her closing speech today. I've had conversations with her about this and I'm confident that she can do that, provided, then, that that information is presented to the public and done in a rigorous form, in which scientists are able to speak directly to members of the public. I will then be able to reassure those constituents who have contacted me.
Os yw hynny'n wir, mae'n gwestiwn dilys pam y rhoddodd y gorau i'r achos llys. O ystyried ei fod yn destun cyllido torfol, rwy'n credu y dylem allu gweld y cyngor cyfreithiol a gafodd yn yr achos llys. [Torri ar draws.] Gwn iddo gael ei ddyfynnu yn y cyfryngau yn dweud iddo roi'r gorau i'r achos llys gan iddo sicrhau'r ddadl hon. Nid wyf yn credu bod hynny'n wir.
Felly, hoffwn symud hyn yn ei flaen a siarad am yr hyn y credaf yw'r broblem, a pham y mae fy etholwyr wedi mynegi pryderon wrthyf. Rwyf wedi cael llythyrau, sydd wedi dod, yn rhannol, oherwydd peth o'r hysteria y mae Neil McEvoy wedi'i gynhyrchu. Mae un llythyr yn dweud:
Os gwelwch yn dda peidiwch â chefnogi dympio gwastraff niwclear. Rwy'n credu bod pleidlais yn cael ei chynnal yr wythnos hon. Peidiwch â chefnogi dympio gwastraff niwclear.
Nid gwastraff niwclear yw hyn—symud mwd o un rhan o'r môr i'r llall yw hyn.
I droi at bryderon Llyr Gruffydd: oes, mae yna fater i'w drafod—yr awdurdodaeth a phwerau datganoledig—ond nid yw hynny'n rhywbeth y gallwn wneud unrhyw beth amdano yn y ddadl hon ar hyn o bryd.
Credaf felly ei bod beryglus inni gwestiynu barn arbenigwyr. Ond yr hyn a ddywedwn yw bod tystiolaeth glir na thawelwyd meddyliau'r cyhoedd, ac mae'n llinyn drwy'r hyn a ddywedodd pob Aelod sydd wedi siarad yn y ddadl hon hyd yma. Ceir tystiolaeth eglur fod y bobl, aelodau o'r cyhoedd, sydd wedi mynegi eu pryderon wrth ACau wedi dweud nad ydynt wedi'u hargyhoeddi gan yr hyn a gyflwynwyd. Ac yn yr achos hwn, rwy'n credu bod Cyfoeth Naturiol Cymru—ydynt, maent yn brin iawn o'r nod, ac rwy'n cefnogi'r pethau a ddywedodd Jane Hutt. [Torri ar draws.] Na, oherwydd nid wyf yn credu bod gan y Llywodraeth y pŵer—. Mae Rhun ap Iorwerth yn dweud, 'Wel, cefnogwch y cynnig'. Wel, nid mater i'r Llywodraeth yw'r cynnig, ac mewn gwirionedd byddai hynny'n mynd â'r Llywodraeth i diriogaeth anghyfreithlon. Nid yw honno'n gynsail y byddem eisiau ei gosod yn yr amgylchiadau hyn. Rwy'n anghytuno â Rhun. Buaswn yn dweud bod gwelliant y Llywodraeth yn effeithio ar y tawelwch meddwl sydd ei angen arnom os caiff ei weithredu yn y ffordd y mae Jane Hutt wedi dweud—[Torri ar draws.] Nid wyf am gymryd ymyriad arall—ac rwy'n credu bod hynny'n allweddol.
Mae'n ddyletswydd ar Ysgrifennydd y Cabinet bellach, oherwydd nid wyf yn meddwl bod y Llywodraeth wedi gwneud digon i dawelu meddyliau—mae dyletswydd ar Ysgrifennydd y Cabinet yn awr i ddarparu'r sicrwydd hwnnw yn ei haraith gloi heddiw. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda hi am hyn ac rwy'n hyderus y gall hi wneud hynny, cyn belled â bod y wybodaeth honno'n cael ei chyflwyno i'r cyhoedd a gwneud hynny mewn modd trylwyr, a fydd yn galluogi'r gwyddonwyr i siarad yn uniongyrchol â'r cyhoedd. Wedyn, byddaf yn gallu tawelu meddyliau'r etholwyr sydd wedi cysylltu â mi.
I would like to thank Rhun and Darren for tabling this important debate today, and to thank Neil for his efforts to ensure the sediment being dumped poses no risk to human health or our environment. The Hinkley waste may be being dumped in Neil's region, but it also affects my region, home to some of the world's top beaches and a haven for marine flora and fauna. For several weeks now I've been inundated with e-mails regarding this.
I know that according to the licence holder, the sediment from the nuclear power station has been tested and deemed to be no threat to humans, and is not classed as radioactive under UK law. However, there are concerns that the testing methodology was not sufficiently robust. The testing methodology only looked at the top 1 m of sediment, and only looked at gamma particles. [Interruption.] Can I finish first, Jenny, and then I will, if I'm within time?
Research conducted elsewhere shows that higher concentrations of radionuclides are found at depths greater than 1 m. We also know that there are 16 times more radionuclides produced by nuclear reactors than were tested for. The sediment surveys tested for caesium-137, cobalt-60 and americium-241, but what about plutonium or curium? Why were these not tested for? What about strontium or tritium? Do these radionuclides not carry a risk to human health? Of course they do, but they were not tested for, nor were the other 50 radionuclides known to be present in discharge from these old nuclear power plants.
As Neil McEvoy's amendment highlights, there were incidents in the 1960s that saw radioactive discharges into the cooling ponds at the Hinkley plant, and several independent researchers believe that harmful radionuclides are contained deep within the sediment.
I understand that the Welsh Government is convinced of the safety of this material, and that it is sincere. However, a large number of Welsh residents are not convinced, and we owe it to them to prove beyond a shadow of a doubt that this material is safe before dumping it on our coastline. Until there is a thorough, scientifically robust, independent safety inspection conducted on this sediment, the licence should be suspended.
If the report categorically deems the sediment to be safe to humans, wildlife and the environment then, by all means, grant the licence. But, until then, we risk doing untold damage to our ecosystem and threaten the viability of some of the world’s top beaches, like Rhossilli and Three Cliffs bay.
The Welsh Government has to put Wales first and insist that more robust testing is carried out, and I urge Members to support the motion and support amendments for the people of Wales. Thank you.
Hoffwn ddiolch i Rhun a Darren am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw, a diolch i Neil am ei ymdrechion i sicrhau nad yw'r gwaddodion sy'n cael eu dympio'n creu unrhyw risg i iechyd pobl na'n hamgylchedd. Efallai mai yn rhanbarth Neil y mae gwastraff Hinkley yn cael ei ddympio, ond mae'n effeithio ar fy rhanbarth i hefyd, rhanbarth sy'n gartref i rai o draethau gorau'r byd a hafan i blanhigion ac anifeiliaid morol. Ers wythnosau bellach rwyf wedi bod yn derbyn llu o negeseuon e-bost ynglŷn â hyn.
Gwn fod profion wedi'u gwneud ar y gwaddod o'r orsaf niwclear yn ôl deiliad y drwydded a bernir nad oes bygythiad i bobl, ac nid yw'n cael ei ystyried yn ddeunydd ymbelydrol yng nghyfraith y DU. Fodd bynnag, mae yna bryderon nad oedd methodoleg y profion yn ddigon cadarn. Edrych ar yr 1 metr uchaf yn unig o waddod a wnaeth methodoleg y profion, a dim ond ar ronynnau gama. [Torri ar draws.] A gaf fi orffen yn gyntaf, Jenny, ac fe wnaf wedyn os bydd amser gennyf?
Dengys ymchwil a wnaed mewn mannau eraill fod crynodiadau uwch o radioniwclidau i'w gweld ar ddyfnderoedd mwy nag 1 metr. Rydym hefyd yn gwybod bod 16 gwaith yn fwy o radioniwclidau'n cael eu cynhyrchu gan adweithyddion niwclear nag y gwnaed profion ar eu cyfer. Cynhaliodd yr arolygon gwaddod brofion ar gyfer caesiwm-137, cobalt-60 ac americiwm-241, ond beth am blwtoniwm neu gwriwm? Pam na phrofwyd ar gyfer y rhain? Beth am strontiwm neu dritiwm? Onid yw'r radioniwclidau hyn yn peri risg i iechyd pobl? Wrth gwrs eu bod, ond ni chynhaliwyd profion ar eu cyfer hwy na'r 50 o radioniwclidau eraill y gwyddys eu bod yn bresennol mewn gwastraff o'r hen orsafoedd niwclear hyn.
Fel y mae gwelliant Neil McEvoy yn ei ddangos, cafwyd digwyddiadau yn y 1960au a arweiniodd at ollwng gwastraff ymbelydrol i mewn i'r pyllau oeri yng ngorsaf Hinkley, ac mae nifer o ymchwilwyr annibynnol yn credu bod radioniwclidau niweidiol wedi'u cynnwys yn ddwfn o fewn y gwaddod.
Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi'i hargyhoeddi ynglŷn â diogelwch y deunydd hwn, a'i bod hi'n ddiffuant. Fodd bynnag, nid yw nifer fawr o drigolion Cymru wedi'u hargyhoeddi, ac mae'n ddyletswydd arnom i brofi y tu hwnt i unrhyw amheuaeth fod y deunydd hwn yn ddiogel cyn ei ddympio ar ein harfordir. Hyd nes y cynhelir archwiliad diogelwch annibynnol trylwyr a chadarn yn wyddonol ar y gwaddod hwn, dylid atal y drwydded.
Os bydd yr adroddiad yn bendant o'r farn fod y gwaddod yn ddiogel i bobl, bywyd gwyllt a'r amgylchedd, ar bob cyfrif caniatewch y drwydded. Ond tan hynny, rydym yn creu risg o wneud niwed difesur i'n hecosystem ac yn bygwth hyfywedd rhai o draethau gorau'r byd, fel Rhosili a bae'r Tri Chlogwyn.
Rhaid i Lywodraeth Cymru roi Cymru yn gyntaf a mynnu bod rhagor o brofion mwy cadarn yn cael eu cynnal, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig ac i gefnogi gwelliannau i'r cynnig er mwyn pobl Cymru. Diolch.
I, too, have had plenty of constituents writing to me concerned about this issue. They have been persuaded that the construction mud from the Severn estuary is radioactive simply because of its location next to the former Hinkley A power station. There is absolutely no evidence, in my mind, that this is the case, because the reason why Cefas has been appointed is because they're not a Government department; they are the experts for freshwater science and research.
Mae digon o etholwyr wedi ysgrifennu ataf fi hefyd yn bryderus ynglŷn â'r mater hwn. Maent wedi cael eu darbwyllo bod y mwd adeiladu o aber afon Hafren yn ymbelydrol oherwydd ei leoliad wrth ymyl hen orsaf bŵer Hinkley A. Nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl, yn fy marn i, fod hyn yn wir, gan mai'r rheswm pam y penodwyd Cefas yw am nad yw'n adran o'r Llywodraeth; hwy yw'r arbenigwyr ar wyddoniaeth ac ymchwil dŵr croyw.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
No. No, I won't, thank you.
For applied marine and freshwater science. So, you have to understand that these are the go-to experts that UK Government, international governments, non-governmental organisations—. They are the people who understand this. And to indicate that they haven't tested for all the long list of metals that Caroline has listed is not credible, because, clearly, they were going to be looking for— [Interruption.] They were looking for—[Interruption.] They were looking for all these metals and they were unable to find them. There's no—. Unless they introduce these metals after the event, they can't possibly be seeing things that aren't there.
Now, in response to Llyr as to why the Cardiff Grounds is being used, it's because it's environmentally the most sustainable place to dispose of it. Sending it all the way to the Thames, you know, expends resources that are not necessary. Cardiff Grounds is the go-to place for disposal of construction waste in this area, simply because it's on the estuary and the tide moves the material on. So, there's absolutely no reason at all why we should be disposing of it in Scotland, in the Thames, or anywhere else. This is the most environmentally appropriate place to be disposing of construction waste. I do not—[Interruption.] I do not understand: if, as Mike Hedges says, scientists don't make up results, then why would Cefas be making up the results when their international reputation would be at stake? I think it's completely not credible.
Na wnaf, diolch i chi.
Ar wyddoniaeth forol a dŵr croyw gymhwysol. Felly, rhaid ichi ddeall mai'r rhain yw'r arbenigwyr y mae Llywodraeth y DU, llywodraethau rhyngwladol, sefydliadau anllywodraethol yn mynd atynt—. Dyma'r bobl sy'n deall hyn. Ac nid yw dangos nad ydynt wedi cynnal profion ar gyfer y rhestr hir o fetelau y mae Caroline wedi eu rhestru yn gredadwy, oherwydd, yn amlwg, roeddent yn mynd i fod yn chwilio am—[Torri ar draws.] Roeddent yn edrych am—[Torri ar draws.] Roeddent yn edrych am yr holl fetelau hyn ac ni allent ddod o hyd iddynt. Nid oes unrhyw—. Oni bai eu bod yn cyflwyno'r metelau hyn wedyn, nid oes modd iddynt weld pethau nad ydynt yno.
Nawr, mewn ymateb i Llyr ynglŷn â pham y defnyddir Cardiff Grounds, y rheswm am hynny yw mai dyna'r lle mwyaf cynaliadwy yn amgylcheddol i'w waredu. Byddai ei anfon yr holl ffordd i afon Tafwys, wyddoch chi, yn wariant diangen ar adnoddau. Cardiff Grounds yw'r lle i fynd ar gyfer gwaredu gwastraff gwaith adeiladu yn yr ardal hon, oherwydd ei fod ar aber yr afon ac mae'r llanw'n symud y deunydd yn ei flaen. Felly, nid oes rheswm o gwbl o gwbl pam y dylem fod yn ei waredu yn yr Alban, yn afon Tafwys, nac unrhyw le arall. Dyma'r lle mwyaf priodol yn amgylcheddol i waredu gwastraff adeiladu. Nid wyf— [Torri ar draws.] Nid wyf yn deall: fel y dywed Mike Hedges, os nad yw gwyddonwyr yn ffugio canlyniadau, pam y byddai Cefas yn ffugio'r canlyniadau pan fyddai eu henw da yn rhyngwladol yn y fantol? Nid wyf yn credu ei fod yn gredadwy o gwbl.
I don't think anybody's suggesting that results have been made up. What the campaigners have said all along is that absence of evidence is not evidence of absence, and what I suggested in the Petitions Committee, as I said, was, in consultation with campaigners, let's decide on a set of parameters that can be followed, including testing—different testing, perhaps—at depth, in order to reach a conclusion that people agree on at the outset. There is a clear lack of confidence, rather than a lack of trust in individual scientists. It's building that confidence that we need to do.
Nid wyf yn meddwl bod unrhyw un yn awgrymu bod y canlyniadau wedi'u ffugio. Yr hyn a ddywedodd yr ymgyrchwyr ar hyd yr amser yw nad yw absenoldeb tystiolaeth yn dystiolaeth o absenoldeb, a'r hyn a awgrymais yn y Pwyllgor Deisebau, fel y dywedais, oedd gadewch i ni benderfynu, mewn ymgynghoriad ag ymgyrchwyr, ar set o baramedrau y gellir eu dilyn, gan gynnwys profion—profion gwahanol, efallai—ar ddyfnder, er mwyn dod i gasgliad y bydd pobl yn cytuno arno ar y cychwyn. Mae'n amlwg fod yna ddiffyg hyder, yn hytrach na diffyg ymddiriedaeth, mewn gwyddonwyr unigol. Adeiladu'r hyder hwnnw sydd angen inni ei wneud.
Okay. I understand that there's certainly a public relations problem, in that so many people have been convinced that what is being disposed of in the Cardiff Grounds has some sort of radioactivity beyond what is present outside this building or anywhere else where we reside.
The fact is that they have tested these samples on three different occasions—2009, 2013, 2017. They have taken multiple samples and they have simply been unable to find any of the materials that could be of cause for concern. Were there to be nuclear materials present, they simply would not be able to dispose of them in the Cardiff sand, because that is not what's in the licence. You know, we simply have to accept that Cefas have done their jobs on three separate occasions, and it is most distressing that some people who are anti-nuclear campaigners, as indeed am I, have whipped up—[Interruption.] We have had whipped up concerns about something that isn't present. And therefore we should be supporting scientifically based results and doing much better at communicating to the public that this should not be a cause of any concern.
Iawn. Rwy'n deall bod yna broblem cysylltiadau cyhoeddus yn sicr gan fod cynifer o bobl wedi cael eu hargyhoeddi fod yr hyn a waredir yn Cardiff Grounds yn meddu ar ryw fath o ymbelydredd y tu hwnt i'r hyn sy'n bresennol y tu allan i'r adeilad hwn, neu unrhyw le arall lle'r ydym yn byw.
Y ffaith amdani yw eu bod wedi cynnal profion ar y samplau hyn ar dri achlysur gwahanol—2009, 2013, 2017. Maent wedi cymryd samplau lluosog ac nid ydynt wedi gallu dod o hyd i unrhyw un o'r deunyddiau a allai fod yn achos pryder. Pe bai deunydd niwclear yn bresennol, ni fyddent yn cael ei waredu yn nhywod Caerdydd, gan nad dyna sydd yn y drwydded. Wyddoch chi, mae'n rhaid inni dderbyn bod Cefas wedi gwneud eu gwaith ar dri achlysur gwahanol, ac mae'n peri pryder mawr fod rhai pobl sy'n ymgyrchwyr gwrth-niwclear, fel finnau yn wir, wedi ysgogi—[Torri ar draws.] Ysgogwyd pryderon am rywbeth nad yw'n bresennol. Ac felly dylem fod yn cefnogi canlyniadau ar sail wyddonol ac yn gwneud yn llawer gwell ar gyfleu'r neges i'r cyhoedd na ddylai hyn achosi unrhyw bryder.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to respond to this debate. I of course recognise and acknowledge the level of concern around this matter, which remains since the debate last May. This is despite the Petitions Committee report setting out the evidence and scientific advice on this matter. I've listened to the points raised today and thank Members for their contributions.
Firstly, I would like to respond to the assertion made in this Chamber suggesting that my actions are unlawful. Welsh Ministers and Natural Resources Wales have acted lawfully. Decisions were properly taken and have never been the subject of any legal challenge. I want to make it very clear that the decisions taken by the Welsh Ministers and NRW throughout the determination process are lawful decisions and remain entirely valid.
The UK is a signatory to the Convention on the Prevention of Marine Pollution by Dumping of Wastes and Other Matter. The London convention, as it's called, states that only materials with de minimus or very low levels of radioactivity may be considered for disposal to sea. All marine licence applications are considered against Part 4 of the Marine and Coastal Access Act 2009, the Marine Works (Environmental Impact Assessment) Regulations 2007, and the habitats regulations, which all provide robust regimes for considering whether an activity should proceed by virtue of its potential impact on the environment, human health and other uses of the sea.
With regard to the calls on Welsh Ministers to suspend the marine licence, it is important to be aware that such a step could only be considered if the conditions set out in section 72 of the Marine and Coastal Access Act 2009 could be met.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod lefel y pryder ynglŷn â'r mater hwn, sy'n parhau ers y ddadl fis Mai diwethaf. Mae hyn er gwaethaf adroddiad y Pwyllgor Deisebau sy'n nodi'r dystiolaeth a chyngor gwyddonol ar y mater hwn. Rwyf wedi gwrando ar y pwyntiau a godwyd heddiw a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau.
Yn gyntaf, hoffwn ymateb i honiad a wnaed yn y Siambr sy'n awgrymu bod fy ngweithredoedd yn anghyfreithlon. Mae Gweinidogion Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gweithredu'n gyfreithlon. Cafodd penderfyniadau eu gwneud yn briodol ac nid ydynt erioed wedi bod yn destun unrhyw her gyfreithiol. Rwyf am ei gwneud yn glir iawn fod y penderfyniadau a wnaed gan Weinidogion Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru drwy gydol y broses benderfynu yn benderfyniadau cyfreithlon ac yn parhau i fod yn gwbl ddilys.
Mae'r DU yn un o lofnodwyr y Confensiwn ar Atal Llygredd Morol yn sgil Dympio Gwastraff a Deunyddiau Eraill. Mae Confensiwn Llundain fel y'i gelwir yn datgan mai dim ond deunyddiau sydd â lefelau de minimis neu isel iawn o ymbelydredd y gellir eu hystyried ar gyfer eu gwaredu ar y môr. Caiff pob cais am drwydded forol ei ystyried yn erbyn Rhan 4 o Ddeddf y Môr a Mynediad i'r Arfordir 2009, Rheoliadau Gwaith Morol (Asesu Effeithiau Amgylcheddol) 2007 a'r rheoliadau cynefinoedd, sydd oll yn darparu trefniadau cadarn ar gyfer ystyried a ddylid bwrw ymlaen â gweithgarwch yn rhinwedd ei effaith bosibl ar yr amgylchedd, iechyd pobl a ffyrdd eraill o ddefnyddio'r môr.
O ran y galwadau ar Weinidogion Cymru i atal y drwydded forol, mae'n bwysig bod yn ymwybodol na ellid ystyried cam o'r fath oni bai fod modd bodloni'r amodau a nodir yn adran 72 o Ddeddf y Môr a Mynediad i'r Arfordir 2009.
Minister, will you give way?
Weinidog, a wnewch chi ildio?
Presiding Officer, I'm not taking any interventions. Everyone's had their chance to speak, and I want to set out the facts.
The conditions include there being a breach of licence provision, changes in the scientific views or the circumstances in relation to the environment and human health. There is no evidence to suggest that any of the conditions set out in section 72 are met. To suspend the licence in such circumstances would be against the law. We can and must only act on evidence. We are at risk of setting dangerous precedents if we stop listening to our experts.
Secondly, I would like to respond to the concerns around testing, assessment and licensing procedures. Independent expert advice was received from the Centre for Environment, Fisheries and Aquaculture Science. Cefas are internationally recognised experts in marine, chemical and radiological analysis. Sampling of the material to be disposed of and associated testing of it was carried out in 2009, 2013 and 2017. At-depth samples were taken in 2009. Additional depth samples were not required in 2013 or 2017 as, based on expert advice, the material at depth would not have changed. I note that, for this particular disposal application, given its location to Hinkley Point, Cefas carried out a conservative generic radiological assessment, developed by the International Atomic Energy Agency. This is the internationally agreed method for testing for levels of radioactivity that determine whether the London convention requirements are met.
Points have also been raised about historic issues with cooling ponds and the production of weapons-grade plutonium at the Hinkley site. This has understandably prompted further concern, but I will say again that the test results on this marine licence show that the dredged material is within safe limits and poses no radiological risk to human health or the environment and is safe and suitable to be disposed of at sea.
Only certain types of projects require an environmental impact assessment. Nuclear power stations are an example of a type of project that does require an EIA, and, as such, EDF produced an EIA for the Hinkley C project. Other types of projects don't require EIAs, or the need for an EIA is determined by the appropriate authority on a case-by-case basis. The decision was taken in 2012 to screen the disposal activity out of the requirement for an EIA. Disagreeing with the decision does not make it wrong. It was a lawful decision. A key point to note is that this non-EIA approach does not mean a full and thorough environment assessment was not undertaken. A public consultation on the marine licence application was carried out in September 2012 for 28 days, in line with the standard procedure for most marine licence applications. Post-licence monitoring and any actions to be taken as a consequence of the survey findings is required, in line with condition 9.1 of the marine licence, for the disposal activity.
The third theme I want to cover is the need for public reassurance and the campaign to suspend the marine licence. I fully acknowledge this matter has become an issue for many people in communities across Wales, and there has been a great deal of media coverage. Whilst I, of course, respect the right to protest, I'm very concerned by the ongoing scaremongering and lies being circulated as part of the campaign against this marine licence, which has resulted in unnecessary public concern for the people of Wales. Furthermore, I was alarmed by the call to blockade these works as part of the campaign. This is dangerous and risks public safety. Against the tide of misinformation, and to reassure the public, I asked Natural Resources Wales to write to AMs and local authorities to set out the facts in order to dispel myths and untruths and ensure all information was available on their website. However, this week, I have again met with NRW and written to them using my powers under section 100 of the Marine and Coastal Access Act 2009, setting out my expectations on further engagement and communication with the public. I hope this additional information will help Assembly Members again reassure their constituents and also members of the public. And, in answer to Jane Hutt's specific question, I'll be very happy to update Members when I receive further information.
The reason I cannot support the original motion today is because this licence has been granted lawfully, assessments have been carried out robustly, and the evidence has been assessed by experts and in line with international standards. The evidence and decision-making process has been made available, and there are no grounds for further testing or suspension of the licence. NRW will undertake wider engagement and targeted communications. I also believe it is deeply disappointing there are some who are deliberately seeking to mislead the public for their own political gain and misrepresenting the facts. [Interruption.]
Lywydd, nid wyf yn cymryd unrhyw ymyriadau. Mae pawb wedi cael cyfle i siarad, ac rwyf am nodi'r ffeithiau.
Mae'r amodau'n cynnwys torri darpariaethau'r drwydded, newidiadau yn y farn wyddonol neu'r amgylchiadau mewn perthynas â'r amgylchedd ac iechyd pobl. Ni cheir unrhyw dystiolaeth sy'n awgrymu bod unrhyw un o'r amodau a nodir yn adran 72 yn cael eu bodloni. Byddai atal y drwydded o dan amgylchiadau o'r fath yn erbyn y gyfraith. Fe allwn ac fe ddylwn weithredu ar sail tystiolaeth yn unig. Rydym mewn perygl o osod cynseiliau peryglus os ydym yn rhoi'r gorau i wrando ar ein harbenigwyr.
Yn ail, hoffwn ymateb i'r pryderon ynglŷn â chynnal profion, asesu a gweithdrefnau trwyddedu. Cafwyd cyngor arbenigol annibynnol gan Ganolfan Gwyddorau'r Amgylchedd, Pysgodfeydd a Dyframaethu. Mae Cefas yn arbenigwyr rhyngwladol cydnabyddedig ar ddadansoddi morol, cemegol a radiolegol. Cafodd y deunydd sydd i'w waredu ei samplu a chynhaliwyd profion cysylltiedig arno yn 2009, 2013 a 2017. Cymerwyd samplau ar ddyfnder yn 2009. Nid oedd angen samplau ychwanegol ar ddyfnder yn 2013 na 2017 gan fod cyngor arbenigol wedi pennu na fyddai'r deunydd ar ddyfnder wedi newid. Ar gyfer y cais gwaredu penodol hwn, o ystyried ei leoliad mewn perthynas â Hinkley Point, nodaf fod Cefas wedi cynnal asesiad radiolegol generig ceidwadol, a ddatblygwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol. Dyma'r dull y cytunwyd arno'n rhyngwladol ar gyfer cynnal profion ar lefelau o ymbelydredd sy'n pennu a yw gofynion confensiwn Llundain wedi'u bodloni.
Gwnaed pwyntiau hefyd am faterion hanesyddol yn ymwneud â phyllau oeri a chynhyrchu plwtoniwm o safon cynhyrchu arfau ar safle Hinkley. Mae hyn yn ddealladwy wedi ysgogi pryder pellach, ond hoffwn ddweud unwaith eto fod canlyniadau'r profion ar y drwydded forol hon yn dangos bod y deunydd a garthwyd o fewn terfynau diogel ac nid yw'n peri unrhyw risg radiolegol i iechyd pobl na'r amgylchedd ac mae'n ddiogel ac yn addas i'w waredu yn y môr.
Rhai mathau o brosiectau'n unig sy'n galw am asesiad o'r effaith amgylcheddol. Mae gorsafoedd pŵer niwclear yn enghraifft o'r math o brosiect sy'n galw am asesiad o'r fath, ac fel y cyfryw, cynhyrchodd EDF asesiad o'r effaith amgylcheddol ar gyfer prosiect Hinkley C. Nid oes angen asesiadau o'r fath ar fathau eraill o brosiectau, neu caiff yr angen am asesiad o'r ei benderfynu gan yr awdurdod priodol ar sail achosion unigol. Gwnaed y penderfyniad yn 2012 i sgrinio'r gweithgaredd gwaredu o'r gofyniad am asesiad o'r effaith amgylcheddol. Nid yw anghytuno gyda'r penderfyniad yn ei wneud yn anghywir. Roedd yn benderfyniad cyfreithlon. Pwynt allweddol i'w nodi yw nad yw'r dull nad yw'n galw am asesiad o'r effaith amgylcheddol yn golygu na chyflawnwyd asesiad amgylcheddol llawn a thrylwyr. Cynhaliwyd ymgynghoriad cyhoeddus ar y cais am drwydded forol ym mis Medi 2012 am 28 diwrnod, yn unol â'r weithdrefn safonol ar gyfer y rhan fwyaf o geisiadau am drwyddedau morol. Ar ôl rhoi'r drwydded mae'n ofynnol gwneud gwaith monitro ac unrhyw gamau gweithredu i'w cymryd o ganlyniad i ganfyddiadau'r arolwg, yn unol ag amod 9.1 y drwydded forol ar gyfer y gweithgaredd gwaredu.
Y drydedd thema rwyf am roi sylw iddi yw'r angen i dawelu meddyliau'r cyhoedd a'r ymgyrch i atal y drwydded forol. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod y mater hwn wedi dod yn broblem i lawer o bobl mewn cymunedau ledled Cymru, a chafwyd cryn dipyn o sylw yn y cyfryngau. Er fy mod yn parchu'r hawl i brotestio wrth gwrs, rwy'n bryderus iawn ynghylch y codi bwganod a'r celwyddau parhaus sy'n cael eu lledaenu yn rhan o'r ymgyrch yn erbyn y drwydded forol hon gan arwain at bryder cyhoeddus diangen i bobl Cymru. Yn ogystal â hynny, cefais fy nychryn gan yr alwad i ffurfio blocâd rhag y gwaith hwn fel rhan o'r ymgyrch. Mae hyn yn beryglus ac yn creu risg i ddiogelwch y cyhoedd. Yn erbyn y llif o wybodaeth anghywir, ac i dawelu meddwl y cyhoedd, gofynnais i Cyfoeth Naturiol Cymru ysgrifennu at ACau ac awdurdodau lleol i nodi'r ffeithiau er mwyn chwalu'r mythau a'r anwiredd a sicrhau bod yr holl wybodaeth ar gael ar eu gwefan. Fodd bynnag, yr wythnos hon, cyfarfûm â Cyfoeth Naturiol Cymru eto ac ysgrifennu atynt gan ddefnyddio fy mhwerau o dan adran 100 o Ddeddf y Môr a Mynediad i'r Arfordir 2009, a nodi fy nisgwyliadau o ran ymgysylltu a chyfathrebu ymhellach â'r cyhoedd. Gobeithio y bydd y wybodaeth ychwanegol hon yn helpu ACau eto i dawelu meddyliau eu hetholwyr ac aelodau'r cyhoedd. Ac mewn ateb i gwestiwn penodol Jane Hutt, byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddaf yn cael rhagor o wybodaeth.
Y rheswm pam na allaf gefnogi'r cynnig gwreiddiol heddiw yw oherwydd bod y drwydded hon wedi'i rhoi'n gyfreithlon, cynhaliwyd asesiadau trylwyr, ac aseswyd y dystiolaeth gan arbenigwyr yn unol â safonau rhyngwladol. Mae'r dystiolaeth a'r broses o wneud penderfyniadau ar gael i'w gweld, ac nid oes sail dros gynnal rhagor o brofion neu atal y drwydded. Bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgysylltu'n ehangach ac yn llunio cyfathrebiadau wedi'u targedu. Credaf hefyd ei bod hi'n hynod o siomedig fod yna rai sy'n fwriadol yn ceisio camarwain y cyhoedd er budd gwleidyddol iddynt hwy eu hunain ac yn camgyfleu'r ffeithiau. [Torri ar draws.]
Allow the Minister to continue now.
Caniatewch i'r Gweinidog barhau yn awr.
As I said, I am not giving way. You all had the opportunity. I am putting forward the facts. [Interruption.]
Fel y dywedais, nid wyf yn ildio. Cafodd pawb ohonoch gyfle. Rwy'n cyflwyno'r ffeithiau. [Torri ar draws.]
You can't walk in during a debate and start shouting. Can you allow the Minister to complete her contribution? She's not taking—she has said that she is not taking interventions. The Minister to complete her—[Interruption.]
Ni allwch gerdded i mewn yn ystod dadl a dechrau gweiddi. A wnewch chi ganiatáu i'r Gweinidog gwblhau ei chyfraniad? Nid yw'n cymryd—mae hi wedi dweud nad yw'n cymryd ymyriadau. Y Gweinidog i gwblhau ei—[Torri ar draws.]
The leader of Plaid Cymru hasn't even been in the Chamber for most of this debate.
Nid yw arweinydd Plaid Cymru wedi bod yn y Siambr hyd yn oed am y rhan fwyaf o'r ddadl.
You are correct—
Rydych chi'n gywir—
I have listened—[Interruption.] I made it very clear at the beginning of my speech. I have listened to—[Interruption.]
Rwyf wedi gwrando—[Torri ar draws.] Fe'i gwneuthum yn glir iawn ar ddechrau fy araith. Rwyf wedi gwrando ar—[Torri ar draws.]
You're correct in that decision, and you can continue now with the rest of your contribution as you have said that you are not taking interventions.
Rydych chi'n gywir yn y penderfyniad hwnnw, a gallwch barhau yn awr gyda gweddill eich cyfraniad gan eich bod wedi dweud nad ydych yn cymryd ymyriadau.
Diolch, Llywydd. I urge Members here today to support science, not scaremongering, and the need to get the message out to our constituents, the people of Wales: this disposal activity is safe and there is no need for concern.
Diolch, Lywydd. Rwy'n annog yr Aelodau yma heddiw i gefnogi gwyddoniaeth, nid codi bwganod, a'r angen i gyfleu'r neges i'n hetholwyr, pobl Cymru: mae'r gweithgaredd gwaredu hwn yn ddiogel ac nid oes angen pryderu.
Galwaf ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate.
Thank you, Presiding Officer, and can I thank everyone who's contributed to this debate this afternoon? It has captured the public's concern, this particular issue has, and I find myself on the line, as it were, with people who wouldn't naturally align themselves with a Conservative politician and, indeed, someone who does support the building of Hinkley Point and other nuclear power stations to meet our energy needs. But I do recognise the genuine concerns—the genuine concerns—that constituents and on a wider basis have expressed over this particular issue, and I do regret that it is the opposition parties that have had to come together to put this motion down today rather than the Government leading on that. We have been back for nearly four weeks now, and the Government could have led on this issue and actually put some of those assurances that were required by the public and those members of public in the gallery who have come here today, but they have not done that, and we have had to take the lead on this particular issue.
I think I'm correct in saying, Presiding Officer, that this motion would not lead to an unlawful act, as was introduced into the debate by the Cabinet Secretary and also by the Member for Caerphilly, because otherwise it would not be accepted, because you can't put a motion down that then would lead to an unlawful act. I believe I'm correct in saying that, and that's an important consideration to be considered here when voting tonight. And I do pass comment on the comments from the Member for the Vale of Glamorgan, who I wholesomely support in conveying her constituent's views into this Chamber, but she read our motion out. She read the motion out from Barry Town Council, who felt so compelled to participate in this debate that they had an emergency meeting and they conveyed their sentiments via that letter. You will now, if you take the Government whip, vote against the motion that you were talking to in your contribution. So, I do hope that you will reflect on the position that you have tried to convey in the Chamber here tonight with the way that you might vote, when the vote is called in about five or 10 minutes' time.
The opener of the debate, Rhun ap Iorwerth, clearly identified the work that the Petitions Committee has undertaken in this particular area, and he introduced the point about NRW and Cefas saying that they would welcome the opportunity to actually undertake further tests—further tests at depth—to reassure people who have concerns about what sediment might be lurking below the test levels that they've undertaken to date. That doesn't seem unreasonable to me. That seems perfectly reasonable, that does, because when you look at the widespread concerns that are out there, if people require that information, they should have that information, and it is our role as politicians to make sure that information is secured. As I say, I'm talking as someone who actually supports the construction of Hinkley Point and other nuclear power stations to meet our energy needs.
But, Cabinet Secretary, I would hope that you will reflect on what has been said here tonight, and you will reflect on allowing your amendment to go through to shoot this motion down, because you have the votes here tonight, you do— looking at the Chamber, you clearly have the votes. But I cannot see anything unreasonable in the motion that is before us here tonight. It is merely calling for wider consultation—and you have recognised in your own amendment that NRW have not undertaken that consultation—and, in the meantime, suspending the licence so that further testing can be undertaken. As I understand it, the licence continues until March next year. They are halfway through the dredging already, so there would be plenty of time to undertake the testing and satisfy the widespread concern, and if that testing proves positive, they could continue with that testing. Why will you not sanction that? As Llyr Gruffydd said, when he talked about your intervention over shooting on public land, you were prepared to direct NRW to do that, you were, and we disagree over that point. [Interruption.] Why will you not lead on this issue, Cabinet Secretary? We are not seeing that. [Interruption.]
Now, the Labour back bench can shout. I'll gladly take an intervention if someone wants to make the intervention. I am merely stating what has happened in this place over the last couple of weeks since we've come from recess. I am merely asking a perfectly reasonable question about why that at-depth testing cannot be undertaken, as evidenced in the Petitions Committee. [Interruption.] I'll take the intervention.
Diolch i chi, Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon y prynhawn yma? Mae'r mater hwn wedi bachu sylw'r cyhoedd, ac rwy'n canfod fy hun ar y llinell, fel petai, gyda'r bobl na fyddai fel arfer yn cyd-fynd â gwleidydd Ceidwadol, a rhywun yn wir sy'n cefnogi adeiladu Hinkley Point a gorsafoedd pŵer niwclear eraill i ddiwallu ein hangen am ynni. Ond rwy'n cydnabod y pryderon dilys—y pryderon dilys—sydd gan etholwyr ac a fynegwyd ar sail ehangach ynglŷn â'r mater penodol hwn, ac rwy'n gresynu at y ffaith mai'r gwrthbleidiau sydd wedi gorfod dod ynghyd i gyflwyno'r cynnig hwn heddiw yn hytrach na bod y Llywodraeth yn arwain ar hyn. Rydym wedi bod yn ôl ers bron i bedair wythnos bellach, a gallai'r Llywodraeth fod wedi arwain ar y mater hwn a chynnig rhywfaint o'r sicrwydd oedd ei angen ar y cyhoedd a'r aelodau o'r cyhoedd yn yr oriel sydd wedi dod yma heddiw, ond nid ydynt wedi gwneud hynny, a bu'n rhaid inni gymryd yr awenau ar y mater penodol hwn.
Credaf fy mod yn gywir i ddweud, Lywydd, na fyddai'r cynnig hwn yn arwain at weithred anghyfreithlon, fel y cafodd ei gyflwyno yn y ddadl gan Ysgrifennydd y Cabinet a hefyd gan yr Aelod dros Gaerffili, oherwydd fel arall ni fyddai wedi cael ei dderbyn, oherwydd ni allwch osod cynnig a fyddai'n arwain wedyn at weithred anghyfreithlon. Rwy'n credu fy mod yn gywir i ddweud hynny, ac mae honno'n ystyriaeth bwysig i'w chofio yma wrth bleidleisio heno. Ac rwy'n nodi sylwadau'r Aelod dros Fro Morgannwg, a gefnogaf yn llwyr o ran y modd y mae'n cyfleu barn ei hetholwyr yn y Siambr hon, ond fe ddarllenodd ein cynnig. Fe ddarllenodd ein cynnig gan Gyngor Tref y Barri, a deimlai dan gymaint o orfodaeth i gymryd rhan yn y ddadl hon fel eu bod wedi cael cyfarfod brys a chyflëwyd eu teimladau drwy gyfrwng y llythyr hwnnw. Os cymerwch chwip y Llywodraeth yn awr, fe fyddwch yn pleidleisio yn erbyn y cynnig roeddech yn sôn amdano yn eich cyfraniad. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn myfyrio ar y safbwynt rydych wedi ceisio ei gyfleu yn y Siambr yma heno o ran y ffordd y byddwch yn pleidleisio, pan elwir y bleidlais ymhen tua pump neu 10 munud.
Nododd Rhun ap Iorwerth, a agorodd y ddadl, y gwaith a wnaeth y Pwyllgor Deisebau yn y maes penodol hwn, ac fe gyflwynodd y pwynt ynglŷn â Cyfoeth Naturiol Cymru a Cefas yn dweud y byddent yn croesawu'r cyfle i wneud rhagor o brofion mewn gwirionedd—rhagor o brofion ar ddyfnder—i dawelu meddyliau pobl sydd â phryderon ynglŷn â pha waddod a allai fod yn cuddio o dan lefelau'r profion y maent wedi'u cynnal hyd yn hyn. Nid yw hynny'n ymddangos yn afresymol i mi. Mae hynny'n ymddangos yn gwbl resymol, oherwydd pan edrychwch ar y pryderon eang sydd allan yno, os yw pobl angen y wybodaeth honno, dylent gael y wybodaeth honno, a'n rôl ni fel gwleidyddion yw gwneud yn siŵr fod y wybodaeth honno'n i'w chael. Fel y dywedaf, rwy'n siarad fel rhywun sy'n cefnogi adeiladu Hinkley Point, a gorsafoedd pŵer niwclear eraill mewn gwirionedd, er mwyn diwallu ein hangen am ynni.
Ond Ysgrifennydd y Cabinet, buaswn yn gobeithio y byddwch yn myfyrio ar yr hyn a ddywedwyd yma heno, ac y byddwch yn myfyrio ynglŷn â chaniatáu i'ch gwelliant fynd drwodd i saethu'r cynnig hwn i lawr, oherwydd mae gennych y pleidleisiau yma heno—wrth edrych ar y Siambr, mae'n amlwg fod gennych y pleidleisiau. Ond ni allaf weld dim yn afresymol yn y cynnig sydd ger ein bron yma heno. Nid yw ond yn galw am ymgynghori ehangach—ac rydych wedi cydnabod yn eich gwelliant eich hun nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cynnal ymgynghoriad o'r fath—ac atal y drwydded yn y cyfamser fel y gellir cynnal rhagor o brofion. Deallaf fod y drwydded yn parhau tan fis Mawrth y flwyddyn nesaf. Maent hanner ffordd drwy'r gwaith carthu eisoes, felly byddai digon o amser i gynnal y profion a diwallu'r pryder eang, ac os yw'r profion yn gadarnhaol, gallent barhau gyda'r profion. Pam na chefnogwch chi hynny? Fel y dywedodd Llyr Gruffydd, pan soniodd am eich ymyriad ynglŷn â saethu ar dir cyhoeddus, roeddech yn barod i gyfarwyddo Cyfoeth Naturiol Cymru i wneud hynny, ac rydym yn anghytuno ar y pwynt hwnnw. [Torri ar draws.] Pam na wnewch chi arwain ar y mater hwn, Ysgrifennydd y Cabinet? Nid ydym yn gweld hynny. [Torri ar draws.]
Nawr, gall mainc gefn Llafur weiddi. Rwy'n falch o gymryd ymyriad os oes rhywun yn dymuno gwneud ymyriad. Nid wyf ond yn datgan beth sydd wedi digwydd yn y lle hwn dros yr ychydig wythnosau diwethaf ers inni ddychwelyd ar ôl y toriad. Rwy'n gofyn cwestiwn cwbl resymol ynglŷn â pham na ellir gwneud y profion ar ddyfnder, fel y gwelwyd yn nhystiolaeth y Pwyllgor Deisebau. [Torri ar draws.] Fe gymeraf yr ymyriad.
It seems to me that they do a drilling down to 2m; they then do a further drilling down to 4.7m and they can't find any radioactive material. If they go even deeper, they're not going to find any material that wasn't already detectable at 4.7m. It's just completely ridiculous that they're going to go down further, because it's only on the surface that you're most likely to find any material, and they couldn't find any.
Mae'n ymddangos i mi eu bod yn drilio i lawr i 2 fetr; yna maent yn drilio ymhellach i lawr i 4.7m ac ni allant ddod o hyd i unrhyw ddeunydd ymbelydrol. Os ânt hyd yn oed yn ddyfnach, nid ydynt yn mynd i ddod o hyd i unrhyw ddeunydd nad oedd eisoes i'w ganfod ar ddyfnder o 4.7 metr. Mae'n hollol wirion iddynt fynd i lawr ymhellach, gan mai ar yr wyneb yn unig y byddwch chi'n fwyaf tebygol o ddod o hyd i unrhyw ddeunydd, ac ni allent ddod o hyd i ddim.
With the greatest respect, I will defer to the expert evidence that's been given, as introduced into this debate to the Petitions Committee from NRW and Cefas, who said that they were prepared to undertake that if they were instructed. I respect the position you occupy in this institution, Jenny, but I would defer to the expert evidence here, and I believe that testing should be undertaken. [Applause.] Rhun ap Iorwerth.
Gyda phob parch, fe drof at y dystiolaeth arbenigol a roddwyd, fel y'i cyflwynwyd yn y ddadl hon i'r Pwyllgor Deisebau gan Cyfoeth Naturiol Cymru a Cefas a ddywedodd eu bod yn barod i wneud hynny pe baent yn cael cyfarwyddyd i'w wneud. Rwy'n parchu eich statws yn y sefydliad hwn, Jenny, ond buaswn yn troi at y dystiolaeth arbenigol yma, ac rwy'n credu y dylid cynnal profion. [Cymeradwyaeth.] Rhun ap Iorwerth.
Thank you for taking the intervention. Just to add weight to what you're saying, I remind the Chamber that this debate happened in the Petitions Committee on 9 January this year. Just imagine what that time could have been used in doing, in eight or nine months, in doing the re-testing that the experts, the scientists, said they thought was 'a very good suggestion'—I quote. [Applause.]
Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. I ychwanegu at yr hyn rydych yn ei ddweud, hoffwn atgoffa'r Siambr fod y ddadl hon wedi digwydd yn y Pwyllgor Deisebau ar 9 Ionawr eleni. Dychmygwch beth y gellid bod wedi defnyddio'r amser hwnnw'n ei wneud, mewn wyth neu naw mis, ar ail-wneud y profion y dywedodd yr arbenigwyr, y gwyddonwyr, ei fod, yn eu barn hwy, 'yn awgrym da iawn'—rwy'n dyfynnu. [Cymeradwyaeth.]
The timeline has been there, Cabinet Secretary. It is for you on those benches to decide whether you want to lead on this issue, or if you just want to shut the door on the powers that you have available to you, and address the wider concerns of the public in the gallery and the public around the south Wales coast. They can have answers; they should have answers; and you should deliver that, Cabinet Secretary. Vote for this motion tonight. Withdraw your amendment, so that we can make progress on this issue. People deserve that; let's make progress. [Applause.]
Mae'r llinell amser wedi bod yno, Ysgrifennydd y Cabinet. Mater i chi ar y meinciau hynny yw penderfynu a ydych am arwain ar y mater hwn, neu a ydych am gau'r drws ar y pwerau sydd ar gael i chi, ac ymdrin â phryderon ehangach y cyhoedd yn yr oriel a'r cyhoedd o gwmpas arfordir y De. Gallant gael atebion; fe ddylent gael atebion; a dylech chi gyflawni hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Pleidleisiwch dros y cynnig hwn heno. Tynnwch eich gwelliant yn ôl, fel y gallwn wneud cynnydd ar y mater hwn. Mae pobl yn haeddu hynny; gadewch i ni wneud cynnydd. [Cymeradwyaeth.]
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan inni gyrraedd y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni, felly, yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar y ddadl yn ceisio cytundeb y Cynulliad i gyflwyno Mesur arfaethedig y Comisiwn: Mesur Senedd Cymru ac Etholiadau (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid pedwar, tri yn ymatal, un yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig.
And that brings us to voting time. The first vote is on the debate seeking the Assembly’s agreement to introduce a Commission-proposed Bill: the Welsh Parliament and elections (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in my name. Open the vote. Close the vote. In favour four, three abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6821 Dadl yn ceisio cytundeb y Cynulliad i gyflwyno Bil arfaethedig y Comisiwn - Bil Senedd Cymru ac Etholiadau (Cymru): O blaid: 44, Yn erbyn: 1, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM6821 - Debate seeking the Assembly's agreement to introduce a Commission-proposed Bill - The Welsh Parliament and Elections (Wales) Bill: For: 44, Against: 1, Abstain: 3
Motion has been agreed
Can I just check that that vote was properly conducted? Yes, it was properly conducted, but not properly described by me, obviously. So, 44 for the motion—and you'd have thought I'd have got it right on that motion of all motions—44 in favour, three abstaining, one against, and the motion is therefore carried.
Hoffwn sicrhau bod y bleidlais wedi'i chynnal yn briodol. Do, cafodd ei chynnal yn gywir, ond ni chafodd ei disgrifio'n briodol gennyf fi, yn amlwg. Felly, 44 o blaid y cynnig—a byddech yn meddwl y buaswn wedi'i gael yn gywir ar y cynnig hwnnw o bob cynnig—44 o blaid, 3 yn ymatal, 1 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.
Felly, dyma ni yn dod i'r bleidlais ar y ddadl ar waredu deunyddiau a garthwyd o fôr Hafren, ac rydw i'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth a Darren Millar. Agorwch y bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
That brings us to a vote on the debate on the disposal of dredged materials from the Bristol channel. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth and Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 26 against. Therefore, the motion is not agreed.
NDM6813 Gwaredu deunyddiau a garthwyd o Fôr Hafren Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 22, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6813 — Disposal of dredged materials from the Bristol Channel - motion without amendment: For: 22, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1—os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol. Rydw i'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 1.
Amendment 1—if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
NDM6813 - Gwelliant 1: O blaid: 26, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6813 - Amendment 1: For: 26, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.
Amendment 2 deselected.
Y bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
The next vote, therefore, is on the motion as amended.
Cynnig NDM6813 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi pryderon eang ymhlith y cyhoedd mewn perthynas â gwaredu deunyddiau a garthwyd o Fôr Hafren i leoliadau oddi ar arfordir de Cymru, sy'n gysylltiedig ag adeiladu gorsaf bŵer newydd yn Hinkley.
2. Yn nodi:
a) o dan delerau’r Confensiwn ar Atal Llygredd Morol yn sgil Dympio Gwastraff a Deunyddiau Eraill (Confensiwn Llundain, 1972), y mae’r DU yn un o’r llofnodwyr, dim ond deunyddiau sydd â lefelau de minimis o ymbelydredd a all gael eu hystyried ar gyfer cael eu gwaredu ar y môr.
b) yr asesiad ymbelydrol generig ceidwadol, a ddatblygwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol, yw’r dull rhyngwladol cymeradwy ar gyfer profi am lefelau de minimis o ymbelydredd a chafodd y dull hwn ei ddefnyddio wrth wneud penderfyniad ynghylch trwydded forol Hinkley.
c) y dystiolaeth o fewn adroddiad Pwyllgor Deisebau’r Cynulliad Cenedlaethol a nododd fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud ei benderfyniad ynghylch trwydded forol ar sail cyngor arbenigol, a hynny’n unol â gweithdrefnau’r Asiantaeth Ynni Atomig Rhyngwladol ar gyfer asesiadau ymbelydrol.
d) y ffaith y daeth yr holl brofion ac asesiadau i’r casgliad fod y gwaddod i’w waredu o fewn y terfynau diogel, nad oes unrhyw berygl ymbelydrol i iechyd pobl nac i’r amgylchedd a’i fod yn ddeunydd diogel ac addas i’w waredu ar y môr.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi cyfarwyddyd i Cyfoeth Naturiol Cymru o safbwynt ymgysylltu rhagor â’r cyhoedd er mwyn egluro’r broses a’r dystiolaeth, gan dawelu ofnau’r cyhoedd.
Motion NDM6813 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the widespread public concerns in relation to the disposal of dredged materials from the Bristol Channel to locations off the coast of south Wales, relating to the construction of a new power station at Hinkley.
2. Notes:
a) under the terms of the Convention on the Prevention of Marine Pollution by Dumping of Wastes and Other Matter (the London Convention, 1972), to which the UK is a signatory, only materials with de minimis levels of radioactivity may be considered for disposal to sea;
b) the conservative generic radiological assessment, developed by the International Atomic Energy Agency, is the internationally agreed method for testing for de minimis levels of radioactivity and this method was used in the determination of the Hinkley marine licence;
c) the evidence within the National Assembly Petitions Committee report that Natural Resources Wales made its marine licence determination based on expert advice, in accordance with the International Atomic Energy Agency procedures for radiological assessments;
d) all tests and assessments concluded the sediment to be disposed of is within safe limits, poses no radiological risk to human health or the environment, and is safe and suitable to be disposed of at sea.
3. Calls on the Welsh Government to instruct Natural Resources Wales to carry out further public engagement to explain the process and evidence to reassure the public.
Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 10 against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6813 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 38, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6813 - Motion as amended: For: 38, Against: 10, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly and quietly, please?
So, we will move to the short debate, and I call on Mark Reckless to speak on the topic he has chosen. Mark.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os yw'r Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel, os gwelwch yn dda?
Felly, symudwn ymlaen at y ddadl fer, a galwaf ar Mark Reckless i siarad ar y pwnc a ddewiswyd ganddo. Mark.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm grateful to you and the Cabinet Secretary for facilitating this debate.
On 17 December, tolls on the Severn bridges will be abolished. The economic geography of south Wales and the west of England will be revolutionised. Nowhere is better placed to reap the benefit than Newport. And ending the tolls is not the only change to our infrastructure that will boost Newport. Railway electrification from London to Cardiff should mean trains from Newport reaching London Paddington in one hour 35 minutes. With CrossRail, that will mean that you can leave Newport and be in Canary Wharf in under two hours.
And then, of course, there is the M4. Labour's manifesto promised, and I quote,
'We will deliver a relief road for the M4,'
and the Cabinet Secretary has since promoted that road through a public inquiry. So, three big prizes promised for Newport, south Wales and beyond; will they be delivered?
On the tolls, yes, they are going. Unlike some other projects, notably the second Dartford crossing, the promise made and legislated for in 1992 that tolls to fund the second Severn crossing would be temporary is going to be kept. And if the housing market in Newport and Monmouthshire is anything to go by, the private sector is responding. Through Help to Buy—Wales, Welsh Government is supporting significant construction of new homes. Indeed, since April 2016, fully 20 per cent of new home building in Wales supported through Help to Buy has been in Newport. Would the Cabinet Secretary confirm that Welsh Government welcomes this scale of house building, supported by the scrapping of the Severn tolls? The reason I ask is because not all voices, including some from within his own party, do appear to welcome it—[Interruption.] Within the Labour Party—the Cabinet Secretary's party, and yours indeed. Some complained that no tolls will just mean more congestion; others that people moving here from Bristol will just drive up house prices and not benefit Wales. Of course, one way to mitigate any rise in house prices is to build more homes and, at least on the basis of the Help to Buy statistics, Newport has been building 10 times the number of homes as Monmouthshire, where price rises have been greater.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i chi ac i Ysgrifennydd y Cabinet am hwyluso'r ddadl hon.
Ar 17 Rhagfyr, bydd tollau ar bontydd Hafren yn cael eu diddymu. Bydd chwyldro'n digwydd i ddaearyddiaeth economaidd de Cymru a gorllewin Lloegr. Nid oes unman mewn sefyllfa well i elwa arno na Chasnewydd. Ac nid rhoi diwedd ar y tollau yw'r unig newid i'n seilwaith a fydd yn hybu Casnewydd. Dylai trydaneiddio'r rheilffordd o Lundain i Gaerdydd olygu bod trenau o Gasnewydd yn cyrraedd Paddington Llundain mewn awr a 35 munud. Gyda CrossRail, bydd hynny'n golygu y gallwch adael Casnewydd a bod yn Canary Wharf o dan ddwy awr.
Ac yna, wrth gwrs, mae'r M4. Addawodd maniffesto'r Blaid Lafur, a dyfynnaf,
'Byddwn yn cyflwyno ffordd liniaru ar gyfer yr M4,'
ac mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi hyrwyddo'r ffordd honno drwy ymchwiliad cyhoeddus ers hynny. Felly, tair gwobr fawr a addawyd ar gyfer Casnewydd, de Cymru a thu hwnt; a gânt eu cyflawni?
Ar y tollau, ydynt, maent yn mynd. Yn wahanol i rai prosiectau eraill, yn arbennig ail groesfan Dartford, mae'r addewid a wnaed ac y deddfwyd ar ei gyfer yn 1992, y byddai tollau i ariannu ail bont Hafren yn rhai dros dro, yn mynd i gael ei gadw. Ac o edrych ar y farchnad dai yng Nghasnewydd a Sir Fynwy, mae'r sector preifat yn ymateb. Drwy Cymorth i Brynu—Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith sylweddol ar adeiladu cartrefi newydd. Yn wir, ers mis Ebrill 2016, mae 20 y cant cyfan o waith adeiladu cartrefi newydd yng Nghymru a gefnogir drwy Cymorth i Brynu wedi bod yng Nghasnewydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau fod Llywodraeth Cymru'n croesawu adeiladu tai ar y raddfa hon, wedi'i gefnogi gan ddiddymu tollau'r Hafren? Y rheswm rwy'n gofyn yw nad yw pob llais, gan gynnwys rhai o fewn ei blaid ei hun, i'w weld yn ei groesawu—[Torri ar draws.] O fewn y Blaid Lafur—plaid Ysgrifennydd y Cabinet, a'ch plaid chi yn wir. Cwynodd rhai y byddai diddymu'r tollau yn golygu mwy o dagfeydd; dywedodd eraill y byddai pobl sy'n symud yma o Fryste yn gwneud dim ond codi prisiau tai ac o ddim budd i Gymru. Wrth gwrs, un ffordd o liniaru unrhyw gynnydd mewn prisiau tai yw adeiladu mwy o gartrefi ac ar sail yr ystadegau Cymorth i Brynu o leiaf, mae Casnewydd wedi bod yn adeiladu 10 gwaith yn fwy o gartrefi na Sir Fynwy, lle mae'r cynnydd yn y prisiau wedi bod yn fwy.
Further, does the Cabinet Secretary recognise that it is rising residential values that will unlock many more sites in Newport and help house builders pay towards infrastructure, section 106 agreements and affordable housing? I would emphasise that house building does not just increase the amount and choice of housing available; it also drives economic growth, creates jobs and generates tax revenue.
Land transaction tax is now devolved, and a good slice of income tax will be from April. If Newport is able to attract more people working in Bristol on good salaries, both Newport and Welsh Government will benefit. Higher numbers of professionals living in the centre of the city will also boost demand for reviving the night-time, retail and leisure economies in Newport. That, of course, would also be supported by more action to improve the street scene, particularly pavements and shop frontages. We also need council and police to redouble their efforts to keep people secure in the city centre, particularly at night. I should also recognise that I've agreed that Jayne Bryant will have a minute of time later, and I look forward to hearing her thoughts on some of these issues.
Cabinet Secretary, I believe that you have an ambition that we should be able to travel between Cardiff Central and Bristol Temple Meads in just half an hour. Could you clarify whether that allows for a stop in Newport? Could you also explain the likely impact of changes in Network Rail's electrification plans? We rightly hear a lot about the disappointment caused by cancellation of electrification between Cardiff and Swansea. Could you also tell us what impact changed plans for electrification, following the very sharp increase in costs compared to what had been expected when the electrification was agreed initially—the changes between the main line and Bristol Temple Meads—what impact will those have on our ambitions to improve connectivity between Cardiff, Newport and Bristol?
Also, what can the Cabinet Secretary tell us about the delay to the major timetable changes that are needed before we can benefit from faster travel times to London from south Wales? Do we not also need a completely new approach for stopping services along the south Wales main line? Usage of Severn Tunnel Junction station has quadrupled. We have a very welcome £50 million investment for a new station at Llanwern. I'm also grateful that the Cabinet Secretary has been encouraging when he's met campaigners for a new walkway station at Magor and Undy. Amazingly, we may also be set to see a new privately funded train station at St Mellons, which could constitute a Cardiff parkway. It would keep many thousands of cars out of Cardiff, but it would also surely require, along with what is happening in Newport, a totally new pattern of service along the south Wales main line. Does the Welsh Government's ambition match the opportunity available?
Cabinet Secretary, you have responsibility for economic development in Wales, but Newport also needs you to navigate changing responsibilities and accountability on the other side of the Severn to support cross-border economic development. As well as Marvin Rees, elected mayor of Bristol, we now have Tim Bowles, elected as mayor for the West of England Combined Authority, with substantial powers relevant to your portfolio here. Mayor Bowles has put an awful lot of emphasis on links with south Wales, and he says that his region looks towards London and the south-east of England as the strongest economic area in the UK, but the west of England also generates positive GVA, and he thinks he has a lot in common with us in south Wales in looking to improve that link and ensure that more of that economic prosperity comes further west to benefit our people. When I met Mayor Bowles, last month, he was keen to work more closely with you as Cabinet Secretary, as well as with the Cardiff city region. Beyond residential development, he sees great opportunities for us in Newport and beyond to take up manufacturing and commercial projects too from the west of England, where site availability is more constrained. These Islands recently published a piece by Nicolas Webb on the opportunities and challenges for the Severn region. He says,
'To plan for the economic future of South East Wales without paying attention to the economic success of Bristol would be akin to Connecticut ignoring the presence of New York City.'
and that it is absurd to see commuting from Newport to Bristol as a threat to the local economy. Does the Cabinet Secretary agree?
Employment in Cardiff is becoming increasingly concentrated in the centre, well served by public transport. Newport employment is more reliant on business parks off the M4, reinforced by welcome investment in compound semiconductors and the ONS-supported data science park. We need traffic to flow on that M4. While the M4 relief road will benefit Newport directly, through its junctions near Llanwern and the docks and by offering a faster route, the biggest benefit for Newport would be cutting congestion on the current M4. That would mean easier access to employment. It would also mean improved air quality.
Cabinet Secretary, are you going to keep your manifesto promise: 'We will deliver a relief road for the M4'? I understand planning law requires the First Minister to take a planning decision on the basis of the report from the public inquiry. However, is this now to be followed by, and subject to, a further and separate decision by Welsh Government on whether actually to deliver the project, despite it being a manifesto commitment? Cabinet Secretary, can voters in Newport rely on what you promised them in your manifesto? Will you support Newport's economy with the infrastructure it needs to exploit its opportunities?
Ymhellach, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod mai gwerthoedd preswyl cynyddol a fydd yn rhyddhau llawer mwy o safleoedd yng Nghasnewydd ac yn helpu adeiladwyr tai i dalu tuag at seilwaith, cytundebau adran 106 a thai fforddiadwy? Buaswn yn pwysleisio nad cynyddu swm a dewis y tai sydd ar gael yn unig y mae adeiladu tai yn ei wneud; mae hefyd yn hybu twf economaidd, yn creu swyddi ac yn cynhyrchu refeniw treth.
Bellach mae'r dreth trafodiadau tir wedi'i datganoli, a bydd cyfran dda o'r dreth incwm hefyd o fis Ebrill ymlaen. Os yw Casnewydd yn gallu denu mwy o bobl sy'n gweithio ym Mryste ar gyflogau da, bydd Casnewydd a Llywodraeth Cymru yn elwa. Bydd niferoedd uwch o weithwyr proffesiynol yn byw yng nghanol y ddinas hefyd yn hybu'r galw am adfywio economïau nos, manwerthu a hamdden yng Nghasnewydd. Byddai hynny, wrth gwrs, yn cael ei gefnogi hefyd gan fwy o weithredu i wella gwasanaethau strydoedd, yn enwedig palmentydd a ffryntiadau siopau. Hefyd mae angen i'r cyngor a'r heddlu gryfhau eu hymdrechion i gadw pobl yn ddiogel yng nghanol y ddinas, yn enwedig yn ystod y nos. Dylwn gydnabod hefyd fy mod wedi cytuno i roi munud o fy amser i Jayne Bryant yn nes ymlaen, ac edrychaf ymlaen at glywed ei barn ar rai o'r materion hyn.
Ysgrifennydd y Cabinet, credaf fod gennych uchelgais y dylem allu teithio rhwng Caerdydd Canolog a Temple Meads Bryste mewn hanner awr yn unig. A allech egluro a yw hynny'n caniatáu ar gyfer aros yng Nghasnewydd? A allech hefyd esbonio beth fydd effaith debygol y newidiadau yng nghynlluniau Network Rail ar gyfer trydaneiddio? Rydym yn clywed llawer iawn, ac yn briodol felly, am y siom a achoswyd gan ganslo trydaneiddio rhwng Caerdydd ac Abertawe. A allwch chi ddweud wrthym hefyd pa effaith y bydd newid y cynlluniau ar gyfer trydaneiddio, yn dilyn y cynnydd sydyn mewn costau o gymharu â'r hyn a ddisgwylid pan gytunwyd ar y trydaneiddio'n wreiddiol—y newidiadau rhwng y brif reilffordd a Temple Meads Bryste—pa effaith fydd y rheini'n ei chael ar ein huchelgais i wella'r cysylltedd rhwng Caerdydd, Casnewydd a Bryste?
Hefyd, beth y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei ddweud wrthym am yr oedi i'r newidiadau mawr sydd eu hangen i'r amserlen cyn y gallwn elwa ar amseroedd teithio cyflymach i Lundain o dde Cymru? A oes angen dull cwbl newydd hefyd o drefnu gwasanaethau aros ar hyd prif reilffordd de Cymru? Mae'r defnydd o orsaf Cyffordd Twnnel Hafren wedi cynyddu bedair gwaith. Mae gennym fuddsoddiad sydd i'w groesawu'n fawr o £50 miliwn ar gyfer gorsaf newydd yn Llanwern. Rwyf hefyd yn ddiolchgar fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn gadarnhaol wrth gyfarfod ag ymgyrchwyr dros orsaf rodfa newydd ym Magwyr a Gwndy. Yn rhyfeddol, efallai ein bod hefyd ar fin gweld gorsaf drên newydd a ariennir yn breifat yn Llaneirwg, a allai fod yn barcffordd ar gyfer Caerdydd. Byddai'n cadw llawer o filoedd o geir allan o Gaerdydd, ond mae'n sicr y byddai hefyd yn galw am batrwm gwasanaeth cwbl newydd ar hyd prif reilffordd de Cymru, ynghyd â'r hyn sy'n digwydd yng Nghasnewydd. A yw uchelgais Llywodraeth Cymru yn cyfateb i'r cyfle sydd ar gael?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennych gyfrifoldeb dros ddatblygu economaidd yng Nghymru, ond mae Casnewydd angen ichi i lywio cyfrifoldebau ac atebolrwydd newidiol ar yr ochr arall i afon Hafren hefyd er mwyn cefnogi datblygiad economaidd trawsffiniol. Yn ogystal â Marvin Rees, maer etholedig Bryste, bellach mae gennym Tim Bowles, a etholwyd yn faer ar Awdurdod Cyfunol Gorllewin Lloegr, gyda phwerau sylweddol sy'n berthnasol i'ch portffolio yma. Mae Maer Bowles wedi rhoi llawer iawn o bwyslais ar gysylltiadau â de Cymru, ac mae'n dweud bod ei ranbarth yn edrych tuag at Lundain a de-ddwyrain Lloegr fel yr ardal economaidd gryfaf yn y DU, ond mae gorllewin Lloegr hefyd yn cynhyrchu gwerth ychwanegol gros cadarnhaol, ac mae'n credu fod ganddo lawer yn gyffredin â ni yn ne Cymru wrth edrych ar wella'r cysylltiad hwnnw a sicrhau bod mwy o'r ffyniant economaidd hwnnw'n dod ymhellach i'r gorllewin er budd ein pobl. Pan gyfarfûm â Maer Bowles, y mis diwethaf, roedd yn awyddus i weithio'n agosach gyda chi fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn ogystal â dinas-ranbarth Caerdydd. Y tu hwnt i ddatblygiad preswyl, mae'n gweld cyfleoedd mawr i ni yng Nghasnewydd a thu hwnt i fanteisio ar brosiectau gweithgynhyrchu a masnachol hefyd o orllewin Lloegr, lle mae argaeledd safleoedd yn fwy cyfyngedig. Yn ddiweddar cyhoeddodd yr ynysoedd hyn ddarn gan Nicolas Webb ar y cyfleoedd a'r heriau i ranbarth yr Hafren. Mae'n dweud,
Byddai cynllunio ar gyfer dyfodol economaidd de-ddwyrain Cymru heb dalu sylw i lwyddiant economaidd Bryste yn debyg i Connecticut yn anwybyddu presenoldeb Dinas Efrog Newydd,
a'i bod yn afresymol gweld cymudo o Gasnewydd i Fryste fel bygythiad i'r economi leol. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno?
Mae cyflogaeth yng Nghaerdydd yn canolbwyntio fwyfwy ar y canol, sy'n cael ei wasanaethu'n dda gan drafnidiaeth gyhoeddus. Mae cyflogaeth yng Nghasnewydd yn fwy dibynnol ar barciau busnes oddi ar yr M4, wedi'u hatgyfnerthu gan fuddsoddiad i'w groesawu mewn lled-ddargludyddion cyfansawdd a'r parc gwyddoniaeth data a gefnogir gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Mae angen i draffig lifo ar yr M4. Er y bydd ffordd liniaru'r M4 o fudd uniongyrchol i Gasnewydd, drwy ei chyffyrdd ger Llanwern a'r dociau a thrwy gynnig llwybr cynt, y fantais fwyaf i Gasnewydd fyddai lleihau tagfeydd ar yr M4 bresennol. Byddai hynny'n golygu mynediad haws at gyflogaeth. Byddai hefyd yn golygu ansawdd aer gwell.
Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn mynd i gadw eich addewid maniffesto: 'Byddwn yn cyflwyno ffordd liniaru ar gyfer yr M4'? Rwy'n deall bod cyfraith cynllunio yn ei gwneud yn ofynnol i'r Prif Weinidog wneud penderfyniad cynllunio ar sail yr adroddiad o'r ymchwiliad cyhoeddus. Fodd bynnag, a yw hyn bellach i'w ddilyn gan, ac yn amodol ar, benderfyniad pellach a neilltuol gan Lywodraeth Cymru ynglŷn ag a ddylid cyflawni'r prosiect mewn gwirionedd, er ei fod yn ymrwymiad maniffesto? Ysgrifennydd Cabinet, a all pleidleiswyr yng Nghasnewydd ddibynnu ar yr hyn yr addawoch chi iddynt yn eich maniffesto? A wnewch chi gefnogi economi Casnewydd gyda'r seilwaith sydd ei angen arni i wneud y gorau o'i chyfleoedd?
I'd like to thank Mark Reckless for allowing me a minute in this debate today and, as a proud Newportonian, I'm glad to speak today. Newport has a rich culture and history and is well placed to take advantage of the opportunities ahead. It was a pleasure to host the Cabinet Secretary at a business summit that I held at the Celtic Manor in my constituency in April. Representatives from a wide range of successful local businesses—big and small—attended the event overlooking the exciting international convention centre, which is set to open next year.
Innovation in the private sector and support from the Welsh Government have greatly boosted the local economy. Established businesses like GoCompare, Airbus, Tata Steel and the Rutherford Cancer Centre South Wales have all chosen to be based in Newport. We have the Intellectual Property Office, the Office for National Statistics and their excellent data science campus. The new economy relies heavily on access to superfast broadband, and I note that, to date, the Welsh Government's Superfast Cymru programme has invested over £2 million across the city, facilitating greater connectivity for thousands of households and businesses.
Newport is the gateway to Wales, and the abolition of the Severn bridge tolls in December will bring great opportunities to the city. Yet, as with every opportunity, there are challenges and we cannot ignore the congestion problem, and this must be tackled. Newport is a great place to live and we know that more and more people are choosing to make their home in this city. This brings with it the challenge of ensuring we have the right infrastructure to support the growth.
Hoffwn ddiolch i Mark Reckless am ganiatáu munud imi yn y ddadl hon heddiw, ac rwy'n falch o siarad heddiw fel rhywun sy'n hanu o Gasnewydd. Mae gan Gasnewydd ddiwylliant a hanes cyfoethog ac mae mewn sefyllfa dda i fanteisio ar y cyfleoedd yn y dyfodol. Roedd hi'n bleser croesawu Ysgrifennydd y Cabinet i uwchgynhadledd fusnes a gynhaliais yn y Celtic Manor yn fy etholaeth ym mis Ebrill. Mynychodd cynrychiolwyr o amrywiaeth eang o fusnesau lleol llwyddiannus—bach a mawr—y digwyddiad a edrychai dros y ganolfan gynadledda ryngwladol gyffrous sydd i agor y flwyddyn nesaf.
Mae arloesedd yn y sector preifat a chymorth gan Lywodraeth Cymru wedi rhoi hwb sylweddol i'r economi leol. Mae busnesau sefydledig fel GoCompare, Airbus, Tata Steel a Chanolfan Ganser Rutherford De Cymru oll wedi dewis lleoli yng Nghasnewydd. Mae gennym y Swyddfa Eiddo Deallusol, y Swyddfa Ystadegau Gwladol a'u campws gwyddoniaeth data rhagorol. Mae'r economi newydd yn dibynnu'n fawr ar fynediad at fand eang cyflym iawn, a nodaf, hyd yma, fod rhaglen Cyflymu Cymru Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £2 miliwn ar draws y ddinas, gan hwyluso mwy o gysylltedd i filoedd o gartrefi a busnesau.
Casnewydd yw'r porth i Gymru, a bydd diddymu tollau pont Hafren ym mis Rhagfyr yn dod â chyfleoedd mawr i'r ddinas. Eto i gyd, fel gyda phob cyfle, ceir heriau ac ni allwn anwybyddu problem tagfeydd, a rhaid mynd i'r afael â hyn. Mae Casnewydd yn lle gwych i fyw ynddo a gwyddom fod mwy a mwy o bobl yn dewis gwneud eu cartref yn y ddinas hon. Law yn llaw â hynny, daw'r her o sicrhau bod gennym y seilwaith iawn i gefnogi twf.
Can I now call the Cabinet Secretary for Economy and Transport to reply to the debate? Ken Skates.
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i ymateb i'r ddadl? Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Mark Reckless for bringing forward this debate today and I'd also like to thank my colleague Jayne Bryant for making very important points as well.
I am incredibly proud of what the Welsh Labour Government is doing to support economic growth to improve infrastructure and to prepare for future opportunities in south-east Wales and, particularly, in Newport. For example, over its 20-year lifetime, the £1.2 billion Cardiff capital city region deal is expected to deliver up to 25,000 new jobs and leverage an additional £4 billion of private sector investment. With a £734 million of planned investment, the £1.2 billion deal places the south Wales metro right at the centre of a significant infrastructure programme.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mark Reckless am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, a hoffwn ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod Jayne Bryant am wneud pwyntiau pwysig iawn.
Rwy'n hynod o falch o'r hyn y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei wneud i gefnogi twf economaidd, gwella seilwaith a pharatoi ar gyfer cyfleoedd yn y dyfodol yn ne-ddwyrain Cymru, ac yng Nghasnewydd yn enwedig. Er enghraifft, dros 20 mlynedd ei hoes, disgwylir i fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd sy'n werth £1.2 biliwn ddarparu hyd at 25,000 o swyddi newydd a sbarduno £4 biliwn o fuddsoddiad sector preifat ychwanegol. Gyda £734 miliwn o fuddsoddiad wedi'i gynllunio, mae'r fargen £1.2 biliwn yn gosod metro de Cymru yng nghanol rhaglen seilwaith sylweddol.
In addition, the Tech Valleys programme is also incredibly exciting. I recently announced £100 million of Welsh Government funding over 10 years that will support the creation of more than 1,500 high-quality jobs. In recognition of the growing importance of digital technologies, we are supporting a number of initiatives to assist the region's technological credentials. Our support of the compound semiconductor sector is an example of the value we place on high-value industries. The strengths in this sector in the south-east region have led to the establishment, of course, of the world's first compound semiconductor cluster.
Remaining with the theme of technology, Wales has also emerged as a centre of excellence in cyber security, with the south Wales region recognised as a prime location for both research and development and the commercialisation of defence and security products and services. Recognising the importance of a strong skills base for the continued growth of the economy, we are supporting the UK's first national software academy. Data are fast becoming a key part of the modern economy and will continue to drive innovation and economic growth for as far as we can see. It's encouraging, therefore, to see a significant number of data-driven businesses innovating in this field in south-east Wales, and especially in the Newport area.
Of course, Newport is also home to a significant number of major employers in the field of data and data management—for example, ONS and the Intellectual Property Office—and the new data science campus acts as a hub for the whole of the UK public and private sectors and will certainly help to build Wales's growing reputation as an international leader in this field.
Then, of course, we also have the £84 million International Convention Centre Wales to look forward to, and construction, as I'm sure all Members will have now seen, is well under way. This will be a huge asset for Newport and the entire region of south-east Wales, enabling us to compete with any venue in the UK and Europe. There are around about 350 construction workers on site now and they'll be there for the next two or so years. It will bring an estimated £50 million to the local economy. It will also, crucially, I think, for the region and for Wales as a whole, help drive up the offer to the visitor economy and, especially with regard to hospitality, help to drive up the quality of hotels and bed-and-breakfasts in the region.
Now, following the inaugural Severn growth summit event on 22 January at the Celtic Manor resort, at which David Rosser, our chief regional officer for south-east Wales, spoke, I jointly led with the Secretary of State for Wales a discussion with business and civic leaders from across south-east Wales, and crucially, as well, with the west of England, to gauge an appetite for more joint working on both sides of the border. I'm clear that both regions can certainly benefit from closer economic ties, and that creating the western powerhouse around the Severn estuary will present a compelling proposition to draw in more investment, whether from the UK Government or from overseas investors. And I've asked the chief regional officer to lead this work with counterparts in the Bristol region to explore how this can be taken forward.
I would welcome the construction of additional new homes, and the announcement that the Severn bridge tolls will be scrapped on 17 December will also boost economic connectivity into the region. We know that the figure, in terms of benefit to Wales, is around about £100 million a year, and, with regard to house building, whilst I would welcome the building of new homes, I'd say it's absolutely essential that those homes are built for people who would otherwise, perhaps, be forced to leave the community in which they have grown up because of a lack of housing stock, and therefore too high a price to be paid for existing properties.
In terms of rail connectivity, I've been very clear in my correspondence and engagement with the UK Government that we need to see reduced journey times between south Wales and London and other parts of the south of England, not through implementing a closure of services along the Wales side of the main line, but on the English side. We believe that time savings could be achieved through certain stops not taking place. But it's a tragic fact that, as a result of years of underinvestment and the cancellation of electrification from Cardiff through to Swansea, it's now no longer possible to reach London in a faster time than it would have taken 41 years ago. It's absolutely clear that, whilst we may have electrification to Cardiff, further electrification or remedial work to ensure that times are improved must take place at great speed.
I'm pleased to say that I've also met with Tim Bowles on a number of occasions. We have, I believe, a very strong working relationship. He has visited here, he has sat in my office and we have shared our views, which are incredibly similar on cross-border collaboration. Likewise, I have similar relationships with metro mayors in the north-west of England, and I'm looking to develop a similar positive relationship with the metro mayor in the west midlands. I am a firm believer, and passionate believer, in cross-border collaboration. I know that some in this Chamber, although they are not present here now, vehemently and vociferously object to working with our partners just across the border. But what does it say about our country, as an outward-looking, internationalist country if we are saying to our neighbours just across the border that we do not want to work with them.
I will gladly give way.
Yn ogystal, mae rhaglen y Cymoedd Technoleg hefyd yn hynod o gyffrous. Yn ddiweddar cyhoeddais £100 miliwn o arian Llywodraeth Cymru dros 10 mlynedd i gefnogi creu mwy na 1,500 o swyddi o ansawdd uchel. I gydnabod pwysigrwydd cynyddol technolegau digidol, rydym yn cynorthwyo nifer o fentrau i helpu cymwysterau technolegol y rhanbarth. Mae ein cefnogaeth i'r sector lled-ddargludyddion cyfansawdd yn enghraifft o'r gwerth a roddwn ar ddiwydiannau gwerth uchel. Mae'r cryfderau yn y sector hwn yn rhanbarth y de-ddwyrain wedi arwain, wrth gwrs, at sefydlu clwstwr cyntaf y byd o led-ddargludyddion cyfansawdd.
Gan aros gyda thema technoleg, mae Cymru hefyd wedi dod yn ganolfan ragoriaeth ym maes diogelwch seiber, gyda rhanbarth de Cymru'n cael ei adnabod fel lleoliad pwysig ar gyfer ymchwil a datblygu a masnacheiddio cynhyrchion a gwasanaethau amddiffyn a diogelwch. Gan gydnabod pwysigrwydd sylfaen sgiliau gref ar gyfer twf parhaus yr economi, rydym yn cefnogi academi feddalwedd genedlaethol gyntaf y DU. Mae data yn tyfu'n gyflym i fod yn rhan allweddol o'r economi fodern, a bydd yn parhau i hybu arloesedd a thwf economaidd yn y dyfodol y gallwn ei ragweld. Felly, mae'n galonogol gweld nifer sylweddol o fusnesau'n seiliedig ar ddata yn arloesi yn y maes hwn yn ne-ddwyrain Cymru, ac yn enwedig yn ardal Casnewydd.
Wrth gwrs, mae Casnewydd hefyd yn gartref i nifer sylweddol o gyflogwyr mawr ym maes data a rheoli data—er enghraifft, y Swyddfa Ystadegau Gwladol a'r Swyddfa Eiddo Deallusol—ac mae'r campws gwyddoniaeth data newydd yn gweithredu fel canolbwynt ar gyfer holl sectorau cyhoeddus a phreifat y DU a bydd yn sicr yn helpu i adeiladu enw da Cymru fel arweinydd rhyngwladol yn y maes hwn.
Wedyn, wrth gwrs, mae gennym Ganolfan Gynadledda Ryngwladol Cymru gwerth £84 miliwn i edrych ymlaen ati, ac mae'r gwaith adeiladu yn mynd rhagddo'n dda, fel y bydd yr holl Aelodau wedi gweld bellach, rwy'n siŵr. Bydd hwn yn ased enfawr ar gyfer Casnewydd a rhanbarth cyfan de-ddwyrain Cymru, gan ein galluogi i gystadlu ag unrhyw leoliad yn y DU ac Ewrop. Ceir tua 350 o weithwyr adeiladu ar y safle erbyn hyn a byddant yno dros y ddwy flynedd nesaf. Bydd yn dod â £50 miliwn amcangyfrifedig i'r economi leol. Hefyd, yn hollbwysig i'r rhanbarth ac i Gymru gyfan yn fy marn i, fe fydd yn helpu i wella'r cynnig i'r economi ymwelwyr, ac o safbwynt lletygarwch yn enwedig, bydd yn helpu i wella ansawdd gwestai a'r ddarpariaeth gwely a brecwast yn y rhanbarth.
Nawr, yn dilyn uwchgynhadledd gyntaf twf Hafren ar 22 Ionawr yng Ngwesty'r Celtic Manor, lle'r oedd David Rosser, ein prif swyddog rhanbarthol ar gyfer de-ddwyrain Cymru, yn siarad, arweiniais drafodaeth ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru gydag arweinwyr busnes a dinesig o bob rhan o dde-ddwyrain Cymru, ac yn hollbwysig hefyd, gyda gorllewin Lloegr, i fesur yr awydd i gydweithio mwy ar y ddwy ochr i'r ffin. Rwy'n glir y gall y ddau ranbarth elwa o gysylltiadau economaidd agosach, ac y bydd creu'r pwerdy gorllewinol o gwmpas aber afon Hafren yn cyflwyno cynnig grymus ar gyfer denu mwy o fuddsoddiad, naill ai gan Lywodraeth y DU neu gan fuddsoddwyr tramor. Ac rwyf wedi gofyn i'r prif swyddog rhanbarthol arwain y gwaith hwn gyda chymheiriaid yn rhanbarth Bryste i archwilio sut y gellir bwrw ymlaen â hyn.
Buaswn yn croesawu adeiladu cartrefi newydd ychwanegol, a bydd y cyhoeddiad y bydd tollau afon Hafren yn cael eu diddymu ar 17 Rhagfyr hefyd yn hybu cysylltedd economaidd yn y rhanbarth. Rydym yn gwybod bod y ffigur, o ran y budd i Gymru, oddeutu £100 miliwn y flwyddyn, ac mewn perthynas ag adeiladu tai, er y buaswn yn croesawu adeiladu cartrefi newydd, buaswn yn dweud ei bod hi'n gwbl hanfodol fod y cartrefi hynny'n cael eu hadeiladu ar gyfer pobl a fyddai fel arall, efallai, yn cael eu gorfodi i adael y gymuned y maent wedi tyfu i fyny ynddi oherwydd prinder stoc tai, ac felly'n bris rhy uchel i'w dalu am eiddo sy'n bodoli'n barod.
O ran cysylltedd rheilffordd, rwyf wedi bod yn glir iawn yn fy ngohebiaeth a fy ymgysylltiad â Llywodraeth y DU fod angen inni weld amseroedd teithio rhwng de Cymru a Llundain a rhannau eraill o dde Lloegr yn lleihau, nid drwy gau gwasanaethau ar hyd ochr Cymru i'r brif reilffordd, ond ar ochr Lloegr. Credwn y gellid arbed amser drwy beidio ag aros mewn rhai mannau penodol. Ond mae'n ffaith drist, o ganlyniad i flynyddoedd o danfuddsoddi a chanslo trydaneiddio o Gaerdydd i Abertawe, nad yw hi bellach yn bosibl cyrraedd Llundain mewn amser cyflymach nag y byddai wedi'i gymryd 41 mlynedd yn ôl. Er efallai ein bod yn mynd i weld trydaneiddio i Gaerdydd, mae'n gwbl amlwg fod yn rhaid i drydaneiddio pellach, neu waith adfer i sicrhau bod amseroedd yn gwella, ddigwydd yn gyflym iawn.
Rwy'n falch o ddweud fy mod i wedi cyfarfod â Tim Bowles hefyd ar nifer o achlysuron. Rwy'n credu bod gennym berthynas waith gref iawn. Mae wedi ymweld â'r fan hon, mae wedi eistedd yn fy swyddfa ac rydym wedi rhannu ein safbwyntiau, sy'n hynod o debyg ar gydweithio trawsffiniol. Yn yr un modd, mae gennyf gysylltiadau tebyg â meiri metro yng ngogledd-orllewin Lloegr, ac rwy'n gobeithio datblygu perthynas gadarnhaol debyg gyda'r maer metro yng ngorllewin canolbarth Lloegr. Rwy'n credu'n gryf ac yn angerddol mewn cydweithio trawsffiniol. Gwn fod rhai yn y Siambr hon, er nad ydynt yn bresennol yma bellach, yn gwrthwynebu'n chwyrn ac yn llafar unrhyw gydweithio gyda'n partneriaid ar draws y ffin. Ond beth y mae'n ei ddweud am ein gwlad, fel gwlad ryngwladolaidd sy'n edrych tuag allan, os ydym yn dweud wrth ein cymdogion dros y ffin nad ydym eisiau gweithio gyda hwy?
Rwy'n hapus i ildio.
You know, Cabinet Secretary, what I'm going to mention, as I mentioned it earlier with the finance Secretary, and I have done so with you previously, and that's the Chepstow bypass. That's an example of where cross-border co-operation isn't just important but absolutely vital. So, I hope that you will progress that, because if we can solve the congestion problems within Chepstow and there's more capacity there, then there would be greater capacity on the M4 as well.
Fe wyddoch beth rwy'n mynd i'w grybwyll, Ysgrifennydd y Cabinet, gan fy mod wedi sôn amdano'n gynharach gyda'r Ysgrifennydd cyllid, ac rwyf wedi gwneud hynny gyda chi o'r blaen, sef ffordd osgoi Cas-gwent. Mae honno'n enghraifft o ble mae cydweithrediad trawsffiniol yn gwbl hanfodol. Felly, gobeithio y byddwch yn bwrw ymlaen â hynny, oherwydd os gallwn ddatrys problemau'r tagfeydd yng Nghas-Gwent a bod mwy o gapasiti yno, byddai mwy o gapasiti ar yr M4 yn ogystal.
Well, I'd agree entirely, and the Chepstow bypass is potentially a great example of how, by working closely together and aligning priorities on both sides of the border, we can deliver for the people that we all want to see have improved life chances. And there's another example closer to my home with the work that I've been doing with counterparts just across the border, with Owen Paterson and with Shropshire Council and Highways England, looking at how we can improve traffic flow along the A5 by utilising our investment on the Welsh side, and hoping and encouraging Highways England to invest similarly on the English side. But, as I say, I am a firm believer in cross-border collaboration, working with our partners not just in England but also, of course, in Scotland and in Ireland and beyond. I firmly believe, Deputy Presiding Officer, that we can never allow the politics of hate that drives nationalism to stifle partnership or collaboration or solidarity or, indeed, our very prosperity.
And in terms of the year-long M4—.[Interruption.] In terms of the year-long M4 public inquiry, well, that is now concluded. I don't think I've ever had so many cheers from opposition benches. [Laughter.] That's very kind of you.
The public inquiry has now concluded and the inspector's report has, of course, been received by officials carrying out the necessary due diligence. I've not yet seen the report. Whilst officials are conducting that due diligence, I will not be seeing that report. But, upon receiving their advice, the orders decision—effectively the planning decision—can be made, and that decision and the inspector's report will then be made available to all Members in this Chamber.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr, a thrwy weithio'n agos gyda'n gilydd a chysoni blaenoriaethau ar y ddwy ochr i'r ffin, gallai ffordd osgoi Cas-gwent fod yn enghraifft wych o sut y gallwn ddarparu ar gyfer y bobl y mae pawb ohonom am weld eu cyfleoedd bywyd yn gwella. Ac mae enghraifft arall yn agosach i fy nghartref gyda'r gwaith y bûm yn ei wneud gyda chymheiriaid dros y ffin, gydag Owen Paterson a Chyngor Swydd Amwythig a Highways England, yn edrych ar sut y gallwn wella llif y traffig ar hyd yr A5 drwy ddefnyddio ein buddsoddiad ar ochr Cymru, ac annog a gobeithio bod Highways England yn buddsoddi yn yr un modd ar ochr Lloegr. Ond fel y dywedaf, rwy'n credu'n gryf mewn cydweithrediad trawsffiniol, a gweithio gyda'n partneriaid nid yn unig yn Lloegr ond yn yr Alban hefyd wrth gwrs ac yn Iwerddon a thu hwnt. Rwy'n credu'n gryf, Ddirprwy Lywydd, na allwn byth ganiatáu i'r wleidyddiaeth gasineb sy'n gyrru cenedlaetholdeb fygu partneriaeth neu gydweithredu neu undod neu'n wir, ein ffyniant.
Ac o ran yr ymchwiliad cyhoeddus blwyddyn o hyd i'r M4—. [Torri ar draws.] O ran yr ymchwiliad cyhoeddus blwyddyn o hyd i'r M4, wel, mae hwnnw bellach wedi'i gwblhau. Nid wyf yn meddwl fy mod i erioed wedi cael cymaint o fonllef oddi ar feinciau'r wrthblaid. [Chwerthin.] Rydych yn garedig iawn.
Mae'r ymchwiliad cyhoeddus bellach wedi dod i ben ac mae adroddiad yr arolygydd wedi'i dderbyn gan swyddogion sy'n cyflawni'r diwydrwydd dyladwy angenrheidiol wrth gwrs. Nid wyf eto wedi gweld yr adroddiad. Tra bo swyddogion yn cyflawni'r ymarfer diwydrwydd dyladwy hwnnw, ni fyddaf yn gweld yr adroddiad hwnnw. Ond ar ôl cael eu cyngor, gellir gwneud y penderfyniad ar y gorchmynion—y penderfyniad cynllunio i bob pwrpas—a bydd y penderfyniad hwnnw ac adroddiad yr arolygydd ar gael wedyn i'r holl Aelodau yn y Siambr hon.
Andrew R.T. Davies a gododd—
Andrew R.T. Davies rose—
Yes.
Iawn.
You might be going on to this, Minister, but could you clarify? As I work out, I think we've got about seven weeks of term left, and two weeks this side of half term. The First Minister has said that he is going to make that announcement and he's standing down in the last week, so that leaves five weeks the other side of half term. So, there are seven parliamentary weeks left. What is the Government's thinking about when they will be bringing that decision to this Chamber for that, because I hope it will be via this Chamber that that announcement will be made, not some sort of announcement in the press?
Efallai eich bod yn dod at hyn, Weinidog, ond a allwch egluro? Yn ôl fy nghyfrif i, rwy'n credu bod gennym oddeutu saith wythnos o'r tymor ar ôl, a phythefnos yr ochr hon i hanner tymor. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud y bydd yn gwneud y cyhoeddiad ac mae'n camu i lawr yn yr wythnos olaf, felly mae hynny'n gadael pum wythnos yr ochr arall i hanner tymor. Felly, mae yna saith wythnos seneddol yn weddill. Beth yw barn y Llywodraeth ynglŷn â pha bryd y byddant yn dod â'r penderfyniad hwnnw i'r Siambr, oherwydd rwy'n gobeithio mai drwy'r Siambr hon y gwneir y cyhoeddiad hwnnw, nid rhyw fath o gyhoeddiad yn y wasg?
And I was just about to say, actually, that that decision on the inspector's report will then be made available to Members before a debate and a vote on this issue in the Chamber, before final decisions are made on whether to proceed with construction. But our position is very clear and remains consistent with what our manifesto pledge was.
There are, of course, many more transformational projects that we have led the way on, and I was particularly pleased to see the investment from CAF in the Newport area, bringing an invaluable train assembly plant. That has enabled us to attract further interest in Wales, and I'm sure Members will have seen just yesterday the announcement by TALGO of north Wales being shortlisted as a potential site for the creation of 1,000 new high-quality jobs, producing some of the world's greatest high-speed trains. From a standing start, Wales has now got an enviable reputation as an area of rail manufacturing expertise.
But of course, lastly, we face the challenge of Brexit, and what bigger challenge can any of us face than our exit from the EU? In Newport, a city that has such a strong manufacturing economy and where many businesses are part of very complex supply chains and networks that reach right across Europe, I think that that reality is very well known. So, despite a strong conviction that a deal must be struck, I think it's also equally important to say that we have a responsibility to prepare for our exit from the EU. The economic action plan is fundamentally about futureproofing our economy. It's taking into consideration eventualities in the Brexit negotiations and it's designed to meet the challenges of today, but equally to harness the opportunities of tomorrow.
Now, I trust that this debate has shown that, with all that we are doing as a Government in Newport, as well as across the whole of Wales, there is cause for optimism and confidence in the city and in the region, now and for the future. I am particularly pleased as well that there is cross-party, for the most part, consensus that our future prosperity does indeed rest on strong, cross-border collaboration.
Ac roeddwn ar fin dweud, mewn gwirionedd, y bydd penderfyniad ar adroddiad yr arolygydd ar gael i'r Aelodau wedyn cyn cael dadl a phleidlais ar y mater yn y Siambr, cyn y gwneir penderfyniadau terfynol ynglŷn ag a ddylid bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. Ond mae ein safbwynt yn glir iawn ac yn parhau i fod yn gyson â'r addewid yn ein maniffesto.
Wrth gwrs, rydym wedi arwain ar lawer mwy o brosiectau gweddnewidiol, ac roeddwn yn arbennig o falch o weld y buddsoddiad gan CAF yn ardal Casnewydd, gan ddod â gwaith cydosod trenau amhrisiadwy i mewn. Mae wedi ein galluogi i ddenu mwy o ddiddordeb yng Nghymru, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau wedi gweld y cyhoeddiad ddoe ddiwethaf gan TALGO fod gogledd Cymru ar y rhestr fer fel safle posibl ar gyfer creu 1,000 o swyddi newydd o ansawdd uchel, yn cynhyrchu rhai o drenau cyflym gorau'r byd. O ddechrau yn y dechrau, mae Cymru bellach wedi cael enw neilltuol o dda fel ardal sy'n arbenigo ar weithgynhyrchu trenau.
Ond wrth gwrs, yn olaf, rydym yn wynebu her Brexit, a pha her fwy y gall neb ohonom ei hwynebu na'n hymadawiad â'r UE? Yng Nghasnewydd, dinas sydd ag economi weithgynhyrchu mor gryf a lle mae llawer o fusnesau'n rhan o gadwyni cyflenwi cymhleth iawn a rhwydweithiau sy'n ymestyn ledled Ewrop, rwy'n credu bod y realiti hwnnw'n hysbys iawn. Felly, er gwaethaf argyhoeddiad cryf fod yn rhaid taro bargen, rwy'n credu ei bod hi lawn mor bwysig inni ddweud bod gennym gyfrifoldeb i baratoi ar gyfer ein hymadawiad â'r UE. Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn ymwneud yn sylfaenol â'n heconomi. Mae'n ystyried posibiliadau yn y negodiadau Brexit ac fe'i cynlluniwyd i ateb heriau heddiw, ond lawn cymaint hefyd, i harneisio cyfleoedd yfory.
Nawr, hyderaf fod y ddadl hon wedi dangos, gyda'r holl bethau rydym yn eu gwneud fel Llywodraeth yng Nghasnewydd, yn ogystal ag ar draws Cymru gyfan, fod yna achos dros optimistiaeth a hyder yn y ddinas ac yn y rhanbarth yn awr ac yn y dyfodol. Rwy'n arbennig o falch hefyd fod yna gonsensws trawsbleidiol fod ein ffyniant yn y dyfodol yn dibynnu ar gydweithredu trawsffiniol cadarn.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:01.
The meeting ended at 18:01.