Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

06/06/2018

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Dymunaf gyhoeddi, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 wedi cael Cydsyniad Brenhinol heddiw.   

I wish to inform the Assembly, in accordance with Standing Order 26.75, that the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 was given Royal Assent today. 

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth
1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni, felly, y pryhnawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden. 

The first item on our agenda, therefore, this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and the first question is from Dawn Bowden. 

Cyllid ar gyfer Gwyliau a Digwyddiadau yng Nghymru
Funding for Festivals and Events in Wales

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer gwyliau a digwyddiadau yng Nghymru? OAQ52267

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government funding for festivals and events in Wales? OAQ52267

Yes. The Welsh Government supports a wide range of events and festivals across Wales. In 2018, we have confirmed funding for 24 sporting and cultural events, including major international sporting events such as the Volvo Ocean Race, and home-grown cultural events such as the Machynlleth Comedy Festival and the Steelhouse Festival.     

Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ystod eang o ddigwyddiadau a gwyliau ledled Cymru. Yn 2018, rydym wedi cadarnhau cyllid ar gyfer 24 o ddigwyddiadau chwaraeon a diwylliannol, gan gynnwys digwyddiadau chwaraeon rhyngwladol mawr megis Ras Cefnfor Volvo, a’n digwyddiadau diwylliannol ein hunain megis Gŵyl Gomedi Machynlleth a Gŵyl Steelhouse.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary, and outlining what is clearly an impressive record of investment by Welsh Government. Many of these local festivals, of course, provide an opportunity to showcase our heritage and our history. I'm sure that you would want to join me in congratulating the team behind the recent Merthyr Rising festival. Over five years, they've steadily developed a growing success for the town around the festival, which builds on its radical history. But if we're to use our heritage alongside these festivals to develop local economies, how can we ensure that we keep open to the public historic structures like the Ynysfach engine house, which was so integral to the history of the Merthyr rising but which has been mothballed to the public since the beginning of the year? 

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am amlinellu'r hyn sy'n amlwg yn hanes blaenorol trawiadol o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. Mae llawer o'r gwyliau lleol hyn, wrth gwrs, yn gyfle i arddangos ein treftadaeth a'n hanes. Rwy'n siŵr eich bod yn awyddus i ymuno â mi i longyfarch y tîm a fu’n gyfrifol am ŵyl ddiweddar Merthyr Rising. Dros bum mlynedd, maent wedi datblygu llwyddiant cynyddol i'r dref o gwmpas yr ŵyl, gan adeiladu ar ei hanes radicalaidd. Ond os ydym am ddefnyddio ein treftadaeth ochr yn ochr â'r gwyliau hyn i ddatblygu economïau lleol, sut y gallwn sicrhau ein bod yn cadw adeiladau hanesyddol ar agor i'r cyhoedd, megis peiriandy Ynysfach, a oedd mor ganolog i hanes gwrthryfel Merthyr ond sydd heb fod ar agor i’r cyhoedd ers dechrau'r flwyddyn?

Can I thank the Member for raising this important question? I also applaud the organisers of the Merthyr Rising festival. It's absolutely vital that we use major events and smaller musical, cultural and sporting events to showcase and celebrate our history, our heritage and our culture, and the Merthyr Rising festival did just that. I'm pleased to say that, in terms of going forward supporting other community-based sporting and cultural events, we are also funding the Merthyr Tydfil challenge, which is receiving funding from Welsh Government under the regional tourism engagement fund, and that is specifically targeted at improving opportunities for activities in sports-related events in the area. 

In terms of ensuring that we maximise the opportunity that the visitor economy presents, it's absolutely crucial that we look at how we can maintain sustainable business models for all heritage and cultural assets, including those that have been identified by the Member. I'm keen to make sure that, along with my colleague, we look at the sustainability of historic and cultural assets across the country. We've invested very heavily in recent years in our museums, in our libraries, in the Cadw estate, and I'm keen to make sure that, as we move forward, we utilise our precious capital resource to maintain and enhance the visitor experience at those facilities that attract people to communities such as those that are served by the Member for Merthyr. 

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am godi'r cwestiwn pwysig hwn? Rwyf innau’n cymeradwyo trefnwyr gŵyl Merthyr Rising. Mae'n hollbwysig ein bod yn defnyddio digwyddiadau mawr a digwyddiadau cerddorol, diwylliannol a chwaraeon llai i arddangos a dathlu ein hanes, ein treftadaeth a'n diwylliant, ac fe wnaeth gŵyl Merthyr Rising yn union hynny. Rwy'n falch o ddweud, o ran parhau i gefnogi digwyddiadau chwaraeon a diwylliannol eraill yn y gymuned, ein bod hefyd yn ariannu her Merthyr Tudful, sy'n derbyn arian gan Lywodraeth Cymru drwy’r gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol, a dargedir yn benodol at wella cyfleoedd ar gyfer gweithgareddau mewn digwyddiadau chwaraeon yn yr ardal.

O ran sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y cyfle a ddarperir gan yr economi ymwelwyr, mae'n hollbwysig ein bod yn edrych ar sut y gallwn gynnal modelau busnes cynaliadwy ar gyfer yr holl asedau treftadaeth a diwylliannol, gan gynnwys y rhai a nodwyd gan yr Aelod. Rwy'n awyddus i sicrhau, gyda fy nghyd-Aelod, ein bod yn edrych ar gynaliadwyedd asedau hanesyddol a diwylliannol ledled y wlad. Rydym wedi buddsoddi'n helaeth dros y blynyddoedd diwethaf yn ein hamgueddfeydd, yn ein llyfrgelloedd, yn ystâd Cadw ac rwy'n awyddus i sicrhau, wrth i ni symud ymlaen, ein bod yn defnyddio ein hadnoddau cyfalaf gwerthfawr i gynnal a gwella profiad yr ymwelwyr yn y cyfleusterau hynny sy'n denu pobl i gymunedau megis y rhai a wasanaethir gan yr Aelod dros Ferthyr Tudful.

Good afternoon, Minister. Festivals in Wales are a great opportunity for attracting tourists and boosting local economies. For example, Abergavenny Food Festival has grown to be one of the largest food festivals in the United Kingdom, attracting more than 30,000 visitors to Abergavenny and generating an estimated £4 million for this local economy. What discussions has the Cabinet Secretary had with Cabinet colleagues to support food festivals, such as Abergavenny, to increase tourism and the economy across Wales, please? 

Prynhawn da, Weinidog. Mae gwyliau yng Nghymru yn gyfle gwych i ddenu twristiaid a hybu economïau lleol. Er enghraifft, mae Gŵyl Fwyd y Fenni wedi tyfu i fod yn un o wyliau bwyd mwyaf y Deyrnas Unedig gan ddenu dros 30,000 o ymwelwyr i'r Fenni a chynhyrchu oddeutu £4 miliwn ar gyfer yr economi leol hon. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda chyd-Aelodau’r Cabinet i gefnogi gwyliau bwyd, fel y Fenni, er mwyn cynyddu twristiaeth a'r economi ledled Cymru, os gwelwch yn dda?

Well, can I thank the Member for his question? He makes a very important point about the value of the food and drinks sector to Wales and, in particular, in attracting visitors to Wales. The Abergavenny Food Festival is amongst many, many food festivals in Wales that are growing strong. We support a huge number of food and drink festivals now in Wales, because they don't just support in turn small and micro businesses in that sector, they also attract many visitors in to Wales. So, in addition to congratulating the organisers of the Abergavenny Food Festival, I'd also like to congratulate those organisers of other festivals where food and drink take centre stage, and also organisers of festivals where food and drink acts as added value. We should note that the Hay Festival has just taken place and was another huge success. I'd like to put on record my thanks to the organisers for that particular event. 

The Member will be aware, of course, that food and drink is now one of our priority foundation sectors, and, as we develop enabling plans for each of the foundation sectors, I'm absolutely certain that the role of festivals in showcasing our produce will become very important.

Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae’n codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â gwerth y sector bwyd a diod i Gymru, ac yn arbennig, o ran denu ymwelwyr i Gymru. Mae Gŵyl Fwyd y Fenni ymysg llawer o wyliau bwyd yng Nghymru sy'n mynd o nerth i nerth. Rydym yn cefnogi nifer fawr o wyliau bwyd a diod bellach yng Nghymru, gan eu bod nid yn unig yn cefnogi microfusnesau a busnesau bach yn y sector hwnnw, maent hefyd yn denu llawer o ymwelwyr i Gymru. Felly, yn ogystal â llongyfarch trefnwyr Gŵyl Fwyd y Fenni, hoffwn longyfarch trefnwyr y gwyliau eraill sy’n canolbwyntio ar fwyd a diod, yn ogystal â threfnwyr gwyliau lle mae bwyd a diod yn cynrychioli gwerth ychwanegol. Dylem nodi bod Gŵyl y Gelli wedi’i chynnal yn ddiweddar a bu’n llwyddiant ysgubol unwaith eto. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r trefnwyr am y digwyddiad hwnnw.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, fod bwyd a diod bellach yn un o'n sectorau sylfaen blaenoriaethol, ac wrth inni ddatblygu cynlluniau galluogi ar gyfer pob un o'r sectorau sylfaen, rwy'n gwbl sicr y bydd rôl gwyliau yn dod yn bwysig iawn ar gyfer arddangos ein cynnyrch.

13:35
Economi Dinas Ranbarth Bae Abertawe
The Economy of the Swansea Bay City Region

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am economi dinas ranbarth bae Abertawe? OAQ52269

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the economy of the Swansea bay city region? OAQ52269

The 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan set out the actions we are taking to improve the economy and business environment across the whole of Wales, including the Swansea bay region.

Mae strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a'r cynllun gweithredu economaidd yn nodi'r camau rydym yn eu cymryd i wella'r economi a'r amgylchedd busnes ledled Cymru, gan gynnwys yn rhanbarth bae Abertawe.

Thank you for that answer. I want to highlight the importance of the university as an economic driver, creating highly paid and highly skilled employment. We know the importance of cities as drivers of growth. I ask that, in conjunction with the university, the Welsh Government looks to create both a business park and an entrepreneurship centre that will provide a founder and incubator platform for students, ex-students, young entrepreneurs and investors in the region.

Diolch am eich ateb. Rwy’n awyddus i dynnu sylw at bwysigrwydd y brifysgol fel sbardun economaidd, o ran creu cyflogaeth sgil uchel gyda chyflogau uchel. Rydym yn ymwybodol o bwysigrwydd dinasoedd fel sbardunwyr twf. Ar y cyd â'r brifysgol, rwy'n gofyn i Lywodraeth Cymru ystyried creu parc busnes a chanolfan entrepreneuriaeth a fydd yn darparu platfform sefydlu a deori i fyfyrwyr, cyn-fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr yn y rhanbarth.

I think universities do have a crucial role in fusing their work with up-and-coming businesses, particularly in the tech sector. I think that the Swansea bay region is showing world-class expertise in the development of exciting new companies in the tech sector. I think it's fair to say that the Be The Spark methodology emphasises the importance of true stakeholder collaboration. University collaboration in business activities is absolutely vital. It drives economic growth and I think it shares more fairly prosperity across a country. So, in support of this, I recently announced a £5 million enterprise hubs tender, which will create the incubation spaces that the Member has described and which will stimulate collaboration and entrepreneurial behaviour right across the country.

Credaf fod gan brifysgolion rôl hanfodol yn asio eu gwaith â busnesau newydd, yn enwedig yn y sector technoleg. Credaf fod rhanbarth bae Abertawe yn dangos arbenigedd o'r radd flaenaf yn datblygu cwmnïau newydd cyffrous yn y sector technoleg. Credaf ei bod yn deg dweud bod methodoleg Creu Sbarc yn pwysleisio pwysigrwydd cydweithio go iawn rhwng rhanddeiliaid. Mae cydweithrediad y brifysgol mewn gweithgareddau busnes yn hollbwysig. Mae'n sbarduno twf economaidd a chredaf ei fod yn rhannu ffyniant yn decach ledled y wlad. Felly, i gefnogi hyn, cyhoeddais dendr canolfannau menter gwerth £5 miliwn yn ddiweddar, a fydd yn creu'r mannau deori a ddisgrifiodd yr Aelod ac a fydd yn ysgogi cydweithrediad ac ymddygiad entrepreneuraidd ledled y wlad.

Of course, the universities are key partners in the city deal, but there's more to the city region and the city deal, and all of us here, I hope, recognise it as a great visitor destination—we're all familiar with Gower and some of the more popular attractions, including the Afan valley. But the heritage and landscapes of the Neath and Dulais valleys are very under-celebrated, and their local authority is struggling to maintain assets in its ownership and, of course, it has no tourism team. If you want visitors to come and stay or to come back, they need to feel that they're missing out on something. So, how can the tourism potential of these valleys be more visible in Welsh Government promotional campaigns, but also in the Valleys task force activities?

Wrth gwrs, mae'r prifysgolion yn bartneriaid allweddol yn y fargen ddinesig, ond mae mwy i’r dinas-ranbarth a’r fargen ddinesig, ac mae pob un ohonom yma, gobeithio, yn ystyried y lle yn gyrchfan wych i ymwelwyr—mae pob un ohonom yn gyfarwydd â’r Gŵyr a rhai o'r atyniadau mwyaf poblogaidd, gan gynnwys cwm Afan. Ond nid yw treftadaeth a thirweddau cymoedd Castell-nedd a Dulais yn cael eu dathlu ddigon ac mae eu hawdurdod lleol yn ei chael hi'n anodd cynnal yr asedau sydd yn ei berchnogaeth, ac wrth gwrs, nid oes ganddynt dîm twristiaeth. Os ydych am i ymwelwyr ddod i aros neu ddychwelyd, mae angen iddynt deimlo eu bod yn colli rhywbeth. Felly, sut y gall potensial twristiaeth y cymoedd hyn fod yn fwy gweladwy yn ymgyrchoedd hyrwyddo Llywodraeth Cymru, ond hefyd yng ngweithgarwch tasglu’r Cymoedd?

I'm very, very keen to see both the regional plans that are being drawn together at this moment in time and the enabling plans for the foundation sectors, of which tourism is one, to ensure that we identify all communities and all of the assets that can drive the visitor economy. Those particular destinations, which the member has just identified, are clearly opportunities. Yes, they may be viewed during an age of austerity as being something of a burden on the local authority, but, in the longer term, I'm confident that historic assets—heritage sites that have struggled in recent times—can become a more important feature of the visitor offer that we develop, and so I can assure the Member that, as the regional plans are developed and as the enabling plans are developed for the foundation sectors, we're going to look at how we can use tourism, food and drink, retail and care to share prosperity more equally across the regions of Wales.

Rwy'n awyddus iawn i weld y cynlluniau rhanbarthol sydd wrthi'n cael eu llunio ar hyn o bryd yn ogystal â'r cynlluniau galluogi ar gyfer y sectorau sylfaen, gyda thwristiaeth yn un ohonynt, er mwyn sicrhau ein bod yn nodi'r holl gymunedau a'r holl asedau a all sbarduno'r economi ymwelwyr. Mae'r cyrchfannau penodol a nodwyd gan yr Aelod yn gyfleoedd amlwg. Yn wir, efallai y cânt eu hystyried mewn cyfnod o gyni yn faich ar yr awdurdod lleol, ond yn y tymor hwy, rwy'n hyderus y gall asedau hanesyddol—safleoedd treftadaeth sydd wedi'i chael hi'n anodd yn ddiweddar—ddod yn nodwedd bwysicach o'r cynnig a ddatblygwn i ymwelwyr, ac felly gallaf roi sicrwydd i'r Aelod, wrth i'r cynlluniau rhanbarthol a'r cynlluniau galluogi gael eu datblygu ar gyfer y sectorau sylfaen, y byddwn yn ystyried sut y gallwn ddefnyddio twristiaeth, bwyd a diod, manwerthu a gofal i rannu ffyniant yn fwy cyfartal ledled rhanbarthau Cymru.

Cabinet Secretary, as the economy grows, obviously one aspect within that is transport. I know that there's a south Wales metro being proposed by Mark Barry, which highlights the future role of the transportation system within the south Wales area and the Swansea bay city region in particular, but part of that proposal is possibly the removal off the main line of Neath station, which is in my county borough. Can you give a categorical denial now that the Welsh Government will not support any proposal for a metro system within that area that will either close or take off Neath station from the main line, to ensure that the people in that area can commute across the region totally freely and knowing that their station will still be there?

Ysgrifennydd y Cabinet, wrth i'r economi dyfu, mae trafnidiaeth, yn amlwg, yn un agwedd ar hynny. Gwn fod Mark Barry yn cynnig metro de Cymru, sy'n tynnu sylw at rôl y system drafnidiaeth yn ardal de Cymru ac yn ninas-ranbarth bae Abertawe yn benodol, ond mae cael gwared ar orsaf Castell-nedd, sydd yn fy mwrdeistref sirol, oddi ar y brif linell yn rhan bosibl o'r cynnig hwnnw. A allwch roi sicrwydd pendant na fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi unrhyw gynnig ar gyfer system metro yn yr ardal honno a fydd naill ai'n cau neu'n cael gwared ar orsaf Castell-nedd oddi ar y brif linell, i sicrhau y gall y bobl yn yr ardal honno gymudo ledled y rhanbarth yn rhydd gan wybod y bydd eu gorsaf yn dal i fod yno?

Can I thank David Rees for this very important question for the entire region, but particularly for the community that Neath station serves? Let me be absolutely clear: regardless of who recommends what, Neath station is staying on the main line. Moreover, Neath station won't just be protected; Neath station will be enhanced as part of the franchise agreement that we've reached with KeolisAmey, ensuring that £194 million is spent, on every single train station in Wales, including Neath station.

A gaf fi ddiolch i David Rees am y cwestiwn pwysig hwn ar gyfer y rhanbarth cyfan, ond yn arbennig ar gyfer y gymuned y mae gorsaf Castell-nedd yn ei gwasanaethu? Gadewch imi ddweud yn gwbl glir: ni waeth pwy sy'n argymell beth, bydd gorsaf Castell-nedd yn parhau i fod ar y brif linell. Yn ogystal â hynny, nid yn unig y bydd gorsaf Castell-nedd yn cael ei diogelu; bydd gorsaf Castell-nedd yn cael ei gwella fel rhan o gytundeb y fasnachfraint rhyngom a KeolisAmey, sy'n sicrhau bod £194 miliwn yn cael ei wario ar holl orsafoedd trên Cymru, gan gynnwys gorsaf Castell-nedd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae cael mynediad llawn i'r farchnad sengl Ewropeaidd trwy aelodaeth o'r farchnad honno, gan gynnwys yr undeb tollau, yn hanfodol bwysig i fusnesau yng Nghymru. Mae 60 y cant o allforion Cymru yn mynd i'r Undeb Ewropeaidd. Rydym ni wedi clywed yr wythnos yma fod yr Undeb Ewropeaidd wedi dechrau cynghori busnesau yn Ewrop i feddwl ddwywaith cyn defnyddio cydrannau ceir o Brydain o hyn ymlaen. Mae'r sector cydrannau ceir yn dal i fod yn un pwysig iawn yma yng Nghymru, ac mae'r potensial o'r cyngor yma rŵan o fewn y diwydiant ar gyfandir Ewrop yn un a allai fod yn niweidiol tu hwnt. A ydych chi'n cytuno efo fi, felly, fod ymdrechion y Llywodraeth Geidwadol i dynnu Prydain allan o'r undeb tollau yn debyg o fod yn niweidiol iawn o ran y sector cydrannau ceir yng Nghymru?

Thank you very much, Llywydd. Having full access to the European single market through membership of that market, including the customs union, is crucially important for businesses in Wales. Sixty per cent of Wales’s exports goes to the EU. We’ve heard this week that the European Union has started to advise businesses in Europe to think twice before using car components from the UK from now on. The motor components sector is still an important sector in Wales and this advice within the industry on the European continent has the potential to be extremely damaging. Do you agree with me, therefore, that the Conservative Government’s attempt to withdraw the UK from the customs union is likely to be very damaging in terms of the car components sector in Wales?

13:40

Can I thank the Member for his question and say that our position is very clear and is based on our trade White Paper? We need a customs union with which to do business, and I am deeply concerned about the future not just of the automotive sector, but all sectors that rely on smooth customs arrangements. Now, of course, there are opportunities for the automotive sector in terms of the UK single market, but there are also major threats that the Member has highlighted.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a dweud bod ein safbwynt yn glir iawn ac yn seiliedig ar ein Papur Gwyn ar fasnach? Mae arnom angen undeb tollau i gyflawni busnes â hwy, ac rwy'n pryderu'n fawr nid yn unig am ddyfodol y sector modurol, ond am ddyfodol yr holl sectorau sy'n dibynnu ar drefniadau tollau rhwydd. Nawr, wrth gwrs, mae cyfleoedd i'w cael ar gyfer y sector modurol o ran marchnad sengl y DU, ond ceir bygythiadau sylweddol hefyd fel y nododd yr Aelod.

You gloss over it somewhat, but you did reiterate what the Labour Party position is there, which is that, upon leaving the EU, we should have a customs union as opposed to the EU's customs union. This really isn't about splitting hairs—you're talking about a new customs union that would have exemptions from certain EU laws. Now, I'd argue that that is just about as unworkable as Theresa May's famous 'max fac' option. It would be inconceivable, in my mind, for the EU to accept the situation where a non-EU country can enjoy the full benefits of frictionless trade with the EU whilst not following all the rules of the EU. Now, simply put, the Labour Party position, to my mind, doesn't do anything more than the Tory position to protect, in this case, the car components sector in Wales. But, moving on, membership of even the customs union alone wouldn't achieve frictionless trade. Membership of the single market is also needed for that. Does the Welsh Government still believe that the interests of the Welsh economy are best served by being a member of the EU single market?

Rydych yn gwneud yn fach o bethau braidd, ond fe wnaethoch chi ailddatgan safbwynt y Blaid Lafur, sef y dylai fod gennym ein hundeb tollau ein hunain wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd, yn hytrach nag undeb tollau'r UE. Nid hollti blew yw hyn—rydych yn sôn am undeb tollau newydd gydag esemptiadau penodol rhag cyfreithiau penodol yr UE. Nawr, buaswn yn dadlau bod hynny yr un mor anymarferol ag opsiwn 'max fac' enwog Theresa May. Byddai'n amhosibl, yn fy marn i, i'r UE dderbyn sefyllfa lle y gall gwlad nad yw'n rhan o'r UE fwynhau manteision llawn masnach ddiffrithiant gyda'r UE heb ddilyn holl reolau'r UE. Nawr, yn syml, nid yw safbwynt y Blaid Lafur, yn fy marn i, yn gwneud mwy na safbwynt y Torïaid i ddiogelu, yn yr achos hwn, y sector cydrannau ceir yng Nghymru. Ond i symud ymlaen, ni fyddai aelodaeth o'r undeb tollau ynddi'i hun hyd yn oed yn sicrhau masnach ddiffrithiant. Mae aelodaeth o'r farchnad sengl hefyd yn angenrheidiol ar gyfer hynny. A yw Llywodraeth Cymru yn dal i gredu mai bod yn aelod o farchnad sengl yr UE sydd orau er budd economi Cymru?

Well, again, we've been entirely consistent in saying that we believe that we will need access to the single market on our exit from the EU. With regard to a customs arrangement, we've also been very clear in saying that we have to have a consistent regulatory environment across the UK and Europe to ensure that we can have smooth passage of goods and services, and that we also need smooth, seamless customs arrangements.

Wel, unwaith eto, rydym wedi dweud yn gwbl gyson ein bod yn credu y bydd arnom angen mynediad at y farchnad sengl wrth inni adael yr UE. Mewn perthynas â threfniant tollau, rydym hefyd wedi dweud yn glir iawn fod yn rhaid inni gael amgylchedd rheoleiddiol cyson ledled y DU ac Ewrop er mwyn sicrhau y gall nwyddau a gwasanaethau gael eu cludo'n rhwydd, a bod arnom angen trefniadau tollau rhwydd a di-dor hefyd.

Again, you gloss over certain terminology: 'access to the European single market'. Again, this is not about splitting hairs. The House of Commons next week will have an opportunity, as you know, to defeat the UK Government on a number of amendments that could protect the interests of the Welsh economy. One of those will be on a Lords amendment to keep the UK in the single market through European Economic Area membership. Now, if Labour MPs, along with Plaid MPs who will, supported the amendment, a Government defeat would be likely, forcing the Government in effect to deliver what could be seen as a soft Brexit, more helpful to the Welsh economy. Jeremy Corbyn, though, has ordered his MPs to abstain on the vote, opting instead for his own equally unfeasible, I think, idea of asking the EU to let the UK have its cake and eat it—the kind of fantasy politics that I don't think we can gamble the Welsh economy on. Now, on what will be one of the most defining votes for a generation in the interest of Welsh jobs, wages and industry, what advice will you give your Labour colleagues at Westminster to persuade them to back EEA membership and to dissuade them from going down in history as the enablers of a hard Tory Brexit? 

Unwaith eto, rydych yn gwneud yn fach o derminoleg benodol: 'mynediad at y farchnad sengl Ewropeaidd'. Unwaith eto, nid hollti blew yw hyn. Yr wythnos nesaf, bydd gan Dŷ'r Cyffredin gyfle, fel y gwyddoch, i drechu Llywodraeth y DU ar nifer o welliannau a allai ddiogelu buddiannau economi Cymru. Bydd un ohonynt ar welliant gan yr Arglwyddi i gadw'r DU yn y farchnad sengl drwy aelodaeth o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd. Nawr, pe bai Aelodau Seneddol Llafur yn cefnogi'r gwelliant ynghyd ag Aelodau Seneddol Plaid Cymru a fydd yn gwneud hynny, byddai'r Llywodraeth yn debygol o gael ei threchu, gan orfodi'r Llywodraeth, i bob pwrpas, i gyflawni'r hyn y gellid ei ystyried yn Brexit meddal, sy'n fwy buddiol i economi Cymru. Mae Jeremy Corbyn, fodd bynnag, wedi gorchymyn ei Aelodau Seneddol i ymatal rhag pleidleisio, gan ddewis ei syniad ei hun, sydd yr un mor anymarferol, yn fy marn i, o ofyn i'r UE adael i'r DU ei chael hi bob ffordd—y math o wleidyddiaeth ffantasi na chredaf y gallwn gamblo economi Cymru arni. Nawr, ar yr hyn a fydd yn un o'r pleidleisiau pwysicaf am genhedlaeth er budd swyddi, cyflogau a diwydiant Cymru, pa gyngor y byddwch yn ei roi i'ch cyd-Aelodau Llafur yn San Steffan i'w perswadio i gefnogi aelodaeth o'r AEE ac i'w darbwyllo i beidio â chael eu cofio fel galluogwyr Brexit caled y Torïaid?

We've been entirely consistent, and the Member here accuses me of glossing over what might be semantics. Actually, we've been very clear in our approach and we will not budge in our approach. And that will inform every position that we take in terms of informing and encouraging Members of Parliament and Members of the House of Lords. We wish to see access to the single market continuing and we wish to be a member of a customs union. The Member highlights the biggest gamble. Right now the biggest gamble as we exit the EU would be for Wales to also exit the union of Great Britain and Northern Ireland. What is crucial right now is that we maintain—[Interruption.]. It is true—it is true that the biggest gamble that could take place now would be independence for Wales as we exit the EU. We need to maintain right now good, strong relations with the rest of the United Kingdom and we need to protect the economy of Wales, just as the economy of the UK needs to be protected too.

Rydym wedi bod yn gwbl gyson, ac mae'r Aelod yn fy nghyhuddo o wneud yn fach o'r hyn a allai fod yn semanteg. Mewn gwirionedd, mae ein hymagwedd wedi bod yn glir iawn ac ni fydd yn newid. A bydd hynny'n llywio pob safbwynt y byddwn yn ei fabwysiadu o ran hysbysu ac annog Aelodau Seneddol ac Aelodau Tŷ'r Arglwyddi. Rydym am weld mynediad at y farchnad sengl yn parhau ac rydym am fod yn aelod o undeb tollau. Mae'r Aelod yn tynnu sylw at y gambl fwyaf. Ar hyn o bryd, y gambl fwyaf wrth inni adael yr UE fyddai pe bai Cymru yn gadael yr undeb rhwng Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon. Yr hyn sy'n hollbwysig ar hyn o bryd yw ein bod yn cynnal—[Torri ar draws.]. Mae'n wir—mae'n wir mai'r gambl fwyaf a allai ddigwydd ar hyn o bryd fyddai annibyniaeth i Gymru wrth inni ymadael â'r UE. Mae angen i ni gynnal cysylltiadau cryf a da gyda gweddill y Deyrnas Unedig ar hyn o bryd ac mae angen inni ddiogelu economi Cymru, yn yr un modd ag y mae angen gwarchod economi'r DU.

13:45

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Presiding Officer. Cabinet Secretary, the coming new wave of technological advances in electric vehicles will potentially present Wales with a raft of new economic opportunities. You have previously said that the Welsh Government's new economic action plan is not going to be prescriptive, but do you agree with me that it would be wrong if it wasn't prescriptive in some sectors in order to maximise the potential positive impact of new technologies, including electric vehicles, on Welsh jobs and on growth?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, o bosibl, bydd y don newydd sydd ar y ffordd o ran datblygiadau technolegol mewn cerbydau trydan yn darparu llu o gyfleoedd economaidd newydd i Gymru. Rydych wedi dweud o'r blaen na fydd cynllun gweithredu economaidd newydd Llywodraeth Cymru yn rhagnodol, ond a ydych yn cytuno â mi y byddai'n anghywir pe na bai'n rhagnodol mewn rhai sectorau er mwyn sicrhau cymaint â phosibl o effaith gadarnhaol gan dechnolegau newydd, gan gynnwys cerbydau trydan, ar swyddi ac ar dwf yng Nghymru?

The Member raises a crucially important point, in that automation is probably the biggest challenge for many, many sectors of the Welsh economy, and will continue to be so for many years, if not decades to come. Business would not wish us to be overly prescriptive in the way that we support their future development, but what we have done is created a calls to action, essentially five points in the criteria that we have set for businesses to draw down our direct support, which are matched to the five factors that will drive productivity—and, of course, one of those key enablers is the embracing of automation and artificial intelligence.

I think it's absolutely vital that we recognise that many small, micro and medium-sized businesses are actually nimble enough to be able to adapt to the age of automation, whereas larger companies can take longer to steer, even though they're able to future scan, in some respects, better. What I'm keen to do is to ensure that the calls to action apply equally to SMEs and to our anchor and regionally important companies as well. It's vital that all companies of all sizes, right across Wales, embrace automation rather than try to resist it. 

Mae'r Aelod yn codi pwynt hanfodol bwysig, o ran y ffaith mai awtomatiaeth, mae'n debyg, yw'r her fwyaf sy'n wynebu llawer iawn o sectorau economi Cymru, ac y bydd pethau'n parhau i fod felly am flynyddoedd lawer, os nad degawdau. Ni fyddai busnesau am i ni fod yn rhy ragnodol yn y ffordd rydym yn cefnogi eu datblygiad yn y dyfodol, ond yr hyn a wnaethom yw creu galwad i weithredu, sef pum pwynt, yn y bôn, yn y meini prawf a osodwyd gennym er mwyn i fusnesau allu cael cymorth uniongyrchol gennym, sy'n cyfateb i'r pum ffactor a fydd yn sbarduno cynhyrchiant—ac wrth gwrs, mae croesawu awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial yn un o'r galluogwyr allweddol hynny.

Credaf ei bod yn gwbl hanfodol inni gydnabod bod llawer o fusnesau bach, micro a chanolig eu maint yn ddigon hyblyg i allu addasu i oes awtomatiaeth, ac y gall cwmnïau mwy gymryd mwy o amser i newid, er y gallant archwilio'r dyfodol yn well mewn rhai ffyrdd. Yr hyn rwy'n awyddus i'w wneud yw sicrhau bod y galwadau i weithredu yr un mor berthnasol i fusnesau bach a chanolig a'n cwmnïau angori a'n cwmnïau sydd o bwys yn rhanbarthol hefyd. Mae'n hanfodol fod pob cwmni o bob maint, ledled Cymru, yn croesawu awtomatiaeth yn hytrach na cheisio'i gwrthsefyll.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary, but on my previous criticism, I do think the economic action plan does need to have tangible targets that can be met. But, I understand what you say with regard to not being too prescriptive in terms of what business would want, but that doesn't mean to say that it's not a piece of work that Government can do here. So, what I would like to ask you, Cabinet Secretary, is: what assessment have you made of Wales's existing electricity generating capacity and its existing road network in relation to the ability of that infrastructure to support the introduction of a large number of electric vehicles in the future in Wales?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ond o ran fy meirniadaeth flaenorol, credaf fod angen i'r cynllun gweithredu economaidd gynnwys targedau diriaethol y gellir eu cyflawni. Ond rwy'n deall yr hyn a ddywedwch o ran peidio â bod yn rhy rhagnodol o ran beth fyddai busnesau ei eisiau, ond nid yw hynny'n golygu nad yw hyn yn waith y gall y Llywodraeth ei wneud yma. Felly, hoffwn ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad rydych wedi'i wneud o gynhwysedd cynhyrchiant trydan presennol Cymru ac o'i rhwydwaith ffyrdd presennol mewn perthynas â gallu'r seilwaith hwnnw i gynnal nifer fawr o gerbydau trydan yn y dyfodol yng Nghymru?

I have met with National Grid and it's quite clear that significant investment is required to strengthen the grid if we are to see the development of electric vehicles as we would wish, and certainly as we would wish in order to cut carbon emissions. That investment should be provided centrally and it should be provided speedily. For our part, we are looking at developing more electric charging points, but the grid, if we are to see the targets met that the Cabinet Secretary for environment has outlined, then we will have to see a strengthening of the grid.

In terms of transport and the road network, I'm also on record as saying that I would like to see, in the future, trunk road development linked to the potential testing of autonomous and electric vehicles and connected vehicles as well. I'd like to see Wales leapfrog other countries that are keen to embrace this technology, but which are yet to show an absolute desire to do so. 

Rwyf wedi cyfarfod â'r Grid Cenedlaethol ac mae'n eithaf clir fod angen buddsoddiad sylweddol i gryfhau'r grid os ydym am i ddatblygiad cerbydau trydan fynd rhagddo fel y byddem yn dymuno, ac yn sicr fel y byddem yn dymuno er mwyn lleihau allyriadau carbon. Dylid darparu'r buddsoddiad hwnnw yn ganolog a dylid ei ddarparu'n gyflym. O'n rhan ni, rydym yn ystyried datblygu mwy o bwyntiau gwefru trydan, ond o ran y grid, os ydym am sicrhau bod y targedau a amlinellwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd yn cael eu cyflawni, bydd rhaid cryfhau'r grid.

O ran trafnidiaeth a'r rhwydwaith ffyrdd, cefais fy nghofnodi'n dweud y buaswn yn hoffi gweld gwaith datblygu cefnffyrdd yn y dyfodol yn cysylltu â'r gwaith o brofi cerbydau awtonomaidd, cerbydau trydan a cherbydau cysylltiedig hefyd. Hoffwn weld Cymru'n achub y blaen ar wledydd eraill sy'n awyddus i ddefnyddio'r dechnoleg hon, ond sydd eto i ddangos dyhead cryf i wneud hynny.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. We as Welsh Conservatives recently launched our 'Livable Cities' programme, where we outlined a number of policy commitments in relation to electric vehicles. In particular, we outlined proposals to create a road to prosperity fund that would enable the formation of 10,000 electric car charging points across Wales by 2030 and ensure the creation of a new centre for excellence to support the creation of new electric vehicle technology. So, can I ask you Cabinet Secretary, will you offer your support to these proposals and commit to bringing forward policies to support this ambition?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, lansiwyd ein rhaglen 'Dinasoedd Byw' gennym ni fel Ceidwadwyr Cymreig, lle roeddem yn amlinellu nifer o ymrwymiadau polisi mewn perthynas â cherbydau trydan. Yn benodol, amlinellwyd cynigion i greu cronfa ffordd i ffyniant a fyddai'n galluogi i 10,000 o bwyntiau gwefru ceir trydan gael eu gosod ledled Cymru erbyn 2030 ac yn sicrhau bod canolfan ragoriaeth newydd yn cael ei chreu i gefnogi'r gwaith o greu technoleg cerbydau trydan newydd. Felly, a gaf fi ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi gynnig eich cefnogaeth i'r cynigion hyn ac ymrwymo i gyflwyno polisïau i gefnogi'r uchelgais hwn?

I'd be more than willing to meet—. I should say I'd be happy to meet with the Member to discuss the proposals, because I think they align quite neatly with our proposals for the Tech Valleys initiative and for the automotive sector as a whole. And indeed, for that matter, they align perfectly with the work that's going on at the moment by Professor Brown concerning automation and digitisation. So, I'd be more than happy to meet with the Member to discuss the exact proposals contained within the report, and to see where we can ensure, together, on a cross-party basis, that we can work together to advance the economy in the way that it has to be advanced in the age of automation, which is to embrace digital technology.

Buaswn yn fwy na pharod i gyfarfod—. Dylwn ddweud y buaswn yn falch o gyfarfod â'r Aelod i drafod y cynigion, gan y credaf eu bod yn cyd-fynd yn daclus â'n cynigion ar gyfer menter y Cymoedd Technoleg ac ar gyfer y sector modurol yn gyffredinol. Ac yn wir, o ran hynny, maent yn cyd-fynd yn berffaith â'r gwaith y mae'r Athro Brown wrthi'n ei wneud mewn perthynas ag awtomatiaeth a digido. Felly, buaswn yn fwy na pharod i gyfarfod â'r Aelod i drafod yr union gynigion a geir yn yr adroddiad, ac i weld lle y gallwn sicrhau, gyda'n gilydd, ar sail drawsbleidiol, y gallwn weithio gyda'n gilydd i hybu'r economi yn y modd y mae'n rhaid ei hybu yn oes awtomatiaeth, sef drwy groesawu technoleg ddigidol.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, statistics consistently confirm that Wales has the highest number of families classed as living in poverty, which at 24 per cent is the highest in the UK, yet those who occupy this Chamber and who are in well-salaried employment have decided that there will be no extraction of shale gas in Wales, period. However, in light of the situation highlighted above, is it not time to re-evaluate the extensive evidence that now exists with regard to this industry? I might add that I'm asking this question of you, Cabinet Secretary, because it may have huge economic benefits to this country.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ystadegau'n cadarnhau yn gyson mai yng Nghymru y mae'r nifer uchaf o deuluoedd sy'n byw mewn tlodi, sef yr uchaf yn y DU ar 24 y cant, serch hynny, mae'r rheini sydd yn y Siambr hon ac ar gyflogau da wedi penderfynu na fydd nwy siâl yn cael ei echdynnu yng Nghymru, a dyna ni. Fodd bynnag, o gofio'r sefyllfa a nodir uchod, onid yw'n bryd ailwerthuso'r dystiolaeth helaeth sy'n bodoli bellach mewn perthynas â'r diwydiant hwn? Dylwn ychwanegu fy mod yn gofyn y cwestiwn hwn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, gan y gallai arwain at fuddion economaidd enfawr i'r wlad hon.

13:50

Granted I'm not responsible for energy, but I will answer the question because I think it's a very important question. No, we won't shift our approach insofar as shale gas. Instead, we believe, and it's stated very clearly in the economic action plan, that we wish to see both well-being and wealth improved in the aggregate across Wales, but we also wish to see inequality in both reduced. We wish to see prosperity spread more fairly across Wales, and every aspect of Government can contribute to that agenda. In terms of energy, the Minister for environment and rural affairs has been very clear that, in the future, energy projects must be based and focused on a stronger community ownership ethic, in order to provide cheaper, more accessible, more affordable and more reliable energy supplies for people's homes. It's absolutely shameful that people still live in energy poverty, and we are addressing that by ensuring that community ownership takes centre stage in future energy programmes.

Wrth gwrs, nid wyf yn gyfrifol am ynni, ond atebaf y cwestiwn gan y credaf ei fod yn gwestiwn pwysig iawn. Na, ni fyddwn yn newid ein hymagwedd mewn perthynas â nwy siâl. Yn hytrach, a nodir hyn yn glir iawn yn y cynllun gweithredu economaidd, rydym yn awyddus i weld lles a chyfoeth yn gwella yn gyffredinol ledled Cymru, ond rydym hefyd yn awyddus i weld anghydraddoldeb o ran y ddau beth yn lleihau. Rydym yn dymuno gweld ffyniant yn cael ei rannu'n decach ledled Cymru, a gall pob agwedd ar Lywodraeth gyfrannu at yr agenda honno. O ran ynni, mae Gweinidog yr amgylchedd a materion gwledig wedi dweud yn glir iawn, fod yn rhaid i brosiectau ynni yn y dyfodol fod yn seiliedig a chanolbwyntio ar egwyddor gryfach o berchnogaeth gymunedol, er mwyn darparu cyflenwadau ynni rhatach, mwy hygyrch, mwy fforddiadwy a mwy dibynadwy ar gyfer cartrefi pobl. Mae'n gwbl gywilyddus fod pobl yn dal i fyw mewn tlodi ynni, ac rydym yn mynd i'r afael â hynny drwy sicrhau bod perchnogaeth gymunedol yn ganolog mewn rhaglenni ynni yn y dyfodol.

I thank the Cabinet Secretary for that explanation, which, of course, reiterates the same old policies. The United States is at the forefront of the shale gas extraction industry, and it has brought enormous wealth to that country. Many other countries around the world are now seeking to exploit this new resource, including China, Canada, Mexico and Indonesia, as well as countries in Europe, which include Ireland, Poland, Denmark and Germany. 

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei esboniad, sydd, wrth gwrs, yn ailadrodd yr un hen bolisïau. Mae'r Unol Daleithiau ar flaen y gad o ran y diwydiant echdynnu nwy siâl, ac mae hynny wedi arwain at gyfoeth enfawr i'r wlad honno. Mae llawer o wledydd eraill ledled y byd bellach yn ceisio manteisio ar yr adnodd newydd hwn, gan gynnwys Tsieina, Canada, Mecsico ac Indonesia, yn ogystal â gwledydd eraill yn Ewrop, sy'n cynnwys Iwerddon, Gwlad Pwyl, yr Almaen a Denmarc.

They're all wrong. 

Mae pob un ohonynt yn anghywir.

Gas fuel is far cleaner than any other fossil fuel and, indeed, given recent evidence, possibly far cleaner than the wood chip we use to heat this establishment. The dangers relating to extraction have been extensively exaggerated, as statistics from the USA have proven over a number of years. Surely, Cabinet Secretary, the people of Wales have the right to at least have this huge resource properly examined, especially as the extraction industry has the potential to create many hundreds of well-paid jobs.

Mae tanwydd nwy yn llawer glanach nag unrhyw danwydd ffosil arall, ac yn wir, o ystyried tystiolaeth ddiweddar, mae'n llawer glanach, o bosibl, na'r sglodion coed rydym yn eu defnyddio i wresogi'r adeilad hwn. Mae'r peryglon sy'n ymwneud ag echdynnu wedi'u gorliwio i raddau helaeth, fel y mae ystadegau o'r Unol Daleithiau wedi'i brofi dros nifer o flynyddoedd. Does bosib, Ysgrifennydd y Cabinet, nad oes gan bobl Cymru hawl i weld yr adnodd enfawr hwn yn cael ei archwilio'n briodol o leiaf, yn enwedig o gofio bod gan y diwydiant echdynnu botensial i greu cannoedd o swyddi â chyflogau da.

I'd argue that, actually, it's renewable energy that has the potential to create more jobs and jobs that are sustainable. And also in terms of renewable, you can guarantee that it will be there tomorrow, whereas once you've drawn out all of the shale gas, it's gone. My belief is that the United States' position is a rather quick fix, here today, gone tomorrow approach to energy, drawing out as much energy as you can or as much gas you can in order to provide short-term economic growth. That cuts precisely against the grain of the economic contract that looks at responsible business practices, and the economic action plan that looks at long-term sustainable growth. So, I would still argue that we should be focused on developing renewable energy, rather than simply going for that short-term quick fix to economic problems, which is what the pursuit of shale gas in the United States demonstrates.

Buaswn yn dadlau mai ynni adnewyddadwy, mewn gwirionedd, sydd â photensial i greu mwy o swyddi a swyddi sy'n gynaliadwy. A hefyd o ran ynni adnewyddadwy, gallwch warantu y bydd ar gael yfory, ond pan fyddwch wedi echdynnu'r holl nwy siâl, bydd wedi mynd. Yn fy marn i, ateb cyflym yw safbwynt yr Unol Daleithiau, ymagwedd yma heddiw ac wedi mynd tuag at ynni, echdynnu cymaint o ynni ag y gallwch neu gymaint o nwy ag y gallwch er mwyn darparu twf economaidd yn y tymor byr. Mae hynny'n mynd yn gwbl groes i'r contract economaidd sy'n edrych ar arferion busnes cyfrifol, a'r cynllun gweithredu economaidd sy'n edrych ar dwf cynaliadwy hirdymor. Felly, buaswn yn dal i ddadlau y dylem ganolbwyntio ar ddatblygu ynni adnewyddadwy, yn hytrach na mynd ar drywydd yr ateb cyflym tymor byr hwnnw i broblemau economaidd, sef yr hyn a geir yn yr Unol Daleithiau wrth iddynt fynd ar drywydd nwy siâl.

You make an eloquent defence of the matter, as you always do, Cabinet Secretary, but again I reiterate: is it right that we allow a quarter of our population to live in poverty when we have a natural resource worth billions of pounds lying dormant beneath our feet? It is estimated, Cabinet Secretary, that there may be up to 34 trillion cubic feet of gas in Wales, with at least 12 trillion fully accessible. If this resource were to be exploited, we would not require a nuclear power station built by French and Chinese conglomerates; we would not have to see the beauty of our landscape despoiled by huge arrays of wind generators or thousands of acres of green fields covered by solar panels; nor would we need to import thousands of tonnes of liquid petroleum gas, shipped from halfway across the world, and at what cost to the environment? Surely, Cabinet Secretary, it is time for the Welsh Government to put the interests of the poorest people of Wales before political dogma.

Rydych yn amddiffyn y mater yn huawdl, fel y gwnewch bob amser, Ysgrifennydd y Cabinet, ond gofynnaf eto: a yw'n iawn ein bod yn caniatáu i chwarter ein poblogaeth fyw mewn tlodi pan fo gennym adnodd naturiol gwerth biliynau o bunnoedd yn segur o dan ein traed? Ysgrifennydd y Cabinet, amcangyfrifir y gall fod hyd at 34 triliwn o droedfeddi ciwbig o nwy yng Nghymru, gydag o leiaf 12 triliwn yn gwbl hygyrch. Pe manteisid ar yr adnodd hwn, ni fyddai arnom angen gorsaf bŵer niwclear wedi'i hadeiladu gan uwchgwmnïau o Ffrainc a Tsieina; ni fyddai'n rhaid inni weld ein tirwedd yn cael ei anharddu gan araeau enfawr o felinau gwynt neu filoedd o erwau o gaeau glas wedi'u gorchuddio gan baneli solar; ac ni fyddai angen inni fewnforio miloedd o dunelli o nwy petrolewm hylifedig wedi'i gludo ar longau o ben draw'r byd, ac ar ba gost i'r amgylchedd? Does bosib, Ysgrifennydd y Cabinet, nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru roi buddiannau pobl dlotaf Cymru o flaen athrawiaeth wleidyddol.

13:55

I think it's very important to separate the question of energy poverty, and how we solve energy poverty, from the exploitation of natural resources that are here today but if we were to exploit them now they would be gone tomorrow and they'd be gone for every single future generation. We don't support the extraction of shale gas. We will not support the extraction of shale gas. What we will go on supporting is the development of energy development systems that can provide affordable energy and address energy inequality across communities. Of course, projects like the Swansea tidal lagoon are pathfinder projects for Wales, they will be new projects, but they could showcase Wales as the provider of renewable energy for millions of homes, and just as shale gas has temporarily given the United States some degree of energy independence, I believe, in the long term, renewable energy generation through tidal power could give Wales a degree of energy independence as well, as well as affordable energy for the people of the country.

Credaf ei bod bwysig iawn cadw'r cwestiwn ynglŷn a thlodi ynni, a sut rydym yn datrys tlodi ynni, ar wahân i'r syniad o fanteisio ar adnoddau naturiol sydd yma heddiw, ond pe baem yn manteisio arnynt ni fyddent yma yfory a byddent wedi mynd i bob un o genedlaethau’r dyfodol. Nid ydym yn cefnogi echdynnu nwy siâl. Ni fyddwn yn cefnogi echdynnu nwy siâl. Yr hyn y byddwn yn parhau i'w gefnogi yw datblygiad systemau datblygu ynni a all ddarparu ynni fforddiadwy a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb ynni yn ein cymunedau. Wrth gwrs, mae prosiectau fel morlyn llanw Abertawe yn brosiectau braenaru i Gymru, byddant yn brosiectau newydd, ond gallant arddangos Cymru fel darparwr ynni adnewyddadwy ar gyfer miliynau o gartrefi, ac yn yr un modd ag y mae nwy siâl wedi rhoi rhywfaint o annibyniaeth ynni dros dro i'r Unol Daleithiau, yn y tymor hir, credaf y gallai cynhyrchu ynni adnewyddadwy drwy ynni'r llanw roi rhywfaint o annibyniaeth ynni i Gymru hefyd, yn ogystal ag ynni fforddiadwy i bobl y wlad.

Teithio Llesol
Active Travel

3. Pa ganlyniadau y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl eu cyflawni o'r buddsoddiad o £60 miliwn mewn teithio llesol a gyhoeddwyd ym mis Mai? OAQ52275

3. What outcomes does the Welsh Government expect to achieve from the £60 million investment in active travel announced in May? OAQ52275

The funding will provide a step change in the development of active travel infrastructure across Wales, and I will shortly announce how I intend to allocate this additional funding.

Bydd yr arian yn darparu newid sylweddol o ran y gwaith o ddatblygu seilwaith teithio llesol ledled Cymru, a byddaf yn cyhoeddi sut rwy'n bwriadu dyrannu'r arian ychwanegol hwn cyn bo hir.

Would you agree with me, Cabinet Secretary, that we do really need a step change? I'm looking at the post-legislative scrutiny of the Active Travel (Wales) Act 2013 and it does not make for comfortable reading, because whereas, in 2013-14, we had 53 per cent of children walking to primary school and 2 per cent bicycling, four years later it's gone down to 42 per cent walking and 1 per cent going by bike. We've got a similar reduction in the number of people aged over 16 who are taking at least one active travel trip per week. So, we have a very, very challenging agenda here. So, I'd be very keen to know what outcomes you expect to achieve from this significant investment.

I was obviously disappointed to hear the First Minister say that he didn't feel safe cycling around Cardiff—something I do most days—so what are the outcomes you expect to achieve? On the one hand, would you expect it to be safe enough for the First Minister to feel able to cycle around Cardiff, and would you expect all schools in urban areas like Cardiff to have active travel plans, so that all young people have the option of going to school either by bike or walking safely?

A fyddech yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod taer angen newid sylweddol arnom? Rwy'n edrych ar y gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 ac nid yw'n braf i'w ddarllen, oherwydd yn 2013-14, roedd 53 y cant o'n plant yn cerdded i'r ysgol gynradd a 2 y cant yn beicio, a phedair blynedd yn ddiweddarach mae'r ffigur hwnnw wedi gostwng i 42 y cant yn cerdded ac 1 y cant yn beicio. Mae gennym ostyngiad tebyg yn nifer y bobl dros 16 oed sy'n gwneud un daith teithio llesol o leiaf unwaith yr wythnos. Felly, mae gennym agenda heriol iawn yma. Felly, buaswn yn awyddus iawn i wybod pa ganlyniadau rydych yn disgwyl eu cyflawni o'r buddsoddiad sylweddol hwn.

Roedd yn amlwg yn siom clywed y Prif Weinidog yn dweud nad oedd yn teimlo'n ddiogel yn beicio o gwmpas Caerdydd—rhywbeth rwy'n ei wneud y rhan fwyaf o ddyddiau—felly beth yw'r canlyniadau rydych yn disgwyl eu cyflawni? Ar y naill law, a fyddech yn disgwyl iddi fod yn ddigon diogel i'r Prif Weinidog deimlo y gall feicio o gwmpas Caerdydd, ac a fyddech yn disgwyl bod gan bob ysgol mewn ardaloedd trefol fel Caerdydd gynlluniau teithio llesol, fel bod dewis gan bob person ifanc i fynd i'r ysgol naill ai drwy feicio neu drwy gerdded yn ddiogel?

Yes. Can I thank Jenny Rathbone for her question and her continued interest and passion regarding this subject? Broadly, the outcome that we wish to see is cultural and behavioural change insofar as transport is concerned, and in order to accomplish that, we need the right infrastructure and the right support in the form of training, in order to remove the safety anxiety that a lot of people still have, and which particularly parents still have.

The extra £60 million of capital funding will clearly assist in developing safer routes and particularly safer routes to schools for cycling and walking. The apparent reduction in the percentage of children in primary schools who usually walk to school is a deep cause of concern, and so I have extended the active journeys programme, which has seen officials working within schools to encourage the use of bikes and also to encourage walking to schools, whilst offering the right training as well. But, we're not just going to extend it for another year; we're also going to extend the programme to include parents. I think it's absolutely right that we don't just encourage young people to participate in active travel, but that we also ensure that their parents participate in active travel and are confident in allowing their children to take up active travel.

The £60 million funding, I should say, is in addition to the annual funding allocated through the Safe Routes in Communities grant, which is of particular interest to the Member insofar as safe routes to schools are concerned. Also, it's in addition to the funding that's allocated to active travel schemes and the pre-work through the local transport fund and, of course, the substantial amounts that we spend ourselves, on our own projects on trunk roads. So, overall, we expect to see something in the region of £92 million spent on active travel infrastructure in this and the following two years. 

But, it's also important that we go on supporting training and courses that encourage people to take up active travel. This is an issue that I'll be raising at the next active travel board, which I believe is taking place this week. It's something that members of the board have been particularly keen to discuss, especially the split between revenue and capital, which determines the extent to which we're able to provide training courses for young people and for adults.

Iawn. A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn ac am ei diddordeb a'i hangerdd parhaol mewn perthynas â'r pwnc hwn? Yn fras, y canlyniad yr hoffem ei weld yw newid diwylliannol ac ymddygiadol o ran trafnidiaeth, ac er mwyn cyflawni hynny, mae arnom angen y seilwaith cywir a'r cymorth cywir ar ffurf hyfforddiant, er mwyn cael gwared ar y pryder sydd gan lawer o bobl o hyd ynglŷn â diogelwch, yn enwedig rhieni.

Bydd y £60 miliwn ychwanegol o gyllid cyfalaf yn amlwg yn cynorthwyo i ddatblygu llwybrau mwy diogel, yn enwedig llwybrau mwy diogel i gerdded a beicio i ysgolion. Mae'r gostyngiad ymddangosiadol yng nghanran y plant mewn ysgolion cynradd sy'n cerdded i'r ysgol fel arfer yn peri cryn bryder, felly rwyf wedi ymestyn y rhaglen teithiau iach, sydd wedi sicrhau bod swyddogion yn gweithio mewn ysgolion i annog y defnydd o feiciau yn ogystal ag annog cerdded i ysgolion, gan gynnig yr hyfforddiant cywir hefyd. Ond nid yn unig y byddwn yn ei hymestyn am flwyddyn arall; byddwn hefyd yn ymestyn y rhaglen i gynnwys rhieni. Credaf ei bod yn hollol iawn ein bod nid yn unig yn annog pobl ifanc i ymgymryd â theithio llesol, ond ein bod yn sicrhau hefyd fod eu rhieni yn ymgymryd â theithio llesol ac yn ddigon hyderus i ganiatáu i'w plant ymgymryd â theithio llesol.

Dylwn ddweud bod y £60 miliwn o gyllid yn ychwanegol at y cyllid blynyddol a ddyrennir drwy'r grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, sydd o ddiddordeb arbennig i'r Aelod mewn perthynas â llwybrau diogel i ysgolion. Hefyd, mae'n ychwanegol at y cyllid a ddyrennir i gynlluniau teithio llesol a'r gwaith rhagarweiniol drwy'r gronfa trafnidiaeth leol, ac wrth gwrs, y symiau sylweddol rydym yn eu gwario ein hunain, ar ein prosiectau ein hunain ar gefnffyrdd. Felly, at ei gilydd, rydym yn disgwyl gweld oddeutu £92 miliwn yn cael ei wario ar y seilwaith teithio llesol eleni a dros y ddwy flynedd ganlynol.

Ond mae'n bwysig hefyd ein bod yn parhau i gefnogi hyfforddiant a chyrsiau sy'n annog pobl i ymgymryd â theithio llesol. Mae hwn yn fater y byddaf yn ei godi yn y bwrdd teithio llesol nesaf, a fydd yn cael ei gynnal yr wythnos hon, rwy'n credu. Mae'n rhywbeth y mae aelodau'r bwrdd wedi bod yn arbennig o awyddus i'w drafod, yn enwedig y rhaniad rhwng refeniw a chyfalaf, sy'n pennu i ba raddau y gallwn ddarparu cyrsiau hyfforddi ar gyfer pobl ifanc ac oedolion.

14:00

Cabinet Secretary, perhaps you'd like to join with me in congratulating the vice-chancellor of Cardiff University, Colin Riordan, who launched today their sustainability strategy and how they're going to help the staff of the university and the students to cycle between facilities—and he cycled to the barrage, where they launched this policy—and that's what we need. We also need the ability for people to cycle around and between their communities, not just between a community and the centre of a large urban city, so that we do have good access via cycle routes to key community assets such as schools, shops and amenities, and then we will normalise—in a city like Cardiff, which couldn't be better designed, really, for cycling—this as a preferential way of getting about.

Ysgrifennydd y Cabinet, efallai yr hoffech ymuno â mi i longyfarch is-ganghellor Prifysgol Caerdydd, Colin Riordan, a lansiodd eu strategaeth gynaliadwyedd heddiw a'r modd y maent am gynorthwyo staff y brifysgol a'r myfyrwyr i feicio rhwng cyfleusterau—ac fe feiciodd ef at y morglawdd, lle y lansiwyd polisi hwn ganddynt—a dyna sydd ei angen. Hefyd, mae angen i bobl allu beicio o gwmpas a rhwng eu cymunedau, nid rhwng cymuned a chanol dinas fawr yn unig, fel y gallwn gael mynediad da drwy lwybrau beicio at asedau cymunedol allweddol fel ysgolion, siopau ac amwynderau, ac yna byddwn yn normaleiddio hyn—mewn dinas fel Caerdydd, na allai fod wedi'i chynllunio'n well, mewn gwirionedd, ar gyfer beicio—fel ffordd ddewisol o deithio.

I couldn't agree more. I think the vice-chancellor of Cardiff University is to be commended on the scheme and also to be commended for being a keen cyclist. I think it's vital that we look at the development and the delivery of projects contained in the integrated network maps as an enabler for people to move not just between places of home and work but also in terms of their social life—being able to access cinemas, restaurants, shops and any other form of service that they may wish. I think, therefore, it's vital that we look at the planning of social infrastructure through a more clear lens of the active travel that can be provided in order to get people from their homes to social infrastructure.

Rwy'n cytuno'n llwyr. Credaf y dylid canmol is-ganghellor Prifysgol Caerdydd am y cynllun a'i ganmol hefyd am fod yn feiciwr brwd. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn edrych ar y gwaith o ddatblygu a chyflwyno prosiectau sy'n rhan o'r mapiau rhwydwaith integredig fel galluogydd i bobl symud nid yn unig rhwng eu cartref a'u gwaith, ond hefyd o ran eu bywyd cymdeithasol—gallu cael mynediad at sinemâu, bwytai, siopau ac unrhyw fath arall o wasanaeth yr hoffant. Credaf, felly, ei bod yn hanfodol ein bod yn edrych ar gynllunio seilwaith cymdeithasol drwy lens cliriach y teithio llesol y gellir ei ddarparu er mwyn mynd â phobl o'u cartrefi at seilwaith cymdeithasol.

I think the comments of the First Minister, whatever his personal circumstances, were unfortunate, because it kind of adds to the myth that cycling and walking are dangerous and the car is safe when, in fact, it's the car that is the dangerous thing in our communities and in our cities. 

You've been asked enough about cycling, so let me ask you about walking. What in this new £60 million will be allocated particularly to encourage people to walk, which is the easiest alternative to the car, and is certainly the best way to get some exercise as well? And, in doing that, will you actually put targets on what you expect from this money and expenditure, because to go against the decline, for example—as Jenny Rathbone has pointed out—of walking to school, we need actual active targets as well as some money behind those.

Credaf fod sylwadau'r Prif Weinidog, waeth beth yw ei amgylchiadau personol, yn anffodus, gan fod hynny'n ychwanegu at y myth fod cerdded a beicio yn beryglus a bod y car yn ddiogel er mai'r car, mewn gwirionedd, yw'r peth peryglus yn ein cymunedau ac yn ein dinasoedd.

Rydych wedi cael eich holi'n dwll ynglŷn â beicio, felly gadewch imi eich holi ynglŷn â cherdded. Yn y £60 miliwn newydd hwn, beth fydd yn cael ei ddyrannu'n benodol er mwyn annog pobl i gerdded, sef y dewis hawsaf yn lle'r car, ac yn sicr, y ffordd orau o wneud ychydig o ymarfer corff hefyd? Ac wrth wneud hynny, a fyddwch yn nodi targedau ar gyfer yr hyn rydych yn disgwyl i'r arian a'r gwariant hwn ei gyflawni, oherwydd er mwyn atal y dirywiad, er enghraifft—fel y dywedodd Jenny Rathbone—o ran cerdded i'r ysgol, mae arnom angen targedau gweithredol yn ogystal â rhywfaint o arian y tu ôl i hynny.

The Member's absolutely right in terms of numbers. The number of people who are currently walking, while significant, could be far, far greater, particularly for very short journeys. And the Member is absolutely right as well that it's safety anxiety that prevents people currently from walking small journeys instead of taking cars.

The £60 million capital funding will be provided for projects that deliver against both walking and cycling objectives, but, in terms of the encouragement that the Member highlights as required for people to walk more, the active journeys scheme within schools will encourage young people to walk as well as to cycle. Likewise, the active journeys scheme that will be rolled out to include parents will equally encourage parents to walk and to cycle as well.

Moving forward, I need to discuss with the active travel board what new arrangements can be made for encouraging and supporting people not just to cycle but to also walk more often as well.

Mae'r Aelod y llygad ei le o ran niferoedd. Gallai nifer y bobl sy'n cerdded ar hyn o bryd, er ei fod yn sylweddol, fod yn fwy o lawer, yn enwedig mewn perthynas â theithiau byr iawn. Ac mae'r Aelod yn llygad ei le hefyd mai pryder ynglŷn â diogelwch sy'n atal pobl ar hyn o bryd rhag cerdded teithiau bach yn hytrach na mynd mewn ceir.

Bydd y £60 miliwn o gyllid cyfalaf yn cael ei ddarparu ar gyfer prosiectau sy'n cyflawni amcanion cerdded ac amcanion beicio, ond o ran yr anogaeth y nododd yr Aelod sy'n ofynnol i bobl gerdded mwy, bydd y cynllun teithiau llesol mewn ysgolion yn annog pobl ifanc i gerdded yn ogystal â beicio. Yn yr un modd, bydd y cynllun teithiau llesol a fydd yn cael ei gyflwyno i gynnwys rhieni yn annog rhieni i gerdded a beicio hefyd.

Wrth symud ymlaen, mae angen imi drafod gyda'r bwrdd teithio llesol pa drefniadau newydd y gellir eu rhoi ar waith er mwyn annog a chefnogi pobl nid yn unig i feicio, ond i gerdded yn amlach hefyd.

Diogelwch ar y Ffyrdd yng Ngogledd Cymru
Road Safety in North Wales

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymdrechion i wella diogelwch ar y ffyrdd yng ngogledd Cymru? OAQ52271

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on efforts to improve road safety in north Wales? OAQ52271

Yes. The road safety framework for Wales sets out the actions we and our partners will take to achieve our casualty reduction targets. In April, I announced funding of over £4.5 million for north Wales through our transport grants, to improve safety, reduce congestion, create economic growth and promote active travel.

Gwnaf. Mae fframwaith diogelwch ar y ffyrdd Cymru yn nodi'r camau y byddwn ni a'n partneriaid yn eu cymryd i gyflawni ein targedau i leihau anafiadau. Ym mis Ebrill, cyhoeddais dros £4.5 miliwn o gyllid i ogledd Cymru drwy ein grantiau trafnidiaeth, i wella diogelwch, lleihau tagfeydd, creu twf economaidd a hybu teithio llesol.

Thank you. Between April and May of this year, in just two weeks, seven individuals have lost their lives on the roads in north Wales. Last week, sadly, there was another fatality. Now, despite the recent launch of the annual Operation Darwen summer motor cycle safety scheme in north Wales, at least five motor bikes have been involved in these tragic incidents, each one absolutely devastating for the families and loved ones of those who have lost their lives. BikeSafe is an extremely good scheme and has been running in north Wales for quite some time. I was just wondering, Cabinet Secretary, given these highly publicised deaths that we've heard of—I was just wondering whether you would consider improving the funding for the BikeSafe scheme so that training may be provided for free across mid and south Wales, because, of course, when accidents of this nature happen, it isn't always north Walians who sadly lose their lives; this actually affects the whole of Wales. I just feel that when you have such a good initiative as BikeSafe operating in north Wales, with a little extra funding, it may be able to provide a reach so as to minimise the impact of death on our roads in north Wales, but so too across the whole of Wales.

Diolch. Rhwng mis Ebrill a mis Mai eleni, mewn cwta bythefnos, collodd saith unigolyn eu bywydau ar y ffyrdd yng ngogledd Cymru. Yr wythnos diwethaf, yn anffodus, cafodd unigolyn arall ei ladd. Nawr, er gwaethaf lansiad cynllun diogelwch beiciau modur blynyddol Ymgyrch Darwen yng ngogledd Cymru yn ddiweddar, mae o leiaf bum beic modur wedi bod yn rhan o'r digwyddiadau trasig hyn, pob un yn hynod o drallodus i deuluoedd y rhai a gollodd eu bywydau. Mae Beicio Diogel yn gynllun eithriadol o dda ac wedi bod ar waith yng ngogledd Cymru ers peth amser. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried y marwolaethau hyn y clywsom amdanynt, sydd wedi cael cryn dipyn o gyhoeddusrwydd—tybed a fyddech yn ystyried cynyddu'r cyllid ar gyfer y cynllun Beicio Diogel fel y gellir darparu hyfforddiant am ddim ledled canolbarth a de Cymru, oherwydd, wrth gwrs, pan fo damweiniau fel hyn yn digwydd, nid pobl gogledd Cymru sy'n colli eu bywydau bob tro; mae hyn yn effeithio ar Gymru gyfan. Rwy'n teimlo, pan fo gennych fenter mor dda â Beicio Diogel ar waith yng ngogledd Cymru, gydag ychydig o gyllid ychwanegol, efallai y gall estyn allan er mwyn lleihau marwolaethau ar ein ffyrdd yng ngogledd Cymru, ond felly hefyd ledled Cymru gyfan.

14:05

Can I extend my deepest sympathies to the families of those who have died on the roads of north Wales in recent weeks? We have seen a significant number of, particularly, motor cyclists who've died on the roads of north Wales this year to date, and I'm keen to make sure that we use the mid-term review of the road safety framework to enhance not just the provision of GoSafe cameras on the roads of north Wales to ensure that motor cyclists are riding safely, and that drivers are also driving safely, because it's not always the fault of motor cyclists when accidents happen—. Now, the mid-term review of the road safety framework showed that good progression—good progress, rather—was being made with the targets for an overall reduction in the number of people killed or seriously injured, but there was one particular statistic that stood out that was deeply alarming, and that concerned the continued rise of death amongst motor cyclists.

I can inform the Member that, in addition to the BikeSafe scheme, we have now begun discussions with a national not-for-profit road safety organisation about the potential for their Two Wheels motor cycling courses to operate in Wales, and we're also looking at working with the education department on the potential to include road safety within the health and well-being area of learning and experience. It's vital that we don't just look at solving this problem today, but we look at solving the problem for many years to come, and so the shorter term objective will be to drive down the number of motor cyclists that are killed or seriously injured through enhancing the provision of courses. Longer term, we wish to ensure that young people, once they reach an age where they can ride on a motor cycle, have had the right education and training that should enable them to ride safely.

A gaf fi gydymdeimlo â theuluoedd y rhai a fu farw ar y ffyrdd yng ngogledd Cymru yn ystod yr wythnosau diwethaf? Rydym wedi gweld nifer sylweddol o feicwyr modur, yn arbennig, yn marw ar y ffyrdd yng ngogledd Cymru eleni hyd yn hyn, ac rwy'n awyddus i sicrhau ein bod yn defnyddio'r adolygiad canol tymor o'r fframwaith diogelwch ar y ffyrdd i wella nid yn unig darpariaeth camerâu GanBwyll ar ffyrdd gogledd Cymru er mwyn sicrhau bod beicwyr modur yn gyrru'n ddiogel, a bod gyrwyr eraill hefyd yn gyrru'n ddiogel, gan nad beicwyr modur sydd ar fai bob amser pan fydd damweiniau'n digwydd—. Nawr, dangosodd adolygiad canol tymor y fframwaith diogelwch ar y ffyrdd fod dilyniant da—cynnydd da, yn hytrach—yn cael ei wneud o ran y targedau ar gyfer gostyngiad cyffredinol yn nifer y bobl sy'n cael eu lladd neu eu hanafu'n ddifrifol, ond roedd un ystadegyn penodol yn frawychus iawn, ac roedd yn ymwneud â chynnydd parhaus yn nifer y marwolaethau ymhlith beicwyr modur.

Gallaf roi gwybod i'r Aelod, yn ogystal â chynllun Beicio Diogel, ein bod bellach wedi dechrau cael trafodaethau gyda sefydliad diogelwch ar y ffyrdd dielw cenedlaethol ynglŷn â'r posibilrwydd o ddarparu eu cyrsiau beicio modur Two Wheels yng Nghymru, ac rydym yn edrych hefyd ar weithio gyda'r adran addysg ar y potensial i gynnwys diogelwch ar y ffyrdd ym maes dysgu a phrofiad iechyd a lles. Mae'n hanfodol nad ydym ond yn edrych ar ddatrys y broblem hon heddiw, ond dylem edrych ar ddatrys y broblem am flynyddoedd i ddod, felly yr amcan ar gyfer y tymor byrrach fydd lleihau nifer y beicwyr modur sy'n cael eu lladd neu eu hanafu'n ddifrifol drwy wella'r ddarpariaeth o gyrsiau. Yn y tymor hwy, hoffem sicrhau bod pobl ifanc, pan fyddant yn cyrraedd oedran lle gallant yrru beic modur, wedi cael yr addysg a'r hyfforddiant iawn a ddylai eu galluogi i yrru'n ddiogel.

Residents have been campaigning for the speed limit along Fron Park Road in Holywell to be reduced to 30 mph for some time now. They've been campaigning for it for the sake of the safety of residents and pedestrians and road users. The road's a residential road, with parking along it adjacent to schools and in a number of side roads. It's a daft situation, to be honest: the speed limit heading into that area of Holywell is at 30 mph leading into the town, then it goes to 40 through the top of the town and then it changes to 60. Now, I know that—. The speed limit was recently reviewed, and the limit's been left at 40, which really, really doesn't make any sense to the residents, and it didn't make any sense to me either. The wrong decision was made there, and it's the residents who have to live with it. I know you won't want to comment on a specific case, so I'm using Holywell as an example, but, as a matter of principle, do you agree with me that residents should have the final say on the speed limit along their road?

Mae trigolion wedi bod yn ymgyrchu dros ostwng y terfyn cyflymder ar Ffordd Parc-y-fron yn Nhreffynnon i 30 mya ers peth amser bellach. Maent wedi bod yn ymgyrchu dros hynny er diogelwch y trigolion a cherddwyr a defnyddwyr y ffordd. Mae'r ffordd yn ffordd breswyl, gyda lleoedd parcio ar hyd-ddi gerllaw ysgolion, ac ar nifer o ffyrdd ymyl. Mae'n sefyllfa hurt, a dweud y gwir: mae'r terfyn cyflymder wrth fynd i mewn i'r rhan honno o Dreffynnon yn 30 mya wrth arwain i mewn i'r dref, yna mae'n codi i 40 drwy ran uchaf y dref ac yna mae'n newid i 60. Nawr, gwn fod—. Adolygwyd y terfyn cyflymder yn ddiweddar, ac mae'r terfyn wedi'i gadw ar 40, nad yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl i'r trigolion, ac nid oedd yn gwneud unrhyw synnwyr i minnau chwaith. Gwnaed y penderfyniad anghywir, a'r trigolion sy'n gorfod byw gydag ef. Gwn na fyddwch yn awyddus i roi sylwadau ar achos penodol, felly rwy'n defnyddio Treffynnon fel enghraifft, ond fel mater o egwyddor, a ydych yn cytuno y dylai preswylwyr gael y gair olaf ar derfynau cyflymder ar eu ffyrdd?

It's absolutely vital that residents, under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, are consulted on matters that relate to their safety and well-being, and that includes, of course, speed limits within their communities. This Welsh Government is supportive of the implementation of 20 mph zones and, where appropriate, the reduction of speed limits from 30 mph to 20 mph, for example, outside of schools. Now, I am aware of the area that the Member refers to. I am aware of the variation in speed limits within a very close proximity. I'll take the matter up with the local authority, because it was not our responsibility, it was the local authority's responsibility, to take this work forward. I'll report back to the Member with an explanation from the local authority of why that particular decision was made and to review whether there will be a further analysis of speed limits within the area in the coming months.

O dan Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, mae'n gwbl hanfodol fod ymgynghori'n digwydd â thrigolion ar faterion sy'n gysylltiedig â'u diogelwch a'u lles, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys terfynau cyflymder yn eu cymunedau. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r syniad o weithredu parthau 20 mya, a lle bo hynny'n briodol, o ostwng terfynau cyflymder o 30 mya i 20 mya, er enghraifft y tu allan i ysgolion. Nawr, rwy'n ymwybodol o'r ardal y cyfeiria'r Aelod ati. Rwy'n ymwybodol o'r amrywio yn y terfynau cyflymder heb fod ymhell oddi wrth ei gilydd. Byddaf yn mynd ar drywydd y mater gyda'r awdurdod lleol, gan nad ein cyfrifoldeb ni, ond cyfrifoldeb yr awdurdod lleol, oedd bwrw ymlaen â'r gwaith hwn. Fe roddaf wybod i'r Aelod beth yw esboniad yr awdurdod lleol am y penderfyniad hwnnw ac i weld a fydd dadansoddiad pellach o'r terfynau cyflymder yn yr ardal yn ystod y misoedd nesaf.

Cysylltiadau Trafnidiaeth yn Ninas Ranbarth Bae Abertawe
Transport Links in the Swansea Bay City Region

5. A wnaiff Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gynigion Llywodraeth Cymru i wella cysylltiadau trafnidiaeth yn ninas ranbarth bae Abertawe? OAQ52259

5. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government proposals to improve transport links in the Swansea bay city region? OAQ52259

14:10

The national transport finance plan, which was updated in 2017, sets out our programme for the next three years and beyond.

Mae'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, a ddiweddarwyd yn 2017, yn nodi ein rhaglen ar gyfer y tair blynedd nesaf a thu hwnt.

Can I thank you for that answer? Most movement in the Swansea bay city region is within the region, not out of it. I believe there is a need for the cycle paths to be completed, railway stations such as Landore to be reopened, and bus-rail interchanges to be created. What progress has been made by the Welsh Government on these types of schemes to improve transport within the Swansea bay city region?

A gaf fi ddiolch i chi am eich ateb? Mae'r rhan fwyaf o'r symud yn ninas-ranbarth bae Abertawe yn digwydd o fewn y rhanbarth, nid allan ohono. Credaf fod angen cwblhau'r llwybrau beicio, ailagor gorsafoedd trenau megis Glandŵr a chreu cyfnewidfeydd bysiau a threnau. Pa gynnydd a wnaed gan Lywodraeth Cymru ar gynlluniau o'r fath i wella trafnidiaeth yn ninas-ranbarth bae Abertawe?

Well, can I thank Mike Hedges for his question? I'm pleased to say that huge progress has been made within the Swansea bay area in terms of enhancing the provision of public transport and improving the provision of roads for motorists, relieving congestion. We've asked Transport for Wales to develop a detailed traffic model for south-west Wales, which includes the Swansea bay area, and it's essential that we fully understand the problems that need to be resolved to ensure the best model is developed. We've provided £1.4 million for the Safe Routes in Communities programme, and almost £2 million from the local transport fund for active travel schemes in this financial year, and an additional £1 million has been allocated to the Swansea bay city region specifically for pre-works on active travel schemes, to develop a pipeline of active travel projects. Of course, the £60 million that has been made available could be utilised for some of those projects, and I'm also very pleased to be able to inform the Member today that we will be putting forward Landore as one of the possible options to be considered as part of the exercise of opening up stations. 

Wel, a gaf fi ddiolch i Mike Hedges am ei gwestiwn? Rwy'n falch o ddweud bod cynnydd aruthrol wedi'i wneud yn ardal bae Abertawe o ran gwella'r ddarpariaeth drafnidiaeth gyhoeddus a gwella darpariaeth ffyrdd ar gyfer modurwyr, gan liniaru tagfeydd. Rydym wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru ddatblygu model traffig manwl ar gyfer de-orllewin Cymru, sy'n cynnwys ardal bae Abertawe, ac mae'n hanfodol ein bod yn deall y problemau sydd angen eu datrys yn llawn er mwyn sicrhau y datblygir y model gorau. Rydym wedi darparu £1.4 miliwn ar gyfer y rhaglen Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, a bron i £2 miliwn o'r gronfa trafnidiaeth leol ar gyfer cynlluniau teithio llesol yn y flwyddyn ariannol hon, ac mae £1 filiwn yn ychwanegol wedi'i ddyrannu i ddinas-ranbarth bae Abertawe yn benodol ar gyfer gwaith rhagarweiniol ar gynlluniau teithio llesol, i ddatblygu ffrwd o brosiectau teithio llesol. Wrth gwrs, gellid defnyddio'r £60 miliwn a ddarparwyd ar gyfer rhai o'r prosiectau hynny, ac rwyf hefyd yn falch iawn o allu rhoi gwybod i'r Aelod heddiw y byddwn yn cynnig Glandŵr fel un o'r opsiynau posibl i'w hystyried fel rhan o'r ymarfer agor gorsafoedd.

Cabinet Secretary, the Swansea bay city region gives us an opportunity to improve transport links right across the city region. That, of course, includes Pembrokeshire. As you know, I'm an avid supporter of dualling the A40 in Pembrokeshire, and you've made it clear in previous statements that you'll be developing a programme in due course, alongside other priorities that are identified in the national transport finance plan. Can you therefore provide an update on where the Welsh Government is in making this scheme an actual reality?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae dinas-ranbarth bae Abertawe yn rhoi cyfle inni wella cysylltiadau trafnidiaeth ledled y dinas-ranbarth. Mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys Sir Benfro. Fel y gwyddoch, rwy'n cefnogi deuoli'r A40 yn Sir Benfro, ac rydych wedi dweud yn glir mewn datganiadau blaenorol y byddwch yn datblygu rhaglen maes o law, ochr yn ochr â blaenoriaethau eraill a nodir yn y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni felly ynglŷn â lle mae Llywodraeth Cymru arni mewn perthynas â gwireddu'r cynllun hwn?

I'll write to the Member with the specific time frame and the details of what parts of the A40 will be dualled.FootnoteLink It was a clear manifesto pledge that we would look at dualling parts of the A40, and we now have the pinchpoint scheme, as well, that will enable that to happen. I'll do that as soon as possible.

Fe ysgrifennaf at yr Aelod gyda'r amserlen benodol a'r manylion ynglŷn â pha rannau o'r A40 a fydd yn cael eu deuoli.FootnoteLink Cafwyd addewid clir yn ein maniffesto y byddem yn ystyried deuoli rhannau o'r A40, a bellach mae gennym y cynllun mannau cyfyng hefyd a fydd yn galluogi i hynny ddigwydd. Fe wnaf hynny cyn gynted â phosibl.

Yn troi yn ôl at ardal dinas-ranbarth Abertawe yn benodol, a theithio i mewn a mas o hynny, rydym ni wedi canolbwyntio, dros y dyddiau diwethaf, lawer ar y fasnachfraint sydd yng ngofal Llywodraeth Cymru, ond wrth gwrs mae yna, o hyd, drafnidiaeth bwysig i mewn i Abertawe, a hefyd Caerfyrddin, gyda First Great Western a gyda chwmnïau sydd yn dod i mewn i Gymru, a Network Rail o hyd sy'n berchen ar hynny. Mae'r awgrym wedi cael ei wneud gan bobl fel Stuart Cole y dylid nawr bwyso i gyflymu trenau hyd at 100 milltir yr awr ar hyd y daith yna, a gwneud y daith o Abertawe i Gaerdydd, er enghraifft, yn 40 munud yn unig. A ydy hynny'n rhywbeth mae'r Llywodraeth yn bwrw ymlaen gydag e, gyda thrafodaethau gyda Llywodraeth San Steffan?

Turning back to the Swansea bay city region and travelling in and out of that region, we’ve concentrated a great deal in the past few days on the rail franchise, which is in the hands of the Welsh Government but, of course, there is still important transport into Swansea, and Carmarthen also, with First Great Western and companies coming into Wales, and Network Rail still owns that. The suggestion has been made by people such as Stuart Cole that now pressure should be put on to speed trains up to 100 mph along those routes, and to make that journey from Swansea to Cardiff, for example, a 40-minute journey. Is that something that the Government is proceeding with in terms of negotiations with the Westminster Government?

Yes, it is. We've been clear that we expect to see improved journey times between London and Cardiff, and also between Cardiff and Swansea. It's a fact that it takes longer today than it did in the past to get from London to Cardiff, and therefore London to Swansea. This is appalling, considering how much funding has been made available over the past decade or more for the rail network elsewhere in the UK. So, we're particularly keen to ensure that journey times reduce, but I should just say that we are not so keen on seeing stations bypassed by any main line services. I think it's absolutely vital that communities across south Wales have access to the main line, but that, in between stations, improvements should be made to signalling, for example, that reduce journey times between those communities.

Ydy. Rydym wedi dweud yn glir ein bod yn disgwyl amseroedd teithio gwell rhwng Llundain a Chaerdydd, a hefyd rhwng Caerdydd ac Abertawe. Mae'n ffaith ei bod yn cymryd mwy o amser heddiw nag yn y gorffennol i fynd o Lundain i Gaerdydd, ac felly o Lundain i Abertawe. Mae hyn yn warthus, o ystyried faint o arian sydd wedi'i ddarparu dros y degawd diwethaf neu fwy ar gyfer y rhwydwaith rheilffyrdd mewn mannau eraill o'r DU. Felly, rydym yn arbennig o awyddus i sicrhau bod amseroedd teithio yn lleihau, ond dylwn ddweud nad ydym mor awyddus i weld gorsafoedd yn cael eu hosgoi gan unrhyw un o wasanaethau'r brif linell. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod gan gymunedau ledled de Cymru fynediad at y brif linell, ond rhwng gorsafoedd, dylid gwneud gwelliannau i'r signalau, er enghraifft, er mwyn lleihau amseroedd teithio rhwng y cymunedau hynny.

Ffactri Prosesu Llaeth Arla
The Arla Milk Processing Factory

6. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o’r effaith y bydd cau ffactri prosesu llaeth Arla yn ei chael ar economi leol Llandyrnog? OAQ52270

6. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact that the closure of the Arla milk processing factory will have on the local economy in Llandyrnog? OAQ52270

My sympathies go to those affected by this disappointing decision. The Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has requested an urgent meeting with the company and our Business Wales service has made the appropriate links to support those impacted by the closure.

Rwy'n cydymdeimlo â'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniad siomedig hwn. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig wedi gofyn am gyfarfod brys gyda'r cwmni ac mae ein gwasanaeth Busnes Cymru wedi gwneud y cysylltiadau priodol i gefnogi'r rhai yr effeithir arnynt yn sgil cau'r ffatri.

Diolch i chi am eich ateb. Wrth gwrs, rydw i wedi edrych yn ôl ar y cynllun gweithredu ar yr economi sydd gennych chi, 'Ffyniant i Bawb', ac mae hwnnw'n sôn am sectorau sylfaen. Mae bwyd, wrth gwrs, yn un o'r rheini, ac rydych chi'n sôn yn hwnnw eich bod chi'n gweithio ar draws y Llywodraeth i gael yr effaith mwyaf posib ar y sector penodol hwnnw. Wrth gwrs, rydym ni’n gwybod pa mor allweddol yw prosesu llaeth. Roedd Andy Richardson yn dweud mewn adroddiad bedair blynedd yn ôl bod angen gwneud mwy i dyfu hynny; mae’n creu swyddi, mae’n ychwanegu gwerth, mae’n dod â budd o safbwynt marchnata labeli Cymreig, a budd amgylcheddol, hefyd, yn lle eich bod chi’n gorfod trosglwyddo cynnyrch o un pen o’r wlad i gael ei brosesu a dod ag e'n ôl.

Ond y gwir amdani yw, wrth gwrs, nid tyfu capasiti prosesu yr ydym ni’n ei wneud yng Nghymru; mae e’n crebachu, ac yng ngoleuni Brexit a’r hyn sydd o’n blaenau ni, mae ychwanegu gwerth i fwyd yn gorfod bod yn flaenoriaeth glir. Felly, byddwn i’n erfyn arnoch chi i droi pob carreg. Yn amlwg, roeddech chi’n cyfeirio at yr Ysgrifennydd materion gwledig. Mae ganddi hi rôl, ond byddwn i yn licio gweld—. Rydych chi wedi, fel Llywodraeth, wrth gwrs, cefnogi buddsoddiadau eraill ar draws Cymru, a byddwn i yn awyddus ichi ystyried pob opsiwn yn y cyd-destun yma, oherwydd mae yn bwysig ein bod ni nid yn unig yn amddiffyn y bron i 100 o swyddi uniongyrchol a fydd yn cael eu colli, ond hefyd y sector llaeth ehangach yn y gogledd-ddwyrain.

Thank you for that response. Of course, I’ve looked back at the 'Prosperity for All' action plan that you have, and that talks about foundation sectors. Food is one of those, and you mentioned that you’re working across the Government to have the greatest possible impact in that particular sector. Now, we know how crucial milk processing is. Andy Richardson said in a report four years ago that more needs to be done to grow that sector; it creates jobs, it adds value, it brings value in terms of labelling and environmental benefits, rather than having to transport produce from one part of the country to another to be processed.

But the truth is that we're not growing processing capacity in Wales. It is shrinking and, in light of Brexit and what we're facing, adding value to food has to be a clear priority. So, I would urge you to leave no stone unturned. Of course, you mentioned the Cabinet Secretary for rural affairs. She has a role, but you, as a Government, of course, have supported other investments across Wales, and I would be eager for you to consider all possible options in this context because it is important that we not only safeguard the almost 100 jobs that will be directly lost, but also the wider dairy sector in north-east Wales. 

14:15

I think the Member is absolutely right. The food and drink sector has shown strong growth in recent years and is growing towards the target of a £7 billion contribution to the Welsh economy. But, in the future, the processing issue will be a major consideration not just of my colleague Lesley Griffiths but also of the enabling plan that's being developed for the food and drink sector. I think it's vital, in the short term, for the people that work at this particular facility, that we look at every opportunity there may be to save those jobs, and I am aware from news reports that the company may be considering alternative products for the site. I'll be meeting with taskforce members who are being convened this month to discuss the future of the site and options for us to be able to support either the existing business in diversifying, or another business in taking over operations, if that is at all possible.

Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Mae'r sector bwyd a diod wedi dangos twf cryf yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac mae'n tyfu tuag at y targed o £7 biliwn o gyfraniad i economi Cymru. Ond yn y dyfodol, bydd mater prosesu yn ystyriaeth bwysig nid yn unig i fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, ond hefyd i'r cynllun galluogi sy'n cael ei ddatblygu ar gyfer y sector bwyd a diod. Credaf ei bod yn hanfodol, yn y tymor byr, ar gyfer y bobl sy'n gweithio yn y cyfleuster arbennig hwn, ein bod yn edrych ar bob cyfle posibl i achub y swyddi hynny, ac rwy'n ymwybodol o adroddiadau newyddion y gallai'r cwmni fod yn ystyried cynhyrchion amgen ar gyfer y safle. Byddaf yn cyfarfod ag aelodau'r tasglu a fydd yn ymgynnull y mis hwn i drafod dyfodol y safle ac opsiynau inni allu cynorthwyo naill ai'r busnes presennol i arallgyfeirio, neu fusnes arall i gymryd meddiant ar y gwaith, os yw hynny'n bosibl.

Clearly, the distance for producers between the proposed new site and their sites will make them additionally vulnerable. At the end of your previous comments you also referred to the reports I've also seen that Arla is to retain the existing Llandyrnog site while they explore other opportunities. What actions will you therefore be taking in your dialogue with them to further explore and potentially support those opportunities and the products that might be involved, and how that might provide security for the workforce and their families currently working at that site?

Yn amlwg, mae'r pellter i gynhyrchwyr rhwng y safle newydd arfaethedig a'u safleoedd hwy yn golygu eu bod dan fwy o fygythiad. Ar ddiwedd eich sylwadau blaenorol, fe gyfeirioch chi hefyd at adroddiadau rwyf innau wedi'u gweld y bydd Arla yn cadw'r safle presennol yn Llandyrnog wrth iddynt archwilio cyfleoedd eraill. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd felly yn eich trafodaethau gyda hwy i ymchwilio'r cyfleoedd hynny ymhellach a'u cefnogi o bosibl, yn ogystal â'r cynnyrch a allai fod ynghlwm wrthynt, a sut y gallai hynny roi diogelwch i'r gweithlu sy'n gweithio ar y safle ar hyn o bryd, a'u teuluoedd?

Well, I think, first of all, we need to understand exactly what it is that Arla may be able to provide as an alternative to the products that are being produced there at the moment, and then we'll be able to, if at all possible, put together a bespoke package of support that could include, for example, skills retraining or skills training programmes that could include facility development support. We don't know exactly what those proposals are at this moment and how serious the company is about alternative products being developed at the site, but I can guarantee that we will look at every opportunity to protect those jobs and, if it all possible, help grow the company and maintain its presence in its current facility.

Wel, yn gyntaf oll, credaf fod angen inni ddeall beth yn union y gall Arla ei ddarparu yn lle'r cynhyrchion sy'n cael eu cynhyrchu yno ar hyn o bryd, ac yna, os oes modd, gallwn lunio pecyn pwrpasol o gymorth a allai gynnwys, er enghraifft, ailhyfforddi sgiliau neu raglenni hyfforddiant sgiliau a allai gynnwys cymorth i ddatblygu cyfleusterau. Ni wyddom beth yn union yw'r cynigion hynny ar hyn o bryd a pha mor o ddifrif yw'r cwmni ynglŷn â datblygu cynhyrchion amgen ar y safle, ond gallaf roi sicrwydd y byddwn yn edrych ar bob cyfle i ddiogelu'r swyddi hynny, ac os oes modd, yn cynorthwyo i dyfu'r cwmni a'i gadw ar ei safle presennol.

Twristiaeth Treftadaeth a Diwylliant
Heritage and Culture Tourism

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu cymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer twristiaeth treftadaeth a diwylliant yng Nghymru? OAQ52278

7. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's support for heritage and culture tourism in Wales? OAQ52278

Diolch yn fawr. Ers imi gymryd y cyfrifoldeb yma, rydw i wedi chwilio am bob cyfle i gynyddu a chryfhau partneriaethau rhwng y gwahanol agweddau y mae gennyf i gyfrifoldeb amdanyn nhw ar ran y Llywodraeth, sef treftadaeth a diwylliant, yn ogystal â’r celfyddydau, yn ogystal â chwaraeon a thwristiaeth. Fe welsom ni’n glir iawn yr wythnos ddiwethaf fel y mae pobl yn teithio oddi fewn a’r tu fas i Gymru i wyliau mawr fel rhan hanfodol o’n twristiaeth ni.

Thank you very much. Since I took these responsibilities, I've sought every opportunity to increase and strengthen partnerships between various aspects of my responsibilities as part of Government, namely heritage and culture, as well as the arts, sport and tourism. We saw very clearly just last week how people travel within and outwith Wales to major festivals as a crucial part of our tourism.

Diolch am yr ateb hwnnw. Fel rydw i wedi ei ddweud yn ystod cwestiynau yma yn y gorffennol, mae’r sector yma’n bwysig iawn. Yn ddiweddar, fe wnes i fynd i ganolfan glowyr Resolfen i weld yr hyn y maen nhw’n ceisio ei wneud i adnewyddu’r ganolfan honno. Mae’n mynd i gymryd cryn dipyn o waith, nid yn unig cyllid ond o ran gwaith caib a rhaw gan bobl leol, ac maen nhw’n dweud, heb fod yna gyllid mewn argyfwng er mwyn ceisio mynd ati i’w hadnewyddu hi, y bydd yna botensial y bydd yn cau oherwydd bod angen iddyn nhw roi ceisiadau sydd yn cymryd lot o amser i gael y cyllid hirdymor. Felly, yr apêl sydd gennyf i ar eu rhan nhw yw eich bod chi yn edrych i mewn i bosibiliadau o gyllid byrdymor er mwyn cadw’r lle ar agor, hyd nes bod yna ddigon o gyllid i’w gadw ar agor mewn ffordd gynaliadwy i’r dyfodol ar gyfer y gymuned yn lleol. Hefyd, rydw i wedi ysgrifennu atoch chi i gynnig eich bod chi'n dod i ymweld â phobl leol—ac rwy'n hapus i hynny fod yn rhywbeth trawsbleidiol—er mwyn gweld yr hyn sy'n digwydd yn yr ardal, ac i ennyn adnewyddiaeth o'r ganolfan honno.

Thank you for that response. As I have said previously in posing questions to you, this sector is very important. Recently, I went to the Resolven miners centre to see what they're trying to do to renew that centre. It will take quite a bit of work, not just funding but also actual physical work from local people. Without having emergency funding to try to renew it, it will potentially close because they need to submit bids that take a great deal of time in order to get the long-term funding in place. So, the appeal that I have for you on their behalf is that you look into the possibility of short-term funding in order to keep the place open until sufficient funding is available to sustain it within the community locally. Also, I have written to you to invite you to come and visit the local people—and I’m happy for that to be a cross-party event—so that you can see what’s happening in the area, and to generate a renewal of that centre.

14:20

Wel, diolch yn fawr i chi. Fel y gwyddoch, rwyf bellach yn drawsbleidiol iawn, ac felly rwy'n hapus iawn i ymweld â Resolfen, a gobeithio y gallwn ni drefnu hynny yn eithaf cyflym. Rwyf wedi ymweld â nifer o brosiectau sy'n ymwneud â henebion, ac mae'r cysylltiad rhwng henebion a hanes diwydiannol yn bwysig iawn imi. Mae etifeddiaeth ddiwydiannol Cymru yn dathlu ein gorffennol ni, a hefyd yn dathlu crefft Cymru yn hanesyddol. Rwy'n sicr y byddai cefnogi'r math hwnnw o ddatblygiad yn ddefnyddiol. Ond y peth cyntaf y mae angen i'r bobl leol ei wneud yw sicrhau eu bod yn trafod gyda'n swyddogion ni yn Croeso Cymru ac yn Cadw. Mi allaf i hyrwyddo hynny, dim ond imi gael manylion a chyfeiriadau.

Thank you very much. As you know, I am now very cross-party, so I am more than happy to visit Resolven, and I hope that we can make those arrangements quite swiftly. I have visited a number of projects that relate to monuments, and the relationship between that and our industrial history is very important to me. The industrial heritage of Wales celebrates our past and the historic arts of Wales, and I’m certain that supporting that kind of development would be useful. But the first thing that the local people need to do is to ensure that they have discussions with our officials, in Visit Wales and Cadw. I can promote that; I just need the details and addresses.

Ac yn olaf, cwestiwn 8—David Melding.

And finally, question 8—David Melding.

Effaith Cwmnïau Cydweithredol ar Economi Cymru
The Impact of Co-operatives on the Welsh Economy

8. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o'r effaith y mae cwmnïau cydweithredol yn ei chael ar economi Cymru? OAQ52279

8. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact that co-operatives have on the Welsh economy? OAQ52279

The 'Mapping the Social Business Sector in Wales' report notes that the sector is now worth an incredible £2.37 billion to Wales and provides jobs and volunteering opportunities to around 100,000 people. I’m sure you would agree that the sector in Wales makes a huge contribution, not just to our economy but to society as a whole.

Mae'r adroddiad 'Mapio’r Sector Busnesau Cymdeithasol yng Nghymru' yn nodi bod y sector bellach yn werth y swm anhygoel o £2.37 biliwn i Gymru ac yn darparu swyddi a chyfleoedd gwirfoddoli i oddeutu 100,000 o bobl. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod y sector yng Nghymru yn gwneud cyfraniad aruthrol, nid yn unig i'n heconomi ond i'r gymdeithas yn ei chyfanrwydd.

Cabinet Secretary, I note from the Wales Co-operative Centre's last annual report that they helped develop four housing co-operative schemes, and I really believe that this is a sector that needs further development. Now, we know that shared ownership harnesses innovation, and innovation accounts for 70 per cent of long-term economic growth in the UK, and I do think the use of co-operatives in this area would give many people a new housing model based on rentals. Moreover, they could be using smaller plots of land, using SME companies, driving up skills levels and jobs for local people. It does seem to me an area rich for growth and potential innovation. 

Ysgrifennydd y Cabinet, sylwaf o adroddiad blynyddol diwethaf Canolfan Cydweithredol Cymru eu bod wedi helpu i ddatblygu pedwar cynllun tai cydweithredol, ac mewn gwirionedd, credaf fod hwn yn sector sydd angen ei ddatblygu ymhellach. Nawr, gwyddom fod cyd-berchenogaeth yn arwain at arloesedd, ac mae 70 y cant o dwf economaidd hirdymor y DU yn seiliedig ar arloesedd, a chredaf y byddai'r defnydd o gydweithrediaethau yn y maes hwn yn rhoi model tai newydd i lawer o bobl yn seiliedig ar eiddo rhent. Yn ychwanegol at hynny, gallent ddefnyddio plotiau llai o dir, a defnyddio busnesau bach a chanolig, gan wella lefelau sgiliau a swyddi i bobl leol. Ymddengys i mi fod hwn yn faes â chryn botensial ar gyfer twf ac arloesedd.

I couldn't agree more with the Member, and I'm sure that my colleague the Minister for Housing and Regeneration would firmly agree as well. I think the innovative housing programme that the Minister has already detailed provides a huge opportunity for social enterprise to participate more in the building of new homes and also in the regeneration of communities as a whole through making use of properties that are currently empty. I think that, in particular, within urban landscapes—towns and especially high streets—there's a huge opportunity to develop new housing within those environments in order to drive prosperity levels within towns.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac rwy'n siŵr y byddai fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai ac Adfywio, yn cytuno'n gryf hefyd. Credaf fod y rhaglen tai arloesol a ddisgrifiwyd gan y Gweinidog eisoes yn darparu cyfle enfawr i fenter gymdeithasol gymryd mwy o ran mewn adeiladu cartrefi newydd ac adfywio cymunedau cyfan drwy wneud defnydd o eiddo sy'n wag ar hyn o bryd. Yn benodol, yn y tirweddau trefol—mewn trefi ac yn enwedig ar y stryd fawr—credaf fod cyfle enfawr i'w gael i ddatblygu tai newydd yn yr amgylcheddau hynny er mwyn hybu lefelau ffyniant o fewn trefi.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol
2. Questions to the Counsel General

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden.

The next item is questions to the Counsel General, and the first question is from Dawn Bowden.

Bargeinio Cyflog Mewn Gweithleoedd
Pay Bargaining in Workplaces

1. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o bwerau Llywodraeth Cymru i annog bargeinio cyflog mewn gweithleoedd yng Nghymru? OAQ52276

1. What assessment has the Counsel General made of the Welsh Government’s powers to encourage pay bargaining in Welsh workplaces? OAQ52276

The Member will be aware that the First Minister recently launched the Fair Work Commission, which builds on the work of the fair work board, which identified the right to be heard through participation in decision making in the workplace as a key principle. The work of the commission will build on that and will examine more closely the levers we have to deliver fair work in Wales.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y Prif Weinidog wedi lansio'r Comisiwn Gwaith Teg yn ddiweddar, sy'n adeiladu ar waith y bwrdd gwaith teg, a nododd hawl i gael eich clywed drwy gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau yn y gweithle fel egwyddor allweddol. Bydd gwaith y comisiwn yn adeiladu ar hynny ac yn edrych yn agosach ar y dulliau sydd ar gael i ni allu sicrhau gwaith teg yng Nghymru.

Thank you for that answer, Counsel General. You'll know that the Wales TUC has asked our colleague Mick Antoniw—he has just gone—to chair a group looking at ways in which pay bargaining can be extended across the Welsh public sector and also in those sectors where companies receive grants from the Welsh Government. Given what you've just said, can you outline the support that the Welsh Government will be giving to explore these options with employers and trade unions?

Diolch am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod TUC Cymru wedi gofyn i'n cyd-Aelod, Mick Antoniw—mae e newydd adael—i gadeirio grŵp i edrych ar ffyrdd y gellir ymestyn bargeinio cyflog ar draws sector cyhoeddus Cymru yn ogystal ag yn y sectorau lle mae cwmnïau'n derbyn grantiau gan Lywodraeth Cymru. O ystyried yr hyn rydych newydd ei ddweud, a allwch amlinellu'r gefnogaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i archwilio'r opsiynau hyn gyda chyflogwyr ac undebau llafur?

I welcome the work of the Wales TUC in regard to this, and the work that they project with the former Counsel General Mick Antoniw. The Welsh Government works in partnership with the Wales TUC routinely in relation to our shared commitment to improve working conditions for the people of Wales, including in relation to access to work. She will have heard the statement that the leader of the house made yesterday in the Chamber, for example, in relation to the Better Jobs Closer to Home initiative, which shows what can be achieved by that sort of partnership working.

The fair work commission, which I mentioned, is due to report in spring next year, and will look at the consideration of the powers that Ministers have to develop fair work, including around pay progression in the workplace more broadly. I look forward to contributing to the work of the commission in relation to that. As Counsel General, it's part of my role to make sure that the Welsh Government always acts within its powers, but equally acts to the extent of its powers when it needs to do that to meet its policy objectives.

She'll be aware as well of the work being done in relation to ethical procurement across Government. All organisations in receipt of public funds are expected to sign up to the ethical procurement code of practice. And the Cabinet Secretary for economy has just been answering questions as part of his new initiative around the economic contract. Pay and participation and progression are key elements of that contract as part of the broader fair work agenda, and the work of the commission will be influencing that as well in due course.

Rwy'n croesawu gwaith TUC Cymru mewn perthynas â hyn, a'r gwaith y maent yn ei gynllunio gyda'r cyn-Gwnsler Cyffredinol Mick Antoniw. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth gyda TUC Cymru yn rheolaidd mewn perthynas â'n hymrwymiad ar y cyd i wella amodau gwaith ar gyfer pobl Cymru, gan gynnwys mewn perthynas â mynediad at waith. Bydd wedi clywed y datganiad a wnaeth Arweinydd y Tŷ ddoe yn y Siambr, er enghraifft, mewn perthynas â'r fenter Swyddi Gwell yn Nes at Adref, sy'n dangos beth y gellir ei gyflawni gan y math hwnnw o weithio mewn partneriaeth.

Mae'r comisiwn gwaith teg y soniais amdano i fod i gyflwyno adroddiad yn ystod gwanwyn y flwyddyn nesaf, a bydd yn edrych ar yr ystyriaeth o'r pwerau sydd gan Weinidogion i ddatblygu gwaith teg, gan gynnwys mewn perthynas â datblygiad cyflog yn y gweithle yn fwy cyffredinol. Edrychaf ymlaen at gyfrannu at waith y comisiwn mewn perthynas â hynny. Fel Cwnsler Cyffredinol, mae sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu o fewn ei phwerau bob amser yn rhan o fy rôl, ond yn yr un modd, ei bod yn gweithredu hyd eithaf ei phwerau pan fydd angen iddi wneud hynny er mwyn cyflawni ei hamcanion polisi.

Bydd yn gwybod hefyd am y gwaith sy'n mynd rhagddo mewn perthynas â chaffael moesegol ar draws y Llywodraeth. Disgwylir i'r holl sefydliadau sy'n derbyn arian cyhoeddus ymrwymo i'r cod ymarfer caffael moesegol. Ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wedi bod yn ateb cwestiynau fel rhan o'i fenter newydd gyda'r contract economaidd. Mae cyflog a chyfranogiad a dilyniant yn elfennau allweddol o'r contract hwnnw fel rhan o'r agenda ehangach ar waith teg, a bydd gwaith y comisiwn yn dylanwadu ar hynny hefyd maes o law.

14:25

Mae'r ail gwestiwn gan Bethan Sayed.

The second question is from Bethan Sayed.

Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)
The European Union (Withdrawal) Bill

2. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru ar unrhyw ymgyfreitha yn y dyfodol sy'n deillio o wrthdaro ynghylch awdurdodaeth, o ganlyniad i Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael)? OAQ52281

2. What advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on any future litigation arising from jurisdiction conflicts, as a result of the European Union (Withdrawal) Bill? OAQ52281

I thank the Member for that question. The inter-governmental agreement on the EU withdrawal Bill agreed with the UK Government at the end of April provides a sound basis for our future working relationship. The agreement respects established constitutional conventions and, consistent with those, there is a commitment from all parties to seek to proceed by way of agreement.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'r cytundeb rhynglywodraethol ar y Bil ymadael â'r UE, a gytunwyd gyda Llywodraeth y DU ar ddiwedd mis Ebrill, yn darparu sail gadarn ar gyfer ein perthynas waith yn y dyfodol. Mae'r cytundeb yn parchu confensiynau cyfansoddiadol sefydledig, ac yn unol â'r rheini, ceir ymrwymiad gan bob ochr i geisio symud ymlaen drwy gytundeb.

Thank you for that answer. The exact parameters of what will be devolved and what will become newly reserved in terms of common framework policies under the terms of the EU withdrawal Bill have not been formally established, and what we do know is that the 24—now 26—areas acquiring common frameworks could increase without our consent. Wales has, of course, the courts to deal with these issues if they become the subject of litigation in future, but, under the joint jurisdictional arrangement, it is unclear where cases should be commenced and whether lawyers based in Wales will even be instructed by the parties in any future disputes. What steps are you as Counsel General taking to prepare for what is probably inevitable litigation?

Diolch am eich ateb. Nid yw union baramedrau'r hyn a fydd yn cael ei ddatganoli a'r hyn a fydd yn cael ei gadw o'r newydd o ran polisïau fframwaith cyffredin o dan delerau'r Bil ymadael â'r UE wedi eu sefydlu'n ffurfiol, a'r hyn a wyddom yw y gallai'r 24—26 bellach—o feysydd sy'n cael fframweithiau cyffredin gynyddu heb ein caniatâd. Mae gan Gymru, wrth gwrs, lysoedd i ymdrin â'r materion hyn pe baent yn dod yn destun ymgyfreitha yn y dyfodol, ond o dan y trefniant awdurdodaeth ar y cyd, nid yw'n glir lle y dylid cychwyn achosion ac a fydd cyfreithwyr yng Nghymru hyd yn oed yn cael eu cyfarwyddo gan y partïon mewn unrhyw anghydfod yn y dyfodol. Pa gamau rydych chi fel Cwnsler Cyffredinol yn eu cymryd i baratoi ar gyfer yr hyn a fydd, mae'n debyg, yn ymgyfreitha anochel?

Well, I take issue with the Member's assumption that this Assembly will not be required to consent to the matters that become the subject of framework discussions between the Governments. As she will know from previous statements that the Welsh Government has made, there are additional extra powers coming to this Assembly as a consequence of the agreement that the Government has reached, and there is a consent mechanism that is laid out in the inter-governmental agreement.

One of the issues that needs to be resolved in future discussions between the Governments is the content of the common frameworks that she mentions in her question. One of the dimensions of that is how disputes between Governments, as equal partners to that set of frameworks, are resolved in future. The mechanism for resolving those disputes is one of the issues that remains to be agreed between the Governments. The existing arrangements are not fit for purpose, and I'm sure she would agree with me wholeheartedly in relation to that.

She'll be aware of the new ministerial forum on EU negotiations, which exists for all four Governments to contribute to the negotiating position in relation to future EU discussions. And she may also be aware of the current review of the existing inter-governmental arrangements under the memorandum of understanding. That is now a document that is coming up to 20 years old and is in need of reform, and all four devolved nations are participating in that review. Our ambition is that we move to a shared governance model. She will be aware of the Government's position in relation to the creation of a UK Council of Ministers, which would exist to avoid disagreement where possible and to resolve disagreement where it arises. Again, fundamental to that is a question of a secretariat to support the work of the Council of Ministers, and a dispute resolution mechanism.

Wel, rwy'n anghytuno â rhagdybiaeth yr Aelod na fydd angen cydsyniad y Cynulliad hwn ar y materion a fydd yn destun trafodaethau fframwaith rhwng y Llywodraethau. Fel y gŵyr o ddatganiadau blaenorol a wnaed gan Lywodraeth Cymru, bydd pwerau ychwanegol yn dod i'r Cynulliad hwn o ganlyniad i'r cytundeb a sicrhawyd gan y Llywodraeth, a cheir mecanwaith cydsyniad a nodir yn y cytundeb rhynglywodraethol.

Un o'r materion y mae angen eu datrys mewn trafodaethau yn y dyfodol rhwng y Llywodraethau yw cynnwys y fframweithiau cyffredin y mae'n eu crybwyll yn ei chwestiwn. Un o ddimensiynau hynny yw sut y caiff anghydfodau rhwng Llywodraethau, fel partneriaid cyfartal yn y set honno o fframweithiau, eu datrys yn y dyfodol. Mae'r mecanwaith ar gyfer datrys yr anghydfodau hynny yn un o'r materion y mae'r Llywodraethau eto i gytuno arnynt. Nid yw'r trefniadau presennol yn addas at y diben, ac rwy'n siŵr y byddai'n cytuno'n llwyr â mi ynglŷn â hynny.

Fe fydd yn ymwybodol o'r fforwm gweinidogol newydd ar drafodaethau'r UE, sy'n bodoli fel y gall y pedair Llywodraeth gyfrannu at y safbwynt negodi mewn perthynas â thrafodaethau'r UE yn y dyfodol. Ac efallai hefyd ei bod yn ymwybodol o'r adolygiad presennol o'r trefniadau rhynglywodraethol sy'n bodoli eisoes o dan y memorandwm cyd-ddealltwriaeth. Mae'r ddogfen honno bellach bron yn 20 mlwydd oed ac mae angen ei diwygio, ac mae'r pedair gwlad ddatganoledig yn cymryd rhan yn yr adolygiad hwnnw. Ein huchelgais yw ein bod yn newid i fodel cydlywodraethu. Fe fydd yn ymwybodol o safbwynt y Llywodraeth mewn perthynas â chreu cyngor Gweinidogion y DU, a fyddai'n bodoli er mwyn osgoi anghytundeb lle bo modd ac i ddatrys anghydfod lle mae'n digwydd. Unwaith eto, mae'r cwestiwn o ysgrifenyddiaeth i gefnogi gwaith Cyngor y Gweinidogion, a mecanwaith datrys anghydfodau, yn allweddol yn hynny o beth.

Prynu Gorfodol Tir sy'n Eiddo i Lywodraeth Cymru
Compulsory Purchase of Welsh Government-owned Land

3. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i chael ynghylch prynu gorfodol tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru gan Lywodraeth y DU? OAQ52277

3. What advice has the Counsel General provided regarding the compulsory purchase of Welsh Government-owned land by the UK Government? OAQ52277

Mae fy swyddogion wedi ystyried y cwestiwn hwn. Y sefyllfa yw y caiff tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru ei gyfrif fel tir y Goron, ac felly nid oes modd i gorff arall y Goron ei gaffael o dan bwerau gorfodol heb ganiatâd Llywodraeth Cymru. 

This is a matter that my officials have considered. The position is that Welsh Government-owned land is classified as Crown land and, as such, cannot be acquired under compulsory powers by another Crown body without the consent of the Welsh Government.

Ocê. Diolch am hynny. Mae hynny'n helpu, achos rŷm ni wedi cael ar ddeall, o'r sefyllfa bresennol o ran tir Llywodraeth Cymru, eich bod chi wedi gwneud penderfyniad i beidio â chaniatáu i Baglan Moors gael ei ddatblygu ar gyfer carchar newydd. Wrth gwrs, rŷm ni'n croesawu hynny. Mae'r cyngor cyfreithio yr ŷm ni wedi ei dderbyn fel swyddfa yn dweud bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gallu hwyluso pryniant gorfodol, ond yn ôl beth rydw i'n ei gofio, nid oedd y cyngor hwnnw'n dweud bod angen cael cymeradwyaeth Llywodraeth Cymru i wneud hynny. Jest i gadarnhau, felly, er ei fod yn dir y Goron, mae'n rhoi, yn ôl y gyfraith wedyn, gofyniad arnynt i hwyluso proses lle yr ydych chi'n cael deialog wedyn, neu yn rhoi rhywbeth mewn statud, sydd yn sicrhau eich bod chi yn cael y drafodaeth honno, jest er mwyn gwneud yn siŵr, os bydd y mater hwn yn dod gerbron unwaith eto, ein bod yn deall bod pob proses yn eu lle. 

Okay. Thank you for that. It is helpful, because we are given to understand that the current position in terms of Welsh Government-owned land is that you've made a decision not to allow Baglan Moors to be developed for a new prison. Of course, we welcome that. The legal advice that we've received as an office states that the UK Government could enforce compulsory purchase, but from my recollection, that advice didn't state that there needed to be Welsh Government approval for them to do so. Just to confirm, therefore, although it is Crown land, in law, there is a requirement on the UK Government to facilitate a process where there would be a dialogue, or so there would be something in statute, to ensure that you would have that discussion, just to ensure that, if this issue arises once again, we should understand that all processes are properly in place.

14:30

Rydw i'n ceisio ateb cwestiynau pan rydw i'n gallu, gyda llaw. Mae pwerau sydd ar gael i Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol brynu yn orfodol yn deillio o Ddeddfau, ac nid oes dim yn y Ddeddf sy'n berthnasol yma—nid oes pwerau sy'n ymestyn at dir y Goron. Ond, ar ddiwedd y dydd, mae'r math yma o gwestiwn yn codi yn y llysoedd yn aml, a'r hyn sy'n bwysig cofio yw, petasai cynnig yn dod i brynu'n orfodol, buasai gallu Llywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud hynny yn rhywbeth y byddai'r llys yn penderfynu arno fe. Petasai corff y Goron, fel Llywodraeth Cymru, yn gwrthwynebu hynny, ein barn ni yn glir yw bod y gyfraith yn y cyd-destun hwnnw yn golygu y byddai'n rhaid i'r Gorchymyn hwnnw gael ei ddileu. 

I try to answer the questions when I can, by the way. The powers available to the UK Government on compulsory purchase emanate from Acts, and there is nothing in the Act that's relevant here—there are no powers that extend to Crown land. But, ultimately, this kind of question arises in the courts frequently, and what's important to bear in mind is that, if there was a proposal for compulsory purchase, the ability of the UK Government to do it would be something for the court to decide upon. If a Crown body, such as the Welsh Government, objected to that, our clear view is that the law in that context would insist that that Order would have to be rescinded.

Cyfreithiau yng Nghymru
Laws in Wales

4. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o sut y mae cyfreithiau yng Nghymru yn gymwys i'r Goron? OAQ52282

4. What assessment has the Counsel General made of how laws in Wales apply to the Crown? OAQ52282

I thank the Member for her question. The application of Assembly Acts and Welsh subordinate instruments of the Crown is an issue that forms part of the Government’s consultation on the draft Legislation (Wales) Bill. The consultation is open until 12 June, and I would encourage Members, if they haven't yet, to respond.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae cymhwyso Deddfau'r Cynulliad ac is-offerynnau Cymreig y Goron yn fater sy'n ffurfio rhan o ymgynghoriad y Llywodraeth ar y Bil Deddfwriaeth (Cymru) drafft. Mae'r ymgynghoriad ar agor tan 12 Mehefin, a buaswn yn annog Aelodau i ymateb os nad ydynt eisoes wedi gwneud.

Thank you, Counsel General. As you will know, currently, the Crown is automatically exempted under laws passed in this place unless the provision is explicitly included. In the draft Legislation (Wales) Bill there is a proposal to reverse this so that the Crown and all its property will be automatically subject to Welsh law. Can you explain the rationale for this proposed change and if you still intend to proceed? 

Diolch i chi, Gwnsler Cyffredinol. Fel y gwyddoch, ar hyn o bryd, mae'r Goron wedi'i heithrio'n awtomatig o dan ddeddfau a basiwyd yn y lle hwn oni bai bod y ddarpariaeth yn cael ei chynnwys yn benodol. Yn y Bil Deddfwriaeth (Cymru) drafft mae yna gynnig i wrthdroi hyn fel y bydd y Goron a'i holl eiddo yn ddarostyngedig i gyfraith Cymru yn awtomatig. A allwch chi esbonio'r rhesymeg dros y newid arfaethedig hwn ac a ydych yn dal i fwriadu bwrw ymlaen?

It is a matter on which I'm consulting, and it's a matter that I think is worthy for us to pursue. I'd be interested in hearing the views of consultees on the matter. This is a step that was taken, for example, in Scotland in 2010. As the Member rightly says, generally speaking the default position is that an Act does not bind the Crown unless it expressly states that it does. The Crown in that context is the Crown and also Governments, including the Welsh Government. Several Acts of the Assembly do, of course, expressly bind the Crown—tax legislation, for example, and the Renting Homes (Wales) Act 2016—and others are silent, and when they're silent you can assume that the Crown is not bound. 

The rationale for consulting and advocating this position is that it would put, beyond question, whether an Act binds the Crown and would create a new situation under which the law would, by default, apply to the Crown just as it applies to citizens, as the Member in her question implies. The rationale for doing that, firstly, is clarity, because if you approach an Act and have to know that it only applies to certain categories of organisations and citizens, that is not a clear and accessible reading of the Act. But that assumption, if you like, that the law applies to all is a common-sense assumption, and in a democracy we would all assume that all organisations and all parts of the state are subject to the law unless the law says otherwise. 

What I would like to make clear, though, is that in individual statutes in the future it will obviously be open to this legislature to reverse that presumption, and I would expect it to do that where circumstances require that as the right outcome. 

Mae'n fater rwy'n ymgynghori yn ei gylch, a chredaf ei fod yn fater sy'n deilwng i ni ei ddilyn. Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed barn yr ymgynghoreion ar y mater. Mae hwn yn gam a gymerwyd, er enghraifft, yn yr Alban yn 2010. Fel y dywed yr Aelod yn gywir, â siarad yn gyffredinol, y sefyllfa ddiofyn yw nad yw Deddf yn rhwymo'r Goron oni bai ei bod yn nodi'n benodol ei bod yn gwneud hynny. Y Goron yn y cyd-destun hwnnw yw'r Goron a Llywodraethau hefyd, gan gynnwys Llywodraeth Cymru. Mae nifer o Ddeddfau'r Cynulliad, wrth gwrs, yn rhwymo'r Goron yn benodol—deddfwriaeth dreth, er enghraifft, a Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016—ac mae eraill yn dawel, a phan fyddant yn dawel gallwch ragdybio nad yw'r Goron wedi'i rhwymo.

Y sail resymegol dros ymgynghori a hyrwyddo'r safbwynt hwn yw y byddai'n dangos, y tu hwnt i amheuaeth, a yw Deddf yn rhwymo'r Goron a byddai'n creu sefyllfa newydd lle byddai'r gyfraith, yn ddiofyn, yn gymwys i'r Goron yn union fel y mae'n gymwys i ddinasyddion, fel y mae'r Aelod yn awgrymu yn ei chwestiwn. Y sail resymegol dros wneud hynny, yn gyntaf, yw eglurder, oherwydd os ydych yn ystyried Deddf ac angen gwybod nad yw ond yn gymwys i gategorïau penodol o sefydliadau a dinasyddion, nid yw hwnnw'n ddarlleniad clir a hygyrch o'r Ddeddf. Ond mae'r rhagdybiaeth honno, os mynnwch, fod y gyfraith yn gymwys i bawb yn rhagdybiaeth synnwyr cyffredin, ac mewn democratiaeth byddai pawb ohonom yn rhagdybio bod pob sefydliad a phob rhan o'r wladwriaeth yn ddarostyngedig i'r gyfraith oni bai bod y gyfraith yn dweud fel arall.

Hoffwn egluro, fodd bynnag, mewn statudau unigol yn y dyfodol, y bydd y ddeddfwrfa hon yn rhydd i wrthdroi'r rhagdybiaeth honno, yn amlwg, a buaswn yn disgwyl iddi wneud hynny pan fydd amgylchiadau'n galw am hynny fel canlyniad cywir.

Wrth gwrs, mae'r gyfraith hefyd yn ymwneud â thiroedd y Goron yng Nghymru, sy'n cael eu dal gan Ystad y Goron, sydd heb ei datganoli o gwbl, ac sy'n gymhlethdod pellach yn hynny o beth. Mae Ystad y Goron yn codi rhywbeth fel £0.25 biliwn y flwyddyn o'i ystad yng Nghymru, sy'n cyfeirio nôl at y ddadl a gawsom ni ar ffracio. Pe bai ffracio yn digwydd yng Nghymru, byddai llawer o hyn yn digwydd ar Ystad y Goron ac ni fyddai ceiniog yn dod i Lywodraeth Cymru, a dweud y gwir, nac i bobl Cymru. A ydy hi'n bryd i ni gael y drafodaeth ehangach yma ynglŷn â gwaith y Goron yng Nghymru, Ystad y Goron, tiroedd y Goron a chyfraith sy'n ymwneud â'r Goron? Ac a ydy hi'n bryd efallai i'r Cynulliad cyfan gael trafodaeth ynglŷn â sut rŷm ni'n bwrw ymlaen, mewn ffordd sydd yn addas i'r unfed ganrif ar hugain, yn y ffordd rŷm ni'n ymwneud â'r Goron a'r arian a godir o gyfoeth naturiol Cymru ac a ddylai fod ar gael yn ei dro ar gyfer pobl Cymru?

Of course, the law also relates to Crown lands in Wales, which are held by the Crown Estate, which is not devolved in any way, and is a further complication in that regard. The Crown Estate raises some £0.25 billion a year from its estate in Wales, which refers back to the argument that we had about fracking. If fracking happened in Wales, much of it would happen on the Crown Estate, and there wouldn't be a penny coming to the Welsh Government, if truth be told, or to the people of Wales, indeed. Is it about time that we had this broader debate on the work of the Crown in Wales, the Crown Estate, the Crown lands, and laws related to the Crown? And is it time for the whole Assembly to have a debate on how we proceed, in a way that is appropriate for the twenty-first century, in our dealings with the Crown and the funds raised through the natural resources of Wales and should be available for the people of Wales?

14:35

Fel mae'r Aelod yn gwybod, rwyf newydd ateb y cwestiwn ynglŷn â'r ymgynghoriad ar Ddeddfau Cymru yn y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at gael ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw wrth yr Aelod, a fydd yn rhoi cyfle i fi gysidro ymhellach yr hyn y mae e wedi ei ddweud.

As the Member knows, I've just answered the question with regard to the consultation on Welsh laws for the future. I look forward to receiving the Member's response to that consultation, which will enable me to respond further to his question.

Counsel General, in your answer to Bethan Sayed, you made it quite clear that the Crown couldn't make compulsory purchase orders for land, but if they got a reversal that treats the Crown as the same as an individual, are you in a position to say that, actually, that could change that, or are we still in a position where the Crown cannot purchase that land?

Gwnsler Cyffredinol, yn eich ateb i Bethan Sayed, dywedasoch yn gwbl glir na allai'r Goron wneud gorchmynion prynu gorfodol am dir, ond pe baent yn cael dirymiad sy'n trin y Goron yr un fath ag unigolyn, a ydych mewn sefyllfa i ddweud y byddai hynny, mewn gwirionedd, yn gallu newid hynny, neu a ydym yn dal i fod mewn sefyllfa lle na all y Goron brynu'r tir hwnnw?

I thank the Member for that question and the opportunity to clarify the answer that I gave. The reversal in the legislative presumption, which the consultation sets out, would not affect the situation that I described to Bethan Sayed. The Bill would not change the meaning of the term 'Crown', for example, and it wouldn't have an effect on existing law. Just to reiterate: it reverses the presumption so that, in future, in order for the Crown and Government to be bound by statute, the Act will need to spell that out.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw a'r cyfle i egluro'r ateb a roddais. Ni fyddai dirymu'r rhagdybiaeth ddeddfwriaethol, a nodir gan yr ymgynghoriad, yn effeithio ar y sefyllfa a ddisgrifiais i Bethan Sayed. Ni fyddai'r Bil yn newid ystyr y term 'Coron', er enghraifft, ac ni fyddai'n effeithio ar gyfraith bresennol. Os caf ailadrodd: mae'n dirymu'r rhagdybiaeth, fel y bydd yn rhaid i'r Ddeddf yn y dyfodol nodi bod y Goron a'r Llywodraeth wedi'u rhwymo gan statud, er mwyn i hynny ddigwydd.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Thank you, Counsel General.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, ond ni dderbyniwyd unrhyw gwestiwn amserol.

The next item is the topical questions, but no topical questions have been accepted.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Awn felly at y datganiadau 90 eiliad. Vikki Howells.

We therefore move to the 90-second statements. Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. At the start of June, competitors from across the world gathered in the Portuguese city of Guimarães. They were there to compete in the fifteenth Aerobic Gymnastics World Championships. During the preceding age-group championships, team GB competitors included 11-year-old Seren Jones of Aberdare. This talented young gymnast was part of a team who made history by securing the AG1 silver medal. Their final score of 19.0 was the best ever group result for team GB. Congratulations to Seren and to her team mates: Lola, Bella, Molly and Nancy. 

Another aerobic gymnast from Aberdare, Emily James, also competed as part of another team and also qualified for the finals. Coming in sixth, they didn't receive a medal, but I also want to recognise their achievement in making sporting history for the British team. 

Whilst celebrating the success of these Cynon Valley girls at the 2018 championships, I also want to note their remarkable talent and the training and dedication that enable them to excel. When we regularly hear about the problems of children and young people, girls in particular, not taking part in enough physical exercise, it is good to be able to praise these first-rate role models. I hope these gymnasts compete and win in future championships and I hope you will all join with me in offering them our congratulations and best wishes. 

Diolch, Lywydd. Ar ddechrau mis Mehefin, daeth cystadleuwyr o bob cwr o'r byd at ei gilydd yn ninas Guimarães ym Mhortiwgal. Roeddent yno i gystadlu ym mhymthegfed Pencampwriaeth Gymnasteg Aerobig y Byd. Yn ystod y pencampwriaethau grŵp oedran blaenorol, roedd cystadleuwyr tîm Prydain yn cynnwys Seren Jones, merch 11 oed o Aberdâr. Roedd y gymnastwraig ifanc dalentog hon yn rhan o dîm a lwyddodd i greu hanes drwy sicrhau'r fedal arian AG1. Eu sgôr terfynol o 19.0 oedd y canlyniad grŵp gorau erioed i dîm o Brydain. Llongyfarchiadau i Seren a gweddill ei thîm: Lola, Bella, Molly a Nancy.

Roedd gymnastwraig aerobig arall o Aberdâr, Emily James, hefyd yn cystadlu fel rhan o dîm arall ac fe gyrhaeddodd hithau'r rownd derfynol hefyd. Ni chawsant fedal gan eu bod wedi dod yn chweched, ond rwyf hefyd eisiau cydnabod eu cyflawniad yn creu hanes yn y byd chwaraeon i dîm Prydain.

Wrth ddathlu llwyddiant y merched hyn o Gwm Cynon ym mhencampwriaethau 2018, rwyf hefyd eisiau nodi eu doniau rhyfeddol a'r hyfforddiant a'r ymroddiad sy'n eu galluogi i ragori. Pan fyddwn yn clywed yn rheolaidd am y problemau sy'n deillio o'r ffaith nad yw plant a phobl ifanc, a merched yn arbennig, yn cymryd rhan mewn digon o ymarfer corff, mae'n dda gallu canmol modelau rôl o'r radd flaenaf fel hyn. Gobeithio y bydd y gymnastwyr hyn yn cystadlu ac yn ennill mewn pencampwriaethau yn y dyfodol a gobeithio y gwnewch ymuno â mi i'w llongyfarch a dymuno'r gorau iddynt.

5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Adnewyddu Trefol
5. Welsh Conservatives Debate: Urban Renewal

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Yr eitem nesaf, felly, yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar adnewyddu trefol ac rwy'n galw ar David Melding i wneud y cynnig.

The next item, therefore, is the Welsh Conservative debate on urban renewal and I call on David Melding to move the motion.

Cynnig NDM6734 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi pwysigrwydd ardaloedd trefol yng Nghymru fel peiriannau o dwf economaidd, dysgu a chreadigrwydd.

2. Yn credu bod gofyn am strategaeth genedlaethol uchelgeisiol ar gyfer adfywio trefol yng Nghymru a fyddai'n helpu i wneud ein trefi a'n dinasoedd yn addas ar gyfer yr 21ain ganrif.

3. Yn croesawu papur gwyn Ceidwadwyr Cymru, 'Dinasoedd Byw', sy'n ceisio adeiladu dinasoedd ac ardaloedd trefol sy'n gynhwysol yn gymdeithasol, yn gynaliadwy'n amgylcheddol, ac wedi’u seilio ar yr egwyddor o sicrhau iechyd a llesiant dinasyddion. 

Motion NDM6734 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the importance of Wales’s urban areas as engines of economic growth, learning and creativity.

2. Believes that there is a requirement for an ambitious national strategy for urban renewal in Wales which would help make our towns and cities fit for the 21st Century.

3. Welcomes the Welsh Conservative white paper entitled ‘Liveable Cities’, which aims to build cities and urban areas that are socially inclusive, environmentally sustainable, and that are built on the principle of the health and well-being of citizens.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. Indeed, I am delighted to move the motion and open this debate this afternoon. For the first time in history, most of the world's population live in urban communities. In 2010 it was calculated that around 66 per cent of the Welsh population lived in its urban areas and this percentage has continued to grow year on year. This really should be no surprise to any of us as cities and towns are centres of enterprise, innovation and learning. They generate wealth and improve living standards, while providing the network and interaction that make us more creative and more productive.

The concentration of talent and creativity makes cities engines of innovation and engines of economic growth—places that we should celebrate, and it is in this spirit that we've brought forward point 1 of our motion this afternoon, which seeks to recognise the importance of Wales's urban areas. For that reason, I'm rejecting the Welsh Government's amendment, which we consider, for this afternoon's purposes, to be too broad. Rural areas certainly need full treatment, and complementary treatment, but that primarily comes through rural policy, and today I really want to focus on the urban challenges and opportunities that are before us.

I would say that, in towns and cities in Wales, we're not yet receiving the level of vision and ambition that we need from the Government to drive our country forward to reach its maximum potential. We in the Welsh Conservatives have recognised this, and we've put forward our vision to create towns and cities that are fit for the twenty-first century. We believe that it is essential to create liveable cities and urban areas that are good for the economy, socially inclusive, environmentally sustainable, and are built on the principle of the health and well-being of our citizens. They need to offer the quality of life and opportunity that not only makes citizens want to live in them, but also make businesses want to invest, and for those businesses to come from near and far.

We have the opportunity to attract highly skilled young people who are currently squeezed out of London and the overheated south-east of England. I really do believe that both the cities along the south Wales coastline but also the urban areas in north Wales have a great potential here when there’s so much talent that is just not going to have the level of economic and social opportunity that they would want in London and the south-east. It is a great opportunity. It’s one of the world’s most overheated economic areas, and we should be seeing it as a resource, as many cities in the north of England are currently doing. We’ve got a wonderful environment in cities like Newport, Cardiff and Swansea, so the great cities of Wales must be centres of excellence for our young people, and tomorrow’s social, creative and business entrepreneurs. We can build new, modern, state-of-the-art, twenty-first century cities that then set the bar for other cities in Europe, Asia and America, if we have a really ambitious vision. Given the optimum size, in many ways, of our cities, we can really stretch the standards that we want to see for modern living.

In Wales, however, we are still yet to see the significant economic growth that has materialised in many other cities across the UK. I’ve already mentioned London, but, more particularly for us, Manchester, Birmingham and Edinburgh, but also I could mention Leeds and Sheffield. These cities are not really our competitors—I think there are so many opportunities there—but they have shown more enterprise and ambition in the way they are moving forward, and we do not want to be left behind.

Now, it is the case that with the advent of the Cardiff and Swansea region city deals, and that co-operation between the UK and Welsh Government, we are seeing greater opportunity and greater ambition, and I do very much welcome that. But whilst these deals are highly significant, and obviously welcome, they also present big challenges, because we need to revamp our urban policy and our vision so that we see the sort of growth that we really want to energise and fully benefit our citizens, and also be sustainable.

Diolch yn fawr, Lywydd. Yn wir, rwy'n falch iawn o wneud y cynnig ac agor y ddadl hon y prynhawn yma. Am y tro cyntaf mewn hanes, mae'r rhan fwyaf o boblogaeth y byd yn byw mewn cymunedau trefol. Yn 2010, cyfrifwyd bod tua 66 y cant o boblogaeth Cymru yn byw yn ei hardaloedd trefol ac mae'r ganran hon wedi parhau i dyfu o flwyddyn i flwyddyn. Ni ddylai hyn fod yn syndod i'r un ohonom mewn gwirionedd gan fod dinasoedd a threfi yn ganolfannau menter, arloesi a dysgu. Maent yn creu cyfoeth ac yn gwella safonau byw, tra'n darparu rhwydwaith a rhyngweithiad sy'n ein gwneud yn fwy creadigol ac yn fwy cynhyrchiol.

Mae'r crynhoad o dalent a chreadigrwydd yn gwneud dinasoedd yn beiriannau arloesi ac yn beiriannau twf economaidd—lleoedd y dylem eu dathlu, ac yn yr ysbryd hwnnw rydym wedi cyflwyno pwynt 1 ein cynnig y prynhawn yma, sy'n ceisio cydnabod pwysigrwydd ardaloedd trefol Cymru. Am y rheswm hwnnw, rwy'n gwrthod gwelliant Llywodraeth Cymru, gan ein bod yn ei ystyried yn rhy eang i ddibenion y prynhawn yma. Yn sicr, mae angen triniaeth lawn, a thriniaeth gydategol, ar ardaloedd gwledig, ond daw hynny'n bennaf drwy'r polisi gwledig, a heddiw, rwyf eisiau canolbwyntio o ddifrif ar yr heriau a'r cyfleoedd trefol sydd ger ein bron.

Buaswn yn dweud nad ydym, mewn trefi a dinasoedd yng Nghymru, yn derbyn y lefel o weledigaeth ac uchelgais rydym ei hangen gan y Llywodraeth i alluogi ein gwlad i gyrraedd ei photensial llawn. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig wedi cydnabod hyn, ac rydym wedi cyflwyno ein gweledigaeth i greu trefi a dinasoedd sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rydym yn credu ei bod yn hanfodol creu dinasoedd y gellir byw ynddynt ac ardaloedd trefol sy'n dda i'r economi, sy'n gynhwysol yn gymdeithasol, sy'n amgylcheddol gynaliadwy, ac sydd wedi'u hadeiladu ar egwyddor iechyd a llesiant ein dinasyddion. Mae angen iddynt gynnig yr ansawdd bywyd a'r cyfleoedd sy'n gwneud i ddinasyddion fod eisiau byw ynddynt, ond hefyd sy'n gwneud i fusnesau fod eisiau buddsoddi, ac i'r busnesau hynny ddod o bell ac agos.

Mae gennym gyfle i ddenu pobl ifanc fedrus iawn sydd ar hyn o bryd yn cael eu gwthio allan o Lundain a rhanbarth gorboeth de-ddwyrain Lloegr. Rwy'n credu o ddifrif fod gan y dinasoedd ar hyd arfordir de Cymru, yn ogystal â'r ardaloedd trefol yng ngogledd Cymru, botensial mawr yma pan fo cymaint o dalent na fydd yn cael yr un lefel o gyfle economaidd a chymdeithasol ag y byddent yn dymuno ei chael yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr. Mae'n gyfle gwych. Mae'n un o'r ardaloedd economaidd mwyaf gorboeth yn y byd, a dylem fod yn edrych arni fel adnodd, fel y mae llawer o ddinasoedd yng ngogledd Lloegr yn ei wneud yn barod. Mae gennym amgylchedd gwych mewn dinasoedd fel Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe, felly mae'n rhaid i ddinasoedd mawr Cymru fod yn ganolfannau rhagoriaeth ar gyfer ein pobl ifanc, ac entrepreneuriaid cymdeithasol, creadigol a busnes yfory. Gallwn adeiladu dinasoedd newydd, modern o'r radd flaenaf ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a fydd wedyn yn gosod y bar ar gyfer dinasoedd eraill yn Ewrop, Asia ac America, os oes gennym weledigaeth uchelgeisiol iawn. O ystyried maint optimwm, mewn llawer o ffyrdd, ein dinasoedd, gallwn ymestyn y safonau rydym eisiau eu gweld ar gyfer bywyd modern.

Yng Nghymru, fodd bynnag, nid ydym eto wedi gweld y twf economaidd sylweddol sydd wedi'i wireddu mewn llawer o ddinasoedd eraill ledled y DU. Rwyf eisoes wedi crybwyll Llundain, ond yn fwy penodol i ni, Manceinion, Birmingham a Chaeredin, ond hefyd gallwn grybwyll Leeds a Sheffield. Nid ein cystadleuwyr ni yw'r dinasoedd hyn mewn gwirionedd—credaf fod cymaint o gyfleoedd yno—ond maent wedi dangos mwy o fenter ac uchelgais yn y ffordd y maent yn symud ymlaen, ac nid ydym eisiau cael ein gadael ar ôl.

Nawr, gyda dyfodiad bargeinion dinesig Caerdydd ac Abertawe, a'r cydweithrediad hwnnw rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, mae'n wir ein bod yn gweld mwy o gyfle a mwy o uchelgais, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Ond er bod y bargeinion hyn yn arwyddocaol iawn, ac yn amlwg i'w croesawu'n fawr, maent hefyd yn creu heriau mawr, oherwydd rydym angen ailwampio ein polisi trefol a'n gweledigaeth fel ein bod yn gweld y math o dwf rydym ei eisiau mewn gwirionedd i rymuso a bod o fudd llawn i'n dinasyddion, yn ogystal â bod yn gynaliadwy.

14:40

Would the Member give way?

A wnaiff yr Aelod ildio?

I thank the Member. I’ll have some kind words to say about what he is proposing later on, but just on this particular issue—he’s mentioned the city deals. Doesn’t he see that the city deals that are being promoted by his own Government in Westminster actually don’t really take into account the sustainability agenda that this debate and, to be fair, the paper that has been published try and address?

Diolch i'r Aelod. Bydd gennyf rai geiriau caredig i'w dweud am yr hyn y mae'n ei gynnig yn nes ymlaen, ond ar y mater penodol hwn—mae wedi sôn am y bargeinion dinesig. Onid yw'n gweld nad yw'r bargeinion dinesig sy'n cael eu hyrwyddo gan ei Lywodraeth ei hun yn San Steffan yn ystyried yr agenda gynaliadwyedd y mae'r ddadl hon ac i fod yn deg, y papur a gyhoeddwyd, yn ceisio mynd i'r afael â hi mewn gwirionedd?

Well, it needs to be at the heart of that vision, and I certainly think that the greater scope it offers for planning and regional development is very, very important. But our vision is, as you say, set out in that paper, and we think it’s fully compatible with the co-operation we’re seeing between the UK and the Welsh Government.

But we have seen, perhaps to highlight the concern reflected in Simon’s comments, that in many cities around the world a lack of innovation and sustainable planning has too often left the blight of deprivation, overcrowding and urban sprawl. So, we do need more effective planning policies, and I know that that’s a subject of policy development at the moment, which we are going to play an active part in developing.

So, as I said, our cities need to belong to all the people of Wales, which includes those in the rural areas, and there need to be these engines of growth, creativity and learning, and above all, they must be putting people first. Our White Paper puts forward our policy proposals to transform our communities by enhancing the great urban inheritance that we have had passed to us, but, to add to that, a new sense of ambition for the future, and I use this concept of liveability as being at the heart of an effective urban strategy, and our document is titled 'Liveable Cities: a strategy for Welsh urban renewal'. It introduces 25 policy proposals to transform our urban environments. 

Wel, mae angen iddi fod yn ganolog i'r weledigaeth honno, ac rwy'n sicr yn credu bod y cwmpas mwy y mae'n ei gynnig ar gyfer cynllunio a datblygu rhanbarthol yn bwysig iawn. Ond mae ein gweledigaeth ni, fel y dywedwch, wedi'i nodi yn y papur hwnnw, ac rydym yn credu ei bod yn hollol gydnaws â'r cydweithrediad rydym yn ei weld rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru.

Ond i dynnu sylw at y pryder a adlewyrchwyd yn sylwadau Simon efallai, rydym wedi gweld yn rhy aml fod diffyg arloesi a chynllunio cynaliadwy wedi arwain at felltith amddifadedd, gorlenwi a blerdwf trefol mewn nifer o ddinasoedd o gwmpas y byd. Felly, rydym angen polisïau cynllunio mwy effeithiol, a gwn fod hynny'n destun datblygu polisi ar hyn o bryd, a byddwn yn chwarae rhan weithredol yn ei ddatblygu.

Felly, fel y dywedais, mae angen i'n dinasoedd berthyn i holl bobl Cymru, sy'n cynnwys y rhai mewn ardaloedd gwledig, ac mae angen y peiriannau twf, creadigrwydd a dysgu hyn, ac yn anad dim, mae'n rhaid iddynt roi pobl yn gyntaf. Mae ein Papur Gwyn yn cyflwyno ein cynigion polisi i drawsnewid ein cymunedau drwy wella'r etifeddiaeth drefol wych a drosglwyddwyd i ni, ond i ychwanegu at hynny ymdeimlad newydd o uchelgais ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n defnyddio'r cysyniad hwn o addasrwydd ar gyfer byw ynddynt fel rhan ganolog o strategaeth drefol effeithiol, a theitl ein dogfen yw 'Dinasoedd Byw: strategaeth adnewyddu trefol Cymru'. Mae'n cyflwyno 25 o gynigion polisi i drawsnewid ein hamgylcheddau trefol.

14:45

Thank you for giving way. I certainly support the liveable cities agenda, but there is a thorny public policy dilemma we need to engage with. There's good evidence to show that cities grow often at the expense of outlying areas. It often is a zero-sum game. So, what is the thinking on what can be done to help the left-behind areas?

Diolch i chi am ildio. Rwy'n sicr yn cefnogi'r agenda dinasoedd byw, ond mae yna broblem anodd yn ymwneud â pholisi cyhoeddus y mae angen i ni fynd i'r afael â hi. Mae yna dystiolaeth dda i ddangos bod dinasoedd yn tyfu ar draul ardaloedd pellennig yn aml. Mae'n gêm swm sero yn aml. Felly, beth yw'r farn ar yr hyn y gellir ei wneud i helpu'r ardaloedd sydd wedi cael eu gadael ar ôl?

We've not just published a strategy for cities; it's very important that we emphasise urban areas and you can look at the south Wales Valleys area as being, potentially, a more interconnected urban area. If you're looking at Swansea and then stretching across to Llanelli and beyond, it is very important. I accept that there is a danger you can suck too much into the core of these city regions, and that's something that certainly good planning must ensure that we avoid.

So, anyway, our policies cover the short, medium and long term and address four key themes of lifestyle, transport, housing and design. I should say that that detail on our housing policy will be fleshed out in a separate strategy document that we'll publish in the autumn. But, anyway, the areas that we've look at include parks and green spaces, internet connectivity, cycling and walking, electric vehicles, energy efficiency in housing, and increased tree coverage and green roofs. I was delighted that, in Cardiff University's sustainability strategy, they emphasise the need for greater biodiversity across their estate, not just in the green areas and their gardens but in green roofs. So, that's something that we want to see our universities leading in many respects.

As to the heart of the commitments that we have—as I said, there are 25—perhaps the core ones could be taken to be to make Cardiff the UK's first carbon neutral city. I do think that by marketing Cardiff in this way and leading the way, rather than waiting 10 years and then do what we have to do because of public pressure and what other cities are doing, we can really be ahead of the game and use it to project Cardiff's image as a forward-looking city. We want to pilot a city-wide single-use plastic ban in Wales and we're open to offers of where that should be. We want to ensure that all commercial developments over 1,000 sq m must have green roofing for at least 50 per cent of the total roof area of the development. A lot of cities around North America and Europe are now doing this and I point to Sheffield in the UK as a leader in this area. We want publicly owned urban brownfield sites to be provided at a discount to develop urban eco quarters. These would be housing developments with shared gardens that are high density, sustainable and provide for a mixture of tenures. I talked earlier about co-operatives, and this would be a key area for them, I think. We want to develop clean air zones in Newport, Swansea, Cardiff and Wrexham. And finally, can I just say that we aim to co-ordinate our urban policies so that more of Wales's busiest streets can become pedestrian zones?

So, that's our strategy. Can I just say that I think we've provided a very coherent vision of the way forward? And, therefore, I will not be supporting Plaid Cymru's amendment 2, but I will support amendment 3, which does touch upon a very important issue relating to urban strategy. We're happy to incorporate that as we find it constructive. So, I'm delighted to initiate this debate this afternoon, Llywydd, and I look forward for Member's contributions. 

Nid cyhoeddi strategaeth ar gyfer dinasoedd yn unig a wnaethom; mae'n bwysig iawn ein bod yn pwysleisio ardaloedd trefol a gallwch edrych ar ardal Cymoedd de Cymru fel ardal sydd, o bosibl, yn ardal drefol fwy cydgysylltiedig. Os edrychwch ar Abertawe ac ymestyn ar draws i Lanelli a thu hwnt, mae'n bwysig iawn. Rwy'n derbyn bod yna berygl y gallwch sugno gormod i graidd y dinas-ranbarthau hyn, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i gynllunio da sicrhau ein bod yn ei osgoi.

Felly, beth bynnag, mae ein polisïau yn ymwneud â'r tymor byr, y tymor canolig a'r tymor hir ac yn mynd i'r afael â phedair thema allweddol sef ffordd o fyw, trafnidiaeth, tai a dylunio. Dylwn ddweud y bydd y manylion hynny ar ein polisi tai yn cael mwy o sylw mewn dogfen strategaeth ar wahân y byddwn yn ei chyhoeddi yn yr Hydref. Ond beth bynnag, mae'r meysydd rydym wedi edrych arnynt yn cynnwys parciau a mannau gwyrdd, cysylltedd rhyngrwyd, beicio a cherdded, cerbydau trydan, effeithlonrwydd ynni mewn tai, a chynyddu'r nifer o goed a thoeau gwyrdd. Roeddwn yn falch iawn o weld bod strategaeth gynaliadwyedd Prifysgol Caerdydd yn pwysleisio'r angen am fwy o fioamrywiaeth ar draws eu hystâd, nid yn unig yn yr ardaloedd gwyrdd a'u gerddi ond mewn toeau gwyrdd. Felly, dyna rywbeth rydym eisiau gweld ein prifysgolion yn ei arwain ar sawl ystyr.

Wrth wraidd yr ymrwymiadau sydd gennym—fel y dywedais, mae yna 25—efallai y gellid ystyried bod y rhai craidd yn anelu at sicrhau mai Caerdydd yw dinas garbon niwtral gyntaf y DU. Drwy farchnata Caerdydd yn y ffordd hon ac arwain y ffordd, yn hytrach nag aros 10 mlynedd ac yna gwneud yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud oherwydd pwysau cyhoeddus a'r hyn y mae dinasoedd eraill yn ei wneud, rwy'n credu y gallwn fod ar y blaen go iawn a defnyddio hyn i hybu delwedd Caerdydd fel dinas sy'n edrych tua'r dyfodol. Rydym eisiau treialu gwaharddiad dinas gyfan ar blastig untro yng Nghymru ac rydym yn agored i gynigion o ran lle y dylid cynnal treial o'r fath. Rydym eisiau sicrhau bod gan bob datblygiad masnachol dros 1,000 metr sgwâr do gwyrdd dros o leiaf 50 y cant o gyfanswm arwynebedd to'r datblygiad. Mae llawer o ddinasoedd o gwmpas Gogledd America ac Ewrop bellach yn gwneud hyn a hoffwn gyfeirio at Sheffield yn y DU fel arweinydd yn y maes. Rydym eisiau i safleoedd tir llwyd trefol dan berchnogaeth gyhoeddus gael eu darparu ar ostyngiad er mwyn datblygu ardaloedd eco trefol. Byddai'r rhain yn ddatblygiadau tai â gerddi a rennir, sy'n ddatblygiadau dwysedd uchel, cynaliadwy ac yn cynnig cymysgedd o ddeiliadaethau. Siaradais yn gynharach am fentrau cydweithredol, ac rwy'n credu y byddai hwn yn faes allweddol ar eu cyfer. Rydym eisiau datblygu parthau aer glân yng Nghasnewydd, Abertawe, Caerdydd a Wrecsam. Ac yn olaf, a gaf fi ddweud ein bod yn anelu i gydgysylltu ein polisïau trefol fel y gall mwy o strydoedd prysuraf Cymru ddod yn barthau cerddwyr?

Felly, dyna ein strategaeth. A gaf fi ddweud fy mod yn credu ein bod wedi darparu gweledigaeth gydlynol iawn o'r ffordd ymlaen? Ac felly, ni fyddaf yn cefnogi gwelliant 2 Plaid Cymru, ond byddaf yn cefnogi gwelliant 3, sy'n cyffwrdd â mater pwysig iawn mewn perthynas â strategaeth drefol. Rydym yn hapus i ymgorffori hwnnw gan ein bod yn ei ystyried yn adeiladol. Felly, rwy'n falch iawn o gychwyn y ddadl hon y prynhawn yma, Lywydd, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James.

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Housing and Regeneration to move formally amendment 1, tabled in the name of Julie James.

Gwelliant 1—Julie James

Dileu pwyntiau 2 a 3 a rhoi yn eu lle:

Yn nodi pwysigrwydd cefnogi cymunedau ledled Cymru, rhai trefol a gwledig, i sicrhau eu bod yn ddeniadol i fuddsoddi, gweithio, byw, ymweld ac astudio ynddynt.

Yn credu bod cefnogi twf cynhwysol a chreu cymunedau cydnerth y mae’n bosib byw ynddynt yn galw am ddull ar y cyd o fynd i’r afael ag ymyriadau allweddol, gan gynnwys datblygu economaidd, buddsoddiadau adfywio, trafnidiaeth, datblygu seilwaith, cynllunio a sgiliau.

Yn nodi bod Cynllun Gweithredu Economaidd diweddar Llywodraeth Cymru, Cronfa Buddsoddi Cymru mewn Adfywio, Cynllun Gweithredu Tasglu’r Cymoedd ac ymgynghoriad y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn sail ar gyfer dull trawslywodraethol gwirioneddol i gefnogi twf cynhwysfawr a chreu cymunedau cydnerth, y mae’n bosibl byw ynddynt.

Yn cydnabod pwysigrwydd cydweithio â phartneriaid gan gynnwys awdurdodau lleol, rhanbarthau bargeinion dinesig a thwf, cymdeithasau tai, Trafnidiaeth Cymru a Banc Datblygu Cymru i hyrwyddo’r broses o greu lle. 

Amendment 1—Julie James

Delete points 2 and 3 and replace with:

Notes the importance of supporting communities across all parts of Wales, both urban and rural, to ensure that they are attractive to invest, work, live, visit and study in.

Believes that supporting inclusive growth and building resilient, liveable communities requires a joined up approach to key interventions including economic development, regeneration investment, transport, infrastructure development, planning and skills.

Notes the Welsh Government’s recent Economic Action Plan, Targeted Regeneration Investment Fund, Valleys Taskforce Delivery Plan and National Development Framework consultation as the basis for a genuinely cross-government approach to supporting inclusive growth and building resilient, liveable communities.

Recognises the importance of working with partners including local authorities, city and growth deal regions, housing associations, Transport for Wales and the Development Bank of Wales to promote effective place-making. 

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Galwaf ar Simon Thomas, felly, i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Simon Thomas.

I call on Simon Thomas, therefore, to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Simon Thomas.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ym mhwynt 3, dileu 'croesawu' a rhoi 'nodi' yn ei le.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf aer glân i fynd i’r afael â lefelau anghyfreithlon a pheryglus o lygredd aer yn ninasoedd Cymru.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

In point 3, replace 'welcomes' with 'notes'.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on Welsh Government to introduce a clean air Act to tackle illegal and dangerous levels of air pollution in Wales’s cities.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. Os caf i ddechrau, er gwaethaf ein gwelliant ni, drwy groesawu'r drafodaeth rŷm ni'n ei chael heddiw. Nid wyf i'n meddwl ei bod yn briodol ein bod ni'n croesawu'n ffurfiol papur sydd wedi cael ei gynhyrchu gan unrhyw blaid, mewn ffordd, ond rwy'n croesawu'r drafodaeth, rwy'n croesawu'r hyn sydd yn y papur ac nid oes gennyf i ddim byd y byddwn i'n bersonol yn anghytuno ag e yn y papur.

Thank you, Llywydd. I start, despite our amendment, by welcoming the debate that we’re having this afternoon. I don’t think it’s appropriate that we formally welcome a paper produced by any party, but I do welcome the debate and I welcome what’s contained within the paper, and I have nothing that I would personally disagree with.

14:50

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Mae yna ambell le lle byddwn i yn mynd ymhellach, yn enwedig ym maes ynni adnewyddol, ond rwy'n croesawu’r ffaith ein bod ni'n cael trafodaeth integredig ar sut mae'r gwahanol elfennau yma yn adeiladu i mewn i amgylchedd trefol mwy iach a mwy buddiol i'n dinasyddion ni. Rwyf i am bwysleisio 'trefol'. Mae teitl y papur yn sôn am ddinasoedd, ond, a dweud y gwir, nid oes gyda ni ddinasoedd yng Nghymru; trefi mawr sydd gyda ni yng Nghymru i bob pwrpas. Efallai y bydd pobl Caerdydd yn anghytuno, ond, o safbwynt patrwm datblygiad gorllewin Ewrop, trefi mawr yn benodol sydd gyda ni yng Nghymru. Ond, yn bwysicach, trwy dde Cymru a hefyd mewn rhannau o ogledd Cymru, cyfres o drefi yn ymwneud â'i gilydd, ac mae cysylltedd rhwng y trefi yna a chadw cydbwysedd amgylcheddol o dan Ddeddf cenedlaethau’r dyfodol yn hollbwysig yn y cyd-destun hynny. Mae syniadau yn y papur yma—rhai newydd, rhai hen. Nid oes dim byd yn bod ar hen syniadau. Os nad ydyn nhw wedi cael eu gweithredu eisoes, ar bob cyfrif ailgylchwch y syniadau nes eu bod nhw'n cael eu gweithredu. 

Y prif feirniadaeth sydd gyda fi o hyn—ac fe gaf i hwn mas o'r ffordd cyn bod yn fwy adeiladol—yw ei fod yn cael ei awgrymu gan blaid sydd wedi bod mewn Llywodraeth am wyth mlynedd yn San Steffan a heb wneud unrhyw gynnydd ar rai o'r pwyntiau yma. Felly, mae gorboethi dinas Llundain yn dal i fynd ymlaen o dan gyfundrefn macro-economaidd y blaid bresennol. Mae'r cwynion a'r atebion ynglŷn â datblygu seilwaith cerbydau trydan, er enghraifft, yn amlwg, ond eto nid ydym ni wedi gweld unrhyw ddatblygiad neu brin fuddsoddiad yng Nghymru o Lywodraeth San Steffan yn y maes yma. Mae'r gagendor rhwng y syniadau yn y papur yma a rhai o weithredoedd go iawn y Llywodraeth a'r Blaid Geidwadol yn Llywodraeth San Steffan yn rhywbeth i'w weld. Ond, rwy'n gosod hynny i fyny i bobl sylwi arno a gwneud eu sylwadau eu hunain. 

Fel mae prif welliant Plaid Cymru yn ei wneud yn glir, rydym ni am ychwanegu—ac rwy'n falch bod David Melding wedi derbyn bod hwn yn rhywbeth adeiladol—angen am Ddeddf awyr glân ehangach yng Nghymru. Byddai hynny'n effeithio ar bob rhan o Gymru, wrth gwrs. Mae yna agweddau yn y papur y mae'n dda gennyf i eu gweld. Jest i gymryd un enghraifft, mae'r papur yn sôn am fonitro awyr tu fas i feithrinfeydd ac ysgolion ac ati. Rwy'n cefnogi hynny. Rwyf wedi sôn am hynny fy hunan. Y cwestiwn yw: beth ydych chi'n gwneud ar ôl ichi fonitro? Pa gamau wedyn ydych chi'n eu defnyddio i sicrhau bod yr awyr yn cael ei glanhau? Achos rwy'n amau, pe byddem ni'n gwneud monitro bywyd go iawn, yn y funud, yn yr eiliad, y byddem ni'n gweld y monitro rydym ni'n ei weld yn y ffigurau cyhoeddus. Mae yna ansawdd awyr gwael iawn tu fas i rai o'r llefydd lle mae ein pobl fwyaf bregus ni—pobl ifanc i ysgolion a phobl hŷn i ysbytai—yn mynd. Y cwestiwn yw: beth ydych chi'n gwneud i weithredu hynny? Dyna pam rŷm ni'n sôn am yr angen am Ddeddf awyr glân i Gymru yn fwy eang, ac nid yn unig i greu y parthau awyr glân roedd David Melding yn sôn amdano, ond i roi hawliau i gymunedau hefyd i fynnu'r wybodaeth yna a defnyddio'r wybodaeth honno i chwilio am welliant yn yr ansawdd awyr lleol. 

Rhaid gwneud yn siŵr hefyd fod gan awdurdodau lleol, sydd yn gyndyn iawn ar hyn o bryd yng Nghymru i fentro ar unrhyw fath o bris i dalu naill ai i barcio neu i deithio drwy ddinasoedd ar adegau gwahanol—. Nid yw hynny'n cael ei drafod yn y papur, er bod David Melding wedi crybwyll hwn yn y gorffennol yn y Siambr, rwy'n meddwl. Os ydym ni am fynd i'r afael â rhai o'r problemau yma, mae'n rhaid i ni fynd yn syth i'r afael â'r ffaith fod lorïau mawr disel yn mynd drwy ganol ein dinasoedd ni ar yr adeg pan fo plant yn cerdded i'r ysgol. Mae'n rhaid stopio hynny rhyw ffordd neu ei gosbi mewn ffordd nes bod dewisiadau amgen economaidd yn dod yn ei le. Felly, dyna pam yr ydym ni am annog strategaeth fwy eang ynglŷn ag awyr iach tu fewn i'r cyd-destun hynny.

Fe wnaf i fennu jest drwy ganu trwmped Plaid Cymru, wrth gwrs, fel y byddech chi'n disgwyl mewn dadl fel hon. Rwy'n falch iawn fod y Ceidwadwyr yn sôn am y pethau hyn; mae Plaid Cymru wedi sôn am nifer ohonyn nhw ers rhai blynyddoedd. Ond, yn fwy na hynny, rŷm ni yn fodlon, er yn wrthblaid, i fynd i mewn i drafod gyda Llywodraeth Cymru i roi arian tuag at ateb rhai o'r problemau hyn. Felly, mae £2 filiwn wedi cael ei glustnodi ar gyfer datblygu seilwaith cerbydau trydan drwy Gymru, ac mae £0.5 miliwn wedi'i glustnodi ar gyfer mynd i'r afael â llygredd plastig, yn benodol drwy'r cynllun blaendal poteli, er enghraifft. Rwy'n credu bod gweithredoedd fel yna yn rhywbeth pwysig iawn i'w weld mewn gwleidyddiaeth. I'r blaid sydd wedi cynnig rhai o'r syniadau da yma, rwy'n gofyn iddyn nhw ystyried hefyd beth mae eu plaid hwythau yn gwneud wrth iddyn nhw fod mewn Llywodraeth.

There are a few areas where I would go further, particularly in terms of renewable energy, but I welcome the fact that we are having an integrated debate on how these various elements build into a healthier urban environment, and an environment that’s more beneficial for our citizens. And I do want to emphasise the 'urban'. The title of the paper talks about cities, but we don’t really have cities in Wales; we have large towns, to all intents and purposes. The people of Cardiff may disagree, but, in terms of the pattern of the development of western Europe, we have large towns in Wales, but, more importantly, through south Wales and in parts of north Wales, we have a series of towns that are interlinked, and the connectivity between those towns and retaining the environmental balance under the well-being of future generations Act is crucially important in that context. There are some ideas in this paper that are new and some old. There’s nothing wrong with old ideas and, if they haven’t been implemented already, then do recycle those, of course, until they are implemented.

The main criticism I have of this—and I will get this out of the way before being more constructive—is that it’s suggested by a party that has been in Government for eight years in Westminster and hasn’t made any progress on some of these points. So, the overheating of the city of London still goes on under the macroeconomic system of the party of Government. The complaints and solutions on developing electric vehicle infrastructure are clear, but we haven’t seen any development or hardly any investment in Wales from the Westminster Government in this regard. And the gulf between the ideas in this paper and some of the actions of the Government and the Conservative Party in Government in Westminster is something to behold. But I would just note that so that people can take a view on it and come to their own conclusions.

As the main Plaid Cymru amendment suggests, we want to add—and I’m pleased that David Melding has accepted that this is a constructive addition—a broader clean air Act in Wales, which would affect all parts of Wales. There are aspects of the paper that I’m pleased to see. Just to take one example, the paper talks of monitoring air quality outside nurseries and schools and so on, which I support and have raised previously. The question is: what do you do once you’ve monitored? What steps will you then take to ensure that the air is cleaned? Because I would suspect that if we monitor real life in real time, we wouldn’t see the monitoring that we see in the figures published. There is very poor air quality outside some of the areas where our most vulnerable people go—young people to schools and older people to hospitals, and so on. But what do you do to improve that? And that’s why we talk of the need to introduce a clean air Act for Wales more broadly, not only to create the clean air zones that David Melding mentioned, but to give rights to communities to insist on having that information and to use that information to seek improvement in local air quality.

We also need to ensure that local authorities, who are very reluctant in Wales to introduce a charge for parking or travelling through cities at particular times—. This isn’t addressed in the paper, although David Melding has alluded to it in the past in the Chamber. If we are truly to tackle some of these issues, then we immediately must get to grips with the fact that large diesel lorries travel through city centres at a time when children are walking to school. We have to stop that somehow, or it has to be penalised in some way until alternative economic options are found. So, that’s why we want to encourage a broader strategy on clean air in that context.

I will conclude by blowing Plaid Cymru’s own trumpet, as you would expect in such a debate. I am pleased to hear the Conservatives discussing these things; Plaid Cymru has talked of many of these things for many years. But, more than that, we are content, although an opposition party, to have discussions with the Welsh Government on the provision of funding to resolve some of these problems. So, £2 million has been allocated for the development of electric vehicle infrastructure throughout Wales and £0.5 million has been allocated for tackling plastic pollution, particularly through a deposit-return scheme. I do think that actions of that kind are very important in politics. And, as for the party that’s proposed some of these good ideas, I would ask them to also consider what their party is doing as they are in Government themselves.

14:55

First of all, can I welcome the debate and the way David Melding brought it forward? I hope it's going to be part of a series that the Conservative group are going to bring forward in a constructive manner, as David has today. 

It is absolutely true that we need to acknowledge the importance of Wales’s urban areas as engines of economic growth, learning and activity. More specifically, it is the large urban centres that generate large-scale employment and wealth. We only need to look at London or, on a world scale, New York and Tokyo, or to look at much less well-known cities across Europe, places like Mannheim and Aarhus. This is why I am so keen on the creation of city regions. Whilst the economy of Cardiff city region involves substantial movement from surrounding areas into Cardiff, the Swansea bay city region involves a lot of movement into and out of Swansea and the other parts of the region.

Successful towns and cities have always been at the heart of economic development and the creation of prosperity. Whether as marketplaces or as centres of enterprise, knowledge, culture, learning and innovation, the economy of the country depends on their success. All urban areas should achieve their economic potential and enjoy substantial growth and rising prosperity. However, fairer sharing of prosperity should be ensured, and that's something we lack at the moment. Wealth and opportunity often exist side by side with poverty and isolation, often within the same cities.

The diverse skills and backgrounds of all people should be used properly, enabling everyone to fulfil their potential and excluding no-one. This is important for a caring and inclusive society to be created. This also makes sound economic sense as it will help to increase the long-term growth potential of the economy. Successful places need to be able to attract and retain businesses, based on understanding their requirements. An analysis of successful and less successful places suggests several factors that are crucial to the economic prosperity of towns and cities. The following four factors are the key to economic success: firstly, a culture of enterprise and innovation, where places adapt quickly to new opportunities and everyone can share in the possibilities and rewards of business success, and this includes embracing the opportunities presented by the revolution in information and communications technology, artificial intelligence and also in life sciences; private investment, including access to venture capital, essential for businesses to start up and grow, and to deliver jobs and opportunity for all; people equipped with the skills employers need, and with motivation and opportunity to work—a culture of lifelong learning, enabling people to fulfil their potential and maximising employment opportunities enabling a flexible response to changing opportunities and encouraging companies to come to, and remain in, towns and cities. Far too often, we have companies coming in, taking the grants and then moving out. Also, an efficient and reliable transport system, enabling efficient delivery of raw materials to industry and of goods to market and providing efficient access to jobs, making towns and cities better places to live in and helping tackle social exclusion.

So, what does this mean specifically for the Swansea bay city region? Economic and transport planning needs to be based on the region. We need to build on the strengths of the university. Too many students, including many from the area, move away the day after they graduate, or the month after they graduate. We need science parks attached to universities so that we can use them as innovation hubs and specialise in key economic sectors, life sciences and ICT being two that have great opportunities for growth. We also need an entrepreneurship and innovation centre that can provide a founder and incubator platform for students, young entrepreneurs and investors to get together and ensure that we grow our economy. We need to provide opportunities for businesses to start, but when they start they need access to capital, not just at the start-up stage but at the two important growth stages of small to medium-sized enterprise and then from medium to large. As we know, too often, medium-sized enterprises sell up to companies outside the area and the economic benefits for our area are reduced. Working with the universities and further education colleges, we need to upskill our population.

Finally, transport, which could be a debate in itself and would keep me going for well in excess of the five minutes I'm allowed. But, briefly, we need to reopen railway stations, and I welcome the comments made by the Minister, or the Cabinet Secretary, earlier today. But we need to have bus-rail interchanges. Far too often, the bus stops in one place and, to catch the train, you've got a 10 minute walk—quite nice on a day like today, but days like today are unusual. When it's cold and it's wet, it becomes an unpleasant journey. We need to have safe cycle routes. It's no good having cycle routes that cover 80 or 90 per cent of the journey; they have to cover the whole 100 per cent of the journey. It's a nice safe cycle route as long as you forget about the 100 yards you've got to go on the main road. 

Yn gyntaf oll, a gaf fi groesawu'r ddadl a'r ffordd y mae David Melding wedi'i chyflwyno? Gobeithiaf y bydd yn rhan o gyfres y bydd y Ceidwadwyr yn ei chyflwyno mewn modd adeiladol, fel y mae David wedi'i wneud heddiw.

Mae'n hollol wir fod angen i ni gydnabod pwysigrwydd ardaloedd trefol Cymru fel peiriannau twf economaidd, dysgu a gweithgarwch. Yn fwy penodol, y canolfannau trefol mawr sy'n creu cyflogaeth a chyfoeth ar raddfa fawr. Nid oes ond angen i ni edrych ar Lundain, neu ar raddfa fyd-eang, Efrog Newydd a Tokyo, neu edrych ar ddinasoedd llawer llai adnabyddus ledled Ewrop, lleoedd fel Mannheim ac Aarhus. Dyma pam rwyf mor awyddus i greu dinas-ranbarthau. Tra bod economi dinas-ranbarth Caerdydd yn cynnwys symud sylweddol o'r ardaloedd cyfagos i Gaerdydd, mae dinas-ranbarth bae Abertawe yn cynnwys llawer o symud i ac o Abertawe a rhannau eraill o'r rhanbarth.

Mae trefi a dinasoedd llwyddiannus bob amser wedi bod yn ganolog i ddatblygiad economaidd a chreu ffyniant. Boed fel marchnadoedd neu ganolfannau menter, gwybodaeth, diwylliant, dysgu ac arloesi, mae economi'r wlad yn dibynnu ar eu llwyddiant. Dylai pob ardal drefol gyflawni eu potensial economaidd a mwynhau twf sylweddol a ffyniant cynyddol. Fodd bynnag, dylid sicrhau bod ffyniant yn cael ei rannu'n decach, ac nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Mae cyfoeth a chyfleoedd yn aml yn bodoli ochr yn ochr â thlodi ac arwahanrwydd, yn aml o fewn yr un dinasoedd.

Dylai sgiliau amrywiol a chefndiroedd pawb gael eu defnyddio'n briodol, gan alluogi pawb i gyflawni eu potensial heb eithrio neb. Mae hyn yn bwysig er mwyn gallu creu cymdeithas ofalgar a chynhwysol. Mae hyn hefyd yn gwneud synnwyr economaidd da gan y bydd yn helpu i gynyddu potensial twf yr economi yn y tymor hir. Mae angen i leoedd llwyddiannus allu denu a chadw busnesau, yn seiliedig ar ddeall eu hanghenion. Mae dadansoddiad o leoedd llwyddiannus a lleoedd llai llwyddiannus yn awgrymu nifer o ffactorau sy'n hanfodol i ffyniant economaidd trefi a dinasoedd. Y pedwar ffactor canlynol yw'r allwedd i lwyddiant economaidd: yn gyntaf, diwylliant o fenter ac arloesedd, lle mae lleoedd yn addasu'n gyflym i gyfleoedd newydd a gall pawb rannu posibiliadau a gwobrau llwyddiant busnesau, ac mae hyn yn cynnwys manteisio ar y cyfleoedd a ddaw yn sgil y chwyldro ym maes technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, deallusrwydd artiffisial, a gwyddorau bywyd hefyd; buddsoddiad preifat, gan gynnwys mynediad at gyfalaf menter, sy'n hanfodol i gychwyn a thyfu busnesau, ac i ddarparu swyddi a chyfleoedd i bawb; pobl sydd wedi'u harfogi â'r sgiliau y mae cyflogwyr eu hangen, ac â chymhelliant a chyfle i weithio—diwylliant o ddysgu gydol oes, sy'n galluogi pobl i gyflawni eu potensial a manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd cyflogaeth gan alluogi ymateb hyblyg i gyfleoedd sy'n newid ac annog cwmnïau i ddod i drefi a dinasoedd ac aros ynddynt. Yn llawer rhy aml, mae gennym gwmnïau'n dod i mewn, yn cymryd y grantiau ac yna'n symud allan. Hefyd, system drafnidiaeth effeithlon a dibynadwy, sy'n sicrhau bod deunyddiau crai yn cael eu cyflenwi'n effeithlon i ddiwydiant, a nwyddau i'r farchnad, a darparu mynediad effeithlon at swyddi, gan wneud trefi a dinasoedd yn lleoedd gwell i fyw ynddynt a helpu i fynd i'r afael ag allgáu cymdeithasol. 

Felly, beth y mae hyn yn ei olygu'n benodol ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe? Mae angen i gynllunio economaidd a chynlluniau trafnidiaeth fod yn seiliedig ar y rhanbarth. Mae angen inni adeiladu ar gryfderau'r brifysgol. Mae gormod o fyfyrwyr, gan gynnwys llawer o'r ardal, yn symud i ffwrdd y diwrnod ar ôl iddynt raddio, neu y mis ar ôl iddynt raddio. Mae angen i ni gael parciau gwyddoniaeth ynghlwm wrth brifysgolion fel y gallwn eu defnyddio fel canolfannau arloesi ac arbenigo mewn sectorau economaidd allweddol, ac mae gwyddorau bywyd a TGCh yn ddau sy'n cynnig cyfleoedd gwych ar gyfer twf. Rydym hefyd angen canolfan entrepreneuriaeth ac arloesedd sy'n gallu darparu platfform sylfaen a deori i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr ddod at ei gilydd a sicrhau ein bod yn tyfu ein heconomi. Mae angen i ni ddarparu cyfleoedd i fusnesau allu cychwyn, ond pan fyddant yn cychwyn, maent angen mynediad at gyfalaf, nid yn unig ar y cam cychwynnol, ond ar y ddau gam pwysig o dwf, o fod yn fentrau bach i fod yn fentrau canolig ac yna o fod yn fentrau canolig i fod yn fentrau mawr. Fel y gwyddom, yn rhy aml, mae busnesau canolig eu maint yn gwerthu i gwmnïau y tu allan i'r ardal ac mae llai o fanteision economaidd i'n hardal. Gan weithio gyda'r prifysgolion a'r colegau addysg bellach, mae angen i ni wella sgiliau ein poblogaeth.

Yn olaf, trafnidiaeth, a allai fod yn ddadl ynddi ei hun ac a fyddai'n fy nghadw i fynd yn llawer hwy na'r pum munud a ganiateir i mi. Ond yn fyr, mae angen i ni ailagor gorsafoedd rheilffordd, ac rwy'n croesawu'r sylwadau a wnaed gan y Gweinidog, neu Ysgrifennydd y Cabinet, yn gynharach heddiw. Ond mae angen inni gael cyfnewidfeydd bws a thrên. Yn llawer rhy aml, mae'r bws yn aros mewn un lle, ac er mwyn dal y trên, mae gennych daith gerdded o 10 munud—sy'n eithaf braf ar ddiwrnod fel heddiw, ond mae dyddiau fel heddiw yn anarferol. Pan fo'n oer ac yn wlyb, mae'n daith annymunol. Mae angen i ni gael llwybrau beicio diogel. Nid yw'n ddigon da cael llwybrau beicio ar gyfer 80 neu 90 y cant o'r daith; mae'n rhaid iddynt fod ar gyfer 100 y cant o'r daith. Mae'n llwybr beicio diogel a braf cyhyd â'ch bod yn anghofio am y 100 llath lle mae'n rhaid i chi feicio ar y brif ffordd.

Will you take an intervention, Mike, if you've got time? 

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Mike, os oes gennych amser?

15:00

Would you also agree with me that when it comes to bus services—and I've found this myself from my own experience coming to Cardiff sometimes—that it's one thing having the bus to get you there in the morning, but you've got to make sure there's a bus service back then after 5.30 p.m., otherwise you're stuck and then you have to rely on taxis and other forms of transport? 

A fyddech chi hefyd yn cytuno â mi, o ran y gwasanaethau bws—ac rwyf wedi gweld hyn yn fy mhrofiad fy hun o deithio i Gaerdydd weithiau—un peth yw cael bws i'ch cludo yno yn y bore, ond mae'n rhaid i chi wneud yn siŵr fod gwasanaeth bws yn ôl wedyn ar ôl 5.30 p.m., neu fel arall rydych mewn twll ac mae'n rhaid i chi ddibynnu ar dacsis a mathau eraill o drafnidiaeth?

Absolutely. That's what I was going to say: we need bus services linking residential areas, work and leisure, going at the times people want to go to the work and leisure.

In conclusion, to grow our economy in south-west Wales, we need to develop and expand the economic opportunities in the Swansea bay city region and we all need to work together. So, thank you, David Melding, for bringing this debate.

Yn hollol. Dyna beth roeddwn am ei ddweud: rydym angen gwasanaethau bysiau sy'n cysylltu ardaloedd preswyl, gwaith a hamdden, ac sy'n mynd ar yr adegau y mae pobl eisiau mynd i'r gwaith a mannau hamdden.

I gloi, er mwyn tyfu ein heconomi yn ne-orllewin Cymru, mae angen i ni ddatblygu ac ehangu'r cyfleoedd economaidd yn ninas-ranbarth bae Abertawe ac mae angen i ni i gyd weithio gyda'n gilydd. Felly, diolch i chi, David Melding, am gyflwyno'r ddadl hon.

According to the latest census, more than two thirds of people in Wales live in urban areas. As more people cram into our cities, problems of bad planning, overcrowding and poor accessibility become more evident. The challenge we face, therefore, is to create cities where people want to live: places where shops, jobs, social facilities and open spaces are easily accessible; places where planning takes account of social, economic and environmental development. This is why I welcome the proposal contained in our strategy for Welsh urban renewal or urban development. A successful city must balance social, economic and environmental needs. It must put the needs of its citizens at the forefront of all its planning activities. Poorly managed urban settlements will be unable to keep pace with urban expansion, bringing with them more poor health, poverty, social unrest and economic inefficiency.

Environmental hazards are responsible for the most common causes of ill health and morbidity among urban poor. Foremost amongst these is air pollution. In 2016, Cardiff, Swansea, Newport, Port Talbot and Chepstow all reported illegal and damaging levels of air pollution. Deputy Presiding Officer, over 143 deaths per annum actually happened in Cardiff in 2013 due to air pollution. Five English and four Scottish cities are leading the way in introducing clean air zones. The considerable cut in emissions seen in Berlin—which is a German city—over 10 years ago demonstrates what can be achieved because now that is one of the cleanest cities in the whole of Europe. We should make improving air quality a priority by introducing clean air zones in Wrexham, Newport, Cardiff and Swansea, and we should go further to protect the health of our children. All schools and nurseries should have air pollution monitors on the busiest roads within 10m of their premises.

Easy access to urban amenities by walking, cycling and public transport can remove the need to use cars and further reduce air pollution levels. One of the biggest barriers to cycling is the safety issue: the lack of cycling lanes. In the United Kingdom, Deputy Presiding Officer, in 2013, there were over 1,700 deaths on the roads, which is totally unacceptable. We propose to develop infrastructure to facilitate growth in cycling through the provision of additional bike lanes in urban areas. Our target is to double the length of cycling routes in urban areas by 2040. A community cycling fund would enable local communities to fund and design their own cycling networks with the aim of accessing local amenities.

Greater use of pedestrian-only streets reduces people's exposure to excessive levels of noise and air pollution. A study in Denmark reveals it can also provide a welcome boost to the local economy and retailers. We already provide concessionary bus passes for travel for our elderlies. I believe young people also need the support required for them to access education, jobs and training. That is why we propose introducing a new green card scheme to provide all 16 to 24-year-olds in Wales with access to unlimited bus travel freely in Wales.

Green spaces are essential to improving quality of life in our cities. Green spaces are essential to protect our environment and to improve the health of our citizens. We need an open space strategy that puts parks and the reclamation of derelict and underdeveloped land at the heart of urban regeneration. This would include a commitment to planting more urban trees. Urban trees not only improve the look of an area, they also produce the benefits of lowering urban temperatures and improving air quality.

Deputy Presiding Officer, the proposals contained in this document are about improving the quality of life of those who live in our cities, and we should be at the forefront in the United Kingdom to give our citizens the best possible clean life to live in. They are about enhancing the economy and ensuring a clean and safe environment for our citizens and our future generations. I believe they deserve the support of this Assembly and of the next generation to come. Thank you.

Yn ôl y cyfrifiad diweddaraf, mae mwy na dwy ran o dair o bobl yng Nghymru yn byw mewn ardaloedd trefol. Wrth i fwy o bobl wasgu i mewn i'n dinasoedd, mae problemau yn sgil cynllunio gwael, gorlenwi a diffyg hygyrchedd yn dod yn fwy amlwg. Yr her a wynebwn, felly, yw creu dinasoedd lle mae pobl eisiau byw ynddynt: lleoedd lle y gellir cyrraedd siopau, swyddi, cyfleusterau cymdeithasol a mannau agored yn rhwydd; lleoedd lle mae'r broses gynllunio'n ystyried datblygiad cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Dyma pam rwy'n croesawu'r cynnig a gynhwyswyd yn ein strategaeth ar gyfer datblygu trefol neu adnewyddu trefol yng Nghymru. Mae'n rhaid i ddinas lwyddiannus sicrhau cydbwysedd rhwng anghenion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Mae'n rhaid iddi sicrhau bod anghenion ei dinasyddion yn flaenoriaeth yn ei holl weithgareddau cynllunio. Ni fydd aneddiadau trefol sy'n cael eu rheoli'n wael yn gallu dal i fyny gydag ehangu trefol, a bydd mwy o iechyd gwael, tlodi, aflonyddwch cymdeithasol ac aneffeithlonrwydd economaidd yn sgil hynny.

Peryglon amgylcheddol sy'n gyfrifol am yr achosion mwyaf cyffredin o afiechydon ac afiachedd ymhlith tlodion trefol. Un o'r rhai mwyaf blaenllaw o'r rhain yw llygredd aer. Yn 2016, cofnododd Caerdydd, Abertawe, Casnewydd, Port Talbot a Chas-Gwent lefelau llygredd aer anghyfreithlon a niweidiol. Ddirprwy Lywydd, cafwyd dros 143 o farwolaethau mewn blwyddyn yng Nghaerdydd yn 2013 oherwydd llygredd aer. Mae pum dinas yn Lloegr a phedair dinas yn yr Alban yn arwain y ffordd drwy gyflwyno parthau aer glân. Mae'r toriad sylweddol a welwyd mewn allyriadau ym Merlin—dinas yn yr Almaen—dros 10 mlynedd yn ôl yn dangos beth y gellir ei gyflawni, oherwydd mae honno'n un o'r dinasoedd glanaf yn Ewrop gyfan erbyn hyn. Dylem sicrhau bod gwella ansawdd aer yn flaenoriaeth drwy gyflwyno parthau aer glân yn Wrecsam, Casnewydd, Caerdydd ac Abertawe, a dylem fynd ymhellach i ddiogelu iechyd ein plant. Dylai pob ysgol a meithrinfa gael monitorau llygredd aer ar y ffyrdd prysuraf o fewn 10m i'w safle.

Gall mynediad hawdd at amwynderau trefol drwy gerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus ddileu'r angen i ddefnyddio ceir a lleihau lefelau llygredd aer ymhellach. Un o'r rhwystrau mwyaf i feicio yw diogelwch: prinder lonydd beicio. Yn y Deyrnas Unedig, Ddirprwy Lywydd, yn 2013, cafwyd dros 1,700 o farwolaethau ar y ffyrdd, sy'n gwbl annerbyniol. Rydym yn cynnig datblygu seilwaith i hyrwyddo cynnydd yn nifer y rhai sy'n beicio drwy ddarparu lonydd beicio ychwanegol mewn ardaloedd trefol. Ein targed yw dyblu hyd llwybrau beicio mewn ardaloedd trefol erbyn 2040. Byddai cronfa feicio gymunedol yn galluogi cymunedau lleol i ariannu a chynllunio eu rhwydweithiau beicio eu hunain gyda'r nod o sicrhau mynediad at amwynderau lleol.

Mae mwy o ddefnydd o strydoedd ar gyfer cerddwyr yn unig yn lleihau cysylltiad pobl â lefelau gormodol o sŵn a llygredd aer. Mae astudiaeth yn Nenmarc yn dangos hefyd y gall roi hwb calonogol i'r economi a manwerthwyr lleol. Rydym eisoes yn darparu tocynnau bws teithio rhatach i'n pobl hŷn. Credaf fod pobl ifanc hefyd angen y cymorth angenrheidiol i gael mynediad at addysg, swyddi a hyfforddiant. Dyna pam ein bod yn cynnig cyflwyno cynllun cerdyn gwyrdd newydd i ddarparu mynediad am ddim at deithiau bws diderfyn ar gyfer bob person 16 i 24 oed yng Nghymru.

Mae mannau gwyrdd yn hanfodol er mwyn gwella ansawdd bywyd yn ein dinasoedd. Mae mannau gwyrdd yn hanfodol i ddiogelu ein hamgylchedd ac i wella iechyd ein dinasyddion. Rydym angen strategaeth mannau agored sy'n rhoi parciau ac adfer tir diffaith â thir heb ei ddatblygu wrth wraidd adfywio trefol. Byddai hyn yn cynnwys ymrwymiad i blannu rhagor o goed trefol. Mae coed trefol yn gwella golwg ardal ac maent hefyd yn cynhyrchu manteision fel gostwng tymereddau trefol a gwella ansawdd aer.

Ddirprwy Lywydd, mae'r cynigion yn y ddogfen hon yn ymwneud â gwella ansawdd bywyd y bobl sy'n byw yn ein dinasoedd, a dylem fod ar y blaen yn y Deyrnas Unedig yn rhoi'r bywyd glân gorau posibl i'n dinasyddion. Maent yn ymwneud â gwella'r economi a sicrhau amgylchedd glân a diogel ar gyfer ein dinasyddion a chenedlaethau'r dyfodol. Credaf eu bod yn haeddu cefnogaeth y Cynulliad hwn a'r genhedlaeth nesaf i ddod. Diolch.

15:05

Thanks to the Conservatives for bringing today's debate. We broadly support what they're calling for today. The motion itself is a little vague, but it does refer us to their White Paper, 'Liveable Cities'. The White Paper is interesting and it focuses on, among other things, the nitty-gritty areas of transport and housing, to which I think they should have also added the related issue of employment. And Oscar Asghar in his contribution just mentioned that issue, so clearly you're aware that that is part of the tapestry you're trying to weave here as well.

You do cover a lot of policy areas in 'Liveable Cities', so I will have to confine myself to commenting on just a few of the areas that you go into. There are proposals relating to undeveloped land becoming parkland, anti-littering initiatives, a plastics ban—all pretty good stuff that we, again, would broadly support—and then there is the encouragement of more cycle routes and more walking. Well, we would all here generally tend to support that kind of aspiration, but the problem is how we achieve it.

The Welsh Government have their own active travel programme that aims to expedite these very things, but the problem is actually turning fine objectives into meaningful action. Cycling was just mentioned in the last contribution. With cycling, there is a problem of space, as Oscar mentioned. Cyclists don't want to ride on busy roads for the very reasons that were just described: the danger of too much traffic on the roads and also heavy goods vehicles among them, which I believe Simon Thomas mentioned earlier today—possibly in this debate. So, because of these issues, cyclists often tend to take to the pavements—understandably so.

Cycle paths in cities tend to merge with footpaths, so then then cyclists are mixing with pedestrians. I do a 50-minute walk to work every day, and back, along a route that is also used as a cycle path. As a pedestrian, I do actually object to having to be put at risk by cyclists who are going too fast without using bells. [Interruption.] I couldn't hear that, Jenny. I do agree with the aim of getting more people cycling, but I don't really, if I'm honest, actually want to be sharing the footpath with them.

Diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl heddiw. Rydym yn cefnogi'r hyn y maent yn galw amdano heddiw yn fras. Mae'r cynnig ei hun yn niwlog braidd, ond mae'n ein cyfeirio at eu Papur Gwyn, 'Dinasoedd Byw'. Mae'r Papur Gwyn yn ddiddorol ac mae'n canolbwyntio, ymhlith pethau eraill, ar feysydd sylfaenol trafnidiaeth a thai, a chredaf y dylent fod wedi ychwanegu cyflogaeth, sy'n elfen gysylltiedig, at y rheini hefyd. Ac mae Oscar Asghar newydd grybwyll y mater hwnnw yn ei gyfraniad ef, felly mae'n amlwg eich bod yn ymwybodol fod hynny'n rhan o'r tapestri rydych yn ceisio'i wau yma yn ogystal.

Rydych yn mynd i'r afael â llawer o feysydd polisi yn 'Dinasoedd Byw', felly bydd yn rhaid i mi gyfyngu fy hun i nodi rhai yn unig o'r meysydd a drafodir. Ceir cynigion yn ymwneud â throi tir nad yw wedi cael ei ddatblygu yn dir parc, mentrau gwrth-sbwriel, gwaharddiad plastigau—pethau da iawn i gyd y byddem, unwaith eto, yn eu cefnogi'n fras—a cheir cynigion i annog mwy o lwybrau beicio a mwy o gerdded. Wel, byddai pawb ohonom yma yn tueddu i gefnogi'r math hwnnw o uchelgais yn gyffredinol, ond y broblem yw sut rydym yn ei gyflawni.

Mae gan Lywodraeth Cymru raglen teithio llesol eu hunain sy'n anelu at hwyluso'r union bethau hyn, ond y broblem mewn gwirionedd yw troi amcanion da yn gamau gweithredu ystyrlon. Crybwyllwyd beicio yn y cyfraniad diwethaf. Gyda beicio, mae yna broblem o ran lle, fel y soniodd Oscar. Nid yw beicwyr eisiau beicio ar ffyrdd prysur am yr union resymau sydd newydd gael eu disgrifio: perygl gormod o draffig ar y ffyrdd a cherbydau nwyddau trwm yn eu plith, ac rwy'n credu bod Simon Thomas wedi crybwyll hynny'n gynharach heddiw—o bosibl yn y ddadl hon. Felly, oherwydd y materion hyn, mae beicwyr yn tueddu i feicio ar y palmentydd yn aml—sy'n ddealladwy.

Mae llwybrau beicio mewn dinasoedd yn tueddu i uno â llwybrau cerdded, felly mae beicwyr yn mynd i blith cerddwyr. Rwy'n cerdded 50 munud i'r gwaith bob dydd, ac yn ôl, ar hyd llwybr a ddefnyddir fel llwybr beicio hefyd. Fel cerddwr, rwy'n gwrthwynebu gorfod cael fy rhoi mewn perygl gan feicwyr sy'n mynd rhy gyflym heb ddefnyddio clychau. [Torri ar draws.] Ni chlywais hynny, Jenny. Rwy'n cytuno â'r nod o annog mwy o bobl i feicio, ond a bod yn onest, nid wyf eisiau rhannu llwybr cerdded â hwy mewn gwirionedd.

I just want to emphasise that whilst cyclists might pose a risk to a pedestrian, that is nothing as compared with cars. So, I think dangerous driving is far more significant an issue than poor cycling.

Rwyf eisiau pwysleisio, er bod beicwyr yn gallu achosi perygl i gerddwyr, nad yw hynny'n ddim o'i gymharu â cheir. Felly, credaf fod gyrru peryglus yn broblem lawer mwy sylweddol na beicio gwael.

Yes, the point was made by Simon Thomas earlier, and I would agree that the biggest danger is caused by the cars. I think the point I'm making is that the three different things don't really mix at all. Cars, cycles, pedestrians, the difficulty is trying to find a viable way of cyclists and pedestrians becoming more active and using that mode of transport without everything interfering with the other thing. So, this, I do find, is a genuine difficulty as a pedestrian. I know you cycle a lot, Jenny, so I'm trying to look at it from the perspective of a pedestrian. So, I think there is a difficulty. I think the problem is: where is the space for all of these different modes of transport to be viably promoted?

A major issue is that there are now too many cars on the road. Our current towns and cities were not designed for this amount of cars, so we do need to reduce the number of cars on the road, which takes us on to one of the Conservatives' ideas, which is about encouraging the use of buses, which, again, Oscar was describing in his contribution.

There is a proposal to make transport free for 16 to 24-year-olds on the buses. This would be a bold move. I can see that this might lead to a culture change, and it's worth thinking about this. In the long term, there could be a massive theoretical gain. The problem is, in the short term, what would be the budgetary cost to the Welsh Government of providing this kind of facility. Such a move, if it was made, could encourage many young people not to use cars all the time. It won't encourage all of them, because some of them won't envisage using buses because buses are not cool. The ones that do use the proposed bus cards, these cards will also encourage them to walk from their homes to the bus stop, so it could also encourage the idea of walking, because at the moment a lot of youngsters are only interested in walking, unfortunately, from the couch to the car parked outside the house. Within a few short years, many of these same youngsters could be obese and will be a drain on the NHS, so we do have to look at the long-term potential cost savings. Surely, this is the kind of long-term thinking that tends to be encouraged by our future generations commissioner, so I wonder what she would think about your policy of free bus travel for the young. I wonder, of course, what the Government Minister has to say about it today. Of course, we also need to cost this and think about how on earth it would be funded.

I think I've come to the end of my time. There was a lot of stuff to cover. We broadly agree with the Conservatives; on the Plaid amendments, the one about clean air we do support. We know you're doing a lot of Government initiatives, but we do wonder about the effectiveness of them, because the active travel Act, there are lots of doubts about how effective it is, so we are opposing your amendments today. Diolch yn fawr iawn.

Ie, gwnaed y pwynt gan Simon Thomas yn gynharach, a buaswn yn cytuno mai ceir sy'n achosi'r perygl mwyaf. Rwy'n credu mai'r pwynt rwy'n ei wneud yw nad yw'r tri pheth gwahanol yn cymysgu o gwbl. Ceir, beiciau, cerddwyr, yr anhawster yw ceisio dod o hyd i ffordd ymarferol o annog beicwyr a cherddwyr i wneud rhagor o ymarfer corff a defnyddio'r math hwnnw o drafnidiaeth heb i'r naill beth ymyrryd ar y llall. Felly, fel cerddwr, rwy'n credu bod hwn yn anhawster gwirioneddol. Gwn eich bod yn beicio llawer, Jenny, felly rwy'n ceisio edrych ar y mater o safbwynt cerddwr. Felly, credaf fod yna anhawster. Rwy'n credu mai'r broblem yw: lle mae'r gofod ar gyfer hyrwyddo'r gwahanol fathau hyn o drafnidiaeth mewn ffordd hyfyw?

Problem fawr yw bod gormod o geir ar y ffordd erbyn hyn. Ni chafodd ein trefi a'n dinasoedd presennol eu cynllunio ar gyfer cynifer o geir, felly mae angen i ni leihau nifer y ceir ar y ffordd, sy'n ein harwain at un o syniadau'r Ceidwadwyr, sy'n ymwneud ag annog pobl i ddefnyddio bysiau, fel roedd Oscar, unwaith eto, yn ei ddisgrifio yn ei gyfraniad.

Ceir argymhelliad i ddarparu trafnidiaeth am ddim i bobl ifanc rhwng 16 a 24 oed ar y bysiau. Byddai hwn yn gam beiddgar. Gallaf weld y gallai arwain at newid diwylliant, ac mae'n werth meddwl amdano. Yn y tymor hir, gallai esgor ar fanteision enfawr yn ddamcaniaethol. Y broblem yw, yn y tymor byr, beth fyddai'r gost gyllidebol i Lywodraeth Cymru o ddarparu'r math hwn o gyfleuster. Byddai cam o'r fath, pe baem yn ei gymryd, yn gallu annog llawer o bobl ifanc i beidio â defnyddio ceir drwy'r amser. Ni fydd yn annog pob un ohonynt, oherwydd ni fydd rhai ohonynt yn ystyried defnyddio bysiau oherwydd nad yw bysiau yn cŵl. O ran y rhai a fydd yn defnyddio'r cardiau bws arfaethedig, bydd y cardiau hyn hefyd yn eu hannog i gerdded o'u cartrefi i'r safle bws, felly gallai annog y syniad o gerdded hefyd, oherwydd ar hyn o bryd, nid oes gan lawer o bobl ifanc ddiddordeb mewn gwneud dim, yn anffodus, ond cerdded o'r soffa at y car sydd wedi'i barcio y tu allan i'r tŷ. O fewn ychydig flynyddoedd, gallai llawer o'r bobl ifanc hyn fod yn ordew a bod yn draul ar y GIG, felly mae'n rhaid inni edrych ar yr arbedion hirdymor posibl. Does bosib nad dyma'r math o feddwl hirdymor y mae ein comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn dueddol o'i annog, felly tybed beth fyddai ei barn hi am eich polisi o gynnig teithiau bws am ddim i bobl ifanc. Tybed beth sydd gan Weinidog y Llywodraeth i'w ddweud am y peth heddiw. Wrth gwrs, rydym angen prisio hyn hefyd a meddwl sut ar y ddaear y byddem yn ei ariannu.

Rwy'n credu bod fy amser yn dirwyn i ben. Roedd llawer o faterion i'w trafod. Rydym yn cytuno'n fras â'r Ceidwadwyr; o ran gwelliannau Plaid Cymru, rydym yn cefnogi'r un am aer glân. Gwyddom eich bod yn gwneud llawer o gynlluniau Llywodraeth, ond rydym yn meddwl tybed pa mor effeithiol ydynt, oherwydd mae yna lawer o amheuon ynglŷn â pha mor effeithiol yw'r Ddeddf teithio llesol, felly rydym yn gwrthwynebu eich gwelliannau heddiw. Diolch yn fawr iawn.

15:10

I think there's plenty to like in this strategy, but what's particularly attractive is how immediately relevant it is to my own, primarily urban, region of South Wales West, and so I'm going to start, rather bravely, I think, with one proposal that I think could be improved upon, if I don't incur the wrath of David here.

One point three billion pounds is lined up for the Swansea bay city deal, and that's all about economic growth, learning and economic activity, as it says in the motion. That includes investment, specifically, in an internet-themed test bed to support innovation with 5G mobile connectivity. So, I'd like to suggest that the wider metropolitan Swansea area, rather than Cardiff, should be one of the first places in the UK to roll out 5G, because the plans have already started to be developed. The money is there, and of course it reaches beyond the city itself. We are talking about urban, and urban is not the same as civic, which is a point that others have made today.

Part of the thinking behind a digital city region was a reduction in traditional transport needs, and that will be true to some degree, but people will still want to connect with their wider physical environment, I think, which is becoming a less pleasing experience in Port Talbot and Swansea—part of my region—not least due to that industrial pollution combined with nitrogen dioxide from traffic that, as we've heard, has reached illegal and, of course, pretty damaging levels. I know we've discussed it before with the environment Minister.

This isn't just a problem for the very heart of the city. I think it's going to be interesting to see whether the Hafod bypass, for example, reduces the impact on Pentrehafod School, or whether the fact that the trains are left idling for 10 hours or more at Landore wipes out the effect of that piece of urban planning. So, I'm pleased to see the Plaid amendment as well regarding a clean air Act, but I think we could actually get cracking on clean air zones now, as suggested by the strategy.

Connecting with the wider environment means our walking environment too, and the plastics ban, of course, is a very valuable approach to the problem of littered streets, but I was particularly taken by Cardiff's plans for targeted cleaning of frontages and doorways, and gull-proof bags. I'm pretty confident that Swansea's herring gulls have absolutely no idea what a herring looks like. They can get into Styrofoam burger cartons faster than an under-10s football team and most of them seem bigger and far more insolent than the average 10-year-old as well. That's an issue in itself, because we know about rats and rubbish, but when it's nesting time or when it's time for the chicken-nugget-fed chicks to learn to fly, adult seagulls just become dambusters, and they become very dangerous as well. The only positive side to this is that they particularly like cyclists on pavements, but that makes two of us.

Now, before people lose their rag on that, why do some people cycle on pavements? Sometimes it's genuine ignorance and sometimes it's just pigheadedness, but very often it's because of the road surface being too dangerous, as well as the traffic, which we all know about, and, very often, because retrofitted cycle lanes are in the wrong place or because the local authority thinks it's more important to have a bed of New Zealand flaxes in the middle of the road, rather than using that space creatively to create a safe cycling area.

This is why I'm drawn to the community cycle fund—Oscar mentioned it earlier—because it's a fine example of co-production in the first place, because it means that it's local communities who design their own cycling networks and infrastructure like secure bike parks. It also gives cyclists the chance to make a claim for use of some—but not all—existing pavements and pedestrianised areas, because some can be used safely for bikes and pedestrians if the use of that available space is well designed, although I recognise Gareth's point that shared space isn't always great. It's much better if they're designed separately in the first place.

On the point of pedestrianisation, I think we do have some lessons to learn from the past. We have got some great examples in Cardiff, complete with convenient quality parking where it invites shoppers and other visitors to stay for a long period of time and walk—and sometimes cycle—in the area, but there are terrible examples as well, like Bridgend. As well as the impact of the internet and retail parks, the high street there is slowly closing down because of overpedestrianisation. It's become beloved of chuggers. These previously very busy streets are cut off from their clientele, if you like—the top-up shoppers, people going for haircuts, quick coffees. The car parks aren't very central and the busy through-roads cut off residents who might be tempted to actually walk into the town centre, which brings me, then, to the residential space. I don't have time to give this the attention is deserves: intergenerational living, the location and so on. I'll leave that for another day.

I just wanted to mention the green spaces. The well-being effects of those are so well documented, and it's one of the reasons why I find it so difficult to understand Swansea council's determination to build a school on Parc y Werin—the one such town centre green space in Gorseinion—when there is more than one alternative site for that school. 

Most importantly and finally, we must plan with vision not panic. Building nothing for years and then pushing out these huge estates miles away from the urban facilities that Oscar mentioned distorts communities and leads to life in a car, not cycling and walking, when we could be actually living in liveable cities. Thank you.

Rwy'n credu bod digonedd i'w hoffi yn y strategaeth hon, ond yr hyn sy'n arbennig o ddeniadol yw pa mor berthnasol ydyw i fy rhanbarth fy hun yng Ngorllewin De Cymru, sy'n ranbarth trefol yn bennaf, ac felly rwyf am ddechrau, yn eithaf dewr, rwy'n credu, gydag un cynnig rwy'n credu y gellid ei wella, os na fyddaf yn ennyn dicter David yma.

Mae £1.3 biliwn wedi'i neilltuo ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe, ac mae hwnnw'n ymwneud yn llwyr â thwf economaidd, gweithgarwch economaidd a dysgu, fel sy'n cael ei nodi yn y cynnig. Mae hynny'n cynnwys buddsoddiad, yn benodol, mewn man arbrofi ar thema'r rhyngrwyd i gefnogi arloesedd gyda chysylltedd symudol 5G. Felly, hoffwn awgrymu mai ardal fetropolitanaidd ehangach Abertawe, yn hytrach na Chaerdydd, a ddylai fod yn un o'r lleoedd cyntaf yn y DU i gyflwyno 5G, oherwydd mae'r cynlluniau eisoes wedi dechrau cael eu datblygu. Mae'r arian yno, ac wrth gwrs mae'n cyrraedd y tu hwnt i'r ddinas ei hun. Rydym yn sôn am ardal drefol, ac nid yw trefol yr un peth â dinesig, sy'n bwynt a wnaed gan eraill heddiw.

Rhan o'r feddylfryd y tu ôl i ddinas-ranbarth digidol oedd gostyngiad mewn anghenion trafnidiaeth traddodiadol, a bydd hynny'n wir i ryw raddau, ond bydd pobl eisiau cysylltu â'u hamgylchedd ffisegol ehangach o hyd, rwy'n credu, sy'n datblygu i fod yn brofiad llai braf ym Mhort Talbot ac Abertawe—rhan o fy rhanbarth i—yn enwedig oherwydd y llygredd diwydiannol ynghyd â'r nitrogen deuocsid o'r traffig sydd, fel y clywsom, wedi cyrraedd lefelau anghyfreithlon, a go niweidiol wrth gwrs. Gwn ein bod wedi trafod hyn o'r blaen gyda Gweinidog yr amgylchedd.

Nid problem i ganol y ddinas yn unig yw hon. Credaf y bydd yn ddiddorol gweld a fydd ffordd osgoi Hafod, er enghraifft, yn lleihau'r effaith ar Ysgol Pentrehafod, neu a fydd y ffaith bod y trenau'n cael eu gadael yn segur am 10 awr neu fwy yng Nglandŵr yn dileu effaith y darn hwnnw o gynllunio trefol. Felly, rwy'n falch o weld gwelliant Plaid Cymru hefyd mewn perthynas a Deddf aer glân, ond rwy'n credu y gallem fwrw ymlaen â pharthau aer glân yn awr, fel yr awgrymai'r strategaeth.

Mae cysylltu â'r amgylchedd ehangach yn golygu ein hamgylchedd cerdded hefyd, ac mae'r gwaharddiad plastigau, wrth gwrs, yn ffordd werthfawr iawn o fynd i'r afael â'r broblem o sbwriel ar y strydoedd, ond gwnaeth cynlluniau Caerdydd i dargedu'r gwaith o lanhau o flaen tai a drysau, a bagiau gwrth-wylanod argraff arbennig arnaf. Rwy'n eithaf hyderus nad oes gan wylanod y penwaig yn Abertawe unrhyw syniad o gwbl sut beth yw pennog. Maent yn gallu torri i mewn i gartonau byrgyr Styrofoam yn gyflymach na thîm pêl-droed o dan 10 oed ac mae'r rhan fwyaf ohonynt i'w gweld yn fwy o faint ac yn llawer mwy digywilydd na'r plentyn 10 oed cyffredin hefyd. Mae honno'n broblem ynddi'i hun, oherwydd gwyddom am lygod mawr a sbwriel, ond pan fydd yn amser nythu neu pan fydd yn amser i'r cywion sydd wedi'u magu ar nygets cyw iâr ddysgu sut i hedfan, mae gwylanod llawndwf yn troi'n fomiau, ac maent yn beryglus iawn. Yr unig ochr gadarnhaol i hyn yw eu bod yn hoffi beicwyr ar balmentydd yn arbennig, ond mae hynny'n wir amdanaf fi hefyd.

Nawr, cyn i bobl wylltio am hynny, pam fod rhai pobl yn beicio ar balmentydd? Weithiau mae'n deillio o anwybodaeth go iawn ac weithiau o ystyfnigrwydd, ond yn aml iawn mae'n deillio o'r ffaith bod wyneb y ffordd yn rhy beryglus, yn ogystal â'r traffig, ac mae pawb ohonom yn gwybod am hynny, ac yn aml iawn, am fod lonydd beicio wedi'u hôl-osod yn y lle anghywir neu oherwydd bod yr awdurdod lleol yn credu ei bod yn bwysicach cael gwely o lilïau llin ynghanol y ffordd, yn hytrach na defnyddio'r gofod hwnnw'n greadigol i greu man beicio diogel.

Dyna pam y caf fy nenu at y gronfa feicio gymunedol—soniodd Oscar amdani'n gynharach—oherwydd mae'n enghraifft wych o gydgynhyrchu yn y lle cyntaf, oherwydd mae'n golygu mai cymunedau lleol sy'n dylunio eu rhwydweithiau beicio a'u seilwaith eu hunain, fel parciau beic diogel. Mae hefyd yn rhoi cyfle i feicwyr wneud cais i gael defnyddio rhai—ond nid pob un—o'r palmentydd presennol a'r ardaloedd i gerddwyr yn unig, oherwydd gall beicwyr a cherddwyr ddefnyddio rhai yn ddiogel os yw'r defnydd o'r gofod sydd ar gael wedi'i gynllunio'n dda, er fy mod yn cydnabod pwynt Gareth nad yw rhannu gofod yn ddelfrydol bob amser. Mae'n llawer gwell os ydynt yn cael eu cynllunio ar wahân yn y lle cyntaf.

O ran creu parthau cerddwyr, credaf fod gennym rai gwersi i'w dysgu o'r gorffennol. Mae gennym enghreifftiau gwych yng Nghaerdydd, ynghyd â pharcio cyfleus o ansawdd lle mae'n gwahodd siopwyr ac ymwelwyr eraill i aros am gyfnod hir o amser a cherdded—a beicio weithiau—yn yr ardal, ond mae yna enghreifftiau ofnadwy yn ogystal, fel Pen-y-bont ar Ogwr. Yn ogystal ag effaith y rhyngrwyd a pharciau manwerthu, mae'r stryd fawr yno yn cau yn raddol o ganlyniad i'r ffaith bod gormod o barthau cerddwyr wedi cael eu creu. Mae bellach yn llawn o bobl yn gofyn am danysgrifiadau neu roddion. Mae'r strydoedd hyn, a arferai fod yn brysur iawn, wedi cael eu gwahanu oddi wrth eu cleientiaid, os mynnwch—siopwyr manion ychwanegol, pobl sy'n mynd i dorri eu gwalltiau, coffi cyflym. Nid yw'r meysydd parcio'n ganolog iawn ac mae'r ffyrdd prysur drwy'r dref yn peri i bobl a allai gael eu temtio i gerdded i ganol y dref beidio â gwneud hynny, a daw hynny â mi, wedyn, at y gofod preswyl. Nid oes gennyf amser i roi'r sylw y mae'n ei haeddu i'r mater hwn: tai sy'n pontio'r cenedlaethau, y lleoliad ac ati. Rwyf am adael hynny ar gyfer diwrnod arall.

Roeddwn eisiau sôn am y mannau gwyrdd. Mae effeithiau llesiant y rheini wedi'u cofnodi mor dda, ac mae'n un o'r rhesymau pam rwy'n ei chael hi mor anodd deall penderfyniad cyngor Abertawe i adeiladu ysgol ar safle Parc y Werin—yr unig fan gwyrdd o'i fath yng nghanol tref Gorseinion—pan fo mwy nag un safle amgen ar gyfer yr ysgol honno.

Yn bwysicaf oll ac yn olaf, mae'n rhaid i ni gynllunio gyda gweledigaeth yn hytrach na phanig. Mae peidio ag adeiladu dim am flynyddoedd ac yna cyflwyno'r ystadau enfawr hyn filltiroedd oddi wrth y cyfleusterau trefol y soniodd Oscar amdanynt yn ystumio cymunedau ac yn arwain at fywyd mewn car, nid beicio a cherdded, pan allem fod yn byw mewn dinasoedd gwirioneddol dda i fyw ynddynt. Diolch.

15:15

I very much welcome the debate brought forward by David Melding, and I think there are lots of really interesting ideas in the paper he presented to his own party's conference. Decarbonisation, I'm very pleased to say, is a key priority of the Welsh Government's economic action plan, so I think there are lots of exciting ideas that we can pick up on in delivering what we absolutely have to do to meet our climate change obligations. We've seen what can be done if we're ambitious, as with the recommissioning of the Wales and the borders rail service, which has many environmental features, including some of the lines being 100 per cent eco, and I think that that is a really important indication of what we can do. I absolutely agree that Cardiff is of an optimum size, and we definitely don't want to see it growing into some sort of ghastly urban sprawl, which is what will happen unless local authorities and the planning Act prevent that happening, because certainly that would be what the developers would like. So, we need to fiercely enforce the green belt around our capital city if we're going to avoid the sort of creeping urban sprawl that would simply eliminate everything that we celebrate about Cardiff.

I would love to make Cardiff the UK's first carbon-neutral city, and I think it's fantastic that David Melding is articulating that ambition. I think that the green routes on at least 50 per cent of commercial developments is definitely something we should be aiming for. The flats that have been built above St David's 2 in the city centre are a good indication of what can be done with proper advance planning, because there are gardens in the sky that the residents of those flats are able to enjoy, even though they're in an area that's obviously completely concrete, as it's the middle of the shopping district. But I think that that's the sort of thing we should be expecting of any other further city centre developments—[Interruption.] Yes.

Rwy'n croesawu'r ddadl a gyflwynwyd gan David Melding yn fawr, ac rwy'n credu bod yna lawer o syniadau diddorol iawn yn y papur a gyflwynodd yn nghynhadledd ei blaid ei hun. Rwy'n falch iawn o ddweud bod datgarboneiddio'n flaenoriaeth allweddol yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru, felly rwy'n credu bod llawer o syniadau cyffrous y gallwn fwrw ymlaen â hwy wrth wneud yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud i gyflawni ein rhwymedigaethau newid yn yr hinsawdd. Rydym wedi gweld yr hyn y gellir ei wneud os ydym yn uchelgeisiol, fel gydag ailgomisiynu gwasanaeth rheilffyrdd Cymru a'r gororau, sydd â llawer o nodweddion amgylcheddol, gan gynnwys y ffaith bod rhai o'r llinellau yn eco 100 y cant, a chredaf fod hynny'n arwydd pwysig iawn o'r hyn y gallwn ei wneud. Cytunaf yn llwyr fod Caerdydd o'r maint optimwm, ac yn bendant nid ydym eisiau ei gweld yn tyfu i fod yn rhyw fath o flerdwf trefol erchyll, a dyna a fydd yn digwydd oni bai bod awdurdodau lleol a'r Ddeddf cynllunio yn atal hynny rhag digwydd, oherwydd, yn sicr, dyna fyddai'r datblygwyr yn ei hoffi. Felly, mae angen i ni orfodi'r llain las yn ddi-ildio o gwmpas ein prifddinas os ydym am osgoi'r math o flerdwf trefol graddol a fyddai'n cael gwared ar bopeth rydym yn ei ddathlu ynglŷn â Nghaerdydd.

Buaswn wrth fy modd pe bai Caerdydd yn dod yn ddinas garbon-niwtral gyntaf y DU, a chredaf ei bod yn wych fod David Melding yn mynegi'r uchelgais hwnnw. Credaf fod y llwybrau gwyrdd ar o leiaf 50 y cant o ddatblygiadau masnachol yn bendant yn rhywbeth y dylem anelu ato. Mae'r fflatiau sydd wedi cael eu hadeiladu uwchben Dewi Sant 2 yng nghanol y ddinas yn arwydd da o'r hyn y gellir ei wneud wrth gynllunio'n briodol ymlaen llaw, oherwydd mae yna erddi yn yr awyr y mae preswylwyr y fflatiau hynny yn gallu eu mwynhau, er eu bod mewn ardal sy'n amlwg yn goncrid drwyddi draw, gan ei bod yng nghanol y man siopa. Ond credaf mai dyna'r math o beth y dylem ei ddisgwyl mewn unrhyw ddatblygiadau pellach eraill yng nghanol dinasoedd—[Torri ar draws.] Gwnaf.

I agree with what you just said about developments like St David's 2. What's also great about that type of development is that the car parking areas, which are very useful at the moment, are built in such a way that in the future they could themselves be converted into flats; that could all be residential space. So, it's important to futureproof buildings as well, and make sure that that is in the planning system to cater for the world tomorrow, not just today.

Cytunaf â'r hyn rydych newydd ei ddweud ynghylch datblygiadau fel Dewi Sant 2. Peth arall sy'n wych am y math hwnnw o ddatblygiad yw bod y meysydd parcio ceir, sy'n ddefnyddiol iawn ar hyn o bryd, wedi'u hadeiladu yn y fath fodd fel y gellid eu trawsnewid yn fflatiau yn y dyfodol; gallai hwnnw i gyd fod yn ofod preswyl. Felly, mae'n bwysig diogelu adeiladau ar gyfer y dyfodol hefyd, a gwneud yn siŵr fod hynny yn y system gynllunio er mwyn darparu ar gyfer y byd yfory, nid heddiw yn unig.

That's a fantastic idea. I hadn't appreciated that, but I'll get onto that immediately, because one of the problems we have in Cardiff is that we've got over 1,000 city centre parking places, which is obviously allowing people to do absolutely the wrong thing. They should be coming in on public transport or park and ride, rather than trying to park in the middle of the city centre; it's absolutely crazy. Clearly, there needs to be parking for the people who reside in those flats, but they are very small in number.

I wanted to just talk a little bit about the eco-town planning policy that was launched by the last UK Labour Government in 2008, which was designed to provide both additional housing and mitigate and adapt to climate change. Unfortunately, tragically, the coalition Government that succeeded it tore this up—the famous codicil to the autumn statement in 2015 by George Osborne, where he slipped through abandoning the zero-carbon building regulations that we could otherwise be enjoying today. I do hope that the Welsh Government will look seriously at introducing this so that we're not having to retrofit the houses that we're building tomorrow with further environmental cladding when we shouldn't have allowed them to build at such poor quality in the first place.

I think, three years after that disaster, there are several towns around the UK that are looking to new ways of developing sustainable urban places. For example, Solihull has got a new sustainable urban quarter around the high speed 2 interchange near the M42, connecting Birmingham Airport, the National Exhibition Centre, Birmingham International station and the new HS2 station with a completely automated people mover, which is being delivered by something called the Urban Growth Company. In Bristol—closer to us—they've got Grow Bristol, which is not your average farm. It's run out of recycled shipping containers, uses innovative ways to sustainably farm fish and salad vegetables to sell directly to Bristol's consumers and to the city's restaurant trade clients. 'We’re talking about food metres, not food miles', says one of the company's founders. This is something that I know that some of Cardiff Council's cabinet members are looking at closely, because this is a hydroponic, aquaponic system to grow leafy greens and farm tilapia, with the waste from the fish used to feed the plants. Councillor Michael Michael, the cabinet member for the environment, is looking at a similar scheme here in Cardiff because we need to do this sort of thing. With Brexit coming along, we are potentially at huge risk of losing most of the vegetables that we currently import from Europe. So, we need to think very quickly about this.

I appreciate I've run out of time, but I think we have the expertise here in Cardiff, through a lot of the sustainable development expertise at Cardiff University, both to build sustainable housing and sustainable food programmes. So, I think we need to think outside the box and really take forward our climate change obligations.

Dyna syniad gwych. Nid oeddwn wedi sylweddoli hynny, ond fe af ati i edrych ar hynny ar unwaith, oherwydd un o'r problemau sydd gennym yng Nghaerdydd yw bod gennym dros 1,000 o leoedd parcio yng nghanol y ddinas, sydd, yn amlwg, yn galluogi pobl i wneud y peth anghywir. Dylent fod yn teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus neu'n defnyddio'r gwasanaeth parcio a theithio, yn hytrach na cheisio parcio yng nghanol y ddinas; mae'n gwbl wallgof. Yn amlwg, mae angen lleoedd parcio ar gyfer y bobl sy'n byw yn y fflatiau hynny, ond nifer fach iawn yw'r rheini.

Roeddwn eisiau siarad ychydig am y polisi cynllunio eco-drefi a lansiwyd gan  Lywodraeth Lafur ddiwethaf y DU yn 2008, ac a gynlluniwyd i ddarparu tai ychwanegol a lliniaru ac addasu i newid yn yr hinsawdd. Yn anffodus, yn drasig, rhwygwyd y polisi hwnnw gan y Llywodraeth glymblaid a'i holynodd—y codisil enwog i ddatganiad yr Hydref yn 2015 gan George Osborne, lle y llwyddodd i gynnwys troi cefn ar y rheoliadau adeiladu di-garbon y gallem fod yn eu mwynhau heddiw fel arall. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych o ddifrif ar gyflwyno hyn fel na fydd yn rhaid i ni ôl-osod y tai y byddwn yn eu hadeiladu yn y dyfodol gyda chladin amgylcheddol pellach pan na ddylem fod wedi caniatáu iddynt adeiladu tai o ansawdd mor wael yn y lle cyntaf.

Dair blynedd ar ôl y drychineb honno, rwy'n credu bod nifer o drefi o amgylch y DU sy'n edrych ar ffyrdd newydd o ddatblygu mannau trefol cynaliadwy. Er enghraifft, mae gan Solihull ardal drefol gynaliadwy newydd o gwmpas y gyfnewidfa HS2 ger yr M42, sy'n cysylltu Maes Awyr Birmingham, y Ganolfan Arddangos Genedlaethol, Gorsaf Ryngwladol Birmingham a'r orsaf HS2 newydd gyda cherbyd hollol awtomatig ar gyfer cludo pobl, sy'n cael ei ddarparu gan gwmni o'r enw Urban Growth Company. Ym Mryste—yn nes atom—mae ganddynt Grow Bristol, ac nid fferm gyffredin mohoni. Caiff ei rhedeg o gynwysyddion llongau wedi'u hailgylchu, gan ddefnyddio ffyrdd arloesol o ffermio pysgod a llysiau salad yn gynaliadwy a'u gwerthu'n uniongyrchol i ddefnyddwyr Bryste a masnach fwytai'r ddinas. 'Rydym yn sôn am fetrau bwyd, nid milltiroedd bwyd', meddai un o sylfaenwyr y cwmni. Mae hyn yn rhywbeth y gwn fod rhai o aelodau cabinet Cyngor Caerdydd yn edrych arno'n agos, oherwydd mae hon yn system hydroponig, acwaponig ar gyfer tyfu llysiau gwyrdd deiliog a ffermio tilapia, gyda gwastraff y pysgod yn cael ei ddefnyddio i fwydo'r planhigion. Mae'r Cynghorydd Michael Michael, yr aelod cabinet dros yr amgylchedd, yn ystyried cynllun tebyg yma yng Nghaerdydd oherwydd mae angen i ni wneud y math hwn o beth. Gyda Brexit yn agosáu, rydym o bosibl mewn perygl mawr o golli'r rhan fwyaf o'r llysiau rydym yn eu mewnforio o Ewrop ar hyn o bryd. Felly, mae angen i ni feddwl yn gyflym iawn am hyn.

Rwy'n sylweddoli bod fy amser wedi dirwyn i ben, ond credaf fod gennym yr arbenigedd yma yng Nghaerdydd, drwy lawer o'r arbenigedd ym maes datblygu cynaliadwy ym Mhrifysgol Caerdydd, i adeiladu tai cynaliadwy a chreu rhaglenni bwyd cynaliadwy. Felly, credaf fod angen i ni feddwl yn greadigol a bwrw ymlaen o ddifrif â'n rhwymedigaethau newid hinsawdd.

15:20

I welcome the opportunity to contribute in this debate, and I congratulate the lead speaker on bringing forward such an interesting and dynamic policy document, which seeks to address many of the posed questions that we, as elected Members, get from our constituents if we represent cities like Cardiff, Swansea, Newport, or indeed our larger towns such as Newtown, Wrexham, or Barry as well. Because, actually, a lot of the thinking in this document doesn't necessarily have to be exclusively in the urban area; it can carry into our larger towns and our market towns the length and breadth of Wales. One thing that jumps at you straight away when you read the foreword to the document is that nearly 70 per cent of the population of Wales now live in an urban area. 'Define "urban area" and discuss', you could say, but most people have an image of Wales—and rightly so have an image of Wales—as a green and pleasant land, because the vast majority of Welsh land is green and pleasant. But, when you put it on a population basis, this affects a huge number of our countrymen and women who are looking to their politicians to alleviate the blight of many poor decisions that have been taken by previous generations, especially in town planning, especially in the brutality of the 1960s and 1970s, where concrete jungles were created and the solutions that we today say should be put in place for transport measures were just completely discarded, when there was far greater scope to clear sites and create that urban space, that liveability, that David talked about in his opening remarks that we now should grab the mantle of and actually drive forward.

I do think that it is incumbent on the current Welsh Government, and on all political parties, to come up with the solutions and come up with the route-map that this document clearly identifies as, certainly, the Welsh Conservatives' offer to many of these pertinent questions and, indeed, timeline the solutions that you'll put in place, because the document maps out a timeline between 2025 and 2040 of when we, as Welsh Conservatives, would very much like to see a lot of these policies in place to make the difference. Let's not forget that we are falling behind because of the metro mayors and the city mayors in England, right along Offa's Dyke, from Bristol up to Liverpool and Manchester and Birmingham in between—a lot of the city mayors' electability at the ballot box is to make these big improvements, both economically and environmentally, in the city cultures that they preside over now. It's not a central Government policy now to deliver most of these initiatives on the ground; it is for those metro mayors and city mayors to do that.

So, the Welsh Government really does have to get to grips with devolving responsibilities out to our urban areas so that they can utilise the dynamics of the local economy and the local solutions that can be put in place for some of the quick and early wins that we need to achieve, and then the more long-term solutions that need to be put in place with a more joined-up planning system. Time and time again, when I look at the planning environment around Cardiff, which I've had the pleasure to represent in this Chamber now for nearly 12 years—. It's not exclusively Cardiff; the Member for Llanelli touched on the point in his intervention a little earlier about 'what about the outlying areas?' You only need to drive up the A40 in the morning to see the commute into Cardiff, and then drive the other way back and see the commute out of Cardiff, to show that the cities are the engine for growth for the wider region that encompasses that area. So, we must have a planning system that isn't fit for the 1950s and the 1960s, but is fit for the twenty-first century and the third decade that we're going into now of that twenty-first century.

I've sat in this Chamber over the last 12 years and heard various planning Ministers, from the wonderful debates and statements that we used to get from my namesake, Andrew Davies, and the spatial planning—whatever the thing was called. It used to torment us, to be honest with you, the amount of debates that we used to have.  

Croesawaf y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon, a hoffwn longyfarch y prif siaradwr ar gyflwyno dogfen bolisi mor ddiddorol a deinamig, sy'n ceisio mynd i'r afael â llawer o'r cwestiynau rydym ni, fel aelodau etholedig, yn eu derbyn gan ein hetholwyr os ydym yn cynrychioli dinasoedd fel Caerdydd, Abertawe, Casnewydd, neu yn wir ein trefi mwy o faint megis y Drenewydd, Wrecsam, neu'r Barri. Oherwydd, mewn gwirionedd, nid oes raid i ni briodoli'r ddogfen hon i'r ardal drefol yn unig; gall ymestyn i'n trefi mwy a'n trefi marchnad ar hyd a lled Cymru. Un peth sy'n amlwg yn syth pan fyddwch yn darllen y rhagair i'r ddogfen yw bod bron 70 y cant o boblogaeth Cymru bellach yn byw mewn ardal drefol. Gallech ddweud 'Diffiniwch "ardal drefol" a thrafodwch', ond mae gan y rhan fwyaf o bobl ddelwedd o Gymru—ac maent yn gywir i fod â delwedd o Gymru—fel gwlad werdd hyfryd, oherwydd mae'r mwyafrif helaeth o dir Cymru yn wyrdd ac yn hyfryd. Ond pan fyddwch yn ei hystyried ar sail poblogaeth, mae hyn yn effeithio ar nifer enfawr o'n cydwladwyr sy'n troi at eu gwleidyddion i liniaru melltith llawer o benderfyniadau gwael a gafodd eu gwneud gan genedlaethau blaenorol, yn enwedig wrth gynllunio trefi, ac yn enwedig yn ystod cyfnod briwtalaidd y 1960au a'r 1970au, lle y cafodd jynglau concrit eu creu a phan gafodd yr atebion rydym yn dweud y dylid eu rhoi ar waith heddiw mewn perthynas â mesurau trafnidiaeth eu diystyru'n llwyr, pan oedd llawer mwy o gyfle i glirio safleoedd a chreu'r gofod trefol hwnnw, y mannau addas i fyw ynddynt, y soniodd David amdanynt yn ei sylwadau agoriadol, ac y dylem fachu arnynt yn awr a bwrw ymlaen â hwy.

Credaf ei bod yn ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru, ac ar bob plaid wleidyddol, i ganfod yr atebion a llunio'r trywydd y mae'r ddogfen hon yn ei nodi'n glir, yn sicr, fel cynnig y Ceidwadwyr Cymreig i lawer o'r cwestiynau perthnasol hyn ac yn wir, rhoi llinell amser i'r atebion y byddwch yn eu rhoi ar waith, oherwydd mae'r ddogfen yn mapio llinell amser rhwng 2025 a 2040, sef pryd y byddem ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn hoffi gweld llawer o'r polisïau hyn ar waith i wneud gwahaniaeth. Gadewch i ni beidio ag anghofio ein bod ar ei hôl hi oherwydd y meiri metro a'r meiri dinasoedd yn Lloegr, ar hyd Clawdd Offa, o Fryste hyd at Lerpwl a Manceinion, a Birmingham rhyngddynt—caiff llawer o feiri dinasoedd eu hethol yn y blwch pleidleisio ar sail eu gallu i wneud y gwelliannau mawr hyn, yn economaidd ac yn amgylcheddol, yn niwylliannau'r dinasoedd y maent yn llywyddu drostynt yn awr. Nid yw'n bolisi canolog gan y Llywodraeth i ddarparu'r rhan fwyaf o'r mentrau hyn ar lawr gwlad bellach; cyfrifoldeb y meiri metro a'r meiri dinasoedd yw gwneud hynny.

Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â datganoli cyfrifoldebau i'n hardaloedd trefol fel y gallant ddefnyddio deinameg yr economi leol a'r atebion lleol y gellir eu rhoi ar waith ar gyfer rhai o'r enillion cyflym a chynnar rydym angen eu cyflawni, ac yna'r atebion mwy hirdymor y mae angen eu rhoi ar waith gyda system gynllunio fwy cydgysylltiedig. Dro ar ôl tro, pan edrychaf ar yr amgylchedd cynllunio o amgylch Caerdydd, y cefais y pleser o'i gynrychioli yn y Siambr hon ers bron i 12 mlynedd bellach—. Nid Caerdydd yn unig ydyw; yn ei ymyriad yn gynharach, gofynnodd yr Aelod dros Lanelli 'beth am yr ardaloedd pellennig?' Nid oes ond angen i chi deithio ar hyd yr A40 yn y bore i weld y cymudo i mewn i Gaerdydd, ac yna teithio'n ôl i'r cyfeiriad arall i weld y cymudo o Gaerdydd, i ddangos mai'r dinasoedd yw'r peiriannau twf ar gyfer y rhanbarth ehangach sy'n amgylchynu'r ardal honno. Felly, mae'n rhaid i ni gael system gynllunio sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, yn hytrach na'r 1950au a'r 1960au, a'r trydydd degawd yr ydym ar ei drothwy o'r unfed ganrif ar hugain honno.

Rwyf wedi eistedd yn y Siambr hon dros y 12 mlynedd diwethaf ac wedi clywed amryw o Weinidogion cynllunio, o'r dadleuon a'r datganiadau gwych roeddem yn arfer eu cael gan y gŵr â'r un enw a mi, Andrew Davies, a'r cynllunio gofodol—beth bynnag y câi ei alw. Roedd yn arfer bod yn artaith i ni, a bod yn onest, nifer y dadleuon yr arferem eu cael.  

15:25

The spatial plan—wherever that went to. Then, all of a sudden, we're getting various announcements now about how the Government is being progressive in its thinking around the planning system. Well, actually, there doesn't seem to be much progress, I would suggest, that residents, certainly in the west of Cardiff, are pointing to at the moment to say that they feel that their voices and their needs are being listened to and we are getting the modern cities that have the environmental solutions, such as the green spaces on the tops of roofs. This document highlights that, in Singapore, for example, there are 100 hectares of green space on rooftops in Singapore. That's 240 acres for the old imperialists in this Chamber like myself, who measure things in acres. That, in the middle of one of the most densely populated cities, shows what can be achieved if you open your mind to some of these solutions.

We can be at the forefront of breaking some of this technology and developing that technology, and I really do hope that the Minister in her response will offer a road map of where the Welsh Government is taking some of these tricky questions and putting answers to those questions. Because, actually, the amendment today gives an indication that there is a lot of activity going on, but like a swimmer who is kicking like hell under the water but not really moving very far forward— that certainly is the sense that I feel when I look at much of the activity coming from the Welsh Government on many of these issues. Yes, there are many groups that you can point to, and think tanks that are advising, but we are not seeing the game-changing solutions put in place, and we need to see that because, as I said, 70 per cent of the population of Wales is written up as living in an urban environment and, if we are going to be a successful and dynamic economy for the twenty-first century, we have to develop those urban environments that have that liveability, that have that economic dynamic, and, above all, are beacons of excellence that other countries look at for the problems that they face. That's why I urge the house this afternoon to support the motion that is down in the Welsh Conservatives' name.      

Y cynllun gofodol—beth bynnag a ddigwyddodd i hwnnw. Yna, yn sydyn, rydym yn clywed nifer o gyhoeddiadau yn awr ynglŷn â sut y mae'r Llywodraeth yn bod yn flaengar gyda'i syniadau ynglŷn â'r system gynllunio. Wel, mewn gwirionedd, nid yw'n ymddangos bod llawer o gynnydd, buaswn yn awgrymu, yn sicr yng ngorllewin Caerdydd, y mae trigolion yn gallu cyfeirio ato ar hyn o bryd i ddweud eu bod yn teimlo bod eu lleisiau a'u hanghenion yn cael eu clywed a'n bod yn cael y dinasoedd modern sydd ag atebion amgylcheddol, megis y mannau gwyrdd ar y toeau. Mae'r ddogfen hon yn pwysleisio, yn Singapôr, er enghraifft, fod yna 100 hectar o fannau gwyrdd ar doeau'r tai yn Singapôr. Dyna 240 erw i'r hen imperialwyr fel fi yn y Siambr hon, sy'n mesur pethau mewn erwau. Mae hynny, yng nghanol un o'r dinasoedd mwyaf poblog, yn dangos beth y gellir ei gyflawni os ydych yn agor eich meddwl i rai o'r atebion hyn.

Gallwn fod ar flaen y gad yn dyfeisio'r dechnoleg hon ac yn datblygu'r dechnoleg honno, ac rwy'n gobeithio mewn gwirionedd y bydd y Gweinidog, yn ei hymateb, yn cynnig map o sut y mae Llywodraeth Cymru yn ateb rhai o'r cwestiynau anodd hyn. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r gwelliant heddiw yn rhoi'r argraff fod yna lawer o weithgarwch ar y gweill, ond fel nofiwr sy'n cicio'n wyllt o dan y dŵr ond nad yw'n symud ymlaen rhyw lawer mewn gwirionedd—yn sicr dyna'r teimlad rwy'n ei gael pan fyddaf yn edrych ar lawer o weithgarwch Llywodraeth Cymru mewn perthynas â nifer o'r materion hyn. Oes, mae yna lawer o grwpiau y gallwch eu crybwyll, a melinau trafod sy'n rhoi cyngor, ond nid ydym yn gweld atebion sy'n gwneud gwahaniaeth sylweddol yn cael eu rhoi ar waith, ac mae angen i ni weld hynny oherwydd, fel y dywedais, mae 70 y cant o boblogaeth Cymru yn byw mewn amgylchedd trefol ac os ydym am fod yn economi lwyddiannus a deinamig ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, mae'n rhaid i ni ddatblygu'r amgylcheddau trefol hynny sy'n llefydd da i fyw ynddynt, sydd â'r deinameg economaidd hwnnw, ac yn anad dim, sy'n batrwm o ragoriaeth y mae gwledydd eraill yn edrych arnynt ar gyfer datrys y problemau y maent yn eu hwynebu. Dyna pam rwy'n annog y tŷ i gefnogi'r cynnig a gyflwynwyd yn enw'r Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma.      

Can I now call the Minister for Housing and Regeneration, Rebecca Evans?

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Tai ac Adfywio, Rebecca Evans?

Thank you very much. I do welcome the debate today and the spirit in which it was brought forward by David Melding. I don't think I have enjoyed a debate as much as the one today for quite some time, because we have heard some really constructive and thoughtful contributions. 'Prosperity for All', our national strategy, makes it clear that communities are a national asset, and we will invest in them, both urban and rural, as our amendment to the debate makes clear. So, we'll be ensuring that communities across the length and breadth of Wales are attractive to live in, work in, invest in, study in and to visit. To do this, it does require the kind of joined-up cross-Government place-based approach that we're pursuing through our economic action plan, our £100 million targeted regeneration investment programme, our Valleys taskforce delivery plan and the national development framework that we are consulting on. So, these are the kind of game changers that Andrew R.T. Davies was looking for in his contribution. It does require close working with our partners, including local authorities, city and growth deal regions, housing associations, Transport for Wales and the Development Bank of Wales. 

But our focus today in this debate is on our urban communities, and in seeking to understand the challenges and the opportunities facing our town and city centres, it's important that we engage with research and expertise. Earlier this year, I enjoyed a really useful discussion with the Carnegie UK Trust discussing their international research 'Turnaround Towns' also their Wales-specific report, which looks at the challenges and opportunities facing our urban areas here.

The challenges are well rehearsed, and many relate to our changing patterns as consumers, but there are opportunities too for our towns and cities to capitalise on areas that can't be fulfilled online: our desire for experiences, for leisure, for culture, our desire to engage, our desire for the personal touch and for excellent customer service, and our need to access good quality affordable housing in a place where we live and work. With our support urban areas can adapt and they can evolve: closed banks into pubs, empty shops into homes, and derelict land into green open spaces.

We know the importance of those green open spaces and delivering nature-based solutions including green infrastructure. This is one of the national priorities in the Welsh Government's national natural resources policy. It's central to our vision for a Valleys landscape park, which has the potential to help local communities use their natural and environmental resources for tourism, energy generation and good health and well-being, and it's why we're investing in our Green Flag awards scheme. It's why evidence on urban tree canopy cover is being shared by Natural Resources Wales with public service boards to influence their local well-being plans.

Liveable urban spaces that promote good health and well-being should be well kept, and the Welsh Government is acting on several fronts to address the use of plastic. We're a world leader in recycling and we want to be the world's first refill nation. We're investing £6.5 million in our circular economy investment fund and, more widely, in the Year of the Sea, we're proud to sign the UN Environment Clean Seas plastic pledge, and a Wales clean seas partnership has been established to create a long-term legacy from our hosting of the Volvo Ocean Race to turn the tide on plastic. 

Liveable urban spaces that promote good health and well-being should also be easier to walk and cycle in, and also to use other forms of sustainable transport. We recently announced an additional £60 million of funding to enhance local walking and cycling networks and Vibrant and Viable Places funding is also being used with active travel in mind. As Simon Thomas said in his contribution, we're investing £2 million in additional electric charging points for electric vehicles with a focus on rapid chargers, and we will seek sustainable private investment for charging points to maximise and build on this public investment, as part of our commitment to reducing greenhouse gas emissions and improving air quality. Improving air quality is a priority for the Welsh Government. We're consulting on clean air zones, are taking action to reduce emissions in the most polluted locations and we've introduced a new £20 million clean air fund to support improvements needed at a local level. Our wider clean air plan for Wales, which will be about more than road traffic pollution, is planned for later this year.

As Minister for Housing and Regeneration, I'm passionate about housing-led regeneration. Our Vibrant and Viable Places programme has been successful in delivering this in a number of communities, but I see the potential to scale this up through our new £100 million targeted regeneration investment programme. Alongside this, we're investing £90 million in our innovative housing programme— 

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw a'r ysbryd y cafodd ei chyflwyno gan David Melding. Nid wyf yn credu fy mod wedi mwynhau dadl cymaint ag y mwynheais y ddadl hon heddiw ers cryn amser, oherwydd rydym wedi clywed cyfraniadau adeiladol ac ystyrlon iawn. Mae 'Ffyniant i Bawb', ein strategaeth genedlaethol, yn ei gwneud yn glir fod cymunedau yn ased cenedlaethol, a byddwn yn buddsoddi ynddynt, yn gymunedau trefol a gwledig fel ei gilydd, fel y mae ein gwelliant i'r ddadl yn ei nodi'n glir. Felly, byddwn yn sicrhau bod cymunedau ar hyd a lled Cymru yn ddeniadol i fyw ynddynt, i weithio ynddynt, i fuddsoddi ynddynt, i astudio ynddynt ac i ymweld â hwy. I wneud hyn, mae angen y math o ymagwedd gydgysylltiedig, drawslywodraethol sy'n seiliedig ar le yr ydym yn ei mabwysiadu yn ein cynllun gweithredu economaidd, ein rhaglen targedu buddsoddiad mewn adfywio gwerth £100 miliwn, ein cynllun cyflawni tasglu'r Cymoedd a'r fframwaith datblygu cenedlaethol rydym yn ymgynghori arno. Felly, dyma enghreifftiau o'r pethau a fydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol yr oedd Andrew R.T. Davies yn chwilio amdanynt yn ei gyfraniad. Mae gofyn i ni weithio'n agos â'n partneriaid, gan gynnwys awdurdodau lleol, rhanbarthau bargeinion dinesig a bargeinion twf, cymdeithasau tai, Trafnidiaeth Cymru a Banc Datblygu Cymru.

Ond mae ein ffocws heddiw ar ein cymunedau trefol, ac wrth geisio deall yr heriau a'r cyfleoedd sy'n wynebu canol ein trefi a'n dinasoedd, mae'n bwysig ein bod yn ymdrin ag ymchwil ac arbenigedd. Yn gynharach eleni, mwynheais drafodaeth ddefnyddiol iawn gydag Ymddiriedolaeth Carnegie y DU am eu gwaith ymchwil rhyngwladol 'Trefi Trawsnewid', yn ogystal â'r adroddiad penodol ar Gymru, sy'n edrych ar yr heriau a'r cyfleoedd sy'n wynebu ein hardaloedd trefol yma.

Mae'r heriau wedi'u trafod yn helaeth, ac mae llawer yn ymwneud â'n patrymau newidiol fel defnyddwyr, ond mae yna hefyd gyfleoedd i'n trefi a'n dinasoedd fanteisio ar bethau na ellir eu diwallu ar-lein: ein hawydd am brofiadau, am hamdden, am ddiwylliant, am ymgysylltiad, am gysylltiad personol ac am wasanaeth cwsmeriaid rhagorol, yn ogystal â'n hangen am dai fforddiadwy o ansawdd da yn yr ardal rydym yn byw ac yn gweithio ynddi. Gyda'n cymorth ni, gall ardaloedd trefol addasu ac esblygu: trawsnewid banciau sydd wedi cau yn dafarnau, siopau gwag yn gartrefi, a thir diffaith yn fannau gwyrdd agored.

Gwyddom pa mor bwysig yw'r mannau gwyrdd agored hynny a pha mor bwysig yw darparu atebion yn seiliedig ar natur gan gynnwys seilwaith gwyrdd. Dyma un o flaenoriaethau cenedlaethol polisi cenedlaethol Llywodraeth Cymru ar adnoddau naturiol. Mae'n ganolog i'n gweledigaeth ar gyfer creu parc tirlun y Cymoedd, sydd â'r potensial i helpu cymunedau lleol i ddefnyddio eu hadnoddau naturiol ac amgylcheddol ar gyfer twristiaeth, cynhyrchu ynni a iechyd a llesiant da, a dyna pam ein bod yn buddsoddi yng nghynllun gwobrau'r Faner Werdd. Dyna pam fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhannu tystiolaeth ar orchudd canopi coed trefol gyda byrddau gwasanaeth cyhoeddus i ddylanwadu ar eu cynlluniau llesiant lleol.

Dylid gofalu am fannau trefol sy'n dda i fyw ynddynt ac sy'n hyrwyddo iechyd a llesiant da, ac mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu mewn sawl modd i fynd i'r afael â'r defnydd o blastig. Rydym yn arweinydd byd mewn ailgylchu, ac rydym eisiau sicrhau mai ni fydd y genedl ail-lenwi gyntaf yn y byd. Rydym yn buddsoddi £6.5 miliwn yng nghronfa buddsoddi cyfalaf yr economi gylchol ac yn fwy cyffredinol, a hithau'n Flwyddyn y Môr, rydym yn falch o lofnodi adduned plastig Moroedd Glân Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig, a sefydlwyd partneriaeth moroedd glân Cymru i greu etifeddiaeth hirdymor o'n profiad o gynnal Ras Hwylio Volvo i leihau'r defnydd o blastig.

Dylai mannau trefol sy'n dda i fyw ynddynt ac sy'n hyrwyddo iechyd a llesiant da fod yn haws i gerdded a beicio ynddynt a hefyd yn haws i bobl ddefnyddio mathau eraill o drafnidiaeth gynaliadwy. Yn ddiweddar, cyhoeddasom £60 miliwn ychwanegol o gyllid i wella rhwydweithiau cerdded a beicio lleol ac mae cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid hefyd yn cael ei ddefnyddio gyda theithio llesol mewn cof. Fel y dywedodd Simon Thomas yn ei gyfraniad, rydym yn buddsoddi £2 filiwn mewn mannau gwefru trydan ychwanegol ar gyfer cerbydau trydan gyda ffocws ar fannau gwefru cyflym, a byddwn yn chwilio am fuddsoddiad preifat cynaliadwy ar gyfer mannau gwefru i fanteisio i'r eithaf ac adeiladu ar y buddsoddiad cyhoeddus hwn, fel rhan o'n hymrwymiad i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr a gwella ansawdd aer. Mae gwella ansawdd aer yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym yn ymgynghori ar barthau aer glân, yn cymryd camau i leihau allyriadau yn y lleoliadau mwyaf llygredig ac rydym wedi cyflwyno cronfa aer glân newydd gwerth £20 miliwn i gefnogi gwelliannau sydd eu hangen ar lefel leol. Mae ein cynllun aer glân ehangach ar gyfer Cymru, a fydd yn ymdrin â mwy na llygredd traffig ffyrdd, wedi'i gynllunio ar gyfer yn ddiweddarach eleni.

Fel Gweinidog Tai ac Adfywio, rwy'n angerddol ynglŷn ag adfywio wedi'i arwain gan dai. Mae ein rhaglen Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi bod yn llwyddiannus yn cyflawni hyn mewn nifer o gymunedau, ond rwy'n gweld y potensial i gynyddu hyn drwy ein rhaglen targedu buddsoddiad mewn adfywio gwerth £100 miliwn. Ochr yn ochr â hyn, rydym yn buddsoddi £90 miliwn yn ein rhaglen tai arloesol—

15:30

Minister, will you take an intervention? 

Weinidog, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

I'm grateful to the Minister for taking an intervention. Do you recognise that the best way to get the best solutions on regeneration, especially in a local environment, is to devolve as much responsibility down, when it comes to regeneration, to those communities and local authorities and businesses so that they can determine what's important in their own areas, rather than the very centralist model that you currently operate? 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am dderbyn ymyriad. A ydych yn cydnabod mai'r ffordd orau o gael yr atebion gorau ar adfywio, yn enwedig mewn amgylchedd lleol, yw datganoli cymaint o gyfrifoldeb i lawr, o ran adfywio, i'r cymunedau a'r awdurdodau lleol a'r busnesau hynny fel y gallant benderfynu beth sy'n bwysig yn eu hardaloedd eu hunain, yn hytrach na'r model canoliaethol iawn rydych yn ei weithredu ar hyn o bryd?

The targeted regeneration investment programme is very much about locally led solutions for local regeneration. It's undertaken on a regional basis, but those discussions are undertaken amongst those local authorities within the region and it is for those local authorities to use their local knowledge to decide how to spend that £100 million. Welsh Government won't be directing how that money will be invested; it will genuinely be decided on the basis of local decisions and local knowledge and intelligence that our local authorities have.

So, alongside our investment in innovative housing, we are using that programme to support schemes that will stimulate the design and delivery of new, quality affordable homes to increase supply as part of our 20,000 new affordable homes target, and also to speed up the delivery of homes to market. It's also allowing us to trial new housing models and methods of delivery that address issues such as the pressing need for housing, fuel poverty, demographic change and climate change. For the first time, I've opened this fund up to SMEs and also the private sector, but I know it will be particularly interesting to SMEs, which have a strong track record of taking risks and of being the first people to innovate. That, alongside our stalled sites fund and our property development fund, will support them to return to house building in a way that they haven't been able to before recent years. It will be particularly important within our urban areas in infill sites and windfall sites, for example. 

We're also supporting a £27 million town centre loan scheme to assist in bringing empty sites and buildings back into viable use across 34 town centres. I've already seen some fantastic examples of use of this funding, bringing about real change. The exciting thing about this investment is that it can be recycled many times over, supporting more great regeneration projects over a 15-year period.

Business improvement districts enable local businesses to work together and bring additional private sector funding and investment into our urban areas. There are currently eight BIDs across Wales, and they will generate over £500 million of private investment during their term, which is a really significant return on our £240,000 investment. I recently announced funding of a further £270,000 to support the development of up to nine new BIDs. This is really exciting because the business community is well placed to be leading regeneration and economic development in their local areas, working closely with wider partners in a spirit of creativity and innovation. 

Mae'r rhaglen targedu buddsoddiad mewn adfywio yn rhoi ffocws mawr ar atebion lleol ar gyfer adfywio lleol. Caiff ei wneud ar sail ranbarthol, ond cynhelir y trafodaethau hynny ymhlith yr awdurdodau lleol yn y rhanbarth a mater i'r awdurdodau lleol yw defnyddio eu gwybodaeth leol i benderfynu sut i wario'r £100 miliwn. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn cyfarwyddo sut y buddsoddir yr arian hwnnw; caiff ei benderfynu'n bendant iawn ar sail penderfyniadau lleol a gwybodaeth leol a'r wybodaeth sydd gan ein hawdurdodau lleol.

Felly, ochr yn ochr â'n buddsoddiad mewn tai arloesol, rydym yn defnyddio'r rhaglen honno i gefnogi cynlluniau a fydd yn ysgogi dylunio a darparu cartrefi newydd fforddiadwy o safon er mwyn cynyddu'r cyflenwad fel rhan o'n targed o 20,000 o dai newydd fforddiadwy, a hefyd i gyflenwi cartrefi ar gyfer y farchnad yn gyflymach. Mae hefyd yn ein galluogi i dreialu modelau tai newydd a dulliau o gyflenwi sy'n mynd i'r afael â materion megis yr angen taer am dai, tlodi tanwydd, newid demograffig a newid yn yr hinsawdd. Am y tro cyntaf, rwyf wedi agor y gronfa hon i fusnesau bach a chanolig a hefyd i'r sector preifat, ond gwn y bydd yn arbennig o ddiddorol ar gyfer busnesau bach a chanolig, sydd â hanes cryf o fentro ac o fod y bobl gyntaf i arloesi. Bydd hynny, ochr yn ochr â'n cronfa safleoedd segur a'n cronfa datblygu eiddo, yn eu cynorthwyo i ddychwelyd at adeiladu tai mewn ffordd nad ydynt wedi gallu ei wneud cyn y blynyddoedd diwethaf. Bydd yn arbennig o bwysig yn ein hardaloedd trefol mewn safleoedd mewnlenwi a hap-safleoedd, er enghraifft.

Rydym hefyd yn cefnogi cynllun benthyciadau canol tref gwerth £27 miliwn i helpu i ddod â safleoedd ac adeiladau gwag yn ôl i ddefnydd ymarferol mewn 34 o ganol trefi. Rwyf eisoes yn gweld enghreifftiau gwych o'r arian hwn yn cael ei ddefnyddio, gan sicrhau newid go iawn. Y peth cyffrous am y buddsoddiad hwn yw y gellir ei ailgylchu sawl gwaith, gan gefnogi mwy o brosiectau adfywio gwych dros gyfnod o 15 mlynedd.

Mae ardaloedd gwella busnes yn galluogi busnesau lleol i weithio gyda'i gilydd a sicrhau arian ychwanegol gan y sector preifat a buddsoddi yn ein hardaloedd trefol. Ar hyn o bryd, ceir wyth ardal gwella busnes ledled Cymru, a byddant yn cynhyrchu dros £500 miliwn o fuddsoddiad preifat yn ystod eu tymor, sy'n elw sylweddol iawn ar ein buddsoddiad o £240,000. Yn ddiweddar cyhoeddais £270,000 o gyllid pellach i gefnogi datblygiad hyd at naw ardal gwella busnes newydd. Mae hyn yn hynod o gyffrous oherwydd mae'r gymuned fusnes mewn sefyllfa dda i arwain adfywio a datblygu economaidd yn eu hardaloedd lleol, ac yn gweithio'n agos gyda phartneriaid ehangach mewn ysbryd o greadigrwydd ac arloesedd.

15:35

Will you take an intervention? It's on that specific point about BIDs, and it's a key point. I know that they work very well in many areas, but certainly in my area, I know that Abergavenny was given the option of having a BID and rejected it. So, would you agree with me that, when you're setting up a business area like that, it's important that you get buy-in in advance from the local businesses and from the local people? Because if you don't have the buy-in of the people it's supposed to help, then you won't really get anywhere with it.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Mae'n ymwneud â'r pwynt penodol ynghylch ardaloedd gwella busnes, ac mae'n bwynt allweddol. Gwn eu bod yn gweithio'n dda iawn mewn llawer o ardaloedd, ond yn sicr yn fy ardal i, gwn fod y Fenni wedi cael yr opsiwn o gael ardal gwella busnes a'u bod wedi'i wrthod. Felly, a fyddech yn cytuno ei bod hi'n bwysig, pan fyddwch yn sefydlu ardal fusnes o'r fath, ichi gael cefnogaeth ymlaen llaw gan y busnesau lleol a chan y bobl leol? Oherwydd os na chewch gefnogaeth y bobl y mae i fod i'w helpu, nid yw'n debygol o fynd i unman mewn gwirionedd.