Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/06/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister. And the first question is from Llyr Gruffydd.
1. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gydag Arla yn dilyn ei benderfyniad i gau'r safle yn Llandyrnog? OAQ52324
1. What discussions has the Welsh Government had with Arla following its decision to close the site in Llandyrnog? OAQ52324
Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig wedi ysgrifennu at reolwr-gyfarwyddwr Arla i ofyn am gyfarfod brys i drafod unrhyw gyfleoedd y mae’r cwmni’n eu hystyried a gweld sut y gallai Llywodraeth Cymru helpu.
Well, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has written to the managing director of Arla to request an urgent meeting to discuss all opportunities the company may be considering and how the Welsh Government may be able to assist.
Wel, diolch i chi am eich ateb. Rydw i'n gwybod ei bod hi'n ddyddiau cynnar, ond byddwn i yn licio gofyn a fyddai'r Llywodraeth yn barod i ystyried macsimeiddio potensial y safle yna, drwy efallai edrych ar ddenu eraill i ddod mewn i weithredu o'r safle yna yn y dyfodol. Oherwydd y gofid yw, wrth gwrs, os ydy'r safle yn cael ei 'mothball-io', mae'n cau pawb arall allan, o safbwynt y cyfle i brosesu llaeth yn yr ardal yna, ac nid ydym eisiau sefyllfa fel y gwelwyd yn Hendy Gwyn, yn ne-orllewin Cymru, flynyddoedd yn ôl, lle roedd y safle'n wag am flynyddoedd mawr, a hynny yn ei dro yn golygu nad oedd yn bosib prosesu llaeth yn yr ardal honno. Ac mae hynny'n bwysig, wrth gwrs, nid yn unig oherwydd ein bod ni angen capasiti prosesu yng Nghymru, am yr holl resymau rydw i wedi eu rhestru yn flaenorol yn fy nghwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth yr wythnos diwethaf, ond hefyd, wrth gwrs, mae yna ymrwymiad gan Arla ar hyn o bryd i ddal i gymryd llaeth gan y ffermwyr yn y gogledd-ddwyrain. Ond, wrth gwrs, am ba hyd y byddan nhw'n barod i drosglwyddo hwnnw i'r Alban ac i Ddyfnaint heb, yn y pen draw, benderfynu nad yw e yn gost effeithiol?
Thank you for that response. I know it's early days, but I would like to ask whether the Government would be willing to consider maximising the potential of that site by looking at attracting others to operate from that particular site in future. Because the concern is that, if the site is mothballed, it closes everyone else out in terms of the opportunity to process milk in that area. We don't want a situation such as the one we saw in Whitland in west Wales many years ago, where the site was vacant for many years, which meant in turn that it wasn't possible to process milk in that area. That's important, of course, not only because we need processing capacity in Wales for all the reasons that I've outlined previously in my question to the Cabinet Secretary for the Economy and Transport last week, but also, of course, there is a commitment by Arla to continue to take milk from farmers in the north east. But for how long will they be willing to transfer that to Scotland and to Devon without, ultimately, deciding that it's not cost-effective?
Wel, rwy'n deall bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cael cyfarfod dros y ffôn hefyd y prynhawn yma. Un o'r pethau a oedd yn cael ei ystyried oedd pa gyfleoedd sydd i'r safle yn y pen draw. Rwy'n cofio pa mor anodd oedd hi i sicrhau bod y tir yn cael ei ryddhau yn Hendy Gwyn; fi oedd y Gweinidog ar y pryd a wnaeth sicrhau bod hynny'n digwydd. Roedd hynny wedi sefyll yna fel carreg fedd, mewn ffordd, am flynyddoedd yn y dref, ac roedd hynny'n rhywbeth roedd pobl eisiau ei weld yn cael ei ddatrys a hefyd y tir yn cael ei ddefnyddio am rywbeth arall. Felly, mae yna ddau beth: yn gyntaf, edrych ar gyfleoedd i'r safle ei hunan, ac, yn ail, wrth gwrs, sicrhau bod yna gefnogaeth ar gael i'r bobl sydd yn gweithio yna, a bydd honno ar gael, wrth gwrs, drwy'r cynllun ReAct. A hefyd mae Busnes Cymru yn gweithio gyda'r cwmni er mwyn gweld pa gyfleoedd sydd yna yn y pen draw.
I understand that the Cabinet Secretary has had a meeting over the phone this afternoon. One of the things that was being considered was what opportunities there are for this site, ultimately. I remember how difficult it was to ensure that the land was released in Whitland; I was the Minister at the time and ensured that that happened. It stood there, mothballed, for years in the town, and that's not something that people wanted to see; it was something that they wanted to see being resolved, and the land being used. So, there are two things: first, looking at the opportunities for the site itself, and, secondly, ensuring that there is support available for the people who work there, and that will be available, of course, through the ReAct scheme. Also, Business Wales is working with the company to see what opportunities there are.
Last week, responding to me, the Cabinet Secretary referred to the Farmers' Union of Wales statement that Arla was set to retain the site while potential opportunities for other products are explored, and that he would be taking that further with them. I've since been told by one source that 'other opportunities for the site' simply refers to recommencing production should tariffs be imposed on cheese imports post Brexit. But we also saw, over the weekend, reporting that Starbucks has struck a 21-year licensing deal with Arla to manufacture, distribute and market its range of premium ready-to drink milk-based coffees across Europe, the Middle East and Asia, which potentially opens wider opportunities. Perhaps you won't be able to tell us until you've spoken to the Cabinet Secretary, after his discussion, but will you inform the Assembly what discussions have been had, in that context, and whether this is simply restricted to tariffs post Brexit, or whether there are new opportunities linked to the publicised new contracts with third parties?
Yr wythnos diwethaf, wrth ymateb i mi, cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at ddatganiad Undeb Amaethwyr Cymru bod Arla yn bwriadu cadw'r safle tra bod cyfleoedd posibl ar gyfer cynhyrchion eraill yn cael eu harchwilio, ac y byddai'n trafod â nhw ymhellach. Fe'm hysbyswyd ers hynny gan un ffynhonnell mai'r cwbl y mae 'cyfleoedd eraill ar gyfer y safle' yn cyfeirio ato yw ailddechrau cynhyrchu pe byddai tariffau yn cael eu cyflwyno ar fewnforion caws ar ôl Brexit. Ond gwelsom hefyd, dros y penwythnos, adroddiadau bod Starbucks wedi taro bargen drwyddedu 21 mlynedd gydag Arla i weithgynhyrchu, dosbarthu a marchnata ei amrywiaeth o goffi llaeth parod i'w yfed premiwm ledled Ewrop, y dwyrain canol ac Asia, sydd o bosibl yn creu cyfleoedd ehangach. Efallai na fyddwch chi'n gallu dweud wrthym ni tan y byddwch wedi siarad gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl ei drafodaeth, ond a wnewch chi hysbysu'r Cynulliad pa drafodaethau a gynhaliwyd, yn y cyd-destun hwnnw, ac a yw hyn wedi ei gyfyngu i dariffau ar ôl Brexit yn unig, neu a oes cyfleoedd newydd yn gysylltiedig â'r contractau newydd a hysbysebwyd gyda thrydydd partïon?
Well, it is early days yet, but certainly we will explore any possibility that will lead to a positive outcome for the area. And that is something the Cabinet Secretary will continue to do, together with officials.
Wel, mae'n gynnar eto, ond yn sicr byddwn yn archwilio unrhyw bosibilrwydd a fydd yn arwain at ganlyniad cadarnhaol i'r ardal. Ac mae hynny'n rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn parhau i'w wneud, ynghyd â swyddogion.
First Minister, what steps did Welsh Government take, prior to Arla announcing the closure, to try and convince them not to close the plant in Denbighshire?
Prif Weinidog, pa gamau wnaeth Llywodraeth Cymru eu cymryd, cyn i Arla gyhoeddi y byddai'r safle'n cau, i geisio eu darbwyllo i beidio â chau'r gwaith yn Sir Ddinbych?
Well, these announcements often come with little or no warning. What we do of course in those circumstances is two things: first of all, to make sure that Business Wales looks to discuss the future with the company, and, secondly, of course, to provide support to affected employees, including through the ReAct scheme, in order to help them to identify alternative sources of employment. It isn't always the case that, where closures are announced, or proposed—because it is out to consultation at the moment—that we get substantial, or sometimes any, notice.
Wel, mae'r cyhoeddiadau hyn yn aml yn dod gydag ychydig neu ddim rhybudd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud wrth gwrs o dan yr amgylchiadau hynny yw dau beth: yn gyntaf oll, gwneud yn siŵr bod Busnes Cymru yn ceisio trafod y dyfodol gyda'r cwmni, ac, yn ail, wrth gwrs, darparu cymorth i'r gweithwyr yr effeithir arnynt, gan gynnwys trwy gynllun ReAct, er mwyn eu helpu nhw i nodi ffynonellau cyflogaeth eraill. Nid yw bob amser yn wir, lle mae achosion o gau safleoedd yn cael eu cyhoeddi, neu eu cynnig—gan ei fod yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd—ein bod ni'n cael rhybudd sylweddol, neu weithiau, unrhyw rybudd o gwbl.
2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol? OAQ52333
2. What is the Welsh Government doing to tackle alcohol abuse? OAQ52333
We are investing almost £50 million a year in our substance misuse agenda and, within this, we are undertaking a range of actions to tackle alcohol abuse. That includes supporting services that are commissioned by area planning boards, and also, of course, this afternoon, introducing the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill.
Rydym ni'n buddsoddi bron i £50 miliwn y flwyddyn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau, ac yn rhan o hyn, rydym ni'n cymryd amrywiaeth o gamau i fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol. Mae hynny'n cynnwys cynorthwyo gwasanaethau a gomisiynir gan fyrddau cynllunio ardal, a hefyd, wrth gwrs, y prynhawn yma, cyflwyno Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru).
Thank you, First Minister. Last week, Gwent Police announced the introduction of a scheme where first-time offenders for low-level crimes, including 'drunk and disorderly', will be given a chance to attend a course rather than face court. The course will be offered to individuals at the discretion of the police and no cost to the public, rather like the speed awareness course. Gwent Police are the first force in Wales to offer such a scheme as part of their wider strategy to tackle alcohol problems, reduce reoffending and ease pressure on the criminal justice system. Gwent Drug and Alcohol Service, a charity providing support and advice for individuals and families, have welcomed this scheme. Can the First Minister set out how the Welsh Government is supporting substance misuse services to increase awareness of the dangers of excessive alcohol consumption? And how will the Welsh Government work with the police and others to reduce alcohol-related crime?
Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Heddlu Gwent gyflwyniad cynllun lle bydd troseddwyr tro cyntaf troseddau lefel isel, gan gynnwys 'meddw ac afreolus', yn cael cyfle i fynd ar gwrs yn hytrach na wynebu'r llys. Bydd y cwrs yn cael ei gynnig i unigolion yn ôl disgresiwn yr heddlu a heb unrhyw gost i'r cyhoedd, yn debyg iawn i gwrs ymwybyddiaeth cyflymder. Heddlu Gwent yw'r heddlu cyntaf yng Nghymru i gynnig cynllun o'r fath yn rhan o'i strategaeth ehangach i fynd i'r afael â phroblemau alcohol, lleihau aildroseddu a leddfu pwysau ar y system cyfiawnder troseddol. Mae Gwasanaeth Cyffuriau ac Alcohol Gwent, elusen sy'n darparu cymorth a chyngor i unigolion a theuluoedd, wedi croesawu'r cynllun hwn. A all y Prif Weinidog nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo gwasanaethau camddefnyddio sylweddau i gynyddu ymwybyddiaeth o beryglon yfed gormod o alcohol? A sut gwnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda'r heddlu ac eraill i leihau troseddu sy'n gysylltiedig ag alcohol?
I think that's a very good idea. When I first started, many years ago, as a lawyer, it was often the case that where we had two young men—it was inevitably young men—who might have been fighting with each other in drink on the Kingsway in Swansea, which in those days was quite a venue for such things, if it was felt they wouldn't trouble the police or the courts again, they were often bound over, which meant they didn't have a criminal conviction. They were scared, frankly; it scared them from coming back into court and it was, in effect, a way of ensuring their good behaviour. This goes a step further, because it helps people to understand the effects of alcohol and alcohol abuse. In some ways I suppose it's the extension to speed awareness courses, which people—not myself I add, but some people—have found themselves part of. It's a good way of educating people. If we can educate people out of behaviour then that's better than punishing them without addressing the root cause of that behaviour.
Rwy'n credu bod hwnnw'n syniad da iawn. Pan ddechreuais i gyntaf, flynyddoedd lawer yn ôl, fel cyfreithiwr, roedd hi'n aml yn wir pan oedd gennym ni ddau ŵr ifanc—gwŷr ifanc oedden nhw yn anochel—a oedd efallai wedi bod yn ymladd â'i gilydd mewn diod ar Ffordd y Brenin yn Abertawe, a oedd yn dipyn o leoliad ar gyfer pethau o'r fath yn y dyddiau hynny, os teimlwyd na fyddent yn achosi trafferth i'r heddlu na'r llysoedd eto, roedden nhw'n cael eu rhwymo i gadw'r heddwch, a oedd yn golygu nad oedd ganddynt euogfarn droseddol. Roedden nhw'n ofnus, a dweud y gwir; roedd yn codi ofn arnyn nhw rhag dychwelyd i'r llys ac roedd, i bob pwrpas, yn ffordd o sicrhau eu hymddygiad da. Mae hyn yn mynd gam ymhellach, oherwydd mae'n helpu pobl i ddeall effeithiau alcohol a chamddefnyddio alcohol. Mae'n debyg mai hwn yw'r estyniad i gyrsiau ymwybyddiaeth cyflymder mewn rhai ffyrdd, y mae pobl—nid fi, dylwn ychwanegu, ond rhai pobl—wedi canfod eu hunain yn rhan ohonynt. Mae'n ffordd dda o addysgu pobl. Os gallwn ni addysgu pobl allan o ymddygiad, yna mae hynny'n well na'u cosbi nhw heb fynd i'r afael â gwraidd yr ymddygiad hwnnw.
In April, it was announced that an alcohol ban will be trialled in a section of the Principality Stadium of Wales during the autumn rugby internationals. This follows complaints about the behaviour of drunk people spoiling games for other fans, which concluded that 87 per cent were being subjected to a tirade of verbal abuse. Will the First Minister join me in welcoming this move to tackle alcohol abuse at rugby internationals? And will he commit to discussing this with other sporting bodies with a view to extending the ban to other sports and venues where alcohol abuse is a problem in Wales?
Ym mis Ebrill, cyhoeddwyd y bydd gwaharddiad ar alcohol yn cael ei dreialu mewn rhan o Stadiwm Principality Cymru yn ystod gemau rygbi rhyngwladol yr hydref. Mae hyn yn dilyn cwynion am ymddygiad pobl feddw yn difetha gemau i gefnogwyr eraill, a daethpwyd i'r casgliad bod 87 y cant yn dioddef llu o ymosodiadau llafar. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu'r cam hwn i fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol mewn gemau rygbi rhyngwladol? A wnaiff ef ymrwymo i drafod hyn gyda chyrff chwaraeon eraill gyda'r nod o ymestyn y gwaharddiad i gampau a lleoliadau eraill lle mae camddefnyddio alcohol yn broblem yng Nghymru?
I think there are two issues here in the stadium: first of all, the behaviour of some supporters. Drunkenness has been part of crowds for many, many decades. That's not an excuse, of course, for the way some people behave. If people behave in a way that is obnoxious or breaches public order, then stewards should be informed and those people should be warned, and, if they don't take heed of the warning, removed from the ground. The second point is that many people complain that they're up and down on their feet all the time as people go back and fore to the bars in order to buy alcohol. It seems to me that people don't need to buy alcohol throughout the game in order to enjoy the game, and I think this is an important pilot—if I can call it that—that's being pioneered in order to see what the effect will be.
Credaf fod dau fater yma yn y stadiwm: yn gyntaf oll, ymddygiad rhai cefnogwyr. Mae meddwdod wedi bod yn rhan o dorfeydd ers llawer iawn o ddegawdau. Nid yw hynny'n esgus, wrth gwrs, am y ffordd y mae rhai pobl yn ymddwyn. Os bydd pobl yn ymddwyn mewn ffordd sy'n wrthun neu'n mynd yn groes i drefn gyhoeddus, yna dylid hysbysu stiwardiaid a dylai'r bobl hynny gael eu rhybuddio ac, os na fyddant yn cymryd sylw o'r rhybudd, dylid eu taflu allan o'r stadiwm. Yr ail bwynt yw bod llawer o bobl yn cwyno eu bod nhw i fyny ac i lawr ar eu traed drwy'r amser wrth i bobl fynd yn ôl ac ymlaen i'r bariau i brynu alcohol. Mae'n ymddangos i mi nad oes angen i bobl brynu alcohol trwy gydol y gêm er mwyn mwynhau'r gêm, a chredaf fod hwn yn gynllun arbrofol pwysig—os gallaf ei alw'n hynny—sy'n cael ei arloesi er mwyn gweld beth fydd yr effaith.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. Can the First Minister confirm whether or not the Labour Party supports our membership of the European Economic Area?
Diolch, Llywydd. A all y Prif Weinidog gadarnhau pa un a yw'r Blaid Lafur yn cefnogi ein haelodaeth o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd ai peidio?
It is one option that we need to look at and that is something, as a Government, we have done. It was why I went to Norway, indeed, to see how the situation in Norway worked. An interesting model—not one that fits Wales exactly but, nevertheless, if Norway can work to a model like that I see no reason why the UK can't construct its own model.
Mae'n un dewis y mae angen i ni ei ystyried ac mae hynny'n rhywbeth, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi ei wneud. Dyna pam yr es i i Norwy, mewn gwirionedd, i weld sut yr oedd y sefyllfa yn gweithio yn Norwy. Model diddorol—nid un sy'n addas i Gymru yn union, ond, serch hynny, os gall Norwy weithio yn unol â model o'r fath ni welaf unrhyw reswm pam na all y DU lunio ei model ei hun.
We are running out of time, First Minister, and you have described Labour's position as flexible. Now, there's nothing flexible about £5 billion being wiped off the Welsh economy; there's nothing flexible about Welsh jobs and wages disappearing and never returning; there's nothing flexible about rolling the dice on our biggest international market for agriculture, steel and over 60 per cent of all Welsh exports. Even the joint White Paper 'Securing Wales' Future' states that the least damaging option for Wales is inside the European Economic Area. We co-authored that report on the understanding that you wanted to stand with us against an extreme Tory Brexit. Why are you abandoning your own analysis? And do you believe that your Westminster leader is right to clear the path for the Tories to pull us out of the single market?
Mae ein hamser yn dirwyn i ben, Prif Weinidog, ac rydych chi wedi disgrifio safbwynt Llafur fel hyblyg. Nawr, nid oes dim yn hyblyg am £5 biliwn yn diflannu o economi Cymru; nid oes dim yn hyblyg am swyddi a chyflogau Cymru yn diflannu a byth yn dychwelyd; nid oes dim yn hyblyg am rolio'r dis ar ein marchnad ryngwladol fwyaf ar gyfer amaethyddiaeth, dur a dros 60 y cant o holl allforion Cymru. Mae hyd yn oed y Papur Gwyn ar y cyd, 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn nodi mai'r dewis lleiaf niweidiol i Gymru yw y tu mewn i'r Ardal Economaidd Ewropeaidd. Cyd-luniwyd yr adroddiad hwnnw gennym ar sail dealltwriaeth eich bod chi eisiau sefyll gyda ni yn erbyn Brexit Torïaidd eithafol. Pam ydych chi'n cefnu ar eich dadansoddiad eich hun? Ac a ydych chi'n credu bod eich arweinydd yn San Steffan yn iawn i glirio'r llwybr i'r Torïaid ein tynnu ni allan o'r farchnad sengl?
I am the First Minister of Wales; I'm not responsible for what happens at Westminster. What I can say is this: our position has not changed. Membership of the EEA is an important option that needs to be kept open. What is absolutely non-negotiable to my mind—and I know she'll agree with this—is that we need to stay within the customs union and, secondly, of course, to have full and unfettered access to the single market. The position hasn't changed from when we both authored that document.
Prif Weinidog Cymru ydw i; nid wyf i'n gyfrifol am yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw hyn: nid yw ein safbwynt wedi newid. Mae aelodaeth o'r AEE yn ddewis pwysig y mae angen ei gadw'n agored. Yr hyn na ddylai'n bendant fod yn destun trafodaeth yn fy marn i—a gwn y bydd hi'n cytuno â hyn—yw bod angen i ni aros o fewn yr undeb tollau, ac, yn ail, wrth gwrs, cael mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Nid yw'r sefyllfa wedi newid o'r adeg pan luniwyd y ddogfen honno gan y ddau ohonom ni.
You are the First Minister of Wales, you are also a member of the Labour Party, and I would imagine that you should have some influence. Now, Plaid Cymru MPs will tomorrow vote to save jobs and our economy by staying in the European Economic Area. Unlike Labour, we will stand up to the Tories and give it our utmost to stop an extreme Tory Brexit that will be so disastrous for Wales. If you let your party drag us out of the single market, you will be ignoring your own White Paper, your own experts, your own analysis. In fact, you'll be ignoring members of your own Cabinet. Both the Labour MP for Pontypridd and your own Cabinet Secretary for local government put it perfectly when they said that Labour has created an 'open goal' for the Tories, and Wales will be damaged as a result. So, what will it be, First Minister? Will you back the comments of the MP for Pontypridd and your Cabinet Secretary, or will you continue to toe the London Labour line, putting the interests of your own party before the interests of your own country?
Chi yw Prif Weinidog Cymru, rydych chi hefyd yn aelod o'r Blaid Lafur, a byddwn yn tybio y dylai fod gennych chi rywfaint o ddylanwad. Nawr, bydd ASau Plaid Cymru yn pleidleisio yfory i achub swyddi a'n heconomi trwy aros yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd. Yn wahanol i Lafur, byddwn yn gwrthwynebu'r Torïaid ac yn gwneud ein gorau glas i atal Brexit Torïaidd eithafol a fydd mor drychinebus i Gymru. Os gwnewch chi adael i'ch plaid ein llusgo ni allan o'r farchnad sengl, byddwch yn anwybyddu eich Papur Gwyn eich hun, eich arbenigwyr eich hun, eich dadansoddiad eich hun. A dweud y gwir, byddwch yn anwybyddu aelodau o'ch Cabinet eich hun. Fe'i mynegwyd yn berffaith gan yr AS Llafur dros Bontypridd a'ch Ysgrifennydd Cabinet eich hun dros lywodraeth leol pan ddywedasant bod Llafur wedi creu 'gôl agored' i'r Torïaid, a bydd Cymru'n cael ei niweidio o ganlyniad. Felly, beth fydd hi, Prif Weinidog? A wnewch chi gefnogi sylwadau'r AS dros Bontypridd a'ch Ysgrifennydd Cabinet, neu a wnewch chi barhau i gyd-fynd â neges Llafur Llundain, gan roi buddiannau eich plaid eich hun o flaen buddiannau eich gwlad eich hun?
It's an extraordinary comment, because, in order to provide any evidence at all to back that up, she would have to show that, somehow, I have opposed membership of the EEA—I have not, nor has the Government—secondly, that, somehow, I am opposed to remaining in the customs union, when, in fact, I'm one of its staunchest advocates, because I know full well what would happen in Ireland if that were to happen; thirdly, as she will know, I have always argued, as has she, for full and unfettered access to the single market. The Welsh Government's position has not changed, and we will continue to make the case to those elsewhere in the UK who are members of our party. But we are in Government in Wales. Our position is clear, the position has not changed from when we authored the White Paper, and I make it absolutely clear: Wales's future belongs in the UK, which she does not believe; secondly, within the customs union, to my mind, within the single market as well, because that means full and unfettered access to the single market—not within the EU, because people voted for that not to happen, but it doesn't mean that we need to have a chaotic Brexit based on flag-waving nationalism, which is what some in the Conservative Party advocate, rather than a sensible, pragmatic Brexit that works for Wales. That's what we want, and I hope that's what she wants.
Mae'n sylw rhyfeddol, oherwydd, er mwyn darparu unrhyw dystiolaeth o gwbl i gefnogi hynna, byddai'n rhaid iddi ddangos, rywsut, fy mod i wedi gwrthwynebu aelodaeth o'r AEE—nid wyf wedi gwneud hynny, na'r Llywodraeth ychwaith—yn ail, fy mod i, rywsut, yn gwrthwynebu aros yn yr undeb tollau, pan, mewn gwirionedd, fy mod i'n un o'i gefnogwyr mwyaf brwd, gan fy mod i'n gwybod yn iawn beth fyddai'n digwydd yn Iwerddon pe byddai hynny'n digwydd; yn drydydd, fel y bydd hi'n gwybod, rwyf i wedi dadlau erioed, fel y mae hithau, dros fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Nid yw safbwynt Llywodraeth Cymru wedi newid, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos i'r rhai hynny mewn mannau eraill yn y DU sy'n aelodau o'n plaid. Ond rydym ni mewn Llywodraeth yng Nghymru. Mae ein safbwynt yn eglur, nid yw'r sefyllfa wedi newid o'r adeg yr ysgrifennwyd y Papur Gwyn gennym, ac rwy'n ei gwneud yn gwbl eglur: mae dyfodol Cymru yn perthyn yn y DU, nad yw hi'n ei gredu; yn ail, yn yr undeb tollau, yn fy marn i, yn y farchnad sengl hefyd, gan fod hynny'n golygu mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl—nid yn yr UE, oherwydd bod pobl wedi pleidleisio i hynny beidio â digwydd, ond nid yw'n golygu bod angen i ni gael Brexit anhrefnus yn seiliedig ar genedlaetholdeb chwifio'r faner, sef yr hyn y mae rhai yn y Blaid Geidwadol o'i blaid, yn hytrach na Brexit synhwyrol ac ymarferol sy'n gweithio i Gymru. Dyna'r hyn yr ydym ni ei eisiau, ac rwy'n gobeithio mai dyna mae hithau ei eisiau.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, the chief executive of Qatar airlines made some very unhelpful and disparaging remarks about whether a woman would be able to fulfil his role. You as First Minister have rightly identified that you as a Government, and I'm sure everyone in this Chamber, want Wales to be the most feminine friendly country and allow pathways to every opportunity in Wales, irrespective of whatever sex you are. What representations did you make to the chief executive of Qatar airlines about these comments, given that they are a strategic partner of yours and, not only that, you have put a lot of public money available to that airline to develop the routes into Cardiff Airport?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, gwnaeth Prif Weithredwr cwmni awyrennau Qatar sylwadau annefnyddiol a dilornus iawn ynghylch pa un a fyddai menyw yn gallu cyflawni ei swydd. Rydych chi fel Prif Weinidog wedi nodi'n briodol eich bod chi fel Llywodraeth, a phawb yn y Siambr hon rwy'n siŵr, eisiau i Gymru fod y wlad fwyaf ystyriol o fenywod a chaniatáu llwybrau at bob cyfle yng Nghymru, ni waeth pa ryw ydych chi. Pa sylwadau wnaethoch chi i brif weithredwr cwmni awyrennau Qatar am y sylwadau hyn, o gofio eu bod nhw'n bartner strategol i chi ac, nid yn unig hynny, rydych chi wedi rhoi llawer o arian cyhoeddus ar gael i'r cwmni awyrennau hwnnw i ddatblygu'r llwybrau i mewn i Faes Awyr Caerdydd?
Well, clearly, I don't agree with his words. He is the chief executive of an airline, not the head of a Government. We will continue to make the case, both within the UK and beyond, to ensure that equality becomes something that is entrenched in societies around the world.
Wel, yn amlwg, nid wyf i'n cytuno â'i eiriau. Prif weithredwr cwmni awyrennau yw ef, nid pennaeth Llywodraeth. Byddwn yn parhau i ddadlau'r achos, yn y DU a thu hwnt, i sicrhau bod cydraddoldeb yn dod yn rhywbeth sydd wedi ei wreiddio mewn cymdeithasau ledled y byd.
Sadly, from that answer, First Minister, you give an indication that you made no representations whatsoever to the chief executive or the airline about these remarks. If it was a small business in Wales, or a medium-sized business in Wales, I'm sure that, given the social contract that you've developed, you would be, obviously, demonstrating your dislike of the comments that were made and withdrawing that support from that small or medium-sized business. Another indication of the double standards here in Wales is the report today around Pinewood and the money that the Welsh Government made available to Pinewood to develop the facility in St Mellons. You talked of at the time, in 2014, that there was the potential for £90 million to come into the Welsh economy; there was the potential for 2,000 jobs to be created by this development. We know about 50 jobs have been created and, at the moment, there's a paper loss of about £9 million, according to the auditor general's figures. What's gone wrong, First Minister?
Yn anffodus, o'r ateb yna, Prif Weinidog, rydych chi'n rhoi awgrym na wnaethoch chi unrhyw sylwadau o gwbl i'r prif weithredwr na'r cwmni awyrennau am y sylwadau hyn. Pe byddai'n fusnes bach yng Nghymru, neu'n fusnes canolig yng Nghymru, rwy'n siŵr, o ystyried y contract cymdeithasol yr ydych chi wedi ei ddatblygu, y byddech chi, yn amlwg, yn dangos eich atgasedd at y sylwadau a wnaed ac yn tynnu'r cymorth hwnnw yn ôl oddi wrth y busnes bach neu ganolig ei faint hwnnw. Arwydd arall o'r safonau dwbl yma yng Nghymru yw'r adroddiad heddiw ar Pinewood a'r arian a roddwyd ar gael gan Lywodraeth Cymru i Pinewood i ddatblygu cyfleuster yn Llaneirwg. Soniasoch ar y pryd, yn 2014, bod potensial i £90 miliwn ddod i mewn i economi Cymru; roedd potensial i 2,000 o swyddi gael eu creu gan y datblygiad hwn. Rydym ni'n gwybod bod oddeutu 50 o swyddi wedi eu creu ac, ar hyn o bryd, mae colled ar bapur o £9 miliwn, yn ôl ffigurau'r Archwilydd Cyffredinol. Beth sydd wedi mynd o'i le, Prif Weinidog?
First of all, around about just over £4 million has been recouped, but many projects are still in progress. You wouldn't expect the whole lot to be recouped in one fell swoop. These are long-term projects, and the money is recouped over a longer period. I just wonder—I have some comments in front of me here, which I wonder if he agrees with:
'The addition of the globally-recognised Pinewood production company to Wales’ already rich film production industry is very welcome.
'An increasing number of blockbuster films are being shot at locations across Wales and Pinewood’s new base will offer even more opportunities to see Wales on film, from which the whole country could benefit....
'This very welcome announcement is further evidence of Wales’ growing reputation, as an ideal venue for filmmakers, with the right skills mix to tantalise future cinema goers and movie fans.'
I agree with those comments. They came from his own party—Suzy Davies.
Yn gyntaf oll, mae ychydig dros £4 miliwn wedi ei adennill, ond mae llawer o brosiectau yn dal ar y gweill. Ni fyddech chi'n disgwyl i'r cwbl gael ei adennill ar un tro. Mae'r rhain yn brosiectau tymor hir, a chaiff yr arian ei adennill dros gyfnod hwy. Rwy'n meddwl tybed—mae gen i rai sylwadau o fy mlaen i yn y fan yma, yr wyf i'n meddwl tybed a yw ef yn cytuno â nhw:
Mae ychwanegu cwmni cynhyrchu byd enwog Pinewood at ddiwydiant cynhyrchu ffilmiau Cymru sydd eisoes yn gyfoethog i'w groesawu'n fawr.
Mae nifer cynyddol o ffilmiau mawr yn cael eu saethu mewn lleoliadau ledled Cymru a bydd canolfan newydd Pinewood yn cynnig hyd yn oed mwy o gyfleoedd i weld Cymru ar ffilm, y gallai'r holl wlad elwa arno...
Mae'r cyhoeddiad hwn sydd i'w groesawu'n fawr yn dystiolaeth bellach o enw da cynyddol Cymru, fel lleoliad delfrydol ar gyfer gwneuthurwyr ffilmiau, gyda'r gymysgedd gywir o sgiliau cywir i ddenu mynychwyr sinema'r dyfodol a'r rhai sy'n frwd am ffilmiau.
Rwy'n cytuno â'r sylwadau hynny. Daethant o'i blaid ei hun—Suzy Davies.
The comments were made in light of your assertion that this investment could bring in 2,000 jobs, of which we know only 50 have been delivered, and potentially £90 million into the Welsh economy. Who wouldn't welcome such a proposition? But what we've seen with your management and your Government's management of this particular bid is that you have failed to deliver any one of those targets that you set in 2014. But the point that I identified with Qatar Airways, where you have said nothing, the point I identified with Pinewood, another big internationally recognised company, is if you're a small business in Wales and you look at these big companies getting the money and then you're discounted from accessing the support of Welsh Government because you've made such detestable comments, in Qatar's case, or Pinewood's overestimation of the gains to the Welsh economy, you'll be scratching your head today and asking, 'What is the Welsh Government for?' Isn't it the case, First Minister, that during your entire time as First Minister, you've promised much and delivered little?
Gwnaed y sylwadau yng ngoleuni eich haeriad y gallai'r buddsoddiad hwn ddod â 2,000 o swyddi, ac rydym ni'n gwybod mai dim ond 50 ohonyn nhw sydd wedi eu darparu, a £90 miliwn i mewn i economi Cymru o bosibl. Pwy na fyddai'n croesawu cynnig o'r fath? Ond yr hyn yr ydym ni wedi ei weld o'ch rheolaeth chi a rheolaeth eich Llywodraeth o'r cais penodol hwn yw eich bod chi wedi methu â bodloni unrhyw un o'r targedau hynny a bennwyd gennych chi yn 2014. Ond y pwynt a nodais gyda Qatar Airways, lle nad ydych chi wedi dweud dim, y pwynt a nodais gyda Pinewood, cwmni rhyngwladol mawr arall, yw os ydych chi'n fusnes bach yng Nghymru ac yn edrych ar y cwmnïau mawr hyn yn cael yr arian ac yna eich bod chi'n cael eich gwahardd rhag cael mynediad at gymorth Llywodraeth Cymru gan eich bod chi wedi gwneud sylwadau mor annymunol, yn achos Qatar, neu goramcangyfrif Pinewood o'r enillion i economi Cymru, byddwch chi'n crafu eich pen heddiw ac yn gofyn, 'Beth yw pwrpas Llywodraeth Cymru?' Onid yw'n wir, Prif Weinidog, yn ystod eich holl amser fel Prif Weinidog, eich bod chi wedi addo llawer ond mai ychydig iawn yr ydych chi wedi'i gyflawni?
Unemployment is at 4.4 per cent, which is a historically low level. Contrast that with the Tory years, when it was continuously in double figures. The destruction they wrought is there for all to see. We see a complete lack of ambition from the Conservative benches. They are bereft of ideas, no ambition for our country, not interested in investment projects. Now, he seems to be saying that we should withdraw support from Qatar Airways and let that go. Because they wanted to close the airport anyway, let's be honest. They didn't care whether the airport closed or not, and then jumped onto the bandwagon when the airport started to be successful.
He accuses us of mismanagement. Have a look at the way you've dealt with the railways. Have a look at the shambles you've made of the railways. It's a disgrace what the Tories have done to the railways and the money that's been hosed away—billions of pounds over the years—on a service that is substandard. Contrast that with what we've done as a Government, delivering the best railway service ever for the people of Wales over the next few years.
You look at employment, you look at unemployment figures and how low they are, you look at the fact that we've had the best figures for 30 years of foreign direct investment, you look at the fact that we bought an airport in 2013, which he opposed. They wanted us not to buy the airport, they wanted to leave it close, and now it's up by 50 per cent in terms of passenger numbers. We have intercontinental links, and he accuses us of not doing enough for Wales. Have a good long look at yourselves and the destruction you've wrought as a party.
Mae diweithdra yn 4.4 y cant, sy'n lefel hanesyddol isel. Gwrthgyferbynnwch hynny â blynyddoedd y Torïaid, pan roedd mewn ffigurau dwbl yn barhaus. Mae'r dinistr a achoswyd ganddyn nhw yno i bawb ei weld. Rydym ni'n gweld diffyg uchelgais llwyr gan feinciau'r Ceidwadwyr. Maen nhw'n amddifad o syniadau, dim uchelgais i'n gwlad, dim diddordeb mewn prosiectau buddsoddi. Nawr, mae'n ymddangos ei fod yn dweud y dylem ni dynnu cymorth i Qatar Airways yn ôl a gadael i hynny fynd. Oherwydd roedden nhw eisiau cau'r maes awyr beth bynnag, gadewch i ni fod yn onest. Nid oedd ots ganddyn nhw pa un a oedd y maes awyr yn cau ai peidio, cyn ymuno yn y balchder pan ddechreuodd y maes awyr fod yn llwyddiannus.
Mae e'n ein cyhuddo ni o gamreoli. Edrychwch ar y ffordd yr ydych chi wedi ymdrin â'r rheilffyrdd. Edrychwch ar y llanastr yr ydych chi wedi ei wneud o'r rheilffyrdd. Mae'n warth yr hyn y mae'r Torïaid wedi ei wneud i'r rheilffyrdd a'r arian sydd wedi ei daflu i ffwrdd—biliynau o bunnoedd dros y blynyddoedd—ar wasanaeth sy'n annigonol. Gwrthgyferbynnwch hynny â'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth, gan ddarparu'r gwasanaeth rheilffyrdd gorau erioed i bobl Cymru dros yr ychydig flynyddoedd nesaf.
Edrychwch ar gyflogaeth, edrychwch ar ffigurau diweithdra a pha mor isel ydyn nhw, edrychwch ar y ffaith ein bod ni wedi cael y ffigurau gorau ers 30 mlynedd o fuddsoddiad uniongyrchol o dramor, edrychwch ar y ffaith ein bod ni wedi prynu maes awyr yn 2013, a wrthwynebwyd ganddo ef. Roedden nhw eisiau i ni beidio â phrynu'r maes awyr, roedden nhw eisiau gadael iddo gau, ac mae wedi cynyddu 50 y cant o ran nifer y teithwyr erbyn hyn. Mae gennym ni gysylltiadau rhyng-gyfandirol, ac mae e'n ein cyhuddo ni o beidio â gwneud digon dros Gymru. Edrychwch yn ofalus iawn ar eich hunain a'r dinistr yr ydych chi wedi ei achosi fel plaid.
Arweinydd grŵp UKIP, Caroline Jones.
Leader of the UKIP group, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, last week, there were some comments in the media with regard to English prisoners in Welsh prisons. Normally, I wouldn't raise this as a matter because the issue of prisons is not devolved to Wales. However, these comments allegedly came from a member of your Government. The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services is believed to have said that Parc prison, in our region and constituency, should not be used to house English prisoners. First Minister, can you clarify your Government's position on this issue and do you believe that prisons in Wales should only house Welsh prisoners?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, roedd rhai sylwadau yn y cyfryngau ynghylch carcharorion o Loegr yng ngharchardai Cymru. Fel rheol, ni fyddwn yn codi hwn fel mater gan nad yw'r mater o garchardai wedi ei ddatganoli i Gymru. Fodd bynnag, honnir bod y sylwadau hyn wedi dod gan aelod o'ch Llywodraeth. Credir bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi dweud na ddylai carchar y Parc, yn ein rhanbarth a'n hetholaeth ni, gael ei ddefnyddio ar gyfer carcharorion o Loegr. Prif Weinidog, a allwch chi egluro safbwynt eich Llywodraeth ar y mater hwn ac a ydych chi'n credu y dylai carchardai yng Nghymru fod ar gyfer carcharorion o Gymru yn unig?
First, the Cabinet Secretary is clear that he did not use those words. Secondly, we know that clearly it can't be the case that only Welsh prisoners can be in Welsh prisons. There are some prisons that don't exist in Wales that need to house Welsh prisoners—category A prisons, for example—and we don't have a women's prison either. So, we couldn't create some kind of self-contained prison system under current circumstances, because that would affect us more than anybody.
Yn gyntaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eglur na wnaeth ddefnyddio'r geiriau hynny. Yn ail, rydym ni'n gwybod ei bod yn amlwg na all fod yn wir mai dim ond carcharorion o Gymru gaiff fod mewn carchardai yng Nghymru. Mae rhai carchardai nad ydynt yn bodoli yng Nghymru y mae angen iddyn nhw ddarparu lle i garcharorion o Gymru—carchardai categori A, er enghraifft—ac nid oes gennym ni garchar i fenywod ychwaith. Felly, ni allem ni greu rhyw fath o system garchardai hunangynhaliol o dan yr amgylchiadau presennol, gan y byddai hynny'n effeithio arnom ni yn fwy na neb.
Thank you for clarifying that, First Minister. As you've rightly said, we have no women's prison in Wales and not a single category A prison. In fact, the prisons are severely overcrowded in Wales. Wales has 4,747 prisoners and only, across the five prisons, has an operational capacity of 3,700. So, a large number of Welsh prisoners are incarcerated in prisons hundreds of miles from home. This is believed to be a significant factor in self-harm and suicide. In your Government's submission to the commission on justice, you appear to be making the case for prisons to be devolved. Is this the case? If so, would a Welsh Government support building new prisons in Wales to relieve the overcrowding and the safety issue regarding staff, the self-harm of prisoners, and to house prisoners closer to home in relation to rehabilitation?
Diolch am egluro hynny, Prif Weinidog. Fel yr ydych chi wedi ei ddweud yn briodol, nid oes gennym ni garchar i fenywod yng Nghymru a dim un carchar categori A. A dweud y gwir, mae'r carchardai yng Nghymru wedi eu gorlenwi'n ddifrifol. Mae gan Gymru 4,747 o garcharorion a chapasiti gweithredol o ddim ond 3,700 ar draws y pum carchar. Felly, mae nifer fawr o garcharorion o Gymru wedi eu carcharu mewn carchardai gannoedd o filltiroedd o'u cartrefi. Credir fod hyn yn ffactor sylweddol o ran hunan-niwed a hunanladdiad. Yng nghyflwyniad eich Llywodraeth i'r comisiwn ar gyfiawnder, mae'n ymddangos eich bod chi'n dadlau'r achos dros ddatganoli carchardai. A yw hyn yn wir? Os felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi adeiladu carchardai newydd yng Nghymru i leddfu gorlenwi a'r broblem ddiogelwch o ran staff, yr hunan-niweidio ymhlith carcharorion, a darparu lle i garcharorion yn nes at eu cartrefi o ran adsefydlu?
We do think that prisons, along with the rest of the criminal justice system, should be considered for devolution. It would take some time, because clearly we've had an integrated system with England for a long time. But it simply isn't enough for us to say, 'We will take control of the prisons' and carry on with the same policy as before. There is an opportunity now for us to look at a new system of penal policy in order to make sure that we have a policy that's tailored for the needs of Wales. That, to my mind, includes looking at different types of prisons, their sizes, their success in terms of reforming prisoners, and that's all an important part of the consideration of a Welsh penal policy, should prisons be devolved.
Rydym ni yn credu y dylid ystyried datganoli carchardai, ynghyd â gweddill y system cyfiawnder troseddol. Byddai'n cymryd cryn amser, oherwydd yn amlwg bu gennym ni system integredig â Lloegr ers amser maith. Ond nid yw'n ddigon i ni ddweud, 'Byddwn ni'n cymryd rheolaeth dros garchardai' a pharhau gyda'r un polisi ag o'r blaen. Mae cyfle nawr i ni edrych ar system newydd o bolisi cosbi er mwyn gwneud yn siŵr bod gennym ni bolisi sydd wedi'i deilwra i anghenion Cymru. Mae hynny, yn fy marn i, yn cynnwys edrych ar wahanol fathau o garchardai, eu maint, eu llwyddiant o ran diwygio carcharorion, ac mae hynny y gyd yn rhan bwysig o'r ystyriaeth o bolisi cosbi i Gymru, pe byddai carchardai yn cael eu datganoli.
Thank you for that, First Minister. I'm sure we can all agree that, in the interests of safety of staff and prisoners regarding self-harm, something does need to be done on the capacity of staff as well—for the staff to be increased in order to provide a safe environment and in order to help with rehabilitation and to prevent reoffending. So, regardless of where the responsibilities over prisons lie, the Welsh Government has a role to play in the rehabilitation, as you've just said, and an effort through the provision of health services, education, housing and employment issues.
So, First Minister, I'm yet to be persuaded that there is a case for devolution of the justice system, prisons in particular, as I don't believe we can go it alone. However, it is clear that there has to be greater co-operation between the Welsh Government and Westminster here. So, what discussions have you had with the UK Government about improving access to rehabilitation services in Welsh prisons, and the impact of overcrowding, which eventually aids reoffending? So, regarding staff shortages and the impact on rehabilitation of prisoners, can you please answer those questions?
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd gytuno, er budd diogelwch staff a charcharorion o ran hunan-niweidio, bod angen gwneud rhywbeth ynghylch nifer y staff hefyd—i'r nifer staff gael ei gynyddu er mwyn darparu amgylchedd diogel ac er mwyn helpu gydag adsefydlu ac i atal aildroseddu. Felly, ni waeth pwy sy'n gyfrifol am garchardai, mae gan Lywodraeth Cymru ran i'w chwarae o ran adsefydlu, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, ac ymdrech trwy ddarparu gwasanaethau iechyd, addysg, tai a materion cyflogaeth.
Felly, Prif Weinidog, rwyf i eto i gael fy narbwyllo bod dadl dros ddatganoli'r system gyfiawnder, carchardai yn benodol, oherwydd nid wyf i'n credu y gallwn ni ei wneud ar ein pennau ein hunain. Fodd bynnag, mae'n amlwg bod angen mwy o gydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a San Steffan yn hyn o beth. Felly, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gwella mynediad at wasanaethau adsefydlu yng ngharchardai Cymru, ac effaith gorlenwi, sy'n cynorthwyo aildroseddu yn y pen draw? Felly, o ran prinder staff a'r effaith ar adsefydlu carcharorion, a allwch chi ateb y cwestiynau hynny os gwelwch yn dda?
Well, it is tricky, because many services that are provided within prisons are devolved services, and it's not the easiest fit to make between a non-devolved service and a devolved service in order to provide those services. We've done it, but there will be easier ways of doing it. She says going it alone; Northern Ireland has a prison system, so does Scotland, and so, for that matter, does the Isle of Man, Jersey and Guernsey. It's not entirely self-contained, and there will always be, to my mind, a case for some of the most dangerous prisoners perhaps to be housed in one or two places, or three probably, around the whole of the UK, rather than us doing it in Wales. We'd have to pay for those prison spaces, but the number of offenders in that category is actually quite low. So, it may well be that we may not want to pursue the option of a category A prison in Wales. But there's no reason in principle or in theory why we couldn't run the justice system ourselves, given the fact that far smaller entities such as Northern Ireland have been doing it for nearly 100 years.
Wel, mae'n anodd, gan fod llawer o wasanaethau a ddarperir mewn carchardai yn wasanaethau sydd wedi eu datganoli, ac nid yw cyfateb gwasanaeth sydd heb ei ddatganoli â gwasanaeth sydd wedi ei ddatganoli er mwyn darparu'r gwasanaethau hynny y peth hawddaf i'w wneud. Rydym ni wedi ei wneud, ond bydd ffyrdd haws o'i wneud. Mae hi'n dweud mynd ar ein pennau ein hunain; mae gan Ogledd Iwerddon system garchardai, felly hefyd yr Alban, ac felly hefyd, pe byddai'n dod i hynny, Ynys Manaw, Jersey a Guernsey. Nid yw'n gwbl hunangynhaliol, a bydd dadl bob amser, yn fy marn i, i rai o'r carcharorion mwyaf peryglus gael eu cadw mewn un neu ddau o leoedd efallai, neu dri yn fwy na thebyg, ledled y DU, yn hytrach na ni yn ei wneud yng Nghymru. Byddai'n rhaid i ni dalu am y lleoedd carchar hynny, ond mae nifer y troseddwyr yn y categori hwnnw yn eithaf isel mewn gwirionedd. Felly, mae'n bosibl iawn efallai na fyddwn ni eisiau dewis yr opsiwn o gael carchar categori A yng Nghymru. Ond nid oes unrhyw reswm mewn egwyddor na mewn theori pam na allem ni redeg y system gyfiawnder ein hunain, o ystyried y ffaith bod endidau llai o lawer fel Gogledd Iwerddon wedi bod yn gwneud hynny ers bron i 100 mlynedd.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ52330] yn ôl, felly cwestiwn 4—Paul Davies.
Question 3 [OAQ52330] has been withdrawn, so question 4—Paul Davies.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru? OAQ52295
4. Will the First Minister make a statement on the future of health services in west Wales? OAQ52295
Mae bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda yn cynnal ymgynghoriad ar hyn o bryd ynghylch cynigion i drawsnewid gwasanaethau cymunedol ac ysbytai yn y gorllewin. A gaf i annog unrhyw un sydd â diddordeb i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad a dweud eu barn er mwyn helpu i lunio gwasanaethau’r rhanbarth ar gyfer y dyfodol?
Hywel Dda university health board is currently consulting on its proposals to transform community and hospital services in west Wales. May I encourage everyone with an interest to engage in the consultation and have their say in helping to shape future services for the region?
Brif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o'm gwrthwynebiad i i gynigion presennol bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda, o gofio bod pob un o'r tri opsiwn mae'r bwrdd iechyd yn eu cynnig yn arwain at israddio ysbyty Llwynhelyg, sydd yn annerbyniol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli. A ydych chi felly yn rhannu fy mhryderon, a phryderon pobl sir Benfro, nad oes opsiwn yn yr ymgynghoriad a fydd yn diogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg? Ac a ydych chi'n cytuno â mi fod rhaid i unrhyw benderfyniadau ar ddyfodol gwasanaethau iechyd yn y gorllewin barchu barn y bobl y mae'r gwasanaethau hynny yn eu gwasanaethu?
First Minister, I’m sure you’re aware of my opposition to the current proposals of the Hywel Dda university health board, bearing in mind that each of the three options proposed by the health board will lead to the downgrading of Withybush hospital, which is unacceptable to the people I represent. Do you therefore share my concerns, and the concerns of the people of Pembrokeshire, that there is no option in the consultation that would safeguard services at Withybush hospital? And do you agree with me that any decisions on the future of health services in west Wales must respect the views of the people that those services serve?
Mae'n hollbwysig, wrth gwrs, bod yna ymgynghoriad eang, ac mae hynny wedi digwydd lan at nawr. Mae bron 1,000—964—o questionnaires ar-lein wedi cael eu cwblhau, a dros 500 drwy'r post. Mae yna gyfarfodydd wedi cymryd lle ac maent wedi cael torf parchus ym mhob un ohonyn nhw. Beth sy'n bwysig i'w gofio, wrth gwrs, yw bod beth sydd wedi cael ei ddodi yn y ddogfen ei hunan wedi cael ei ddatblygu gyda doctoriaid, nyrsys a staff, a phobl sydd yn rhoi gofal, cynrychiolwyr cleifion hefyd a'u partneriaid nhw. So, nid rhywbeth gwleidyddol yw hwn. Nid yw'n rhywbeth sydd wedi cael ei ysgrifennu gan rywun sy'n eistedd mewn swyddfa; mae hwn wedi cael ei ddatblygu gan bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd. So, mae'n hollbwysig fod pobl yn chwarae rhan. Nid wyf yn mynegi barn, wrth gwrs—ni fyddai'r Aelod yn erfyn i mi wneud hynny—ond mae'n hollbwysig fod pobl yn mynegi barn ynglŷn â pa fath o strwythur a ddylai fod yn y gorllewin yn y pen draw.
It’s vital, of course, that there is a wide-ranging consultation, and that’s happened until now. Almost 1,000—964—online questionnaires have been completed, and over 500 postal questionnaires as well. Meetings have taken place and they have been well attended. And what’s important to remember, of course, is that what’s been placed in the document itself has been developed with doctors, nurses and staff, and people who provide care, representatives of patient groups and their partners as well. So, it’s not something that’s political in nature. It’s not something that’s been written by someone sitting in an office; it’s been put together by someone who works in the health service. So, it’s vital that people do take their part in this. I’m not expressing an opinion—and the Member wouldn’t expect me to do so—but it is vital that people do express their opinions about what structure they want in west Wales.
Fe fyddwch chi'n ymwybodol fod ymgynghoriad bwrdd iechyd Hywel Dda yn seiliedig ar wella gwasanaethau yn y gymuned, ac mae hynny yn sail hefyd i'r cyhoeddiad gan y Llywodraeth gynnau fach yr wythnos yma ynglŷn â gofal ac iechyd yn dod yn nes at ei gilydd. Ond y gwirionedd yw bod pobl wedi clywed straeon fel hyn o'r blaen, a'r gwirionedd ar lawr gwlad yw, er enghraifft, rhestr aros o bum mlynedd ar gyfer deintydd gwasanaeth iechyd yn ne Ceredigion, a ffonio yn y bore ar gyfer meddygfeydd yn cael ei ddefnyddio yn gyson iawn fel ffordd o reoli a dogni mynediad at ofal sylfaenol. Oni fyddai'n gwneud mwy o sens bod y bwrdd iechyd o leiaf yn dangos i drigolion Hywel Dda eu bod nhw'n gallu gwneud y pethau sylfaenol yma yn iawn cyn dechrau sôn am gestyll yn yr awyr fel ysbyty newydd?
You will be aware that the Hywel Dda health board consultation is based on improving services in the community, and that is the foundation of an announcement made by the Government earlier this week in bringing health and care closer together. But the reality is that people have heard these rumours in the past, and the truth on the ground is that the waiting list is five years for an NHS dentist in southern Ceredigion, and having to phone in the morning for GP surgery appointments is very often used as a way of managing access to primary care. Wouldn't it make more sense if the health board could at least show the residents of the Hywel Dda area that it can do these basics right before they start to talk about castles in the air such as new hospitals?
Na, nid ydw i'n credu bod yna rywbeth yn bod gydag ysbyty newydd, mae'n rhaid i mi ddweud, mewn egwyddor. Rydw i'n credu bod hynny yn cael ei ystyried. Rydym yn gweld ysbytai yn agor ar draws Cymru. Beth sy'n hollbwysig yw bod y strwythur yn iawn yn y pen draw.
Gyda doctoriaid, nid oes yna ddim rheswm pam ddylai pobl ffonio doctoriaid yn y bore. Y doctoriaid sy'n gwneud hynny—nid y bwrdd iechyd. Mae yna sawl meddygfa ar draws Cymru sydd ddim yn mynnu eu bod nhw'n gwneud hynny. Felly, dewis y doctoriaid yw hynny; dewis y feddygfa yw hynny—[Torri ar draws.] Wel, gallaf i ddweud bod yna sawl meddygfa ar draws Cymru sydd yn rhoi cyfle i bobl wneud apwyntiadau ar-lein. A ydyn nhw'n gwneud hynny? Maen nhw'n gallu ffonio lan i wneud apwyntiad. A ydyn nhw'n gwneud hynny? Dewis doctoriaid yw hynny, ac mae hynny'n rhywbeth mae'n rhaid iddyn nhw ei esbonio i'w cleifion nhw.
No, I don't think there's anything wrong with having a new hospital in principle. I think that's something that is being considered. We are seeing hospitals being opened across Wales. What's important is that the structure is the right one.
With doctors, of course, there's no reason why people should phone doctors in the morning. It's the doctors that do that—not the health board. There are several surgeries across Wales that don't demand that people do that, so that's the choice of the surgery and the GPs—[Interruption.] Well, I can say that there are several surgeries across Wales that do give people an opportunity to make appointments online. Are they doing that? They can phone up to make appointments. Are they doing that? It's the GPs' choice, and that's something that they will have to explain to their patients.
You will be aware, of course, First Minister, that there is a consultation that is ongoing and that it doesn't finish until 12 July. I did make a request here some weeks ago about having additional opportunities for people to take part in that consultation, and Hywel Dda health board did respond. I hope that you will reiterate again—because it is a consultation—that nothing is fixed as yet, and encourage people, whoever they are, and particularly whatever their views are, so that they can be considered in the final document that will come out for consideration post consultation.
Byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, Prif Weinidog, bod ymgynghoriad sy'n mynd rhagddo ac nad yw'n dod i ben tan 12 Gorffennaf. Fe wnes i gais yn y fan yma rai wythnosau yn ôl ynglŷn â chael cyfleoedd ychwanegol i bobl gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw, ac fe wnaeth bwrdd iechyd Hywel Dda ymateb. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi ailadrodd unwaith eto—gan mai ymgynghoriad yw hwn—nad oes unrhyw beth wedi ei benderfynu hyd yn hyn, ac annog pobl, pwy bynnag ydyn nhw, ac yn enwedig beth bynnag fo'u safbwyntiau, fel y gellir eu hystyried yn y ddogfen derfynol a fydd yn cael ei chyflwyno i'w hystyried ar ôl yr ymgynghoriad.
It's right to say that no decisions have been made. It is hugely important, as I've said, that there is the fullest possible consultation. I've not heard of any complaints around the consultation itself, although, of course, there'll be strong views about what the outcome should be. As I've said before, it's hugely important that the health board maximises all opportunities to engage with the public.
Mae'n iawn i ddweud nad oes unrhyw benderfyniadau wedi eu gwneud. Mae'n hynod bwysig, fel yr wyf i wedi ei ddweud, y ceir yr ymgynghoriad llwyraf posibl. Nid wyf i wedi clywed am unrhyw gwynion ynghylch yr ymgynghoriad ei hun, er, wrth gwrs, bydd safbwyntiau cryf ynghylch beth ddylai'r canlyniad fod. Fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, mae'n hynod bwysig bod y bwrdd iechyd yn manteisio i'r eithaf ar bob cyfle i ymgysylltu â'r cyhoedd.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am adolygiad Cyfoeth Naturiol Cymru o saethu ar y tir y mae'n ei reoli. OAQ52335
5. Will the First Minister provide an update on Natural Resources Wales's review into shooting on land that it manages? OAQ52335
Yes. I can say to the Member that NRW is still considering the responses from the consultation and Welsh Ministers will need to fully consider any proposals that NRW produce.
Gwnaf. Gallaf ddweud wrth yr Aelod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn dal i ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a bydd angen i Weinidogion Cymru ystyried yn llawn unrhyw gynigion y mae CNC yn eu llunio.
Thank you for that reply. There's been understandable concern regarding the tender for the review of evidence into NRW's shooting review. I understand that only one application was received and that one of the two academics employed to carry out the work is a self-admitted shooting enthusiast. I understand that NRW is, of course, an arm's-length body, but I and others have concern over the fairness of how this review has been conducted in light of that which I've just explained. Polling shows that there is a clear move against having shooting on Welsh Government land, and I was wondering whether you would be committed in future such reviews to ensure that they are transparent and that people can hold the Government to account, because I feel that it's failed in this regard because people perhaps have not had the trust that they've wanted in this particular review because of the potential conflict of interest that one of the academics has.
Diolch am yr ateb yna. Bu pryder dealladwy ynghylch y tendr ar gyfer yr adolygiad o dystiolaeth i adolygiad saethu Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwy'n deall mai un cais yn unig a dderbyniwyd a bod un o'r ddau academydd a gyflogwyd i wneud y gwaith yn cyfaddef bod ganddo ddiddordeb brwd mewn saethu. Rwy'n deall, wrth gwrs, mai corff hyd braich yw Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae gen i ac eraill bryder ynghylch y tegwch o ran sut y cynhaliwyd yr adolygiad hwn yng ngoleuni'r hyn yr wyf i newydd ei esbonio. Mae arolygon barn yn dangos bod symudiad eglur yn erbyn cael saethu ar dir Llywodraeth Cymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n ymrwymo mewn adolygiadau o'r fath yn y dyfodol i sicrhau eu bod nhw'n dryloyw ac y gall pobl ddwyn y Llywodraeth i gyfrif, oherwydd rwy'n teimlo y bu methiant yn hyn o beth oherwydd na fu gan bobl yr ymddiriedaeth efallai y bydden nhw wedi dymuno ei chael yn yr adolygiad penodol hwn oherwydd y gwrthdaro buddiannau posibl sydd gan un o'r academyddion.
The Member raises an issue of which I'm not aware. Could I ask the Cabinet Secretary then to write to her to provide her with the reassurance that she would need?FootnoteLink Obviously, it's a matter that needs addressing in more detail.
Mae'r Aelod yn codi mater nad wyf i'n ymwybodol ohono. A gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu ati hi felly i'r roi sicrwydd y byddai ei angen arni?FootnoteLink Yn amlwg, mae'n fater y mae angen rhoi sylw manylach iddo.
First Minister, for my part, I'm quite relaxed about this, because there were 19 experts involved in this process on behalf of NRW, starting from the economist, senior statistician, wildlife management, their ornithologist, woodland and spatial ecologists, recreation, health and well-being team leader—. I won't read out all 19. Where I do have a real concern is that I believe that NRW have probably reached a position that they've put forward that is based on expert advice and opinion; however, there is also a very large petition that has been brought forward with a large number of signatures, a great number of whom appear to be from outside of Wales. My question to you is this: having had the first part of this consultation so rigorously put in place by NRW, are we able to apply the same rigour to those who might petition us from outside of our country as to what we should be doing in our country, and on our land, and by our people?
Prif Weinidog, o'm safbwynt i, rwyf i'n eithaf hamddenol ynghylch hyn, gan fod 19 o arbenigwyr wedi cymryd rhan yn y broses hon ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru, yn dechrau o'r economegydd, yr ystadegydd uwch, rheolwyr bywyd gwyllt, eu hadaregydd, ecolegwyr coetir a gofodol, arweinydd tîm hamdden, iechyd a llesiant—. Ni wnaf i ddarllen pob un o'r 19 yn uchel. Yr hyn y mae gen i bryder gwirioneddol yn ei gylch yw fy mod i'n credu ei bod hi'n debygol bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyrraedd safbwynt y maen nhw wedi ei fynegi sy'n seiliedig ar gyngor a barn arbenigol; fodd bynnag, ceir deiseb fawr iawn hefyd a gyflwynwyd sy'n cynnwys nifer fawr o lofnodion, y mae'n ymddangos bod llawer iawn ohonyn nhw o'r tu allan i Gymru. Fy nghwestiwn i chi yw hyn: ar ôl i ran gyntaf yr ymgynghoriad hwn gael ei roi ar waith mewn modd mor drylwyr gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a allwn ni gymhwyso'r un trylwyredd i'r rhai hynny a allai ein deisebu ni o'r tu allan i'n gwlad ynghylch yr hyn y dylem ni fod yn ei wneud yn ein gwlad, ac ar ein tir, a chan ein pobl?
Well, those are matters, really, for the Commission in terms of the petition system, but I hear what she says. As far as we're concerned as Government, obviously NRW will be guided by its consultation and we are then guided by the views of NRW and, of course, looking at the consultation itself. So, the petition system is one thing, but it's not formally part, of course, of Government consultation.
Wel, materion i'r Comisiwn yw'r rheini, mewn gwirionedd, o ran y system ddeisebau, ond clywaf yr hyn y mae'n ei ddweud. Cyn belled ag yr ydym ni yn y cwestiwn fel Llywodraeth, yn amlwg bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael ei lywio gan ei ymgynghoriad ac yna cawn ni ein llywio gan safbwyntiau Cyfoeth Naturiol Cymru ac, wrth gwrs, drwy edrych ar yr ymgynghoriad ei hun. Felly, mae'r system ddeiseb yn un peth, ond nid yw'n rhan ffurfiol, wrth gwrs, o ymgynghoriad Llywodraeth.
Vikki Howells.
Vikki Howells.
Diolch, Llywydd. Sorry—.
Diolch, Llywydd. Mae'n ddrwg gen i—.
Okay, we'll move on.
Iawn, fe symudwn ni ymlaen.
Cwestiwn 6—Jenny Rathbone.
Question 6—Jenny Rathbone.
6. Pa gamau ychwanegol y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd aer yng Nghaerdydd? OAQ52306
6. What additional action will the Welsh Government take to tackle air pollution in Cardiff? OAQ52306
We have issued a direction on Cardiff council requiring them to undertake a feasibility study to identify the option or options that will deliver compliance with the legal limits for nitrogen dioxide, in the areas for which the authority is responsible, in the shortest possible time.
Rydym ni wedi cyflwyno cyfarwyddyd i gyngor Caerdydd yn eu gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw gynnal astudiaeth o ddichonoldeb i nodi'r dewis neu'r dewisiadau a fydd yn sicrhau cydymffurfiad â therfynau cyfreithiol ar gyfer nitrogen deuocsid, yn yr ardaloedd y mae'r awdurdod yn gyfrifol amdanynt, yn y amser byrraf posibl.
Clearly, this is a very serious matter because we have the potential for further legal action in the High Court hanging over us if we are not seen to be addressing this major health problem as quickly as possible. The KeolisAmey contract for delivering rail and metro is extremely welcome. The increased Wi-Fi on the trains will encourage more commuters to do the right thing and actually be working while they're travelling rather than sitting in their car, and the additional carriages and the additional frequency of trains are also very important to get that modal shift that we need. But I just wondered what work the Welsh Government's doing in conjunction with Transport for Wales to identify new tram routes to serve particularly east as well as south Cardiff, which cannot benefit from the upgrading of existing suburban rail lines? And, additionally, what discussions has the Government had with Cardiff council on the possibility and the need for a congestion charge or a levy?
Mae hwn yn amlwg yn fater difrifol iawn gan fod gennym ni'r potensial o gamau cyfreithiol pellach yn yr Uchel Lys yn ein hwynebu os ystyrir nad ydym ni'n mynd i'r afael â'r broblem iechyd fawr hon cyn gynted â phosibl. Mae'r contract KeolisAmey ar gyfer darparu rheilffordd a metro i'w groesawu'n fawr. Bydd y Wi-Fi cynyddol ar y trenau yn annog mwy o gymudwyr i wneud y peth iawn a gweithio tra eu bod nhw'n teithio yn hytrach nag eistedd yn eu ceir, ac mae'r cerbydau ychwanegol ac amlder ychwanegol y trenau hefyd yn bwysig iawn i gael y newid moddol hwnnw sydd ei angen arnom ni. Ond roeddwn i'n meddwl tybed pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar y cyd â Trafnidiaeth Cymru i nodi llwybrau tram newydd i wasanaethu dwyrain Caerdydd yn arbennig, yn ogystal â de Caerdydd, na all elwa ar uwchraddio'r rheilffyrdd maestrefol presennol? A, hefyd, pa drafodaethau mae'r Llywodraeth wedi eu cael gyda chyngor Caerdydd ynghylch y posibilrwydd o dâl neu ardoll atal tagfeydd, neu'r angen am hynny?
Well, the matter of a congestion charge will be a matter for Cardiff council. With the metro, the fundamental principle of the metro that I wanted to ensure was there was that it would be extendable. That means, of course, the metro had to look like other modes of transport, such as light rail, as light rail's far easier to extend than heavy rail. The first example of that would be the line down to the bay here in 2023, but there are other phases. The east of Cardiff is badly served by the rail network—Cardiff parkway will improve the situation, but that's not enough in and of itself. In the future phases of the metro, there are plans to look at light rail/tram, for the eastern part of Cardiff. I've seen the maps to make sure that the gap that does exist there is filled in in the future. So, the metro map as it is is not meant to be the full extent of its reach, but there will be the opportunity to extend the metro via light rail into parts of Cardiff that have been poorly served in the past.
Wel, mater i gyngor Caerdydd fydd y mater o dâl atal tagfeydd. O ran y metro, egwyddor sylfaenol y metro yr oeddwn i eisiau ei sicrhau oedd y byddai modd ei ymestyn. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, bod yn rhaid i'r metro edrych fel mae dulliau eraill o drafnidiaeth, fel rheilffordd ysgafn, gan fod rheilffordd ysgafn yn haws o lawer i'w hymestyn na rheilffordd drom. Yr enghraifft gyntaf o hynny fyddai'r rheilffordd i lawr i'r bae yma yn 2023, ond ceir camau eraill. Mae dwyrain Caerdydd yn cael ei wasanaethu'n wael gan y rhwydwaith rheilffyrdd—bydd parcffordd Caerdydd yn gwella'r sefyllfa, ond nid yw hynny'n ddigon ynddo'i hun. Ceir cynlluniau yng nghamau'r metro yn y dyfodol i ystyried rheilffordd ysgafn/tram, ar gyfer ardal ddwyreiniol Caerdydd. Rwyf i wedi gweld y mapiau i wneud yn siŵr bod y bwlch sy'n bodoli yno yn cael ei lenwi yn y dyfodol. Felly, ni fwriedir i fap y metro fel y mae ar hyn o bryd ddangos ei lawn gyrhaeddiad, ond bydd cyfle i ymestyn y metro trwy reilffyrdd ysgafn i rannau o Gaerdydd sydd wedi cael eu gwasanaethu’n wael yn y gorffennol.
First Minister, many cities around the world are striving to become carbon neutral, some by as early as 2025, and this would obviously have a significant impact on air quality. The mayor of Greater Manchester, Andy Burnham, has brought forward their target for carbon neutrality by a decade. We in the Welsh Conservatives have recognised the need for greater ambition here and have called for Cardiff to be the first carbon neutral capital city in the UK. I wonder if you share this type of ambition.
Prif Weinidog, mae llawer o ddinasoedd ledled y byd yn ymdrechu i fod yn garbon niwtral, rhai erbyn mor gynnar â 2025, ac mae'n amlwg y byddai hyn yn cael effaith sylweddol ar ansawdd yr aer. Mae maer Manceinion Fwyaf, Andy Burnham, wedi symud eu targed nhw ar gyfer niwtraledd carbon ddegawd yn ei flaen. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig wedi cydnabod yr angen am fwy o uchelgais yma ac wedi galw am i Gaerdydd fod y brifddinas carbon niwtral gyntaf yn y DU. Tybed a ydych chi'n rhannu'r math hwn o uchelgais.
I think it's hugely ambitious. I think it's something that is potentially achievable; it's something I know that the Cabinet Secretary will want to achieve as well. We can't wait for the technology to deliver the reductions we seek by themselves, but we do need to offer people, of course, a comfortable, reasonably priced, frequent service that lures them away from their cars, and that's what the metro is intended to do, to make sure that people don't feel that the only way into work for them is to travel by car.
Credaf ei fod yn eithriadol o uchelgeisiol. Credaf ei fod yn rhywbeth y gellir ei gyflawni o bosibl; mae'n rhywbeth y gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno ei gyflawni hefyd. Ni allwn aros i'r dechnoleg ddarparu'r gostyngiadau yr ydym ni eu heisiau ar ei phen ei hun, ond mae angen i ni gynnig i bobl, wrth gwrs, gwasanaeth cyfforddus, am bris rhesymol, mynych sy'n eu denu o'u ceir, a dyna y bwriedir i'r metro ei wneud, gwneud yn siŵr nad yw pobl yn teimlo mai'r unig ffordd o gyrraedd y gwaith iddyn nhw yw teithio mewn car.
One of the reasons that Cardiff has suffered from poor air quality in the past—and still does according to recent court cases—is major polluting plants on the outskirts of Cardiff. Aberthaw, for example, has been taken to court on more than one occasion. It's really important, I think, as we develop our energy infrastructure, that we take the right tools, including environmental impact assessments, on any new developments. It's been of great concern for many in Wales that the Barry incinerator that was proposed and is still going ahead at the current time has not had a full environmental impact assessment done on it. It's very difficult to judge the quality of air that will affect people in Barry and Cardiff if we don't do such an environmental impact assessment. I know the environment Minister is considering whether to order such a full environmental impact assessment. Will you, as First Minister, ensure that that is done for both the residents of Barry and for the wider south Wales area?
Un o'r rhesymau y mae Caerdydd wedi dioddef o ansawdd aer gwael yn y gorffennol—ac yn dal i ddioddef yn ôl achosion llys diweddar—yw'r gweithfeydd llygru mawr ar gyrion Caerdydd. Aethpwyd ag Aberddawan, er enghraifft, i'r llys ar fwy nag un achlysur. Mae'n wirioneddol bwysig, rwy'n credu, wrth i ni ddatblygu ein seilwaith ynni, bod gennym ni'r adnoddau cywir, gan gynnwys asesiadau o'r effaith amgylcheddol ar unrhyw ddatblygiadau newydd. Mae wedi bod o bryder mawr i lawer o bobl yng Nghymru nad yw llosgydd y Barri a gynigiwyd ac sy'n dal yn mynd rhagddo ar hyn o bryd wedi bod yn destun asesiad effaith amgylcheddol lawn. Mae'n anodd iawn barnu ansawdd yr aer a fydd yn effeithio ar bobl yn y Barri ac yng Nghaerdydd os na fyddwn yn cynnal asesiad effaith amgylcheddol o'r fath. Gwn fod y Gweinidog dros yr amgylchedd yn ystyried pa un a ddylai orchymyn asesiad effaith amgylcheddol llawn o'r fath. A wnewch chi, fel Prif Weinidog, sicrhau bod hynny'n cael ei wneud i drigolion y Barri, ac i ardal ehangach y de?
It is something that's under consideration, as the Member says, by the Minister; it's for her to consider further. He is right to say that one of the things we need to do is to look at ways of reducing the carbon footprint of energy generation, which is why we need the tidal lagoon. Apparently, there was going to be an announcement yesterday; that's been delayed. And allegedly an announcement towards the end of the week, if indeed the Government is still is in place at that point. Still nothing.
He agrees with this, I know, but all we have asked for is that Wales should be treated in the same way as Hinkley. We're not asking for more than that, but give us the same fair play, the same chwarae teg, as Hinkley has had. Now, it's up to the Conservative Party here in Wales, and indeed in Westminster, to show that they can deliver for Wales what they've already delivered to parts of England. That's their test—can they show they're up to it?
Mae'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried, fel y dywed yr Aelod, gan y Gweinidog; mae'n fater iddi hi ei ystyried ymhellach. Mae'n iawn i ddweud mai un o'r pethau y mae angen i ni ei wneud yw edrych ar ffyrdd o leihau ôl troed carbon y broses cynhyrchu ynni, a dyna pam mae angen y morlyn llanw arnom ni. Mae'n debyg bod cyhoeddiad am gael ei wneud ddoe; mae hwnnw wedi ei ohirio. A honnir y bydd cyhoeddiad tuag at ddiwedd yr wythnos, os bydd y Llywodraeth yn dal i fodoli bryd hynny, yn wir. Dim byd o hyd.
Mae'n cytuno â hyn, rwy'n gwybod, ond y cwbl yr ydym ni wedi ei ofyn yw y dylai Cymru gael ei thrin yn yr un modd â Hinkley. Nid ydym ni'n gofyn am fwy na hynny, ond rhowch yr un chwarae teg i ni, yr un chwarae teg, ag y mae Hinkley wedi ei gael. Nawr, cyfrifoldeb y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru, ac yn wir yn San Steffan, yw dangos y gallan nhw gyflawni i Gymru yr hyn y maen nhw eisoes wedi ei gyflawni mewn rhannau o Loegr. Dyna eu prawf—a allwn nhw ddangos y gallan nhw lwyddo?
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion i fynd i'r afael â'r problemau a achosir gan glymog Japan? OAQ52298
7. Will the First Minister make a statement on efforts to tackle the problems caused by Japanese knotweed? OAQ52298
We do work with partner organisations and the public to tackle the threats of invasive non-native species in Wales. I recognise that Japanese knotweed is a significant problem. We have actively funded innovative trials. Two things: first of all, chemical treatments, but secondly, bio control, through using a natural psyllid predator. Of course, you have to be careful doing that in case you introduce an even greater problem, as the Australians will tell you, with some of the things that they've done—with sugar cane, particularly. But nevertheless, those trials are ones that we have funded in order to get to grips with the problem.
Rydym ni'n gweithio gyda sefydliadau partner a'r cyhoedd i fynd i'r afael â bygythiadau rhywogaethau estron goresgynnol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod bod clymog Japan yn broblem sylweddol. Rydym ni wedi mynd ati i ariannu treialon arloesol. Dau beth: yn gyntaf oll, triniaethau cemegol, ond yn ail, rheoli biolegol, trwy ddefnyddio ysglyfaethwr llyslau naturiol. Wrth gwrs, mae'n rhaid i chi fod yn ofalus wrth wneud hynny rhag ofn i chi gyflwyno problem fwy fyth, fel y bydd yr Awstraliaid yn dweud wrthych chi, gyda rhai o'r pethau y maen nhw wedi ei wneud—gyda chansenni siwgwr, yn arbennig. Ond serch hynny, mae'r treialon hynny yn rhai yr ydym ni wedi eu hariannu er mwyn mynd i'r afael â'r broblem.
Can I thank the First Minister for that response? Knotweed is a serious problem in Swansea, especially in my constituency, but I'm sure Julie James could tell you exactly the same for Swansea West as well. Whilst the experiment with a natural predator and improved chemical treatments are to be welcomed, we have areas of green wedge where knotweed has become a problem. Has the Welsh Government got any plans of stopping green-wedge land becoming fully infested by knotweed, so instead of being a green belt, it'll be a knotweed belt?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Mae clymog yn broblem ddifrifol yn Abertawe, yn enwedig yn fy etholaeth i, ond rwy'n siŵr y gallai Julie James ddweud yn union yr un peth wrthych chi am Orllewin Abertawe hefyd. Er bod yr arbrawf gydag ysglyfaethwr naturiol a gwell triniaethau cemegol i'w croesawu, mae gennym ni ardaloedd o letem las lle mae clymog wedi dod yn broblem. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i atal tir lletem las rhag cael ei lenwi gan glymog, fel y bydd yn llain glymog yn hytrach na llain las?
Well, ultimately, of course, it's up to the landowner to control Japanese knotweed on their land. I can say that we recently awarded £50,000 to five councils via the green infrastructure funding scheme to undertake a project to combat invasive non-native plant species at over 1,000 sites throughout those five counties. It will also train community volunteers to help to control those plants, and we did recently publish an updated information sheet aimed at community and voluntary groups, with advice on action on land they manage.
Wel, yn y pen draw, wrth gwrs, cyfrifoldeb y tirfeddiannwr yw rheoli clymog Japan ar ei dir. Gallaf ddweud ein bod ni wedi dyfarnu £50,000 i bum cyngor yn ddiweddar drwy'r cynllun ariannu seilwaith gwyrdd i ymgymryd â phrosiect i fynd i'r afael â rhywogaethau planhigion estron goresgynnol ar dros 1,000 o safleoedd ledled y pum sir hynny. Bydd hefyd yn hyfforddi gwirfoddolwyr cymunedol i helpu i reoli'r planhigion hynny, a chyhoeddwyd taflen wybodaeth wedi'i diweddaru gennym yn ddiweddar ar gyfer grwpiau cymunedol a gwirfoddol, sy'n cynnwys cyngor ar gamau ar dir y maen nhw'n ei reoli.
They say that only certain things will survive a nuclear holocaust in this country: one being E. coli, the second being cockroaches, and the third—the certainty that this question will keep coming up on the order paper in this place.
You may have heard recently that there have been some ideas that perhaps we should eat more of this Japanese knotweed as it's full of vitamins and minerals. We can't eat our way out of this problem, obviously, so my main question to you is: have you had any information from local authorities that there has been any illegal dumping of Japanese knotweed in our landfill sites?
Maen nhw'n dweud mai dim ond rhai pethau fydd yn goroesi cyflafan niwclear yn y wlad hon: E.coli yw un ohonynt, chwilod duon yw'r ail, a'r trydydd—y sicrwydd y bydd y cwestiwn hwn yn parhau i godi ar y papur trefn yn y lle hwn.
Efallai eich bod wedi clywed yn ddiweddar y bu rhai syniadau efallai y dylem ni fwyta mwy o'r clymog Japan yma gan ei fod yn llawn fitaminau a mwynau. Ni allwn fwyta ein ffordd allan o'r broblem hon, yn amlwg, felly fy mhrif gwestiwn i chi yw: a ydych chi wedi cael unrhyw wybodaeth gan awdurdodau lleol y bu unrhyw ddympio anghyfreithlon o glymog Japan yn ein safleoedd tirlenwi?
Not that I'm aware of, but I'm sure that there are examples of it. I have not—. That is a bio-control method I've not heard proposed before. I wasn't aware that Japanese knotweed was, in fact, edible. I suppose I should add the caveat, if anybody's watching this: do not try this at home until it's been fully tested. The leader of the house tells me it's quite horrible; I won't ask her whether that's personal experience or not, but it's not a recommendation from her. Edible but horrible—[Laughter.]—that is the Government line on the consumption of Japanese knotweed.
There's an important point here: knotweed is an incredibly invasive species—easy to move around—and, of course, it's hugely important that there are new ways sought to control it, but also, of course, that any kind of illegality regarding its dumping is dealt with as quickly as possible.
Nid fy mod i'n ymwybodol ohono, ond rwy'n siŵr bod enghreifftiau ohono. Nid wyf i wedi—. Mae hwnna'n ddull rheoli biolegol nad wyf i wedi ei glywed yn cael ei gynnig o'r blaen. Nid oeddwn i'n ymwybodol bod modd bwyta clymog Japan a dweud y gwir. Mae'n debyg y dylwn i ychwanegu'r cafeat, os oes unrhyw un yn gwylio hyn: peidiwch â rhoi cynnig ar hyn gartref tan iddo gael ei brofi'n llwyr. Mae arweinydd y tŷ yn dweud wrthyf ei fod yn gwbl ofnadwy; ni wnaf i ofyn iddi ai profiad personol yw hynny ai peidio, ond nid yw'n argymhelliad ganddi hi. Bwytadwy ond ofnadwy—[Chwerthin.]—dyna yw safbwynt y Llywodraeth ar fwyta clymog Japan.
Ceir pwynt pwysig yma: mae clymog yn rhywogaeth arbennig o oresgynnol—hawdd ei symud o gwmpas—ac, wrth gwrs, mae'n hynod bwysig ein bod ni'n chwilio am ffyrdd newydd o'i reoli, ond hefyd, wrth gwrs, yr ymdrinnir ag unrhyw fath o anghyfreithlondeb o ran ei ddympio cyn gynted â phosibl.
It's a well recognised fact that Japanese knotweed is one of the most pernicious plants ever to be introduced to the British isles. I understand that local councillors have a duty to control knotweed infestations. As these infestations can blight private houses, it is essential that these controls are in place, and yet even a cursory observation of mostly urban areas show that control measures seem not to be being applied. Would the First Minister consider reissuing guidance, and perhaps a reminder to local councils, of their duty in this regard?
Mae'n ffaith adnabyddus mai clymog Japan yw un o'r planhigion mwyaf niweidiol i gael ei gyflwyno i ynysoedd Prydain erioed. Rwy'n deall bod gan gynghorwyr lleol ddyletswydd i reoli plâu clymog. Gan fod y plâu hyn yn gallu achosi trafferthion mewn tai preifat, mae'n hanfodol bod y rheolaethau hyn ar waith, ac eto mae hyd yn oed arsylwi arwynebol o ardaloedd sy'n bennaf drefol yn dangos ei bod yn ymddangos nad yw mesurau rheoli yn cael eu cymhwyso. A fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried ailgyhoeddi canllawiau, ac efallai nodyn i atgoffa cynghorau lleol am eu dyletswydd yn hyn o beth?
Well, I think I made reference just a little earlier to the guidance that we have recently provided—updated guidance—in the answer I gave to the Member for Swansea East. That's aimed at community and voluntary groups, and that advises them on action that they can take. And local authorities, of course, will be aware of any statutory responsibilities that they have.
Wel, rwy'n credu fy mod i wedi cyfeirio ychydig yn gynharach at y canllawiau yr ydym ni wedi eu darparu yn ddiweddar—canllawiau wedi'u diweddaru—yn yr ateb a roddais i'r Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Mae'r rheini ar gyfer grwpiau cymunedol a gwirfoddol, ac yn eu cynghori ar gamau y gallan nhw eu cymryd. A bydd awdurdodau lleol, wrth gwrs, yn ymwybodol o unrhyw gyfrifoldebau statudol sydd ganddynt.
8. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r rhwydwaith trafnidiaeth traws-Ewropeaidd wrth ddatblygu ei chynlluniau trafnidiaeth? OAQ52329
8. What consideration does the Welsh Government give to the trans-European transport network in developing its transport plans? OAQ52329
Our investment in the road network to meet European standards and our continual lobbying for UK Government to invest in our TEN-T rail network demonstrates the importance we place on good transport connectivity with the rest of the UK and Europe.
Mae ein buddsoddiad yn y rhwydwaith ffyrdd i fodloni safonau Ewropeaidd a'n lobïo parhaus i Lywodraeth y DU fuddsoddi yn ein rhwydwaith rheilffyrdd TEN-T yn dangos y pwysigrwydd yr ydym ni'n ei osod ar gysylltedd trafnidiaeth da gyda gweddill y DU ac Ewrop.
I thank you for that answer, but, planning ahead, there are examples of non-EU members being part of the TEN-T network—for example, Switzerland is. Is that something Cabinet has discussed in terms of post-Brexit planning, because the extent to which we co-ordinate with the EU on improvements to our major transport infrastructure—our roads, rails, airports and seaports—will have a huge bearing on economic activity for decades to come? Wales should look to maintain those bridges, even if England is intent on burning them.
Diolch am yr ateb yna, ond, gan gynllunio ar gyfer y dyfodol, ceir enghreifftiau o wladwriaethau nad ydyn nhw yn aelodau o'r UE sy'n rhan o'r rhwydwaith TEN-T—er enghraifft, mae'r Swistir yn aelod. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Cabinet wedi ei drafod o ran cynllunio ôl-Brexit, oherwydd bydd i ba raddau yr ydym ni'n cydgysylltu â'r UE ar welliannau i'n prif seilwaith trafnidiaeth—ein ffyrdd, ein rheilffyrdd, ein meysydd awyr a'n porthladdoedd—yn cael effaith enfawr ar weithgarwch economaidd am ddegawdau i ddod? Dylai Cymru geisio cynnal y pontydd hynny, hyd yn oed os yw Lloegr yn benderfynol o'u llosgi.
The difficulty is geography, of course. We have to make sure that the network stays in place, across the whole of southern Britain particularly. You don't have to be an EU member to be part of it. Switzerland is part of TEN-T and they're not an EU member, and, of course, the network links two EU members: Ireland, on the one hand, and the countries on the continent on the other. So, there's no reason at all, rationally, why we shouldn't form part of that network. Only the most UKIP Brexiteer and flag-waver could possibly think that being part of an integrated programme to improve transport links is some kind of European plot. So, there is no reason why we shouldn't stay a part of this network.
Daearyddiaeth yw'r anhawster, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y rhwydwaith yn aros yn ei le, ar draws de Prydain gyfan yn arbennig. Nid oes rhaid i chi fod yn aelod o'r UE i fod yn rhan ohono. Mae'r Swistir yn rhan o TEN-T ac nid yw hi'n aelod o'r UE, ac, wrth gwrs, mae'r rhwydwaith yn cysylltu dau aelod o'r UE: Iwerddon, ar y naill law, a'r gwledydd ar y cyfandir ar y llall. Felly, nid oes unrhyw reswm o gwbl, yn rhesymegol, pam na ddylem ni fod yn rhan o'r rhwydwaith hwnnw. Dim ond cefnogwyr Brexit a chwifwyr baner mwyaf brwd UKIP allai o bosibl gredu bod bod yn rhan o raglen integredig i wella cysylltiadau trafnidiaeth yn rhyw fath o gynllwyn Ewropeaidd. Felly, nid oes unrhyw reswm pam na ddylem ni aros yn rhan o'r rhwydwaith hwn.
Can I ask, First Minister, how you are engaging with the UK Government with regard to these routes? Clearly, as you just pointed out, this is a matter that stretches across the border, and it's clearly important that both Governments work together.
A gaf i ofyn, Prif Weinidog, sut ydych chi'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch y llwybrau hyn? Yn amlwg, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, mae hwn yn fater sy'n ymestyn ar draws y ffin, ac mae'n amlwg yn bwysig bod y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd.
It is, and we do when we can. In his constituency, of course, he will know—he is seeing the Newtown bypass being constructed as we speak, which I know he's welcomed. He will have had the Four Crosses bypass as well, and then, of course, once through Llanymynech, the road starts to slow down, going through Pant into Shropshire and beyond. It can be difficult to engage the Department for Transport, so that they understand how roads that seem peripheral to them are in fact important to us, and to the communities that live along those roads as well in England. So, we will always continue to work with Government in England in order to make sure that our road network—and indeed our rail network—is as interconnected as possible.
Ydy, ac rydym ni'n gwneud hynny pryd y gallwn. Yn ei etholaeth ef, wrth gwrs, bydd yn gwybod—mae e'n gweld ffordd osgoi'r Drenewydd yn cael ei hadeiladu ar hyn o bryd, a gwn ei fod wedi ei chroesawu. Bydd wedi cael ffordd osgoi Four Crosses hefyd, ac yna, wrth gwrs, ar ôl mynd trwy Lanymynech, mae'r ffordd yn dechrau arafu, gan fynd trwy Pant i mewn i Swydd Amwythig a thu hwnt. Gall fod yn anodd ymgysylltu â'r adran drafnidiaeth, fel eu bod nhw'n deall sut y mae ffyrdd sy'n ymddangos yn ymylol iddyn nhw yn bwysig i ni, ac i'r cymunedau sy'n byw ar hyd y ffyrdd hynny yn Lloegr hefyd. Felly, byddwn bob amser yn parhau i weithio gyda'r Llywodraeth yn Lloegr er mwyn gwneud yn siŵr bod ein rhwydwaith ffyrdd—a'n rhwydwaith rheilffyrdd yn wir—mor rhyng-gysylltiedig â phosibl.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau gyda Llywodraeth y DU am Brexit? OAQ52334
9. Will the First Minister provide an update on discussions with the UK Government on Brexit? OAQ52334
Yes. We continue to use a range of channels for discussion, notably the Joint Ministerial Council plenary and European negotiations—EN. Most recently, at political level, there was the first meeting of the ministerial forum on EU negotiations on 24 May.
Gwnaf. Rydym ni'n parhau i ddefnyddio amrywiaeth o sianeli ar gyfer trafodaeth, yn enwedig trafodaethau llawn ac Ewropeaidd Cyd-bwyllgor y Gweinidogion—EN. Yn fwyaf diweddar, ar lefel wleidyddol, cafwyd cyfarfod cyntaf y fforwm gweinidogol ar drafodaethau'r UE ar 24 Mai.
Thank you. I'm sure that the First Minister will have read, with concern, details of the UK Government's plans for a so-called 'doomsday' Brexit, under which the second-worst scenario of us leaving the EU without a deal would lead to the port of Dover collapsing, food shortages, fuel shortages, and the NHS running out of medicines within two weeks. Can I ask the First Minister what discussions you've had with the UK Government about these so-called 'doomsday' plans? And given that the UK Government's handling of Brexit is becoming more shambolic by the minute, what assurances can you offer that we will not encounter disruption to key services like the NHS in Wales?
Diolch. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi darllen, gyda phryder, manylion cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer Brexit 'dydd y farn', fel y'i gelwir, lle byddai'r ail sefyllfa waethaf ohonom ni'n gadael yr UE heb gytundeb yn arwain at fethiant porthladd Dover, prinder bwyd, prinder tanwydd, a'r GIG yn rhedeg allan o feddyginiaethau o fewn pythefnos. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y cynlluniau 'dydd y farn' hyn, fel y'u gelwir? Ac o ystyried bod ymdriniaeth Llywodraeth y DU o Brexit yn troi'n fwy o llanastr bob munud, pa sicrwydd allwch chi ei gynnig na fyddwn ni'n wynebu tarfu ar wasanaethau allweddol fel y GIG yng Nghymru?
The problem we have is that we don't have a sensible Government in London. We don't even have a Government that is absolutely determined on a hard Brexit, and absolutely determined to move it forward, come what may, with a majority in Parliament. What we have is a mess—an absolute mess. David Davis returned from wherever he's been for the past few months to complain about Northern Ireland. A resignation, again, this morning, of a Government Minister in London not happy with the direction that the Tory Government is taking. We have a Prime Minister who is in a position of grave weakness, who has to appeal for unity within her own party because of the backstabbing that's taking place. We have our own Foreign Secretary thinking that Donald Trump should lead the negotiations and not his own party leader—not his own party leader. You could not make this up. If I was a comedy writer, people would think this was too far-fetched. So, we do need something more sensible, certainly, in London—there's no question about that—because it's in no-one's interest for this chaos to continue. So, we've made the point, rationally and calmly, that people's views have to be respected. The referendum's result has to be respected, but it has to be done in the most sensible way possible.
There are those who support Brexit who say, 'People voted in the referendum for the hardest Brexit possible.' That's not what the elections last year taught us at all. People didn't vote for a hard Brexit. They were offered the opportunity by Theresa May to vote for a hard Brexit, and they said 'no', and that is the reality of the democratic position. When I see newspapers in London saying that this is some great betrayal, they forget the result of last year and what people actually voted for last year. My belief is, what people want is the result of the referendum to be respected and for Brexit to happen, but they want it to be done in the most sensible and rational way possible and not in a way that damages the UK.
I have to say, one of the things that troubles me is I don't believe the ports are in any way ready for a hard Brexit in March. We will then see delays at the ports. We will see lorries, not just in Dover but potentially in the Welsh ports as well, backed up down the road, nowhere to park them, delays, goods going off—perishable goods—and what, then, will the UK Government do? They'll blame the ports. They'll blame the ports—that's what they'll do. They'll say, 'Well, it's your fault; you didn't invest properly. It's not our fault, guv; it's the fault of the ports.' Or they'll come to us and say, 'The delays in Holyhead and Pembroke Dock and Fishguard are your problem because the Welsh Government controls the ports.' Well, that's not good enough. If there's going to be planning for a hard Brexit, which is happening—and, in some ways, you've got to understand why that's happening; you know, prepare for the worst—then there has to be money on the table to help our ports to deal with the inevitable consequences and delays that will actually occur. That hasn't happened. Instead, what we're getting is nothing happening, and the potential, I think, for ports to be told, 'Any delays are your fault.'
Y broblem sydd gennym ni yw nad oes gennym ni Lywodraeth synhwyrol yn Llundain. Nid oes gennym ni Lywodraeth sy'n gwbl benderfynol o gael Brexit caled hyd yn oed, ac yn gwbl benderfynol o'i symud ymlaen, doed a ddelo, gyda mwyafrif yn y Senedd. Yr hyn sydd gennym ni yw llanastr—llanastr llwyr. Dychwelodd David Davis o ble bynnag y mae ef wedi bod dros y misoedd diwethaf i gwyno am Ogledd Iwerddon. Ymddiswyddiad, unwaith eto, y bore yma, Gweinidog Llywodraeth yn Llundain nad yw'n hapus gyda'r trywydd y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn ei ddilyn. Mae gennym ni Brif Weinidog sydd mewn sefyllfa o wendid difrifol, y mae'n rhaid iddi apelio am undod o fewn ei phlaid ei hun oherwydd y bradychu sy'n digwydd. Mae gennym ni ein Hysgrifennydd Tramor ein hunain sy'n meddwl y dylai Donald Trump arwain y trafodaethau ac nid arweinydd ei blaid ei hun—nid arweinydd ei blaid ei hun. Ni allech chi ddyfeisio'r fath stori. Pe bawn i'n awdur comedi, byddai pobl yn meddwl ei fod yn rhy anghredadwy. Felly, mae angen rhywbeth mwy synhwyrol arnom ni, yn sicr, yn Llundain—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny—oherwydd nid yw o fudd i neb i'r anhrefn hwn barhau. Felly, rydym ni wedi gwneud y pwynt, yn rhesymegol ac yn bwyllog, bod yn rhaid i safbwyntiau pobl gael eu parchu. Mae'n rhaid parchu canlyniad y refferendwm, ond mae'n rhaid ei wneud yn y modd mwyaf synhwyrol posibl.
Ceir rhai sy'n cefnogi Brexit sy'n dweud, 'Pleidleisiodd pobl yn y refferendwm dros y Brexit caletaf posibl.' Nid dyna ddywedodd etholiadau'r llynedd wrthym ni o gwbl. Wnaeth pobl ddim pleidleisio dros Brexit caled. Cynigiwyd y cyfle iddyn nhw gan Theresa May i bleidleisio dros Brexit caled, a dywedasant 'na', a dyna wirionedd y sefyllfa ddemocrataidd. Pan fy mod i'n gweld papurau newydd yn Llundain yn dweud bod hyn yn rhyw fath o frad mawr, maen nhw'n anghofio canlyniad y llynedd a'r hyn y pleidleisiodd pobl drosto y llynedd. Fy nghred i yw mai'r hyn y mae pobl ei eisiau yw i ganlyniad y refferendwm gael ei barchu ac i Brexit ddigwydd, ond maen nhw eisiau iddo gael ei wneud yn y modd mwyaf synhwyrol a rhesymegol posibl ac nid mewn modd sy'n niweidio'r DU.
Mae'n rhaid i mi ddweud, un o'r pethau sy'n fy mhoeni i yw nad wyf i'n credu bod y porthladdoedd yn barod mewn unrhyw ffordd ar gyfer Brexit caled ym mis Mawrth. Byddwn ni'n gweld oediadau yn y porthladdoedd wedyn. Byddwn ni'n gweld lorïau, nid yn unig yn Dover, ond o bosibl ym mhorthladdoedd Cymru hefyd, mewn tagfa i lawr y ffordd, heb unlle i'w parcio, oediadau, nwyddau'n difetha—nwyddau darfodus—a beth fydd Llywodraeth y DU ei wneud wedyn? Byddan nhw'n rhoi'r bai ar y porthladdoedd. Byddan nhw'n rhoi'r bai ar y porthladdoedd—dyna beth fyddan nhw'n ei wneud. Byddan nhw'n dweud, 'Wel, eich bai chi yw hyn; ni wnaethoch chi fuddsoddi'n briodol. Nid ein bai ni yw ef; bai'r porthladdoedd yw ef.' Neu byddant yn dod atom ni ac yn dweud, 'Eich problem chi yw'r oediadau yng Nghaergybi a Doc Penfro ac Abergwaun gan mai Llywodraeth Cymru sy'n rheoli'r porthladdoedd.' Wel, nid yw hynny'n ddigon da. Os oes cynllunio i fod ar gyfer Brexit caled, sy'n digwydd—ac, mewn rhai ffyrdd, mae'n rhaid i chi ddeall pam mae hynny'n digwydd; wyddoch chi, paratoi ar gyfer y gwaethaf—yna mae'n rhaid bod arian ar gael i helpu ein porthladdoedd i ymdrin â'r canlyniadau a'r oediadau anochel a fydd yn digwydd mewn gwirionedd. Nid yw hynny wedi digwydd. Yn hytrach, yr hyn yr ydym ni'n ei gael yw dim byd yn digwydd, a'r potensial, rwy'n credu, i ddweud wrth borthladdoedd, 'Eich bai chi yw unrhyw oediadau.'
I thank the First Minister for his statement. Of course, it would be for the UK Government to decide what, if any, restrictions or customs it wanted to put—or not put—on goods coming into the country, but, First Minister, you made it clear earlier that your Government still supports staying in a customs union with the EU, and staying in the single market. Previously, you have suggested that you respect the referendum result and there shouldn't be a second referendum. However, you're no longer able to claim that that is the position of your Government because you allow Ministers to speak out and say that, notwithstanding the vote of Wales and the UK in that referendum, we shouldn't have that and they should be made to vote again. Do you not understand that if the position is that there has to be another vote on any deal, all you do is incentivise the European Commission not to offer any attractive negotiating arrangement?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Wrth gwrs, mater i Lywodraeth y DU fyddai penderfynu pa, os unrhyw, gyfyngiadau neu dollau y byddai yn dymuno eu rhoi—neu beidio—ar nwyddau sy'n dod i mewn i'r wlad, ond, Prif Weinidog, fe'i gwnaethoch yn glir yn gynharach fod eich Llywodraeth yn dal i gefnogi aros mewn undeb tollau â'r UE, ac aros yn y farchnad sengl. Yn y gorffennol, rydych chi wedi awgrymu eich bod yn parchu canlyniad y refferendwm ac na ddylai fod ail refferendwm. Fodd bynnag, ni allwch chi hawlio bellach mai dyna safbwynt eich Llywodraeth oherwydd eich bod chi'n caniatáu i Weinidogion siarad a dweud, er gwaethaf pleidlais Cymru a'r DU yn y refferendwm hwnnw, na ddylem ni gael hynny ac y dylen nhw gael eu gorfodi i bleidleisio eto. Onid ydych chi'n deall os mai'r safbwynt yw bod yn rhaid cael pleidlais arall ar unrhyw fargen, y cyfan yr ydych chi'n ei wneud yw cymell y Comisiwn Ewropeaidd i beidio â chynnig unrhyw drefniant negodi deniadol?
Why does he hold the electors of Britain in such contempt? People have decided what's going to happen; they have an equal say in how it's going to happen. They're not excluded at that point—'Thanks, you all voted; from now on, you're an irrelevance.' That's what he's saying to the people of Britain. I don't advocate a second referendum on the issue. The referendum's been. His party did. His party did, after the 1997 referendum. They went into the general election in 2005 with the commitment for a second referendum on devolution. So, they were bad losers—bad losers on that side. I accept the result that we saw two years ago, but surely it is right that the people of Britain should decide how Brexit happens. It's not for the elites in the UK Government to decide how it happens; it's for the people. I don't see why there is such fear in Westminster amongst the Conservative Party of allowing people a say on how Brexit happens. People have decided the direction; they have every right to determine how the car is driven.
Pam y mae'n dirmygu etholwyr Prydain fel hyn? Mae pobl wedi penderfynu beth sy'n mynd i ddigwydd; mae ganddynt lais cyfartal o ran sut y mae'n mynd i ddigwydd. Nid ydyn nhw wedi eu gwahardd ar y pwynt hwnnw—'Diolch, rydych chi i gyd wedi pleidleisio, o hyn ymlaen, rydych chi'n amherthnasol.' Dyna beth y mae'n ei ddweud wrth bobl Prydain. Dydw i ddim yn dadlau o blaid cynnal ail refferendwm ar y mater. Mae'r refferendwm wedi bod. Ei blaid ef a'i gynhaliodd. Ei blaid a'i gynhaliodd, ar ôl y refferendwm yn 1997. Aethon nhw i mewn i'r etholiad cyffredinol yn 2005 gydag ymrwymiad i gynnal ail refferendwm ar ddatganoli. Felly, roedden nhw’n gollwyr gwael—collwyr gwael ar yr ochr honno. Rwy'n derbyn y canlyniad a welsom ni ddwy flynedd yn ôl, ond does bosib nad yw'n iawn i bobl Prydain benderfynu sut y bydd Brexit yn digwydd. Nid mater i elît Llywodraeth y DU yw penderfynu sut y bydd yn digwydd; mater i'r bobl ydyw. Dydw i ddim yn gweld pam y mae ofn o'r fath yn San Steffan ymysg y Blaid Geidwadol o ran caniatáu i bobl fynegi eu barn ar sut y bydd Brexit yn digwydd. Mae pobl wedi penderfynu ar y cyfeiriad; mae ganddyn nhw bob hawl i benderfynu sut y caiff y car ei yrru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud ei datganiad busnes. Julie James.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the business statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. There's just one change to report to today's business, which is to reduce the length of this afternoon's Stage 3 debate on the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Un newid bach a geir i fusnes heddiw, sef lleihau hyd dadl Cyfnod 3 y prynhawn yma ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru). Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes a welir ymysg papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
May I ask for a statement from the Cabinet Secretary for local government on the level of fees that local authorities in Wales are able to charge for their services? I have been contacted by a constituent in Newport who is involved in a dispute over the height of trees in a neighbouring property. He has now approached Newport City Council for help, but they're charging £320 before they will even consider the complaint. Could we have a statement from the Cabinet Secretary on whether he believes that the scale of these fees is appropriate, and whether he will lower the cap to ensure that they're not used to boost the income of local authorities by fleecing local residents?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol ar lefel y ffioedd y gall awdurdodau lleol yng Nghymru eu codi am eu gwasanaethau? Cysylltodd etholwr o Gasnewydd â mi, sydd yn rhan o anghydfod ynghylch uchder coed ar dir ei gymydog. Mae wedi mynd at Gyngor Dinas Casnewydd erbyn hyn am gymorth, ond maen nhw'n codi ffi o £320 cyn hyd yn oed ystyried y gŵyn. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ba un a yw'n credu bod graddfa'r ffioedd hyn yn briodol ai peidio, ac a fydd yn lleihau'r uchafswm er mwyn sicrhau nad yw'r ffioedd yn cael eu defnyddio i godi incwm i'r awdurdodau lleol, drwy flingo trigolion lleol?
Yes, I think that's the sort of issue that the Member should raise as a constituency issue with the Cabinet Secretary by way of correspondence.
Ie, rwy'n credu bod hwnnw'r math o fater y dylai'r Aelod ei godi ag Ysgrifennydd y Cabinet fel mater etholaethol, a hynny drwy ohebiaeth.
Could I raise two issues with the leader of the house? First of all, could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Services regarding the interoperability of the performers list in Wales and England? This is, as I understand it, the list that allows GPs to come from England to practice in Wales and, I suppose, vice versa. It's been raised with me several times by GPs in my region. I have got a particular issue at the moment in the Dyfi valley, where, for example, a practice has tried to get three locums recently. One locum took six months to get onto the performers list in Wales. Another one took two months to get onto the performers list in Wales, even though he was actually working in Bristol checking blood tests, but because the blood tests were from Wales, he had to be on the performers list in Wales. Two months' delay to do that is, I think, inordinate, when you think about it.
I don't understand the full background as to why we can't have a completely interoperable list here. Of course I support the devolution of health services in Wales, but I want us to share commonality with England in that regard. It is what's stopping many GP practices successfully using locums in the most appropriate and effective way. They are engaging with them, paying some initial costs for them, and then they are not actually working for them for several months. This is what's holding back many GP practices, actually, not their willingness or otherwise to answer the phones in the morning. That's just a way of rationing services, and let's be honest about it; we may as well face that fact. So, can we have a statement or a letter to AMs about how this works, why there are problems, and why I'm receiving GPs contacting me with months' delays in simply getting fully qualified GPs, who are on the list in England and can work as GPs in England? To my mind, they should simply cross the border with a tick-box and we should have a way of doing that.
The second issue I'd like to raise with you isn't for a statement, but it is very much around the business of the Assembly for the next couple of days. We've had a little bit of a ding-dong around whether the First Minister does involve himself in Westminster politics or not. I think we concluded that he does, and I think that we all have an interest in what's happening in Westminster today. We have the debates and the amendments on the European Union (Withdrawal) Bill from the House of Lords, and we have one and a half hours to discuss the whole bunch of amendments around devolution, around the operation of both Wales and Scotland, which I think is a disgrace—that so little time has been allowed for that debate. But, within that set of devolution amendments, we have amendments that potentially affect our legislative competence here.
We have an amendment from your party—from Jeremy Corbyn himself, with Keir Starmer as the seconder—that changes the five-year rule that we have at the moment, around regulations carrying on for five years post the operation of the EU withdrawal Bill, to three years. That itself is different to your inter-governmental agreement. The inter-governmental agreement allows for five plus two. Your own Labour leader is saying it should be three plus two. So, straight away, something that we voted on—Plaid Cymru certainly didn't support it, but we voted on it as an Assembly several weeks ago—could be changed today in the House of Commons with a different set of amendments.
This does underline, I think, just how chaotic Westminster is in dealing with devolution and, I have to say, to be frank, it underlines a lack of coherence in your own party in the way that you are addressing this. I won't rehearse the old arguments we've put forward that you did this inter-governmental agreement too early and you did it in haste and maybe you are now repenting at leisure, but can you tell the Assembly how you will deal with these issues as you receive reports from the House of Commons? As we see any impact on the devolution settlement, how do you intend to give us that information, and how do you intend that the Assembly, over the next few days, should respond to some of those amendments that might now change the EU withdrawal Bill?
A gaf i godi dau fater ag arweinydd y tŷ? Yn gyntaf oll, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â gallu i ryngweithredu y rhestrau perfformwyr yng Nghymru a Lloegr? Rwyf ar ddeall bod hon yn rhestr sy'n caniatáu i feddygon teulu ddod o Loegr i ymarfer yng Nghymru, a, dybiwn i, i'r gwrthwyneb. Mae'r mater hwn wedi'i godi â mi sawl gwaith gan feddygon teulu yn fy rhanbarth i. Mae gennyf i broblem benodol ar hyn o bryd yn Nyffryn Dyfi, lle, er enghraifft, mae practis wedi ceisio cael tri aelod o staff locwm yn ddiweddar. Cymerodd chwe mis i un locwm gael lle ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru. Cymerodd ddau fis i un arall gael lle ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru, er ei fod mewn gwirionedd yn gweithio ym Mryste yn gwirio profion gwaed, ond oherwydd bod y profion gwaed yn dod o Gymru, bu'n rhaid iddo fod ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru. Mae oedi o ddau fis i wneud hynny yn ormodol, rwy'n credu, pan fyddwch chi'n meddwl am y peth.
Dydw i ddim yn deall y cefndir llawn ynghylch pam na allwn ni gael rhestr gwbl ryngweithredol yma. Wrth gwrs, rwy'n cefnogi datganoli gwasanaethau iechyd yng Nghymru, ond rwyf eisiau inni rannu cyffredinedd â Lloegr yn hyn o beth. Mae'n rhywbeth sy'n rhwystro llawer o bractisau meddygon teulu rhag defnyddio staff locwm yn llwyddiannus yn y ffordd fwyaf priodol ac effeithiol. Maen nhw'n ymgysylltu â hwy, yn talu rhai costau cychwynnol ar eu cyfer, ac yna dydyn nhw ddim mewn gwirionedd yn gweithio iddyn nhw am sawl mis. Dyma beth sy'n dal llawer o bractisau meddygon teulu yn ôl, mewn gwirionedd, nid eu parodrwydd neu fel arall i ateb y ffôn yn y bore. Mae hon yn ffordd o ddogni gwasanaethau, gadewch inni fod yn onest am hyn; cystal inni wynebu'r ffaith honno. Felly, a gawn ni ddatganiad neu lythyr i Aelodau'r Cynulliad am sut y mae hyn yn gweithio, pam y ceir problemau, a pham yr wyf i'n cael meddygon teulu yn cysylltu â mi i ddweud am oedi am fisoedd i gael meddygon teulu cymwys, sydd ar y rhestr yn Lloegr ac sy'n gallu gweithio fel meddygon teulu yn Lloegr? Yn fy marn i, dylen nhw allu croesi'r ffin drwy roi tic syml mewn blwch a dylai fod gennym ni ffordd o wneud hynny.
Nid wyf yn gofyn i chi am ddatganiad ar yr ail fater yr hoffwn i ei godi, ond mae'n gysylltiedig iawn â busnes y Cynulliad ar gyfer y diwrnod neu ddau nesaf. Rydym ni wedi cael ychydig o ffrae ynghylch p'un a yw'r Prif Weinidog yn ymgymryd â gwleidyddiaeth San Steffan ai peidio. Rwy'n credu ein bod ni wedi dod i'r casgliad ei fod ef, a chredaf fod gennym ni i gyd ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan heddiw. Mae gennym ni'r dadleuon a'r gwelliannau ar Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) o Dŷ'r Arglwyddi, ac mae gennym ni awr a hanner i drafod y casgliad cyfan o welliannau yn ymwneud â datganoli, yn ymwneud â gweithredu yng Nghymru a'r Alban, ac rwy'n credu bod hynny'n warthus—bod y ddadl honno wedi cael cyn lleied o amser. Ond, o fewn y set honno o welliannau datganoli, mae gwelliannau a allai fod yn effeithio ar ein cymhwysedd deddfwriaethol ni yn y fan yma.
Mae gennym ni welliant gan eich plaid chi—gan Jeremy Corbyn ei hun, wedi'i eilio gan Keir Starmer—sy'n newid y rheol pum mlynedd sydd gennym ni ar hyn o bryd, o ran bod rheoliadau yn parhau am bum mlynedd ar ôl gweithrediad y Bil Ymadael yr UE, i dair blynedd. Mae hynny yn ei hun yn wahanol i'ch cytundeb rhynglywodraethol. Mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn caniatáu ar gyfer pump a dwy yn ychwanegol. Mae arweinydd y Blaid Llafur ei hun yn dweud y dylai hyn fod yn dri a dwy yn ychwanegol. Felly, yn syth, rhywbeth y gwnaethom ni bleidleisio arno— na chafodd gefnogaeth gan Blaid Cymru yn sicr, ond fe wnaethom ni bleidleisio ar hyn fel Cynulliad rai wythnosau'n ôl—mae hyn yn gallu cael ei newid heddiw yn Nhŷ'r Cyffredin drwy set wahanol o welliannau.
Rwy'n credu bod hyn yn tanlinellu, pa mor anhrefnus yw San Steffan wrth ymdrin â datganoli ac, mae'n rhaid imi ddweud y gwir yn blaen, mae'n tanlinellu diffyg cydlyniaeth o fewn eich plaid eich hun yn y ffordd yr ydych hi'n ymdrin â hyn. Ni wnaf i ailadrodd yr hen ddadleuon yr ydym ni wedi eu cyflwyno, eich bod chi wedi cyflwyno'r cytundeb rhynglywodraethol hwn yn rhy gynnar ac y gwnaethoch chi hynny ar frys ac efallai erbyn hyn eich bod chi'n difaru'ch enaid, ond a allwch chi ddweud wrth y Cynulliad sut y byddwch chi'n ymdrin â'r materion hyn wrth i chi dderbyn adroddiadau gan Dŷ'r Cyffredin? Wrth i ni weld unrhyw effaith ar y setliad datganoli, sut yr ydych chi'n bwriadu rhoi'r wybodaeth honno inni, a beth yw eich bwriad o ran sut y dylai'r Cynulliad, dros yr ychydig ddyddiau nesaf, ymateb i rai o'r gwelliannau hynny a allai yn awr newid Bil Ymadael yr UE?
Yes, well, on that second one, we're confident that the amendments are unlikely to have an effect on the LCM. The LCM was drafted in such a way as to be quite resilient in that regard, but obviously we will be keeping an eye on what's happening in Westminster. If anything happens that does affect that—and we think that's very unlikely—then, obviously, discussions with the Llywydd about how to deal with that will take place. But, I emphasise that we think that's unlikely at the moment. We always did say that we thought the position could be improved, but that we were happy with where it had got to, and that remains the situation. But, we are obviously keeping a weather eye on what's going on and, indeed, it has been the subject of some discussion between the Llywydd and ourselves, about keeping that weather eye on it. We'll be doing that this week, and many of us will be taking a very large interest in what happens this week, for obvious reasons, as you said.
In terms of the other matter, I will discuss with the Cabinet Secretary for health the best way of making sure that Members have all the information necessary to understand the system. I think that's probably likely to be by letter to AMs, but I'll have a discussion with him to make sure that Members are in possession of all the information that they need in order to be able to understand how that system operates.
Ie, wel, ar un ail bwynt hwnnw, rydym ni'n hyderus bod y gwelliannau yn annhebygol o gael effaith ar y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol. Cafodd y Memorandwm ei ddrafftio mewn ffordd eithaf cryf yn hynny o beth, ond yn amlwg, byddwn ni'n cadw llygad ar yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan. Os bydd unrhyw beth yn digwydd sy'n effeithio ar hynny—ac rydym ni'n credu bod hynny'n annhebygol iawn—yna, yn amlwg, cynhelir trafodaethau â'r Llywydd ynghylch sut i ddelio â hynny. Ond rwy'n pwysleisio ein bod ni'n credu bod hynny'n annhebygol ar hyn o bryd. Rydym ni wedi dweud bob amser ein bod ni'n credu y gallai'r sefyllfa gael ei gwella, ond ein bod ni'n hapus â lle'r oedd yn rhaid iddi fynd, ac mae'r sefyllfa honno'n parhau. Ond, yn amlwg rydym ni'n cadw llygad ar yr hyn sy'n mynd ymlaen ac, yn wir, mae wedi bod yn destun trafodaeth rhwng y Llywydd a ninnau, o ran cadw llygad gofalus yn hyn o beth. Byddwn ni'n gwneud hynny yr wythnos hon, a bydd llawer ohonom ni'n cymryd diddordeb mawr iawn yn yr hyn sy'n digwydd yr wythnos hon, am resymau amlwg, fel y gwnaethoch chi ei ddweud.
O ran y mater arall, byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd y ffordd orau o wneud yn siŵr bod Aelodau yn cael yr wybodaeth angenrheidiol i ddeall y system. Rwy'n credu bod hynny yn debygol o fod drwy lythyr at Aelodau'r Cynulliad, ond byddaf yn cael trafodaeth ag ef i wneud yn siŵr bod Aelodau yn cael yr wybodaeth sydd ei hangen arnynt er mwyn gallu deall sut y mae'r system yn gweithredu.
Last week, we had the very bad news that House of Fraser is closing stores in south Wales. In Cardiff, it's in the iconic Howells building, and of course House of Fraser in Cwmbran, too, is closing, and that will mean the loss of 438 jobs in total. I know some of my constituents work in Howells in Cardiff, which is in Jenny Rathbone's constituency in the centre of Cardiff. So, this is a real, terrible blow. Certainly in Cardiff, Howells store opened in 1865, and most people in Cardiff know somebody who worked there or did something there, including my auntie, who worked there, and everywhere you go, Howells has been such an iconic store. Of course, it is an awful blow as well because I understand that that store was actually making a profit, although it's part of the rescue deal for the House of Fraser as a whole. So, could we have a statement about what help can be given to the members of staff, the affected staff, and also can we have a debate about the future of the high street, because I think this closure and other recent closures mean that we really have to look at these threats to our high streets?
Yr wythnos diwethaf, cawsom y newyddion drwg iawn bod House of Fraser yn cau siopau yn y De. Yng Nghaerdydd, adeilad eiconig Howells sy'n cau, ac wrth gwrs mae House of Fraser Cwmbrân yn cau hefyd, a bydd hynny'n golygu colli cyfanswm o 438 o swyddi. Rwy'n gwybod bod rhai o fy etholwyr yn gweithio yn Howells yng Nghaerdydd, sydd yn etholaeth Jenny Rathbone yng nghanol Caerdydd. Felly, mae hon yn ergyd gwirioneddol ofnadwy. Yn sicr yng Nghaerdydd, agorwyd siop Howells yn 1865, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghaerdydd yn adnabod rhywun fu'n gweithio yno neu'n gwneud rhywbeth yno, gan gynnwys fy modryb, a fu'n gweithio yno, a phob man yr ewch chi, mae Howells wedi bod yn siop eiconig. Wrth gwrs, mae hefyd yn ergyd ofnadwy oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, fod y siop honno mewn gwirionedd yn gwneud elw, er ei bod yn rhan o fargen achub House of Fraser yn ei gyfanrwydd. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch pa gymorth y gellir ei roi i'r aelodau staff, y rhai yr effeithir arnynt, a hefyd a gawn ni ddadl am ddyfodol y stryd fawr, oherwydd rwy'n credu bod cau'r siop hon, ynghyd â siopau eraill sydd wedi cau yn ddiweddar, yn golygu bod yn rhaid inni edrych o ddifri ar y bygythiadau hyn i'n strydoedd mawr?
Yes, the Member raises a very important point, and these big-store closures are a real worry. The Cabinet Secretary is saying that he is very happy to write to Members and set out exactly what we're doing, but it's a combination of our usual—I'm afraid to say 'usual'; unfortunately, we have some experience of large redundancy situations in Wales. So, we have a response to that, which includes our ReAct 3 programme, providing a compressive package of support to people who do find themselves in this situation. The aim of the programme is very much to help people facing redundancy, or people who are actually redundant workers in Wales, to be able to reuse their skills in the local economy as much as humanly possible. We will support and work with House of Fraser and any company making those sorts of announcements to see what can be done. There's a range of advice available via Business Wales, and, of course, retail is identified as a priority sector in the economic action plan. But the Cabinet Secretary is indicating his willingness to write to all Members and say exactly what the situation with this announcement actually is.
Ie, mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac mae'r ffaith bod y siopau mawr hyn yn cau yn bryder gwirioneddol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud ei fod yn hapus iawn i ysgrifennu at Aelodau a nodi beth yn union yr ydym ni'n ei wneud, ond mae'n gyfuniad o'n camau arferol—mae arnaf i ofn dweud 'arferol'; yn anffodus, mae gennym ni gryn brofiad o sefyllfaoedd diswyddo mawr yng Nghymru. Felly, mae gennym ni ymateb i hynny, sy'n cynnwys ein rhaglen ReAct 3, darparu pecyn cynhwysfawr o gymorth i bobl sydd yn y sefyllfa hon. Nod pwysig y rhaglen yw helpu pobl sy'n wynebu diswyddiadau, neu bobl sy'n weithwyr sydd wedi'i diswyddo yng Nghymru, i allu ailddefnyddio eu sgiliau yn yr economi leol cymaint ag y bo modd. Byddwn ni'n cefnogi ac yn gweithio gyda House of Fraser ac unrhyw gwmni sy'n gwneud y mathau hynny o gyhoeddiadau i weld beth y gellir ei wneud. Mae amrywiaeth o gyngor ar gael drwy Busnes Cymru, ac, wrth gwrs, nodwyd manwerthu yn sector â blaenoriaeth yn y cynllun gweithredu economaidd. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei barodrwydd i ysgrifennu at bob aelod a dweud beth yn union yw'r sefyllfa o ran y cyhoeddiad hwn.
I wonder whether we could have a statement on how the Welsh Government is promoting the arts in international festivals worldwide. I ask because I've had representation from a poet currently living in Brittany, originally from Wales, who is interested in the promotion of Wales at the Festival Interceltique de Lorient in Brittany. Seventy thousand people go to that festival. In 2006, it was the year of Wales, and there was much promotion around it, but she said that since 2006, and I quote,
'a stand with a plate of Welsh cakes, some uninspiring leaflets and a cask of Felinfoel is all that's been an offer.'
I'm sure people enjoyed the Felinfoel, but it doesn't seem to be as wide an offer as we would be able to give of Wales in international festivals. She's very passionate about Wales, living there, coming from Wales, and I was wondering if you could update us on what you're doing to promote this festival and others, so that people can enjoy the Welsh culture abroad.
My second question is: we saw, did we not, how Scotland beat England in the cricket recently? We've had a debate here, via the Petitions Committee, about the creation of a Welsh cricket team. People said, 'Well, they'd only be playing Scotland, so that's not a very good thing to aspire to', but now we've seen Scotland beating England and we want to have a cricket team for our nation, so that we can celebrate, as Scotland is currently celebrating. So, I was wondering if we could have an update from the Welsh Government on their views on this. I know there has been a clash of views, but will they reconsider in light of what has happened in Scotland?
Meddwl oeddwn i tybed a gawn ni ddatganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo'r celfyddydau mewn gwyliau rhyngwladol ledled y byd. Gofynnaf oherwydd fy mod i wedi cael sylwadau gan fardd sy'n byw ar hyn o bryd yn Llydaw, yn wreiddiol o Gymru, sydd â diddordeb mewn hyrwyddo Cymru yn yr ŵyl Interceltique de Lorient yn Llydaw. Mae 70,000 o bobl yn mynd i'r ŵyl honno. 2006 oedd blwyddyn Cymru, ac roedd llawer o hyrwyddo ynglŷn â hyn, ond ers 2006, mae hi’n dweud, ac rwy'n dyfynnu,
'stondin â phlât o bice ar y maen, rhai taflenni di-fflach a chasgen o Felinfoel yw'r cyfan sydd wedi'i gynnig.'
Rwy'n siŵr bod pobl wedi mwynhau'r Felinfoel, ond dydi hi ddim yn ymddangos bod yr arlwy yn ddigon eang i gynrychioli'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig mewn gwyliau rhyngwladol. Mae hi'n teimlo'n angerddol iawn dros Gymru, yn byw yn y fan honno, ac yn dod o Gymru, a meddwl oeddwn i tybed a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar yr hyn yr ydych chi'n ei wneud i hyrwyddo'r ŵyl hon ac eraill, er mwyn i bobl allu mwynhau diwylliant Cymru dramor.
Fy ail gwestiwn yw hyn: fe welsom ni, wrth gwrs, sut y curodd y Alban Lloegr yn y criced yn ddiweddar? Rydym ni wedi cael dadl yma, drwy'r Pwyllgor Deisebau, ynghylch creu tîm criced i Gymru. Fe ddywedodd pobl, 'Wel, dim ond yn erbyn yr Alban y byddent yn chwarae, felly nid yw hynny'n beth da iawn i anelu ato', ond gan ein bod ni nawr wedi gweld yr Alban yn curo Lloegr ac rydym ni eisiau ein tîm criced ar gyfer ein cenedl ni, fel y gallwn ni ddathlu, fel y mae'r Alban yn dathlu ar hyn o bryd. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru o ran ei barn ar hyn. Rwy'n gwybod bod safbwyntiau wedi gwrthdaro, ond a fyddan nhw'n ailystyried yng ngoleuni'r hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban?
I have to admire the Member's optimism that the creation of a team immediately brings a celebratory reason. As somebody from Swansea, I have to tell you that that isn't always the case. I'm tempted to say, 'Be careful for what you wish sometimes', but the Cabinet Secretary is here, listening to that, and I'm sure he took it on board. I'm sure there are lots of good cricket players across Wales who'd be able to put a team together, but, as somebody from Swansea, I'm a little hesitant at the moment about talking about the endless celebration of teams, as we're still in mourning, obviously, about the situation of the Swans.
In terms of the arts worldwide, I had the real pleasure of being on the Welsh stall at the research and innovation conference in London last week, launching Graeme Reid's report on research and innovation in Wales. It was great to be able to celebrate a very large range of Welsh contributions to arts, culture and intellectual endeavour across the world. So, I take your point, and I'm happy to discuss with the Cabinet Secretary where we are at the moment. I was able to go to several festivals during the year of Wales, and it was great to be able to see that. So, I'll have a discussion with the Cabinet Secretary about what's currently happening and what we can do to make sure that Members are aware.
Mae'n rhaid i mi edmygu optimistiaeth yr Aelod bod creu tîm yn creu rheswm dros ddathlu. Fel rhywun o Abertawe, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych nad yw hynny bob amser yn wir. Caf fy nhemtio i ddweud, 'Gofal piau', ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yma yn gwrando ar hynny, ac rwy'n siŵr, y rhoddodd sylw i hyn. Rwy'n siŵr bod yna lawer o chwaraewyr criced da ledled Cymru a fyddai'n gallu rhoi tîm at ei gilydd, ond, fel rhywun o Abertawe, rwyf ychydig yn amheus ar hyn o bryd ynglŷn â siarad am ddathlu timau yn ddiddiwedd, gan ein bod ni'n dal i alaru sefyllfa'r Elyrch.
O ran y celfyddydau ledled y byd, cefais y pleser go iawn o fod ar stondin Cymru yn y gynhadledd ymchwil ac arloesi yn Llundain yr wythnos ddiwethaf, yn lansio adroddiad Graeme Reid ar ymchwil ac arloesi yng Nghymru. Roedd hi'n wych gallu dathlu amrywiaeth fawr o gyfraniadau Cymreig at y celfyddydau, diwylliant ac ymdrech deallusol ar draws y byd. Felly, rwy'n derbyn eich pwynt chi, ac rwy'n hapus i drafod ag Ysgrifennydd y Cabinet lle'r ydym ni arni ar hyn o bryd. Llwyddais i fynd i nifer o wyliau yn ystod y flwyddyn yng Nghymru, ac roedd yn wych i fod yn gallu gweld hynny. Felly, byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet o ran beth sy'n digwydd ar hyn o bryd a beth y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod Aelodau yn ymwybodol.
Leader of the house, you will be aware of the Scottish Government's decision to hold an inquiry into the policing of the miners' strike, and you'll be aware that this is a result of the UK Government's refusal, on a number of occasions—the Home Secretaries, Amber Rudd, and then Teresa May, whom I met with on the occasions, refusing to hold such an inquiry, despite considerable amounts of new evidence and documentation coming. And the reason it's important is not only the number of Welsh miners who were arrested, charged and then successfully prosecuted—took action against—the police for malicious prosecution, but it's the fabrication of evidence and the abuse of power that occurred, and where the orders for that abuse came from. Its relevance, of course, being that that conduct was, of course, then repeated subsequently at Hillsborough and then at the Rotherham inquiries. And that is why that conduct's important. Now, Scotland can have the inquiry because the situation with policing there is devolved, and we can't. Can I ask then that what the Welsh Government will do is that it will formally support the actions of the Scottish Government in holding its own inquiry there, but it will also make further representations to the new Home Secretary that it's about time the UK Government now held that inquiry, disclosed the documentation that is available? Because there are real questions to answer about abuse of power, where the orders actually came from, and one can only ask the question: what has the Tory Government got to hide?
Arweinydd y tŷ, byddwch yn ymwybodol o benderfyniad Llywodraeth yr Alban i gynnal ymchwiliad i blismona streic y glowyr, a byddwch yn ymwybodol bod hyn oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod, sawl gwaith—fe wnaeth yr Ysgrifenyddion Cartref, Amber Rudd, ac yna Teresa May, y gwnes i gyfarfod â hi sawl gwaith, wrthod cynnal ymchwiliad o'r fath, er gwaetha'r ffaith bod llawer iawn o dystiolaeth newydd a dogfennau wedi dod i'r golwg. Ac mae'n bwysig, nid dim ond oherwydd nifer y glowyr o Gymru a gafodd eu harestio, eu cyhuddo ac yna'u herlyn yn llwyddiannus—a gymerodd gamau yn erbyn—yr heddlu am erlyniad maleisus, ond hefyd oherwydd y ffugio tystiolaeth a'r camddefnyddio pŵer a ddigwyddodd, ac o ble y daeth y gorchmynion ar gyfer y cam-drin hwnnw. Ei berthnasedd, wrth gwrs, yw bod yr ymddygiad hwnnw wedyn, wrth gwrs, wedi'i ailadrodd yn Hillsborough ac yna ymchwiliadau Rotherham. A dyna pam y mae'r ymddygiad hwnnw yn bwysig. Nawr, gall yr Alban gynnal yr ymchwiliad oherwydd y bod y sefyllfa plismona wedi'i datganoli yno, ac ni allwn ni. A gaf i ofyn felly mai'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw cefnogi'n ffurfiol gamau Llywodraeth yr Alban i gynnal ei hymchwiliad ei hun yno, ond y bydd hefyd yn dweud wrth yr Ysgrifennydd Cartref newydd unwaith eto ei bod hi'n hen bryd i Lywodraeth y DU gynnal yr ymchwiliad hwnnw nawr, gan ddatgelu'r dogfennau sydd ar gael? Oherwydd mae yna gwestiynau gwirioneddol i'w hateb ynghylch cam-drin pŵer, o ble y daeth y gorchmynion mewn gwirionedd, ac ni all rhywun ond holi'r cwestiwn: beth sydd gan y Llywodraeth Dorïaidd i'w guddio?
Yes, I think the Member makes a series of excellent points. It's long overdue that such an inquiry takes place. The Cabinet Secretary is indicating his extreme willingness to do both of those things: both support the Scottish Government, and to write to the new Home Secretary—we haven't written to this Home Secretary, so to write to this Home Secretary and urge that such an inquiry takes place to cover the situation in England and Wales.
Ie, rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau rhagorol. Mae'n hen bryd cynnal ymchwiliad o'r fath. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei fod yn fwy na pharodi wneud y ddau beth hynny: cefnogi Llywodraeth yr Alban, ac ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref newydd—nid ydym wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref newydd, felly ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref ac annog ymchwiliad o'r fath i ystyried y sefyllfa yng Nghymru a Lloegr.
Could we have a statement from the Minister for Children, Older People and Social Care on the future of the Child Minding and Day Care Exceptions (Wales) Order 2010? Members will be aware that this is the instrument that excludes registered childminders from Government funding if they are caring for the children of relatives. I think perhaps it's a good time to look again at those exceptions in light of the disappointing uptake in the Government's childcare scheme—now might be a good time to reconsider the exceptions to see whether that scheme can be expanded and that uptake can be enhanced. So, could we have an update and a statement from that Minister on this issue as soon as possible, please?
A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol ar ddyfodol Gorchymyn Eithriadau Gwarchod Plant a Gofal Dydd (Cymru) 2010? Bydd Aelodau yn ymwybodol bod hwn yn offeryn sy'n eithrio gwarchodwyr plant cofrestredig rhag cael cyllid gan y Llywodraeth os ydynt yn gofalu am blant perthnasau. Rwy'n credu efallai ei bod hi'n amser da i edrych eto ar yr eithriadau hynny yng ngoleuni'r niferoedd siomedig sydd wedi manteisio ar gynllun gofal plant y Llywodraeth—gallai fod yn amser da i ailystyried yr eithriadau i weld a ellir ymestyn y cynllun hwnnw, a gwella'r nifer o bobl sy'n manteisio arno. Felly, a gawn ni ddiweddariad a datganiad gan y Gweinidog ar y mater hwn mor fuan â phosibl, os gwelwch yn dda?
The Minister's indicated that he's looking at the situation with regard to looking after relatives' children and what can be done to ensure both that the safeguarding laws are interpreted properly, but also that we facilitate it in various—I mean, there are any amount of scenarios to be looked at. But he's already indicated his willingness to do that, and I'll make sure that he indicates the timescale for that to all Members as well.
Mae'r Gweinidog wedi nodi ei fod yn edrych ar y sefyllfa o ran gofalu am blant perthnasau a'r hyn y gellir ei wneud i sicrhau y caiff y deddfau diogelu eu dehongli'n briodol, a hefyd ein bod yn ei hwyluso'r cynllun mewn gwahanol—wyddoch chi, mae nifer diddiwedd o sefyllfaoedd i'w hystyried. Ond mae eisoes wedi nodi ei barodrwydd i wneud hynny, a byddaf i'n gwneud yn siŵr ei fod yn nodi'r amserlen ar gyfer hynny i'r holl Aelodau hefyd.
Can I welcome, leader of the house, the fact that Stella Creasy MP secured cross-party support for the emergency debate on the Northern Ireland abortion law last week? The debate didn't hit the headlines, but it was Anna Soubry who reminded the DUP that 724 women come to the UK every year to have an abortion, as MPs last week called for urgent action to reform the law in Northern Ireland. Does the leader of the house agree that Stella Creasy has identified an opportunity for Northern Ireland and devolved nations to consider a new legislative framework to decriminalise abortions up to 24 weeks by amending the 1861 Act, which in fact was amended by the Abortion Act 1967? And can we ask the Welsh Government to consider this legislative prospect?
A gaf i groesawu, arweinydd y tŷ, y ffaith bod Stella Creasy AS wedi sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer y ddadl frys ar y gyfraith erthylu yng Ngogledd Iwerddon yr wythnos diwethaf? Nid oedd sôn am y ddadl yn y penawdau newyddion, ond Anna Soubry a wnaeth atgoffa'r DUP fod 724 o fenywod yn dod i'r DU bob blwyddyn i gael erthyliad, wrth i Aelodau Seneddol alw am weithredu brys yr wythnos diwethaf i ddiwygio'r gyfraith yng Ngogledd Iwerddon. A yw arweinydd y tŷ yn cytuno bod Stella Creasy wedi nodi cyfle i Ogledd Iwerddon a gwledydd datganoledig ystyried fframwaith deddfwriaethol newydd i gyfreithloni erthyliadau hyd at 24 wythnos drwy ddiwygio Deddf 1861, a ddiwygiwyd mewn gwirionedd gan Ddeddf Erthylu 1967? Ac a gawn ni ofyn i Lywodraeth Cymru ystyried y posibilrwydd deddfwriaethol hwn?
I was very pleased to see that Stella Creasy got that debate. I know the health Secretary is very keen on looking to see what we can do to assist. And I'm sure that he'll be very happy to consider what we can do, if we can, to help people who are stuck in that situation, which is something that is—well, it's beyond contemplation what somebody goes through if they're put into that position. So, I know that he'll be very happy to look at that.
Roeddwn i'n falch iawn o weld bod Stella Creasy wedi cael y ddadl honno. Gwn fod yr Ysgrifennydd iechyd yn awyddus iawn i edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i helpu. Ac rwy'n siŵr y bydd yn hapus iawn i ystyried beth y gallwn ni ei wneud, os gallwn ni, i helpu pobl sydd wedi'u dal yn y sefyllfa honno, sy'n rhywbeth sydd—wel, mae y tu hwnt i amgyffred yr hyn y mae rhywun yn mynd drwyddi yn y sefyllfa honno. Felly, gwn y bydd yn hapus iawn i edrych ar hynny.
Leader of the house, this lunchtime, I was pleased to attend an event hosted by Julie Morgan for Breast Cancer Care at the Pierhead, and I know that other Members—Siân Gwenllian, Jenny Rathbone, I think, as well, and Hannah Blythyn—attended. It was an excellent, very moving event actually hearing the first-hand experiences of sufferers from breast cancer. The organisation seeks to provide better all-round care following medical treatment for breast cancer. So, I wonder, in light of that event and some of the very interesting issues raised, whether we can have a statement from the Welsh Government on how you intend to support organisations like this so that people who have had breast cancer surgery don't feel that they're all at sea after that, but they feel that they do have that all-round care and support that they need to make a full and lasting recovery.
Arweinydd y tŷ, amser cinio heddiw, roeddwn i'n falch o gael mynd i ddigwyddiad a gynhaliwyd gan Julie Morgan ar gyfer Gofal Canser y Fron yn y Pierhead, a gwn fod aelodau eraill—Siân Gwenllian, Jenny Rathbone, rwy'n credu, a Hannah Blythyn—yn bresennol hefyd. Roedd yn ddigwyddiad ardderchog, teimladwy iawn mewn gwirionedd, i glywed am brofiadau o ganser y fron gan bobl sy'n dioddef eu hunain. Mae'r sefydliad yn ceisio darparu gwell gofal cyffredinol yn dilyn triniaeth feddygol ar gyfer canser y fron. Felly, tybed, yn sgil y digwyddiad hwnnw a rhai o'r materion diddorol iawn a godwyd, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut yr ydych yn bwriadu cefnogi sefydliadau fel hyn fel nad yw pobl sydd wedi cael llawdriniaeth canser y fron yn teimlo eu bod ar eu pennau eu hunain yn llwyr wedi hynny, ond eu bod yn teimlo bod ganddynt y gofal cyffredinol a'r cymorth hwnnw sydd eu hangen arnyn nhw i wella'n llawn ac yn barhaol.
Yes, I'm sure the health Secretary will be more than happy to update Members on what the post breast cancer care is. The Member will be aware that I myself am a survivor of breast cancer, and I have to say I was extremely grateful for all the support that I received. It is essential that you have that support in order to put your life back in order. I know the health Secretary shares those views.
Ie, rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd iechyd yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am beth yw'r gofal i bobl sydd wedi cael canser y fron. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fy mod i fy hun wedi goroesi canser y fron, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n hynod o ddiolchgar am yr holl gefnogaeth a gefais. Mae'n hanfodol eich bod yn derbyn y gefnogaeth honno er mwyn rhoi trefn yn ôl ar eich bywyd. Gwn fod yr Ysgrifennydd iechyd yn rhannu'r safbwyntiau hynny.
On Sunday, I took part in a litter pick on Llandanwg beach, and within one square metre of that shoreline we collected this rubbish. As you can see, this is considerable rubbish, and remember it's one square metre's worth on the tideline. What you will see is that 99 per cent of it is plastic, but large volumes of it are the very small plastic straws from the drinks that most children have. So, the question that I want to ask, leader of the house, is whether the Welsh Government would consider looking at stopping or indeed reducing the supply of those types of straws through its public procurement policy. In 2015, your predecessor made this statement:
'The recent passing of the Well-being of Future Generations (Wales) Act (2015) gives us a new opportunity to advance the principles of public procurement in Wales, building on the good work since 2012. Putting this into practice in the public service means we must continue to look toward our future generations and deliver more sustainable outcomes from our procurements so that our expenditure can help achieve the seven well-being goals'
of that Act. I would ask that, through our public procurement, we seriously look at widening ethical procurement to include looking after the environment, and particularly to look at whether our services that we procure are not adding to more litter on the shoreline, with one square metre producing that amount of debris.
Ddydd Sul, cymerais ran mewn digwyddiad casglu sbwriel ar draeth Llandanwg, a gwnaethom ni gasglu'r sbwriel hyn o fewn un fetr sgwâr o forlin y traeth hwnnw. Fel y gallwch chi ei weld, mae hyn yn llawer iawn o sbwriel, a chofiwch mai gwerth un fetr sgwâr oddi ar linell y llanw yw hwn. Byddwch yn gweld bod 99 y cant ohono yn blastig, ond llawer iawn ohono yw'r gwellt plastig bach iawn o'r diodydd hynny y mae'r rhan fwyaf o blant yn eu hyfed. Felly, y cwestiwn yr wyf i'n dymuno'i ofyn, arweinydd y tŷ, yw a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried edrych ar atal neu, yn wir, leihau cyflenwad y mathau hynny o wellt drwy ei pholisi caffael cyhoeddus. Yn 2015, gwnaeth eich rhagflaenydd y datganiad hwn:
'Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) (2015) yn rhoi cyfle newydd i ni hybu egwyddorion caffael cyhoeddus yng Nghymru, gan adeiladu ar y gwaith da ers 2012. Golyga rhoi hyn ar waith yn y gwasanaeth cyhoeddus fod rhaid i ni barhau i edrych tuag at ein cenedlaethau i ddod a sicrhau canlyniadau mwy cynaliadwy o'n caffael fel y gallai ein gwariant helpu i gyflawni'r saith nod llesiant'
a nodir yn y Ddeddf honno. Byddwn i'n gofyn ein bod, trwy ein prosesau caffael cyhoeddus, yn edrych o ddifri ar ehangu caffael moesegol i gynnwys gofalu am yr amgylchedd, ac i edrych yn arbennig i sicrhau nad yw'r gwasanaethau yr ydym ni'n eu caffael yn ychwanegu at fwy o sbwriel ar y draethlin, wrth i un fetr sgwâr gynhyrchu cymaint â hynny o sbwriel.
Yes, and I think the Member makes a very good point, and it's a point that all of us who walk the shoreline would want to reinforce. We've all been written to, I'm sure, by several schools in our own constituencies and regions asking us what on earth we're doing to reduce this and giving specific examples. Certainly, schools in my constituency have written to me asking what we're doing. We have got Value Wales and the National Procurement Service working closely with the Future Generations Commissioner for Wales's office and WRAP to develop and deliver several pilots in conjunction with local authorities and partners across Wales to demonstrate new approaches in procurement that fully embrace the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and one of those pilots covers the plastic straws issue. Officials are looking to see what we can do to develop a range of measures to identify trends and implement actions to reduce or eliminate the use of plastics, including food packaging and straws, in our contracts in the future. We're also consulting on those measures with suppliers in June—just right now, June 2018—and will monitor the outcomes as part of the formal contract management of those suppliers moving forward.
We've got a range of other things that we're looking into, and one of the pilots, for example—the Llywydd will be particularly interested to know—is with supporting Ceredigion County Council with their collaborative catering disposables framework, which fully embeds the well-being of future generations Act and looks at sustainable alternatives to plastics across the county. So, we're looking at a range of pilots in Joyce Watson's region that she'll be very interested in, and what we're looking to see is how fast we can roll those out across Wales so that we can eliminate the scourge of plastic in our oceans, which I know Members will have seen programmes on the television about—the penetration of microplastics right across the Arctic, in particular, which is horrendous to look at. So, the sooner we act, the better.
Ie, ac rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn, ac mae'n bwynt yr hoffai pob un ohonom ni sy'n cerdded ar hyd y draethlin ei atgyfnerthu. Rydym ni i gyd wedi cael gohebiaeth ysgrifenedig, rwy'n siŵr, gan nifer o ysgolion yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau ein hunain yn gofyn inni beth ar y ddaear yr ydym ni'n ei wneud i leihau hyn ac yn rhoi enghreifftiau penodol. Yn sicr, mae ysgolion yn fy etholaeth i wedi ysgrifennu ataf yn gofyn beth yr ydym ni'n ei wneud. Mae gennym ni Gwerth Cymru a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gweithio'n agos gyda swyddfa Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru a WRAP i ddatblygu a chyflawni sawl cynllun arbrofol ar y cyd ag awdurdodau lleol a phartneriaid ledled Cymru i ddangos dulliau newydd ym maes caffael sy'n llwyr ymgorffori Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae un o'r cynlluniau arbrofol hynny yn ymwneud â gwellt plastig. Mae swyddogion yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i ddatblygu amrywiaeth o ddulliau o nodi tueddiadau a gweithredu camau i leihau neu ddileu'r defnydd o blastigau, gan gynnwys deunydd pacio bwyd a gwellt, yn ein contractau yn y dyfodol. Rydym ni hefyd yn ymgynghori ar y mesurau hynny â chyflenwyr ym mis Mehefin—nawr, Mehefin 2018—a bydd yn monitro canlyniadau yn rhan o reoli contract ffurfiol y cyflenwyr hynny wrth symud ymlaen.
Mae gennym ni amrywiaeth o bethau eraill yr ydym ni'n eu hystyried, ac un o'r cynlluniau arbrofol, er enghraifft—bydd gan y Llywydd ddiddordeb arbennig i wybod—yw cefnogi Cyngor Sir Ceredigion â'u fframwaith nwyddau arlwyo tafladwy cydweithredol, sy'n ymwreiddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn llwyr ac yn ystyried dewisiadau amgen cynaliadwy i blastigau ledled y sir. Felly, rydym yn ystyried amrywiaeth o gynlluniau arbrofol yn rhanbarth Joyce Watson, y bydd ganddi ddiddordeb arbennig ynddyn nhw, a'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i weld yw pa mor gyflym y gallwn ni gyflwyno'r rhain ledled Cymru fel y gallwn ni ddileu'r pla o blastig yn ein cefnforoedd, a gwn y bydd yr Aelodau wedi gweld rhaglenni ar y teledu ynghylch—treiddiad microblastigau ar draws yr Arctig, yn arbennig, sy'n beth ofnadwy i edrych arno. Felly, gorau po gyntaf y byddwn yn gweithredu.
I'm aware that many Members take part in community rubbish collections and community plastic collections on beaches. I don't want it to be set as a precedent that you bring your collections in with you as props to this Chamber. I allowed it on that point, to make your case effectively. If I could also make the point that the Member sitting next to Joyce Watson took a photograph at that point. We're not elected into this Chamber to take photographs of each other. So, if I can just remind Members of that point as well. But the points are important ones, and I didn't want to interrupt or demean the points that were being made. Rhun ap Iorwerth.
Rwy'n ymwybodol bod llawer o'r Aelodau yn cymryd rhan mewn casgliadau sbwriel cymunedol a chasgliadau plastig cymunedol ar draethau. Nid wyf i'n dymuno ei osod yn gynsail y cewch ddod â'ch casgliadau i'w defnyddio yn bropiau i'r Siambr hon. Mi wnes i ei ganiatáu ar y pwynt hwnnw, er mwyn i chi gyflwyno'ch achos yn effeithiol. Byddaf i hefyd yn gwneud y pwynt bod yr Aelod sy'n eistedd wrth ymyl Joyce Watson wedi tynnu llun ar y pwynt hwnnw. Nid ydym ni wedi ein hethol i'r Siambr hon i dynnu lluniau o'n gilydd. Felly, rwyf yn atgoffa'r Aelodau am y pwynt hwnnw hefyd. Ond mae'r pwyntiau yn rhai pwysig, ac nid oeddwn i'n dymuno torri ar draws neu ddifro'r pwyntiau a oedd yn cael eu gwneud. Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi wnes i yrru ddoe o fy etholaeth, o Ynys Môn, lawr i Gaerdydd mewn car o'r unfed ganrif ar hugain, sef car trydan, Renault ZOE. Yn anffodus, mae isadeiledd gwefru trydan Cymru yn dod o'r ganrif ddiwethaf, ddywedwn i. Methais i â gyrru'n syth i lawr a gorfod dod drwy Loegr er mwyn gallu gwefru. Nid ydy hynny, yn amlwg, yn dderbyniol erbyn hyn. Mae Plaid Cymru wedi llwyddo i gael £2 miliwn allan o'r Llywodraeth drwy'r gyllideb i weithio ar gynllun i ehangu pwyntiau gwefru. A gaf i ddiweddariad gan y Llywodraeth ar sut mae hwnnw'n cael ei wario a sut mae am olygu ein bod ni, yn fuan iawn, iawn, am gael pwyntiau gwefru yn rhywle rhwng Ynys Môn a Chaerdydd?
Thank you very much, Llywydd. Yesterday, I drove from my constituency, in Anglesey, to Cardiff in a twenty-first century car, which was electrically powered—a Renault ZOE. Unfortunately, the charging infrastructure for Wales comes from the last century. I failed to travel straight down and had to come through England in order to charge. That’s clearly not acceptable now. Plaid Cymru has succeeded in getting £2 million from the Government through the budget agreement to work on a plan to expand charging points. Can I get an update from the Government on how that is being spent and how it will mean that we will very soon have charging points somewhere between Anglesey and Cardiff?
Ie, Aberystywth.
Yes, Aberystywth.
The Member makes—
Mae'r Aelod yn gwneud—
Nid Aberystywth. [Chwerthin.]
Not Aberystywth. [Laughter.]
The Member makes an excellent point and it's one that the Government fully supports. I'm very pleased that we've got the arrangement in place. I will certainly speak to the Cabinet Secretary about where we are with the updates. I too would love to have an electric vehicle that I take longer journeys in, and I'm sure a large number of us share that ambition. So, it's something that we all share the ambition for and I will certainly speak to my Cabinet Secretary colleague about exactly where we are in that plan.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt ardderchog ac mae'n un y mae'r Llywodraeth yn ei gefnogi'n llwyr. Rwy'n falch iawn bod gennym y trefniant ar waith. Byddaf i'n sicr yn siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch y sefyllfa o ran diweddariadau. Byddwn i hefyd wrth fy modd yn cael cerbyd trydan i wneud teithiau hwy, ac rwy'n siŵr bod llawer iawn ohonom yn rhannu'r uchelgais hwnnw. Felly, mae'n rhywbeth yr ydym ni i gyd yn rhannu'r un uchelgais ar ei gyfer a byddaf i'n sicr yn siarad â fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ble yn union ydym ni arni ar y cynllun hwnnw.
Leader of the house, I'd like to ask for two statements. Last week, the Riverfront in Newport hosted the world premiere of the Welsh National Opera's production of Rhondda Rips it Up!, an opera telling the life story of Newport suffragette, activist and entrepreneur Margaret Mackworth or Lady Rhondda. It's touring still now for those of you who haven't seen it. But John Frost School pupils from my constituency performed a special collaboration, Deeds not Words, immediately before the wonderful performance, and the project gave students an opportunity to work with top-class performers from the Welsh National Opera and, along with the rest of the audience, I was really blown away by their performance. Most importantly, the project has shown how giving young people the chance to have their voices heard through performance has a significant, positive impact on their mental well-being. Leader of the house, can we have a statement on the benefit of creative arts on the mental well-being of young people?
And my second request is: could we have a debate or statement on women and girls in sport? Tonight, Wales take on Russia at Newport Stadium in Spytty Park for the FIFA Women's World Cup qualifiers and, following the growth of girls' football, it would be good to hear how Welsh Government can support more participation of women and girls in sports such as football.
Arweinydd y tŷ, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Yr wythnos diwethaf, cynhaliodd Glan-yr-afon yng Nghasnewydd berfformiad cyntaf y byd o waith Opera Cenedlaethol Cymru Rhondda Rips it Up!, opera yn adrodd hanes bywyd y swffragét, ymgyrchydd ac entrepreneur o Gasnewydd, Margaret Mackworth, neu Arglwyddes Rhondda. Mae'n dal i fod ar daith ar hyn o bryd i'r rheiny ohonoch nad ydych wedi'i gweld. Ond perfformiodd disgyblion o Ysgol John Frost yn fy etholaeth i waith cydweithredol arbennig, Deeds not Words, yn syth cyn y perfformiad gwych, a rhoddodd y prosiect gyfle i'r myfyrwyr weithio gyda pherfformwyr o'r radd flaenaf o Opera Cenedlaethol Cymru ac, ynghyd â gweddill y gynulleidfa, cefais fy ngwefreiddio gan eu perfformiad. Yn bwysicaf oll, mae'r prosiect wedi dangos sut y mae rhoi llais i bobl ifanc trwy berfformio yn cael effaith gadarnhaol sylweddol ar eu lles meddwl. Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad ar fudd y celfyddydau creadigol ar les meddwl pobl ifanc?
A fy ail gais i yw: a gawn ni ddadl neu ddatganiad ar ferched a menywod mewn chwaraeon? Heno, mae Cymru yn chwarae yn erbyn Rwsia yn Stadiwm Casnewydd ym Mharc Spytty ar gyfer gemau rhagbrofol Cwpan y Byd FIFA Menywod ac, yn dilyn twf pêl-droed merched, byddai'n dda clywed sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi mwy o fenywod a merched i gymryd rhan mewn chwaraeon fel pêl-droed.
On the first matter, I haven't had the chance to see it. I do hope I will have the chance to see it. I've heard very good things about the performance. We do have the Welsh Government vision statement 'Light Springs through the Dark', which is our statement on culture and creative activity, and that absolutely acknowledges the positive impact on health and well-being, supplementing medicines and core well-being, that participation in culture and the arts can have. It's a well-known fact that participation, in the widest sense of the word, in arts and cultural activity increases personal confidence, individual confidence. It also increases community cohesion, community pride. Bethan Sayed's remarks about the international festivals and the pride that people take in the cultural activities of their nation is a very good example of how it improves both individual and mental health. The young people who are taking part in that activity I know will have grown in confidence and in partnership and in cohesion as a result of that. So, we very much acknowledge that as part of our culture and creative statement, but we also acknowledge it as part of the mental health statement and it's a very important thing to emphasise in this Chamber.
In terms of women and girls in sport, Llywydd, I hope you will indulge me in a very short anecdote, because I recently attended a fundraising quiz. We were asked to play jokers on a round that we thought we'd do best on. Many people played their joker on the sport round and every question was about Welsh women's sportspeople, and it was amazing how many people couldn't name, for example, three Welsh women Olympians or any member of the Welsh football team or Welsh rugby team, and so on. It underlined to me the real need to highlight the participation of women in sport, so that they can be the role models—they are the role models—but that more people can understand the role of a role model in sport, and actually how incredibly well they always do and how we should be proud of them. So, I'll certainly be taking that up with the Minister and making sure that we can highlight all of their endeavours.
O ran y mater cyntaf, nid wyf i wedi cael cyfle i'w weld. Rwy'n gobeithio y caf i gyfle i'w weld. Rwyf wedi clywed sylwadau da iawn am y perfformiad. Mae gennym ni ddatganiad o weledigaeth Llywodraeth Cymru 'Golau yn y Gwyll', sef ein datganiad ar ddiwylliant a gweithgareddau creadigol, ac mae hynny'n cydnabod yr effaith gadarnhaol y gall cymryd rhan yn y celfyddydau a diwylliant ei chael ar iechyd a lles, gan ategu meddyginiaethau a lles craidd. Mae'n ffaith hysbys bod cymryd rhan, yn yr ystyr ehangaf, yn y celfyddydau a gweithgareddau diwylliannol yn cynyddu hyder personol, hyder yr unigolyn. Mae hefyd yn cynyddu cydlyniant cymunedol, balchder cymunedol. Mae sylwadau Bethan Sayed am y gwyliau rhyngwladol a balchder y bobl yng ngweithgareddau diwylliannol eu cenedl yn enghraifft dda iawn o sut y mae'n gwella iechyd meddwl ac iechyd yr unigolyn. Rwy'n gwybod y bydd y bobl ifanc sy'n cymryd rhan yn y gweithgaredd hwnnw wedi tyfu o ran hyder, ac mewn partneriaeth ac mewn cydlyniant o ganlyniad i hynny. Felly, rydym ni'n cydnabod hynny yn fawr iawn yn rhan o'n datganiad diwylliant a chreadigrwydd, ond rydym ni hefyd yn ei gydnabod yn rhan o'r datganiad iechyd meddwl ac mae'n bwysig iawn pwysleisio hynny yn y Siambr hon.
O ran menywod a merched mewn chwaraeon, Llywydd, rwy'n gobeithio y byddwch yn caniatáu i mi adrodd hanesyn byr iawn, oherwydd es i'n ddiweddar i noson gwis i godi arian. Gofynnwyd inni chwarae cellweirwyr mewn rownd yr oeddem ni'n credu y byddem yn gwneud y gorau ynddi. Chwaraeodd llawer o bobl eu cellweirwyr ar y rownd chwaraeon ac roedd pob cwestiwn am fenywod o Gymru ym maes chwaraeon, ac roedd yn rhyfeddol faint o bobl a oedd yn methu ag enwi, er enghraifft, tair menyw o Gymru sydd wedi cymryd rhan yn y Gemau Olympaidd neu unrhyw aelod o dîm pêl-droed neu rygbi Cymru, ac ati. Pwysleisiodd hyn i mi yr angen gwirioneddol i dynnu sylw at fenywod sy'n cymryd rhan ym maes chwaraeon, er mwyn iddyn nhw fod yn esiamplau da i eraill—maen nhw yn esiamplau da—ond er mwyn i fwy o bobl allu deall swyddogaeth esiampl dda mewn chwaraeon, ac mewn gwirionedd pa mor anhygoel o dda y maen nhw'n ei wneud bob amser a sut y dylem ni fod yn falch ohonynt. Felly, byddaf i'n sicr yn codi hynny â'r Gweinidog ac yn gwneud yn siŵr y gallwn ni dynnu sylw at eu holl ymdrechion.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Tai ac Adfywio, ac rwy'n galw arni hi i wneud ei datganiad ar y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd ac ati) (Cymru)—Rebecca Evans.
The next item is a statement by the Minister for Housing and Regeneration, and I call on her to make her statement on the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. Yesterday, I laid the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, together with the explanatory memorandum, before the National Assembly for Wales. I am pleased to have this opportunity to make a statement about the Bill. Members will know that we are committed to removing barriers to entering and moving within the private rented sector. 'Prosperity for All', our national strategy, recognises that people cannot live well without good quality, affordable homes. We want to make renting privately a positive choice that is widely accessible. To that end, I believe any costs associated with renting must be reasonable, affordable and transparent.
Sadly, evidence shows that the current fees charged by letting agents often present a significant barrier to many tenants. This is especially so for people living on lower incomes, including young couples starting their lives together, students living on restricted incomes, or single parents struggling to make ends meet, for example. Fees can result in individuals or families borrowing money from friends or relatives, struggling to pay bills, or getting into debt. They may become overdrawn or, in the worst cases, may turn to payday loans or doorstep lenders. We know that tenants often experience the same level of service from agents, but see wide variation in what they are expected to pay. It's questionable whether the costs incurred are consistent with the fees that tenants are required to pay. And, in any event, landlords also pay agents for lettings and property management services. The requirement to pay these fees also makes it harder to plan for a tenancy, which in turn affects the affordability and accessibility of the private rented sector. Tenants are not inclined to challenge or bargain with agents, often due to desperation to find a home in the face of competition from other tenants. Tenants are also in a position where there is almost always only one agent managing a property, meaning that they have no choice but to pay the fee demanded from that agent if they want to rent the property.
To address these concerns, the Bill will make the costs tenants face in future significantly lower and simpler to understand. The Bill is drafted in the light of the Renting Homes (Wales) Act 2016, and therefore applies to contract holders. No longer will they be charged for an accompanied viewing, receiving an inventory, or signing a contract. No longer will they be charged for renewing a tenancy. And no longer will they see a range of services added to their contract as check-out fees when they move out. Payments will be much more predictable, limited to rent, security deposits, holding deposits and payments in default. I expect most contract holders will only ever need to think about paying their rent and finding a security deposit. The Bill also guarantees that holding deposits are capped to a week’s rent. This is the level that most tenants currently pay, but I want to ensure that the costs they face at the beginning of their rental contract are kept to a minimum. Similarly, most tenants currently pay the equivalent of around a month’s rent as a security deposit, which I think is reasonable. However, the Bill provides for a regulation-making power regarding the amount of a security deposit. This safeguard has been provided to ensure we can avoid costs rising to an unreasonable level.
Many agents and landlords will recognise the purpose of the Bill, which will ensure that we see the change in practice in the private rented sector that I know Members have been calling for. If, in future, an agent or landlord requires payments that have been prohibited—that is, payments other than permitted payments—they will commit an offence. We have also provided local housing authorities with powers to investigate offences and to prosecute people who obstruct those investigations, for example by providing false or misleading information.
The implications of committing an offence are serious. Local housing authorities may offer a fixed penalty notice of £500 to discharge liability to a person they believe has committed an offence of requiring a prohibited payment. If the penalty is not paid, prosecution through the magistrates' court may follow. A person guilty of an offence of requiring a prohibited payment is liable on summary conviction to a fine. The Bill requires a local housing authority to notify the conviction to Rent Smart Wales, the licensing authority designated under the Housing (Wales) Act 2014, as soon as it becomes aware of the conviction. Contravening the ban on fees may mean the withdrawal of a licence to carry out lettings or property management work. Therefore, it is in a person’s best interests to ensure that they comply with the Bill. Let me be very clear: agents and landlords might be putting their business at risk if they are convicted of an offence.
It is my pleasure to introduce this Bill for scrutiny by the Assembly. I very much look forward to engaging with the Assembly and the Assembly's committees over the coming months on a Bill that I hope will prove to be an important milestone in improving the lives of hundreds of thousands of people in Wales who currently rent in the private rented sector. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ddoe, gosodais Fil Rhentu Cartrefi (Ffioedd ac ati) (Cymru), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i wneud datganiad am y Bil. Bydd Aelodau yn gwybod ein bod yn ymrwymedig i gael gwared ar rwystrau o ran cael mynediad a gallu symud o fewn y sector rhentu preifat. Mae 'Ffyniant i Bawb', ein strategaeth genedlaethol, yn cydnabod na all pobl fyw yn dda heb gartrefi fforddiadwy o ansawdd da. Rydym yn awyddus i wneud rhentu yn breifat yn ddewis cadarnhaol sydd ar gael yn eang. I'r perwyl hwnnw, rwy'n credu ei bod yn rhaid i unrhyw gostau sy'n gysylltiedig â rhentu fod yn rhesymol, yn fforddiadwy ac yn dryloyw.
Yn anffodus, mae tystiolaeth yn dangos bod y ffioedd a godir ar hyn o bryd gan asiantau gosod tai yn aml yn rhwystr sylweddol i lawer o denantiaid. Mae hynny'n arbennig o wir am bobl sy'n byw ar incwm llai, gan gynnwys cyplau ifanc sy'n dechrau ar eu bywyd gyda'i gilydd, myfyrwyr sy'n byw ar incwm cyfyngedig, neu rieni sengl sy'n cael trafferth i gael dau ben llinyn ynghyd, er enghraifft. Gall ffioedd arwain at unigolion neu deuluoedd yn benthyca arian oddi ar ffrindiau neu berthnasau, yn cael trafferth i dalu biliau, neu'n mynd i ddyled. Efallai eu bod yn mynd i orddrafft neu, yn yr achosion gwaethaf, fe allen nhw droi at fenthyciadau diwrnod cyflog neu fenthycwyr carreg y drws. Fe wyddom fod tenantiaid yn aml yn cael yr un yr un lefel o wasanaeth gan asiantau, ond eu bod yn gweld amrywiaeth eang yn yr hyn y mae disgwyl iddyn nhw ei dalu. Mae'n amheus a yw'r costau a delir yn gyson â'r ffioedd y mae'n ofynnol i denantiaid eu talu. A, beth bynnag, mae landlordiaid hefyd yn talu asiantau am osod tai ac am wasanaethau rheoli eiddo. Mae'r gofyniad i dalu'r ffioedd hyn yn ei gwneud yn anoddach hefyd i gynllunio ar gyfer tenantiaeth, ac mae hynny wedyn yn effeithio ar fforddiadwyedd a hygyrchedd y sector rhentu preifat. Nid yw tenantiaid fel arfer yn herio neu fargeinio gydag asiantau, yn aml am eu bod yn daer am ddod o hyd i gartref yn wyneb cystadleuaeth gan denantiaid eraill. Mae tenantiaid hefyd mewn sefyllfa lle nad oes ond un asiant rheoli ar eiddo bron yn ddieithriad, sy'n golygu nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis ond talu'r ffi y mae'r asiant hwnnw'n ei ofyn os ydyn nhw'n awyddus i rentu'r eiddo.
I ymateb i'r pryderon hyn, bydd y Bil yn gwneud y costau y bydd y tenantiaid yn eu hwynebu yn y dyfodol yn llai o lawer ac yn haws eu deall. Cafodd y Bil ei ddrafftio yng ngoleuni Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, ac felly mae'n berthnasol i ddeiliaid contract. Ni fydd tâl yn cael ei godi arnyn nhw mwyach am fynd i weld eiddo gyda rhywun, am gael rhestr eiddo, nac am lofnodi contract. Ni fydd yn rhaid iddyn nhw dalu am adnewyddu tenantiaeth mwyach. Ac ni fyddan nhw'n gweld ystod o wasanaethau yn cael ei hychwanegu at eu contract fel ffioedd wrth ymadael pan fyddan nhw'n symud allan mwyach. Bydd taliadau yn llawer mwy rhagweladwy, yn gyfyngedig i'r rhent, adneuon diogelwch, blaendaliadau cadw a diffygdaliadau. Rwy'n disgwyl na fydd yn rhaid i'r rhan fwyaf o ddeiliaid contract ond meddwl am dalu eu rhent a dod o hyd i flaendal diogelwch. Mae'r Bil yn gwarantu hefyd na fydd blaendaliadau cadw ddim mwy na rhent un wythnos. Dyma'r gyfradd y mae'r rhan fwyaf o denantiaid yn ei thalu ar hyn o bryd, ond fwyf eisiau sicrhau bod y costau a wynebir ganddynt ar ddechrau eu contract i rentu cyn lleied ag y bodd modd. Yn yr un modd, mae'r rhan fwyaf o denantiaid ar hyn o bryd yn talu rhywbeth sy'n cyfateb i fis o rent fel blaendal diogelwch, a chredaf fod hynny'n rhesymol. Fodd bynnag, mae'r Bil yn darparu ar gyfer pŵer i wneud rheoliadau ynglŷn â maint y blaendal diogelwch. Mae'r amddiffyniad hwn wedi'i ddarparu i sicrhau ein bod yn gallu osgoi cynyddu costau i lefel afresymol.
Bydd llawer o asiantau a landlordiaid yn cydnabod diben y Bil, a fydd yn sicrhau ein bod yn gweld y newid mewn arfer yn y sector rhentu preifat yr wyf yn gwybod bod Aelodau wedi galw amdano. Os, yn y dyfodol, y bydd asiant neu landlord yn gofyn am daliadau sydd wedi'u gwahardd—hynny yw, taliadau ac eithrio'r taliadau a ganiateir—byddant yn cyflawni trosedd. Rydym hefyd wedi rhoi pwerau i awdurdodau tai lleol ymchwilio i droseddau ac erlyn pobl sy'n rhwystro'r ymchwiliadau hynny, er enghraifft drwy ddarparu gwybodaeth anwir neu gamarweiniol.
Mae goblygiadau cyflawni trosedd yn ddifrifol. Gall awdurdodau tai lleol gyflwyno hysbysiad cosb benodedig o £500 i fodloni atebolrwydd i unigolyn y credant ei fod wedi cyflawni trosedd o ofyn am daliad gwaharddedig. Os na thelir y gosb, gellid dilyn hynny gan erlyn drwy'r llys ynadon. Bydd unigolyn sy'n euog o'r drosedd o ofyn am daliad gwaharddedig yn agored i ddirwy yn dilyn euogfarn ddiannod. Mae'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdod tai lleol hysbysu Rhentu Doeth Cymru am euogfarn, sef yr awdurdod trwyddedu dynodedig o dan Ddeddf Tai (Cymru) 2014, cyn gynted ag y daw'n ymwybodol o'r euogfarn. Gall torri'r gwaharddiad ar ffioedd olygu atal trwydded i waith gosod neu reoli eiddo. Felly, mae er lles yr unigolyn i sicrhau ei fod yn cydymffurfio â'r Bil. Gadewch i mi fod yn glir iawn: gallai asiantau a landlordiaid roi eu busnes yn y fantol os cânt eu heuogfarnu o gyflawni trosedd.
Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil hwn i'w graffu gan y Cynulliad. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at ymgysylltu â'r Cynulliad a phwyllgorau'r Cynulliad dros y misoedd nesaf ar y Bil yr wyf yn gobeithio fydd yn garreg filltir bwysig o ran gwella bywydau cannoedd o filoedd o bobl yng Nghymru sy'n rhentu yn y sector rhentu preifat ar hyn o bryd. Diolch.
Can I begin by broadly welcoming this legislative initiative? It follows the operation of a similar measure in Scotland from 2012, and there's proposed legislation at Westminster; I think that was launched last month. So, there's a clear public need for reform in this area of law, and the Bill will seek to create a more transparent private rented sector and market, and we do support those aims.
The private residential sector market offers an important housing option and currently accounts for about 15 per cent of the dwelling stock here in Wales, and that has more than doubled in size since the year 2000. A recent survey of private renters suggests that nearly one in three households who rent their home privately do so through a letting agent. So, a lot of people in Wales—about 57,000 households—live in homes let through agents, so it's a very significant sector. The vast majority of these tenants will have paid letting fees. Last year, one in three tenants of letting agents paid over £200 in fees to begin a tenancy, and this means that to rent an average three-bed home, for instance, in Cardiff would require more than £1,600 in set-up costs, including rent in advance and bond. So, significant change is needed across the sector—I don't think that can be denied—and we are in a good position now to make these changes as we've also had a change to fee structures as a result of the renting homes Act, and I do think it's time to move to more comprehensive reforms. So, we are supportive of the principle.
I think it's important for the Government—and, indeed, in the scrutiny process, for the committee—to look at the experience in Scotland. I know their legal situation was different, but since an effective ban—one did technically exist before—on many of these fees came into force in 2012, by the Scottish Government's own data, there was, in the 12 months that followed the ban, an increase in rents by 4.2 per cent. So, I think we've got to be careful about how some of these costs get recirculated in the system. So, it's really important, I think, to distinguish those costs that are legitimate from those—if I can use the appropriate phrase in this context—that are rent-seeking; they are getting money out of people who are in a vulnerable position, and are therefore charged all sorts of bells and whistles when they wind up a tenancy, or whatever. So, it's very, very important that we learn from experience.
I think there are some reasonable alternative approaches that have been raised, and I think we ought to, in the spirit of open scrutiny, look at these. Just to mention a few—and I think this has come up in other legislatures—there's the spreading the cost alternative, where those fees that are seen as legitimate are spread perhaps over the tenancy or the first six months of the tenancy, so you don't have this terrible upfront burden, which does create a really difficult situation for many households, particularly those that are in financial need, for instance. But, inevitably, in a big change in your life situation, large upfront costs are difficult to manage.
I think the Residential Landlords Association has also engaged in this process and come up with some alternatives for consideration. Some of these are ones that could be accommodated even if we have a much more regulation-based approach, but they have urged the Government to use the powers under the Consumer Rights Act 2015, for instance, so that fees get displayed more prominently, and if they are displayed more prominently I think that those that are manifestly unfair are challengeable. So, I think that's an interesting idea. I think that we should be open to those in the sector who are deeply involved, and that includes management agencies, because many of them do a thoroughly excellent job and are important for the effective working of the market, but also the landlords who are seeking a system themselves that has an appropriate level and fair costs and a market system that is reasonable to them. Because, in this reform, we are kind of trying to shift the balance to landlords seeking those costs and negotiating effective services with the letting agencies, so we need to look at that.
Can I just conclude? I think this is a very important piece of legislation. I'm sure it will get widespread support, but, obviously, we will want to examine it fully and see how we may want to develop things now the debate has started. Thank you.
A gaf i ddechrau drwy led groesawu'r fenter ddeddfwriaethol hon? Mae'n dilyn gweithrediad mesur tebyg yn yr Alban o 2012, a cheir deddfwriaeth arfaethedig yn San Steffan; credaf fod honno wedi'i lansio'r mis diwethaf. Felly, mae angen cyhoeddus eglur i ddiwygio yn y maes cyfreithiol hwn, a bydd y Bil yn ceisio creu sector a marchnad rhentu preifat sy'n fwy tryloyw, ac rydym ni yn cefnogi'r nodau hynny.
Mae marchnad y sector preswyl preifat yn cynnig dewis pwysig o ran tai ac ar hyn o bryd mae'n cynrychioli oddeutu 15 y cant o'r cyflenwad o anheddau yma yng Nghymru, ac mae hwnnw wedi mwy na dyblu yn ei faint ers y flwyddyn 2000. Mae arolwg diweddar o rentwyr preifat yn awgrymu bod bron i draean o aelwydydd sy'n rhentu eu cartref yn breifat yn gwneud hynny drwy asiant gosod tai. Felly, mae llawer o bobl yng Nghymru—oddeutu 57,000 o aelwydydd—yn byw mewn cartrefi a osodwyd drwy asiantau, felly mae'n sector sylweddol iawn. Bydd mwyafrif helaeth y tenantiaid hynny wedi talu ffioedd gosod. Y llynedd, talodd traean o denantiaid dros £200 i asiantau gosod mewn ffioedd i ddechrau tenantiaeth, ac mae hyn yn golygu y byddai rhentu cartref tair ystafell wely cyffredin, er enghraifft, yng Nghaerdydd, yn golygu talu mwy na £1,600 mewn costau sefydlu, gan gynnwys rhent ymlaen llaw a bond. Felly, mae angen newid sylweddol ledled y sector—nid wyf yn credu y gellir gwadu hynny—ac rydym mewn sefyllfa dda erbyn hyn i wneud y newidiadau hyn gan ein bod hefyd wedi cael newid yn y strwythurau ffioedd o ganlyniad i'r Ddeddf rhentu cartrefi, a chredaf ei bod hi'n bryd inni symud tuag at ddiwygiadau mwy cynhwysfawr. Felly, rydym ni yn cefnogi'r egwyddor.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r Llywodraeth—ac, yn wir, yn y broses graffu, i'r pwyllgor—edrych ar y profiad yn yr Alban. Rwy'n gwybod bod eu sefyllfa gyfreithiol nhw yn wahanol, ond ers i waharddiad effeithiol—roedd un yn bodoli o'r blaen yn dechnegol—ar lawer o'r ffioedd hyn ddod i rym, bu, yn y 12 mis ar ôl y gwaharddiad, gynnydd mewn rhenti o 4.2 y cant, yn ôl data Llywodraeth yr Alban ei hun. Felly, rwyf i o'r farn ei bod yn rhaid i ni fod yn ofalus ynglŷn â'r ffordd y caiff rhai o'r costau hyn eu hailgylchu yn y system. Felly, mae'n bwysig iawn, yn fy marn i, gwahaniaethu rhwng y costau hynny sydd yn gyfreithlon oddi wrth y rhai—os gallaf ddefnyddio'r ymadrodd priodol yn cyd-destun hwn—sydd yn ceisio rhent; maen nhw'n mynd ag arian oddi ar bobl sydd mewn sefyllfa fregus, a chan hynny codir tâl arnynt am bob mathau o bethau ychwanegol ar ddechrau tenantiaeth, neu beth bynnag. Felly, mae hi'n bwysig iawn, iawn ein bod ni'n dysgu o brofiad.
Credaf fod rhai dulliau amgen rhesymol wedi eu codi, a chredaf y dylem ni yn ysbryd craffu agored, edrych ar y rhain. I sôn am rai yn unig—a chredaf fod hyn wedi'i godi mewn deddfwrfeydd eraill—ceir y dewis amgen o ymestyn y gost, pan fo'r ffioedd hynny sy'n cael eu hystyried yn ddilys yn cael eu talu efallai dros gyfnod y denantiaeth neu chwe mis cyntaf y denantiaeth, fel nad oes y baich echrydus hwn ar y cychwyn, sydd yn creu sefyllfa anodd iawn i nifer o aelwydydd, yn enwedig y rhai hynny sydd mewn angen ariannol, er enghraifft. Ond, yn anochel, mewn newid mawr eich sefyllfa bywyd, mae costau mawr ymlaen llaw yn anodd eu rheoli.
Credaf fod y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl hefyd wedi cymryd rhan yn y broses hon ac wedi cynnig rhai dewisiadau eraill i'w hystyried. Mae rhai o'r rhain yn rhai y gellid eu cynnwys hyd yn oed os oes gennym ddull sy'n llawer mwy seiliedig ar reoleiddio, ond maen nhw wedi annog y Llywodraeth i ddefnyddio'r pwerau o dan Ddeddf Hawliau Defnyddwyr 2015, er enghraifft, fel bod y ffioedd yn cael eu harddangos yn fwy amlwg, ac os ydynt yn cael eu harddangos yn fwy amlwg credaf fod modd herio'r rhai sydd yn amlwg yn annheg. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n syniad diddorol. Rwy'n credu y dylem ni fod yn agored i'r rhai yn y sector sy'n ymwneud yn helaeth â hyn, ac mae hynny'n cynnwys asiantaethau rheoli, gan fod llawer ohonyn nhw yn gwneud gwaith rhagorol iawn ac maen nhw'n bwysig ar gyfer sicrhau bod y farchnad yn gweithio'n effeithiol, ond hefyd y landlordiaid sydd eu hunain yn chwilio am system sydd â lefel briodol a chostau teg a system farchnad sy'n rhesymol yn eu golwg nhw. Oherwydd, yn y diwygiad hwn, rydym ni'n rhyw geisio newid y cydbwysedd tuag at landlordiaid yn ceisio'r costau hynny ac yn negodi gwasanaethau effeithiol gydag asiantaethau gosod, felly mae angen edrych ar hynny.
A gaf i ddod i derfyn? Rwyf i o'r farn fod hwn yn ddarn pwysig iawn o ddeddfwriaeth. Rwy'n siŵr y caiff gefnogaeth eang, ond, yn amlwg, bydd eisiau i ni ei archwilio yn llwyr a gweld sut y gallem ni ddatblygu pethau gan fod y ddadl wedi dechrau erbyn hyn. Diolch.
Thank you very much for those comments and questions and for your recognition right at the start of your contribution that, really, there is a public need for this legislation, which has been acknowledged across the UK, and certainly a public need to increase the transparency within the sector and to allow people to move into the sector and between different properties within the sector as well, because currently the fees are a barrier to doing that.
You also recognised how the private rented sector is an increasingly important part of the housing landscape here in Wales, mentioning that the size of the sector has doubled since the year 2000, representing now 15 per cent of the housing market here in Wales, and we recognise that that is going to become increasingly important as the years move on as well. So, it's really important that we do continue the work that we've begun through our renting homes Act and other pieces of legislation and policy to ensure that the sector is an attractive one, that it's accessible and that it is fair and transparent. And this piece of legislation very much fits into the kind of approach that we've been trying to take thus far. You also gave some examples of the kinds of scales of fees that people might be required to pay in advance of accessing housing. For a three-bedroomed house in Cardiff, it's over £1,000 upfront that people would have to secure, which is a huge amount of money. It could be extremely prohibitive for large numbers of families to be able to come up with funding like that in the first instance.
So, this public need is recognised UK-wide, and we are looking really carefully at the situation in Scotland, which has passed legislation twice on this issue, as you say: once, in the first instance, which wasn't effective and, secondly, back in 2012, to tighten the rules and make it a much more stringent and tighter piece of legislation. It is a fact that, following the introduction of the legislation in Scotland, there was an increase in the level of rent that people paid. I know that there was also a scrutiny committee in Westminster that looked specifically at that and couldn't find conclusive evidence that the legislation was directly responsible for the increase in fees, but, nonetheless, it is something that we are very alive to—the fact that there could potentially be an increase in the level of rent, I should say, rather than fees, as a consequence of this legislation. However, equally, in our consultation, we understand that people recognise that there could be an increase in rent, but, actually, a small increase in rent would be more palatable to them in order to be able to plan their household budgets and so on, so it is something that we are alive to and something I know committees will be taking a close interest in.
I have had a discussion today, in fact, with the RLA about their particular concerns regarding this legislation. Clearly, they come from a strong viewpoint of representing their membership and wouldn't want to see landlords disadvantaged by this piece of legislation. It is likely that landlords' fees would be increased; that's certainly something we recognise within our regulatory impact assessment as a result of letting agents looking to recoup money from elsewhere. But, also, landlords have significant power in the sense that they can usually shop around to find a letting agent who they feel will best represent them and do so in a way that provides them with value for money. I know the RLA have also put forward other schemes such as—or other suggested schemes—an insurance-type scheme, for example. I think whichever path we take forward—and our proposed path, of course, is within the Bill—it has to be one that doesn't disadvantage people who are on low incomes, because that's precisely what we're trying to avoid.
You mentioned the the Consumer Rights Act 2015, and that, again, is one of the Residential Landlord Association's proposals in the paperwork that they've submitted with regard to this Bill. The Consumer Rights Act wouldn't be able to deliver what we believe that we need in order to make the private rented sector affordable and accessible, because transparency is one thing, but it doesn't necessarily equal fairness.
Charges that contract holders face are a significant barrier to many tenants, and the 2015 Act wouldn't be able to address the existence of large, upfront fees or renewal fees, which our legislation seeks to address as well. That said, obviously, I really do welcome the engagement that we've had from the RLA, and all of the other representative bodies in the process of getting this far with the Bill, and their constructive comments that they've made to our consultation process. I'm sure that that kind of engagement will continue as we move through the scrutiny process.
Diolch yn fawr iawn am y sylwadau a'r cwestiynau yna ac am eich cydnabyddiaeth ar ddechrau eich cyfraniad fod yna, mewn gwirionedd, angen cyhoeddus am y ddeddfwriaeth hon, sydd wedi'i gydnabod ledled y DU ac yn sicr angen cyhoeddus i gynyddu'r tryloywder o fewn y sector a galluogi pobl i symud i mewn i'r sector a rhwng gwahanol eiddo o fewn y sector hefyd, oherwydd ar hyn o bryd mae'r ffioedd yn rhwystr i wneud hynny.
Fe wnaethoch chi gydnabod hefyd sut mae'r sector rhentu preifat yn rhan gynyddol bwysig o'r dirwedd tai yma yng Nghymru, gan sôn fod maint y sector wedi dyblu ers y flwyddyn 2000, gan gynrychioli 15 y cant o'r farchnad dai yma yng Nghymru erbyn hyn, ac rydym yn cydnabod y daw hynny'n gynyddol bwysig gyda threigl y blynyddoedd hefyd. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni yn parhau â'r gwaith yr ydym wedi ei ddechrau drwy ein Deddf rhentu cartrefi a darnau eraill o ddeddfwriaeth a pholisi i sicrhau bod y sector yn un deniadol, ei fod yn hygyrch, a'i fod yn deg a thryloyw. Ac mae'r darn hwn o ddeddfwriaeth yn gydnaws iawn â'r math o ymagwedd yr wyf i wedi ceisio ei chael hyd yn hyn. Roeddech chi hefyd yn rhoi rhai enghreifftiau o'r mathau o raddfeydd y ffioedd y gallai fod yn rhaid i bobl eu talu cyn cael gafael ar dŷ. Ar gyfer tŷ tair ystafell wely yng Nghaerdydd, byddai'n rhaid i bobl sicrhau dros £1,000 ymlaen llaw, sy'n swm enfawr o arian. Gallasai fod yn waharddol i nifer fawr o deuluoedd allu codi arian o'r fath yn y lle cyntaf.
Felly, caiff yr angen cyhoeddus hwn ei gydnabod ledled y DU, ac rydym yn edrych yn ofalus iawn ar y sefyllfa yn yr Alban, sydd wedi pasio deddfwriaeth ddwywaith ar y mater hwn, fel y dywedwch: unwaith, y tro cyntaf, nad oedd yn effeithiol ac, yn ail, yn ôl yn 2012, er mwyn tynhau'r rheolau a'i wneud yn ddarn mwy llym a chydlynol o ddeddfwriaeth. Mae'n ffaith, yn dilyn cyflwyno'r ddeddfwriaeth yn yr Alban, y bu cynnydd yn lefel y rhent a delid gan bobl. Rwy'n gwybod bod yna hefyd bwyllgor craffu yn San Steffan a oedd yn edrych yn benodol ar hynny ac ni allodd ganfod tystiolaeth bendant fod y ddeddfwriaeth yn uniongyrchol gyfrifol am y cynnydd mewn ffioedd, ond, serch hynny, mae'n rhywbeth yr ydym yn effro iawn iddo—y ffaith y gallai fod cynnydd posibl yn lefel y rhent, dylwn ddweud, yn hytrach na ffioedd, o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth hon. Fodd bynnag, yn yr un modd, yn ein hymgynghoriad, rydym yn deall bod pobl yn cydnabod y gallasai fod cynnydd yn y rhent, ond, mewn gwirionedd, byddai cynnydd bach yn y rhent yn fwy deniadol iddyn nhw allu cynllunio cyllidebau eu haelwydydd ac ati, felly mae'n rhywbeth yr ydym ni'n effro iddo ac yn rhywbeth y gwn y bydd pwyllgorau yn ymddiddori'n fawr ynddo.
Rwyf wedi cael trafodaeth heddiw, mewn gwirionedd, gyda Chymdeithas y Landlordiaid Preswyl ynglŷn â'u pryderon penodol yn sgil y ddeddfwriaeth hon. Yn amlwg, maen nhw'n dod o safbwynt cryf o gynrychioli eu haelodaeth ac ni fyddem yn dymuno gweld landlordiaid yn dioddef anfantais oherwydd y darn hwn o ddeddfwriaeth. Mae'n debygol y bydd ffioedd landlordiaid yn cynyddu; mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr ydym yn ei gydnabod o fewn ein hasesiad rheoleiddio o ganlyniad i asiantau yn ceisio adennill eu harian o rywle arall. Ond, hefyd, mae gan landlordiaid bŵer sylweddol yn yr ystyr eu bod fel arfer yn gallu siopa o gwmpas i ddod o hyd i asiantau gosod tai y byddan nhw'n teimlo eu bod yn eu cynrychioli orau ac yn gwneud hynny mewn ffordd sydd yn rhoi gwerth am arian. Gwn fod y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl wedi cyflwyno cynlluniau eraill hefyd fel—neu gynlluniau awgrymedig eraill—cynllun o fath yswiriant, er enghraifft. Rwy'n credu pa lwybr bynnag y byddwn yn ei ddatblygu—ac mae ein llwybr arfaethedig ni, wrth gwrs, yn y Bil—bydd yn rhaid iddo fod yn un nad yw'n rhoi pobl sydd ar incwm isel o dan anfantais, oherwydd dyna'n union beth yr ydym yn ceisio ei osgoi.
Roeddech chi'n sôn am Ddeddf Hawliau Defnyddwyr 2015, ac mae honno, eto, yn un o'r cynigion sydd gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn y gwaith papur y maen nhw wedi'i gyflwyno o ran y Bil hwn. Ni fyddai'r Ddeddf Hawliau Defnyddwyr yn gallu cyflawni'r hyn y credwn sydd ei angen arnom ni i wneud y sector rhentu preifat yn fforddiadwy a hygyrch, oherwydd un peth yw tryloywder, ond nid yw o reidrwydd yn golygu tegwch.
Mae taliadau y mae deiliaid contract yn eu hwynebu yn rhwystr sylweddol i nifer o denantiaid, ac ni fyddai Deddf 2015 yn gallu mynd i'r afael â bodolaeth ffioedd mawr ymlaen llaw na ffioedd adnewyddu, y mae ein deddfwriaeth ni yn ceisio ymdrin â nhw hefyd. Wedi dweud hynny, yn amlwg, rwyf wir yn croesawu'r ymgysylltiad a gawsom gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl, a'r holl gyrff cynrychioliadol eraill wrth gyrraedd y fan hon gyda'r Bil, a'r sylwadau adeiladol y maen nhw wedi eu gwneud yn ein proses ymgynghori. Rwy'n siŵr y bydd y math hwn o ymgysylltu yn parhau wrth inni symud drwy'r broses graffu.
Plaid Cymru has been calling for this action to be taken for some time, and I'm pleased and grateful to the Minister for introducing this Bill and for the advance notice she gave us of this information. And I'd like to thank her for taking the time to discuss this with me last week, although I haven't read everything yet in relation to the explanatory memorandum, but I will be taking it home—bedside reading.
In principle, this is a positive and welcomed step forward: renting is no longer a lifestyle choice, but a life necessity for many people, particularly younger people. Given the current state of the housing market and the economic condition that many people find themselves in, renting could well be a lifetime requirement for some, and what is important to recognise is that renting is not a cheap option. The cost involved with moving into a PRS home can be exorbitant. A listing this morning I saw in Cardiff alone had a charge of £318 for the first tenant, plus £18 per extra tenant or guarantor, with no mention of any extra charges for credit checks or ongoing services, and another I saw recently included a fee of 30 per cent of the monthly rent plus extra fees per tenant for credit checks. This is a major barrier for people, particularly those with no savings or access to credit.
We are witnessing a market failure, as I've already seen in your document, and when there is market failure, it needs to be corrected by Government or the sector itself, and since the sector has not been forthcoming, it requires Government intervention. I won't go through all the statistics related to the private rented sector here, as we have discussed these at length, and I'm sure we will again. So, I'd like to seek some clarity on some aspects of the Bill that I believe are unclear.
Payments in default will continue to be permitted under the Bill, which I have some concerns over. I understand that the consultation responses indicated that respondents wished these to continue, but I'm concerned that revenue lost by the removal of upfront fees could be recouped this way over the length of a contract. If someone damages a property during the contract, they should be charged to repair the damage, but how often could charges on top of repairs be levied under this Bill? What if there is a contractual obligation for the—and I quote—'proper maintenance of the property'? That could be subjective, and it could result in unfair charges, so I'd like the Minister to potentially reconsider this during Committee Stage, or at least be open to clarifying these payments and others related to the fault of tenants.
Could you clarify the arrangements relating to tenancies that fall through through no fault of the tenant? Will the landlord or agency get to keep a proportion of that deposit? I welcome the regulation powers under the Bill that seek to ensure security deposits do not rise as a result of this Bill. But perhaps you could confirm whether this will be a six-week cap or a four-week cap. It does seem clear in the Bill what the permitted charges will and will not be, but I would like you to confirm what the situation will be related to ongoing services. For example, if a tenant loses keys, or if there is a change of personal details or circumstances, will fees be permitted? I understand that it is reasonable for a tenant to expect to pay to replace a lost set of keys, however I would like to be assured that the costs related to such services will not rise or be unreasonable.
I understand the biggest worry with this legislation is the redistribution of costs to tenants. I wonder whether or not you could comment on the example from Scotland, where despite fees being abolished in 2012, there was an average rent increase of 5 per cent over the next four years, compared to 9 per cent across the UK. So, actually, Scotland was lower than the rest of the UK. Could I ask whether you expect landlords to pass on all or some of those costs associated with the abolition of fees to tenants in Wales, and if so whether or not you've considered this, particularly when it comes to people renewing a contract who will not see as much benefit in this legislation as those who move frequently?
I just wanted to finish on financial education. I noticed from the beginning of the explanatory memorandum about affordability and about people having to take on loans, and I recognise we are trying to take something away in terms of those barriers in this legislation, although there may be unintended consequences. But I haven't read it all to understand if you're going to be increasing financial education or support to tenants so that they will be able to understand this, they will be able to empower themselves to make any complaints where that needs to happen, and to ensure that they can ultimately afford the tenancy ongoing. I think where we see the possibility of talking about financial inclusion, we should do that, and I think this Bill may be another avenue to be able to do so.
Mae Plaid Cymru ers peth amser wedi galw am i'r camau hyn gael eu cymryd, ac rwy'n falch ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r Bil hwn ac am yr hysbysiad ymlaen llaw a roddodd am yr wybodaeth hon. A hoffwn ddiolch iddi am roi o'i hamser i drafod hyn gyda mi yr wythnos diwethaf, er nad wyf wedi darllen popeth eto o ran y memorandwm esboniadol, ond byddaf yn mynd ag ef gartref—i'w ddarllen yn y gwely.
Mewn egwyddor, mae hwn yn gam cadarnhaol ymlaen sydd i'w groesawu: nid ffodd o fyw ddewisol yw rhentu mwyach, ond rheidrwydd ar gyfer byw i lawer o bobl, yn enwedig pobl iau. O ystyried cyflwr cyfredol y farchnad dai a'r amodau economaidd y mae llawer o bobl yn eu canfod eu hunain ynddyn nhw, gallai rhentu fod yn ofyniad am oes i rai, a'r hyn sy'n bwysig i'w gydnabod yw nad yw rhentu yn ddewis rhad. Gall y gost sy'n gysylltiedig â symud i gartref sector rhentu preifat fod yn grocbris. Roedd rhestriad a welais yng Nghaerdydd y bore 'ma ddiwethaf yn pennu tâl o £318 ar gyfer y tenant cyntaf, ynghyd â £18 ar gyfer pob tenant ychwanegol neu warantwr, heb unrhyw sôn am unrhyw daliadau ychwanegol ar gyfer gwiriadau credyd na gwasanaethau parhaus, ac roedd un arall a welais yn ddiweddar yn cynnwys ffi o 30 y cant o'r rhent misol a ffioedd ychwanegol fesul tenant ar gyfer gwiriadau credyd. Mae hwn yn rhwystr mawr i bobl, yn enwedig y rhai heb unrhyw gynilion na'r gallu i gael credyd.
Rydym yn gweld methiant yn y farchnad, fel yr wyf wedi'i weld yn eich dogfen eisoes, a phan fo methiant yn y farchnad, mae angen ei gywiro gan Lywodraeth neu gan y sector ei hun, a chan nad yw'r sector wedi bod yn barod i newid, mae angen ymyrraeth gan y Llywodraeth. Ni fyddaf yn mynd drwy'r holl ystadegau sy'n ymwneud â'r sector rhentu preifat nawr, gan ein bod wedi trafod hyn yn helaeth, ac rwy'n siŵr y gwnawn ni eto. Felly, hoffwn gael rhywfaint o eglurder ar rai agweddau ar y Bil y credaf eu bod yn aneglur.
Bydd diffygdaliadau yn parhau i fod wedi'u caniatáu o dan y Bil, ac mae gennyf rai pryderon ynglŷn a hynny. Rwy'n deall bod yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn nodi bod ymatebwyr yn dymuno i'r rheini barhau, ond rwy'n bryderus y byddai'r refeniw a gollid drwy ddiddymu ffioedd ymlaen llaw yn cael ei adennill yn y modd hwn dros gyfnod y contract. Os bydd rhywun yn difrodi eiddo yn ystod y contract, dylid codi arno i dalu am drwsio'r difrod, ond pa mor aml y gellid codi tâl yn ychwanegol i'r gwaith atgyweirio o dan y Bil hwn? Beth os oes rhwymedigaeth gontractiol ar gyfer—ac rwy'n dyfynnu—cynnal a chadw yr eiddo yn briodol? Gallai hynny fod yn oddrychol, a gallai arwain at ffioedd annheg, felly hoffwn i'r Gweinidog ailystyried hyn o bosibl yn ystod y Cyfnod Pwyllgor, neu o leiaf i fod yn agored i egluro'r taliadau hyn ac eraill sy'n ymwneud â thenantiaid sydd ar fai.
A allwch chi egluro'r trefniadau ynglŷn â thenantiaethau sy'n methu heb unrhyw fai ar y tenant? A fydd y landlord neu'r asiantaeth yn cael cadw cyfran o'r blaendal hwnnw? Rwy'n croesawu'r pwerau rheoleiddio o dan y Bil sy'n ceisio sicrhau na fydd blaendaliadau diogelwch yn codi o ganlyniad i'r Bil hwn. Ond efallai y gallwch chi gadarnhau pa un a fydd hwn yn gap chwe wythnos neu'n gap pedair wythnos. Mae hi'n eglur yn y Bil beth fydd y taliadau a ganiateir a pha rai na chaniateir, ond hoffwn ichi gadarnhau beth fydd y sefyllfa yn gysylltiedig â gwasanaethau parhaus. Er enghraifft, os bydd tenant yn colli allweddi, neu os oes newid yn y manylion neu amgylchiadau personol, a fydd ffioedd yn cael eu caniatáu? Rwy'n deall ei bod yn rhesymol i denant ddisgwyl talu am set arall ar ôl colli allweddi, ond eto i gyd, hoffwn fod yn sicr na fydd costau sy'n gysylltiedig â gwasanaethau o'r fath yn codi nac yn afresymol.
Rwy'n deall mai'r pryder mwyaf gyda'r ddeddfwriaeth hon yw ailddosbarthu costau i denantiaid. Tybed a allech chi wneud sylw ar yr enghraifft o'r Alban, lle er bod ffioedd wedi'u diddymu yn 2012, bu cynnydd rhent cyfartalog o 5 y cant dros y pedair blynedd nesaf, o'i gymharu â 9 y cant ledled y DU. Felly, mewn gwirionedd, roedd yr Alban yn is na gweddill y DU. A gaf i ofyn a ydych chi'n disgwyl i landlordiaid drosglwyddo'r cyfan neu rai o'r costau hynny sy'n gysylltiedig â diddymu ffioedd i denantiaid yng Nghymru, ac os felly a ydych chi wedi ystyried hyn ai peidio, yn enwedig o ystyried pobl yn adnewyddu contract na fyddan nhw'n gweld cymaint o fudd yn y ddeddfwriaeth hon o'u cymharu â'r rhai sy'n symud yn aml?
Ond roeddwn i'n awyddus i orffen ar addysg ariannol. Sylwais o ddechrau'r memorandwm esboniadol ar fforddiadwyedd ac ar bobl yn gorfod cael benthyciadau, ac rwy'n cydnabod ein bod yn ceisio goresgyn y rhwystrau hynny i ryw raddau yn y ddeddfwriaeth hon, er y gallai fod canlyniadau anfwriadol. Ond nid wyf i wedi'i ddarllen i gyd i ddeall pa un a ydych chi'n mynd i ymestyn addysg ariannol neu gymorth i denantiaid fel y byddan nhw'n gallu deall hyn, ac yn gallu grymuso eu hunain i wneud unrhyw gwynion pan fo angen gwneud hynny, a sicrhau eu bod yn y pen draw yn gallu fforddio parhau â'r denantiaeth. Rwy'n credu lle y gwelwn y posibilrwydd o drafod cynhwysiant ariannol, y dylem wneud hynny, a chredaf y gall y Bil hwn fod yn llwybr arall i allu gwneud hynny.
I thank you very much for those comments and also recognise that bringing in legislation to this effect was a Plaid Cymru manifesto commitment. As it's something that the Conservative Party are taking forward in England, and I know it's something that UKIP have spoken about in favour of before, I think that it's good that we have cross-party consensus on this particular piece of legislation, although I fully expect the robust scrutiny that will be coming as we move things forward through the Assembly.
It might be helpful if I just outline some of the summary of costs that we have published in the RIA, and that demonstrates, really, how we would expect the removal of the fees charged to tenants to impact on other parts of the sector, such as landlords and the letting agents. We estimate the likely costs and benefits to tenants, landlords and letting agents in the RIA, over a five-year period, in order to give us a good understanding of how things might impact the various different interests.
Tenants, we believe, are expected to save between £16.7 million and £38.6 million over this period through no longer having to pay those letting agents' fees. So, the essential estimate is that £24.1 million would be saved to tenants. However, we do recognise that they may experience an increase in rent from the Bill in the first year of implementation. We estimate that at around £2.9 million. But, then, we anticipate that they'd save £7.5 million over the period from no longer having to pay those letting fees. And the net saving, therefore, to tenants is estimated to be around £4.6 million.
There may be costs to letting agents of up to £6.6 million in the first year, but these, again, might be offset by increasing the fees to landlords by about £5 million, leaving a net cost to the letting agents of £1.6 million. Costs to the landlords in the first year we expect may be £5.8 million, either from not being able to charge fees, or from increased charges that they experience from the letting agents. But these, then, may be offset by £2.9 million by increasing rent, so the net cost to landlords is estimated to be around £2.9 million.
So, it's very much one of those situations where, when we take action in one part of the sector, there are knock-on implications for the others. But we've tried to come to a good understanding of what those might be, through independent research that we've done, alongside the consultation responses that we've received as well.
In terms of payment by default, I think it is right that landlords should be able to recoup costs or to recoup money when their tenants have been found to be in breach of their contract. You gave the example of losing keys as one way in which landlords might seek to recoup some of that money from the tenants. The cost of lost keys would be on the face of that contract, so there should be really, really good transparency, in the future, for contract holders to understand exactly what the cost might be for them if they were to be in default of their contract in any way.
You asked about security deposits and how much they might be. We didn't consult specifically on what level security deposits should be set at in the consultation process, and therefore we don't suggest putting a figure on the face of the Bill. Now, that's one of the ways in which our legislation differs from the legislation in England. One of the things I'm really wary of is not putting on the face of the Bill the level of the security deposit, because we could, unintentionally, have the consequence of raising the actual level of security deposits as well, because there is—. My understanding of it is that it's around four or five weeks. So, in England, where you've got six weeks on the Bill, you could potentially be pushing up that cost, which is something that we don't want to do. It does give regulation-making powers, though, in the Bill. So, if, at a future date, we are of the opinion that security deposits are rising unacceptably and becoming unaffordable, then legislation could be brought forward, following a consultation, on that as well.
In terms of changing details, again this is another area where our legislation differs from that in England. In England, there is a charge on the face of the Bill, where there would be a £50 charge or 'reasonable costs' that could be charged for a new joint tenant, for example, to be added to the names within a tenancy agreement. It's not our proposal to add that on the face of our Bill, because we think it would be difficult to manage, both initially and over the long term, and quite what is meant by 'reasonable' could lead to disputes between landlords and contract holders unnecessarily, because it's not a huge or onerous amount of work to add a new contract holder to the details of a contract as well.
In terms of other differences between the legislation that we see across the border in England, there are some enforcement arrangements that differ quite significantly. Again, I'm sure that committees will be paying particular interest to the different approaches that have been taken in our different nations.
I think education is very important, both for the tenants—and I think there's much wider work to be done, actually, in terms of tenants and financial inclusion—but also in terms of the landlords and the letting agents who will be subject to the legislation. And this is why Rent Smart Wales puts us in a really good place, because we're now in direct contact with over 90,000 landlords and over 2,500 letting agents, all of whom are able to receive up-to-date, good-quality information and advice from Welsh Government on their responsibilities. But I think there's lots to learn in the private rented sector from the great work that's happening in the social rented sector, in terms of supporting tenants to better understand their financial responsibilities and the wider opportunities for financial inclusion activities. I've been really impressed by some of the work that we've seen going on through social landlords, in terms of supporting tenants with financial literacy, digital inclusion and a whole wide range of things that go well beyond what we would normally think of as simply a housing issue, because of the importance it places in helping people maintain and sustain their tenancies.
Rwy'n diolch yn fawr i chi am y sylwadau yna a hefyd yn cydnabod fod cyflwyno deddfwriaeth i'r perwyl hwn yn ymrwymiad maniffesto gan Blaid Cymru. Gan ei fod yn rhywbeth y mae'r Blaid Geidwadol yn ei wneud yn Lloegr, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae UKIP wedi siarad o'i blaid o'r blaen, rwy'n credu mai da o beth yw bod gennym gonsensws trawsbleidiol ar y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth, er fy mod yn llawn ddisgwyl y craffu cadarn a ddaw wrth i ni symud pethau ymlaen drwy'r Cynulliad.
Gallai fod yn ddefnyddiol pe byddwn ond yn amlinellu peth o grynodeb y costau yr ydym wedi'i gyhoeddi yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, ac mae hynny'n dangos, mewn gwirionedd, sut y byddem yn disgwyl i gael gwared ar y ffioedd a godir ar denantiaid effeithio ar rannau eraill o'r sector, megis landlordiaid ac asiantau gosod tai. Rydym yn amcangyfrif y costau a'r manteision i denantiaid, landlordiaid ac asiantau gosod tai yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, dros gyfnod o bum mlynedd, inni gael dealltwriaeth dda o sut y gallai pethau effeithio ar y gwahanol fuddiannau amrywiol.
Credwn y disgwylir i denantiaid fod yn arbed rhwng £16.7 miliwn a £38.6 miliwn dros y cyfnod hwn drwy beidio â gorfod talu rhai ffioedd asiantau gosod eiddo mwyach. Felly, yr amcangyfrif hanfodol yw y byddai £24.1 miliwn yn cael ei arbed i denantiaid. Er hynny, rydym yn cydnabod y gallen nhw weld cynnydd yn y rhent yn sgil y Bil yn ystod blwyddyn gyntaf ei weithredu. Rydym yn amcangyfrif y bydd hynny tua £2.9 miliwn. Ond, wedyn, rydym yn rhagweld y bydden nhw'n arbed £7.5 miliwn dros y cyfnod oherwydd nad oes rhaid talu'r ffioedd gosod hynny mwyach. Ac felly, amcangyfrifir y byddai arbediad net i denantiaid o oddeutu £4.6 miliwn.
Gallai fod costau i asiantau gosod o hyd at £6.6 miliwn yn y flwyddyn gyntaf, ond eto, gellid gwrthbwyso'r rhain drwy gynyddu'r ffioedd i landlordiaid gan tua £5 miliwn, sy'n gadael cost net i asiantau gosod tai o £1.6 miliwn. Rydym yn disgwyl i gostau i landlordiaid yn y flwyddyn gyntaf fod yn £5.8 miliwn efallai, naill ai drwy beidio â gallu codi ffioedd, neu drwy gostau uwch y byddant yn eu gweld oddi wrth asiantau gosod. Ond yna, gellid gwrthbwyso'r rhain efallai gan £2.9 miliwn drwy gynyddu'r rhent, felly amcangyfrifir y bydd y gost net i landlordiaid oddeutu £2.9 miliwn.
Felly, mae'n sicr yn un o'r sefyllfaoedd hynny pryd, pan fyddwn yn cymryd camau yn un rhan o'r sector, ceir goblygiadau canlyniadol eraill. Ond rydym wedi ceisio dod i ddealltwriaeth dda o'r hyn y gallai'r rheini fod, drwy'r ymchwil annibynnol a wnaethom, ochr yn ochr ag ymatebion i'r ymgynghoriad a gawsom hefyd.
O ran diffygdalu, credaf ei bod yn iawn y dylai landlordiaid allu adennill costau neu adennill arian pan geir fod eu tenantiaid wedi torri eu contract. Roeddech chi'n rhoi'r enghraifft o golli allweddi fel ffordd y gallai landlordiaid geisio ennill rhywfaint o'r arian hwnnw yn ôl oddi wrth y tenantiaid. Byddai cost yr allweddi coll ar wyneb y contract hwnnw, felly fe ddylai fod tryloywder gwirioneddol dda, i'r dyfodol, er mwyn i ddeiliaid contract ddeall yn union beth fyddai'r gost iddyn nhw pe byddent yn methu â chyflawni eu contract mewn unrhyw ffordd.
Roeddech chi'n gofyn am flaendaliadau diogelwch a faint y gallen nhw fod. Wnaethom ni ddim ymgynghori yn benodol ar ba lefel y dylid gosod blaendaliadau diogelwch yn y broses ymgynghori, ac felly nid ydym yn awgrymu rhoi ffigur ar wyneb y Bil. Nawr, dyna un o'r ffyrdd y mae ein deddfwriaeth ni yn wahanol i'r ddeddfwriaeth yn Lloegr. Un o'r pethau yr wyf yn amheus iawn ohonynt yw peidio â rhoi lefel y blaendal diogelwch ar wyneb y Bil, oherwydd fe allem ni, yn anfwriadol, gael y canlyniad o godi lefel wirioneddol y blaendaliadau diogelwch hefyd, oherwydd ceir—. Fy nealltwriaeth i o hyn yw ei fod oddeutu pedair neu bum wythnos. Felly, yn Lloegr, lle mae gennych chi chwe wythnos ar y Bil, fe allech chi o bosibl wthio'r gost honno i fyny, sy'n rhywbeth nad ydym ni'n dymuno ei wneud. Fe geir pwerau i wneud rheoliadau, serch hynny, yn y Bil. Felly, yn y dyfodol, pe byddem o'r farn fod blaendaliadau diogelwch yn codi yn annerbyniol ac yn mynd yn anfforddiadwy, gellid dwyn deddfwriaeth yn ei blaen, yn dilyn ymgynghoriad, ar hynny hefyd.
O ran newid manylion, mae hwn eto yn faes arall lle mae ein deddfwriaeth ni yn wahanol i'r hyn a welir yn Lloegr. Yn Lloegr, ceir tâl ar wyneb y Bil, lle byddai tâl o £50 neu 'gostau rhesymol' y gellid eu codi ar gyfer cyd-denant newydd, er enghraifft, yn cael ei ychwanegu at yr enwau o fewn cytundeb tenantiaeth. Nid ein cynnig ni yw ychwanegu hynny ar wyneb ein Bil, gan ein bod yn credu y byddai'n anodd ei reoli, ar y dechrau ac yn yr hirdymor hefyd, a gallai'r hyn yn hollol y mae 'rhesymol' yn ei olygu arwain at anghydfodau diangen rhwng landlordiaid a deiliaid contract, gan nad yw'n waith enfawr na beichus ychwanegu deiliad contract newydd at fanylion contract.
O ran y gwahaniaethau eraill rhwng y ddeddfwriaeth a welwn dros y ffin yn Lloegr, ceir rhai trefniadau gorfodi sy'n amrywio'n fawr iawn. Eto, rwy'n siŵr y bydd pwyllgorau â diddordeb arbennig yn yr ymagweddau amrywiol a gymerwyd yn ein gwahanol wledydd.
Rwyf i o'r farn fod addysg yn bwysig iawn, ar gyfer tenantiaid—a chredaf fod gwaith llawer mwy eang i'w wneud, mewn gwirionedd, o ran tenantiaid a chynhwysiant ariannol—ond hefyd o ran y landlordiaid ac asiantau gosod tai a fydd yn ddarostyngedig i'r ddeddfwriaeth. A dyma pam mae Rhentu Doeth Cymru yn ein rhoi mewn sefyllfa dda iawn, gan ein bod erbyn hyn mewn cysylltiad uniongyrchol â thros 90,000 o landlordiaid a thros 2,500 o asiantau gosod, y gall pob un ohonynt gael gwybodaeth gyfredol, o ansawdd da a chyngor gan Lywodraeth Cymru am eu cyfrifoldebau. Ond rwy'n credu bod llawer i'w ddysgu yn y sector rhentu preifat o'r gwaith rhagorol sy'n digwydd yn y sector rhentu cymdeithasol, o ran cefnogi tenantiaid i ddeall eu cyfrifoldebau ariannol yn well a'r cyfleoedd ehangach ar gyfer gweithgareddau cynhwysiant ariannol. Gwnaed argraff fawr arnaf gan beth o'r gwaith yr ydym wedi'i weld yn digwydd ymhlith landlordiaid cymdeithasol o ran cefnogi tenantiaid gyda llythrennedd ariannol, cynhwysiant digidol ac amrywiaeth eang o bethau sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r hyn y byddem fel arfer yn ei ystyried fel dim ond mater o dai, oherwydd y pwysigrwydd y mae'n ei roi ar helpu pobl i gadw a chynnal eu tenantiaeth.
Thanks to the Minister for her statement today, and thanks also for the briefing earlier on. As you mentioned, we, UKIP, have been supportive of this kind of move. We did cover the issue of letting agency fees in one of our own debates last year, so it's an area where we are sympathetic to the issues faced by tenants in the private rented sector. On that occasion, all three opposition parties did support moving towards some kind of restriction in letting agency fees. So, it's good to see that the Government is now moving in that direction.
There have been a lot of problems with things that are often called 'administration charges'—a term that is often a coverall term to cover a variety of sometimes questionable fees. Sometimes, as you mentioned in your statement, the administration charge appears to be much higher than the real cost that will have accrued to the letting agent for carrying out that particular service. Perhaps more worryingly, sometimes tenants—or, to use your own terminology, contract holders—don't even understand what they've been charged for because, at the moment, a key issue is that a lot of these charges are not very transparent. I was glad that you used that term in your statement.
On the other hand, we are also mindful that there has to be a balanced approach, and you've mentioned that the Registered Landlords Association were heavily involved with the consultation, which I think is good, because I suppose, in a way, there are two sides to every story. We need to have a private rented sector as more and more tenants are actually drawn, sometimes by financial imperative, into this sector, and also by the lack of alternatives. So, we need to have a private rented sector and we don't want to make the regulations so onerous that landlords and letting agencies cannot flourish, as long, that is, as their charges are legitimate and they are transparent. So, we have to be wary, as we proceed with this Bill, of unintended consequences. I know a couple of people have used that phrase today already.
The obvious one, I guess, is that, as charges are banned, rents will rise instead. I know Scotland is the ready example, given that they've already moved to restrict letting agency fees. So, it's interesting that there's already this slight contention over the narrative from Scotland over whether the rents have increased there as a result of letting agency fees being restricted. Or is it more the case that they haven't risen as much as they have in England? So, I think we do need to look closely at the evidence from Scotland because it seems to already be in dispute what the evidence actually is.
The upfront burden on tenants was mentioned by David Melding, and one of the things that the RLA have called for is some kind of insurance scheme over deposits—one problem being that tenants are often charged a deposit for moving into a new property while they're still waiting for the deposit to come back from their old property. The RLA see the possibility of an insurance scheme so that these deposits could be transferred between the landlords. So, I wonder what thought you've given to that precise proposal.
The RLA are also calling for more flexibility over bonds where tenants, for instance, have things like pets. I think this is becoming a big issue. Lots of people want to keep pets, which is fair enough, and lots of landlords won't accept tenants with pets. We need to make sure that people with pets can get into tenancies. So, sometimes it may be the case that landlords need to be able to charge extra in terms of the bond to cover things like the cost of cleaning up when the tenancy finishes, because clearly, if you do keep a dog, then it probably is going to impact on the cost of cleaning. So, I think we need to look at that kind of aspect with this legislation.
Bethan Sayed raised the financial education issue, which she has often raised, and I think that you mentioned that that could be incorporated with Rent Smart Wales. So, I'm very interested in how the information is going to be disseminated, if you could give that more thought going forward. I know you seem keen on it, but I'd like a bit more detail on it going forward. Thanks very much.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, a diolch hefyd am y briffio yn gynharach. Fel yr oeddech chi'n sôn, rydym ni, UKIP, wedi bod yn gefnogol o'r math hwn o symudiad. Fe wnaethom ni drafod y mater ffioedd asiantaethau gosod yn un o'n dadleuon ein hunain y llynedd, felly mae hwn yn faes yr ydym yn cydymdeimlo a'r problemau a wynebir gan denantiaid yn y sector rhentu preifat. Ar yr achlysur hwnnw, cefnogodd y tair gwrthblaid symud tuag at ryw fath o gyfyngiad ar ffioedd asiantaethau gosod. Felly, mae'n dda gweld bod y Llywodraeth yn symud i'r cyfeiriad hwnnw erbyn hyn.
Bu llawer o broblemau gyda'r pethau sy'n cael eu galw'n aml yn 'daliadau gweinyddol'—term sy'n aml yn derm 'cynnwys popeth' i gwmpasu amrywiaeth o ffioedd sydd weithiau yn amheus. Ambell waith, fel yr oeddech chi'n sôn yn eich datganiad, mae'n ymddangos bod y tâl gweinyddu yn llawer uwch na'r gwir gost a fydd ar yr asiant gosod tai am gyflawni'r gwasanaeth arbennig hwnnw. Efallai'n fwy gofidus, nid yw tenantiaid weithiau—neu, i ddefnyddio eich terminoleg eich hun, deiliaid contract—hyd yn oed yn deall am beth y maen nhw'n talu oherwydd, ar hyn o bryd, mae'n fater allweddol bod llawer o'r taliadau hyn nad ydynt yn dryloyw iawn. Roeddwn yn falch eich bod wedi defnyddio'r term hwnnw yn eich datganiad.
Ar y llaw arall, rydym yn ymwybodol hefyd bod yn rhaid cael ymagwedd gytbwys, ac rydych chi wedi crybwyll bod y Gymdeithas Landlordiaid Cofrestredig yn ymwneud yn helaeth â'r ymgynghoriad, a chredaf mai da o beth yw hynny, oherwydd rwy'n tybio, mewn ffordd, bod dwy ochr i bob stori. Mae angen inni gael sector rhentu preifat gan fod mwy a mwy o denantiaid mewn gwirionedd yn cael eu denu, weithiau oherwydd rheidrwydd ariannol, i'r sector hwn, a hefyd gan ddiffyg dewisiadau eraill. Felly, mae angen i ni weld sector rhentu preifat ac nid ydym yn dymuno gwneud y rheoliadau mor feichus fel na all landlordiaid nac asiantaethau gosod eiddo ffynnu, cyn belled, hynny yw, â bod eu ffioedd yn ddilys a'u bod yn dryloyw. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus, wrth i ni fwrw ymlaen â'r Bil hwn, rhag cael canlyniadau anfwriadol. Gwn fod ambell un wedi defnyddio'r ymadrodd hwnnw eisoes heddiw.
Yr un amlwg, mae'n debyg, yw, wrth i daliadau gael eu gwahardd, y bydd rhenti yn codi yn hytrach. Gwn mai'r Alban yw'r enghraifft amlwg, o gofio eu bod eisoes wedi symud i gyfyngu ar ffioedd asiantaethau gosod. Felly, mae'n ddiddorol fod yna rywfaint o amwysedd o ran y naratif o'r Alban ynglŷn â pha un a yw rhenti wedi codi yno o ganlyniad i gyfyngu ar ffioedd asiantaethau gosod. Neu ai'r gwir yw nad ydyn nhw wedi codi cymaint ag y maen nhw yn Lloegr? Felly, credaf fod angen i ni edrych yn fanwl ar y dystiolaeth o'r Alban oherwydd ei bod yn ymddangos bod anghydfod eisoes ynglŷn â beth yw'r dystiolaeth mewn gwirionedd.
Soniodd David Melding am y gost ymlaen llaw ar denantiaid, ac un o'r pethau y mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl wedi galw amdanynt yw rhyw fath o gynllun yswiriant ynglŷn â blaendaliadau—un broblem yw bod tenantiaid yn aml yn talu blaendal ar gyfer symud i eiddo newydd tra eu bod nhw'n dal i aros am y blaendal yn ôl o'u hen eiddo. Mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn gweld y posibilrwydd o gynllun yswiriant fel y gellid trosglwyddo'r blaendaliadau hyn rhwng y landlordiaid. Felly, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i'r cynnig penodol hwnnw.
Mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn galw hefyd am fwy o hyblygrwydd ynglŷn â bondiau lle mae gan denantiaid, er enghraifft, bethau fel anifeiliaid anwes. Credaf fod hyn yn mynd yn broblem fawr. Mae llawer o bobl yn awyddus i gadw anifeiliaid anwes, sydd yn ddigon teg, ac mae llawer o landlordiaid yn anfodlon derbyn tenantiaid sydd ag anifeiliaid anwes. Mae angen i ni wneud yn siŵr y gall pobl a chanddynt anifeiliaid anwes gael tenantiaeth. Felly, efallai y bydd angen weithiau i landlordiaid allu codi tâl ychwanegol o ran y bond i dalu am bethau fel cost glanhau pan ddaw'r denantiaeth i ben, oherwydd yn amlwg, os ydych chi'n cadw ci, yna mae'n debyg y bydd yn effeithio ar y gost o lanhau. Felly, credaf fod angen i ni edrych ar bethau felly o ran y ddeddfwriaeth.
Cododd Bethan Sayed y mater addysg ariannol, y mae hi wedi ei godi'n aml, a chredaf eich bod wedi crybwyll y gellid cynnwys hynny gyda Rhentu Doeth Cymru. Felly, mae gennyf ddiddordeb mawr mewn cael gwybod sut bydd y wybodaeth yn cael ei rhoi ar led, pe gallech roi bod mwy o ystyriaeth i hynny i'r dyfodol. Rwy'n gwybod eich bod yn ymddangos yn eiddgar amdano, ond hoffwn gael ychydig mwy o fanylion ar hynny wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr.
Thank you very much for those comments. It might be helpful if I returned to the issue of what we've learned from the Scottish legislation in terms of our approach here in Wales. It is a fact that rents did rise in the first 12 months following the introduction of the Private Rented Housing (Scotland) Act 2011. That amended the Rent (Scotland) Act 1984, which I previously referred to, and it essentially banned all charges made to tenants other than rent and a refundable deposit.
However, the evidence that rents rose directly as a result of the change in the law isn't conclusive, and that issue, as I said, was examined by a House of Commons inquiry into the private rented sector in Scotland in March 2015. That was unable to find strong enough evidence to explain such an increase. The committee did identify wider factors as having a possible influence on the increase, including population changes and a lack of supply of properties in the private rented sector. The operation of the market at the time—so, the numbers of agents operating, the length of tenancy, changes in how agents were operating, rules around deposit protection, and increased health and safety standards—were all considered to be relevant considerations as well, and they couldn't be disentangled from the 2011 Act.
So, I'm sure that the experiences in Scotland and the legislation that is currently making its way through the process in England will be something that committees will want to scrutinise. But, it is—just to reassure Members—the case that we've also been looking very closely at both the Scottish experience and the committee process in England, and we've looked closely at all of the evidence that has been submitted to the English legislation proposal as well, because we are keen to learn from the best of the evidence that is available to us.
In terms of the impact on cost of renting, again, it's interesting, when you look at the current market, that there's no real differential between the cost that tenants are expected to pay to landlords who let independently or those who let through letting agents. There's no real difference in terms of the kind of rent that people pay, whether they are paying huge extra costs or no or very few extra costs. So, there isn’t that kind of clear differential there either.
In terms of enforcement and the provision of information, that will be done through Rent Smart Wales. As I say, we've got really good data and good relationships with the sector now, thanks to that. That also sets us apart from England as well because they don't have any kind of equivalent body. So, as a final stop, if you like, if landlords and letting agents don't comply with this legislation and they don't pay a fine, should they be subject to a fine, the ultimate sanction here in Wales would be that they would have their ability to rent homes removed from them, and that is a severe disincentive in terms of not complying with the law as well.
So, the legislation, as laid before the Assembly, does have some really strong focus on enforcement, as you'd expect. It also allows the local housing authorities to be able to keep any money that they are able to secure as fines to reinvest in their enforcement activities. Again, that's a difference between our approach here and the approach in England. We are asking local housing authorities to be the enforcement bodies for this, whereas in England it is trading standards. Again, we think that this best reflects our particular levels of expertise, the particular relationships that we have, and the fact that local housing authorities are, in our view, best placed to be the ones who are enforcing housing legislation here in Wales.
I don't want to make things more onerous for landlords, and I don't want to make things more onerous for tenants. What we want, really, is to ensure that we have a system that is transparent and as easily understood as possible. I think that we can certainly do that by working closely with the people who represent the landlords and also through Rent Smart Wales.
Diolch yn fawr iawn ichi am y sylwadau yna. Gallai fod yn ddefnyddiol pe byddwn yn dychwelyd at fater yr hyn yr ydym wedi'i ddysgu o ddeddfwriaeth yr Alban o ran ein dull o weithredu yma yng Nghymru. Mae'n ffaith fod rhenti wedi codi yn y 12 mis cyntaf yn dilyn cyflwyno Deddf Tai ar Rent Preifat (yr Alban) 2011. Roedd honno'n diwygio Deddf Rhenti (yr Alban) 1984, y cyfeiriais ati o'r blaen, ac yn y bôn roedd yn gwahardd codi pob taliad ar denantiaid ac eithrio rhent a blaendal ad-daladwy.
Fodd bynnag, nid yw'r dystiolaeth yn bendant fod rhenti wedi codi o ganlyniad uniongyrchol i'r newid yn y gyfraith, ac fel y dywedais, archwiliwyd y mater gan ymchwiliad Tŷ'r Cyffredin i'r sector rhentu yn yr Alban ym mis Mawrth 2015. Methodd hwnnw â darganfod tystiolaeth ddigonol i egluro cynnydd o'r fath. Nododd y pwyllgor fod ffactorau ehangach yn ddylanwad posibl ar y cynnydd, gan gynnwys newidiadau yn y boblogaeth a diffyg cyflenwad o eiddo yn y sector rhentu preifat. Ystyrid bod gweithrediad y farchnad ar y pryd—felly, niferoedd yr asiantau gweithredol, hyd tenantiaethau, newidiadau yn sut yr oedd asiantau yn gweithio, rheolau ynglŷn â diogelu blaendaliadau a safonau iechyd a diogelwch uwch—i gyd yn ystyriaethau perthnasol hefyd fel na ellid eu gwahanu oddi wrth Ddeddf 2011.
Felly, rwy'n siŵr y bydd y profiadau yn yr Alban a'r ddeddfwriaeth sydd ar hyn o bryd yn gwneud ei ffordd drwy'r broses yn Lloegr yn bethau fydd pwyllgorau yn awyddus i graffu arnyn nhw. Ond, y—dim ond i dawelu meddyliau'r Aelodau—mae'n wir hefyd ein bod wedi edrych yn fanwl iawn hefyd ar brofiad yr Alban a'r broses pwyllgor yn Lloegr, ac rydym wedi edrych yn fanwl ar yr holl dystiolaeth a gyflwynwyd i'r cynnig deddfwriaethol yn Lloegr hefyd, gan ein bod yn awyddus i ddysgu oddi wrth y dystiolaeth orau sydd ar gael i ni.
O ran yr effaith ar gost rhentu, eto, mae'n ddiddorol, pan edrychwch chi ar y farchnad bresennol, nid oes unrhyw wir wahaniaeth rhwng y gost y disgwylir i denantiaid ei thalu i landlordiaid sy'n gosod yn annibynnol a'r rhai sy'n gosod drwy asiantau gosod. Nid oes gwahaniaeth gwirioneddol o ran faint o rent y mae pobl yn ei dalu, pa un a ydynt yn talu costau ychwanegol enfawr ai peidio neu'n talu dim neu ychydig iawn o gostau ychwanegol. Felly, nid oes y fath honno o wahaniaeth eglur yno ychwaith.
O ran gorfodi a darparu gwybodaeth, caiff hynny ei wneud drwy Rhentu Doeth Cymru. Fel y dywedaf, mae gennym ddata gwirioneddol dda a pherthynas dda gyda'r sector erbyn hyn, diolch i hwnnw. Mae hynny hefyd yn ein gosod ni ar wahân i Loegr hefyd gan nad oes ganddyn nhw unrhyw gorff cyfatebol o'r fath. Felly, fel dewis olaf, os mynnwch chi, os nad yw landlordiaid ac asiantau gosod yn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth hon a ddim yn talu dirwy, pe byddent i fod i dalu dirwy, y gosb eithaf yma yng Nghymru fyddai y gellid diddymu eu gallu i rentu cartrefi, ac mae hwnnw'n anghymhelliad difrifol o ran peidio â chydymffurfio â'r gyfraith hefyd.
Felly, mae gan y ddeddfwriaeth, fel y'i gosodwyd gerbron y Cynulliad, bwyslais cryf iawn ar orfodi, fel y byddech yn ei ddisgwyl. Mae hi hefyd yn caniatáu i'r awdurdodau tai lleol gadw unrhyw arian y gallant eu sicrhau gyda dirwyon i'w hailfuddsoddi yn eu gweithgareddau gorfodi. Unwaith eto, dyna wahaniaeth arall rhwng ein dull ni yma a'r dull gweithredu yn Lloegr. Rydym yn gofyn i awdurdodau tai lleol fod yn gyrff gorfodi ar gyfer hyn, ond yn Lloegr safonau masnach sydd yn gwneud hynny. Unwaith eto, rydym o'r farn mai hyn sydd yn adlewyrchu orau ein lefelau neilltuol o arbenigedd, y berthynas arbennig sydd gennym, a'r ffaith fod awdurdodau tai lleol, yn ein barn ni, yn y sefyllfa orau i fod y rhai sydd yn gorfodi'r ddeddfwriaeth tai yma yng Nghymru.
Nid wyf yn dymuno gwneud pethau'n fwy beichus i landlordiaid, ac nid wyf yn dymuno gwneud pethau'n fwy beichus i denantiaid. Yr hyn yr ydym ei eisiau, mewn gwirionedd, yw sicrhau bod gennym system sydd mor dryloyw a hawdd ei deall ag y bo modd. Credaf y gallwn yn sicr wneud hynny drwy weithio'n agos gyda'r bobl sy'n cynrychioli landlordiaid a hefyd drwy Rhentu Doeth Cymru.
I very much welcome the Government's statement today. It always surprises me the number of people—especially younger people—who have ended up moving into the private rented market who, one generation, two generations or three generations ago, would quite naturally have moved into house purchase. I think that's a change in society that is not necessarily for the better.
Like many colleagues here, I have been calling for the ending of letting fees for several years. There are not many things that could unite Gareth Bennett, Bethan Sayed, Jenny Rathbone and me, but this is one of them. I think that that really does show the breadth of opposition to letting agent fees within this Assembly. They are unfair, unjust and paid by those often least able to afford the cost. I fully support the proposal to end letting agent fees and make it an offence to charge them.
I’m very pleased that the Government have given up what I considered their ludicrous, economically illiterate objection, voiced last year, that ending letting fees would increase rents and it has now stopped being put forward. Of course it won’t increase them. Yes, there have been increases in Scotland, as David Melding said, but I think that Bethan Sayed summed it up quite well: there have been increases in London, in England, and in Wales as well. House rents go up every year. It’s nothing to do with whether you have letting fees or not letting fees; they go up because of the shortage of housing that exists. And that is where the problem is: that there is a shortage of housing.
But if people really believe that letting agent fees are the solution to decreased rents, why don’t they support that when you’re buying a house, you pay the estate agent’s fees? That’ll move the prices of houses down, wouldn’t it? If that logic follows, then, obviously, the estate agent’s fees should be paid by the buyer not the seller. But, no, people aren’t going to suggest that, because the people who are buying houses would not buy. People who are selling would be unable to sell. Unfortunately, in the private rented sector, people have to pay, otherwise they end up homeless.
So, I really welcome the provision for enforcement arrangements via local authorities and the fixed-penalty fine. I have one question: has the Government considered a fine escalator for those who continually breach the law? Because one of the things that I’m afraid of is that some people will see this as a price worth paying. It’ll happen only occasionally. It’s a bit like those people who park where they shouldn’t and accept a parking fine as part of the cost of parking where they shouldn’t. People do break lots of laws when they don’t get caught very often and they don’t get fined very much, and when you balance out the cost, it may well be economically advantageous to do it. So, can we have an escalator on there? So, it may well be one price for the first time they’re caught, but if we double it the second and then double it the third, a bit like they do with people who fly-tip, and they get a fine, but if they keep on going back, they keep on getting a fine escalator, and whereas the first fine may not be very much, by the time they get to the third or fourth, they realise that fly-tipping is exceptionally expensive. So, can we have an escalator?
Rwy'n croesawu datganiad y Llywodraeth heddiw yn fawr iawn. Mae'n syndod i mi bob amser cymaint o bobl—pobl ifanc yn arbennig—sydd yn y pen draw wedi symud i mewn i'r farchnad rhentu preifat a fyddai, yn naturiol, un genhedlaeth, neu dwy neu dair cenhedlaeth yn ôl, wedi symud tuag at brynu tŷ. Credaf nad yw hwnnw yn newid er gwell mewn cymdeithas o reidrwydd.
Fel llawer o gydweithwyr yma, bûm yn galw am ddiwedd ar ffioedd gosod am nifer o flynyddoedd. Nid oes llawer o bethau y gallai uno Gareth Bennett, Bethan Sayed, Jenny Rathbone a minnau, ond mae hwn yn un ohonynt. Credaf fod hynny mewn gwirionedd yn dangos ehangder y gwrthwynebiad i ffioedd asiant gosod yn y Cynulliad hwn. Maen nhw'n annheg ac yn anghyfiawn, ac fe gânt eu talu gan y rhai sy'n lleiaf abl i fforddio'r gost. Cefnogaf yn llwyr y cynnig i roi terfyn ar ffioedd asiantau gosod eiddo a'i gwneud yn drosedd i godi'r ffioedd hynny.
Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth wedi ymwrthod â'r hyn, yn fy marn i, oedd yn wrthwynebiad ffôl, ac economaidd anllythrennog, a leisiwyd ganddynt y llynedd, sef y byddai rhoi terfyn ar ffioedd gosod yn cynyddu rhenti ac maen nhw wedi peidio â mynegi hynny erbyn hyn. Wrth gwrs na fydd hynny'n eu cynyddu. Do, bu cynnydd yn yr Alban, fel y dywedodd David Melding, ond credaf fod Bethan Sayed wedi crynhoi hynny yn dda iawn: bu cynnydd yn Llundain, yn Lloegr, ac yng Nghymru hefyd. Mae rhenti yn codi bob blwyddyn. Nid oes a wnelo hynny ddim a pha un a oes gennych chi ffioedd gosod ai peidio; maen nhw'n cynyddu oherwydd y prinder tai sy'n bodoli. A dyna lle mae'r broblem: mae prinder tai.
Ond os yw pobl wir yn credu mai ffioedd asiantau gosod yw'r ateb i renti llai, pam na wnân nhw gefnogi hynny pan fyddwch chi'n prynu tŷ, rydych chi'n talu ffioedd yr asiant eiddo? Byddai hynny'n gostwng prisiau tai, oni fyddai? Ac yn dilyn y rhesymeg honno, yna, yn amlwg, dylai ffioedd yr asiant eiddo gael eu talu gan y prynwr ac nid y gwerthwr. Ond, na, nid yw pobl yn mynd i awgrymu hynny, oherwydd na fyddai'r bobl sy'n prynu tai yn prynu. Ni fyddai pobl sy'n gwerthu yn gallu gwerthu. Yn anffodus, yn y sector rhentu preifat, mae pobl yn gorfod talu, neu fel arall byddant yn ddigartref.
Felly, croesawaf y ddarpariaeth ar gyfer trefniadau gorfodi drwy gyfrwng awdurdodau lleol a chosb dirwy benodedig. Mae gennyf un cwestiwn: a yw'r Llywodraeth wedi ystyried esgynnydd dirwy ar gyfer y rhai sy'n torri'r gyfraith yn barhaus? Oherwydd un o'r pethau yr wyf yn eu hofni yw y bydd rhai pobl yn ystyried hwn yn bris gwerth ei dalu. Dim ond yn achlysurol y bydd yn digwydd. Mae'n eithaf tebyg i'r bobl hynny sy'n parcio lle na ddylen nhw ac yn derbyn dirwy yn rhan o gost parcio lle na ddylent wneud hynny. Bydd pobl yn torri llawer o gyfreithiau pan na chânt eu dal yn aml iawn na chael dirwy fawr iawn, a pan fyddwch yn mantoli'r gost, gallai fod mantais economaidd o wneud hynny. Felly, a allwn ni gael esgynnydd yn rhan o hyn? Felly, mae'n debyg iawn y byddai un pris y tro cyntaf y cânt eu dal, ond os byddwn yn ei ddyblu yr eildro ac wedyn dyblu hwnnw y trydydd tro, yn debyg i'r modd y maen nhw'n ymdrin â'r bobl sy'n tipio'n anghyfreithlon, ac yn cael dirwy, ond os byddan nhw'n dal ati i fynd yn ôl, mae'r ddirwy yn cynyddu'n wastadol, ac er efallai na fydd y ddirwy gyntaf yn fawr iawn, erbyn iddyn nhw gyrraedd y drydedd neu'r bedwaredd, byddan nhw'n sylweddoli bod tipio anghyfreithlon yn eithriadol o gostus. Felly, a gawn ni esgynnydd?
Thank you very much for those comments and for the question as well.
I thought the comparison with asking house buyers to pay the estate agent’s fees was quite an illuminating kind of comparison. Certainly, it puts it into perspective as well. And, as Mike Hedges perfectly correctly points out, these tenants' fees are fees that are paid by those who are usually least able to pay. And, as others have said, the private rented sector is going to become increasingly important in terms of meeting housing need, but also in terms of reducing the severe pressure that is also on our social rented sector as well.
In terms of that enforcement action, it has been modelled in line with the arrangements that are currently in place for non-compliance with licensing requirements under Part 1 of the Housing (Wales) Act 2014, and, to date, there have been relatively few breaches of licensing arrangements resulting in penalties. So, that does suggest that there is a sensible balance that has been struck in our approach so far. And it’s well worth recognising as well that the vast majority of landlords do work within the spirit and the letter of the law, and almost all agents and landlords are now registered under Rent Smart Wales. So, once the Bill comes into force, we would expect similarly high levels of compliance.
We consider that there will be a significant impact, not just from the financial penalties in the Bill, but the consequences for an agent or a landlord if they are convicted of an offence. Convictions for breaches of housing or landlord and tenant law are included in the criteria for Rent Smart Wales as the licensing authority, designated under section 3(1) of the 2014 Act, and that's something that must be taken into account when considering whether a person is a fit-and-proper person to be licensed under Part 1 of the Act. So, that is a really, really strong deterrent in terms of contravening the Bill. However, I'm sure that the committee will be giving close scrutiny to the level at which we have set that fine within the legislation, and I'll be interested to hear committee recommendations in terms of any escalator of fines.
Diolch yn fawr iawn i chi am y sylwadau yna ac am y cwestiwn hefyd.
Roeddwn i'n meddwl bod y gymhariaeth â gofyn i'r rhai sy'n prynu tai dalu ffioedd yr asiant eiddo yn fath dadlennol iawn o gymhariaeth. Yn sicr, mae'n rhoi hyn mewn persbectif hefyd. Ac, fel y mae Mike Hedges yn gwbl gywir yn nodi, mae'r ffioedd hyn ar denantiaid yn ffioedd a delir fynychaf gan y rhai sy'n lleiaf abl i'w talu. Ac, fel y mae eraill wedi ei ddweud, bydd y sector rhentu preifat yn gynyddol bwysig o ran diwallu'r angen am dai, ond hefyd o ran lleihau'r pwysau difrifol hwnnw sydd ar ein sector rhentu cymdeithasol hefyd.
O ran y camau gorfodi, mae hynny wedi ei fodelu yn unol â threfniadau sydd ar hyn o bryd ar waith am ddiffyg cydymffurfiad o ran gofynion trwyddedu o dan Rhan 1 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014, a, hyd yma, nifer cymharol fechan o achosion o dorri trefniadau trwyddedu sydd wedi arwain at gosbau. Felly, mae hynny'n awgrymu bod cydbwysedd call wedi'i daro yn ein dull o weithredu hyd yma. Ac mae'n werth cydnabod hefyd bod y rhan fwyaf o landlordiaid yn gweithio yn ôl ysbryd a llythyren y ddeddf, ac mae bron yr holl asiantau a landlordiaid bellach wedi'u cofrestru gan Rhentu Doeth Cymru. Felly, pan ddaw'r Bil i rym, byddem yn disgwyl lefelau uchel tebyg o gydymffurfiad.
Rydym o'r farn y bydd effaith sylweddol, nid yn unig yn sgil y cosbau ariannol yn y Bil, ond yn sgil y canlyniadau i landlord neu asiant os cânt eu heuogfarnu o drosedd. Caiff euogfarnau o dorri cyfraith tai neu landlord a thenant eu cynnwys yn y meini prawf ar gyfer Rhentu Doeth Cymru fel yr awdurdod trwyddedu, a ddynodwyd o dan adran 3(1) Deddf 2014, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid ei gymryd i ystyriaeth wrth ystyried pa un a yw unigolyn yn unigolyn addas a phriodol i gael ei drwyddedu o dan ran 1 y Ddeddf. Felly, mae hwnnw'n rhwystr cryf iawn, iawn o ran peidio â chydymffurfio â'r Bil. Er hynny, rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn craffu'n fanwl ar y lefel yr ydym wedi gosod y ddirwy honno o fewn y ddeddfwriaeth, a bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed argymhellion y pwyllgor o ran unrhyw esgynnydd dirwyon.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun hirdymor ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The next item, therefore, is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the long-term plan for health and social care in Wales. I call on the Cabinet Secretary to make his statement. Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. Next month marks the seventieth anniversary of the NHS. Nye Bevan’s radical vision, based on the model of the Tredegar Medical Aid Society, transformed health services for millions of people. Today, the NHS and the social care sector are critical to the well-being of our nation. Yet everyone in this Chamber knows that the context for these services has changed markedly. More people are living longer. This, of course, is one of society’s greatest achievements, and a cause for celebration, but it brings with it additional demand for public services at a time when more than eight years of austerity significantly restricts our capacity to respond. We also see the way that modern society puts pressures on families and, in particular, children. These are some of the important reasons why the boundaries between health and social care make less sense as time moves on.
The vision of a seamless, more accessible, and better quality health and social care service is one that is shared across the Senedd. It is the reason why all parties here agreed to the establishment of a parliamentary review of health and social care back in 2016. And the terms of reference for that review, and the membership of the panel, benefited from cross-party support. And that expert, independent panel, ably led by Dr Ruth Hussey, published its final report in January this year. We have discussed that report here, in some detail. The panel very clearly articulated the urgent need to bolster the response to the significant pressure on our services now, which is only set to grow over the coming years. The panel’s final report was well received by the many stakeholders in health and social care, including here in the Senedd and, indeed, in the Health, Well-being and Sport Committee.
Yesterday, I published 'A Healthier Wales: our Plan for Health and Social Care'. That plan responds to the final report of the parliamentary review, taking forward its key recommendations. The plan sets out a long-term future vision of a whole-system approach to health and social care, focused on health and well-being and on preventing illness. The plan is different, not just in its bold ambition to truly integrate health and social care, but because it has been designed in partnership with those who will be driving and delivering the change that it articulates. These stakeholders have shared our frustration with the pace of change thus far, despite a near-universal acknowledgment that urgent change is needed. An important theme running through the plan is stronger national leadership and direction to make the whole system align with our national priorities, with regular progress updates available to hold those responsible for delivery to account.
To achieve this future vision, we will develop new models of seamless local health and social care, which will scale from local to regional to national. A national transformation programme will help to deliver change at a greater pace. And there will be a transformation board to oversee and be accountable nationally for the commitments in the plan. It will advise on and commit targeted funding support to health and social care providers particularly focused on selected new models of seamless local health and social care. And the new models must be identified as delivering significant and enhanced value and be strongly aligned to national priorities.
We will strengthen national leadership and direction, including the development of a national executive for the NHS. The national executive will support and challenge health boards and NHS trusts and ensure the development of capacity and capability across our system. We will ensure that the whole system is fit for the future by focusing on quality and value and harnessing digital opportunities and supporting our workforce. All of this work, and our future system, will be underpinned by a strong shared philosophy and continuous engagement.
But we haven't just taken the panel’s recommendations at face value. I recognise that the key to any effective public policy is to understand the barriers that have frustrated change in the past and to put in place what needs to be done differently to overcome them. We have therefore taken great care in this plan to give strong national direction in realigning our policy levers so that they fully support the vision—in particular, financial strategy, planning, performance management, and inspection and regulation. These structures help to shape decision making on a day-to-day basis in our delivery organisations.
Finally, this plan has been developed through a major engagement exercise with our key strategic delivery partners. I have met with local government and health board leaders in each of the regional partnership board areas of Wales, together with the Minister for Children, Older People and Social Care. We've also discussed the plan with local government cabinet members for social care and the Welsh Local Government Association council. And we will maintain this engagement now that the plan is published, with a further round of regional footprint meetings planned for the weeks running up to our summer recess.
At executive level, the WLGA, the NHS Confederation, the Association of Directors of Social Services and the Wales Council for Voluntary Action have led or been involved in working groups that have helped to shape the plan. The most senior staff from these organisations were members of an external reference group that was chaired by the Welsh Government director general for health and social services. We've also received feedback from citizen panels during April, which has helped to shape the vision and the design principles in the plan. All of this builds on the high level of public and professional engagement already undertaken by the parliamentary review team.
A significant and previously unseen level of engagement with people, professionals and indeed political parties has characterised the work of the parliamentary review right up to the publication now of 'A Healthier Wales'. I hope this is now a plan that the whole nation can get behind. It is a plan with a clear set of actions for the first three years. The work starts now and will move quickly to build momentum. The plan contains all the components needed to take health and social care forward, but it will count for nothing without effective execution. As I have said regularly to our external partners, the radical thing to do now is to implement this plan.
Diolch, Llywydd. Mae’r mis nesaf yn nodi saith deg mlynedd o’r GIG. Mae gweledigaeth radical Aneurin Bevan, yn seiliedig ar fodel Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar, wedi trawsnewid gwasanaethau iechyd ar gyfer miliynau o bobl. Heddiw, mae’r GIG a'r sector gofal cymdeithasol yn hollbwysig i les ein cenedl. Ac eto, mae pawb yn y Siambr hon yn gwybod bod cyd-destun y gwasanaethau hyn wedi newid yn sylweddol. Mae mwy o bobl yn byw'n hirach. Mae hyn, wrth gwrs, yn un o gyflawniadau mwyaf cymdeithas, ac yn achos dathlu, ond mae’n achosi galw ychwanegol am wasanaethau cyhoeddus ar adeg pan fo dros wyth mlynedd o galedi’n cyfyngu’n sylweddol ar ein gallu i ymateb. Rydym ni hefyd yn gweld sut y mae cymdeithas fodern yn rhoi pwysau ar deuluoedd ac, yn benodol, ar blant. Dyma rai o'r rhesymau pwysig pam mae’r ffiniau rhwng iechyd a gofal cymdeithasol yn gwneud llai o synnwyr gyda threigl amser.
Mae’r weledigaeth o wasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol di-dor, mwy hygyrch, o ansawdd gwell yn un y mae'r Senedd i gyd yn ei rhannu. Dyna’r rheswm pam y cytunodd pob plaid yma i sefydlu adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol yn ôl yn 2016. Ac roedd cefnogaeth drawsbleidiol i gylch gorchwyl yr adolygiad hwnnw, ac i aelodaeth y panel. Ac fe gyhoeddodd y panel arbenigol, annibynnol hwnnw, dan arweiniad medrus Dr Ruth Hussey, eu hadroddiad terfynol ym mis Ionawr eleni. Rydym ni wedi trafod yr adroddiad hwnnw yn y fan yma, yn eithaf manwl. Dywedodd y panel yn glir iawn fod angen dirfawr i gryfhau'r ymateb i’r pwysau sylweddol sydd ar ein gwasanaethau yn awr, ac sy’n siŵr o gynyddu dros y blynyddoedd nesaf. Cafodd adroddiad terfynol y panel ei groesawu gan lawer o randdeiliaid ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys yma yn y Senedd ac, yn wir, yn y Pwyllgor Iechyd, Lles a Chwaraeon.
Ddoe, cyhoeddais 'Cymru Iachach: ein Cynllun Iechyd a Gofal Cymdeithasol'. Mae'r cynllun hwnnw’n ymateb i adroddiad terfynol yr arolwg seneddol, ac yn bwrw ymlaen â’i argymhellion allweddol. Mae'r cynllun yn nodi gweledigaeth hirdymor ar gyfer y dyfodol o fynd ati fel system gyfan i ymdrin ag iechyd a gofal cymdeithasol, gan ganolbwyntio ar iechyd a lles ac ar atal salwch. Mae'r cynllun yn wahanol, nid yn unig yn ei uchelgais eofn i wir gyfuno iechyd a gofal cymdeithasol, ond am ei fod wedi'i gynllunio mewn partneriaeth â’r rheini a fydd yn arwain ac yn cyflawni'r newid y mae'n ei ddisgrifio. Mae'r rhanddeiliaid hyn wedi rhannu ein rhwystredigaeth â chyflymder y newid hyd yn hyn, er bod pawb bron yn cydnabod bod angen newid ar frys. Un thema bwysig drwy'r cynllun i gyd yw arweiniad a chyfeiriad cenedlaethol cryfach i wneud i’r system gyfan gyd-fynd â'n blaenoriaethau cenedlaethol, a rhoi diweddariadau cynnydd rheolaidd i ddwyn i gyfrif y rhai sy'n gyfrifol am gyflawni.
Er mwyn cyflawni'r weledigaeth hon ar gyfer y dyfodol, byddwn yn datblygu modelau newydd o iechyd a gofal cymdeithasol lleol di-dor, yn amrywio o'r lleol i'r ranbarthol a'r cenedlaethol. Bydd rhaglen trawsnewid genedlaethol yn helpu i gyflawni newid yn gyflymach. A bydd bwrdd trawsnewid i oruchwylio a bod yn atebol yn genedlaethol am yr ymrwymiadau yn y cynllun. Bydd yn darparu ac yn cynghori ynglŷn â chymorth cyllid wedi'i dargedu ar gyfer darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol gan ganolbwyntio'n benodol ar fodelau newydd dethol o iechyd a gofal cymdeithasol lleol di-dor. A bydd yn rhaid gweld bod y modelau newydd yn cyflawni gwerth sylweddol a gwell ac yn gydnaws iawn â blaenoriaethau cenedlaethol.
Byddwn yn atgyfnerthu arweinyddiaeth a chyfeiriad cenedlaethol, gan gynnwys datblygu gweithrediaeth genedlaethol ar gyfer y GIG. Bydd y weithrediaeth genedlaethol yn cefnogi ac yn herio byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG ac yn sicrhau bod capasiti a gallu’n cael eu datblygu drwy ein holl system. Byddwn yn sicrhau bod yr holl system yn addas ar gyfer y dyfodol drwy ganolbwyntio ar ansawdd a gwerth a manteisio ar gyfleoedd digidol a chefnogi ein gweithlu. Bydd y gwaith hwn i gyd, a’n system ar gyfer y dyfodol, yn seiliedig ar athroniaeth gref, gytûn, ac ymgysylltu parhaus.
Ond nid ydym ni wedi derbyn argymhellion y panel heb graffu'n ddyfnach arnynt. Rwy’n cydnabod mai’r hyn sy’n allweddol i unrhyw bolisi cyhoeddus effeithiol yw deall y rhwystrau sydd wedi llesteirio newid yn y gorffennol a sefydlu’r hyn sydd angen ei wneud yn wahanol i'w goresgyn. Felly rydym ni wedi bod yn ofalus iawn yn y cynllun hwn i roi cyfeiriad cenedlaethol cryf i ail-alinio'r agweddau hynny sy'n siapio ein polisïau fel eu bod yn cefnogi'r weledigaeth yn llawn—yn arbennig, strategaeth ariannol, cynllunio, rheoli perfformiad, ac arolygu a rheoleiddio. Mae'r strwythurau hyn yn helpu i lywio penderfyniadau o ddydd i ddydd yn ein sefydliadau sy'n darparu gwasanaethau.
Yn olaf, datblygwyd y cynllun hwn drwy ymarfer ymgysylltu mawr â'n partneriaid cyflawni strategol allweddol. Rwyf wedi cyfarfod ag arweinwyr llywodraeth leol a byrddau iechyd ym mhob un o ardaloedd y byrddau partneriaeth rhanbarthol yng Nghymru, ynghyd â’r Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol. Rydym ni hefyd wedi trafod y cynllun gydag aelodau cabinet llywodraeth leol ar gyfer gofal cymdeithasol a chyngor Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. A byddwn yn cynnal yr ymgysylltiad hwn nawr bod y cynllun wedi’i gyhoeddi, ac mae rownd arall o gyfarfodydd ôl troed rhanbarthol ar y gweill ar gyfer yr wythnosau cyn ein toriad haf.
Ar lefel weithredol, mae CLlLC, Cydffederasiwn y GIG, Cymdeithas y Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru wedi arwain neu wedi cymryd rhan mewn gweithgorau sydd wedi helpu i lunio'r cynllun. Roedd y staff mwyaf blaenllaw o’r sefydliadau hyn yn aelodau o grŵp cyfeirio allanol, a gadeiriwyd gan gyfarwyddwr cyffredinol Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Rydym ni hefyd wedi cael adborth gan baneli dinasyddion yn ystod mis Ebrill, sydd wedi helpu i lunio’r weledigaeth a'r egwyddorion dylunio yn y cynllun. Mae hyn oll yn adeiladu ar yr ymgysylltu cyhoeddus a phroffesiynol sylweddol y mae'r tîm adolygu seneddol wedi ei wneud eisoes.
Mae ymgysylltu sylweddol ar raddfa nas gwelwyd o'r blaen gyda phobl, gweithwyr proffesiynol ac yn wir, gyda phleidiau gwleidyddol wedi nodweddu gwaith yr arolwg seneddol hyd at gyhoeddi 'Cymru Iachach' nawr. Rwy’n gobeithio erbyn hyn fod hwn nawr yn gynllun y gall y genedl gyfan ei gefnogi. Mae'n gynllun sydd â chyfres glir o gamau gweithredu ar gyfer y tair blynedd gyntaf. Mae’r gwaith yn dechrau nawr a bydd yn symud yn gyflym i adeiladu momentwm. Mae'r cynllun yn cynnwys yr holl elfennau sydd eu hangen i ddatblygu iechyd a gofal cymdeithasol, ond ni fydd yn werth dim heb weithredu effeithiol. Fel yr wyf wedi’i ddweud yn rheolaidd wrth ein partneriaid allanol, y peth radical i'w wneud nawr yw rhoi’r cynllun hwn ar waith.
Daeth Suzy Davies i’r Gadair.
Suzy Davies took the Chair.
Minister, I'd like to thank you very much for bringing forward this statement, and actually I want to pick up on one of the comments you made in here above all else probably:
'More people are living longer. This is one of our society’s greatest achievements, and a cause for celebration'.
I'm so glad to hear those words, because so very often we talk in a pejorative way about older people—they're talked about bedblocking and that the costs and the worries of the NHS are because of the longevity in our lives. And I for one celebrate the fact that we all might live longer—I most certainly hope that I do—and I'm very glad to see that you recognise that that is a cause for celebration.
The vision you put before us tells us, to be frank, no new news, but then again neither did the parliamentary review. What it has done is—we all know a lot of this stuff, but it's structured it, made it in a way that we can digest it, and, hopefully, implement it. Now, I'm sure that you will agree with me that the biggest risk to delivering substantive change rests in leadership and behaviour. Do you believe that you have enough people of the right calibre and experience to lead a transformative process—and at pace, because this is vital? We know this, the Welsh Government know it, the NHS know it, and yet we've not been able to do it so far and we need to make these changes.
A strong national board taking once-for-Wales decisions is very vital. However, which organisation do you see will become responsible for the external scrutiny of that board? I think this is vital, because it was raised with me and by me during the parliamentary review discussions. And, whilst I note that the director general led the scrutiny for the development of this plan, going forward, it is him and his national team who must be tasked with ensuring that it happens. I would like to know how you're going to ensure that you keep his feet to the fire to make sure that this happens at the pace that you describe that we need.
There have been many policy documents and attempted starts in the journey of both transformation and integration through health and social services. Again, the parliamentary review identified that Wales is heavy and good on a lot of policy, but light on delivery. I still don't see in this vision that it clearly identifies the how—how we are going to do it, how we're going to make this change. There are lots of boards, lots of local, regional and national, but, the front line change that we need, how will you ensure that there is no false start this time? If it's going to go wrong, it will go wrong at the beginning. So, you must lead well from the beginning and constantly assess the risks and the process. Can you perhaps tell us how you might do that across the three years before the formal review?
The vision is quite light on workforce issues: how we develop our workforce from carer to consultant, how we value them, how we train them, and how we give them parity of esteem. The vision mentions in passing Health Education and Improvement Wales, but can you give us more detail, given that staff and the re-energising and the respect, evaluation and involvement of staff were such a key part of the parliamentary review? I don't think it comes across well in the vision at present and perhaps you can flesh that out a little bit more.
There is so much to talk about, acting Deputy Presiding Officer, and I'm sure I'm running out of time, but given that so many GPs and community hubs have closed in the past, how do we start that up? There are no tangible targets or commitment.
I think I'd like to end on two points. One is that I'm sure we're going to discuss this more and I would ask if you would commit today to bringing forward a debate in Government time so that we might have the chance to flesh out this vision. And, secondly, could you just make a comment on the £100 million for the transformation fund? Extremely welcome, but it is described as time-limited funding, it is targeted towards rapid development and implementation—it does seem to mirror, to an extent, the aims of the integrated care fund. So, therefore, will health authorities or local authorities who are not leading on innovation in the end miss out and suffer further disadvantage, or will you be able to use that £100 million of transformation to bring a parity of delivery and service change across all the health boards, from the strong ones to the very weak ones? Thank you.
Gweinidog, hoffwn ddiolch yn fawr iawn ichi am gyflwyno'r datganiad hwn, ac a dweud y gwir hoffwn sôn am un o'r sylwadau a wnaethoch chi yma yn anad dim mae'n debyg, sef bod
'mwy o bobl yn byw'n hirach. Mae hyn yn un o gyflawniadau mwyaf ein cymdeithas, ac yn achos dathlu'.
Rwyf mor falch o glywed y geiriau hynny, oherwydd yn aml iawn rydym ni'n sôn mewn ffordd ddifrïol am bobl hŷn—sôn amdanyn nhw’n blocio gwelyau, ac mai hirhoedledd yn ein bywydau sy’n achosi costau a phryderon y GIG. Ac rwyf fi, o leiaf, yn dathlu’r ffaith y gallai pob un ohonom ni fyw yn hirach—yn sicr rwy’n gobeithio gwneud hynny—ac rwy’n falch iawn o weld eich bod yn cydnabod bod hynny'n achos dathlu.
Dydy’r weledigaeth rydych chi wedi’i rhoi ger ein bron ddim, i fod yn onest, yn rhoi dim newyddion newydd inni, ond eto ni wnaeth yr arolwg seneddol chwaith. Yr hyn mae wedi ei wneud yw—rydym ni i gyd yn gwybod llawer o'r pethau hyn, ond mae wedi ei strwythuro, ei wneud mewn ffordd y gallwn ni ei dreulio, a, gobeithio, ei roi ar waith. Nawr, rwy’n siŵr eich bod yn cytuno â mi mai’r risg mwyaf i gyflawni newid sylweddol yw arweinyddiaeth ac ymddygiad. A ydych chi’n credu bod gennych chi ddigon o bobl o’r safon a’r profiad priodol i arwain proses drawsnewidiol—ac i wneud hynny'n gyflym, oherwydd mae hyn yn hanfodol? Rydyn ni’n gwybod hyn, mae Llywodraeth Cymru yn gwybod hyn, mae’r GIG yn gwybod hyn, ac eto dydym ni ddim wedi gallu ei wneud hyd yn hyn ac mae angen inni wneud y newidiadau hyn.
Mae bwrdd cenedlaethol cryf i wneud penderfyniadau dros Gymru unwaith ac am byth yn sicr yn hanfodol. Fodd bynnag, pa sefydliad ydych chi’n ei weld fydd yn gyfrifol am graffu allanol ar y Bwrdd hwnnw? Rwy’n credu bod hyn yn hanfodol, oherwydd cafodd ei godi gyda mi, a gennyf fi yn ystod trafodaethau’r adolygiad seneddol. Ac, er fy mod yn sylweddoli mai’r cyfarwyddwr cyffredinol a arweiniodd y gwaith craffu ar gyfer datblygu'r cynllun hwn, mae'n rhaid, yn y dyfodol, rhoi’r dasg o sicrhau bod hynny'n digwydd iddo ef a'i dîm cenedlaethol. Fe hoffwn i wybod sut ydych chi’n mynd i sicrhau eich bod yn ei ddwyn i gyfrif i wneud yn siŵr bod hyn yn digwydd yn ddigon cyflym, fel rydych chi’n ei ddisgrifio.
Bu nifer o ddogfennau polisi ac ymgeisiau i ddechrau ar y daith o drawsnewid ac integreiddio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Unwaith eto, nododd yr arolwg seneddol fod Cymru yn dda iawn o ran llawer o'r polisïau, ond ddim cystal o ran cyflawni. Rwy’n dal i fethu gweld yn y weledigaeth hon ei bod yn amlwg yn nodi sut—sut ydym ni’n mynd i wneud hyn, sut ydym ni'n mynd i wneud y newid hwn. Mae llawer o fyrddau, llawer o rai lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, ond, o ran y newid rheng flaen sydd ei angen arnom ni, sut fyddwch chi’n sicrhau nad ydym ni'n dechrau arni'n aflwyddiannus y tro hwn? Os aiff pethau o chwith, aiff pethau o chwith ar y dechrau. Felly, mae'n rhaid ichi arwain yn dda o'r dechrau ac asesu'r risgiau a'r broses yn gyson. A allwch chi ddweud wrthym ni efallai sut y gallech chi wneud hynny yn y tair blynedd cyn yr adolygiad ffurfiol?
Nid yw'r weledigaeth yn sôn rhyw lawer am faterion y gweithlu: sut ydym ni’n datblygu ein gweithlu, yn ofalwyr ac yn feddygon ymgynghorol, sut ydym ni’n eu gwerthfawrogi nhw, sut ydym ni’n eu hyfforddi nhw, a sut ydym ni’n rhoi parch cydradd iddyn nhw. Mae'r weledigaeth yn sôn yn fyr am Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ond a allwch chi roi mwy o fanylion inni, o ystyried bod staff ac ail-egnïo a pharchu staff a gwerthuso eu cyfranogiad yn rhan mor allweddol o’r adolygiad seneddol? Nid wyf yn credu y caiff hynny ei chyfleu yn dda yn y weledigaeth ar hyn o bryd ac efallai y gallwch chi ymhelaethu ychydig bach mwy ar hynny.
Mae cymaint i sôn amdano, Dirprwy Lywydd, ac rwy’n siŵr fod amser yn mynd yn drech na fi, ond o gofio bod cynifer o feddygfeydd teulu a chanolfannau cymunedol wedi cau yn y gorffennol, sut ydym ni’n dechrau ar hynny? Does dim targedau nac ymrwymiadau pendant.
Rwy’n credu yr hoffwn i orffen gyda dau bwynt. Un yw fy mod yn sicr ein bod yn mynd i drafod hyn ymhellach a byddwn yn gofyn a wnewch chi ymrwymo heddiw i gyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth fel y gallwn ni gael y cyfle i ymhelaethu ar y weledigaeth hon. Ac, yn ail, a allech chi wneud sylw am y £100 miliwn ar gyfer y gronfa drawsnewid? Mae i'w groesawu’n fawr, ond mae'n cael ei ddisgrifio fel cyllid am amser cyfyngedig, mae wedi’i dargedu tuag at ddatblygiad a gweithredu cyflym—mae'n ymddangos ei fod yn adlewyrchu, i raddau, amcanion y gronfa gofal integredig. Felly, a fydd awdurdodau iechyd neu awdurdodau lleol sydd ddim yn arwain ar arloesi yn y pen draw ar eu colled ac o dan anfantais bellach, ynteu a fyddwch yn gallu defnyddio’r £100 miliwn hwnnw ar gyfer trawsnewid i sicrhau cydraddoldeb o ran cyflawni a newid gwasanaethau yn yr holl fyrddau iechyd, o’r rhai cryf i'r rhai gwan iawn? Diolch.