National Assembly for Wales

I call Members to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister. And the first question is from Llyr Gruffydd.

Well, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has written to the managing director of Arla to request an urgent meeting to discuss all opportunities the company may be considering and how the Welsh Government may be able to assist.

Thank you for that response. I know it's early days, but I would like to ask whether the Government would be willing to consider maximising the potential of that site by looking at attracting others to operate from that particular site in future. Because the concern is that, if the site is mothballed, it closes everyone else out in terms of the opportunity to process milk in that area. We don't want a situation such as the one we saw in Whitland in west Wales many years ago, where the site was vacant for many years, which meant in turn that it wasn't possible to process milk in that area. That's important, of course, not only because we need processing capacity in Wales for all the reasons that I've outlined previously in my question to the Cabinet Secretary for the Economy and Transport last week, but also, of course, there is a commitment by Arla to continue to take milk from farmers in the north east. But for how long will they be willing to transfer that to Scotland and to Devon without, ultimately, deciding that it's not cost-effective?

I understand that the Cabinet Secretary has had a meeting over the phone this afternoon. One of the things that was being considered was what opportunities there are for this site, ultimately. I remember how difficult it was to ensure that the land was released in Whitland; I was the Minister at the time and ensured that that happened. It stood there, mothballed, for years in the town, and that's not something that people wanted to see; it was something that they wanted to see being resolved, and the land being used. So, there are two things: first, looking at the opportunities for the site itself, and, secondly, ensuring that there is support available for the people who work there, and that will be available, of course, through the ReAct scheme. Also, Business Wales is working with the company to see what opportunities there are.

Yr wythnos diwethaf, wrth ymateb i mi, cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at ddatganiad Undeb Amaethwyr Cymru bod Arla yn bwriadu cadw'r safle tra bod cyfleoedd posibl ar gyfer cynhyrchion eraill yn cael eu harchwilio, ac y byddai'n trafod â nhw ymhellach. Fe'm hysbyswyd ers hynny gan un ffynhonnell mai'r cwbl y mae 'cyfleoedd eraill ar gyfer y safle' yn cyfeirio ato yw ailddechrau cynhyrchu pe byddai tariffau yn cael eu cyflwyno ar fewnforion caws ar ôl Brexit. Ond gwelsom hefyd, dros y penwythnos, adroddiadau bod Starbucks wedi taro bargen drwyddedu 21 mlynedd gydag Arla i weithgynhyrchu, dosbarthu a marchnata ei amrywiaeth o goffi llaeth parod i'w yfed premiwm ledled Ewrop, y dwyrain canol ac Asia, sydd o bosibl yn creu cyfleoedd ehangach. Efallai na fyddwch chi'n gallu dweud wrthym ni tan y byddwch wedi siarad gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl ei drafodaeth, ond a wnewch chi hysbysu'r Cynulliad pa drafodaethau a gynhaliwyd, yn y cyd-destun hwnnw, ac a yw hyn wedi ei gyfyngu i dariffau ar ôl Brexit yn unig, neu a oes cyfleoedd newydd yn gysylltiedig â'r contractau newydd a hysbysebwyd gyda thrydydd partïon?

Wel, mae'n gynnar eto, ond yn sicr byddwn yn archwilio unrhyw bosibilrwydd a fydd yn arwain at ganlyniad cadarnhaol i'r ardal. Ac mae hynny'n rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn parhau i'w wneud, ynghyd â swyddogion.

Prif Weinidog, pa gamau wnaeth Llywodraeth Cymru eu cymryd, cyn i Arla gyhoeddi y byddai'r safle'n cau, i geisio eu darbwyllo i beidio â chau'r gwaith yn Sir Ddinbych?

Wel, mae'r cyhoeddiadau hyn yn aml yn dod gydag ychydig neu ddim rhybudd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud wrth gwrs o dan yr amgylchiadau hynny yw dau beth: yn gyntaf oll, gwneud yn siŵr bod Busnes Cymru yn ceisio trafod y dyfodol gyda'r cwmni, ac, yn ail, wrth gwrs, darparu cymorth i'r gweithwyr yr effeithir arnynt, gan gynnwys trwy gynllun ReAct, er mwyn eu helpu nhw i nodi ffynonellau cyflogaeth eraill. Nid yw bob amser yn wir, lle mae achosion o gau safleoedd yn cael eu cyhoeddi, neu eu cynnig—gan ei fod yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd—ein bod ni'n cael rhybudd sylweddol, neu weithiau, unrhyw rybudd o gwbl.

Rydym ni'n buddsoddi bron i £50 miliwn y flwyddyn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau, ac yn rhan o hyn, rydym ni'n cymryd amrywiaeth o gamau i fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol. Mae hynny'n cynnwys cynorthwyo gwasanaethau a gomisiynir gan fyrddau cynllunio ardal, a hefyd, wrth gwrs, y prynhawn yma, cyflwyno Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru).

Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Heddlu Gwent gyflwyniad cynllun lle bydd troseddwyr tro cyntaf troseddau lefel isel, gan gynnwys 'meddw ac afreolus', yn cael cyfle i fynd ar gwrs yn hytrach na wynebu'r llys. Bydd y cwrs yn cael ei gynnig i unigolion yn ôl disgresiwn yr heddlu a heb unrhyw gost i'r cyhoedd, yn debyg iawn i gwrs ymwybyddiaeth cyflymder. Heddlu Gwent yw'r heddlu cyntaf yng Nghymru i gynnig cynllun o'r fath yn rhan o'i strategaeth ehangach i fynd i'r afael â phroblemau alcohol, lleihau aildroseddu a leddfu pwysau ar y system cyfiawnder troseddol. Mae Gwasanaeth Cyffuriau ac Alcohol Gwent, elusen sy'n darparu cymorth a chyngor i unigolion a theuluoedd, wedi croesawu'r cynllun hwn. A all y Prif Weinidog nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo gwasanaethau camddefnyddio sylweddau i gynyddu ymwybyddiaeth o beryglon yfed gormod o alcohol? A sut gwnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda'r heddlu ac eraill i leihau troseddu sy'n gysylltiedig ag alcohol?

Rwy'n credu bod hwnnw'n syniad da iawn. Pan ddechreuais i gyntaf, flynyddoedd lawer yn ôl, fel cyfreithiwr, roedd hi'n aml yn wir pan oedd gennym ni ddau ŵr ifanc—gwŷr ifanc oedden nhw yn anochel—a oedd efallai wedi bod yn ymladd â'i gilydd mewn diod ar Ffordd y Brenin yn Abertawe, a oedd yn dipyn o leoliad ar gyfer pethau o'r fath yn y dyddiau hynny, os teimlwyd na fyddent yn achosi trafferth i'r heddlu na'r llysoedd eto, roedden nhw'n cael eu rhwymo i gadw'r heddwch, a oedd yn golygu nad oedd ganddynt euogfarn droseddol. Roedden nhw'n ofnus, a dweud y gwir; roedd yn codi ofn arnyn nhw rhag dychwelyd i'r llys ac roedd, i bob pwrpas, yn ffordd o sicrhau eu hymddygiad da. Mae hyn yn mynd gam ymhellach, oherwydd mae'n helpu pobl i ddeall effeithiau alcohol a chamddefnyddio alcohol. Mae'n debyg mai hwn yw'r estyniad i gyrsiau ymwybyddiaeth cyflymder mewn rhai ffyrdd, y mae pobl—nid fi, dylwn ychwanegu, ond rhai pobl—wedi canfod eu hunain yn rhan ohonynt. Mae'n ffordd dda o addysgu pobl. Os gallwn ni addysgu pobl allan o ymddygiad, yna mae hynny'n well na'u cosbi nhw heb fynd i'r afael â gwraidd yr ymddygiad hwnnw.

Ym mis Ebrill, cyhoeddwyd y bydd gwaharddiad ar alcohol yn cael ei dreialu mewn rhan o Stadiwm Principality Cymru yn ystod gemau rygbi rhyngwladol yr hydref. Mae hyn yn dilyn cwynion am ymddygiad pobl feddw yn difetha gemau i gefnogwyr eraill, a daethpwyd i'r casgliad bod 87 y cant yn dioddef llu o ymosodiadau llafar. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu'r cam hwn i fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol mewn gemau rygbi rhyngwladol? A wnaiff ef ymrwymo i drafod hyn gyda chyrff chwaraeon eraill gyda'r nod o ymestyn y gwaharddiad i gampau a lleoliadau eraill lle mae camddefnyddio alcohol yn broblem yng Nghymru?

Credaf fod dau fater yma yn y stadiwm: yn gyntaf oll, ymddygiad rhai cefnogwyr. Mae meddwdod wedi bod yn rhan o dorfeydd ers llawer iawn o ddegawdau. Nid yw hynny'n esgus, wrth gwrs, am y ffordd y mae rhai pobl yn ymddwyn. Os bydd pobl yn ymddwyn mewn ffordd sy'n wrthun neu'n mynd yn groes i drefn gyhoeddus, yna dylid hysbysu stiwardiaid a dylai'r bobl hynny gael eu rhybuddio ac, os na fyddant yn cymryd sylw o'r rhybudd, dylid eu taflu allan o'r stadiwm. Yr ail bwynt yw bod llawer o bobl yn cwyno eu bod nhw i fyny ac i lawr ar eu traed drwy'r amser wrth i bobl fynd yn ôl ac ymlaen i'r bariau i brynu alcohol. Mae'n ymddangos i mi nad oes angen i bobl brynu alcohol trwy gydol y gêm er mwyn mwynhau'r gêm, a chredaf fod hwn yn gynllun arbrofol pwysig—os gallaf ei alw'n hynny—sy'n cael ei arloesi er mwyn gweld beth fydd yr effaith.

Questions now from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood. 

Diolch, Llywydd. A all y Prif Weinidog gadarnhau pa un a yw'r Blaid Lafur yn cefnogi ein haelodaeth o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd ai peidio?

Mae'n un dewis y mae angen i ni ei ystyried ac mae hynny'n rhywbeth, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi ei wneud. Dyna pam yr es i i Norwy, mewn gwirionedd, i weld sut yr oedd y sefyllfa yn gweithio yn Norwy. Model diddorol—nid un sy'n addas i Gymru yn union, ond, serch hynny, os gall Norwy weithio yn unol â model o'r fath ni welaf unrhyw reswm pam na all y DU lunio ei model ei hun.

Mae ein hamser yn dirwyn i ben, Prif Weinidog, ac rydych chi wedi disgrifio safbwynt Llafur fel hyblyg. Nawr, nid oes dim yn hyblyg am £5 biliwn yn diflannu o economi Cymru; nid oes dim yn hyblyg am swyddi a chyflogau Cymru yn diflannu a byth yn dychwelyd; nid oes dim yn hyblyg am rolio'r dis ar ein marchnad ryngwladol fwyaf ar gyfer amaethyddiaeth, dur a dros 60 y cant o holl allforion Cymru. Mae hyd yn oed y Papur Gwyn ar y cyd, 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn nodi mai'r dewis lleiaf niweidiol i Gymru yw y tu mewn i'r Ardal Economaidd Ewropeaidd. Cyd-luniwyd yr adroddiad hwnnw gennym ar sail dealltwriaeth eich bod chi eisiau sefyll gyda ni yn erbyn Brexit Torïaidd eithafol. Pam ydych chi'n cefnu ar eich dadansoddiad eich hun? Ac a ydych chi'n credu bod eich arweinydd yn San Steffan yn iawn i glirio'r llwybr i'r Torïaid ein tynnu ni allan o'r farchnad sengl?

Prif Weinidog Cymru ydw i; nid wyf i'n gyfrifol am yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw hyn: nid yw ein safbwynt wedi newid. Mae aelodaeth o'r AEE yn ddewis pwysig y mae angen ei gadw'n agored. Yr hyn na ddylai'n bendant fod yn destun trafodaeth yn fy marn i—a gwn y bydd hi'n cytuno â hyn—yw bod angen i ni aros o fewn yr undeb tollau, ac, yn ail, wrth gwrs, cael mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Nid yw'r sefyllfa wedi newid o'r adeg pan luniwyd y ddogfen honno gan y ddau ohonom ni.

Chi yw Prif Weinidog Cymru, rydych chi hefyd yn aelod o'r Blaid Lafur, a byddwn yn tybio y dylai fod gennych chi rywfaint o ddylanwad. Nawr, bydd ASau Plaid Cymru yn pleidleisio yfory i achub swyddi a'n heconomi trwy aros yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd. Yn wahanol i Lafur, byddwn yn gwrthwynebu'r Torïaid ac yn gwneud ein gorau glas i atal Brexit Torïaidd eithafol a fydd mor drychinebus i Gymru. Os gwnewch chi adael i'ch plaid ein llusgo ni allan o'r farchnad sengl, byddwch yn anwybyddu eich Papur Gwyn eich hun, eich arbenigwyr eich hun, eich dadansoddiad eich hun. A dweud y gwir, byddwch yn anwybyddu aelodau o'ch Cabinet eich hun. Fe'i mynegwyd yn berffaith gan yr AS Llafur dros Bontypridd a'ch Ysgrifennydd Cabinet eich hun dros lywodraeth leol pan ddywedasant bod Llafur wedi creu 'gôl agored' i'r Torïaid, a bydd Cymru'n cael ei niweidio o ganlyniad. Felly, beth fydd hi, Prif Weinidog? A wnewch chi gefnogi sylwadau'r AS dros Bontypridd a'ch Ysgrifennydd Cabinet, neu a wnewch chi barhau i gyd-fynd â neges Llafur Llundain, gan roi buddiannau eich plaid eich hun o flaen buddiannau eich gwlad eich hun?

Mae'n sylw rhyfeddol, oherwydd, er mwyn darparu unrhyw dystiolaeth o gwbl i gefnogi hynna, byddai'n rhaid iddi ddangos, rywsut, fy mod i wedi gwrthwynebu aelodaeth o'r AEE—nid wyf wedi gwneud hynny, na'r Llywodraeth ychwaith—yn ail, fy mod i, rywsut, yn gwrthwynebu aros yn yr undeb tollau, pan, mewn gwirionedd, fy mod i'n un o'i gefnogwyr mwyaf brwd, gan fy mod i'n gwybod yn iawn beth fyddai'n digwydd yn Iwerddon pe byddai hynny'n digwydd; yn drydydd, fel y bydd hi'n gwybod, rwyf i wedi dadlau erioed, fel y mae hithau, dros fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Nid yw safbwynt Llywodraeth Cymru wedi newid, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos i'r rhai hynny mewn mannau eraill yn y DU sy'n aelodau o'n plaid. Ond rydym ni mewn Llywodraeth yng Nghymru. Mae ein safbwynt yn eglur, nid yw'r sefyllfa wedi newid o'r adeg yr ysgrifennwyd y Papur Gwyn gennym, ac rwy'n ei gwneud yn gwbl eglur: mae dyfodol Cymru yn perthyn yn y DU, nad yw hi'n ei gredu; yn ail, yn yr undeb tollau, yn fy marn i, yn y farchnad sengl hefyd, gan fod hynny'n golygu mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl—nid yn yr UE, oherwydd bod pobl wedi pleidleisio i hynny beidio â digwydd, ond nid yw'n golygu bod angen i ni gael Brexit anhrefnus yn seiliedig ar genedlaetholdeb chwifio'r faner, sef yr hyn y mae rhai yn y Blaid Geidwadol o'i blaid, yn hytrach na Brexit synhwyrol ac ymarferol sy'n gweithio i Gymru. Dyna'r hyn yr ydym ni ei eisiau, ac rwy'n gobeithio mai dyna mae hithau ei eisiau.

Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, gwnaeth Prif Weithredwr cwmni awyrennau Qatar sylwadau annefnyddiol a dilornus iawn ynghylch pa un a fyddai menyw yn gallu cyflawni ei swydd. Rydych chi fel Prif Weinidog wedi nodi'n briodol eich bod chi fel Llywodraeth, a phawb yn y Siambr hon rwy'n siŵr, eisiau i Gymru fod y wlad fwyaf ystyriol o fenywod a chaniatáu llwybrau at bob cyfle yng Nghymru, ni waeth pa ryw ydych chi. Pa sylwadau wnaethoch chi i brif weithredwr cwmni awyrennau Qatar am y sylwadau hyn, o gofio eu bod nhw'n bartner strategol i chi ac, nid yn unig hynny, rydych chi wedi rhoi llawer o arian cyhoeddus ar gael i'r cwmni awyrennau hwnnw i ddatblygu'r llwybrau i mewn i Faes Awyr Caerdydd?

Wel, yn amlwg, nid wyf i'n cytuno â'i eiriau. Prif weithredwr cwmni awyrennau yw ef, nid pennaeth Llywodraeth. Byddwn yn parhau i ddadlau'r achos, yn y DU a thu hwnt, i sicrhau bod cydraddoldeb yn dod yn rhywbeth sydd wedi ei wreiddio mewn cymdeithasau ledled y byd.

Yn anffodus, o'r ateb yna, Prif Weinidog, rydych chi'n rhoi awgrym na wnaethoch chi unrhyw sylwadau o gwbl i'r prif weithredwr na'r cwmni awyrennau am y sylwadau hyn. Pe byddai'n fusnes bach yng Nghymru, neu'n fusnes canolig yng Nghymru, rwy'n siŵr, o ystyried y contract cymdeithasol yr ydych chi wedi ei ddatblygu, y byddech chi, yn amlwg, yn dangos eich atgasedd at y sylwadau a wnaed ac yn tynnu'r cymorth hwnnw yn ôl oddi wrth y busnes bach neu ganolig ei faint hwnnw. Arwydd arall o'r safonau dwbl yma yng Nghymru yw'r adroddiad heddiw ar Pinewood a'r arian a roddwyd ar gael gan Lywodraeth Cymru i Pinewood i ddatblygu cyfleuster yn Llaneirwg. Soniasoch ar y pryd, yn 2014, bod potensial i £90 miliwn ddod i mewn i economi Cymru; roedd potensial i 2,000 o swyddi gael eu creu gan y datblygiad hwn. Rydym ni'n gwybod bod oddeutu 50 o swyddi wedi eu creu ac, ar hyn o bryd, mae colled ar bapur o £9 miliwn, yn ôl ffigurau'r Archwilydd Cyffredinol. Beth sydd wedi mynd o'i le, Prif Weinidog?

Yn gyntaf oll, mae ychydig dros £4 miliwn wedi ei adennill, ond mae llawer o brosiectau yn dal ar y gweill. Ni fyddech chi'n disgwyl i'r cwbl gael ei adennill ar un tro. Mae'r rhain yn brosiectau tymor hir, a chaiff yr arian ei adennill dros gyfnod hwy. Rwy'n meddwl tybed—mae gen i rai sylwadau o fy mlaen i yn y fan yma, yr wyf i'n meddwl tybed a yw ef yn cytuno â nhw:

Mae ychwanegu cwmni cynhyrchu byd enwog Pinewood at ddiwydiant cynhyrchu ffilmiau Cymru sydd eisoes yn gyfoethog i'w groesawu'n fawr.

Mae nifer cynyddol o ffilmiau mawr yn cael eu saethu mewn lleoliadau ledled Cymru a bydd canolfan newydd Pinewood yn cynnig hyd yn oed mwy o gyfleoedd i weld Cymru ar ffilm, y gallai'r holl wlad elwa arno...

Mae'r cyhoeddiad hwn sydd i'w groesawu'n fawr yn dystiolaeth bellach o enw da cynyddol Cymru, fel lleoliad delfrydol ar gyfer gwneuthurwyr ffilmiau, gyda'r gymysgedd gywir o sgiliau cywir i ddenu mynychwyr sinema'r dyfodol a'r rhai sy'n frwd am ffilmiau.

Rwy'n cytuno â'r sylwadau hynny. Daethant o'i blaid ei hun—Suzy Davies.

Gwnaed y sylwadau yng ngoleuni eich haeriad y gallai'r buddsoddiad hwn ddod â 2,000 o swyddi, ac rydym ni'n gwybod mai dim ond 50 ohonyn nhw sydd wedi eu darparu, a £90 miliwn i mewn i economi Cymru o bosibl. Pwy na fyddai'n croesawu cynnig o'r fath? Ond yr hyn yr ydym ni wedi ei weld o'ch rheolaeth chi a rheolaeth eich Llywodraeth o'r cais penodol hwn yw eich bod chi wedi methu â bodloni unrhyw un o'r targedau hynny a bennwyd gennych chi yn 2014. Ond y pwynt a nodais gyda Qatar Airways, lle nad ydych chi wedi dweud dim, y pwynt a nodais gyda Pinewood, cwmni rhyngwladol mawr arall, yw os ydych chi'n fusnes bach yng Nghymru ac yn edrych ar y cwmnïau mawr hyn yn cael yr arian ac yna eich bod chi'n cael eich gwahardd rhag cael mynediad at gymorth Llywodraeth Cymru gan eich bod chi wedi gwneud sylwadau mor annymunol, yn achos Qatar, neu goramcangyfrif Pinewood o'r enillion i economi Cymru, byddwch chi'n crafu eich pen heddiw ac yn gofyn, 'Beth yw pwrpas Llywodraeth Cymru?' Onid yw'n wir, Prif Weinidog, yn ystod eich holl amser fel Prif Weinidog, eich bod chi wedi addo llawer ond mai ychydig iawn yr ydych chi wedi'i gyflawni?

Mae diweithdra yn 4.4 y cant, sy'n lefel hanesyddol isel. Gwrthgyferbynnwch hynny â blynyddoedd y Torïaid, pan roedd mewn ffigurau dwbl yn barhaus. Mae'r dinistr a achoswyd ganddyn nhw yno i bawb ei weld. Rydym ni'n gweld diffyg uchelgais llwyr gan feinciau'r Ceidwadwyr. Maen nhw'n amddifad o syniadau, dim uchelgais i'n gwlad, dim diddordeb mewn prosiectau buddsoddi. Nawr, mae'n ymddangos ei fod yn dweud y dylem ni dynnu cymorth i Qatar Airways yn ôl a gadael i hynny fynd. Oherwydd roedden nhw eisiau cau'r maes awyr beth bynnag, gadewch i ni fod yn onest. Nid oedd ots ganddyn nhw pa un a oedd y maes awyr yn cau ai peidio, cyn ymuno yn y balchder pan ddechreuodd y maes awyr fod yn llwyddiannus.

Mae e'n ein cyhuddo ni o gamreoli. Edrychwch ar y ffordd yr ydych chi wedi ymdrin â'r rheilffyrdd. Edrychwch ar y llanastr yr ydych chi wedi ei wneud o'r rheilffyrdd. Mae'n warth yr hyn y mae'r Torïaid wedi ei wneud i'r rheilffyrdd a'r arian sydd wedi ei daflu i ffwrdd—biliynau o bunnoedd dros y blynyddoedd—ar wasanaeth sy'n annigonol. Gwrthgyferbynnwch hynny â'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth, gan ddarparu'r gwasanaeth rheilffyrdd gorau erioed i bobl Cymru dros yr ychydig flynyddoedd nesaf.

Edrychwch ar gyflogaeth, edrychwch ar ffigurau diweithdra a pha mor isel ydyn nhw, edrychwch ar y ffaith ein bod ni wedi cael y ffigurau gorau ers 30 mlynedd o fuddsoddiad uniongyrchol o dramor, edrychwch ar y ffaith ein bod ni wedi prynu maes awyr yn 2013, a wrthwynebwyd ganddo ef. Roedden nhw eisiau i ni beidio â phrynu'r maes awyr, roedden nhw eisiau gadael iddo gau, ac mae wedi cynyddu 50 y cant o ran nifer y teithwyr erbyn hyn. Mae gennym ni gysylltiadau rhyng-gyfandirol, ac mae e'n ein cyhuddo ni o beidio â gwneud digon dros Gymru. Edrychwch yn ofalus iawn ar eich hunain a'r dinistr yr ydych chi wedi ei achosi fel plaid.

Leader of the UKIP group, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, roedd rhai sylwadau yn y cyfryngau ynghylch carcharorion o Loegr yng ngharchardai Cymru. Fel rheol, ni fyddwn yn codi hwn fel mater gan nad yw'r mater o garchardai wedi ei ddatganoli i Gymru. Fodd bynnag, honnir bod y sylwadau hyn wedi dod gan aelod o'ch Llywodraeth. Credir bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus wedi dweud na ddylai carchar y Parc, yn ein rhanbarth a'n hetholaeth ni, gael ei ddefnyddio ar gyfer carcharorion o Loegr. Prif Weinidog, a allwch chi egluro safbwynt eich Llywodraeth ar y mater hwn ac a ydych chi'n credu y dylai carchardai yng Nghymru fod ar gyfer carcharorion o Gymru yn unig?

Yn gyntaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eglur na wnaeth ddefnyddio'r geiriau hynny. Yn ail, rydym ni'n gwybod ei bod yn amlwg na all fod yn wir mai dim ond carcharorion o Gymru gaiff fod mewn carchardai yng Nghymru. Mae rhai carchardai nad ydynt yn bodoli yng Nghymru y mae angen iddyn nhw ddarparu lle i garcharorion o Gymru—carchardai categori A, er enghraifft—ac nid oes gennym ni garchar i fenywod ychwaith. Felly, ni allem ni greu rhyw fath o system garchardai hunangynhaliol o dan yr amgylchiadau presennol, gan y byddai hynny'n effeithio arnom ni yn fwy na neb.

Diolch am egluro hynny, Prif Weinidog. Fel yr ydych chi wedi ei ddweud yn briodol, nid oes gennym ni garchar i fenywod yng Nghymru a dim un carchar categori A. A dweud y gwir, mae'r carchardai yng Nghymru wedi eu gorlenwi'n ddifrifol. Mae gan Gymru 4,747 o garcharorion a chapasiti gweithredol o ddim ond 3,700 ar draws y pum carchar. Felly, mae nifer fawr o garcharorion o Gymru wedi eu carcharu mewn carchardai gannoedd o filltiroedd o'u cartrefi. Credir fod hyn yn ffactor sylweddol o ran hunan-niwed a hunanladdiad. Yng nghyflwyniad eich Llywodraeth i'r comisiwn ar gyfiawnder, mae'n ymddangos eich bod chi'n dadlau'r achos dros ddatganoli carchardai. A yw hyn yn wir? Os felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi adeiladu carchardai newydd yng Nghymru i leddfu gorlenwi a'r broblem ddiogelwch o ran staff, yr hunan-niweidio ymhlith carcharorion, a darparu lle i garcharorion yn nes at eu cartrefi o ran adsefydlu?

Rydym ni yn credu y dylid ystyried datganoli carchardai, ynghyd â gweddill y system cyfiawnder troseddol. Byddai'n cymryd cryn amser, oherwydd yn amlwg bu gennym ni system integredig â Lloegr ers amser maith. Ond nid yw'n ddigon i ni ddweud, 'Byddwn ni'n cymryd rheolaeth dros garchardai' a pharhau gyda'r un polisi ag o'r blaen. Mae cyfle nawr i ni edrych ar system newydd o bolisi cosbi er mwyn gwneud yn siŵr bod gennym ni bolisi sydd wedi'i deilwra i anghenion Cymru. Mae hynny, yn fy marn i, yn cynnwys edrych ar wahanol fathau o garchardai, eu maint, eu llwyddiant o ran diwygio carcharorion, ac mae hynny y gyd yn rhan bwysig o'r ystyriaeth o bolisi cosbi i Gymru, pe byddai carchardai yn cael eu datganoli.

Diolch am hynna, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd gytuno, er budd diogelwch staff a charcharorion o ran hunan-niweidio, bod angen gwneud rhywbeth ynghylch nifer y staff hefyd—i'r nifer staff gael ei gynyddu er mwyn darparu amgylchedd diogel ac er mwyn helpu gydag adsefydlu ac i atal aildroseddu. Felly, ni waeth pwy sy'n gyfrifol am garchardai, mae gan Lywodraeth Cymru ran i'w chwarae o ran adsefydlu, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, ac ymdrech trwy ddarparu gwasanaethau iechyd, addysg, tai a materion cyflogaeth.

Felly, Prif Weinidog, rwyf i eto i gael fy narbwyllo bod dadl dros ddatganoli'r system gyfiawnder, carchardai yn benodol, oherwydd nid wyf i'n credu y gallwn ni ei wneud ar ein pennau ein hunain. Fodd bynnag, mae'n amlwg bod angen mwy o gydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a San Steffan yn hyn o beth. Felly, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gwella mynediad at wasanaethau adsefydlu yng ngharchardai Cymru, ac effaith gorlenwi, sy'n cynorthwyo aildroseddu yn y pen draw? Felly, o ran prinder staff a'r effaith ar adsefydlu carcharorion, a allwch chi ateb y cwestiynau hynny os gwelwch yn dda?

Wel, mae'n anodd, gan fod llawer o wasanaethau a ddarperir mewn carchardai yn wasanaethau sydd wedi eu datganoli, ac nid yw cyfateb gwasanaeth sydd heb ei ddatganoli â gwasanaeth sydd wedi ei ddatganoli er mwyn darparu'r gwasanaethau hynny y peth hawddaf i'w wneud. Rydym ni wedi ei wneud, ond bydd ffyrdd haws o'i wneud. Mae hi'n dweud mynd ar ein pennau ein hunain; mae gan Ogledd Iwerddon system garchardai, felly hefyd yr Alban, ac felly hefyd, pe byddai'n dod i hynny, Ynys Manaw, Jersey a Guernsey. Nid yw'n gwbl hunangynhaliol, a bydd dadl bob amser, yn fy marn i, i rai o'r carcharorion mwyaf peryglus gael eu cadw mewn un neu ddau o leoedd efallai, neu dri yn fwy na thebyg, ledled y DU, yn hytrach na ni yn ei wneud yng Nghymru. Byddai'n rhaid i ni dalu am y lleoedd carchar hynny, ond mae nifer y troseddwyr yn y categori hwnnw yn eithaf isel mewn gwirionedd. Felly, mae'n bosibl iawn efallai na fyddwn ni eisiau dewis yr opsiwn o gael carchar categori A yng Nghymru. Ond nid oes unrhyw reswm mewn egwyddor na mewn theori pam na allem ni redeg y system gyfiawnder ein hunain, o ystyried y ffaith bod endidau llai o lawer fel Gogledd Iwerddon wedi bod yn gwneud hynny ers bron i 100 mlynedd.

Question 3 [OAQ52330] has been withdrawn, so question 4—Paul Davies.

Hywel Dda university health board is currently consulting on its proposals to transform community and hospital services in west Wales. May I encourage everyone with an interest to engage in the consultation and have their say in helping to shape future services for the region?

First Minister, I’m sure you’re aware of my opposition to the current proposals of the Hywel Dda university health board, bearing in mind that each of the three options proposed by the health board will lead to the downgrading of Withybush hospital, which is unacceptable to the people I represent. Do you therefore share my concerns, and the concerns of the people of Pembrokeshire, that there is no option in the consultation that would safeguard services at Withybush hospital? And do you agree with me that any decisions on the future of health services in west Wales must respect the views of the people that those services serve?

It’s vital, of course, that there is a wide-ranging consultation, and that’s happened until now. Almost 1,000—964—online questionnaires have been completed, and over 500 postal questionnaires as well. Meetings have taken place and they have been well attended. And what’s important to remember, of course, is that what’s been placed in the document itself has been developed with doctors, nurses and staff, and people who provide care, representatives of patient groups and their partners as well. So, it’s not something that’s political in nature. It’s not something that’s been written by someone sitting in an office; it’s been put together by someone who works in the health service. So, it’s vital that people do take their part in this. I’m not expressing an opinion—and the Member wouldn’t expect me to do so—but it is vital that people do express their opinions about what structure they want in west Wales.

You will be aware that the Hywel Dda health board consultation is based on improving services in the community, and that is the foundation of an announcement made by the Government earlier this week in bringing health and care closer together. But the reality is that people have heard these rumours in the past, and the truth on the ground is that the waiting list is five years for an NHS dentist in southern Ceredigion, and having to phone in the morning for GP surgery appointments is very often used as a way of managing access to primary care. Wouldn't it make more sense if the health board could at least show the residents of the Hywel Dda area that it can do these basics right before they start to talk about castles in the air such as new hospitals?

No, I don't think there's anything wrong with having a new hospital in principle. I think that's something that is being considered. We are seeing hospitals being opened across Wales. What's important is that the structure is the right one. 

With doctors, of course, there's no reason why people should phone doctors in the morning. It's the doctors that do that—not the health board. There are several surgeries across Wales that don't demand that people do that, so that's the choice of the surgery and the GPs—[Interruption.] Well, I can say that there are several surgeries across Wales that do give people an opportunity to make appointments online. Are they doing that? They can phone up to make appointments. Are they doing that? It's the GPs' choice, and that's something that they will have to explain to their patients.

Byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, Prif Weinidog, bod ymgynghoriad sy'n mynd rhagddo ac nad yw'n dod i ben tan 12 Gorffennaf. Fe wnes i gais yn y fan yma rai wythnosau yn ôl ynglŷn â chael cyfleoedd ychwanegol i bobl gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw, ac fe wnaeth bwrdd iechyd Hywel Dda ymateb. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi ailadrodd unwaith eto—gan mai ymgynghoriad yw hwn—nad oes unrhyw beth wedi ei benderfynu hyd yn hyn, ac annog pobl, pwy bynnag ydyn nhw, ac yn enwedig beth bynnag fo'u safbwyntiau, fel y gellir eu hystyried yn y ddogfen derfynol a fydd yn cael ei chyflwyno i'w hystyried ar ôl yr ymgynghoriad.

Mae'n iawn i ddweud nad oes unrhyw benderfyniadau wedi eu gwneud. Mae'n hynod bwysig, fel yr wyf i wedi ei ddweud, y ceir yr ymgynghoriad llwyraf posibl. Nid wyf i wedi clywed am unrhyw gwynion ynghylch yr ymgynghoriad ei hun, er, wrth gwrs, bydd safbwyntiau cryf ynghylch beth ddylai'r canlyniad fod. Fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, mae'n hynod bwysig bod y bwrdd iechyd yn manteisio i'r eithaf ar bob cyfle i ymgysylltu â'r cyhoedd.

Gwnaf. Gallaf ddweud wrth yr Aelod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn dal i ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a bydd angen i Weinidogion Cymru ystyried yn llawn unrhyw gynigion y mae CNC yn eu llunio. 

Diolch am yr ateb yna. Bu pryder dealladwy ynghylch y tendr ar gyfer yr adolygiad o dystiolaeth i adolygiad saethu Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwy'n deall mai un cais yn unig a dderbyniwyd a bod un o'r ddau academydd a gyflogwyd i wneud y gwaith yn cyfaddef bod ganddo ddiddordeb brwd mewn saethu. Rwy'n deall, wrth gwrs, mai corff hyd braich yw Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae gen i ac eraill bryder ynghylch y tegwch o ran sut y cynhaliwyd yr adolygiad hwn yng ngoleuni'r hyn yr wyf i newydd ei esbonio. Mae arolygon barn yn dangos bod symudiad eglur yn erbyn cael saethu ar dir Llywodraeth Cymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n ymrwymo mewn adolygiadau o'r fath yn y dyfodol i sicrhau eu bod nhw'n dryloyw ac y gall pobl ddwyn y Llywodraeth i gyfrif, oherwydd rwy'n teimlo y bu methiant yn hyn o beth oherwydd na fu gan bobl yr ymddiriedaeth efallai y bydden nhw wedi dymuno ei chael yn yr adolygiad penodol hwn oherwydd y gwrthdaro buddiannau posibl sydd gan un o'r academyddion.

Mae'r Aelod yn codi mater nad wyf i'n ymwybodol ohono. A gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu ati hi felly i'r roi sicrwydd y byddai ei angen arni?FootnoteLink Yn amlwg, mae'n fater y mae angen rhoi sylw manylach iddo.

Prif Weinidog, o'm safbwynt i, rwyf i'n eithaf hamddenol ynghylch hyn, gan fod 19 o arbenigwyr wedi cymryd rhan yn y broses hon ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru, yn dechrau o'r economegydd, yr ystadegydd uwch, rheolwyr bywyd gwyllt, eu hadaregydd, ecolegwyr coetir a gofodol, arweinydd tîm hamdden, iechyd a llesiant—. Ni wnaf i ddarllen pob un o'r 19 yn uchel. Yr hyn y mae gen i bryder gwirioneddol yn ei gylch yw fy mod i'n credu ei bod hi'n debygol bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyrraedd safbwynt y maen nhw wedi ei fynegi sy'n seiliedig ar gyngor a barn arbenigol; fodd bynnag, ceir deiseb fawr iawn hefyd a gyflwynwyd sy'n cynnwys nifer fawr o lofnodion, y mae'n ymddangos bod llawer iawn ohonyn nhw o'r tu allan i Gymru. Fy nghwestiwn i chi yw hyn: ar ôl i ran gyntaf yr ymgynghoriad hwn gael ei roi ar waith mewn modd mor drylwyr gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a allwn ni gymhwyso'r un trylwyredd i'r rhai hynny a allai ein deisebu ni o'r tu allan i'n gwlad ynghylch yr hyn y dylem ni fod yn ei wneud yn ein gwlad, ac ar ein tir, a chan ein pobl?

Wel, materion i'r Comisiwn yw'r rheini, mewn gwirionedd, o ran y system ddeisebau, ond clywaf yr hyn y mae'n ei ddweud. Cyn belled ag yr ydym ni yn y cwestiwn fel Llywodraeth, yn amlwg bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael ei lywio gan ei ymgynghoriad ac yna cawn ni ein llywio gan safbwyntiau Cyfoeth Naturiol Cymru ac, wrth gwrs, drwy edrych ar yr ymgynghoriad ei hun. Felly, mae'r system ddeiseb yn un peth, ond nid yw'n rhan ffurfiol, wrth gwrs, o ymgynghoriad Llywodraeth.

Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. Mae'n ddrwg gen i—.

Iawn, fe symudwn ni ymlaen.

Question 6—Jenny Rathbone.

Rydym ni wedi cyflwyno cyfarwyddyd i gyngor Caerdydd yn eu gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw gynnal astudiaeth o ddichonoldeb i nodi'r dewis neu'r dewisiadau a fydd yn sicrhau cydymffurfiad â therfynau cyfreithiol ar gyfer nitrogen deuocsid, yn yr ardaloedd y mae'r awdurdod yn gyfrifol amdanynt, yn y amser byrraf posibl.

Mae hwn yn amlwg yn fater difrifol iawn gan fod gennym ni'r potensial o gamau cyfreithiol pellach yn yr Uchel Lys yn ein hwynebu os ystyrir nad ydym ni'n mynd i'r afael â'r broblem iechyd fawr hon cyn gynted â phosibl. Mae'r contract KeolisAmey ar gyfer darparu rheilffordd a metro i'w groesawu'n fawr. Bydd y Wi-Fi cynyddol ar y trenau yn annog mwy o gymudwyr i wneud y peth iawn a gweithio tra eu bod nhw'n teithio yn hytrach nag eistedd yn eu ceir, ac mae'r cerbydau ychwanegol ac amlder ychwanegol y trenau hefyd yn bwysig iawn i gael y newid moddol hwnnw sydd ei angen arnom ni. Ond roeddwn i'n meddwl tybed pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar y cyd â Trafnidiaeth Cymru i nodi llwybrau tram newydd i wasanaethu dwyrain Caerdydd yn arbennig, yn ogystal â de Caerdydd, na all elwa ar uwchraddio'r rheilffyrdd maestrefol presennol? A, hefyd, pa drafodaethau mae'r Llywodraeth wedi eu cael gyda chyngor Caerdydd ynghylch y posibilrwydd o dâl neu ardoll atal tagfeydd, neu'r angen am hynny?

Wel, mater i gyngor Caerdydd fydd y mater o dâl atal tagfeydd. O ran y metro, egwyddor sylfaenol y metro yr oeddwn i eisiau ei sicrhau oedd y byddai modd ei ymestyn. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, bod yn rhaid i'r metro edrych fel mae dulliau eraill o drafnidiaeth, fel rheilffordd ysgafn, gan fod rheilffordd ysgafn yn haws o lawer i'w hymestyn na rheilffordd drom. Yr enghraifft gyntaf o hynny fyddai'r rheilffordd i lawr i'r bae yma yn 2023, ond ceir camau eraill. Mae dwyrain Caerdydd yn cael ei wasanaethu'n wael gan y rhwydwaith rheilffyrdd—bydd parcffordd Caerdydd yn gwella'r sefyllfa, ond nid yw hynny'n ddigon ynddo'i hun. Ceir cynlluniau yng nghamau'r metro yn y dyfodol i ystyried rheilffordd ysgafn/tram, ar gyfer ardal ddwyreiniol Caerdydd. Rwyf i wedi gweld y mapiau i wneud yn siŵr bod y bwlch sy'n bodoli yno yn cael ei lenwi yn y dyfodol. Felly, ni fwriedir i fap y metro fel y mae ar hyn o bryd ddangos ei lawn gyrhaeddiad, ond bydd cyfle i ymestyn y metro trwy reilffyrdd ysgafn i rannau o Gaerdydd sydd wedi cael eu gwasanaethu’n wael yn y gorffennol.

Prif Weinidog, mae llawer o ddinasoedd ledled y byd yn ymdrechu i fod yn garbon niwtral, rhai erbyn mor gynnar â 2025, ac mae'n amlwg y byddai hyn yn cael effaith sylweddol ar ansawdd yr aer. Mae maer Manceinion Fwyaf, Andy Burnham, wedi symud eu targed nhw ar gyfer niwtraledd carbon ddegawd yn ei flaen. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig wedi cydnabod yr angen am fwy o uchelgais yma ac wedi galw am i Gaerdydd fod y brifddinas carbon niwtral gyntaf yn y DU. Tybed a ydych chi'n rhannu'r math hwn o uchelgais.

Credaf ei fod yn eithriadol o uchelgeisiol. Credaf ei fod yn rhywbeth y gellir ei gyflawni o bosibl; mae'n rhywbeth y gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno ei gyflawni hefyd. Ni allwn aros i'r dechnoleg ddarparu'r gostyngiadau yr ydym ni eu heisiau ar ei phen ei hun, ond mae angen i ni gynnig i bobl, wrth gwrs, gwasanaeth cyfforddus, am bris rhesymol, mynych sy'n eu denu o'u ceir, a dyna y bwriedir i'r metro ei wneud, gwneud yn siŵr nad yw pobl yn teimlo mai'r unig ffordd o gyrraedd y gwaith iddyn nhw yw teithio mewn car.

Un o'r rhesymau y mae Caerdydd wedi dioddef o ansawdd aer gwael yn y gorffennol—ac yn dal i ddioddef yn ôl achosion llys diweddar—yw'r gweithfeydd llygru mawr ar gyrion Caerdydd. Aethpwyd ag Aberddawan, er enghraifft, i'r llys ar fwy nag un achlysur. Mae'n wirioneddol bwysig, rwy'n credu, wrth i ni ddatblygu ein seilwaith ynni, bod gennym ni'r adnoddau cywir, gan gynnwys asesiadau o'r effaith amgylcheddol ar unrhyw ddatblygiadau newydd. Mae wedi bod o bryder mawr i lawer o bobl yng Nghymru nad yw llosgydd y Barri a gynigiwyd ac sy'n dal yn mynd rhagddo ar hyn o bryd wedi bod yn destun asesiad effaith amgylcheddol lawn. Mae'n anodd iawn barnu ansawdd yr aer a fydd yn effeithio ar bobl yn y Barri ac yng Nghaerdydd os na fyddwn yn cynnal asesiad effaith amgylcheddol o'r fath. Gwn fod y Gweinidog dros yr amgylchedd yn ystyried pa un a ddylai orchymyn asesiad effaith amgylcheddol llawn o'r fath. A wnewch chi, fel Prif Weinidog, sicrhau bod hynny'n cael ei wneud i drigolion y Barri, ac i ardal ehangach y de?

Mae'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried, fel y dywed yr Aelod, gan y Gweinidog; mae'n fater iddi hi ei ystyried ymhellach. Mae'n iawn i ddweud mai un o'r pethau y mae angen i ni ei wneud yw edrych ar ffyrdd o leihau ôl troed carbon y broses cynhyrchu ynni, a dyna pam mae angen y morlyn llanw arnom ni. Mae'n debyg bod cyhoeddiad am gael ei wneud ddoe; mae hwnnw wedi ei ohirio. A honnir y bydd cyhoeddiad tuag at ddiwedd yr wythnos, os bydd y Llywodraeth yn dal i fodoli bryd hynny, yn wir. Dim byd o hyd.

Mae'n cytuno â hyn, rwy'n gwybod, ond y cwbl yr ydym ni wedi ei ofyn yw y dylai Cymru gael ei thrin yn yr un modd â Hinkley. Nid ydym ni'n gofyn am fwy na hynny, ond rhowch yr un chwarae teg i ni, yr un chwarae teg, ag y mae Hinkley wedi ei gael. Nawr, cyfrifoldeb y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru, ac yn wir yn San Steffan, yw dangos y gallan nhw gyflawni i Gymru yr hyn y maen nhw eisoes wedi ei gyflawni mewn rhannau o Loegr. Dyna eu prawf—a allwn nhw ddangos y gallan nhw lwyddo?

Rydym ni'n gweithio gyda sefydliadau partner a'r cyhoedd i fynd i'r afael â bygythiadau rhywogaethau estron goresgynnol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod bod clymog Japan yn broblem sylweddol. Rydym ni wedi mynd ati i ariannu treialon arloesol. Dau beth: yn gyntaf oll, triniaethau cemegol, ond yn ail, rheoli biolegol, trwy ddefnyddio ysglyfaethwr llyslau naturiol. Wrth gwrs, mae'n rhaid i chi fod yn ofalus wrth wneud hynny rhag ofn i chi gyflwyno problem fwy fyth, fel y bydd yr Awstraliaid yn dweud wrthych chi, gyda rhai o'r pethau y maen nhw wedi ei wneud—gyda chansenni siwgwr, yn arbennig. Ond serch hynny, mae'r treialon hynny yn rhai yr ydym ni wedi eu hariannu er mwyn mynd i'r afael â'r broblem.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Mae clymog yn broblem ddifrifol yn Abertawe, yn enwedig yn fy etholaeth i, ond rwy'n siŵr y gallai Julie James ddweud yn union yr un peth wrthych chi am Orllewin Abertawe hefyd. Er bod yr arbrawf gydag ysglyfaethwr naturiol a gwell triniaethau cemegol i'w croesawu, mae gennym ni ardaloedd o letem las lle mae clymog wedi dod yn broblem. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i atal tir lletem las rhag cael ei lenwi gan glymog, fel y bydd yn llain glymog yn hytrach na llain las?

Wel, yn y pen draw, wrth gwrs, cyfrifoldeb y tirfeddiannwr yw rheoli clymog Japan ar ei dir. Gallaf ddweud ein bod ni wedi dyfarnu £50,000 i bum cyngor yn ddiweddar drwy'r cynllun ariannu seilwaith gwyrdd i ymgymryd â phrosiect i fynd i'r afael â rhywogaethau planhigion estron goresgynnol ar dros 1,000 o safleoedd ledled y pum sir hynny. Bydd hefyd yn hyfforddi gwirfoddolwyr cymunedol i helpu i reoli'r planhigion hynny, a chyhoeddwyd taflen wybodaeth wedi'i diweddaru gennym yn ddiweddar ar gyfer grwpiau cymunedol a gwirfoddol, sy'n cynnwys cyngor ar gamau ar dir y maen nhw'n ei reoli.

Maen nhw'n dweud mai dim ond rhai pethau fydd yn goroesi cyflafan niwclear yn y wlad hon: E.coli yw un ohonynt, chwilod duon yw'r ail, a'r trydydd—y sicrwydd y bydd y cwestiwn hwn yn parhau i godi ar y papur trefn yn y lle hwn.

Efallai eich bod wedi clywed yn ddiweddar y bu rhai syniadau efallai y dylem ni fwyta mwy o'r clymog Japan yma gan ei fod yn llawn fitaminau a mwynau. Ni allwn fwyta ein ffordd allan o'r broblem hon, yn amlwg, felly fy mhrif gwestiwn i chi yw: a ydych chi wedi cael unrhyw wybodaeth gan awdurdodau lleol y bu unrhyw ddympio anghyfreithlon o glymog Japan yn ein safleoedd tirlenwi?

Nid fy mod i'n ymwybodol ohono, ond rwy'n siŵr bod enghreifftiau ohono. Nid wyf i wedi—. Mae hwnna'n ddull rheoli biolegol nad wyf i wedi ei glywed yn cael ei gynnig o'r blaen. Nid oeddwn i'n ymwybodol bod modd bwyta clymog Japan a dweud y gwir. Mae'n debyg y dylwn i ychwanegu'r cafeat, os oes unrhyw un yn gwylio hyn: peidiwch â rhoi cynnig ar hyn gartref tan iddo gael ei brofi'n llwyr. Mae arweinydd y tŷ yn dweud wrthyf ei fod yn gwbl ofnadwy; ni wnaf i ofyn iddi ai profiad personol yw hynny ai peidio, ond nid yw'n argymhelliad ganddi hi. Bwytadwy ond ofnadwy—[Chwerthin.]—dyna yw safbwynt y Llywodraeth ar fwyta clymog Japan.

Ceir pwynt pwysig yma: mae clymog yn rhywogaeth arbennig o oresgynnol—hawdd ei symud o gwmpas—ac, wrth gwrs, mae'n hynod bwysig ein bod ni'n chwilio am ffyrdd newydd o'i reoli, ond hefyd, wrth gwrs, yr ymdrinnir ag unrhyw fath o anghyfreithlondeb o ran ei ddympio cyn gynted â phosibl.

Mae'n ffaith adnabyddus mai clymog Japan yw un o'r planhigion mwyaf niweidiol i gael ei gyflwyno i ynysoedd Prydain erioed. Rwy'n deall bod gan gynghorwyr lleol ddyletswydd i reoli plâu clymog. Gan fod y plâu hyn yn gallu achosi trafferthion mewn tai preifat, mae'n hanfodol bod y rheolaethau hyn ar waith, ac eto mae hyd yn oed arsylwi arwynebol o ardaloedd sy'n bennaf drefol yn dangos ei bod yn ymddangos nad yw mesurau rheoli yn cael eu cymhwyso. A fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried ailgyhoeddi canllawiau, ac efallai nodyn i atgoffa cynghorau lleol am eu dyletswydd yn hyn o beth?

Wel, rwy'n credu fy mod i wedi cyfeirio ychydig yn gynharach at y canllawiau yr ydym ni wedi eu darparu yn ddiweddar—canllawiau wedi'u diweddaru—yn yr ateb a roddais i'r Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Mae'r rheini ar gyfer grwpiau cymunedol a gwirfoddol, ac yn eu cynghori ar gamau y gallan nhw eu cymryd. A bydd awdurdodau lleol, wrth gwrs, yn ymwybodol o unrhyw gyfrifoldebau statudol sydd ganddynt.

Mae ein buddsoddiad yn y rhwydwaith ffyrdd i fodloni safonau Ewropeaidd a'n lobïo parhaus i Lywodraeth y DU fuddsoddi yn ein rhwydwaith rheilffyrdd TEN-T yn dangos y pwysigrwydd yr ydym ni'n ei osod ar gysylltedd trafnidiaeth da gyda gweddill y DU ac Ewrop.

Diolch am yr ateb yna, ond, gan gynllunio ar gyfer y dyfodol, ceir enghreifftiau o wladwriaethau nad ydyn nhw yn aelodau o'r UE sy'n rhan o'r rhwydwaith TEN-T—er enghraifft, mae'r Swistir yn aelod. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Cabinet wedi ei drafod o ran cynllunio ôl-Brexit, oherwydd bydd i ba raddau yr ydym ni'n cydgysylltu â'r UE ar welliannau i'n prif seilwaith trafnidiaeth—ein ffyrdd, ein rheilffyrdd, ein meysydd awyr a'n porthladdoedd—yn cael effaith enfawr ar weithgarwch economaidd am ddegawdau i ddod? Dylai Cymru geisio cynnal y pontydd hynny, hyd yn oed os yw Lloegr yn benderfynol o'u llosgi.

Daearyddiaeth yw'r anhawster, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y rhwydwaith yn aros yn ei le, ar draws de Prydain gyfan yn arbennig. Nid oes rhaid i chi fod yn aelod o'r UE i fod yn rhan ohono. Mae'r Swistir yn rhan o TEN-T ac nid yw hi'n aelod o'r UE, ac, wrth gwrs, mae'r rhwydwaith yn cysylltu dau aelod o'r UE: Iwerddon, ar y naill law, a'r gwledydd ar y cyfandir ar y llall. Felly, nid oes unrhyw reswm o gwbl, yn rhesymegol, pam na ddylem ni fod yn rhan o'r rhwydwaith hwnnw. Dim ond cefnogwyr Brexit a chwifwyr baner mwyaf brwd UKIP allai o bosibl gredu bod bod yn rhan o raglen integredig i wella cysylltiadau trafnidiaeth yn rhyw fath o gynllwyn Ewropeaidd. Felly, nid oes unrhyw reswm pam na ddylem ni aros yn rhan o'r rhwydwaith hwn.

A gaf i ofyn, Prif Weinidog, sut ydych chi'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch y llwybrau hyn? Yn amlwg, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, mae hwn yn fater sy'n ymestyn ar draws y ffin, ac mae'n amlwg yn bwysig bod y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd.

Ydy, ac rydym ni'n gwneud hynny pryd y gallwn. Yn ei etholaeth ef, wrth gwrs, bydd yn gwybod—mae e'n gweld ffordd osgoi'r Drenewydd yn cael ei hadeiladu ar hyn o bryd, a gwn ei fod wedi ei chroesawu. Bydd wedi cael ffordd osgoi Four Crosses hefyd, ac yna, wrth gwrs, ar ôl mynd trwy Lanymynech, mae'r ffordd yn dechrau arafu, gan fynd trwy Pant i mewn i Swydd Amwythig a thu hwnt. Gall fod yn anodd ymgysylltu â'r adran drafnidiaeth, fel eu bod nhw'n deall sut y mae ffyrdd sy'n ymddangos yn ymylol iddyn nhw yn bwysig i ni, ac i'r cymunedau sy'n byw ar hyd y ffyrdd hynny yn Lloegr hefyd. Felly, byddwn bob amser yn parhau i weithio gyda'r Llywodraeth yn Lloegr er mwyn gwneud yn siŵr bod ein rhwydwaith ffyrdd—a'n rhwydwaith rheilffyrdd yn wir—mor rhyng-gysylltiedig â phosibl.

Gwnaf. Rydym ni'n parhau i ddefnyddio amrywiaeth o sianeli ar gyfer trafodaeth, yn enwedig trafodaethau llawn ac Ewropeaidd Cyd-bwyllgor y Gweinidogion—EN. Yn fwyaf diweddar, ar lefel wleidyddol, cafwyd cyfarfod cyntaf y fforwm gweinidogol ar drafodaethau'r UE ar 24 Mai.

Diolch. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi darllen, gyda phryder, manylion cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer Brexit 'dydd y farn', fel y'i gelwir, lle byddai'r ail sefyllfa waethaf ohonom ni'n gadael yr UE heb gytundeb yn arwain at fethiant porthladd Dover, prinder bwyd, prinder tanwydd, a'r GIG yn rhedeg allan o feddyginiaethau o fewn pythefnos. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y cynlluniau 'dydd y farn' hyn, fel y'u gelwir? Ac o ystyried bod ymdriniaeth Llywodraeth y DU o Brexit yn troi'n fwy o llanastr bob munud, pa sicrwydd allwch chi ei gynnig na fyddwn ni'n wynebu tarfu ar wasanaethau allweddol fel y GIG yng Nghymru?

Y broblem sydd gennym ni yw nad oes gennym ni Lywodraeth synhwyrol yn Llundain. Nid oes gennym ni Lywodraeth sy'n gwbl benderfynol o gael Brexit caled hyd yn oed, ac yn gwbl benderfynol o'i symud ymlaen, doed a ddelo, gyda mwyafrif yn y Senedd. Yr hyn sydd gennym ni yw llanastr—llanastr llwyr. Dychwelodd David Davis o ble bynnag y mae ef wedi bod dros y misoedd diwethaf i gwyno am Ogledd Iwerddon. Ymddiswyddiad, unwaith eto, y bore yma, Gweinidog Llywodraeth yn Llundain nad yw'n hapus gyda'r trywydd y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn ei ddilyn. Mae gennym ni Brif Weinidog sydd mewn sefyllfa o wendid difrifol, y mae'n rhaid iddi apelio am undod o fewn ei phlaid ei hun oherwydd y bradychu sy'n digwydd. Mae gennym ni ein Hysgrifennydd Tramor ein hunain sy'n meddwl y dylai Donald Trump arwain y trafodaethau ac nid arweinydd ei blaid ei hun—nid arweinydd ei blaid ei hun. Ni allech chi ddyfeisio'r fath stori. Pe bawn i'n awdur comedi, byddai pobl yn meddwl ei fod yn rhy anghredadwy. Felly, mae angen rhywbeth mwy synhwyrol arnom ni, yn sicr, yn Llundain—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny—oherwydd nid yw o fudd i neb i'r anhrefn hwn barhau. Felly, rydym ni wedi gwneud y pwynt, yn rhesymegol ac yn bwyllog, bod yn rhaid i safbwyntiau pobl gael eu parchu. Mae'n rhaid parchu canlyniad y refferendwm, ond mae'n rhaid ei wneud yn y modd mwyaf synhwyrol posibl.

Ceir rhai sy'n cefnogi Brexit sy'n dweud, 'Pleidleisiodd pobl yn y refferendwm dros y Brexit caletaf posibl.' Nid dyna ddywedodd etholiadau'r llynedd wrthym ni o gwbl. Wnaeth pobl ddim pleidleisio dros Brexit caled. Cynigiwyd y cyfle iddyn nhw gan Theresa May i bleidleisio dros Brexit caled, a dywedasant 'na', a dyna wirionedd y sefyllfa ddemocrataidd. Pan fy mod i'n gweld papurau newydd yn Llundain yn dweud bod hyn yn rhyw fath o frad mawr, maen nhw'n anghofio canlyniad y llynedd a'r hyn y pleidleisiodd pobl drosto y llynedd. Fy nghred i yw mai'r hyn y mae pobl ei eisiau yw i ganlyniad y refferendwm gael ei barchu ac i Brexit ddigwydd, ond maen nhw eisiau iddo gael ei wneud yn y modd mwyaf synhwyrol a rhesymegol posibl ac nid mewn modd sy'n niweidio'r DU.

Mae'n rhaid i mi ddweud, un o'r pethau sy'n fy mhoeni i yw nad wyf i'n credu bod y porthladdoedd yn barod mewn unrhyw ffordd ar gyfer Brexit caled ym mis Mawrth. Byddwn ni'n gweld oediadau yn y porthladdoedd wedyn. Byddwn ni'n gweld lorïau, nid yn unig yn Dover, ond o bosibl ym mhorthladdoedd Cymru hefyd, mewn tagfa i lawr y ffordd, heb unlle i'w parcio, oediadau, nwyddau'n difetha—nwyddau darfodus—a beth fydd Llywodraeth y DU ei wneud wedyn? Byddan nhw'n rhoi'r bai ar y porthladdoedd. Byddan nhw'n rhoi'r bai ar y porthladdoedd—dyna beth fyddan nhw'n ei wneud. Byddan nhw'n dweud, 'Wel, eich bai chi yw hyn; ni wnaethoch chi fuddsoddi'n briodol. Nid ein bai ni yw ef; bai'r porthladdoedd yw ef.' Neu byddant yn dod atom ni ac yn dweud, 'Eich problem chi yw'r oediadau yng Nghaergybi a Doc Penfro ac Abergwaun gan mai Llywodraeth Cymru sy'n rheoli'r porthladdoedd.' Wel, nid yw hynny'n ddigon da. Os oes cynllunio i fod ar gyfer Brexit caled, sy'n digwydd—ac, mewn rhai ffyrdd, mae'n rhaid i chi ddeall pam mae hynny'n digwydd; wyddoch chi, paratoi ar gyfer y gwaethaf—yna mae'n rhaid bod arian ar gael i helpu ein porthladdoedd i ymdrin â'r canlyniadau a'r oediadau anochel a fydd yn digwydd mewn gwirionedd. Nid yw hynny wedi digwydd. Yn hytrach, yr hyn yr ydym ni'n ei gael yw dim byd yn digwydd, a'r potensial, rwy'n credu, i ddweud wrth borthladdoedd, 'Eich bai chi yw unrhyw oediadau.'

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Wrth gwrs, mater i Lywodraeth y DU fyddai penderfynu pa, os unrhyw, gyfyngiadau neu dollau y byddai yn dymuno eu rhoi—neu beidio—ar nwyddau sy'n dod i mewn i'r wlad, ond, Prif Weinidog, fe'i gwnaethoch yn glir yn gynharach fod eich Llywodraeth yn dal i gefnogi aros mewn undeb tollau â'r UE, ac aros yn y farchnad sengl. Yn y gorffennol, rydych chi wedi awgrymu eich bod yn parchu canlyniad y refferendwm ac na ddylai fod ail refferendwm. Fodd bynnag, ni allwch chi hawlio bellach mai dyna safbwynt eich Llywodraeth oherwydd eich bod chi'n caniatáu i Weinidogion siarad a dweud, er gwaethaf pleidlais Cymru a'r DU yn y refferendwm hwnnw, na ddylem ni gael hynny ac y dylen nhw gael eu gorfodi i bleidleisio eto. Onid ydych chi'n deall os mai'r safbwynt yw bod yn rhaid cael pleidlais arall ar unrhyw fargen, y cyfan yr ydych chi'n ei wneud yw cymell y Comisiwn Ewropeaidd i beidio â chynnig unrhyw drefniant negodi deniadol?

Pam y mae'n dirmygu etholwyr Prydain fel hyn? Mae pobl wedi penderfynu beth sy'n mynd i ddigwydd; mae ganddynt lais cyfartal o ran sut y mae'n mynd i ddigwydd. Nid ydyn nhw wedi eu gwahardd ar y pwynt hwnnw—'Diolch, rydych chi i gyd wedi pleidleisio, o hyn ymlaen, rydych chi'n amherthnasol.' Dyna beth y mae'n ei ddweud wrth bobl Prydain. Dydw i ddim yn dadlau o blaid cynnal ail refferendwm ar y mater. Mae'r refferendwm wedi bod. Ei blaid ef a'i gynhaliodd. Ei blaid a'i gynhaliodd, ar ôl y refferendwm yn 1997. Aethon nhw i mewn i'r etholiad cyffredinol yn 2005 gydag ymrwymiad i gynnal ail refferendwm ar ddatganoli. Felly, roedden nhw’n gollwyr gwael—collwyr gwael ar yr ochr honno. Rwy'n derbyn y canlyniad a welsom ni ddwy flynedd yn ôl, ond does bosib nad yw'n iawn i bobl Prydain benderfynu sut y bydd Brexit yn digwydd. Nid mater i elît Llywodraeth y DU yw penderfynu sut y bydd yn digwydd; mater i'r bobl ydyw. Dydw i ddim yn gweld pam y mae ofn o'r fath yn San Steffan ymysg y Blaid Geidwadol o ran caniatáu i bobl fynegi eu barn ar sut y bydd Brexit yn digwydd. Mae pobl wedi penderfynu ar y cyfeiriad; mae ganddyn nhw bob hawl i benderfynu sut y caiff y car ei yrru.

Thank you, First Minister.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the business statement. Julie James.

Diolch, Llywydd. Un newid bach a geir i fusnes heddiw, sef lleihau hyd dadl Cyfnod 3 y prynhawn yma ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru). Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes a welir ymysg papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol ar lefel y ffioedd y gall awdurdodau lleol yng Nghymru eu codi am eu gwasanaethau? Cysylltodd etholwr o Gasnewydd â mi, sydd yn rhan o anghydfod ynghylch uchder coed ar dir ei gymydog. Mae wedi mynd at Gyngor Dinas Casnewydd erbyn hyn am gymorth, ond maen nhw'n codi ffi o £320 cyn hyd yn oed ystyried y gŵyn. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ba un a yw'n credu bod graddfa'r ffioedd hyn yn briodol ai peidio, ac a fydd yn lleihau'r uchafswm er mwyn sicrhau nad yw'r ffioedd yn cael eu defnyddio i godi incwm i'r awdurdodau lleol, drwy flingo trigolion lleol?

Ie, rwy'n credu bod hwnnw'r math o fater y dylai'r Aelod ei godi ag Ysgrifennydd y Cabinet fel mater etholaethol, a hynny drwy ohebiaeth. 

A gaf i godi dau fater ag arweinydd y tŷ? Yn gyntaf oll, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â gallu i ryngweithredu y rhestrau perfformwyr yng Nghymru a Lloegr? Rwyf ar ddeall bod hon yn rhestr sy'n caniatáu i feddygon teulu ddod o Loegr i ymarfer yng Nghymru, a, dybiwn i, i'r gwrthwyneb. Mae'r mater hwn wedi'i godi â mi sawl gwaith gan feddygon teulu yn fy rhanbarth i. Mae gennyf i broblem benodol ar hyn o bryd yn Nyffryn Dyfi, lle, er enghraifft, mae practis wedi ceisio cael tri aelod o staff locwm yn ddiweddar. Cymerodd chwe mis i un locwm gael lle ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru. Cymerodd ddau fis i un arall gael lle ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru, er ei fod mewn gwirionedd yn gweithio ym Mryste yn gwirio profion gwaed, ond oherwydd bod y profion gwaed yn dod o Gymru, bu'n rhaid iddo fod ar y rhestr perfformwyr yng Nghymru. Mae oedi o ddau fis i wneud hynny yn ormodol, rwy'n credu, pan fyddwch chi'n meddwl am y peth.

Dydw i ddim yn deall y cefndir llawn ynghylch pam na allwn ni gael rhestr gwbl ryngweithredol yma. Wrth gwrs, rwy'n cefnogi datganoli gwasanaethau iechyd yng Nghymru, ond rwyf eisiau inni rannu cyffredinedd â Lloegr yn hyn o beth. Mae'n rhywbeth sy'n rhwystro llawer o bractisau meddygon teulu rhag defnyddio staff locwm yn llwyddiannus yn y ffordd fwyaf priodol ac effeithiol. Maen nhw'n ymgysylltu â hwy, yn talu rhai costau cychwynnol ar eu cyfer, ac yna dydyn nhw ddim mewn gwirionedd yn gweithio iddyn nhw am sawl mis. Dyma beth sy'n dal llawer o bractisau meddygon teulu yn ôl, mewn gwirionedd, nid eu parodrwydd neu fel arall i ateb y ffôn yn y bore. Mae hon yn ffordd o ddogni gwasanaethau, gadewch inni fod yn onest am hyn; cystal inni wynebu'r ffaith honno. Felly, a gawn ni ddatganiad neu lythyr i Aelodau'r Cynulliad am sut y mae hyn yn gweithio, pam y ceir problemau, a pham yr wyf i'n cael meddygon teulu yn cysylltu â mi i ddweud am oedi am fisoedd i gael meddygon teulu cymwys, sydd ar y rhestr yn Lloegr ac sy'n gallu gweithio fel meddygon teulu yn Lloegr? Yn fy marn i, dylen nhw allu croesi'r ffin drwy roi tic syml mewn blwch a dylai fod gennym ni ffordd o wneud hynny.

Nid wyf yn gofyn i chi am ddatganiad ar yr ail fater yr hoffwn i ei godi, ond mae'n gysylltiedig iawn â busnes y Cynulliad ar gyfer y diwrnod neu ddau nesaf. Rydym ni wedi cael ychydig o ffrae ynghylch p'un a yw'r Prif Weinidog yn ymgymryd â gwleidyddiaeth San Steffan ai peidio. Rwy'n credu ein bod ni wedi dod i'r casgliad ei fod ef, a chredaf fod gennym ni i gyd ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan heddiw. Mae gennym ni'r dadleuon a'r gwelliannau ar Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) o Dŷ'r Arglwyddi, ac mae gennym ni awr a hanner i drafod y casgliad cyfan o welliannau yn ymwneud â datganoli, yn ymwneud â gweithredu yng Nghymru a'r Alban, ac rwy'n credu bod hynny'n warthus—bod y ddadl honno wedi cael cyn lleied o amser. Ond, o fewn y set honno o welliannau datganoli, mae gwelliannau a allai fod yn effeithio ar ein cymhwysedd deddfwriaethol ni yn y fan yma.

Mae gennym ni welliant gan eich plaid chi—gan Jeremy Corbyn ei hun, wedi'i eilio gan Keir Starmer—sy'n newid y rheol pum mlynedd sydd gennym ni ar hyn o bryd, o ran bod rheoliadau yn parhau am bum mlynedd ar ôl gweithrediad y Bil Ymadael yr UE, i dair blynedd. Mae hynny yn ei hun yn wahanol i'ch cytundeb rhynglywodraethol. Mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn caniatáu ar gyfer pump a dwy yn ychwanegol. Mae arweinydd y Blaid Llafur ei hun yn dweud y dylai hyn fod yn dri a dwy yn ychwanegol. Felly, yn syth, rhywbeth y gwnaethom ni bleidleisio arno— na chafodd gefnogaeth gan Blaid Cymru yn sicr, ond fe wnaethom ni bleidleisio ar hyn fel Cynulliad rai wythnosau'n ôl—mae hyn yn gallu cael ei newid heddiw yn Nhŷ'r Cyffredin drwy set wahanol o welliannau.

Rwy'n credu bod hyn yn tanlinellu, pa mor anhrefnus yw San Steffan wrth ymdrin â datganoli ac, mae'n rhaid imi ddweud y gwir yn blaen, mae'n tanlinellu diffyg cydlyniaeth o fewn eich plaid eich hun yn y ffordd yr ydych hi'n ymdrin â hyn. Ni wnaf i ailadrodd yr hen ddadleuon yr ydym ni wedi eu cyflwyno, eich bod chi wedi cyflwyno'r cytundeb rhynglywodraethol hwn yn rhy gynnar ac y gwnaethoch chi hynny ar frys ac efallai erbyn hyn eich bod chi'n difaru'ch enaid, ond a allwch chi ddweud wrth y Cynulliad sut y byddwch chi'n ymdrin â'r materion hyn wrth i chi dderbyn adroddiadau gan Dŷ'r Cyffredin? Wrth i ni weld unrhyw effaith ar y setliad datganoli, sut yr ydych chi'n bwriadu rhoi'r wybodaeth honno inni, a beth yw eich bwriad o ran sut y dylai'r Cynulliad, dros yr ychydig ddyddiau nesaf, ymateb i rai o'r gwelliannau hynny a allai yn awr newid Bil Ymadael yr UE? 

Ie, wel, ar un ail bwynt hwnnw, rydym ni'n hyderus bod y gwelliannau yn annhebygol o gael effaith ar y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol. Cafodd y Memorandwm ei ddrafftio mewn ffordd eithaf cryf yn hynny o beth, ond yn amlwg, byddwn ni'n cadw llygad ar yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan. Os bydd unrhyw beth yn digwydd sy'n effeithio ar hynny—ac rydym ni'n credu bod hynny'n annhebygol iawn—yna, yn amlwg, cynhelir trafodaethau â'r Llywydd ynghylch sut i ddelio â hynny. Ond rwy'n pwysleisio ein bod ni'n credu bod hynny'n annhebygol ar hyn o bryd. Rydym ni wedi dweud bob amser ein bod ni'n credu y gallai'r sefyllfa gael ei gwella, ond ein bod ni'n hapus â lle'r oedd yn rhaid iddi fynd, ac mae'r sefyllfa honno'n parhau. Ond, yn amlwg rydym ni'n cadw llygad ar yr hyn sy'n mynd ymlaen ac, yn wir, mae wedi bod yn destun trafodaeth rhwng y Llywydd a ninnau, o ran cadw llygad gofalus yn hyn o beth. Byddwn ni'n gwneud hynny yr wythnos hon, a bydd llawer ohonom ni'n cymryd diddordeb mawr iawn yn yr hyn sy'n digwydd yr wythnos hon, am resymau amlwg, fel y gwnaethoch chi ei ddweud.

O ran y mater arall, byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd y ffordd orau o wneud yn siŵr bod Aelodau yn cael yr wybodaeth angenrheidiol i ddeall y system. Rwy'n credu bod hynny yn debygol o fod drwy lythyr at Aelodau'r Cynulliad, ond byddaf yn cael trafodaeth ag ef i wneud yn siŵr bod Aelodau yn cael yr wybodaeth sydd ei hangen arnynt er mwyn gallu deall sut y mae'r system yn gweithredu.

Yr wythnos diwethaf, cawsom y newyddion drwg iawn bod House of Fraser yn cau siopau yn y De. Yng Nghaerdydd, adeilad eiconig Howells sy'n cau, ac wrth gwrs mae House of Fraser Cwmbrân yn cau hefyd, a bydd hynny'n golygu colli cyfanswm o 438 o swyddi. Rwy'n gwybod bod rhai o fy etholwyr yn gweithio yn Howells yng Nghaerdydd, sydd yn etholaeth Jenny Rathbone yng nghanol Caerdydd. Felly, mae hon yn ergyd gwirioneddol ofnadwy. Yn sicr yng Nghaerdydd, agorwyd siop Howells yn 1865, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghaerdydd yn adnabod rhywun fu'n gweithio yno neu'n gwneud rhywbeth yno, gan gynnwys fy modryb, a fu'n gweithio yno, a phob man yr ewch chi, mae Howells wedi bod yn siop eiconig. Wrth gwrs, mae hefyd yn ergyd ofnadwy oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, fod y siop honno mewn gwirionedd yn gwneud elw, er ei bod yn rhan o fargen achub House of Fraser yn ei gyfanrwydd. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch pa gymorth y gellir ei roi i'r aelodau staff, y rhai yr effeithir arnynt, a hefyd a gawn ni ddadl am ddyfodol y stryd fawr, oherwydd rwy'n credu bod cau'r siop hon, ynghyd â siopau eraill sydd wedi cau yn ddiweddar, yn golygu bod yn rhaid inni edrych o ddifri ar y bygythiadau hyn i'n strydoedd mawr?

Ie, mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac mae'r ffaith bod y siopau mawr hyn yn cau yn bryder gwirioneddol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud ei fod yn hapus iawn i ysgrifennu at Aelodau a nodi beth yn union yr ydym ni'n ei wneud, ond mae'n gyfuniad o'n camau arferol—mae arnaf i ofn dweud 'arferol'; yn anffodus, mae gennym ni gryn brofiad o sefyllfaoedd diswyddo mawr yng Nghymru. Felly, mae gennym ni ymateb i hynny, sy'n cynnwys ein rhaglen ReAct 3, darparu pecyn cynhwysfawr o gymorth i bobl sydd yn y sefyllfa hon. Nod pwysig y rhaglen yw helpu pobl sy'n wynebu diswyddiadau, neu bobl sy'n weithwyr sydd wedi'i diswyddo yng Nghymru, i allu ailddefnyddio eu sgiliau yn yr economi leol cymaint ag y bo modd. Byddwn ni'n cefnogi ac yn gweithio gyda House of Fraser ac unrhyw gwmni sy'n gwneud y mathau hynny o gyhoeddiadau i weld beth y gellir ei wneud. Mae amrywiaeth o gyngor ar gael drwy Busnes Cymru, ac, wrth gwrs, nodwyd manwerthu yn sector â blaenoriaeth yn y cynllun gweithredu economaidd. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei barodrwydd i ysgrifennu at bob aelod a dweud beth yn union yw'r sefyllfa o ran y cyhoeddiad hwn.

Meddwl oeddwn i tybed a gawn ni ddatganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo'r celfyddydau mewn gwyliau rhyngwladol ledled y byd. Gofynnaf oherwydd fy mod i wedi cael sylwadau gan fardd sy'n byw ar hyn o bryd yn Llydaw, yn wreiddiol o Gymru, sydd â diddordeb mewn hyrwyddo Cymru yn yr ŵyl Interceltique de Lorient yn Llydaw. Mae 70,000 o bobl yn mynd i'r ŵyl honno. 2006 oedd blwyddyn Cymru, ac roedd llawer o hyrwyddo ynglŷn â hyn, ond ers 2006, mae hi’n dweud, ac rwy'n dyfynnu,

'stondin â phlât o bice ar y maen, rhai taflenni di-fflach a chasgen o Felinfoel yw'r cyfan sydd wedi'i gynnig.'

Rwy'n siŵr bod pobl wedi mwynhau'r Felinfoel, ond dydi hi ddim yn ymddangos bod yr arlwy yn ddigon eang i gynrychioli'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig mewn gwyliau rhyngwladol. Mae hi'n teimlo'n angerddol iawn dros Gymru, yn byw yn y fan honno, ac yn dod o Gymru, a meddwl oeddwn i tybed a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar yr hyn yr ydych chi'n ei wneud i hyrwyddo'r ŵyl hon ac eraill, er mwyn i bobl allu mwynhau diwylliant Cymru dramor.

Fy ail gwestiwn yw hyn: fe welsom ni, wrth gwrs, sut y curodd y Alban Lloegr yn y criced yn ddiweddar? Rydym ni wedi cael dadl yma, drwy'r Pwyllgor Deisebau, ynghylch creu tîm criced i Gymru. Fe ddywedodd pobl, 'Wel, dim ond yn erbyn yr Alban y byddent yn chwarae, felly nid yw hynny'n beth da iawn i anelu ato', ond gan ein bod ni nawr wedi gweld yr Alban yn curo Lloegr ac rydym ni eisiau ein tîm criced ar gyfer ein cenedl ni, fel y gallwn ni ddathlu, fel y mae'r Alban yn dathlu ar hyn o bryd. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru o ran ei barn ar hyn. Rwy'n gwybod bod safbwyntiau wedi gwrthdaro, ond a fyddan nhw'n ailystyried yng ngoleuni'r hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban?

Mae'n rhaid i mi edmygu optimistiaeth yr Aelod bod creu tîm yn creu rheswm dros ddathlu. Fel rhywun o Abertawe, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych nad yw hynny bob amser yn wir. Caf fy nhemtio i ddweud, 'Gofal piau', ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yma yn gwrando ar hynny, ac rwy'n siŵr, y rhoddodd sylw i hyn. Rwy'n siŵr bod yna lawer o chwaraewyr criced da ledled Cymru a fyddai'n gallu rhoi tîm at ei gilydd, ond, fel rhywun o Abertawe, rwyf ychydig yn amheus ar hyn o bryd ynglŷn â siarad am ddathlu timau yn ddiddiwedd, gan ein bod ni'n dal i alaru sefyllfa'r Elyrch.

O ran y celfyddydau ledled y byd, cefais y pleser go iawn o fod ar stondin Cymru yn y gynhadledd ymchwil ac arloesi yn Llundain yr wythnos ddiwethaf, yn lansio adroddiad Graeme Reid ar ymchwil ac arloesi yng Nghymru. Roedd hi'n wych gallu dathlu amrywiaeth fawr o gyfraniadau Cymreig at y celfyddydau, diwylliant ac ymdrech deallusol ar draws y byd. Felly, rwy'n derbyn eich pwynt chi, ac rwy'n hapus i drafod ag Ysgrifennydd y Cabinet lle'r ydym ni arni ar hyn o bryd. Llwyddais i fynd i nifer o wyliau yn ystod y flwyddyn yng Nghymru, ac roedd yn wych i fod yn gallu gweld hynny. Felly, byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet o ran beth sy'n digwydd ar hyn o bryd a beth y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod Aelodau yn ymwybodol.

Arweinydd y tŷ, byddwch yn ymwybodol o benderfyniad Llywodraeth yr Alban i gynnal ymchwiliad i blismona streic y glowyr, a byddwch yn ymwybodol bod hyn oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod, sawl gwaith—fe wnaeth yr Ysgrifenyddion Cartref, Amber Rudd, ac yna Teresa May, y gwnes i gyfarfod â hi sawl gwaith, wrthod cynnal ymchwiliad o'r fath, er gwaetha'r ffaith bod llawer iawn o dystiolaeth newydd a dogfennau wedi dod i'r golwg. Ac mae'n bwysig, nid dim ond oherwydd nifer y glowyr o Gymru a gafodd eu harestio, eu cyhuddo ac yna'u herlyn yn llwyddiannus—a gymerodd gamau yn erbyn—yr heddlu am erlyniad maleisus, ond hefyd oherwydd y ffugio tystiolaeth a'r camddefnyddio pŵer a ddigwyddodd, ac o ble y daeth y gorchmynion ar gyfer y cam-drin hwnnw. Ei berthnasedd, wrth gwrs, yw bod yr ymddygiad hwnnw wedyn, wrth gwrs, wedi'i ailadrodd yn Hillsborough ac yna ymchwiliadau Rotherham. A dyna pam y mae'r ymddygiad hwnnw yn bwysig. Nawr, gall yr Alban gynnal yr ymchwiliad oherwydd y bod y sefyllfa plismona wedi'i datganoli yno, ac ni allwn ni. A gaf i ofyn felly mai'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw cefnogi'n ffurfiol gamau Llywodraeth yr Alban i gynnal ei hymchwiliad ei hun yno, ond y bydd hefyd yn dweud wrth yr Ysgrifennydd Cartref newydd unwaith eto ei bod hi'n hen bryd i Lywodraeth y DU gynnal yr ymchwiliad hwnnw nawr, gan ddatgelu'r dogfennau sydd ar gael? Oherwydd mae yna gwestiynau gwirioneddol i'w hateb ynghylch cam-drin pŵer, o ble y daeth y gorchmynion mewn gwirionedd, ac ni all rhywun ond holi'r cwestiwn: beth sydd gan y Llywodraeth Dorïaidd i'w guddio?

Ie, rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau rhagorol. Mae'n hen bryd cynnal ymchwiliad o'r fath. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei fod yn fwy na pharodi wneud y ddau beth hynny: cefnogi Llywodraeth yr Alban, ac ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref newydd—nid ydym wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref newydd, felly ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref ac annog ymchwiliad o'r fath i ystyried y sefyllfa yng Nghymru a Lloegr.

A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol ar ddyfodol Gorchymyn Eithriadau Gwarchod Plant a Gofal Dydd (Cymru) 2010? Bydd Aelodau yn ymwybodol bod hwn yn offeryn sy'n eithrio gwarchodwyr plant cofrestredig rhag cael cyllid gan y Llywodraeth os ydynt yn gofalu am blant perthnasau. Rwy'n credu efallai ei bod hi'n amser da i edrych eto ar yr eithriadau hynny yng ngoleuni'r niferoedd siomedig sydd wedi manteisio ar gynllun gofal plant y Llywodraeth—gallai fod yn amser da i ailystyried yr eithriadau i weld a ellir ymestyn y cynllun hwnnw, a gwella'r nifer o bobl sy'n manteisio arno. Felly, a gawn ni ddiweddariad a datganiad gan y Gweinidog ar y mater hwn mor fuan â phosibl, os gwelwch yn dda?

Mae'r Gweinidog wedi nodi ei fod yn edrych ar y sefyllfa o ran gofalu am blant perthnasau a'r hyn y gellir ei wneud i sicrhau y caiff y deddfau diogelu eu dehongli'n briodol, a hefyd ein bod yn ei hwyluso'r cynllun mewn gwahanol—wyddoch chi, mae nifer diddiwedd o sefyllfaoedd i'w hystyried. Ond mae eisoes wedi nodi ei barodrwydd i wneud hynny, a byddaf i'n gwneud yn siŵr ei fod yn nodi'r amserlen ar gyfer hynny i'r holl Aelodau hefyd.

A gaf i groesawu, arweinydd y tŷ, y ffaith bod Stella Creasy AS wedi sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer y ddadl frys ar y gyfraith erthylu yng Ngogledd Iwerddon yr wythnos diwethaf? Nid oedd sôn am y ddadl yn y penawdau newyddion, ond Anna Soubry a wnaeth atgoffa'r DUP fod 724 o fenywod yn dod i'r DU bob blwyddyn i gael erthyliad, wrth i Aelodau Seneddol alw am weithredu brys yr wythnos diwethaf i ddiwygio'r gyfraith yng Ngogledd Iwerddon. A yw arweinydd y tŷ yn cytuno bod Stella Creasy wedi nodi cyfle i Ogledd Iwerddon a gwledydd datganoledig ystyried fframwaith deddfwriaethol newydd i gyfreithloni erthyliadau hyd at 24 wythnos drwy ddiwygio Deddf 1861, a ddiwygiwyd mewn gwirionedd gan Ddeddf Erthylu 1967? Ac a gawn ni ofyn i Lywodraeth Cymru ystyried y posibilrwydd deddfwriaethol hwn?

Roeddwn i'n falch iawn o weld bod Stella Creasy wedi cael y ddadl honno. Gwn fod yr Ysgrifennydd iechyd yn awyddus iawn i edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i helpu. Ac rwy'n siŵr y bydd yn hapus iawn i ystyried beth y gallwn ni ei wneud, os gallwn ni, i helpu pobl sydd wedi'u dal yn y sefyllfa honno, sy'n rhywbeth sydd—wel, mae y tu hwnt i amgyffred yr hyn y mae rhywun yn mynd drwyddi yn y sefyllfa honno. Felly, gwn y bydd yn hapus iawn i edrych ar hynny.

Arweinydd y tŷ, amser cinio heddiw, roeddwn i'n falch o gael mynd i ddigwyddiad a gynhaliwyd gan Julie Morgan ar gyfer Gofal Canser y Fron yn y Pierhead, a gwn fod aelodau eraill—Siân Gwenllian, Jenny Rathbone, rwy'n credu, a Hannah Blythyn—yn bresennol hefyd. Roedd yn ddigwyddiad ardderchog, teimladwy iawn mewn gwirionedd, i glywed am brofiadau o ganser y fron gan bobl sy'n dioddef eu hunain. Mae'r sefydliad yn ceisio darparu gwell gofal cyffredinol yn dilyn triniaeth feddygol ar gyfer canser y fron. Felly, tybed, yn sgil y digwyddiad hwnnw a rhai o'r materion diddorol iawn a godwyd, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut yr ydych yn bwriadu cefnogi sefydliadau fel hyn fel nad yw pobl sydd wedi cael llawdriniaeth canser y fron yn teimlo eu bod ar eu pennau eu hunain yn llwyr wedi hynny, ond eu bod yn teimlo bod ganddynt y gofal cyffredinol a'r cymorth hwnnw sydd eu hangen arnyn nhw i wella'n llawn ac yn barhaol.

Ie, rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd iechyd yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am beth yw'r gofal i bobl sydd wedi cael canser y fron. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fy mod i fy hun wedi goroesi canser y fron, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n hynod o ddiolchgar am yr holl gefnogaeth a gefais. Mae'n hanfodol eich bod yn derbyn y gefnogaeth honno er mwyn rhoi trefn yn ôl ar eich bywyd. Gwn fod yr Ysgrifennydd iechyd yn rhannu'r safbwyntiau hynny.

Ddydd Sul, cymerais ran mewn digwyddiad casglu sbwriel ar draeth Llandanwg, a gwnaethom ni gasglu'r sbwriel hyn o fewn un fetr sgwâr o forlin y traeth hwnnw. Fel y gallwch chi ei weld, mae hyn yn llawer iawn o sbwriel, a chofiwch mai gwerth un fetr sgwâr oddi ar linell y llanw yw hwn. Byddwch yn gweld bod 99 y cant ohono yn blastig, ond llawer iawn ohono yw'r gwellt plastig bach iawn o'r diodydd hynny y mae'r rhan fwyaf o blant yn eu hyfed. Felly, y cwestiwn yr wyf i'n dymuno'i ofyn, arweinydd y tŷ, yw a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried edrych ar atal neu, yn wir, leihau cyflenwad y mathau hynny o wellt drwy ei pholisi caffael cyhoeddus. Yn 2015, gwnaeth eich rhagflaenydd y datganiad hwn:

'Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) (2015) yn rhoi cyfle newydd i ni hybu egwyddorion caffael cyhoeddus yng Nghymru, gan adeiladu ar y gwaith da ers 2012. Golyga rhoi hyn ar waith yn y gwasanaeth cyhoeddus fod rhaid i ni barhau i edrych tuag at ein cenedlaethau i ddod a sicrhau canlyniadau mwy cynaliadwy o'n caffael fel y gallai ein gwariant helpu i gyflawni'r saith nod llesiant'

a nodir yn y Ddeddf honno. Byddwn i'n gofyn ein bod, trwy ein prosesau caffael cyhoeddus, yn edrych o ddifri ar ehangu caffael moesegol i gynnwys gofalu am yr amgylchedd, ac i edrych yn arbennig i sicrhau nad yw'r gwasanaethau yr ydym ni'n eu caffael yn ychwanegu at fwy o sbwriel ar y draethlin, wrth i un fetr sgwâr gynhyrchu cymaint â hynny o sbwriel.

Ie, ac rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn, ac mae'n bwynt yr hoffai pob un ohonom ni sy'n cerdded ar hyd y draethlin ei atgyfnerthu. Rydym ni i gyd wedi cael gohebiaeth ysgrifenedig, rwy'n siŵr, gan nifer o ysgolion yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau ein hunain yn gofyn inni beth ar y ddaear yr ydym ni'n ei wneud i leihau hyn ac yn rhoi enghreifftiau penodol. Yn sicr, mae ysgolion yn fy etholaeth i wedi ysgrifennu ataf yn gofyn beth yr ydym ni'n ei wneud. Mae gennym ni Gwerth Cymru a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gweithio'n agos gyda swyddfa Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru a WRAP i ddatblygu a chyflawni sawl cynllun arbrofol ar y cyd ag awdurdodau lleol a phartneriaid ledled Cymru i ddangos dulliau newydd ym maes caffael sy'n llwyr ymgorffori Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae un o'r cynlluniau arbrofol hynny yn ymwneud â gwellt plastig. Mae swyddogion yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i ddatblygu amrywiaeth o ddulliau o nodi tueddiadau a gweithredu camau i leihau neu ddileu'r defnydd o blastigau, gan gynnwys deunydd pacio bwyd a gwellt, yn ein contractau yn y dyfodol. Rydym ni hefyd yn ymgynghori ar y mesurau hynny â chyflenwyr ym mis Mehefin—nawr, Mehefin 2018—a bydd yn monitro canlyniadau yn rhan o reoli contract ffurfiol y cyflenwyr hynny wrth symud ymlaen.

Mae gennym ni amrywiaeth o bethau eraill yr ydym ni'n eu hystyried, ac un o'r cynlluniau arbrofol, er enghraifft—bydd gan y Llywydd ddiddordeb arbennig i wybod—yw cefnogi Cyngor Sir Ceredigion â'u fframwaith nwyddau arlwyo tafladwy cydweithredol, sy'n ymwreiddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn llwyr ac yn ystyried dewisiadau amgen cynaliadwy i blastigau ledled y sir. Felly, rydym yn ystyried amrywiaeth o gynlluniau arbrofol yn rhanbarth Joyce Watson, y bydd ganddi ddiddordeb arbennig ynddyn nhw, a'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i weld yw pa mor gyflym y gallwn ni gyflwyno'r rhain ledled Cymru fel y gallwn ni ddileu'r pla o blastig yn ein cefnforoedd, a gwn y bydd yr Aelodau wedi gweld rhaglenni ar y teledu ynghylch—treiddiad microblastigau ar draws yr Arctig, yn arbennig, sy'n beth ofnadwy i edrych arno. Felly, gorau po gyntaf y byddwn yn gweithredu.

Rwy'n ymwybodol bod llawer o'r Aelodau yn cymryd rhan mewn casgliadau sbwriel cymunedol a chasgliadau plastig cymunedol ar draethau. Nid wyf i'n dymuno ei osod yn gynsail y cewch ddod â'ch casgliadau i'w defnyddio yn bropiau i'r Siambr hon. Mi wnes i ei ganiatáu ar y pwynt hwnnw, er mwyn i chi gyflwyno'ch achos yn effeithiol. Byddaf i hefyd yn gwneud y pwynt bod yr Aelod sy'n eistedd wrth ymyl Joyce Watson wedi tynnu llun ar y pwynt hwnnw. Nid ydym ni wedi ein hethol i'r Siambr hon i dynnu lluniau o'n gilydd. Felly, rwyf yn atgoffa'r Aelodau am y pwynt hwnnw hefyd. Ond mae'r pwyntiau yn rhai pwysig, ac nid oeddwn i'n dymuno torri ar draws neu ddifro'r pwyntiau a oedd yn cael eu gwneud. Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Llywydd. Yesterday, I drove from my constituency, in Anglesey, to Cardiff in a twenty-first century car, which was electrically powered—a Renault ZOE. Unfortunately, the charging infrastructure for Wales comes from the last century. I failed to travel straight down and had to come through England in order to charge. That’s clearly not acceptable now. Plaid Cymru has succeeded in getting £2 million from the Government through the budget agreement to work on a plan to expand charging points. Can I get an update from the Government on how that is being spent and how it will mean that we will very soon have charging points somewhere between Anglesey and Cardiff?

Yes, Aberystywth.

Mae'r Aelod yn gwneud—

Not Aberystywth. [Laughter.]

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt ardderchog ac mae'n un y mae'r Llywodraeth yn ei gefnogi'n llwyr. Rwy'n falch iawn bod gennym y trefniant ar waith. Byddaf i'n sicr yn siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch y sefyllfa o ran diweddariadau. Byddwn i hefyd wrth fy modd yn cael cerbyd trydan i wneud teithiau hwy, ac rwy'n siŵr bod llawer iawn ohonom yn rhannu'r uchelgais hwnnw. Felly, mae'n rhywbeth yr ydym ni i gyd yn rhannu'r un uchelgais ar ei gyfer a byddaf i'n sicr yn siarad â fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ble yn union ydym ni arni ar y cynllun hwnnw.

Arweinydd y tŷ, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Yr wythnos diwethaf, cynhaliodd Glan-yr-afon yng Nghasnewydd berfformiad cyntaf y byd o waith Opera Cenedlaethol Cymru Rhondda Rips it Up!, opera yn adrodd hanes bywyd y swffragét, ymgyrchydd ac entrepreneur o Gasnewydd, Margaret Mackworth, neu Arglwyddes Rhondda. Mae'n dal i fod ar daith ar hyn o bryd i'r rheiny ohonoch nad ydych wedi'i gweld. Ond perfformiodd disgyblion o Ysgol John Frost yn fy etholaeth i waith cydweithredol arbennig, Deeds not Words, yn syth cyn y perfformiad gwych, a rhoddodd y prosiect gyfle i'r myfyrwyr weithio gyda pherfformwyr o'r radd flaenaf o Opera Cenedlaethol Cymru ac, ynghyd â gweddill y gynulleidfa, cefais fy ngwefreiddio  gan eu perfformiad. Yn bwysicaf oll, mae'r prosiect wedi dangos sut y mae rhoi llais i bobl ifanc trwy berfformio yn cael effaith gadarnhaol sylweddol ar eu lles meddwl. Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad ar fudd y celfyddydau creadigol ar les meddwl pobl ifanc?

A fy ail gais i yw: a gawn ni ddadl neu ddatganiad ar ferched a menywod mewn chwaraeon? Heno, mae Cymru yn chwarae yn erbyn Rwsia yn Stadiwm Casnewydd ym Mharc Spytty ar gyfer gemau rhagbrofol Cwpan y Byd FIFA Menywod ac, yn dilyn twf pêl-droed merched, byddai'n dda clywed sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi mwy o fenywod a merched i gymryd rhan mewn chwaraeon fel pêl-droed.

O ran y mater cyntaf, nid wyf i wedi cael cyfle i'w weld. Rwy'n gobeithio y caf i gyfle i'w weld. Rwyf wedi clywed sylwadau da iawn am y perfformiad. Mae gennym ni ddatganiad o weledigaeth Llywodraeth Cymru 'Golau yn y Gwyll', sef ein datganiad ar ddiwylliant a gweithgareddau creadigol, ac mae hynny'n cydnabod yr effaith gadarnhaol y gall cymryd rhan yn y celfyddydau a diwylliant ei chael ar iechyd a lles, gan ategu meddyginiaethau a lles craidd. Mae'n ffaith hysbys bod cymryd rhan, yn yr ystyr ehangaf, yn y celfyddydau a gweithgareddau diwylliannol yn cynyddu hyder personol, hyder yr unigolyn. Mae hefyd yn cynyddu cydlyniant cymunedol, balchder cymunedol. Mae sylwadau Bethan Sayed am y gwyliau rhyngwladol a balchder y bobl yng ngweithgareddau diwylliannol eu cenedl yn enghraifft dda iawn o sut y mae'n gwella iechyd meddwl ac iechyd yr unigolyn. Rwy'n gwybod y bydd y bobl ifanc sy'n cymryd rhan yn y gweithgaredd hwnnw wedi tyfu o ran hyder, ac mewn partneriaeth ac mewn cydlyniant o ganlyniad i hynny. Felly, rydym ni'n cydnabod hynny yn fawr iawn yn rhan o'n datganiad diwylliant a chreadigrwydd, ond rydym ni hefyd yn ei gydnabod yn rhan o'r datganiad iechyd meddwl ac mae'n bwysig iawn pwysleisio hynny yn y Siambr hon.

O ran menywod a merched mewn chwaraeon, Llywydd, rwy'n gobeithio y byddwch yn caniatáu i mi adrodd hanesyn byr iawn, oherwydd es i'n ddiweddar i noson gwis i godi arian. Gofynnwyd inni chwarae cellweirwyr mewn rownd yr oeddem ni'n credu y byddem yn gwneud y gorau ynddi. Chwaraeodd llawer o bobl eu cellweirwyr ar y rownd chwaraeon ac roedd pob cwestiwn am fenywod o Gymru ym maes chwaraeon, ac roedd yn rhyfeddol faint o bobl a oedd yn methu ag enwi, er enghraifft, tair menyw o Gymru sydd wedi cymryd rhan yn y Gemau Olympaidd neu unrhyw aelod o dîm pêl-droed neu rygbi Cymru, ac ati. Pwysleisiodd hyn i mi yr angen gwirioneddol i dynnu sylw at fenywod sy'n cymryd rhan ym maes chwaraeon, er mwyn iddyn nhw fod yn esiamplau da i eraill—maen nhw yn esiamplau da—ond er mwyn i fwy o bobl allu deall swyddogaeth esiampl dda mewn chwaraeon, ac mewn gwirionedd pa mor anhygoel o dda y maen nhw'n ei wneud bob amser a sut y dylem ni fod yn falch ohonynt. Felly, byddaf i'n sicr yn codi hynny â'r Gweinidog ac yn gwneud yn siŵr y gallwn ni dynnu sylw at eu holl ymdrechion.

Thank you, leader of the house.

The next item is a statement by the Minister for Housing and Regeneration, and I call on her to make her statement on the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Ddoe, gosodais Fil Rhentu Cartrefi (Ffioedd ac ati) (Cymru), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i wneud datganiad am y Bil. Bydd Aelodau yn gwybod ein bod yn ymrwymedig i gael gwared ar rwystrau o ran cael mynediad a gallu symud o fewn y sector rhentu preifat. Mae 'Ffyniant i Bawb', ein strategaeth genedlaethol, yn cydnabod na all pobl fyw yn dda heb gartrefi fforddiadwy o ansawdd da. Rydym yn awyddus i wneud rhentu yn breifat yn ddewis cadarnhaol sydd ar gael yn eang. I'r perwyl hwnnw, rwy'n credu ei bod yn rhaid i unrhyw gostau sy'n gysylltiedig â rhentu fod yn rhesymol, yn fforddiadwy ac yn dryloyw.

Yn anffodus, mae tystiolaeth yn dangos bod y ffioedd a godir ar hyn o bryd gan asiantau gosod tai yn aml yn rhwystr sylweddol i lawer o denantiaid. Mae hynny'n arbennig o wir am bobl sy'n byw ar incwm llai, gan gynnwys cyplau ifanc sy'n dechrau ar eu bywyd gyda'i gilydd, myfyrwyr sy'n byw ar incwm cyfyngedig, neu rieni sengl sy'n cael trafferth i gael dau ben llinyn ynghyd, er enghraifft. Gall ffioedd arwain at unigolion neu deuluoedd yn benthyca arian oddi ar ffrindiau neu berthnasau, yn cael trafferth i dalu biliau, neu'n mynd i ddyled. Efallai eu bod yn mynd i orddrafft neu, yn yr achosion gwaethaf, fe allen nhw droi at fenthyciadau diwrnod cyflog neu fenthycwyr carreg y drws. Fe wyddom fod tenantiaid yn aml yn cael yr un yr un lefel o wasanaeth gan asiantau, ond eu bod yn gweld amrywiaeth eang yn yr hyn y mae disgwyl iddyn nhw ei dalu. Mae'n amheus a yw'r costau a delir yn gyson â'r ffioedd y mae'n ofynnol i denantiaid eu talu. A, beth bynnag, mae landlordiaid hefyd yn talu asiantau am osod tai ac am wasanaethau rheoli eiddo. Mae'r gofyniad i dalu'r ffioedd hyn yn ei gwneud yn anoddach hefyd i gynllunio ar gyfer tenantiaeth, ac mae hynny wedyn yn effeithio ar fforddiadwyedd a hygyrchedd y sector rhentu preifat. Nid yw tenantiaid fel arfer yn herio neu fargeinio gydag asiantau, yn aml am eu bod yn daer am ddod o hyd i gartref yn wyneb cystadleuaeth gan denantiaid eraill. Mae tenantiaid hefyd mewn sefyllfa lle nad oes ond un asiant rheoli ar eiddo bron yn ddieithriad, sy'n golygu nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis ond talu'r ffi y mae'r asiant hwnnw'n ei ofyn os ydyn nhw'n awyddus i rentu'r eiddo.

I ymateb i'r pryderon hyn, bydd y Bil yn gwneud y costau y bydd y tenantiaid yn eu hwynebu yn y dyfodol yn llai o lawer ac yn haws eu deall. Cafodd y Bil ei ddrafftio yng ngoleuni Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, ac felly mae'n berthnasol i ddeiliaid contract. Ni fydd tâl yn cael ei godi arnyn nhw mwyach am fynd i weld eiddo gyda rhywun, am gael rhestr eiddo, nac am lofnodi contract. Ni fydd yn rhaid iddyn nhw dalu am adnewyddu tenantiaeth mwyach. Ac ni fyddan nhw'n gweld ystod o wasanaethau yn cael ei hychwanegu at eu contract fel ffioedd wrth ymadael pan fyddan nhw'n symud allan mwyach. Bydd taliadau yn llawer mwy rhagweladwy, yn gyfyngedig i'r rhent, adneuon diogelwch, blaendaliadau cadw a diffygdaliadau. Rwy'n disgwyl na fydd yn rhaid i'r rhan fwyaf o ddeiliaid contract ond meddwl am dalu eu rhent a dod o hyd i flaendal diogelwch. Mae'r Bil yn gwarantu hefyd na fydd blaendaliadau cadw ddim mwy na rhent un wythnos. Dyma'r gyfradd y mae'r rhan fwyaf o denantiaid yn ei thalu ar hyn o bryd, ond fwyf eisiau sicrhau bod y costau a wynebir ganddynt ar ddechrau eu contract i rentu cyn lleied ag y bodd modd. Yn yr un modd, mae'r rhan fwyaf o denantiaid ar hyn o bryd yn talu rhywbeth sy'n cyfateb i fis o rent fel blaendal diogelwch, a chredaf fod hynny'n rhesymol. Fodd bynnag, mae'r Bil yn darparu ar gyfer pŵer i wneud rheoliadau ynglŷn â maint y blaendal diogelwch. Mae'r amddiffyniad hwn wedi'i ddarparu i sicrhau ein bod yn gallu osgoi cynyddu costau i lefel afresymol.

Bydd llawer o asiantau a landlordiaid yn cydnabod diben y Bil, a fydd yn sicrhau ein bod yn gweld y newid mewn arfer yn y sector rhentu preifat yr wyf yn gwybod bod Aelodau wedi galw amdano. Os, yn y dyfodol, y bydd asiant neu landlord yn gofyn am daliadau sydd wedi'u gwahardd—hynny yw, taliadau ac eithrio'r taliadau a ganiateir—byddant yn cyflawni trosedd. Rydym hefyd wedi rhoi pwerau i awdurdodau tai lleol ymchwilio i droseddau ac erlyn pobl sy'n rhwystro'r ymchwiliadau hynny, er enghraifft drwy ddarparu gwybodaeth anwir neu gamarweiniol.

Mae goblygiadau cyflawni trosedd yn ddifrifol. Gall awdurdodau tai lleol gyflwyno hysbysiad cosb benodedig o £500 i fodloni atebolrwydd i unigolyn y credant ei fod wedi cyflawni trosedd o ofyn am daliad gwaharddedig. Os na thelir y gosb, gellid dilyn hynny gan erlyn drwy'r llys ynadon. Bydd unigolyn sy'n euog o'r drosedd o ofyn am daliad gwaharddedig yn agored i ddirwy yn dilyn euogfarn ddiannod. Mae'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdod tai lleol hysbysu Rhentu Doeth Cymru am euogfarn, sef yr awdurdod trwyddedu dynodedig o dan Ddeddf Tai (Cymru) 2014, cyn gynted ag y daw'n ymwybodol o'r euogfarn. Gall torri'r gwaharddiad ar ffioedd olygu atal trwydded i waith gosod neu reoli eiddo. Felly, mae er lles yr unigolyn i sicrhau ei fod yn cydymffurfio â'r Bil. Gadewch i mi fod yn glir iawn: gallai asiantau a landlordiaid roi eu busnes yn y fantol os cânt eu heuogfarnu o gyflawni trosedd.

Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil hwn i'w graffu gan y Cynulliad. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at ymgysylltu â'r Cynulliad a phwyllgorau'r Cynulliad dros y misoedd nesaf ar y Bil yr wyf yn gobeithio fydd yn garreg filltir bwysig o ran gwella bywydau cannoedd o filoedd o bobl yng Nghymru sy'n rhentu yn y sector rhentu preifat ar hyn o bryd. Diolch.

A gaf i ddechrau drwy led groesawu'r fenter ddeddfwriaethol hon? Mae'n dilyn gweithrediad mesur tebyg yn yr Alban o 2012, a cheir deddfwriaeth arfaethedig yn San Steffan; credaf fod honno wedi'i lansio'r mis diwethaf. Felly, mae angen cyhoeddus eglur i ddiwygio yn y maes cyfreithiol hwn, a bydd y Bil yn ceisio creu sector a marchnad rhentu preifat sy'n fwy tryloyw, ac rydym ni yn cefnogi'r nodau hynny.

Mae marchnad y sector preswyl preifat yn cynnig dewis pwysig o ran tai ac ar hyn o bryd mae'n cynrychioli oddeutu 15 y cant o'r cyflenwad o anheddau yma yng Nghymru, ac mae hwnnw wedi mwy na dyblu yn ei faint ers y flwyddyn 2000. Mae arolwg diweddar o rentwyr preifat yn awgrymu bod bron i draean o aelwydydd sy'n rhentu eu cartref yn breifat yn gwneud hynny drwy asiant gosod tai. Felly, mae llawer o bobl yng Nghymru—oddeutu 57,000 o aelwydydd—yn byw mewn cartrefi a osodwyd drwy asiantau, felly mae'n sector sylweddol iawn. Bydd mwyafrif helaeth y tenantiaid hynny wedi talu ffioedd gosod. Y llynedd, talodd traean o denantiaid dros £200 i asiantau gosod mewn ffioedd i ddechrau tenantiaeth, ac mae hyn yn golygu y byddai rhentu cartref tair ystafell wely cyffredin, er enghraifft, yng Nghaerdydd, yn golygu talu mwy na £1,600 mewn costau sefydlu, gan gynnwys rhent ymlaen llaw a bond. Felly, mae angen newid sylweddol ledled y sector—nid wyf yn credu y gellir gwadu hynny—ac rydym mewn sefyllfa dda erbyn hyn i wneud y newidiadau hyn gan ein bod hefyd wedi cael newid yn y strwythurau ffioedd o ganlyniad i'r Ddeddf rhentu cartrefi, a chredaf ei bod hi'n bryd inni symud tuag at ddiwygiadau mwy cynhwysfawr. Felly, rydym ni yn cefnogi'r egwyddor.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r Llywodraeth—ac, yn wir, yn y broses graffu, i'r pwyllgor—edrych ar y profiad yn yr Alban. Rwy'n gwybod bod eu sefyllfa gyfreithiol nhw yn wahanol, ond ers i waharddiad effeithiol—roedd un yn bodoli o'r blaen yn dechnegol—ar lawer o'r ffioedd hyn ddod i rym, bu, yn y 12 mis ar ôl y gwaharddiad, gynnydd mewn rhenti o 4.2 y cant, yn ôl data Llywodraeth yr Alban ei hun. Felly, rwyf i o'r farn ei bod yn rhaid i ni fod yn ofalus ynglŷn â'r ffordd y caiff rhai o'r costau hyn eu hailgylchu yn y system. Felly, mae'n bwysig iawn, yn fy marn i, gwahaniaethu rhwng y costau hynny sydd yn gyfreithlon oddi wrth y rhai—os gallaf ddefnyddio'r ymadrodd priodol yn cyd-destun hwn—sydd yn ceisio rhent; maen nhw'n mynd ag arian oddi ar bobl sydd mewn sefyllfa fregus, a chan hynny codir tâl arnynt am bob mathau o bethau ychwanegol ar ddechrau tenantiaeth, neu beth bynnag. Felly, mae hi'n bwysig iawn, iawn ein bod ni'n dysgu o brofiad.

Credaf fod rhai dulliau amgen rhesymol wedi eu codi, a chredaf y dylem ni yn ysbryd craffu agored, edrych ar y rhain. I sôn am rai yn unig—a chredaf fod hyn wedi'i godi mewn deddfwrfeydd eraill—ceir y dewis amgen o ymestyn y gost, pan fo'r ffioedd hynny sy'n cael eu hystyried yn ddilys yn cael eu talu efallai dros gyfnod y denantiaeth neu chwe mis cyntaf y denantiaeth, fel nad oes y baich echrydus hwn ar y cychwyn, sydd yn creu sefyllfa anodd iawn i nifer o aelwydydd, yn enwedig y rhai hynny sydd mewn angen ariannol, er enghraifft. Ond, yn anochel, mewn newid mawr eich sefyllfa bywyd, mae costau mawr ymlaen llaw yn anodd eu rheoli.

Credaf fod y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl hefyd wedi cymryd rhan yn y broses hon ac wedi cynnig rhai dewisiadau eraill i'w hystyried. Mae rhai o'r rhain yn rhai y gellid eu cynnwys hyd yn oed os oes gennym ddull sy'n llawer mwy seiliedig ar reoleiddio, ond maen nhw wedi annog y Llywodraeth i ddefnyddio'r pwerau o dan Ddeddf Hawliau Defnyddwyr 2015, er enghraifft, fel bod y ffioedd yn cael eu harddangos yn fwy amlwg, ac os ydynt yn cael eu harddangos yn fwy amlwg credaf fod modd herio'r rhai sydd yn amlwg yn annheg. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n syniad diddorol. Rwy'n credu y dylem ni fod yn agored i'r rhai yn y sector sy'n ymwneud yn helaeth â hyn, ac mae hynny'n cynnwys asiantaethau rheoli, gan fod llawer ohonyn nhw yn gwneud gwaith rhagorol iawn ac maen nhw'n bwysig ar gyfer sicrhau bod y farchnad yn gweithio'n effeithiol, ond hefyd y landlordiaid sydd eu hunain yn chwilio am system sydd â lefel briodol a chostau teg a system farchnad sy'n rhesymol yn eu golwg nhw. Oherwydd, yn y diwygiad hwn, rydym ni'n rhyw geisio newid y cydbwysedd tuag at landlordiaid yn ceisio'r costau hynny ac yn negodi gwasanaethau effeithiol gydag asiantaethau gosod, felly mae angen edrych ar hynny.

A gaf i ddod i derfyn? Rwyf i o'r farn fod hwn yn ddarn pwysig iawn o ddeddfwriaeth. Rwy'n siŵr y caiff gefnogaeth eang, ond, yn amlwg, bydd eisiau i ni ei archwilio yn llwyr a gweld sut y gallem ni ddatblygu pethau gan fod y ddadl wedi dechrau erbyn hyn. Diolch.

Diolch yn fawr iawn am y sylwadau a'r cwestiynau yna ac am eich cydnabyddiaeth ar ddechrau eich cyfraniad fod yna, mewn gwirionedd, angen cyhoeddus am y ddeddfwriaeth hon, sydd wedi'i gydnabod ledled y DU ac yn sicr angen cyhoeddus i gynyddu'r tryloywder o fewn y sector a galluogi pobl i symud i mewn i'r sector a rhwng gwahanol eiddo o fewn y sector hefyd, oherwydd ar hyn o bryd mae'r ffioedd yn rhwystr i wneud hynny.

Fe wnaethoch chi gydnabod hefyd sut mae'r sector rhentu preifat yn rhan gynyddol bwysig o'r dirwedd tai yma yng Nghymru, gan sôn fod maint y sector wedi dyblu ers y flwyddyn 2000, gan gynrychioli 15 y cant o'r farchnad dai yma yng Nghymru erbyn hyn, ac rydym yn cydnabod y daw hynny'n gynyddol bwysig gyda threigl y blynyddoedd hefyd. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni yn parhau â'r gwaith yr ydym wedi ei ddechrau drwy ein Deddf rhentu cartrefi a darnau eraill o ddeddfwriaeth a pholisi i sicrhau bod y sector yn un deniadol, ei fod yn hygyrch, a'i fod yn deg a thryloyw. Ac mae'r darn hwn o ddeddfwriaeth yn gydnaws iawn â'r math o ymagwedd yr wyf i wedi ceisio ei chael hyd yn hyn. Roeddech chi hefyd yn rhoi rhai enghreifftiau o'r mathau o raddfeydd y ffioedd y gallai fod yn rhaid i bobl eu talu cyn cael gafael ar dŷ. Ar gyfer tŷ tair ystafell wely yng Nghaerdydd, byddai'n rhaid i bobl sicrhau dros £1,000 ymlaen llaw, sy'n swm enfawr o arian. Gallasai fod yn waharddol i nifer fawr o deuluoedd allu codi arian o'r fath yn y lle cyntaf.

Felly, caiff yr angen cyhoeddus hwn ei gydnabod ledled y DU, ac rydym yn edrych yn ofalus iawn ar y sefyllfa yn yr Alban, sydd wedi pasio deddfwriaeth ddwywaith ar y mater hwn, fel y dywedwch: unwaith, y tro cyntaf, nad oedd yn effeithiol ac, yn ail, yn ôl yn 2012, er mwyn tynhau'r rheolau a'i wneud yn ddarn mwy llym a chydlynol o ddeddfwriaeth. Mae'n ffaith, yn dilyn cyflwyno'r ddeddfwriaeth yn yr Alban, y bu cynnydd yn lefel y rhent a delid gan bobl. Rwy'n gwybod bod yna hefyd bwyllgor craffu yn San Steffan a oedd yn edrych yn benodol ar hynny ac ni allodd ganfod tystiolaeth bendant fod y ddeddfwriaeth yn uniongyrchol gyfrifol am y cynnydd mewn ffioedd, ond, serch hynny, mae'n rhywbeth yr ydym yn effro iawn iddo—y ffaith y gallai fod cynnydd posibl yn lefel y rhent, dylwn ddweud, yn hytrach na ffioedd, o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth hon. Fodd bynnag, yn yr un modd, yn ein hymgynghoriad, rydym yn deall bod pobl yn cydnabod y gallasai fod cynnydd yn y rhent, ond, mewn gwirionedd, byddai cynnydd bach yn y rhent yn fwy deniadol iddyn nhw allu cynllunio cyllidebau eu haelwydydd ac ati, felly mae'n rhywbeth yr ydym ni'n effro iddo ac yn rhywbeth y gwn y bydd pwyllgorau yn ymddiddori'n fawr ynddo.

Rwyf wedi cael trafodaeth heddiw, mewn gwirionedd, gyda Chymdeithas y Landlordiaid Preswyl ynglŷn â'u pryderon penodol yn sgil y ddeddfwriaeth hon. Yn amlwg, maen nhw'n dod o safbwynt cryf o gynrychioli eu haelodaeth ac ni fyddem yn dymuno gweld landlordiaid yn dioddef anfantais oherwydd y darn hwn o ddeddfwriaeth. Mae'n debygol y bydd ffioedd landlordiaid yn cynyddu; mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr ydym yn ei gydnabod o fewn ein hasesiad rheoleiddio o ganlyniad i asiantau yn ceisio adennill eu harian o rywle arall. Ond, hefyd, mae gan landlordiaid bŵer sylweddol yn yr ystyr eu bod fel arfer yn gallu siopa o gwmpas i ddod o hyd i asiantau gosod tai y byddan nhw'n teimlo eu bod yn eu cynrychioli orau ac yn gwneud hynny mewn ffordd sydd yn rhoi gwerth am arian. Gwn fod y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl wedi cyflwyno cynlluniau eraill hefyd fel—neu gynlluniau awgrymedig eraill—cynllun o fath yswiriant, er enghraifft. Rwy'n credu pa lwybr bynnag y byddwn yn ei ddatblygu—ac mae ein llwybr arfaethedig ni, wrth gwrs, yn y Bil—bydd yn rhaid iddo fod yn un nad yw'n rhoi pobl sydd ar incwm isel o dan anfantais, oherwydd dyna'n union beth yr ydym yn ceisio ei osgoi.

Roeddech chi'n sôn am Ddeddf Hawliau Defnyddwyr 2015, ac mae honno, eto, yn un o'r cynigion sydd gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn y gwaith papur y maen nhw wedi'i gyflwyno o ran y Bil hwn. Ni fyddai'r Ddeddf Hawliau Defnyddwyr yn gallu cyflawni'r hyn y credwn sydd ei angen arnom ni i wneud y sector rhentu preifat yn fforddiadwy a hygyrch, oherwydd un peth yw tryloywder, ond nid yw o reidrwydd yn golygu tegwch.

Mae taliadau y mae deiliaid contract yn eu hwynebu yn rhwystr sylweddol i nifer o denantiaid, ac ni fyddai Deddf 2015 yn gallu mynd i'r afael â bodolaeth ffioedd mawr ymlaen llaw na ffioedd adnewyddu, y mae ein deddfwriaeth ni yn ceisio ymdrin â nhw hefyd. Wedi dweud hynny, yn amlwg, rwyf wir yn croesawu'r ymgysylltiad a gawsom gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl, a'r holl gyrff cynrychioliadol eraill wrth gyrraedd y fan hon gyda'r Bil, a'r sylwadau adeiladol y maen nhw wedi eu gwneud yn ein proses ymgynghori. Rwy'n siŵr y bydd y math hwn o ymgysylltu yn parhau wrth inni symud drwy'r broses graffu.

Mae Plaid Cymru ers peth amser wedi galw am i'r camau hyn gael eu cymryd, ac rwy'n falch ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r Bil hwn ac am yr hysbysiad ymlaen llaw a roddodd am yr wybodaeth hon. A hoffwn ddiolch iddi am roi o'i hamser i drafod hyn gyda mi yr wythnos diwethaf, er nad wyf wedi darllen popeth eto o ran y memorandwm esboniadol, ond byddaf yn mynd ag ef gartref—i'w ddarllen yn y gwely.

Mewn egwyddor, mae hwn yn gam cadarnhaol ymlaen sydd i'w groesawu: nid ffodd o fyw ddewisol yw rhentu mwyach, ond rheidrwydd ar gyfer byw i lawer o bobl, yn enwedig pobl iau. O ystyried cyflwr cyfredol y farchnad dai a'r amodau economaidd y mae llawer o bobl yn eu canfod eu hunain ynddyn nhw, gallai rhentu fod yn ofyniad am oes i rai, a'r hyn sy'n bwysig i'w gydnabod yw nad yw rhentu yn ddewis rhad. Gall y gost sy'n gysylltiedig â symud i gartref sector rhentu preifat fod yn grocbris. Roedd rhestriad a welais yng Nghaerdydd  y bore 'ma ddiwethaf yn pennu tâl o £318 ar gyfer y tenant cyntaf, ynghyd â £18 ar gyfer pob tenant ychwanegol neu warantwr, heb unrhyw sôn am unrhyw daliadau ychwanegol ar gyfer gwiriadau credyd na gwasanaethau parhaus, ac roedd un arall a welais yn ddiweddar yn cynnwys ffi o 30 y cant o'r rhent misol a ffioedd ychwanegol fesul tenant ar gyfer gwiriadau credyd. Mae hwn yn rhwystr mawr i bobl, yn enwedig y rhai heb unrhyw gynilion na'r gallu i gael credyd.

Rydym yn gweld methiant yn y farchnad, fel yr wyf wedi'i weld yn eich dogfen eisoes, a phan fo methiant yn y farchnad, mae angen ei gywiro gan Lywodraeth neu gan y sector ei hun, a chan nad yw'r sector wedi bod yn barod i newid, mae angen ymyrraeth gan y Llywodraeth. Ni fyddaf yn mynd drwy'r holl ystadegau sy'n ymwneud â'r sector rhentu preifat nawr, gan ein bod wedi trafod hyn yn helaeth, ac rwy'n siŵr y gwnawn ni eto. Felly, hoffwn gael rhywfaint o eglurder ar rai agweddau ar y Bil y credaf eu bod yn aneglur.

Bydd diffygdaliadau yn parhau i fod wedi'u caniatáu o dan y Bil, ac mae gennyf rai pryderon ynglŷn a hynny. Rwy'n deall bod yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn nodi bod ymatebwyr yn dymuno i'r rheini barhau, ond rwy'n bryderus y byddai'r refeniw a gollid drwy ddiddymu ffioedd ymlaen llaw yn cael ei adennill yn y modd hwn dros gyfnod y contract. Os bydd rhywun yn difrodi eiddo yn ystod y contract, dylid codi arno i dalu am drwsio'r difrod, ond pa mor aml y gellid codi tâl yn ychwanegol i'r gwaith atgyweirio o dan y Bil hwn? Beth os oes rhwymedigaeth gontractiol ar gyfer—ac rwy'n dyfynnu—cynnal a chadw yr eiddo yn briodol? Gallai hynny fod yn oddrychol, a gallai arwain at ffioedd annheg, felly hoffwn i'r Gweinidog ailystyried hyn o bosibl yn ystod y Cyfnod Pwyllgor, neu o leiaf i fod yn agored i egluro'r taliadau hyn ac eraill sy'n ymwneud â thenantiaid sydd ar fai.

A allwch chi egluro'r trefniadau ynglŷn â thenantiaethau sy'n methu heb unrhyw fai ar y tenant? A fydd y landlord neu'r asiantaeth yn cael cadw cyfran o'r blaendal hwnnw? Rwy'n croesawu'r pwerau rheoleiddio o dan y Bil sy'n ceisio sicrhau na fydd blaendaliadau diogelwch yn codi o ganlyniad i'r Bil hwn. Ond efallai y gallwch chi gadarnhau pa un a fydd hwn yn gap chwe wythnos neu'n gap pedair wythnos. Mae hi'n eglur yn y Bil beth fydd y taliadau a ganiateir a pha rai na chaniateir, ond hoffwn ichi gadarnhau beth fydd y sefyllfa yn gysylltiedig â gwasanaethau parhaus. Er enghraifft, os bydd tenant yn colli allweddi, neu os oes newid yn y manylion  neu amgylchiadau personol, a fydd ffioedd yn cael eu caniatáu? Rwy'n deall ei bod yn rhesymol i denant ddisgwyl talu am set arall ar ôl colli allweddi, ond eto i gyd, hoffwn fod yn sicr na fydd costau sy'n gysylltiedig â gwasanaethau o'r fath yn codi nac yn afresymol.

Rwy'n deall mai'r pryder mwyaf gyda'r ddeddfwriaeth hon yw ailddosbarthu costau i denantiaid. Tybed a allech chi wneud sylw ar yr enghraifft o'r Alban, lle er bod ffioedd wedi'u diddymu yn 2012, bu cynnydd rhent cyfartalog o 5 y cant dros y pedair blynedd nesaf, o'i gymharu â 9 y cant ledled y DU. Felly, mewn gwirionedd, roedd yr Alban yn is na gweddill y DU. A gaf i ofyn a ydych chi'n disgwyl i landlordiaid drosglwyddo'r cyfan neu rai o'r costau hynny sy'n gysylltiedig â diddymu ffioedd i denantiaid yng Nghymru, ac os felly a ydych chi wedi ystyried hyn ai peidio, yn enwedig o ystyried pobl yn adnewyddu contract na fyddan nhw'n gweld cymaint o fudd yn y ddeddfwriaeth hon o'u cymharu â'r rhai sy'n symud yn aml?

Ond roeddwn i'n awyddus i orffen ar addysg ariannol. Sylwais o ddechrau'r memorandwm esboniadol ar fforddiadwyedd ac ar bobl yn gorfod cael benthyciadau, ac rwy'n cydnabod ein bod yn ceisio goresgyn y rhwystrau hynny i ryw raddau yn y ddeddfwriaeth hon, er y gallai fod canlyniadau anfwriadol. Ond nid wyf i wedi'i ddarllen i gyd i ddeall pa un a ydych chi'n mynd i ymestyn addysg ariannol neu gymorth i denantiaid fel y byddan nhw'n gallu deall hyn, ac yn gallu grymuso eu hunain i wneud unrhyw gwynion pan fo angen gwneud hynny, a sicrhau eu bod yn y pen draw yn gallu fforddio parhau â'r denantiaeth. Rwy'n credu lle y gwelwn y posibilrwydd o drafod cynhwysiant ariannol, y dylem wneud hynny, a chredaf y gall y Bil hwn fod yn llwybr arall i allu gwneud hynny.

Rwy'n diolch yn fawr i chi am y sylwadau yna a hefyd yn cydnabod fod cyflwyno deddfwriaeth i'r perwyl hwn yn ymrwymiad maniffesto gan Blaid Cymru. Gan ei fod yn rhywbeth y mae'r Blaid Geidwadol yn ei wneud yn Lloegr, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae UKIP wedi siarad o'i blaid o'r blaen, rwy'n credu mai da o beth yw bod gennym gonsensws trawsbleidiol ar y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth, er fy mod yn llawn ddisgwyl y craffu cadarn a ddaw wrth i ni symud pethau ymlaen drwy'r Cynulliad.

Gallai fod yn ddefnyddiol pe byddwn ond yn amlinellu peth o grynodeb y costau yr ydym wedi'i gyhoeddi yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, ac mae hynny'n dangos, mewn gwirionedd, sut y byddem yn disgwyl i gael gwared ar y ffioedd a godir ar denantiaid effeithio ar rannau eraill o'r sector, megis landlordiaid ac asiantau gosod tai. Rydym yn amcangyfrif y costau a'r manteision i denantiaid, landlordiaid ac asiantau gosod tai yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, dros gyfnod o bum mlynedd, inni gael dealltwriaeth dda o sut y gallai pethau effeithio ar y gwahanol fuddiannau amrywiol.

Credwn y disgwylir i denantiaid fod yn arbed rhwng £16.7 miliwn a £38.6 miliwn dros y cyfnod hwn drwy beidio â gorfod talu rhai ffioedd asiantau gosod eiddo mwyach. Felly, yr amcangyfrif hanfodol yw y byddai £24.1 miliwn yn cael ei arbed i denantiaid. Er hynny, rydym yn cydnabod y gallen nhw weld cynnydd yn y rhent yn sgil y Bil yn ystod blwyddyn gyntaf ei weithredu. Rydym yn amcangyfrif y bydd hynny tua £2.9 miliwn. Ond, wedyn, rydym yn rhagweld y bydden nhw'n arbed £7.5 miliwn dros y cyfnod oherwydd nad oes rhaid talu'r ffioedd gosod hynny mwyach. Ac felly, amcangyfrifir y byddai arbediad net i denantiaid o oddeutu £4.6 miliwn. 

Gallai fod costau i asiantau gosod o hyd at £6.6 miliwn yn y flwyddyn gyntaf, ond eto, gellid gwrthbwyso'r rhain drwy gynyddu'r ffioedd i landlordiaid gan tua £5 miliwn, sy'n gadael cost net i asiantau gosod tai o £1.6 miliwn. Rydym yn disgwyl i gostau i landlordiaid yn y flwyddyn gyntaf fod yn £5.8 miliwn efallai, naill ai drwy beidio â gallu codi ffioedd, neu drwy gostau uwch y byddant yn eu gweld oddi wrth asiantau gosod. Ond yna, gellid gwrthbwyso'r rhain efallai gan £2.9 miliwn drwy gynyddu'r rhent, felly amcangyfrifir y bydd y gost net i landlordiaid oddeutu £2.9 miliwn.

Felly, mae'n sicr yn un o'r sefyllfaoedd hynny pryd, pan fyddwn yn cymryd camau yn un rhan o'r sector, ceir goblygiadau canlyniadol eraill. Ond rydym wedi ceisio dod i ddealltwriaeth dda o'r hyn y gallai'r rheini fod, drwy'r ymchwil annibynnol a wnaethom, ochr yn ochr ag ymatebion i'r ymgynghoriad a gawsom hefyd. 

O ran diffygdalu, credaf ei bod yn iawn y dylai landlordiaid allu adennill costau neu adennill arian pan geir fod eu tenantiaid wedi torri eu contract. Roeddech chi'n rhoi'r enghraifft o golli allweddi fel ffordd y gallai landlordiaid geisio ennill rhywfaint o'r arian hwnnw yn ôl oddi wrth y tenantiaid. Byddai cost yr allweddi coll ar wyneb y contract hwnnw, felly fe ddylai fod tryloywder gwirioneddol dda, i'r dyfodol, er mwyn i ddeiliaid contract ddeall yn union beth fyddai'r gost iddyn nhw pe byddent yn methu â chyflawni eu contract mewn unrhyw ffordd.

Roeddech chi'n gofyn am flaendaliadau diogelwch a faint y gallen nhw fod. Wnaethom ni ddim ymgynghori yn benodol ar ba lefel y dylid gosod blaendaliadau diogelwch yn y broses ymgynghori, ac felly nid ydym yn awgrymu rhoi ffigur ar wyneb y Bil. Nawr, dyna un o'r ffyrdd y mae ein deddfwriaeth ni yn wahanol i'r ddeddfwriaeth yn Lloegr. Un o'r pethau yr wyf yn amheus iawn ohonynt yw peidio â rhoi lefel y blaendal diogelwch ar wyneb y Bil, oherwydd fe allem ni, yn anfwriadol, gael y canlyniad o godi lefel wirioneddol y blaendaliadau diogelwch hefyd, oherwydd ceir—. Fy nealltwriaeth i o hyn yw ei fod oddeutu pedair neu bum wythnos. Felly, yn Lloegr, lle mae gennych chi chwe wythnos ar y Bil, fe allech chi o bosibl wthio'r gost honno i fyny, sy'n rhywbeth nad ydym ni'n dymuno ei wneud. Fe geir pwerau i wneud rheoliadau, serch hynny, yn y Bil. Felly, yn y dyfodol, pe byddem o'r farn fod blaendaliadau diogelwch yn codi yn annerbyniol ac yn mynd yn anfforddiadwy, gellid dwyn deddfwriaeth yn ei blaen, yn dilyn ymgynghoriad, ar hynny hefyd.

O ran newid manylion, mae hwn eto yn faes arall lle mae ein deddfwriaeth ni yn wahanol i'r hyn a welir yn Lloegr. Yn Lloegr, ceir tâl ar wyneb y Bil, lle byddai tâl o £50 neu 'gostau rhesymol' y gellid eu codi ar gyfer cyd-denant newydd, er enghraifft, yn cael ei ychwanegu at yr enwau o fewn cytundeb tenantiaeth. Nid ein cynnig ni yw ychwanegu hynny ar wyneb ein Bil, gan ein bod yn credu y byddai'n anodd ei reoli, ar y dechrau ac yn yr hirdymor hefyd, a gallai'r hyn yn hollol y mae 'rhesymol' yn ei olygu arwain at anghydfodau diangen rhwng landlordiaid a deiliaid contract, gan nad yw'n waith enfawr na beichus ychwanegu deiliad contract newydd at fanylion contract.

O ran y gwahaniaethau eraill rhwng y ddeddfwriaeth a welwn dros y ffin yn Lloegr, ceir rhai trefniadau gorfodi sy'n amrywio'n fawr iawn. Eto, rwy'n siŵr y bydd pwyllgorau â diddordeb arbennig yn yr ymagweddau amrywiol a gymerwyd yn ein gwahanol wledydd.

Rwyf i o'r farn fod addysg yn bwysig iawn, ar gyfer tenantiaid—a chredaf fod gwaith llawer mwy eang i'w wneud, mewn gwirionedd, o ran tenantiaid a chynhwysiant ariannol—ond hefyd o ran y landlordiaid ac asiantau gosod tai a fydd yn ddarostyngedig i'r ddeddfwriaeth. A dyma pam mae Rhentu Doeth Cymru yn ein rhoi mewn sefyllfa dda iawn, gan ein bod erbyn hyn mewn cysylltiad uniongyrchol â thros 90,000 o landlordiaid a thros 2,500 o asiantau gosod, y gall pob un ohonynt gael gwybodaeth gyfredol, o ansawdd da a chyngor gan Lywodraeth Cymru am eu cyfrifoldebau. Ond rwy'n credu bod llawer i'w ddysgu yn y sector rhentu preifat o'r gwaith rhagorol sy'n digwydd yn y sector rhentu cymdeithasol, o ran cefnogi tenantiaid i ddeall eu cyfrifoldebau ariannol yn well a'r cyfleoedd ehangach ar gyfer gweithgareddau cynhwysiant ariannol. Gwnaed argraff fawr arnaf gan beth o'r gwaith yr ydym wedi'i weld yn digwydd ymhlith landlordiaid cymdeithasol o ran cefnogi tenantiaid gyda llythrennedd ariannol, cynhwysiant digidol ac amrywiaeth eang o bethau sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r hyn y byddem fel arfer yn ei ystyried fel dim ond mater o dai, oherwydd y pwysigrwydd y mae'n ei roi ar helpu pobl i gadw a chynnal eu tenantiaeth.

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, a diolch hefyd am y briffio yn gynharach. Fel yr oeddech chi'n sôn, rydym ni, UKIP, wedi bod yn gefnogol o'r math hwn o symudiad. Fe wnaethom ni drafod y mater ffioedd asiantaethau gosod yn un o'n dadleuon ein hunain y llynedd, felly mae hwn yn faes yr ydym yn cydymdeimlo a'r problemau a wynebir gan denantiaid yn y sector rhentu preifat. Ar yr achlysur hwnnw, cefnogodd y tair gwrthblaid symud tuag at ryw fath o gyfyngiad ar ffioedd asiantaethau gosod. Felly, mae'n dda gweld bod y Llywodraeth yn symud i'r cyfeiriad hwnnw erbyn hyn.

Bu llawer o broblemau gyda'r pethau sy'n cael eu galw'n aml yn 'daliadau gweinyddol'—term sy'n aml yn derm 'cynnwys popeth' i gwmpasu amrywiaeth o ffioedd sydd weithiau yn amheus. Ambell waith, fel yr oeddech chi'n sôn yn eich datganiad, mae'n ymddangos bod y tâl gweinyddu yn llawer uwch na'r gwir gost a fydd ar yr asiant gosod tai am gyflawni'r gwasanaeth arbennig hwnnw. Efallai'n fwy gofidus, nid yw tenantiaid weithiau—neu, i ddefnyddio eich terminoleg eich hun, deiliaid contract—hyd yn oed yn deall am beth y maen nhw'n talu oherwydd, ar hyn o bryd, mae'n fater allweddol bod llawer o'r taliadau hyn nad ydynt yn dryloyw iawn. Roeddwn yn falch eich bod wedi defnyddio'r term hwnnw yn eich datganiad.

Ar y llaw arall, rydym yn ymwybodol hefyd bod yn rhaid cael ymagwedd gytbwys, ac rydych chi wedi crybwyll bod y Gymdeithas Landlordiaid Cofrestredig yn ymwneud yn helaeth â'r ymgynghoriad, a chredaf mai da o beth yw hynny, oherwydd rwy'n tybio, mewn ffordd, bod dwy ochr i bob stori. Mae angen inni gael sector rhentu preifat gan fod mwy a mwy o denantiaid mewn gwirionedd yn cael eu denu, weithiau oherwydd rheidrwydd ariannol, i'r sector hwn, a hefyd gan ddiffyg dewisiadau eraill. Felly, mae angen i ni weld sector rhentu preifat ac nid ydym yn dymuno gwneud y rheoliadau mor feichus fel na all landlordiaid nac asiantaethau gosod eiddo ffynnu, cyn belled, hynny yw, â bod eu ffioedd yn ddilys a'u bod yn dryloyw. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus, wrth i ni fwrw ymlaen â'r Bil hwn, rhag cael canlyniadau anfwriadol. Gwn fod ambell un wedi defnyddio'r ymadrodd hwnnw eisoes heddiw. 

Yr un amlwg, mae'n debyg, yw, wrth i daliadau gael eu gwahardd, y bydd rhenti yn codi yn hytrach. Gwn mai'r Alban yw'r enghraifft amlwg, o gofio eu bod eisoes wedi symud i gyfyngu ar ffioedd asiantaethau gosod. Felly, mae'n ddiddorol fod yna rywfaint o amwysedd o ran y naratif o'r Alban ynglŷn â pha un a yw rhenti wedi codi yno o ganlyniad i gyfyngu ar ffioedd asiantaethau gosod. Neu ai'r gwir yw nad ydyn nhw wedi codi cymaint ag y maen nhw yn Lloegr? Felly, credaf fod angen i ni edrych yn fanwl ar y dystiolaeth o'r Alban oherwydd ei bod yn ymddangos bod anghydfod eisoes ynglŷn â beth yw'r dystiolaeth mewn gwirionedd.

Soniodd David Melding am y gost ymlaen llaw ar denantiaid, ac un o'r pethau y mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl wedi galw amdanynt yw rhyw fath o gynllun yswiriant ynglŷn â blaendaliadau—un broblem yw bod tenantiaid yn aml yn talu blaendal ar gyfer symud i eiddo newydd tra eu bod nhw'n dal i aros am y blaendal yn ôl o'u hen eiddo. Mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn gweld y posibilrwydd o gynllun yswiriant fel y gellid trosglwyddo'r blaendaliadau hyn rhwng y landlordiaid. Felly, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i'r cynnig penodol hwnnw.

Mae'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl yn galw hefyd am fwy o hyblygrwydd ynglŷn â bondiau lle mae gan denantiaid, er enghraifft, bethau fel anifeiliaid anwes. Credaf fod hyn yn mynd yn broblem fawr. Mae llawer o bobl yn awyddus i gadw anifeiliaid anwes, sydd yn ddigon teg, ac mae llawer o landlordiaid yn anfodlon derbyn tenantiaid sydd ag anifeiliaid anwes. Mae angen i ni wneud yn siŵr y gall pobl a chanddynt anifeiliaid anwes gael tenantiaeth. Felly, efallai y bydd angen weithiau i landlordiaid allu codi tâl ychwanegol o ran y bond i dalu am bethau fel cost glanhau pan ddaw'r denantiaeth i ben, oherwydd yn amlwg, os ydych chi'n cadw ci, yna mae'n debyg y bydd yn effeithio ar y gost o lanhau. Felly, credaf fod angen i ni edrych ar bethau felly o ran y ddeddfwriaeth.

Cododd Bethan Sayed y mater addysg ariannol, y mae hi wedi ei godi'n aml, a chredaf eich bod wedi crybwyll y gellid cynnwys hynny gyda Rhentu Doeth Cymru. Felly, mae gennyf ddiddordeb mawr mewn cael gwybod sut bydd y wybodaeth yn cael ei rhoi ar led, pe gallech roi bod mwy o ystyriaeth i hynny i'r dyfodol. Rwy'n gwybod eich bod yn ymddangos yn eiddgar amdano, ond hoffwn gael ychydig mwy o fanylion ar hynny wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn ichi am y sylwadau yna. Gallai fod yn ddefnyddiol pe byddwn yn dychwelyd at fater yr hyn yr ydym wedi'i ddysgu o ddeddfwriaeth yr Alban o ran ein dull o weithredu yma yng Nghymru. Mae'n ffaith fod rhenti wedi codi yn y 12 mis cyntaf yn dilyn cyflwyno Deddf Tai ar Rent Preifat (yr Alban) 2011. Roedd honno'n diwygio Deddf Rhenti (yr Alban) 1984, y cyfeiriais ati o'r blaen, ac yn y bôn roedd yn gwahardd codi pob taliad ar denantiaid ac eithrio rhent a blaendal ad-daladwy.

Fodd bynnag, nid yw'r dystiolaeth yn bendant fod rhenti wedi codi o ganlyniad uniongyrchol i'r newid yn y gyfraith, ac fel y dywedais, archwiliwyd y mater gan ymchwiliad Tŷ'r Cyffredin i'r sector rhentu yn yr Alban ym mis Mawrth 2015.  Methodd hwnnw â darganfod tystiolaeth ddigonol i egluro cynnydd o'r fath. Nododd y pwyllgor fod ffactorau ehangach yn ddylanwad posibl ar y cynnydd, gan gynnwys newidiadau yn y boblogaeth a diffyg cyflenwad o eiddo yn y sector rhentu preifat. Ystyrid bod gweithrediad y farchnad ar y pryd—felly, niferoedd yr asiantau gweithredol, hyd tenantiaethau, newidiadau yn sut yr oedd asiantau yn gweithio, rheolau ynglŷn â diogelu blaendaliadau a safonau iechyd a diogelwch uwch—i gyd yn ystyriaethau perthnasol hefyd fel na ellid eu gwahanu oddi wrth Ddeddf 2011.

Felly, rwy'n siŵr y bydd y profiadau yn yr Alban a'r ddeddfwriaeth sydd ar hyn o bryd yn gwneud ei ffordd drwy'r broses yn Lloegr yn bethau fydd pwyllgorau yn awyddus i graffu arnyn nhw. Ond, y—dim ond i dawelu meddyliau'r Aelodau—mae'n wir hefyd ein bod wedi edrych yn fanwl iawn hefyd ar brofiad yr Alban a'r broses pwyllgor yn Lloegr, ac rydym wedi edrych yn fanwl ar yr holl dystiolaeth a gyflwynwyd i'r cynnig deddfwriaethol yn Lloegr hefyd, gan ein bod yn awyddus i ddysgu oddi wrth y dystiolaeth orau sydd ar gael i ni.

O ran yr effaith ar gost rhentu, eto, mae'n ddiddorol, pan edrychwch chi ar y farchnad bresennol, nid oes unrhyw wir wahaniaeth rhwng y gost y disgwylir i denantiaid ei thalu i landlordiaid sy'n gosod yn annibynnol a'r rhai sy'n gosod drwy asiantau gosod. Nid oes gwahaniaeth gwirioneddol o ran faint o rent y mae pobl yn ei dalu, pa un a ydynt yn talu costau ychwanegol enfawr ai peidio neu'n talu dim neu ychydig iawn o gostau ychwanegol. Felly, nid oes y fath honno o wahaniaeth eglur yno ychwaith.

O ran gorfodi a darparu gwybodaeth, caiff hynny ei wneud drwy Rhentu Doeth Cymru. Fel y dywedaf, mae gennym ddata gwirioneddol dda a pherthynas dda gyda'r sector erbyn hyn, diolch i hwnnw. Mae hynny hefyd yn ein gosod ni ar wahân i Loegr hefyd gan nad oes ganddyn nhw unrhyw gorff cyfatebol o'r fath. Felly, fel dewis olaf, os mynnwch chi, os nad yw landlordiaid ac asiantau gosod yn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth hon a ddim yn talu dirwy, pe byddent i fod i dalu dirwy, y gosb eithaf yma yng Nghymru fyddai y gellid diddymu eu gallu i rentu cartrefi, ac mae hwnnw'n anghymhelliad difrifol o ran peidio â chydymffurfio â'r gyfraith hefyd.

Felly, mae gan y ddeddfwriaeth, fel y'i gosodwyd gerbron y Cynulliad, bwyslais cryf iawn ar orfodi, fel y byddech yn ei ddisgwyl. Mae hi hefyd yn caniatáu i'r awdurdodau tai lleol gadw unrhyw arian y gallant eu sicrhau gyda dirwyon i'w hailfuddsoddi yn eu gweithgareddau gorfodi. Unwaith eto, dyna wahaniaeth arall rhwng ein dull ni yma a'r dull gweithredu yn Lloegr. Rydym yn gofyn i awdurdodau tai lleol fod yn gyrff gorfodi ar gyfer hyn, ond yn Lloegr safonau masnach sydd yn gwneud hynny. Unwaith eto, rydym o'r farn mai hyn sydd yn adlewyrchu orau ein lefelau neilltuol o arbenigedd, y berthynas arbennig sydd gennym, a'r ffaith fod awdurdodau tai lleol, yn ein barn ni, yn y sefyllfa orau i fod y rhai sydd yn gorfodi'r ddeddfwriaeth tai yma yng Nghymru.

Nid wyf yn dymuno gwneud pethau'n fwy beichus i landlordiaid, ac nid wyf yn dymuno gwneud pethau'n fwy beichus i denantiaid. Yr hyn yr ydym ei eisiau, mewn gwirionedd, yw sicrhau bod gennym system sydd mor dryloyw a hawdd ei deall ag y bo modd. Credaf y gallwn yn sicr wneud hynny drwy weithio'n agos gyda'r bobl sy'n cynrychioli landlordiaid a hefyd drwy Rhentu Doeth Cymru.

Rwy'n croesawu datganiad y Llywodraeth heddiw yn fawr iawn. Mae'n syndod i mi bob amser cymaint o bobl—pobl ifanc yn arbennig—sydd yn y pen draw wedi symud i mewn i'r farchnad rhentu preifat a fyddai, yn naturiol, un genhedlaeth, neu dwy neu dair cenhedlaeth yn ôl, wedi symud tuag at brynu tŷ. Credaf nad yw hwnnw yn newid er gwell mewn cymdeithas o reidrwydd.

Fel llawer o gydweithwyr yma, bûm yn galw am ddiwedd ar ffioedd gosod am nifer o flynyddoedd. Nid oes llawer o bethau y gallai uno Gareth Bennett, Bethan Sayed, Jenny Rathbone a minnau, ond mae hwn yn un ohonynt. Credaf fod hynny mewn gwirionedd yn dangos ehangder y gwrthwynebiad i ffioedd asiant gosod yn y Cynulliad hwn. Maen nhw'n annheg ac yn anghyfiawn, ac fe gânt eu talu gan y rhai sy'n lleiaf abl i fforddio'r gost. Cefnogaf yn llwyr y cynnig i roi terfyn ar ffioedd asiantau gosod eiddo a'i gwneud yn drosedd i godi'r ffioedd hynny.

Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth wedi ymwrthod â'r hyn, yn fy marn i, oedd yn wrthwynebiad ffôl, ac economaidd anllythrennog, a leisiwyd ganddynt y llynedd, sef y byddai rhoi terfyn ar ffioedd gosod yn cynyddu rhenti ac maen nhw wedi peidio â mynegi hynny erbyn hyn. Wrth gwrs na fydd hynny'n eu cynyddu. Do, bu cynnydd yn yr Alban, fel y dywedodd David Melding, ond credaf fod Bethan Sayed wedi crynhoi hynny yn dda iawn: bu cynnydd yn Llundain, yn Lloegr, ac yng Nghymru hefyd. Mae rhenti yn codi bob blwyddyn. Nid oes a wnelo hynny ddim a pha un a oes gennych chi ffioedd gosod ai peidio; maen nhw'n cynyddu oherwydd y prinder tai sy'n bodoli. A dyna lle mae'r broblem: mae prinder tai.

Ond os yw pobl wir yn credu mai ffioedd asiantau gosod yw'r ateb i renti llai, pam na wnân nhw gefnogi hynny pan fyddwch chi'n prynu tŷ, rydych chi'n talu ffioedd yr asiant eiddo? Byddai hynny'n gostwng prisiau tai, oni fyddai? Ac yn dilyn y rhesymeg honno, yna, yn amlwg, dylai ffioedd yr asiant eiddo gael eu talu gan y prynwr ac nid y gwerthwr. Ond, na, nid yw pobl yn mynd i awgrymu hynny, oherwydd na fyddai'r bobl sy'n prynu tai yn prynu. Ni fyddai pobl sy'n gwerthu yn gallu gwerthu. Yn anffodus, yn y sector rhentu preifat, mae pobl yn gorfod talu, neu fel arall byddant yn ddigartref.

Felly, croesawaf y ddarpariaeth ar gyfer trefniadau gorfodi drwy gyfrwng awdurdodau lleol a chosb dirwy benodedig. Mae gennyf un cwestiwn: a yw'r Llywodraeth wedi ystyried esgynnydd dirwy ar gyfer y rhai sy'n torri'r gyfraith yn barhaus? Oherwydd un o'r pethau yr wyf yn eu hofni yw y bydd rhai pobl yn ystyried hwn yn bris gwerth ei dalu. Dim ond yn achlysurol y bydd yn digwydd. Mae'n eithaf tebyg i'r bobl hynny sy'n parcio lle na ddylen nhw ac yn derbyn dirwy yn rhan o gost parcio lle na ddylent wneud hynny. Bydd pobl yn torri llawer o gyfreithiau pan na chânt eu dal yn aml iawn na chael dirwy fawr iawn, a pan fyddwch yn mantoli'r gost, gallai fod mantais economaidd o wneud hynny. Felly, a allwn ni gael esgynnydd yn rhan o hyn? Felly, mae'n debyg iawn y byddai un pris y tro cyntaf y cânt eu dal, ond os byddwn yn ei ddyblu yr eildro ac wedyn dyblu hwnnw y trydydd tro, yn debyg i'r modd y maen nhw'n ymdrin â'r bobl sy'n tipio'n anghyfreithlon, ac yn cael dirwy, ond os byddan nhw'n dal ati i fynd yn ôl, mae'r ddirwy yn cynyddu'n wastadol, ac er efallai na fydd y ddirwy gyntaf yn fawr iawn, erbyn iddyn nhw gyrraedd y drydedd neu'r bedwaredd, byddan nhw'n sylweddoli bod tipio anghyfreithlon yn eithriadol o gostus. Felly, a gawn ni esgynnydd?

Diolch yn fawr iawn i chi am y sylwadau yna ac am y cwestiwn hefyd.

Roeddwn i'n meddwl bod y gymhariaeth â gofyn i'r rhai sy'n prynu tai dalu ffioedd yr asiant eiddo yn fath dadlennol iawn o gymhariaeth. Yn sicr, mae'n rhoi hyn mewn persbectif hefyd. Ac, fel y mae Mike Hedges yn gwbl gywir yn nodi, mae'r ffioedd hyn ar denantiaid yn ffioedd a delir fynychaf gan y rhai sy'n lleiaf abl i'w talu. Ac, fel y mae eraill wedi ei ddweud, bydd y sector rhentu preifat yn gynyddol bwysig o ran diwallu'r angen am dai, ond hefyd o ran lleihau'r pwysau difrifol hwnnw sydd ar ein sector rhentu cymdeithasol hefyd.

O ran y camau gorfodi, mae hynny wedi ei fodelu yn unol â threfniadau sydd ar hyn o bryd ar waith am ddiffyg cydymffurfiad o ran gofynion trwyddedu o dan Rhan 1 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014, a, hyd yma, nifer cymharol fechan o achosion o dorri trefniadau trwyddedu sydd wedi arwain at gosbau. Felly, mae hynny'n awgrymu bod cydbwysedd call wedi'i daro yn ein dull o weithredu hyd yma. Ac mae'n werth cydnabod hefyd bod y rhan fwyaf o landlordiaid yn gweithio yn ôl ysbryd a llythyren y ddeddf, ac mae bron yr holl asiantau a landlordiaid bellach wedi'u cofrestru gan Rhentu Doeth Cymru. Felly, pan ddaw'r Bil i rym, byddem yn disgwyl lefelau uchel tebyg o gydymffurfiad.

Rydym o'r farn y bydd effaith sylweddol, nid yn unig yn sgil y cosbau ariannol yn y Bil, ond yn sgil y canlyniadau i landlord neu asiant os cânt eu heuogfarnu o drosedd. Caiff euogfarnau o dorri cyfraith tai neu landlord a thenant eu cynnwys yn y meini prawf ar gyfer Rhentu Doeth Cymru fel yr awdurdod trwyddedu, a ddynodwyd o dan adran 3(1) Deddf 2014, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid ei gymryd i ystyriaeth wrth ystyried pa un a yw unigolyn yn unigolyn addas a phriodol i gael ei drwyddedu o dan ran 1 y Ddeddf. Felly, mae hwnnw'n rhwystr cryf iawn, iawn o ran peidio â chydymffurfio â'r Bil. Er hynny, rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn craffu'n fanwl ar y lefel yr ydym wedi gosod y ddirwy honno o fewn y ddeddfwriaeth, a bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed argymhellion y pwyllgor o ran unrhyw esgynnydd dirwyon.

Thank you, Minister.

The next item, therefore, is the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the long-term plan for health and social care in Wales. I call on the Cabinet Secretary to make his statement. Vaughan Gething.

Diolch, Llywydd. Mae’r mis nesaf yn nodi saith deg mlynedd o’r GIG. Mae gweledigaeth radical Aneurin Bevan, yn seiliedig ar fodel Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar, wedi trawsnewid gwasanaethau iechyd ar gyfer miliynau o bobl. Heddiw, mae’r GIG a'r sector gofal cymdeithasol yn hollbwysig i les ein cenedl. Ac eto, mae pawb yn y Siambr hon yn gwybod bod cyd-destun y gwasanaethau hyn wedi newid yn sylweddol. Mae mwy o bobl yn byw'n hirach. Mae hyn, wrth gwrs, yn un o gyflawniadau mwyaf cymdeithas, ac yn achos dathlu, ond mae’n achosi galw ychwanegol am wasanaethau cyhoeddus ar adeg pan fo dros wyth mlynedd o galedi’n cyfyngu’n sylweddol ar ein gallu i ymateb. Rydym ni hefyd yn gweld sut y mae cymdeithas fodern yn rhoi pwysau ar deuluoedd ac, yn benodol, ar blant. Dyma rai o'r rhesymau pwysig pam mae’r ffiniau rhwng iechyd a gofal cymdeithasol yn gwneud llai o synnwyr gyda threigl amser.

Mae’r weledigaeth o wasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol di-dor, mwy hygyrch, o ansawdd gwell yn un y mae'r Senedd i gyd yn ei rhannu. Dyna’r rheswm pam y cytunodd pob plaid yma i sefydlu adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol yn ôl yn 2016. Ac roedd cefnogaeth drawsbleidiol i gylch gorchwyl yr adolygiad hwnnw, ac i aelodaeth y panel. Ac fe gyhoeddodd y panel arbenigol, annibynnol hwnnw, dan arweiniad medrus Dr Ruth Hussey, eu hadroddiad terfynol ym mis Ionawr eleni. Rydym ni wedi trafod yr adroddiad hwnnw yn y fan yma, yn eithaf manwl. Dywedodd y panel yn glir iawn fod angen dirfawr i gryfhau'r ymateb i’r pwysau sylweddol sydd ar ein gwasanaethau yn awr, ac sy’n siŵr o gynyddu dros y blynyddoedd nesaf. Cafodd adroddiad terfynol y panel ei groesawu gan lawer o randdeiliaid ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys yma yn y Senedd ac, yn wir, yn y Pwyllgor Iechyd, Lles a Chwaraeon.

Ddoe, cyhoeddais 'Cymru Iachach: ein Cynllun Iechyd a Gofal Cymdeithasol'. Mae'r cynllun hwnnw’n ymateb i adroddiad terfynol yr arolwg seneddol, ac yn bwrw ymlaen â’i argymhellion allweddol. Mae'r cynllun yn nodi gweledigaeth hirdymor ar gyfer y dyfodol o fynd ati fel system gyfan i ymdrin ag iechyd a gofal cymdeithasol, gan ganolbwyntio ar iechyd a lles ac ar atal salwch. Mae'r cynllun yn wahanol, nid yn unig yn ei uchelgais eofn i wir gyfuno iechyd a gofal cymdeithasol, ond am ei fod wedi'i gynllunio mewn partneriaeth â’r rheini a fydd yn arwain ac yn cyflawni'r newid y mae'n ei ddisgrifio. Mae'r rhanddeiliaid hyn wedi rhannu ein rhwystredigaeth â chyflymder y newid hyd yn hyn, er bod pawb bron yn cydnabod bod angen newid ar frys. Un thema bwysig drwy'r cynllun i gyd yw arweiniad a chyfeiriad cenedlaethol cryfach i wneud i’r system gyfan gyd-fynd â'n blaenoriaethau cenedlaethol, a rhoi diweddariadau cynnydd rheolaidd i ddwyn i gyfrif y rhai sy'n gyfrifol am gyflawni.

Er mwyn cyflawni'r weledigaeth hon ar gyfer y dyfodol, byddwn yn datblygu modelau newydd o iechyd a gofal cymdeithasol lleol di-dor, yn amrywio o'r lleol i'r ranbarthol a'r cenedlaethol. Bydd rhaglen trawsnewid genedlaethol yn helpu i gyflawni newid yn gyflymach. A bydd bwrdd trawsnewid i oruchwylio a bod yn atebol yn genedlaethol am yr ymrwymiadau yn y cynllun. Bydd yn darparu ac yn cynghori ynglŷn â chymorth cyllid wedi'i dargedu ar gyfer darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol gan ganolbwyntio'n benodol ar fodelau newydd dethol o iechyd a gofal cymdeithasol lleol di-dor. A bydd yn rhaid gweld bod y modelau newydd yn cyflawni gwerth sylweddol a gwell ac yn gydnaws iawn â blaenoriaethau cenedlaethol.

Byddwn yn atgyfnerthu arweinyddiaeth a chyfeiriad cenedlaethol, gan gynnwys datblygu gweithrediaeth genedlaethol ar gyfer y GIG. Bydd y weithrediaeth genedlaethol yn cefnogi ac yn herio byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG ac yn sicrhau bod capasiti a gallu’n cael eu datblygu drwy ein holl system. Byddwn yn sicrhau bod yr holl system yn addas ar gyfer y dyfodol drwy ganolbwyntio ar ansawdd a gwerth a manteisio ar gyfleoedd digidol a chefnogi ein gweithlu. Bydd y gwaith hwn i gyd, a’n system ar gyfer y dyfodol, yn seiliedig ar athroniaeth gref, gytûn, ac ymgysylltu parhaus.

Ond nid ydym ni wedi derbyn argymhellion y panel heb graffu'n ddyfnach arnynt. Rwy’n cydnabod mai’r hyn sy’n allweddol i unrhyw bolisi cyhoeddus effeithiol yw deall y rhwystrau sydd wedi llesteirio newid yn y gorffennol a sefydlu’r hyn sydd angen ei wneud yn wahanol i'w goresgyn. Felly rydym ni wedi bod yn ofalus iawn yn y cynllun hwn i roi cyfeiriad cenedlaethol cryf i ail-alinio'r agweddau hynny sy'n siapio ein polisïau fel eu bod yn cefnogi'r weledigaeth yn llawn—yn arbennig, strategaeth ariannol, cynllunio, rheoli perfformiad, ac arolygu a rheoleiddio. Mae'r strwythurau hyn yn helpu i lywio penderfyniadau o ddydd i ddydd yn ein sefydliadau sy'n darparu gwasanaethau. 

Yn olaf, datblygwyd y cynllun hwn drwy ymarfer ymgysylltu mawr â'n partneriaid cyflawni strategol allweddol. Rwyf wedi cyfarfod ag arweinwyr llywodraeth leol a byrddau iechyd ym mhob un o ardaloedd y byrddau partneriaeth rhanbarthol yng Nghymru, ynghyd â’r Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol. Rydym ni hefyd wedi trafod y cynllun gydag aelodau cabinet llywodraeth leol ar gyfer gofal cymdeithasol a chyngor Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. A byddwn yn cynnal yr ymgysylltiad hwn nawr bod y cynllun wedi’i gyhoeddi, ac mae rownd arall o gyfarfodydd ôl troed rhanbarthol ar y gweill ar gyfer yr wythnosau cyn ein toriad haf.

Ar lefel weithredol, mae CLlLC, Cydffederasiwn y GIG, Cymdeithas y Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru wedi arwain neu wedi cymryd rhan mewn gweithgorau sydd wedi helpu i lunio'r cynllun. Roedd y staff mwyaf blaenllaw o’r sefydliadau hyn yn aelodau o grŵp cyfeirio allanol, a gadeiriwyd gan gyfarwyddwr cyffredinol Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Rydym ni hefyd wedi cael adborth gan baneli dinasyddion yn ystod mis Ebrill, sydd wedi helpu i lunio’r weledigaeth a'r egwyddorion dylunio yn y cynllun. Mae hyn oll yn adeiladu ar yr ymgysylltu cyhoeddus a phroffesiynol sylweddol y mae'r tîm adolygu seneddol wedi ei wneud eisoes.

Mae ymgysylltu sylweddol ar raddfa nas gwelwyd o'r blaen gyda phobl, gweithwyr proffesiynol ac yn wir, gyda phleidiau gwleidyddol wedi nodweddu gwaith yr arolwg seneddol hyd at gyhoeddi 'Cymru Iachach' nawr. Rwy’n gobeithio erbyn hyn fod hwn nawr yn gynllun y gall y genedl gyfan ei gefnogi. Mae'n gynllun sydd â chyfres glir o gamau gweithredu ar gyfer y tair blynedd gyntaf. Mae’r gwaith yn dechrau nawr a bydd yn symud yn gyflym i adeiladu momentwm. Mae'r cynllun yn cynnwys yr holl elfennau sydd eu hangen i ddatblygu iechyd a gofal cymdeithasol, ond ni fydd yn werth dim heb weithredu effeithiol. Fel yr wyf wedi’i ddweud yn rheolaidd wrth ein partneriaid allanol, y peth radical i'w wneud nawr yw rhoi’r cynllun hwn ar waith.

Gweinidog, hoffwn ddiolch yn fawr iawn ichi am gyflwyno'r datganiad hwn, ac a dweud y gwir hoffwn sôn am un o'r sylwadau a wnaethoch chi yma yn anad dim mae'n debyg, sef bod

'mwy o bobl yn byw'n hirach. Mae hyn yn un o gyflawniadau mwyaf ein cymdeithas, ac yn achos dathlu'.

Rwyf mor falch o glywed y geiriau hynny, oherwydd yn aml iawn rydym ni'n sôn mewn ffordd ddifrïol am bobl hŷn—sôn amdanyn nhw’n blocio gwelyau, ac mai hirhoedledd yn ein bywydau sy’n achosi costau a phryderon y GIG. Ac rwyf fi, o leiaf, yn dathlu’r ffaith y gallai pob un ohonom ni fyw yn hirach—yn sicr rwy’n gobeithio gwneud hynny—ac rwy’n falch iawn o weld eich bod yn cydnabod bod hynny'n achos dathlu.

Dydy’r weledigaeth rydych chi wedi’i rhoi ger ein bron ddim, i fod yn onest, yn rhoi dim newyddion newydd inni, ond eto ni wnaeth yr arolwg seneddol chwaith. Yr hyn mae wedi ei wneud yw—rydym ni i gyd yn gwybod llawer o'r pethau hyn, ond mae wedi ei strwythuro, ei wneud mewn ffordd y gallwn ni ei dreulio, a, gobeithio, ei roi ar waith. Nawr, rwy’n siŵr eich bod yn cytuno â mi mai’r risg mwyaf i gyflawni newid sylweddol yw arweinyddiaeth ac ymddygiad. A ydych chi’n credu bod gennych chi ddigon o bobl o’r safon a’r profiad priodol i arwain proses drawsnewidiol—ac i wneud hynny'n gyflym, oherwydd mae hyn yn hanfodol? Rydyn ni’n gwybod hyn, mae Llywodraeth Cymru yn gwybod hyn, mae’r GIG yn gwybod hyn, ac eto dydym ni ddim wedi gallu ei wneud hyd yn hyn ac mae angen inni wneud y newidiadau hyn.

Mae bwrdd cenedlaethol cryf i wneud penderfyniadau dros Gymru unwaith ac am byth yn sicr yn hanfodol. Fodd bynnag, pa sefydliad ydych chi’n ei weld fydd yn gyfrifol am graffu allanol ar y Bwrdd hwnnw? Rwy’n credu bod hyn yn hanfodol, oherwydd cafodd ei godi gyda mi, a gennyf fi yn ystod trafodaethau’r adolygiad seneddol. Ac, er fy mod yn sylweddoli mai’r cyfarwyddwr cyffredinol a arweiniodd y gwaith craffu ar gyfer datblygu'r cynllun hwn, mae'n rhaid,  yn y dyfodol, rhoi’r dasg o sicrhau bod hynny'n digwydd iddo ef a'i dîm cenedlaethol. Fe hoffwn i wybod sut ydych chi’n mynd i sicrhau eich bod yn ei ddwyn i gyfrif i wneud yn siŵr bod hyn yn digwydd yn ddigon cyflym, fel rydych chi’n ei ddisgrifio.

Bu nifer o ddogfennau polisi ac ymgeisiau i ddechrau ar y daith o drawsnewid ac integreiddio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Unwaith eto, nododd yr arolwg seneddol fod Cymru yn dda iawn o ran llawer o'r polisïau, ond ddim cystal o ran cyflawni. Rwy’n dal i fethu gweld yn y weledigaeth hon ei bod yn amlwg yn nodi sut—sut ydym ni’n mynd i wneud hyn, sut ydym ni'n mynd i wneud y newid hwn. Mae llawer o fyrddau, llawer o rai lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, ond, o ran y newid rheng flaen sydd ei angen arnom ni, sut fyddwch chi’n sicrhau nad ydym ni'n dechrau arni'n aflwyddiannus y tro hwn? Os aiff pethau o chwith, aiff pethau o chwith ar y dechrau. Felly, mae'n rhaid ichi arwain yn dda o'r dechrau ac asesu'r risgiau a'r broses yn gyson. A allwch chi ddweud wrthym ni efallai sut y gallech chi wneud hynny yn y tair blynedd cyn yr adolygiad ffurfiol?

Nid yw'r weledigaeth yn sôn rhyw lawer am faterion y gweithlu: sut ydym ni’n datblygu ein gweithlu, yn ofalwyr ac yn feddygon ymgynghorol, sut ydym ni’n eu gwerthfawrogi nhw, sut ydym ni’n eu hyfforddi nhw, a sut ydym ni’n rhoi parch cydradd iddyn nhw. Mae'r weledigaeth yn sôn yn fyr am Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ond a allwch chi roi mwy o fanylion inni, o ystyried bod staff ac ail-egnïo a pharchu staff a gwerthuso eu cyfranogiad yn rhan mor allweddol o’r adolygiad seneddol? Nid wyf yn credu y caiff hynny ei chyfleu yn dda yn y weledigaeth ar hyn o bryd ac efallai y gallwch chi ymhelaethu ychydig bach mwy ar hynny.

Mae cymaint i sôn amdano, Dirprwy Lywydd, ac rwy’n siŵr fod amser yn mynd yn drech na fi, ond o gofio bod cynifer o feddygfeydd teulu a chanolfannau cymunedol wedi cau yn y gorffennol, sut ydym ni’n dechrau ar hynny? Does dim targedau nac ymrwymiadau pendant.

Rwy’n credu yr hoffwn i orffen gyda dau bwynt. Un yw fy mod yn sicr ein bod yn mynd i drafod hyn ymhellach a byddwn yn gofyn a wnewch chi ymrwymo heddiw i gyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth fel y gallwn ni gael y cyfle i ymhelaethu ar y weledigaeth hon. Ac, yn ail, a allech chi wneud sylw am y £100 miliwn ar gyfer y gronfa drawsnewid? Mae i'w groesawu’n fawr, ond mae'n cael ei ddisgrifio fel cyllid am amser cyfyngedig, mae wedi’i dargedu tuag at ddatblygiad a gweithredu cyflym—mae'n ymddangos ei fod yn adlewyrchu, i raddau, amcanion y gronfa gofal integredig. Felly, a fydd awdurdodau iechyd neu awdurdodau lleol sydd ddim yn arwain ar arloesi yn y pen draw ar eu colled ac o dan anfantais bellach, ynteu a fyddwch yn gallu defnyddio’r £100 miliwn hwnnw ar gyfer trawsnewid i sicrhau cydraddoldeb o ran cyflawni a newid gwasanaethau yn yr holl fyrddau iechyd, o’r rhai cryf i'r rhai gwan iawn? Diolch.