Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/03/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 14:05 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 14:05 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. A'r cwestiwn cyntaf, Lee Waters.
The first item is questions to the First Minister. The first question is from Lee Waters.
1. Yn dilyn ei daith ddiweddar i UDA, pa gynlluniau sydd gan y Prif Weinidog i annog y Cymry ar wasgar i ymgysylltu ymhellach? OAQ51929
1. Following his recent trip to the USA, what plans does the First Minister have to further engage the Welsh diaspora? OAQ51929
Diaspora communities play an important role in promoting Wales overseas. When travelling abroad, I do regularly meet people with Welsh heritage who contribute greatly, of course, to their adopted countries. I can say to the Member, when I was in the US, I met with technology leaders in a meeting arranged by somebody who I was actually in school with—it was that close a relationship—and also with many others who work in the US cities and in Canada who are very keen to work with the Welsh Government to promote Wales as a tourist destination and, of course, as a place to invest.
Mae cymunedau alltud yn chwarae rhan bwysig mewn hyrwyddo Cymru dramor. Wrth deithio dramor, rwy'n cyfarfod pobl â threftadaeth Gymreig yn rheolaidd, sy'n cyfrannu'n fawr, wrth gwrs, at eu gwledydd mabwysiedig. Gallaf ddweud wrth yr Aelod, pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau, cefais gyfarfod gydag arweinwyr technoleg a drefnwyd gan rywun yr oeddwn i yn yr ysgol gydag ef—roedd yn berthynas mor agos â hynny—a hefyd â llawer o bobl eraill sy'n gweithio yn ninasoedd yr Unol Daleithiau ac yng Nghanada sy'n awyddus iawn i weithio gyda Llywodraeth Cymru i hyrwyddo Cymru fel cyrchfan i dwristiaid ac, wrth gwrs, fel lle i fuddsoddi ynddo.
Thank you. I was pleased to hear that you met tech leaders in New York, including amongst them Welsh expats who are now leading international tech firms. Tapping into the expertise and the passion of diaspora communities has been shown to be an important economic development tool. I was pleased by yesterday's announcement that you have commissioned an academic-led review into digital innovation, but it's not due to report until a year's time, and that's a long time given the pace at which artificial intelligence is developing. So, what will you do in the meantime to make sure we take practical action to put Wales on the front foot, and how will the Welsh Government engage with diaspora groups to help us deal with the challenges and opportunities presented by developments in artificial intelligence?
Diolch. Roeddwn i'n falch o glywed eich bod chi wedi cyfarfod ag arweinwyr technoleg yn Efrog Newydd, gan gynnwys alltudion o Gymru yn eu plith sy'n arwain cwmnïau technoleg rhyngwladol blaenllaw erbyn hyn. Dangoswyd bod manteisio ar arbenigedd a brwdfrydedd cymunedau alltud yn ddull datblygu economaidd pwysig. Roeddwn i'n falch o glywed y cyhoeddiad ddoe eich bod chi wedi comisiynu adolygiad o arloesedd digidol o dan arweiniad gweithwyr academaidd, ond nad oes disgwyl iddo adrodd am flwyddyn, ac mae hynny'n amser maith o ystyried cyflymder datblygiad deallusrwydd artiffisial. Felly, beth fyddwch chi'n ei wneud yn y cyfamser i wneud yn siŵr ein bod ni'n cymryd camau ymarferol i roi Cymru ar flaen y gad, a sut y gwnaiff Llywodraeth Cymru ymgysylltu â grwpiau alltud i'n helpu ni i ymdrin â'r heriau a'r cyfleoedd sy'n deillio o ddatblygiadau mewn deallusrwydd artiffisial?
It's right to say that the digital world moves very, very quickly—we can see that— but, of course, the review has to look at all the issues that we will face in the future. It will be led by Professor Phil Brown, who is the distinguished research professor at Cardiff University School of Social Sciences. We want to develop, of course, the availability of good-quality jobs for everyone and to make sure that we have the skills we need not just for now but for the future.
It is important that we work with our diaspora communities, many of whom—I met them when I was in the US—have links into hotbeds of digitalisation such as Silicon Valley to make sure that we are aware of what is coming in the future and what type of skills our people will need. The review will need to do that as part of the plan we're developing to make sure that people have those skills.
Mae'n iawn i ddweud bod y byd digidol yn symud yn gyflym iawn, iawn—gallwn weld hynny—ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i'r adolygiad ystyried yr holl faterion y byddwn yn eu hwynebu yn y dyfodol. Bydd yn cael ei arwain gan yr Athro Phil Brown, sef yr athro ymchwil nodedig yn Ysgol Gwyddorau Cymdeithasol Prifysgol Caerdydd. Rydym ni eisiau datblygu, wrth gwrs, swyddi o ansawdd da sydd ar gael i bawb a gwneud yn siŵr bod gennym ni'r sgiliau sydd eu hangen arnom, nid yn unig ar gyfer heddiw ond ar gyfer y dyfodol.
Mae'n bwysig ein bod ni'n gweithio gyda'n cymunedau alltud, y mae gan lawer ohonynt—cyfarfûm â nhw pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau—gysylltiadau â'r mannau sydd ar flaen y gad o ran digidoleiddio fel Dyffryn Silicon i wneud yn siŵr ein bod ni'n ymwybodol o'r hyn sy'n dod yn y dyfodol a pha fath o sgiliau fydd eu hangen ar ein pobl. Bydd angen i'r adolygiad wneud hynny yn rhan o'r cynllun yr ydym ni'n ei ddatblygu i wneud yn siŵr bod gan bobl y sgiliau hynny.
First Minister, yesterday students took part in a University of Wales Trinity Saint David's tourism and hospitality conference here in the Senedd, sponsored by my colleague Mike Hedges, and one of the excellent speakers at that was Samantha Birdsell, who had left Wales after university, worked for 20 years in tourism and hospitality, including 11 years in the US, and she's now back in the UK working for Marriott hotels. She is one of the examples of a high-flier, a high-achiever who's been away and come back, and she's working in one of our key sectors for economic development. How can we actively seek other high achievers from Wales to come back, and what can you as a Welsh Government offer them to do that?
Prif Weinidog, cymerodd myfyrwyr ran mewn cynhadledd twristiaeth a lletygarwch Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yma yn y Senedd ddoe, a noddwyd gan fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, ac un o'r siaradwyr ardderchog yno oedd Samantha Birdsell, a oedd wedi gadael Cymru ar ôl bod yn y brifysgol, ac a fu'n gweithio am 20 mlynedd ym maes twristiaeth a lletygarwch, gan gynnwys 11 mlynedd yn yr Unol Daleithiau, ac mae hi yn ôl yn y DU bellach yn gweithio i westai Marriott. Mae'n un o'r enghreifftiau o rywun sydd wedi llwyddo a chyflawni, sydd wedi bod i ffwrdd ac wedi dod yn ôl, ac mae hi'n gweithio yn un o'n sectorau allweddol ar gyfer datblygu economaidd. Sut gallwn ni fynd ati'n ymarferol i ddenu pobl lwyddiannus eraill o Gymru i ddod yn ôl, a beth allwch chi fel Llywodraeth Cymru ei gynnig iddyn nhw i wneud hynny?
Well, we have, in conjunction with the private sector, part-funded a diaspora feasibility study that includes three key focus areas: firstly, researching how other countries engage with their diasporas; secondly, identifying and engaging with Wales's 50 most influential diaspora to determine their capacity and propensity to contribute to the shaping of a Welsh diaspora initiative; and then, of course, to determine the potential benefits to Wales of establishing its own diaspora organisation. GlobalWelsh, which is a private sector partnership, has been established as a community-interest company to develop a diaspora for Wales to support jobs and growth. It's at an early stage of its development and, of course, it's looking to draw in further private sector investment. Now, by moving forward in that way, we can seek to find out where people are, first of all, and then make sure that their skills can be utilised on Wales's behalf in the future, whether they remain in the countries where they are currently living in or whether they bring the skills back to Wales.
Wel, rydym ni wedi, ar y cyd â'r sector preifat, rhan-ariannu astudiaeth o ddichonoldeb alltudion sy'n cynnwys tri maes allweddol o bwyslais: yn gyntaf, ymchwilio i sut y mae gwledydd eraill yn ymgysylltu â'u cymunedau alltud; yn ail, nodi ac ymgysylltu 50 o gymunedau alltud mwyaf dylanwadol Cymru i ganfod eu gallu a'u tuedd i gyfrannu at lunio menter cymunedau Cymry alltud; ac yna, wrth gwrs, canfod y manteision posibl i Gymru o sefydlu ei sefydliad cymunedau alltud ei hun. Sefydlwyd GlobalWelsh, sy'n bartneriaeth sector preifat, i sefydlu cwmni cymunedau alltud i Gymru er mwyn cefnogi swyddi a thwf. Mae ar gam cynnar o'i ddatblygiad ac, wrth gwrs, ei nod yw denu rhagor o fuddsoddiad sector preifat. Nawr, trwy symud ymlaen yn y modd hwnnw, gallwn geisio darganfod lle mae pobl, yn gyntaf oll, ac yna gwneud yn siŵr y gellir defnyddio eu sgiliau ar ran Cymru yn y dyfodol, pa un a ydyn nhw'n aros yn y gwledydd lle maen nhw'n byw ar hyn o bryd neu'n dod â'r sgiliau yn ôl i Gymru.
I think, of all the Celtic countries, we've got a lot of catching up to do when it comes to maximising the opportunities of engaging with our diaspora. There are a couple of points I'd like to raise with the First Minister—one I've raised before, and that is the decision of the Welsh Government not to continue to measure Wales's global reputation. I wonder if the First Minister could put in writing the reasons behind that decision not to measure Wales's global reputation, because I think that that is a useful indicator, particularly when we look at engaging with the diaspora and, more broadly, Wales's reputation as a trading nation. And, secondly, will he ask his officials to look into the possibility of a Welsh Government scheme to bestow on people an official Welsh Government certification of Welsh heritage so that in exchange for a considerable fee, and also, of course, a demonstration that they are of Welsh ancestry, people from across the world can have an official Welsh heritage certification from the Government that they will cherish, it will raise funds for the Welsh Government that could be put towards great efforts and projects like Wales for Africa, or give greater opportunities for young people from Wales to go and study and travel overseas.
Rwy'n credu, o'r holl wledydd Celtaidd, bod gennym ni lawer o ddal i fyny i'w wneud pan ddaw i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd i ymgysylltu â'n cymunedau alltud. Ceir un neu ddau o bwyntiau yr hoffwn eu codi gyda'r Prif Weinidog—un yr wyf i wedi ei godi o'r blaen, sef penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â pharhau i fesur enw da Cymru yn fyd-eang. Tybed a allai'r Prif Weinidog gyflwyno'n ysgrifenedig y rhesymau dros y penderfyniad hwnnw i beidio â mesur enw da Cymru yn fyd-eang, oherwydd rwy'n credu bod hwnnw'n ddangosydd defnyddiol, yn enwedig pan ein bod ni'n ceisio ymgysylltu â'r gymuned alltud ac, yn fwy cyffredinol, enw da Cymru fel gwlad fasnachu. Ac, yn ail, a wnaiff ef ofyn i'w swyddogion ystyried y posibilrwydd o gael cynllun Llywodraeth Cymru i gyflwyno ardystiad swyddogol Llywodraeth Cymru o dreftadaeth Gymreig i bobl fel y gall pobl o bedwar ban byd, yn gyfnewid am ffi sylweddol, a hefyd, wrth gwrs, y gallu i ddangos eu bod nhw o linach Gymreig, gael ardystiad swyddogol o dreftadaeth Gymreig gan y Llywodraeth y byddant yn ei drysori, a fydd yn codi arian i Lywodraeth Cymru y gellid ei roi tuag at ymdrechion a phrosiectau gwych fel Cymru o Blaid Affrica, neu roi mwy o gyfleoedd i bobl ifanc o Gymru fynd i astudio a theithio dramor.
The Member has always been a fount of original ideas, and that's one of them. It's an idea, I think, that's worthy of further examination. What I wouldn't want to do, of course, is to suggest to people that if they want to claim Welsh heritage, they've got to pay for it. But what is important is that we work with the diaspora that we have.
Just to give you an example of how far we've come, back in 2011 we had very few offices abroad. We've opened many more since then. We had no real link with the diaspora in the US, we had no link with Washington; now we host an event on Capitol Hill every single year. That is an event that's attended by many politicians on Capitol Hill. We always host events in New York; there's a new Welsh society in New York made up of young entrepreneurs of Welsh heritage—many of them from Wales originally, anyway—who want to help us, and, of course, we've just opened a new office in Montreal. Montreal is the home of some major companies that employ people in Wales, and we know that we have a diaspora in Montreal as well.
What we have done since 2011 is to look at opening new offices in parts of the world where we know that the Welsh heritage is strong in order to utilise the diaspora that exists there, and work with them to promote Wales in their home countries and, of course, make sure that we're able to open up opportunities for Welsh businesses as they look to trade with the US and Canada.
Mae'r Aelod wedi bod yn llawn syniadau gwreiddiol erioed, ac mae hwnna'n un ohonynt. Mae'n syniad, rwy'n credu, sy'n haeddu ystyriaeth bellach. Yr hyn na fyddwn i eisiau ei wneud, wrth gwrs, yw awgrymu i bobl os ydyn nhw eisiau hawlio treftadaeth Gymreig, bod yn rhaid iddyn nhw dalu amdani. Ond yr hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n gweithio gyda'r gymuned alltud sydd gennym ni.
Dim ond i roi enghraifft i chi o ba mor bell yr ydym ni wedi dod, prin iawn oedd y swyddfeydd a oedd gennym ni dramor yn ôl yn 2011. Rydym ni wedi agor llawer mwy ers hynny. Nid oedd gennym ni unrhyw gysylltiad gwirioneddol â'r gymuned alltud yn yr Unol Daleithiau, nid oedd gennym ni unrhyw gysylltiad â Washington; rydym ni bellach yn cynnal digwyddiad ar Capitol Hill bob un flwyddyn. Mae hwnnw'n ddigwyddiad a fynychir gan lawer o wleidyddion ar Capitol Hill. Rydym ni bob amser yn cynnal digwyddiadau yn Efrog Newydd; ceir cymdeithas Cymry newydd yn Efrog Newydd sy'n cynnwys entrepreneuriaid ifanc o dreftadaeth Gymreig—llawer ohonynt o Gymru yn wreiddiol, beth bynnag—sydd eisiau ein helpu ni, ac, wrth gwrs, rydym ni newydd agor swyddfa newydd ym Montreal. Mae Montreal yn gartref i rai cwmnïau mawr sy'n cyflogi pobl yng Nghymru, ac rydym ni'n gwybod bod gennym ni gymuned alltud ym Montreal hefyd.
Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud ers 2011 yw ceisio agor swyddfeydd newydd mewn rhannau o'r byd lle'r ydym ni'n gwybod bod treftadaeth Gymreig yn gryf er mwyn defnyddio'r gymuned alltud sy'n bodoli yno, a gweithio gyda nhw i hyrwyddo Cymru yn eu gwledydd cartref ac, wrth gwrs, gwneud yn siŵr ein bod ni'n gallu creu cyfleoedd i fusnesau o Gymru wrth iddyn nhw geisio masnachu â'r Unol Daleithiau a Chanada.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ansicrwydd bwyd yng Nghymru? OAQ51954
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on food insecurity in Wales? OAQ51954
The Welsh Government is working with the Welsh food poverty alliance to address food insecurity, and that includes increasing the uptake of free school meals and working with food producers, manufacturers, retailers and supermarkets to help them deliver on corporate and social responsibility.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghrair tlodi bwyd Cymru i fynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd, ac mae hynny'n cynnwys cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar brydau ysgol am ddim a gweithio gyda chynhyrchwyr bwyd, gweithgynhyrchwyr, manwerthwyr ac archfarchnadoedd i'w helpu i gyflawni eu cyfrifoldebau corfforaethol a chymdeithasol.
Thank you for that answer, First Minister. At the beginning of February, Emma Lewell-Buck MP had her Second Reading of her proposed Food Insecurity Bill in the House of Commons. The aim of the Bill is to ensure that UK Government establishes annual monitoring of, and reporting of, food insecurity in the UK.
I was contacted by Jig-So last month about this particular issue. They are a charity that do excellent work in this field, and they state there are two existing survey tools that have been validated and could be introduced inexpensively to measure food insecurity. First Minister, what assessment has the Welsh Government made about introducing food insecurity survey tools into Wales?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ddechrau mis Chwefror, cafodd Emma Lewell-Buck AS ei hail ddarlleniad o'i Bil Ansicrwydd Bwyd arfaethedig yn Nhŷ'r Cyffredin. Nod y Bil yw sicrhau bod Llywodraeth y DU yn sefydlu proses monitro blynyddol, ac adrodd ar ansicrwydd bwyd yn y DU.
Cysylltodd Jig-So â mi fis diwethaf am y mater penodol hwn. Mae hon yn elusen sy'n gwneud gwaith rhagorol yn y maes hwn, ac maen nhw'n dweud bod dau ddull yn bodoli ar gyfer cynnal arolwg sydd wedi eu dilysu ac y gellid eu cyflwyno'n rhad i fesur ansicrwydd bwyd. Prif Weinidog, pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o gyflwyno dulliau cynnal arolwg o ansicrwydd bwyd i Gymru?
Well, we are working with the Welsh Food Poverty Alliance Wales to address food insecurity. There are a number, we understand, of food insecurity survey tools. They all collate important information that needs careful consideration. I note, for example, the recent End Hunger UK survey highlighted that a third of the UK's poorest households are skipping meals because they can't afford to put food on the table, with austerity and rising food prices driving hidden hunger. We know, of course, the situation with universal credit. So, what we want to do is to work with organisations to identify a tool that might be used in order to address food insecurity, because at the moment, of course, there seem to be a number of tools. But they all point to the same message, which is that austerity is driving people into poverty.
Wel, rydym ni'n gweithio gyda Chynghrair Tlodi Bwyd Cymru i fynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd. Rydym ni'n deall bod nifer o ddulliau o gynnal arolwg o ansicrwydd bwyd. Maen nhw i gyd yn casglu gwybodaeth bwysig y mae angen ei hystyried yn ofalus. Nodaf, er enghraifft, bod arolwg diweddar End Hunger UK wedi tynnu sylw at y ffaith bod traean o aelwydydd tlotaf y DU yn peidio â chael prydau gan nad ydyn nhw'n gallu fforddio rhoi bwyd ar y bwrdd, gan fod cyni cyllidol a phrisiau bwyd sy'n codi yn ysgogi newyn cudd. Rydym ni'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r sefyllfa gyda chredyd cynhwysol. Felly, yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw gweithio gyda sefydliadau i nodi dull y gellid ei ddefnyddio i fynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd, oherwydd ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae'n ymddangos bod nifer o ddulliau. Ond maen nhw i gyd yn cyfleu yr un neges, sef bod cyni cyllidol yn gyrru pobl i dlodi.
First Minister, the United Nations has estimated the scale of the food insecurity problem in the UK and, indeed, in other countries, but it seems to me, looking through some of the information that the UN has provided, that there's a lack of up-to-date relevant data, both on a UK level and Wales specific, so that we can fully assess the scale of this problem. I think the data that's being used is around 10 years old. Do you have any plans for the Welsh Government to collect more Welsh-specific data or, failing that, to work with the UK Government to see if we can get that data bang up to date so that we know the scale of the problem that we're dealing with?
Prif Weinidog, mae'r Cenhedloedd Unedig wedi amcangyfrif maint y broblem ansicrwydd bwyd yn y DU ac, yn wir, mewn gwledydd eraill, ond mae'n ymddangos i mi, o edrych drwy rywfaint o'r wybodaeth y mae'r Cenhedloedd Unedig wedi ei darparu, bod diffyg data perthnasol cyfredol, ar lefel y DU ac yn benodol i Gymru, fel y gallwn asesu maint y broblem hon yn llawn. Rwy'n credu bod y data sy'n cael eu defnyddio tua 10 mlwydd oed. A oes gennych chi unrhyw gynlluniau i Lywodraeth Cymru gasglu mwy o ddata penodol i Gymru neu, yn niffyg hynny, gweithio gyda Llywodraeth y DU i weld a allwn ni sicrhau bod y data hynny yn gwbl gyfredol fel ein bod ni'n gwybod maint y broblem yr ydym ni'n ymdrin â hi?
Well, the end hunger survey was published—or rather, it reflected findings published last year by the Food Standards Agency. In fact, the End Hunger UK survey was more recent than that, even.
I can say to the Member that recent Trussell Trust analysis shows that, in areas of full universal credit roll-out of six months or more, food banks have seen a 30 per cent average increase six months after roll-out compared to the year before. These are recent figures and they show us the scale of the problem that is being caused by unending austerity.
Wel, cyhoeddwyd yr arolwg End Hunger—neu yn hytrach, adlewyrchodd ganfyddiadau a gyhoeddwyd y llynedd gan yr Asiantaeth Safonau Bwyd. Mewn gwirionedd, roedd arolwg End Hunger UK yn fwy diweddar na hynny, hyd yn oed.
Gallaf ddweud wrth yr Aelod bod dadansoddiad diweddar gan Ymddiriedolaeth Trussell yn dangos, mewn mannau lle mae credyd cynhwysol wedi ei gyflwyno'n llawn ers chwe mis neu fwy, y bu cynnydd cyfartalog o 30 y cant i'r defnydd o fanciau bwyd ar ôl ei gyflwyno o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae'r rhain yn ffigurau diweddar ac maen nhw'n dangos maint y broblem sy'n cael ei hachosi gan gyni cyllidol diddiwedd.
Yr wythnos ddiwethaf, fe wnes i gynnal digwyddiad yma gyda Sefydliad y Merched ynglŷn â thlodi bwyd. Roedd Jig-So o Aberteifi'n bresennol, roedd y gynghrair tlodi bwyd yn bresennol a'r Trussell Trust hefyd yn bresennol. Mae'n amlwg bod Sefydliad y Merched am arwain ymgyrch ynglŷn â thlodi bwyd dros y misoedd nesaf, ac mae yna agwedd, wrth gwrs, ynglŷn â sefyllfa menywod yn arbennig yma, achos nhw, yn bennaf, sydd yn colli pryd o fwyd yn y sefyllfa yma. Mae hynny'n agwedd y dylem ni fod yn glir arni gyda bygythiad universal credit yn dod lawr y lein i nifer o gymunedau yng Nghymru, fel sydd newydd gael ei gyfeirio ato. Beth fyddech chi'n gallu ei wneud, fel Llywodraeth, i gydweithio gyda mudiadau fel Sefydliad y Merched, sydd yn mynd i mewn i gymunedau i wneud yn siŵr bod y gorau glas yn cael ei wneud i gefnogi'r teuluoedd hynny sydd yn wynebu llymder?
Last week, I staged an event here with the Women's Institute on food poverty. Jig-So from Cardigan were in attendance, Food Poverty Alliance Wales were there, as were the Trussell Trust. It’s clear that the Women’s Institute want to lead a campaign on food poverty over the next few months, and there is an issue related to women here, because it is they who primarily miss out on meals in these situations, and that is something that we should be clear on given the threat of universal credit coming down the line to many communities in Wales, as has just been mentioned. What can you as a Government do to work with organisations such as the Women’s Institute to go into communities to ensure that they do their very best to support those families who are facing austerity?
Wel, dau beth. Yn gyntaf, mae'n hollbwysig ein bod ni'n ystyried beth yw'r sefyllfa ym mhob rhan o Gymru. Yn ail, rŷm ni'n gweithio gyda'r cynghrair yn erbyn tlodi er mwyn delio gyda'r ansicrwydd ynglŷn â bwyd. Ond, beth sy'n wahanol ar hyn o bryd yw bod lefel y tlodi ymhlith y rheini sydd o oedran gweithio yn waeth nag ydyw ymhlith pensiynwyr. A dyna beth yw’r gwahaniaeth. Yn hanesyddol rŷm ni’n tueddu meddwl, os yw pobl yn byw ar bensiwn, eu bod nhw mewn sefyllfa waeth. Nid felly mae hi ar hyn o bryd, achos rŷm ni wedi gweld siẁd doriadau i fudd-daliadau i’r rheini sydd o oedran gweithio. A dyna beth yw’r gwahaniaeth. Dyna pam, wrth gwrs, mae’n hollbwysig i sicrhau bod y pwysau sydd yna ar incwm siẁd gymaint o deuluoedd ar hyn o bryd yn cael ei godi gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig.
Well, two things. First of all, it’s vital that we consider the situation in every part of Wales, and also that we should work with the food poverty alliance in order to deal with the issue. But what is different at present is that the level of poverty among those who are of working age is worse than among pensioners. Historically, people used to think that if they lived on a pension they were in a worse position, but that is not true, because we’ve seen so many cuts to benefits as regards those that are of working age, and that is the difference now. That’s why it’s vital to ensure that the UK Government acts to relieve the pressure on so many families’ income.
Cyn i ni symud ymlaen, mae’n briodol ein bod ni’n cofnodi marwolaeth y cyn-Ysgrifennydd Cymru Nicholas Edwards, Arglwydd Crickhowell, dyn a gafodd y weledigaeth ar gyfer trawsnewid yr ardal yma—bae Caerdydd— sy’n gartref i’n Senedd ni heddiw. A hefyd, Ivor Richard, Arglwydd Rhydaman, a arweiniodd y gwaith allweddol yn 2004 o baratoi’r ffordd tuag at gryfhau ein Cynulliad Cenedlaethol a chreu Senedd gryfach i Gymru. Rydw i’n siŵr, fel Cynulliad cyfan, ein bod ni’n cydymdeimlo gyda theuluoedd y ddau unigolyn.
Before we move on, it’s appropriate that we mark the death of the former Secretary of State for Wales, Nicholas Edwards, Lord Crickhowell, a man whose vision transformed this area of Cardiff bay, which is home to our Parliament today. And also Ivor Richard, Lord Richard of Ammanford, who led crucial work in 2004 in preparing the road to strengthening our National Assembly and creating a stronger Parliament for Wales. I’m sure that, as an Assembly, we extend our sympathies to the families of both men.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac rydw i'n galw ar arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders, and I call on the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, your Government has still not increased training places for doctors, and when my Plaid Cymru colleagues have asked about this previously, your health Secretary said he would announce doctor training places separately to those of nurses, midwives and other health professionals. Can you tell us when we can expect this long-overdue announcement?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, nid yw eich Llywodraeth wedi cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi ar gyfer meddygon o hyd, a phan fo fy nghyd-Aelodau o Blaid Cymru wedi gofyn i chi am hyn yn y gorffennol, dywedodd eich Ysgrifennydd iechyd y byddai'n cyhoeddi lleoedd hyfforddi i feddygon ar wahân i'r rheini ar gyfer nyrsys, bydwragedd a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill. A allwch chi ddweud wrthym pryd y gallwn ni ddisgwyl y cyhoeddiad hwn a ddylai fod wedi ei wneud ers talwm?
That is something that the Cabinet Secretary for health will be able to announce in due course. We all know, of course, that it's hugely important that we provide as many training places as we can and places in areas where people can gain the greatest experience that they can, whilst, of course, building on the recruitment campaign that's been so successful in bringing doctors into Wales.
Mae hynny'n rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn gallu ei gyhoeddi maes o law. Rydym ni i gyd yn gwybod, wrth gwrs, ei bod hi'n eithriadol o bwysig ein bod ni'n darparu cymaint o leoedd hyfforddi ag y gallwn ni a lleoedd mewn meysydd lle y gall pobl gael y profiad mwyaf posibl, gan, wrth gwrs, adeiladu ar yr ymgyrch recriwtio sydd wedi bod mor llwyddiannus o ran dod â meddygon i Gymru.
First Minister, we need that announcement sooner rather than later. Our academic institutions and health boards need assurances that you haven't forgotten about doctors. Today, we've seen plans to unveil five new medical schools in England at Sunderland, Lancashire, Lincoln, Canterbury and Chelmsford over the next three years—five new medical schools. It's relevant for Wales that these medical schools are aimed at what's known as under-doctored areas.
In Wales, of course, the progress on Bangor medical college has been painfully slow and we're still now only at the stage where your Government has only accepted students from elsewhere being given opportunities to spend more time in Bangor, rather than medical students being placed there on a permanent basis. And, incidentally, those universities that work in partnership on this are making very positive noises, which is great news. Given that even the Tories are opening new medical schools in England, do you accept that you've been painfully slow in expanding medial education in the north of Wales?
Prif Weinidog, mae angen y cyhoeddiad hwnnw arnom ni cyn gynted â phosibl. Mae ein sefydliadau academaidd a'n byrddau iechyd angen sicrwydd nad ydych chi wedi anghofio am feddygon. Heddiw, rydym ni wedi gweld cynlluniau i agor pum ysgol feddygol newydd yn Lloegr yn Sunderland, swydd Gaerhirfryn, Lincoln, Caergaint a Chelmsford dros y tair blynedd nesaf—pump o ysgolion meddygol newydd. Mae'n berthnasol i Gymru bod yr ysgolion meddygol hyn wedi eu targedu at yr hyn a gydnabyddir fel ardaloedd â phrinder doctoriaid.
Yng Nghymru, wrth gwrs, mae'r cynnydd o ran coleg meddygol Bangor wedi bod yn boenus o araf ac rydym ni'n dal i fod ar y cam lle mai eich Llywodraeth ddim ond wedi derbyn myfyrwyr o fannau eraill yn cael cyfleoedd i dreulio mwy o amser ym Mangor, yn hytrach na myfyrwyr meddygol yn cael eu lleoli yno yn barhaol. A gyda llaw, mae'r prifysgolion hynny sy'n gweithio mewn partneriaeth ar hyn yn dweud pethau cadarnhaol iawn, sy'n newyddion gwych. O gofio bod hyd yn oed y Torïaid yn agor ysgolion meddygol newydd yn Lloegr, a ydych chi'n derbyn eich bod chi wedi bod yn boenus o araf yn ehangu addysg feddygol yn y gogledd?
It's hugely important that medical education, when it's expanded, can provide students with the breadth of experience that they need in order to qualify, and that is a factor that always has to be taken into account. The issue around Bangor, of course, has been well explored. We are keen to make sure that as many places as possible are made available around Wales, whilst of course ensuring that people have access to as many specialisms as they can to build up their experience.
Mae'n hynod bwysig bod addysg feddygol, pan gaiff ei hehangu, yn gallu cynnig y profiad eang i fyfyrwyr sydd ei angen arnynt i gymhwyso, a chymerwyd y ffactor hwnnw i ystyried erioed. Mae'r mater o ran Bangor, wrth gwrs, wedi ei archwilio'n drylwyr. Rydym ni'n awyddus i wneud yn siŵr bod cymaint o leoedd â phosibl ar gael ledled Cymru, gan sicrhau wrth gwrs bod gan bobl fynediad at gymaint o arbenigeddau ag y gallant i gynyddu eu profiad.
First Minister, doctor training rates are lower in Wales than in England or in Scotland. All of the organisations—the British Medical Association, the Royal College of General Practitioners and the Royal College of Physicians—have all been supporting calls for an expansion of doctor numbers in Wales. Now, we can't rely on other countries to train our doctors. We lose enough talent as it is, and by increasing capacity in England, the UK Government and the English NHS will attract even more of our future Welsh doctors. We have fewer GPs now than in 2013. We have fewer hospital doctors now than in 2014. So, the claim that you sometimes make about record numbers of health staff includes nursing assistants, it includes admin staff and it hides the fact that we are down on the number of doctors. Now, Plaid Cymru would commit to training and recruiting 1,000 new doctors for the Welsh NHS. Other countries are pressing ahead with plans to expand training places. Even Jeremy Hunt is doing it. It seems that the universities are keen. Why is Wales, under this Labour Government, lagging so far behind?
Prif Weinidog, mae cyfraddau hyfforddi meddygon yn is yng Nghymru nag yn Lloegr a'r Alban. Mae'r holl sefydliadau—Cymdeithas Feddygol Prydain, Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a Choleg Brenhinol y Ffisigwyr—i gyd wedi bod yn cefnogi galwadau i gynyddu niferoedd y meddygon yng Nghymru. Nawr, ni allwn ddibynnu ar wledydd eraill i hyfforddi ein meddygon. Rydym ni'n colli digon o dalent fel y mae hi, a thrwy gynyddu capasiti yn Lloegr, bydd Llywodraeth y DU a GIG Lloegr yn denu mwy fyth o'n meddygon o Gymru yn y dyfodol. Mae gennym ni lai o feddygon teulu nawr nag yn 2013. Mae gennym ni lai o feddygon ysbyty nawr nag yn 2014. Felly, mae'r honiad yr ydych chi'n ei wneud weithiau am y nifer uchaf erioed o staff iechyd yn cynnwys cynorthwywyr nyrsio, mae'n cynnwys staff gweinyddol ac yn cuddio'r ffaith bod nifer y meddygon yn is. Nawr, byddai Plaid Cymru yn ymrwymo i hyfforddi a recriwtio 1,000 o feddygon newydd i GIG Cymru. Mae gwledydd eraill yn bwrw ymlaen gyda chynlluniau i ehangu lleoedd hyfforddi. Mae hyd yn oed Jeremy Hunt yn ei wneud. Mae'n ymddangos bod y prifysgolion yn awyddus. Pam mae Cymru, o dan y Llywodraeth Lafur hon, mor bell ar ei hôl hi?
On 8 December, the Cabinet Secretary announced a £107 million investment package to support education and training programmes for healthcare professionals in Wales. That represents an increase of £12 million compared with 2017-18. That means that more than 3,500 new students will join those already studying healthcare education programmes across Wales, and the total number of people in education and training places in 2018-19 will be 9,490, compared to 8,573. There will be a 10 per cent increase in nurse training places across all four nursing fields, and 161 nurse training places in 2018-19. Now, the mistake that has been made, to my mind, by Plaid Cymru is looking at doctors in isolation. You cannot look at doctors in isolation; you have to look at the entire range of healthcare staff, and that means, of course, nurses, it means looking at those working in social care, it means making sure there are enough people to make sure that delayed transfers of care continue to go down and, of course, to make sure that you have staff like physiotherapists, who are able to provide the services that people need.
If we look at our recruitment campaign, it has been hugely successful in bringing doctors into Wales. It will never be the case, in any developed health service in Europe, that all the doctors in that health service are only trained within that health service. We want to attract the best people from around the world, and that's why, of course, our recruitment campaign has been so successful.
Ar 8 Rhagfyr, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet becyn buddsoddi gwerth £107 miliwn i gefnogi rhaglenni addysg a hyfforddiant i weithwyr gofal iechyd proffesiynol yng Nghymru. Mae hynny'n gynnydd o £12 miliwn o'i gymharu â 2017-18. Mae hynny'n golygu y bydd mwy na 3,500 o fyfyrwyr newydd yn ymuno â'r rheini sydd eisoes yn astudio rhaglenni addysg gofal iechyd ledled Cymru, a bydd cyfanswm o 9,490 o bobl mewn lleoedd addysg a hyfforddiant yn 2018-19, o'i gymharu â 8,573. Bydd cynnydd o 10 y cant i leoedd hyfforddi i nyrsys ar draws pob un o'r pedwar maes nyrsio, a 161 o leoedd hyfforddi nyrsys yn 2018-19. Nawr, y camgymeriad a wnaed, yn fy marn i, gan Blaid Cymru yw edrych ar feddygon yn annibynnol. Ni allwch edrych ar feddygon yn annibynnol; mae'n rhaid i chi edrych ar yr ystod gyfan o staff gofal iechyd, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, nyrsys, mae'n golygu edrych ar y rhai sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, mae'n golygu gwneud yn siŵr bod digon o bobl i wneud yn siŵr bod nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal yn parhau i ostwng ac, wrth gwrs, i wneud yn siŵr bod gennych chi staff fel ffisiotherapyddion, sy'n gallu darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar bobl.
Os edrychwn ni ar ein hymgyrch recriwtio, mae wedi bod yn hynod lwyddiannus o ran denu meddygon i Gymru. Ni fydd byth yn wir, mewn unrhyw wasanaeth iechyd datblygedig yn Ewrop, bod yr holl feddygon yn y gwasanaeth iechyd hwnnw wedi eu hyfforddi o fewn y gwasanaeth iechyd hwnnw yn unig. Rydym ni eisiau denu'r bobl orau o bedwar ban byd, a dyna pam, wrth gwrs, mae ein hymgyrch recriwtio wedi bod mor llwyddiannus.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. If I could, with your indulgence, Presiding Officer, also lend my tribute to Lord Nick Edwards and Lord Richard, who were great pillars of improving the quality of life for people here in Wales, and who also carried that charge into the second chamber and stood in their respective parties as great lead role models for politicians in future generations to follow. Their loss will be keenly felt by their families, but also by their political colleagues, and we pay tribute to their efforts on behalf of Wales and, indeed, the rest of United Kingdom, today.
First Minister, yesterday it was highlighted in the press that the Welsh Government were thinking about tolling the M4 relief road. Certainly, Gerry Holtham's proposals were called 'interesting' by a Welsh Government spokesperson. If the M4 relief road does go ahead, is the Welsh Government actively considering tolling that piece of road?
Diolch, Llywydd. Os caf innau hefyd, gyda'ch caniatâd, Llywydd, dalu teyrnged i Arglwydd Nick Edwards ac Arglwydd Richard, a oedd yn bileri pwysig o ran gwella ansawdd bywyd i bobl yma yng Nghymru, ac a drosglwyddodd y brwdfrydedd hwnnw i'r ail siambr hefyd, gan sefyll yn eu pleidiau unigol fel prif esiamplau ardderchog i wleidyddion cenedlaethau'r dyfodol eu dilyn. Bydd eu colli yn cael ei deimlo'n fawr gan eu teuluoedd, ond hefyd gan eu cydweithwyr gwleidyddol, a thalwn deyrnged i'w hymdrechion ar ran Cymru ac, yn wir, gweddill y Deyrnas Unedig, heddiw.
Prif Weinidog, amlygwyd yn y wasg ddoe bod Llywodraeth Cymru yn ystyried codi tollau ar ffordd liniaru'r M4. Yn sicr, dywedodd llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru bod cynigion Gerry Holtham yn 'ddiddorol'. Os bydd ffordd liniaru'r M4 yn cael ei hadeiladu, a yw Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth wirioneddol i godi tollau ar y darn hwnnw o ffordd?
No.
Nac ydy.
So, there has been no consideration at all around tolling of the M4 relief road. Your colleague on the backbenches there, Mick Antoniw from Pontypridd, highlighted only two weeks ago that the metro system is very much like the Loch Ness monster here now for many people. But the point he was making was that routes are being lost because of the cost of the M4 relief road and also the rising costs of the metro system. If tolling is not being considered for the M4 relief road, how is the Welsh Government looking to balance the budget for these two vital infrastructure projects here in south-east Wales and, indeed, other infrastructure projects across Wales, because the two of them, on the balance sheet, just do not seem to stack up?
Felly, ni fu unrhyw ystyriaeth o gwbl ynghylch codi tollau ar ffordd liniaru'r M4. Amlygodd eich cyd-Aelod ar y meinciau cefn yn y fan yna, Mick Antoniw o Bontypridd, dim ond pythefnos yn ôl bod y system fetro yn debyg iawn i anghenfil Loch Ness yn y fan yma nawr i lawer o bobl. Ond y pwynt yr oedd e'n ei wneud oedd bod llwybrau yn cael eu colli oherwydd cost ffordd liniaru'r M4, a hefyd costau cynyddol y system fetro. Os nad yw codi tollau yn cael ei ystyried ar gyfer ffordd liniaru'r M4, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mantoli'r gyllideb ar gyfer y ddau brosiect seilwaith hanfodol hyn yma yn y de-ddwyrain ac, yn wir, prosiectau seilwaith eraill ledled Cymru, oherwydd nid yw'n ymddangos bod y ddau ohonynt, ar y fantolen, yn gwneud synnwyr?
They come from two different pots. First of all, with regard to the M4 relief road, that was money that we intend to borrow. When it comes to the metro, that comes from other sources in terms of our own budgets, in terms of looking at the city deal for funding. They are not in competition for the same resources, and, just to re-emphasise, we are not looking to impose a toll on the M4.
Maen nhw'n dod o ddau wahanol bot. Yn gyntaf oll, o ran ffordd liniaru'r M4, roedd hwnnw'n arian yr ydym ni'n bwriadu ei fenthyg. Pan ddaw i'r Metro, mae hwnnw'n dod o ffynonellau eraill o ran ein cyllidebau ein hunain, o ran edrych ar y fargen ddinesig ar gyfer cyllid. Nid ydyn nhw'n cystadlu am yr un adnoddau, a dim ond i ail-bwysleisio, nid ydym yn bwriadu codi tollau ar yr M4.
I am grateful for the clarity on the tolling, but, again, you can't seem to have the two projects here in isolation, because the two projects are so massive in their capital expenditure. We know the M4 relief road, at the moment, by your own estimates to the public inquiry, will be costing £1.4 billion, and rising, I might add. The metro system is £700 million at the current estimates. Most people, as I said, would not be able to make those sums stack up. So, can you give us some clarity and certainty that you do have access to that money to build both projects and that other projects in other parts of Wales will not have to be curtailed because your capital budget will be spent or exhausted on both those projects?
Rwy'n ddiolchgar am yr eglurder ynghylch y tollau, ond, unwaith eto, nid yw'n ymddangos y gallwch chi gael y ddau brosiect yma ar wahân, gan fod y ddau brosiect mor anferth o ran eu gwariant cyfalaf. Rydym ni'n gwybod y bydd ffordd liniaru'r M4, ar hyn o bryd, yn ôl eich amcangyfrifon eich hun i'r ymchwiliad cyhoeddus, yn costio £1.4 biliwn, ac mae'n codi, dylwn ychwanegu. Mae'r system fetro yn £700 miliwn yn ôl yr amcangyfrifon cyfredol. Fel y dywedais, ni fyddai'r rhan fwyaf o bobl yn gallu gwneud synnwyr o'r symiau hynny. Felly, a allwch chi roi rhywfaint o eglurder a sicrwydd i ni fod gennych yr arian hwnnw ar gael i chi adeiladu'r ddau brosiect ac na fydd yn rhaid cwtogi ar brosiectau eraill mewn rhannau eraill o Gymru oherwydd bod eich cyllideb cyfalaf wedi ei gwario neu ei gwacáu ar y ddau brosiect hynny?
One of the reasons why we couldn't proceed, or the main reason why we couldn't proceed with the M4 relief road in years gone by is because we could not pay for it out of our existing roads budget. We needed to have borrowing powers in order to pay for a road project of that magnitude. So, that is paid for from a separate pot to the roads budget, so it's not in competition with any other roads project in terms of funding. When it comes to the metro, that is being funded in a different way, looking at our own budgets, looking at the city deal budgets, to take forward that project. What I can assure Members is that the metro and the M4 are not in competition for the same funding; they come from two different pots.
Un o'r rhesymau na allem ni fwrw ymlaen, neu'r prif reswm pam na allem ni fwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 yn y gorffennol oedd oherwydd na allem ni dalu amdani o'n cyllideb ffyrdd bresennol. Roedd angen i ni gael pwerau benthyg er mwyn talu am brosiect ffordd o'r maint hwnnw. Felly, telir am hwnnw o bot ar wahân i'r gyllideb ffyrdd, felly nid yw'n cystadlu ag unrhyw brosiect ffyrdd eraill o ran cyllid. Pan ddaw i'r metro, mae hwnnw'n cael ei ariannu mewn ffordd wahanol, gan edrych ar ein cyllidebau ein hunain, gan edrych ar y cyllidebau bargen ddinesig, i fwrw ymlaen â'r prosiect hwnnw. Yr hyn y gallaf ei sicrhau i'r Aelodau yw nad yw'r metro a'r M4 yn cystadlu am yr un cyllid; maen nhw'n dod o ddau wahanol bot.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. As I was on my way to Cardiff yesterday, I was listening to the car radio, and the World at One was on, and, with some incredulity, I heard that the Welsh Government was consulting schoolchildren between the ages of seven and 11 for their views on Brexit—perhaps it shows the level of maturity of the Welsh Government on this issue—and was going to take their opinions into account in formulating policy. I can't believe that this is true, even though I read it subsequently on the BBC website. Amongst those whom I heard on that programme was a nine-year-old who said that she thought leaving the EU was a bad idea, because, 'One of my friends says she wants to be a singer, and if I want to go around the world to see different music, like, she won't be able to because we've left breakfast'—I think she must be a fan of the leader of the opposition's speech at the Conservative Party conference last year. Surely the First Minister must agree that this is an exercise in total fatuity.
Diolch yn fawr, Llywydd. Pan oeddwn i ar fy ffordd i Gaerdydd ddoe, roeddwn i'n gwrando ar y radio yn y car, ar raglen World at One, a, chyda chryn anghrediniaeth, clywais fod Llywodraeth Cymru yn ymgynghori â phlant ysgol rhwng saith ac 11 oed am eu safbwyntiau ar Brexit—efallai ei fod yn dangos lefel aeddfedrwydd Llywodraeth Cymru ar y mater hwn—ac yn mynd i gymryd eu safbwyntiau i ystyriaeth wrth lunio polisi. Ni allaf gredu bod hyn yn wir, er i mi ei ddarllen yn ddiweddarach ar wefan y BBC. Ymhlith y rhai a glywais ar y rhaglen honno roedd plentyn naw mlwydd oed a ddywedodd ei bod hi'n meddwl bod gadael yr UE yn syniad gwael, oherwydd, 'Mae un o fy ffrindiau yn dweud ei bod hi eisiau bod yn gantores, ac os wyf i eisiau mynd o gwmpas y byd i weld gwahanol gerddoriaeth, fel, ni fydd hi'n gallu gan ein bod ni wedi gadael brecwast'—mae'n rhaid ei bod hi'n hoff o araith arweinydd yr wrthblaid yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol y llynedd. Does bosib nad yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod hon yn weithred o oferedd llwyr.
Does he have to use a nine-year-old to fight his battles? Are things that bad in UKIP now that he has to criticise the view of a nine-year-old? I can tell you that that view was more coherent than many of the views I heard from people in his own party in the course of the referendum. He seemed to complain that the news item was a 'mawkish puff piece', playing on the—. And I quote:
'playing on the emotions of the listener in order to support the Remainer narrative that the nasty Brexiteers are stopping our children from being able to play with their friends from abroad.'
Now, if that is the level of political debate that the leader of UKIP comes up with, then give me the nine-year-old any day.
Oes rhaid iddo fe ddefnyddio plentyn naw mlwydd oed i ymladd ei frwydrau? A yw pethau cynddrwg â hynny yn UKIP bellach fel bod rhaid iddo feirniadu safbwynt plentyn naw mlwydd oed? Gallaf ddweud wrthych fod y safbwynt hwnnw yn gwneud mwy o synnwyr na llawer o'r safbwyntiau a glywais gan bobl yn ei blaid ef ei hun yn ystod y refferendwm. Roedd yn ymddangos ei fod yn cwyno fod yr eitem newyddion yn 'llenwad gordeimladol', yn chwarae ar—. A dyfynnaf:
chwarae ar yr emosiynau'r gwrandäwr er mwyn cefnogi naratif y rheini sy'n dymuno aros yn yr UE bod y bobl gas sy'n dymuno gadael yn atal ein plant rhag gallu chwarae â'u ffrindiau o dramor.
Nawr, os mai dyna lefel y drafodaeth wleidyddol y gall arweinydd UKIP ei chyrraedd, yna rhowch y plentyn naw mlwydd oed i mi unrhyw ddydd.
Well, actually, that particular reference—[Interruption.] Sorry, Llywydd. Actually, that particular reference referred to an 11-year-old's comment, also broadcast yesterday, where she said that, if we were to leave, a lot of people who have friends in Europe might not be able to get in. 'I'm aware that people can come into the country who may not always do good things, and they can do bad things, but, on the other hand, they do have relatives and friends. It's better to see them in real life than Skyping all the time and stuff.'
Well, these—[Interruption.] These—[Interruption.] It's not I who is bringing young children into the political debate. It's the politicisation of children that is the exercise that the Welsh Government in engaged on. Is it not inappropriate to politicise children in this way in order to pursue the Government's own political agendas?
Wel, mewn gwirionedd, roedd y cyfeiriad penodol hwnnw—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, Llywydd. Mewn gwirionedd, roedd y cyfeiriad penodol hwnnw'n cyfeirio at sylw plentyn 11 mlwydd oed, a ddarlledwyd ddoe hefyd, pryd y dywedodd hi, pe byddem ni'n gadael, efallai na fyddai llawer o bobl sydd â ffrindiau yn Ewrop yn gallu dod i mewn. 'Rwy'n ymwybodol y gall pobl ddod i mewn i'r wlad efallai na fyddant bob amser yn gwneud pethau da, a gallant wneud pethau drwg, ond ar y llaw arall, mae ganddyn nhw berthnasau a ffrindiau. Mae'n well eu gweld nhw mewn bywyd go iawn yn hytrach na siarad ar Skype drwy'r amser a stwff.'
Wel, mae'r rhain—[Torri ar draws.] Mae'r rhain—[Torri ar draws.] Nid fi sy'n dod â phlant ifanc i mewn i'r ddadl wleidyddol. Gwleidyddoli plant yw'r arfer y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn. Onid yw'n amhriodol gwleidyddoli plant yn y modd hwn er mwyn mynd ar drywydd agendâu gwleidyddol y Llywodraeth ei hun?
How does the leader of UKIP think that the parents of those children think of him now? What they will see is a politician in this Chamber belittling the views of their children for his own political purposes. Now, I don't know whether he is deliberately trying to alienate parents from voting for his party, but he's done an excellent job so far.
Beth mae arweinydd UKIP yn feddwl yw barn rhieni'r plant hynny ohono nawr? Yr hyn y byddan nhw'n ei weld yw gwleidydd yn y Siambr hon yn bychanu safbwyntiau eu plant at ei ddibenion gwleidyddol ei hun. Nawr, nid wyf i'n gwybod pa un a yw e'n ceisio gelyniaethu rhieni yn fwriadol i'w hatal rhag pleidleisio dros ei blaid, ond mae wedi gwneud gwaith rhagorol hyd yma.
It's not to belittle the views of children at all, but the level of maturity that is displayed in those comments of course reflects their age. Perhaps even the First Minister at that age was similarly immature; I don't know. But children of seven to 11, of course, are not yet mature, and their opinions reflect that. And even though we all mature and then our opinions are worthy of being listened to, as serious comments in political debate, I find it absolutely extraordinary that the Welsh Government is now proposing to take them seriously. We know that teachers—[Interruption.] We know that political education in schools is important, but it's also important that there should be balance, and children should be taught to be critical. Given that the Times Educational Supplement, in 2016, did an opinion poll of teachers that showed that 88 per cent of them were pro remain—75 per cent of teachers; 88 per cent of university lecturers are pro remain—isn't there a danger that, even subconsciously, if political topics of a controversial nature are taught in the classroom that balance is likely to be lost?
Nid yw'n bychanu safbwyntiau plant o gwbl, ond mae lefel yr aeddfedrwydd a ddangosir yn y sylwadau hynny yn adlewyrchu eu hoedran wrth gwrs. Efallai fod y Prif Weinidog hyd yn oed yr un mor anaeddfed yn yr oedran hwnnw; wn i ddim. Ond nid yw plant saith i 11, wrth gwrs, yn aeddfed eto, ac mae eu safbwyntiau yn adlewyrchu hynny—er ein bod ni i gyd yn aeddfedu ac yna mae'n werth gwrando ar ein safbwyntiau, fel sylwadau o ddifrif mewn dadl wleidyddol, mae'n gwbl ryfeddol i mi fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd o ddifrif nawr. Rydym ni'n gwybod bod athrawon—[Torri ar draws.] Rydym ni'n gwybod bod addysg wleidyddol mewn ysgolion yn bwysig, ond mae hefyd yn bwysig y dylai fod cydbwysedd, ac y dylai plant gael eu haddysgu i fod yn feirniadol. O gofio bod y Times Educational Supplement, yn 2016, wedi cynnal arolwg barn ymhlith athrawon a oedd yn dangos bod 88 y cant ohonynt o blaid aros yn yr UE—75 y cant o athrawon; mae 88 y cant o ddarlithwyr Prifysgol o blaid aros yn yr UE—onid oes perygl, hyd yn oed yn isymwybodol, os bydd pynciau gwleidyddol o natur ddadleuol yn cael eu haddysgu yn yr ystafell ddosbarth bod y cydbwysedd hwnnw'n debygol o gael ei golli?
Let's see how many votes the leader of UKIP has managed to lose—the votes of teachers, the votes of parents, the votes of governors, the votes of grandparents, all because he's chosen, for reasons that go beyond me, to criticise the maturity of nine and 11-year-olds. We have spent our time in this Chamber, in all parties in fairness, talking about giving children a voice. Now, he's saying—and, David Melding, I heard him say it, and I think the comment is apposite—that children should be seen and not heard, which is exactly what the leader of UKIP is saying. Perhaps he may want to reflect on the fact, in managing to upset many thousands of people across Wales, that, actually, children do deserve a voice.
Gadewch i ni weld faint o bleidleisiau y mae arweinydd UKIP wedi llwyddo i'w colli—pleidleisiau athrawon, pleidleisiau rhieni, pleidleisiau llywodraethwyr, pleidleisiau neiniau a theidiau, y cwbl oherwydd ei fod wedi dewis, am resymau sydd y tu hwnt i mi, beirniadu aeddfedrwydd plant naw ac 11 mlwydd oed. Rydym ni wedi treulio ein hamser yn y Siambr hon, ym mhob plaid a bod yn deg, yn sôn am roi llais i blant. Nawr, mae e'n dweud—a, David Melding, fe'i clywais e'n ei ddweud, a chredaf fod y sylw yn briodol—y dylai plant gael eu gweld ac nid eu clywed, a dyna'n union y mae arweinydd UKIP yn ei ddweud. Efallai yr hoffai fyfyrio ar y ffaith, wrth lwyddo i godi gwrychyn miloedd lawer o bobl ledled Cymru, bod plant, mewn gwirionedd, yn haeddu llais.
I wonder what the children in the gallery think of Neil Hamilton's comments.
Tybed beth mae'r plant yn yr oriel yn ei feddwl am sylwadau Neil Hamilton.
3. Pa gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi i addysg uwch yng Nghymru? OAQ51965
3. What further support can the Welsh Government give to higher education in Wales? OAQ51965
Well, the support we are providing to the sector, together with the reforms we've introduced in response to the Diamond review, will create a more sustainable higher education sector in Wales and provide the most generous student support package in the UK.
Wel, bydd y cymorth yr ydym ni'n ei roi i'r sector, ynghyd â'r diwygiadau yr ydym ni wedi eu cyflwyno mewn ymateb i adolygiad Diamond, yn creu sector addysg uwch mwy cynaliadwy yng Nghymru ac yn cynnig y pecyn cymorth i fyfyrwyr mwyaf hael yn y DU.
First Minister, I wanted to raise the issue of the University and College Union strike. I know that talks are now ongoing about the validity of the figure that has been given for the pension deficit of £6.1 billion, and Universities UK has agreed an independent expert panel to review it. However, more strike action is still on the table, with potential disruption to exams, but, nevertheless, the strikers have the support of the students, of some of the vice chancellors, and of many of us politicians. So, I just want to ask the First Minister: what help could the Welsh Government give to reach a satisfactory conclusion of their strike?
Prif Weinidog, roeddwn i eisiau codi mater streic yr Undeb Prifysgolion a Cholegau. Gwn fod trafodaethau yn mynd rhagddynt ynghylch dilysrwydd y ffigur a roddwyd ar gyfer y diffyg o ran pensiynau o £6.1 biliwn, ac mae Universities UK wedi cytuno i banel arbenigol annibynnol ei adolygu. Fodd bynnag, mae mwy o streiciau yn dal i gael eu cynnig, sy'n golygu tarfu posibl i arholiadau, ond, serch hynny, mae'r myfyrwyr, rhai o'r is-gangellorion, a llawer ohonom ni wleidyddion yn cefnogi'r streicwyr. Felly, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog: pa gymorth gallai Llywodraeth Cymru ei roi i ddod â'u streic i ben yn foddhaol?
Well, this is a strike in a devolved sector, but over a non-devolved issue. There are two things, however, that it's important for us to say. First of all, I think it is important that there is an independent valuation, so that there can be confidence in that valuation, and, secondly, as a Government, we stand ready to facilitate any discussions in order to get to a conclusion.
Wel, mae hon yn streic mewn sector datganoledig, ond dros fater nad yw wedi ei ddatganoli. Mae dau beth, fodd bynnag, y mae'n bwysig i ni ei ddweud. Credaf yn gyntaf oll ei bod hi'n bwysig y ceir prisiad annibynnol, fel y gellir cael hyder yn y prisiad hwnnw, ac, yn ail, fel Llywodraeth, ein bod ni'n sefyll yn barod i hwyluso unrhyw drafodaethau er mwyn dod â'r streic i ben.
First Minister, one group of young people who often miss out on a university education are those from Gypsy, Roma and Traveller backgrounds. And you'll know that part of the reason for that is their poor performance at GCSEs compared to their peers. They get 30 per cent lower in terms of the individuals who actually pass five or more CGSEs at grades A* to C. Now, one of the things which your Government has done recently, which is going to make it more difficult for Gypsy, Roma and Traveller children to be able to access a university education, is the axing of the minority ethnic achievement grant. Much of that, of course, was used by schools in order to support the education of Gypsy, Roma and Traveller children. Will you consider reversing that decision, and what additional support are you going to provide on top of it, in order that we can address this inequality?
Prif Weinidog, un grŵp o bobl ifanc sy'n aml yn methu â chael addysg prifysgol yw'r rheini o gefndiroedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr. A byddwch yn gwybod mai rhan o'r rheswm am hynny yw eu perfformiad gwael mewn arholiadau TGAU o'u cymharu â'u cyfoedion. Maen nhw'n cael 30 y cant yn is o ran unigolion sy'n llwyddo i gael graddau A* i C mewn pump neu fwy o bynciau TGAU. Nawr, un o'r pethau y mae eich Llywodraeth wedi ei wneud yn ddiweddar, sy'n mynd i'w gwneud yn fwy anodd i blant sy'n Sipsiwn, yn Roma ac yn Deithwyr allu cael mynediad at addysg brifysgol, yw diddymu'r grant cyflawniad lleiafrifoedd ethnig. Defnyddiwyd llawer o hwnnw, wrth gwrs, i gynorthwyo addysg plant sy'n Sipsiwn, yn Roma ac yn Deithwyr. A wnewch chi ystyried gwrthdroi'r penderfyniad hwnnw, a pha gymorth ychwanegol ydych chi'n mynd i'w ddarparu yn ogystal â hynny, fel y gallwn ni fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hwn?
If I remember rightly, there were three local authorities that were particularly affected by the grant. We have made sure that money has been made available to them in order for them to provide the services that they need to. We do, however, need to look in the future as to whether the grant is targeted enough. We know that there's underachievement amongst the Gypsy/Traveller community, but, of course, in other minority ethnic communities, achievement is actually higher than in the population as a whole. So, the question for us would be: how do we look at targeting more precisely resources towards those groups that need it most?
Os cofiaf yn iawn, roedd tri awdurdod lleol yr effeithiwyd yn arbennig arnynt gan y grant. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr bod arian wedi roi ar gael iddyn nhw fel eu bod yn gallu darparu'r gwasanaethau y mae angen iddyn nhw eu darparu. Fodd bynnag, mae angen i ni edrych yn y dyfodol ar ba un a yw'r grant wedi ei dargedu'n ddigonol. Rydym ni'n gwybod bod tangyflawni ymhlith y gymuned Sipsiwn a Theithwyr, ond, wrth gwrs, mewn cymunedau lleiafrifoedd ethnig eraill, mae cyflawniad yn uwch na'r boblogaeth yn ei chyfanrwydd mewn gwirionedd. Felly, y cwestiwn i ni fyddai: sut ydym ni'n ceisio targedu adnoddau yn fwy penodol at y grwpiau hynny sydd eu hangen fwyaf?
Mae angen i'ch Llywodraeth chi, wrth gwrs, fod yn fwy rhagweithiol yn y mater yma. Rŷch chi'n iawn fod yr union bwynt o dan sylw ddim wedi'i ddatganoli, ond mae e yn, fel yr ŷch chi'n cydnabod, yn cael effaith sylweddol iawn ar agweddau helaeth o'r sector sydd wedi'u datganoli. Felly, a gaf ofyn i chi, wrth fod yn fwy rhagweithiol, a wnewch chi gynnull cyfarfod o is-gangellorion Cymru er mwyn dweud wrthyn nhw yn union beth yw barn eich Llywodraeth chi am yr hyn sydd wedi digwydd? A fyddech chi'n cytuno â Phlaid Cymru bod y modd y mae prifysgolion wedi trin ein darlithwyr ni yn gwbl warthus ac yn gwbl annerbyniol?
Your Government needs to be proactive in this area. You’re right that the exact point is not devolved but, as you acknowledge, it does have a very significant impact on vast areas of the sector that are devolved. So, in being proactive, will you convene a meeting of vice-chancellors in Wales to tell them exactly what your Government’s views are on what’s happened? Would you agree with Plaid Cymru that the way in which universities have treated our lecturers is entirely disgraceful and unacceptable?
Wel, beth a ddywedais i'n gynharach yw beth yn gwmws mae'r undeb wedi dweud wrthym ni, sef eu bod nhw'n moyn i ni eu cefnogi nhw er mwyn cael ystyriaeth unwaith eto o beth yw gwerth y cynllun pensiwn ar hyn o bryd, ac, yn ail, i ni i helpu i ddod â phobl at ei gilydd er mwyn gweld a oes ffordd ymlaen ynglŷn â hwn. Beth sydd yn ffaelu digwydd yn y pen draw—. Byddai'n beth gwael i ni yng Nghymru petai'r streic yn parhau, felly mae'n hollbwysig i sicrhau ein bod ni'n dod i gasgliad, bod y sefydliadau yn dod i gasgliad gyda'r undebau, dod i setliad gyda'r undebau, sydd yn sicrhau bod myfyrwyr yn gallu cario ymlaen gyda'u hastudiaethau.
Well, what I said earlier was exactly what the union has told us, that they wish us to support them in order to have a reconsideration of the value of the pension scheme, and, secondly, to help to bring people together to see whether there’s a way forward on this. But what we cannot do, ultimately—. It would be very bad for us in Wales if the strike were to continue, so it’s very important that we bring it to a conclusion, that the institutions come to an agreement with the unions, come to a settlement, which means that the students can carry on with their studies.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer dysgu rhan amser i oedolion? OAQ51966
4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for adult part-time learning? OAQ51966
We made it clear in 'Prosperity for All' that we recognise the value of education and aim to instil in everyone a passion to learn throughout their lives. We support a range of adult learning opportunities, with a clear focus on supporting those in greatest need of our help.
Fe'i gwnaed yn eglur gennym yn 'Ffyniant i Bawb' ein bod ni'n cydnabod gwerth addysg ac yn bwriadu meithrin angerdd at ddysgu ym mhawb trwy gydol eu bywydau. Rydym ni'n cefnogi amrywiaeth o gyfleoedd dysgu i oedolion, gyda phwyslais eglur ar gynorthwyo'r rhai sydd fwyaf angen ein cymorth.
I attended a seminar with the Learning and Work Institute last week, in which those in need of returning to work, and returning to education and developing their skills, were highlighted. And one of the issues that was raised was the fact that those people returning to education may find it uncomfortable and intimidating going to formal college settings, where they may be dominated by young people, who are developing their skills in those environments and have perhaps a different set of skill needs. Therefore, community learning is really important, where returning learners can develop their skills in community settings. Would you be willing to commit that to be part of the national skills strategy, and also that the new post-compulsory education and training body overseeing further education and higher education also puts community learning at the heart of their mission too?
Roeddwn i'n bresennol mewn seminar gyda'r Sefydliad Dysgu a Gwaith yr wythnos diwethaf, pryd y tynnwyd sylw at y rheini sydd angen dychwelyd i'r gwaith, a dychwelyd i addysg a datblygu eu sgiliau. Ac un o'r materion a godwyd oedd y ffaith y gallai fod yn anghyfforddus ac yn frawychus i'r bobl hynny sy'n dychwelyd i addysg fynd i leoliadau coleg ffurfiol, lle gallai'r awenau gael eu cymryd gan bobl ifanc, sy'n datblygu eu sgiliau yn yr amgylcheddau hynny ac sydd â chyfres wahanol o anghenion o ran sgiliau efallai. Felly, mae dysgu yn y gymuned yn bwysig iawn, lle gall dysgwyr sy'n dychwelyd ddatblygu eu sgiliau mewn lleoliadau cymunedol. A fyddech chi'n fodlon ymrwymo i fod yn rhan o'r strategaeth sgiliau genedlaethol, a hefyd i'r corff addysg a hyfforddiant ôl-orfodol newydd sy'n goruchwylio addysg bellach ac addysg uwch wneud dysgu yn y gymuned yn ganolog i'w cenhadaeth hwythau hefyd?
Yes. We made it clear in 'Prosperity for All' that we recognise the value of education. We want to instill a passion for education, of course, in our people, and that means, of course, supporting those in greatest need of our help. And that means, of course, making sure that, where a community setting is the most appropriate, they are available in the future. In terms of the Tertiary Education and Research Commission for Wales, for them, their task will be to provide strategic direction and leadership for the whole PCET sector, including adult learning, and to make sure that we provide the services that people need as close to home as possible.
Byddwn. Fe'i gwnaed yn eglur gennym yn 'Ffyniant i Bawb' ein bod ni'n cydnabod gwerth addysg. Rydym ni eisiau ennyn brwdfrydedd at addysg, wrth gwrs, ymhlith ein pobl, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, cynorthwyo'r rheini sydd angen ein cymorth fwyaf. Ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, gwneud yn siŵr, pan mai lleoliad cymunedol yw'r un mwyaf priodol, ei fod ar gael yn y dyfodol. O ran Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil Cymru, iddyn nhw, eu tasg fydd darparu cyfeiriad ac arweinyddiaeth strategol i'r sector AHO cyfan, gan gynnwys dysgu oedolion, ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar bobl mor agos i gartref â phosibl.
First Minister, the people of Newport have been promised significant investment with a new digital cluster, which could revitalise the city. Will you provide the opportunities for adults currently on low-paid employment to retrain for Newport's emerging digital economy?
Prif Weinidog, addawyd buddsoddiad sylweddol i bobl Casnewydd gyda chlwstwr digidol newydd, a allai adfywio'r ddinas. A wnewch chi gynnig y cyfleoedd i oedolion sydd mewn swyddi cyflog isel ar hyn o bryd i ailhyfforddi ar gyfer economi ddigidol newydd Casnewydd?
Sorry, I missed the second part of that question.
Mae'n ddrwg gen i, chlywais i ddim ail ran y cwestiwn yna.
Will you provide the opportunities for adults who are currently in low-paid employment to retrain—that's likely part time—for Newport's emerging digital economy?
A wnewch chi gynnig y cyfleoedd i oedolion sydd mewn swyddi cyflog isel ar hyn o bryd i ailhyfforddi—yn rhan-amser mae'n debyg—ar gyfer economi ddigidol newydd Casnewydd?
Well, of course, in the course of this afternoon, the Assembly will know more about the employability plan, and, of course, raising people's skills, and therefore their ability to move into better-paid jobs, is an important part of that.
Wel, wrth gwrs, bydd y Cynulliad yn gwybod mwy am y cynllun cyflogadwyedd yn ystod y prynhawn yma ac, wrth gwrs, mae cynyddu sgiliau pobl, ac felly eu gallu i symud i swyddi sy'n talu'n well, yn rhan bwysig o hynny.
Of course, we have an ageing population, we have a rising retirement age, and, of course, there are future job losses looming through automation, and the older generation will need to adapt and learn new skills in a way maybe that hasn't been the case in the past. Now, the Welsh Government will therefore need to provide more support for those people at these key transition points. So, can I ask how will adult community learning fit into your employability plan so that we can ensure that all adults have the access they'll increasingly need in years to come to lifelong learning?
Wrth gwrs, mae gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio, mae gennym ni oedran ymddeol sy'n codi, ac, wrth gwrs, mae colled o swyddi ar y gorwel yn y dyfodol oherwydd awtomeiddio, a bydd angen i'r genhedlaeth hŷn addasu a dysgu sgiliau newydd mewn ffordd efallai nad yw wedi digwydd yn y gorffennol. Nawr, bydd angen felly i Lywodraeth Cymru ddarparu mwy o gymorth i'r bobl hynny ar yr adegau pontio allweddol hyn. Felly, a gaf i ofyn sut y bydd dysgu cymunedol i oedolion yn rhan o'ch cynllun cyflogadwyedd fel y gallwn ni sicrhau bod gan bob oedolyn y mynediad y bydd ei angen arnynt yn gynyddol yn y blynyddoedd i ddod at ddysgu gydol oes?
Well, we will shortly be consulting on the future funding and delivery structure of adult learning in Wales. We want to look at the current inequity—is the word, I think, I would use for it—of learning opportunities across Wales. Our vision for adult learning has to be one that focuses on tackling poverty, to make sure that not only do people have the skills, of course, to access the workplace, but they have the opportunity, as the Member rightly says, to learn throughout their lives. The world is a fast-changing place, and it's getting even faster, as the Member for Llanelli and others have already said. So, that consultation will be an important part of the direction that we take in terms of providing the right level of adult learning, remembering, of course, the amount of money that we've had cut from our budget since 2010.
Wel, byddwn yn ymgynghori yn fuan ar strwythur ariannu a darparu dysgu i oedolion yng Nghymru yn y dyfodol. Rydym ni eisiau edrych ar yr annhegwch—yw'r gair, rwy'n meddwl, y byddwn i'n ei ddefnyddio ar ei gyfer—presennol o ran cyfleoedd dysgu ledled Cymru. Mae'n rhaid i'n gweledigaeth ar gyfer dysgu i oedolion fod yn un sy'n canolbwyntio ar drechu tlodi, i wneud yn siŵr nid yn unig bod pobl yn meddu ar y sgiliau, wrth gwrs, i gael mynediad at y gweithle, ond eu bod nhw'n cael y cyfle fel y mae'r Aelod yn ei ddweud yn gywir, i ddysgu drwy gydol eu bywydau. Mae'r byd yn lle sy'n newid yn gyflym, ac mae'n mynd yn gyflymach fyth, fel y mae'r Aelod dros Lanelli ac eraill eisoes wedi ei ddweud. Felly, bydd yr ymgynghoriad hwnnw'n rhan bwysig o'r cyfeiriad y byddwn ni'n ei ddilyn o ran darparu'r lefel briodol o ddysgu i oedolion, gan gofio, wrth gwrs, y swm o arian a dorrwyd o'n cyllideb ers 2010.
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella amseroedd aros ar gyfer apwyntiadau cleifion allanol mewn ysbytai yng Nghymru? OAQ51924
5. What is the Welsh Government doing to improve waiting times for hospital outpatient appointments in Wales? OAQ51924
Well, the Welsh NHS has shown annual improvement in waiting times since August 2015. There was £50 million of additional expenditure in 2017-18, and ministerial scrutiny will of course make sure that that progress continues in the future and that we maintain the focus on improving the outlook when it comes to referral-to-treatment times, and also in terms of—in terms of referral-to-treatment times and, of course, all the other targets that we have in the NHS.
Wel, mae GIG Cymru wedi dangos gwelliant blynyddol o ran amseroedd aros ers mis Awst 2015. Roedd £50 miliwn o wariant ychwanegol yn 2017-18, a bydd craffu gweinidogol yn gwneud yn siŵr, wrth gwrs, bod y cynnydd hwnnw'n parhau yn y dyfodol a'n bod ni'n cynnal y pwyslais ar wella'r rhagolygon pan ddaw i amseroedd atgyfeirio i driniaeth, a hefyd o ran—o ran amseroedd atgyfeirio i driniaeth ac, wrth gwrs, yr holl dargedau eraill sydd gennym ni yn y GIG.
Thank you for that reply, First Minister. One way to reduce the hospital waiting times is to tackle the problem of missed out-patient appointments. Last year, there were nearly 300,000 missed appointments, at a cost for the NHS of more than £36 million. It is a pretty staggering figure. What action is the Welsh Government taking to reduce the number of missed out-patient hospital appointments, to reduce waiting times and release more money for front-line services in Wales, please?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Un ffordd o leihau amseroedd aros mewn ysbytai yw mynd i'r afael â'r broblem o apwyntiadau cleifion allanol yn cael eu methu. Y llynedd, roedd bron i 300,000 o apwyntiadau a fethwyd, ar gost o fwy na £36 miliwn i'r GIG. Mae'n ffigur braidd yn syfrdanol. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau nifer yr apwyntiadau ysbyty cleifion allanol sy'n cael eu methu, i leihau amseroedd aros a rhyddhau mwy o arian ar gyfer gwasanaethau rheng flaen yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, it's a matter for the health boards. What I have noticed, however, is that, certainly, some health boards send out appointment letters that emphasise the cost of a missed appointment. I think that's important—that people understand that. They also emphasise that if people don't turn up at an appointment, they may end up back, further down the waiting list. That is the stick. The carrot is making it as easy as possible for people to contact the department in which they have the appointment. That means, of course, not just relying on a phone line, which might be busy or only open for a few hours of the day, but being able to have an e-mail address that people can contact, and then, of course, a swift response. That is something that I have seen with ABMU and something that certainly, I think, is good practice for the rest of Wales.
Wel, mater i'r byrddau iechyd yw hynny. Yr hyn yr wyf i wedi sylwi arno, fodd bynnag, yw, yn sicr, bod rhai byrddau iechyd yn anfon llythyrau apwyntiad sy'n pwysleisio cost apwyntiad a fethir. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig—bod pobl yn deall hynny. Maen nhw hefyd yn pwysleisio os nad yw pobl yn dod i apwyntiad, y gallen nhw symud yn ôl, ymhellach i lawr y rhestr aros yn y pen draw. Dyna'r ffon. Y foronen yw ei gwneud mor hawdd â phosibl i bobl gysylltu â'r adran lle mae ganddyn nhw'r apwyntiad. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, peidio â dibynnu ar linell ffôn yn unig, a allai fod yn brysur neu ar agor am ddim ond ychydig oriau y dydd, ond gallu cael cyfeiriad e-bost y gall pobl gysylltu ag ef, ac yna, wrth gwrs, ymateb yn gyflym. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi ei weld gyda PABM ac yn rhywbeth sy'n sicr, rwy'n credu, yn arfer da i weddill Cymru.
People not turning up to out-patient appointments has a direct effect on ambulances and their capacity to turn up on time. Just in the last few hours, I've had a story from a constituent whereby they contacted the ambulance service at 10 o'clock one evening in Maesteg, it was categorised as a red risk of a heart attack because of the stress on that constituent, who has already had various illnesses, but still no ambulance arrived, after multiple follow-up calls. A family member also contacted the police because they were in such distress. The woman had to stay on the floor in damp weather because they didn't want to move her due to that head injury. Then, eventually, the police turned up, and then an ambulance, almost three hours later.
Now, this is really quite awful, and I think that the person who contacted me doesn't usually complain because they access the health service quite a bit, and they are the first people to praise the health service, in actual fact. My colleague, Rhun ap Iorwerth, raised the fact that this particular element of the system is broken—last week—and was met with disparaging comments from the health Secretary. If it's not broken, First Minister, can you tell us how you're going to alleviate the pain for those people who are waiting for ambulances? Because we will be perhaps criticised for living in a bubble if we're not reactive to the fact that they are experiencing these long delays and want to be seen in an appropriate manner and do not want to be waiting for hours on the streets in damp weather conditions.
Mae pobl nad ydynt yn dod i apwyntiadau cleifion allanol a drefnwyd yn cael effaith uniongyrchol ar ambiwlansys a'u gallu i gyrraedd yn brydlon. Dim ond yn ystod yr oriau diwethaf, rwyf i wedi cael stori gan etholwr pryd y cysylltodd â'r gwasanaeth ambiwlans am 10 o'r gloch un noson ym Maesteg, cafodd ei gategoreiddio fel risg coch o drawiad ar y galon oherwydd y straen ar yr etholwr hwnnw, sydd wedi dioddef nifer o afiechydon eisoes, ond ni chyrhaeddodd ambiwlans beth bynnag, ar ôl galwadau dilynol lluosog. Cysylltodd aelod o'r teulu â'r heddlu hefyd gan ei fod mor ofidus. Bu'n rhaid i'r fenyw aros ar y llawr mewn tywydd llaith gan nad oedden nhw eisiau ei symud hi oherwydd yr anaf hwnnw i'r pen. Wedyn, yn y pen draw, daeth yr heddlu, ac yna ambiwlans, bron i dair awr yn ddiweddarach.
Nawr, mae hyn yn wirioneddol ofnadwy, ac nid wyf i'n credu bod y sawl a gysylltodd â mi yn cwyno fel rheol gan ei fod yn defnyddio cryn dipyn ar y gwasanaeth iechyd, a nhw yw'r bobl gyntaf i ganmol y gwasanaeth iechyd, a dweud y gwir. Cododd fy nghyd-Aelod, Rhun ap Iorwerth, y ffaith fod yr elfen benodol hon o'r system wedi torri—yr wythnos diwethaf—a chafodd ei ddifrïo gan sylwadau'r Ysgrifennydd Iechyd. Os nad yw wedi torri, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni sut yr ydych chi'n mynd i leddfu'r boen i'r bobl hynny sy'n aros am ambiwlansys? Oherwydd efallai y byddwn yn cael ein beirniadu am fyw mewn swigen os nad ydym yn ymatebol i'r ffaith eu bod yn dioddef yr oediadau hir hyn ac eisiau cael eu gweld mewn modd priodol ac nad ydynt eisiau bod yn aros am oriau ar y strydoedd mewn tywydd llaith.
Well, I can say that the eight-minute red target has been achieved for 22 consecutive months across south Wales—and South Wales Central particularly—but, of course, there are examples where that hasn't happened. Now, the Member has given an example of that. If the Member could provide me with details, confidentially, if the person doesn't want to give their—
Wel, gallaf ddweud bod y targed coch wyth munud wedi ei fodloni am 22 mis yn olynol ar draws y de—a Chanol De Cymru yn arbennig—ond, wrth gwrs, ceir enghreifftiau lle nad yw hynny wedi digwydd. Nawr, mae'r Aelod wedi rhoi enghraifft o hynny. Os gall yr Aelod roi manylion i mi, yn gyfrinachol, os nad yw'r person eisiau rhoi ei—
They're happy to share.
Maen nhw'n hapus i rannu.
Well, as many details as she feels appropriate. Then I will, of course, make sure that the incident is investigated.
Wel, cymaint o fanylion ac y mae hi'n teimlo sy'n briodol. Byddaf yn gwneud yn siŵr wedyn, wrth gwrs, bod yr achos yn cael ei ymchwilio.
First Minister, a large number of out-patient appointments are for diagnostic tests, where we see massive waiting lists. In December, we saw over 20,000 patients waiting more than eight weeks, and over 1,000 patients waiting for more than 24 weeks. I hope you will agree with me that this is unacceptable and will get worse due to increased demand in the coming years. First Minister, how does your Government plan to increase capacity in diagnostics to ensure nobody waits more than eight weeks?
Prif Weinidog, mae nifer fawr o apwyntiadau cleifion allanol ar gyfer profion diagnostig, lle y gwelwn restrau aros enfawr. Ym mis Rhagfyr, gwelsom dros 20,000 o gleifion yn aros mwy nag wyth wythnos, a dros 1,000 o gleifion yn aros mwy na 24 wythnos. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cytuno â mi bod hyn yn annerbyniol ac y bydd yn gwaethygu oherwydd galw cynyddol yn y blynyddoedd i ddod. Prif Weinidog, sut mae eich Llywodraeth yn bwriadu cynyddu capasiti diagnosteg i sicrhau nad oes neb yn aros mwy nag wyth wythnos?
It has already happened, because the number of people waiting over eight weeks for one of the diagnostic tests at the end of December was 38 per cent lower than at the same point last year. We have invested heavily in diagnostic tests in order to get the waiting times down, and the figures are beginning to show that. Yes, it is, of course, right to say that there is, as ever, increased year-on-year demand in the NHS, but that doesn't mean, of course, that waiting times inevitably will keep rising, as the figures show.
Mae wedi digwydd eisoes, gan fod nifer y bobl a oedd yn aros dros wyth wythnos am un o'r profion diagnostig ddiwedd mis Rhagfyr 38 y cant yn is nag ar yr un adeg y llynedd. Rydym ni wedi buddsoddi'n helaeth mewn profion diagnostig er mwyn lleihau amseroedd aros, ac mae'r ffigurau yn dechrau dangos hynny. Ydy, wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud y ceir, fel erioed, galw cynyddol o un flwyddyn i'r llall yn y GIG, ond nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, ei bod hi'n anochel y bydd amseroedd yn parhau i godi, fel y mae'r ffigurau yn dangos.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o Ddeddf Lobïo (Yr Alban) 2016, a sut y gellir rhoi trefniadau tebyg ar waith yng Nghymru? OAQ51955
6. What assessment has the First Minister made of the Lobbying (Scotland) Act 2016, and how similar arrangements can be applied in Wales? OAQ51955
Well, I agree with the conclusions of the Standards of Conduct Committee’s report on lobbying that was published in January of this year.
Wel, rwy'n cytuno â chasgliadau adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar lobïo a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni.
The Lobbying (Scotland) Act 2016 is now in force, so that lobbyists in that country will have to be legally registered. The same is true in Ireland, and there is a register in London, but Wales has the weakest lobbying legislation in these islands because your Government has chosen to do nothing. We now have lobbyists co-ordinating complaints against Assembly Members to damage reputations. Media in London have alleged that lobbyists in Cardiff were involved in the complaints that led to Carl Sargeant being sacked. The leader of the opposition has claimed that lobbyists leaked Carl Sargeant's sacking before he even knew about it. Even Ofcom—a competition regulator had to terminate a contract with Deryn, a Welsh lobbying firm, after it admitted breaking the rules. The public are now asking themselves what on earth—what on earth—is going on in this place. Because, from the outside, it looks a mess. Will you now accept that there is a problem with lobbyists here and move quickly to introduce legislation that will legally register them, so we all know who they are and we all know what they're up to?
Mae Deddf Lobïo (yr Alban) 2016 mewn grym erbyn hyn, fel y bydd yn rhaid i lobïwyr yn y wlad honno gael eu cofrestru'n gyfreithiol. Mae'r un peth yn wir yn Iwerddon, a cheir cofrestr yn Llundain, ond mae gan Gymru y ddeddfwriaeth lobïo wannaf yn yr ynysoedd hyn oherwydd bod eich Llywodraeth chi wedi dewis gwneud dim. Mae gennym ni lobïwyr erbyn hyn yn cydgysylltu cwynion yn erbyn Aelodau Cynulliad i niweidio enw da pobl. Mae cyfryngau yn Llundain wedi honni bod lobïwyr yng Nghaerdydd yn rhan o'r cwynion a arweiniodd at ddiswyddo Carl Sargeant. Mae arweinydd yr wrthblaid wedi honni bod lobïwyr wedi datgelu diswyddiad Carl Sargeant cyn ei fod ef yn gwybod amdano hyd yn oed. Ofcom hyd yn oed—bu'n rhaid i reoleiddiwr cystadleuaeth derfynu contract gyda Deryn, cwmni lobïo yng Nghymru, ar ôl iddo gyfaddef ei fod wedi torri'r rheolau. Mae'r cyhoedd bellach yn gofyn i'w hunain beth ar y ddaear—beth ar y ddaear—sy'n mynd ymlaen yn y lle hwn. Oherwydd, o'r tu allan, mae'n edrych fel llanastr. A wnewch chi dderbyn nawr bod problem gyda lobïwyr yn y fan yma a symud yn gyflym i gyflwyno deddfwriaeth a fydd yn eu cofrestru'n gyfreithiol, fel ein bod ni i gyd yn gwybod pwy ydyn nhw a'n bod ni i gyd yn gwybod beth maen nhw'n ei wneud?
Well, none of what the Member has said has any basis in fact at all, but it's a matter for him to talk about whatever he wants to in this Chamber. I wouldn't advise him to do that outside this Chamber, by any stretch of the imagination. But, it's not a matter for Government introduce legislation. It's a matter for the Assembly itself. Let's remind ourselves that the Standards of Conduct Committee conducted an inquiry to consider whether the arrangements for transparency around lobbying were fit for purpose and appropriate to the Assembly. It reported back with five recommendations, which didn't include the establishment of a lobbying register at the present time. That is a matter for the committee itself. It's not right for the Government to introduce legislation such as this. It's a matter for the Assembly, corporately, to consider it, as it has done through the Standards of Conduct Committee.
Wel, nid oes gan ddim o'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud unrhyw sail mewn gwirionedd o gwbl, ond mater iddo fe yw siarad am beth bynnag y mae'n dymuno yn y Siambr hon. Ni fyddwn yn ei gynghori i wneud hynny y tu allan i'r Siambr hon, ar unrhyw gyfrif. Ond, nid yw'n fater i Lywodraeth gyflwyno deddfwriaeth. Mae'n fater i'r Cynulliad ei hun. Gadewch i ni atgoffa ein hunain y cynhaliodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ymchwiliad i ystyried pa un a oedd y trefniadau ar gyfer tryloywder ynghylch lobïo yn addas i'r diben ac yn briodol i'r Cynulliad. Adroddodd yn ôl gyda phum argymhelliad, nad oeddent yn cynnwys sefydlu cofrestr lobïo ar hyn o bryd. Mae hwnnw'n fater i'r Pwyllgor ei hun. Nid yw'n briodol i'r Llywodraeth gyflwyno deddfwriaeth fel hyn. Mae'n fater i'r Cynulliad, yn gorfforaethol, ei ystyried, fel y mae wedi ei wneud drwy'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Brif Weinidog, rŷch chi wedi cyfeirio at ymchwiliad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad. Dywedodd y pwyllgor yn glir ei fod—ac rwy'n dyfynnu fan hyn—
'yn credu yn gryf y dylid trin Aelodau’r Cynulliad yn gydradd â Gweinidogion y Llywodraeth. Mae’r Pwyllgor felly yn argymell y dylai unrhyw newidiadau yn y dyfodol...ar gyfer Aelodau’r Cynulliad hefyd gynnwys y Llywodraeth a chod y Gweinidogion, ac ystyrir hyn fel rhan o waith y Pwyllgor yn y dyfodol.'
Felly, a ydych chi'n cytuno â barn y pwyllgor mewn perthynas â'r cod gweinidogol—hynny yw, y dylai unrhyw newidiadau yn y dyfodol i Aelodau'r Cynulliad hefyd fod yn berthnasol i aelodau'r Llywodraeth? Ac, os felly, sut byddwch chi fel Llywodraeth yn mynd ati i sicrhau bod hynny yn digwydd?
First Minister, you have made reference to the Standards of Conduct Committee’s inquiry. The committee stated clearly—and I'm quoting here—that they
'firmly believe that Assembly Members should be treated equally with Government Members. The Committee therefore recommends that any future changes made...for Assembly Members should also apply to the Government and the Ministerial Code, and this will be considered as part of the Committee’s work in the future.'
So, do you agree with the view of the committee in relation to the ministerial code, namely that any future changes that apply to Assembly Members should also apply to members of the Government? And if so, how will you as a Government go about ensuring that that does actually occur?
Wel, dau beth. Yn gyntaf, wrth gwrs, ni fyddai'r pwyllgor ei hun yn gallu newid y cod gweinidogol, ond os oes yna unrhyw newidiadau ynglŷn â sefyllfa Aelodau, wrth gwrs, byddai'n rhaid imi ystyried ym mha ffordd y dylai'r cod gweinidogol newid hefyd.
Two things. First of all, the committee itself can’t change the ministerial code, but if there is any change in terms of Assembly Members, then that is a situation that I would have to consider, namely how the ministerial code should change too.
First Minister, with the new tax-raising powers just days away, and the additional powers this place is set to gain post Brexit, surely it's time to bring in lobbying reform to ensure that our democracy is as open and transparent as possible. Do you agree that this Assembly must act on lobbying reform now to help strengthen public trust in us and how we operate?
Prif Weinidog, gyda'r pwerau codi trethi newydd ddim ond dyddiau i ffwrdd, a'r pwerau ychwanegol y mae'r lle hwn ar fin eu cael ar ôl Brexit, onid yw'n amser cyflwyno diwygiadau lobïo i sicrhau bod ein democratiaeth mor agored a thryloyw â phosibl. A ydych chi'n cytuno bod yn rhaid i'r Cynulliad hwn gymryd camau ar ddiwygiadau lobïo nawr er mwyn helpu i gryfhau ymddiriedaeth y cyhoedd ynom ni a sut yr ydym ni'n gweithredu?
Well, I'd argue that the Assembly has already done that. The Standards of Conduct Committee has done that, and it has also said, of course, that it will keep a watching brief on the operation of the Scottish model and review the situation in 2020, with a view to setting out a firm proposal for the sixth Assembly. I do think it's hugely important that, when it comes to the way Members conduct themselves, that is a matter for the whole Assembly and not just for the Government.
Wel, byddwn i'n dadlau bod y Cynulliad eisoes wedi gwneud hynny. Mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad wedi gwneud hynny, ac mae hefyd wedi dweud, wrth gwrs, y bydd yn cadw golwg ar weithrediad model yr Alban ac yn adolygu'r sefyllfa yn 2020, gyda'r bwriad o gyflwyno cynnig cadarn ar gyfer y chweched Cynulliad. Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig, pan ddaw i'r ffordd y mae'r Aelodau yn ymddwyn, bod hwnnw'n fater i'r Cynulliad cyfan ac nid i'r Llywodraeth yn unig.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am uwchraddio'r rhwydweithiau ffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51958
7. Will the First Minister make a statement on upgrades to the road networks in Mid and West Wales? OAQ51958
We are continuing to invest in transport infrastructure in Mid and West Wales, as set out in the national transport finance plan. We are also addressing pinch points on the trunk road network through a dedicated programme.
Rydym ni'n parhau i fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth yn y canolbarth a'r gorllewin, fel y nodir yn y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol. Rydym ni hefyd yn mynd i'r afael â mannau cyfyng ar y rhwydwaith cefnffyrdd trwy raglen benodol.
I thank the First Minister for that reply. I'm sure he'd agree with me that upgrades are very welcome, but that they can sometimes cause disruption and economic costs, and it's important, therefore, that they should be completed as quickly as possible. At the moment, there's a resignalling project on the A477 to Pembroke Dock at its junction with the A4139. This is designated as a major European network road. It is, of course, the main route to the Irish ferry at Pembroke Dock and also the main route from Pembroke to the Cleddau bridge. Given that this is due to last for 17 weeks—that's nearly a third of the year—would it not be advisable in projects of this kind that they should be conducted not just in normal working hours but also at night or over weekends in order to reduce the economic dislocation that they will inevitably cause?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi bod gwaith uwchraddio i'w groesawu'n fawr, ond ei fod weithiau'n gallu achosi tarfu a chostau economaidd, ac mae'n bwysig, felly, ei fod yn cael ei gwblhau cyn gynted â phosibl. Ar hyn o bryd, ceir prosiect ailsignalu ar yr A477 i Ddoc Penfro ar ei chyffordd â'r A4139. Mae hon wedi ei dynodi'n ffordd rhwydwaith Ewropeaidd bwysig. Dyma'r prif lwybr, wrth gwrs, i'r fferi i Iwerddon yn Noc Penfro a hefyd y prif lwybr o Benfro i bont Cleddau. O gofio bod disgwyl i hyn bara am 17 wythnos—mae hynny bron i draean o'r flwyddyn—oni fyddai'n ddoeth mewn prosiectau o'r math hwn y dylent gael eu cynnal nid yn unig yn ystod oriau gwaith arferol, ond hefyd yn y nos neu dros y penwythnos er mwyn lleihau'r dryswch economaidd y mae'n anochel y byddant yn ei achosi?
Well, it doesn't work, of course, at night, because the ferry leaves at about 02:30 to 02:45 in the morning. So, in terms of the ferry—. Yes, it is sad that I know that. But the ferries leave around 02:30 in the morning and about 14:30 in the afternoon. So, it doesn't work in terms of working at night, when it comes to ferry traffic. But just to remind Members: these works provide a safer route for pedestrians by introducing traffic signals at the junction between Ferry Lane and the A477. It's essential to improve safety. It is supported by Pembrokeshire County Council. It is currently due for completion in May this year. Now, while every attempt is made to minimise disruption, inevitably there will be some disruption. But, of course, when work is completed, it will ensure that safety is enhanced.
Wel, nid yw'n gweithio, wrth gwrs, yn y nos, gan fod y fferi yn gadael tua 02:30 i 02:45 yn y bore. Felly, o ran y fferi—. Ydy, mae'n drist, rwy'n gwybod hynny. Ond mae'r fferïau yn gadael tua 02:30 yn y bore a tua 14:30 yn y prynhawn. Felly, nid yw'n gweithio o ran gweithio yn ystod y nos, pan ddaw i draffig fferi. Ond dim ond i atgoffa'r Aelodau: mae'r gwaith hwn yn darparu llwybr mwy diogel i gerddwyr trwy gyflwyno signalau traffig ar y gyffordd rhwng Lôn y Fferi a'r A477. Mae'n hanfodol i wella diogelwch. Fe'i cefnogir gan Gyngor Sir Penfro. Disgwylir ar hyn o bryd iddo gael ei gwblhau ym mis Mai eleni. Nawr, er y gwneir pob ymdrech i sicrhau bod cyn lleied o darfu â phosibl, mae'n anochel y bydd rhywfaint o darfu. Ond, wrth gwrs, pan fydd y gwaith wedi ei gwblhau, bydd yn sicrhau bod diogelwch yn well.
8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i wella iechyd plant yng Nghymru? OAQ51964
8. Will the First Minister outline how the Welsh Government is working to improve child health in Wales? OAQ51964
We are working to improve child health through a range of plans and actions. Our programme for government includes implementation of our Healthy Child Wales programme, a universal health programme for all families with children up to the age of seven.
Rydym yn gweithio i wella iechyd plant drwy ystod o gynlluniau a chamau gweithredu. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys gweithredu ein rhaglen Plant Iach Cymru, rhaglen iechyd gyffredinol i bob teulu â phlant hyd at saith oed.
Thank you, First Minister. One of the biggest health challenges children face in Wales is that of childhood obesity, where Wales has some of the worst rates in the UK and, indeed, in western Europe. So, it's absolutely vital that we start to tackle that issue. Now, it has come to my attention that, over the next three years, Wales will receive £57 million as a result of the soft drinks industry levy that is being introduced next month, and in other parts of the UK that funding is going to be directed to initiatives to tackle obesity and improve activity among children. You will be aware that the Assembly's health committee is undertaking an inquiry into the physical activity of children, and I know that the Welsh Government is working up an obesity strategy that is unlikely to be cost-neutral. What assurances can you give that some of that substantial amount of funding will be redirected to tackle childhood obesity in Wales and that the strategy itself will match the scale of the challenge that we face here?
Diolch i chi, Prif Weinidog. Un o'r heriau iechyd mwyaf y mae plant yn ei hwynebu yng Nghymru yw gordewdra ymhlith plant, ac mae gan Gymru rai o'r cyfraddau gwaethaf yn y DU ac, yn wir, yng ngorllewin Ewrop. Felly, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn dechrau mynd i'r afael â'r broblem honno. Nawr, mae wedi dod i'm sylw i y bydd Cymru, dros y tair blynedd nesaf, yn derbyn £57 miliwn o ganlyniad i'r ardoll ar y diwydiant diodydd meddal sy'n cael ei gyflwyno fis nesaf, ac mewn rhannau eraill o'r DU mae'r arian hwnnw'n mynd i gael ei gyfeirio at fentrau i fynd i'r afael â gordewdra a gwella gweithgarwch corfforol ymhlith plant. Byddwch yn ymwybodol bod pwyllgor iechyd y Cynulliad yn cynnal ymchwiliad i weithgarwch corfforol plant, a gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio ar strategaeth gordewdra sy'n annhebygol o fod yn niwtral o ran cost. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd rhywfaint o'r swm sylweddol hwnnw o arian yn cael ei gyfeirio at fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant yng Nghymru ac y bydd y strategaeth ei hun yn cyfateb â maint yr her sy'n ein hwynebu yma?
Well, it is something that we are considering. I can say that we've received a modest amount of funding so far, because of the UK Government's expenditure in areas in England relating to school sports and breakfast clubs. That money has been allocated for maintaining free school breakfasts, new funding for summer holiday clubs, investing more in childhood immunisation and, of course, looking at taking forward a transformation fund in health. Now, when that money arrives, of course, consideration will be given to how it's best spent. But I do recognise, of course, that we have an issue that is not unique to Wales, but it's something that we face in Wales, namely childhood obesity, where extra resources would certainly be useful in terms of addressing that.
Wel, mae yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried. Gallaf ddweud ein bod wedi derbyn swm cymharol fach o gyllid hyd yma, oherwydd gwariant Llywodraeth y DU mewn ardaloedd yn Lloegr sy'n ymwneud â chwaraeon ysgol a chlybiau brecwast. Mae'r arian hwnnw wedi'i neilltuo i gynnal brecwast ysgol am ddim, cyllid newydd ar gyfer clybiau gwyliau haf, buddsoddi mwy mewn imiwneiddio plant ac, wrth gwrs, ystyried datblygu cronfa drawsnewid ym maes iechyd. Nawr, pan ddaw'r arian hwnnw, wrth gwrs, rhoddir ystyriaeth i'r ffordd orau o'i wario orau. Ond rwy'n cydnabod, wrth gwrs, bod gennym ni broblem nad yw'n unigryw i Gymru, ond mae'n rhywbeth yr ydym ni yn ei wynebu yng Nghymru, sef gordewdra ymhlith plant, a byddai adnoddau ychwanegol yn sicr yn ddefnyddiol er mwyn mynd i'r afael â hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 9—Angela Burns.
And finally, question 9—Angela Burns.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi manylion y cyllid a ddyrennir i addysg yng Nghymru? OAQ51959
9. Will the First Minister provide details of the allocation of funding for education in Wales? OAQ51959
Education reform is a key priority for us. It reflects our efforts to get to the very highest levels of expectation for learners and teachers. And we've aligned and prioritised our budgets to our national action plan for education.
Mae diwygio addysg yn flaenoriaeth allweddol i ni. Mae'n adlewyrchu ein hymdrechion i gael y lefelau uchaf o ddisgwyliad ar gyfer dysgwyr ac athrawon. Ac rydym ni wedi cyfochri a blaenoriaethu ein cyllidebau yn unol â'n cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer addysg.
Earlier this month, your Cabinet Secretary for Education announced a £14 million injection of cash to help fund school repairs. This is a very welcome sum of money, and her statement very clearly said that every school will receive some funding. Now, throughout Wales, we have a number of new builds, either built this year or literally in the last sort of 18 months to two years. In my own constituency, I have a case of two schools, one beside the other. One is brand new and cost millions of pounds. The other one is a very old school, decades old, where they've literally had to beg and borrow in order to be able to turn it into a Welsh-medium school and to kit it out. I've been there; the roof is leaking, the tiles are falling off, et cetera. Do you think it is appropriate that every school should have some of this allocation? Would it not be more sensible—or would you consider looking at the schools that really need help to give us a good, modern-day learning environment, or as best as we can get in some of those very old school buildings we have, rather than also giving some of this money to very new builds?
Yn gynharach y mis hwn, cyhoeddodd eich Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg £14 miliwn o arian i helpu i ariannu gwaith atgyweirio mewn ysgolion. Mae hwn yn swm derbyniol iawn o arian, ac yn ei datganiad dywedodd yn glir iawn y byddai pob ysgol yn derbyn rhywfaint o arian. Nawr, ledled Cymru, mae gennym nifer o adeiladau newydd, naill ai a adeiladwyd eleni neu yn llythrennol yn y 18 mis i ddwy flynedd ddiwethaf. Yn fy etholaeth i, mae gennyf achos o ddwy ysgol, un wrth ochr y llall. Mae un yn newydd sbon ac wedi costio miliynau o bunnoedd. Mae'r llall yn ysgol hen iawn, yno ers degawdau, lle maen nhw yn llythrennol wedi gorfod erfyn a benthyca er mwyn gallu ei throi yn ysgol cyfrwng Cymraeg a'i llenwi ag adnoddau. Rydw i wedi bod yno; mae'r to yn gollwng, mae'r teils yn cwympo oddi ar y to, ac ati. A ydych chi'n credu ei bod yn briodol bod pob ysgol yn cael rhywfaint o'r dyraniad hwn? Oni fyddai'n fwy synhwyrol—neu a fyddech chi'n ystyried edrych ar yr ysgolion sydd wir angen cymorth i roi amgylchedd dysgu da, cyfoes, neu gystal â phosibl yn rhai o'r adeiladau ysgol hen iawn hynny sydd gennym, yn hytrach na rhoi rhywfaint o'r arian hwn i adeiladau newydd iawn hefyd?
Well, it is a matter for local authorities to prioritise which schools they wish to bid for funding in terms of the twenty-first century schools programme. We don't direct which schools should receive the money.
I was pleased last week to be in Ysgol Glan Clwyd in Saint Asaph, where a new extension was being built. But it is for local authorities—[Interruption.] It is for local authorities. Let's remind ourselves that, under the Member's party in England, there are no new schools being built at all. There would be no funding available and, no doubt, if they were in power in Wales, then there would be no new schools being built in Wales either.
Yes, it is difficult, of course, where a new school is built, and other schools will say, 'Well, what about us?' But that is a question that should be directed to the local authority. It is for the local authority to determine and prioritise which schools and which works they want to bid for.
Wel, mae'n fater i awdurdodau lleol i flaenoriaethu pa ysgolion y maen nhw'n dymuno gwneud cais am arian ar eu cyfer o ran y rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Dydym ni ddim yn pennu pa ysgolion ddylai dderbyn yr arian.
Roeddwn i'n falch yr wythnos diwethaf i fod yn Ysgol Glan Clwyd yn Llanelwy, lle mae estyniad newydd yn cael ei adeiladu. Ond mater i awdurdodau lleol—[torri ar draws.] Mater i awdurdodau lleol yw hynny. Gadewch i ni atgoffa ein hunain, o dan blaid yr Aelod yn Lloegr, does dim un ysgol newydd yn cael ei hadeiladu o gwbl. Ni fyddai unrhyw arian ar gael ac, yn ddiau, pe bydden nhw mewn grym yng Nghymru, yna ni fyddai unrhyw ysgolion newydd yn cael eu hadeiladu yng Nghymru ychwaith.
Ydy, mae'n anodd, wrth gwrs, pan fo ysgol newydd yn cael ei hadeiladu, a bydd ysgolion eraill yn dweud, 'Wel, beth amdanom ni?' Ond mae hwnnw'n gwestiwn y dylid ei gyfeirio at yr awdurdod lleol. Yr awdurdod lleol sy'n penderfynu ac yn blaenoriaethu pa ysgolion a pha waith y maen nhw yn dymuno gwneud cais amdanynt.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. There are a few changes to make to this week's business. Statements on local government and on a consultation on the draft legislation (Wales) Bill have been added to today's agenda. Additionally, the Business Committee has decided to postpone the debate led by UKIP until after the Easter recess. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found among the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae ychydig o newidiadau i'w gwneud i fusnes yr wythnos hon. Mae datganiadau ar lywodraeth leol ac ar ymgynghori ar Fil deddfwriaeth (Cymru) drafft wedi'u hychwanegu at yr agenda heddiw. Yn ogystal â hynny, mae'r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu gohirio'r ddadl a arweinir gan UKIP tan ar ôl toriad y Pasg. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Leader of the house, irrespective of the exchanges in First Minister's questions around the consultation that the Government is going to undertake for seven and 11-year-old children around their thoughts on Brexit, I'd be very grateful to understand how, if we have a statement from the Minister who's responsible, the Welsh Government are going to undertake this survey and interaction with young people. I appreciate this is the issue of the day for many people, but it's also a very political issue. I might be mistaken, but I don't think that this type of exercise on such a political issue has been undertaken by the Welsh Government before amongst such a cohort of children in our schools.
It is important that young people's voices are heard, but it is also important to understand how the Welsh Government will initiate the consultation and will work with schools to make sure there is no—and I'm not suggesting for a minute that this might be the case—creep of politicisation over the process. Without any statement coming forward from the Minister—and I can hear grumbling from the benches, but it's a legitimate point to make, because if this consultation is going to be undertaken, as the Government have indicated, other than the press comment, there has been no statement or indication from the Minister on exactly the length of time the consultation would take, the type of interaction with young people that might be undertaken, or what sort of forums will be engaged with, and I think that's a pretty relevant piece of information that Members should have access to, should parents raise concerns over this consultation, or indeed want to interact with the consultation. So, I'd be grateful if we could have a statement from the relevant Minister to indicate exactly how this consultation will be undertaken, and in particular what safeguards will be put in place.
Arweinydd y tŷ, heb ystyried y trafodaethau a gafwyd yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynghylch yr ymgynghoriad y bydd y Llywodraeth yn ei gynnal gyda phlant 7 ac 11 mlwydd oed ynglŷn â'u barn ar Brexit, byddwn yn ddiolchgar iawn i gael gwybod sut, os cawn ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol, y bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal yr arolwg hwn ac yn rhyngweithio â phobl ifanc. Rwy'n gwerthfawrogi mai hwn yw mater y dydd i lawer o bobl, ond mae hefyd yn fater gwleidyddol iawn. Efallai fy mod i'n anghywir ond nid wyf yn credu bod ymarfer o'r fath ar fater mor wleidyddol wedi'i gynnal gan Lywodraeth Cymru ymysg y garfan o'r fath o blant yn ein hysgolion o'r blaen.
Mae'n bwysig bod lleisiau pobl ifanc yn cael eu clywed, ond mae'n bwysig hefyd i ddeall sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cychwyn yr ymgynghoriad a sut y bydd yn gweithio gydag ysgolion i wneud yn siŵr nad oes—ac nid wyf yn awgrymu am funud y gallai hyn ddigwydd—gynnydd graddol mewn gwleidyddoli yn ystod y broses. Heb unrhyw ddatganiad o du'r Gweinidog—a gallaf glywed grwgnach yn dod o'r meinciau, ond mae'n bwynt dilys i'w wneud, oherwydd os yw'r ymgynghoriad hwn yn mynd rhagddo, fel y mae'r Llywodraeth wedi nodi, ar wahân i'r sylwadau i'r wasg, ni chafwyd unrhyw ddatganiad nac arwydd gan y Gweinidog ynglŷn â faint o amser yn union y byddai'r ymgynghoriad yn ei gymryd, y math o ryngweithio â phobl ifanc fyddai'n digwydd neu ba fath o fforymau yr ymgysylltir â nhw. Credaf fod hynny'n wybodaeth eithaf perthnasol a ddylai fod ar gael i Aelodau, pe byddai rhieni'n codi pryderon ynghylch yr ymgynghoriad hwn, neu yn wir pe byddent eisiau rhyngweithio â'r ymgynghoriad. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallem gael datganiad gan y Gweinidog perthnasol yn nodi sut yn union y bydd yn cynnal yr ymgynghoriad hwn, ac yn benodol, pa fesurau diogelu fydd ar waith.
I'm very much of the opinion that children should be both heard and seen, and should take an active role, as is appropriate for them, in any of the big issues of the day that affect their future. Obviously, that has to be an appropriate interaction with them, but those youngsters in our schools at the moment are the ones who will most be impacted by the decisions that we make, as obviously they will be on the planet longer than those of us who are a bit longer in the tooth.
So, I think it's an appropriate thing to do. I think it's important that the children are appropriately done. The Minister, I know, is intending to say something about that consultation shortly, but I'll make sure that he does so appropriately, and if that's not very imminent, then I'll make sure that he writes to all Members accordingly.
Rwyf o'r farn y dylai plant gael eu clywed a'u gweld, ac y dylent gymryd rhan weithredol, sy'n briodol iddynt, mewn unrhyw un o faterion mawr y dydd sy'n effeithio ar eu dyfodol. Yn amlwg, mae'n rhaid i'r rhyngweithio fod yn briodol, ond y bobl ifanc hynny sydd yn ein hysgolion ar hyn o bryd yw'r rhai hynny a fydd yn cael eu heffeithio fwyaf gan y penderfyniadau a wnawn ni, gan y byddant, yn amlwg ar y blaned yn hwy na'r rhai hynny ohonom ni sy'n dechrau tynnu 'mlaen.
Felly, credaf ei fod yn beth priodol i'w wneud. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn ymdrin â phlant yn briodol. Mae'r Gweinidog, mi wn, yn bwriadu dweud rhywbeth am yr ymgynghoriad hwnnw cyn bo hir, ond fe wnaf yn siŵr y bydd yn gwneud hynny yn briodol, ac os nad yw hynny ar fin digwydd, yna gwnaf yn siŵr y bydd yn ysgrifennu at yr holl Aelodau i'r perwyl hynny.
Can I draw the leader of the house's attention to the fact that today we established a cross-party group on gambling in the Assembly, and ask her to consider a Government debate on gambling? We've just had the Gambling Commission proposals around fixed-odds betting terminals, which surprised many of us who expected the upper limit to be much lower than the £30 that has been proposed. It surprised the market as well, because the betting companies' stocks and shares immediately went up. They were obviously expecting a much more rigorous regulation than we've got. The latest survey of problem gambling in Wales has identified that 4.5 per cent of Welsh males have what could be considered to be problems with gambling. Now, that's a figure that will grow. It's been identified by the chief medical officer as a public health issue for Wales, so I think a debate—we've had a backbench debate, but I think a Government debate on gambling would be apposite.
In that debate, I would like to understand exactly what powers the Government is likely to get over devolution. It was pitched as devolution of powers to stop the proliferation of fixed-odds betting terminals, but I think it only relates to a certain sum of money—I think £10 is the stake that's been mentioned. Clearly, if the Gambling Commission then changed the stake level then the devolution settlement looks a bit strange. We've pitched it at one sum, and then the Gambling Commission can change the sum, so it doesn't look like a very good devolution settlement to me. But it would be good to understand what the Government intends to do with these powers, and also the relationship of the Welsh Government to the Gambling Commission itself.
I've had interactions with many UK bodies over the years who, over the last five years in particular, have made more of an effort to involve and to talk to Assembly Members, and to realise that they represent Wales when they represent the UK, or England and Wales. The Gambling Commission is a UK body that is supposed to have interaction with Wales, but I'm not aware—it certainly hasn't talked to Assembly Members, and I think it would be interesting to know what relationship the Government has. Can the Government nominate a member of the Gambling Commission itself, for example, or does it have any formal relationship like that? So, I think a debate on gambling would be really interesting for Members, but I think also very pertinent to the acquisition of the new powers and to consider how we might use them.
The second thing I'd like to ask for is a simple statement, if we may. We've had the Brexit agreement announced yesterday between David Davis and Michel Barnier. We've seen the details of that. I don't want to go into a debate now on that—we have the Bills that we're discussing as well; we've had enough of that, perhaps. But, of course, there is still, in that agreement, the potential that the whole of the island of Ireland will remain in a customs union and single market. That pushes the border straight into Holyhead in particular, but the rest of Wales as well. There are huge implications for Wales in that. I'd just like to ask for the Welsh Government to give us a written statement, probably, setting out what the Welsh Government's interpretation and thoughts are regarding that. What are the implications for us? What do we need to prepare for? I think that's just a simple factual one to know that you have considered these issues and are prepared to, if necessary, act on them with the UK Government.
And finally, if I may, you'll have seen that today has revealed that the two founding members of New Directions, who have got the contract for supply teachers in Wales, have made nearly £1 million between them. You might wonder how on earth you can make £1 million in two years out of supply teaching. Well, I'll tell you how: you charge £1,250 for four and a half days for a history teacher, and then you pay the history teacher £130 a day. That's how you make £1 million out of supply teaching. We really should not have any profit made in supply teaching in Wales. It is completely wrong that public money is going to profit from supply teaching. There is an alternative—an alternative of a co-operative supply teaching agency, or a local authority-run supply teaching agency as, for example, food standards are held within the local authority. The previous education Minister talked about that but did nothing about it. This Government has talked about it several times but has done nothing about it. Surely it's time to draw the line under any profit from supply teachers. Just introduce some quick and easy legislation, which I think we'll support, to outlaw these practices.
A gaf i dynnu sylw arweinydd y tŷ at y ffaith ein bod heddiw wedi sefydlu grŵp trawsbleidiol ar hapchwarae yn y Cynulliad, a gofyn iddi ystyried dadl gan y Llywodraeth ar hapchwarae? Rydym newydd gael cynigion y Comisiwn Hapchwarae ynghylch terfynellau betio ods penodedig, ac fe synnwyd llawer ohonom a oedd yn disgwyl i'r terfyn uchaf fod yn is o lawer na'r £30 a gynigiwyd. Cafodd y farchnad ei synnu hefyd, oherwydd cododd stociau a chyfranddaliadau'r cwmnïau betio ar unwaith. Roeddynt yn amlwg yn disgwyl rheoliad llawer mwy llym na'r hyn sydd gennym. Nododd yr arolwg diweddaraf o broblemau gamblo yng Nghymru bod gan 4.5 y cant o ddynion Cymru yr hyn y gellid ei ystyried yn broblem hapchwarae. Nawr, mae hwnnw'n ffigur a fydd yn codi. Nodwyd gan y Prif Swyddog Meddygol bod hwn yn fater iechyd y cyhoedd i Gymru, felly credaf y byddai dadl—rydym wedi cael dadl meinciau cefn, ond credaf y byddai dadl gan y Llywodraeth ar hapchwarae yn briodol.
Yn y ddadl honno, hoffwn wybod yn union pa bwerau dros ddatganoli y mae'r Llywodraeth yn debygol o'u cael. Cafodd ei gynnig fel datganoli pwerau i atal ymlediad y terfynellau betio ods penodedig, ond credaf nad yw'n ond yn ymwneud â swm penodol o arian—rwy'n credu mai £10 yw'r arian betio sydd wedi'i grybwyll. Yn amlwg, petai'r Comisiwn Hapchwarae wedyn yn newid lefel yr arian fe fyddai'r setliad datganoli yn edrych ychydig yn rhyfedd. Rydym wedi ei gyflwyno fel un swm, ac yna mae'r Comisiwn Hapchwarae yn gallu newid y swm, felly nid yw'n ymddangos fel setliad datganoli da iawn i mi. Ond byddai'n dda cael deall beth y mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud â'r pwerau hyn, a hefyd beth yw'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a'r Comisiwn Hapchwarae ei hun.
Rwyf wedi rhyngweithio â llawer o gyrff yn y DU dros y blynyddoedd, a dros y pum mlynedd diwethaf yn enwedig, maen nhw wedi gwneud mwy o ymdrech i gynnwys Aelodau'r Cynulliad ac i siarad â nhw, ac i sylweddoli eu bod yn cynrychioli Cymru pan fyddant yn cynrychioli'r DU, neu Gymru a Lloegr. Corff y DU yw'r Comisiwn Hapchwarae sydd i fod i ryngweithio â Chymru, ond nid wyf yn ymwybodol—yn sicr nid yw wedi siarad ag Aelodau'r Cynulliad, a chredaf y byddai'n ddiddorol gwybod pa berthynas sydd ganddo â'r Llywodraeth. A all y Llywodraeth enwebu aelod o'r Comisiwn Hapchwarae ei hun, er enghraifft, neu a oes ganddo unrhyw berthynas ffurfiol fel hynny? Felly, rwy'n credu y byddai dadl ar hapchwarae yn ddiddorol iawn i Aelodau, ond rwy'n credu hefyd y byddai'n berthnasol iawn i'r broses o gaffael y pwerau newydd a sut y gellid eu defnyddio.
Yr ail beth yr hoffwn i ofyn amdano, os caf i, yw datganiad syml. Ddoe, cyhoeddwyd y cytundeb Brexit rhwng David Davis a Michel Barnier. Rydym wedi gweld y manylion ynglŷn â hwnnw. Dwi ddim eisiau dadlau am hwnnw nawr—mae gennym y Biliau yr ydym yn eu trafod hefyd; yr ydym wedi cael digon o hynny, efallai. Ond, wrth gwrs, erys yn y cytundeb hwnnw, y posibilrwydd y bydd Ynys Iwerddon gyfan yn parhau mewn undeb tollau a marchnad sengl. Byddai hynny'n gwthio'r ffin yn syth i Gaergybi yn benodol, ond i weddill Cymru hefyd. Golyga hyn oblygiadau enfawr i Gymru. Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru roi datganiad ysgrifenedig inni, yn nodi, mae'n debyg, beth yw dehongliad a syniadau Llywodraeth Cymru ynghylch hynny. Beth yw'r goblygiadau i ni? Ar gyfer beth y dylem ni baratoi? Rwy'n credu ei fod yn gwestiwn syml a ffeithiol i gael gwybod eich bod wedi ystyried y materion hyn a'ch bod yn barod i, os oes angen, weithredu arnyn nhw gyda Llywodraeth y DU.
Ac yn olaf, os caf i, byddwch yn gwybod y datgelwyd heddiw bod y ddau aelod sylfaenol o New Directions, sydd â chytundeb ar gyfer athrawon cyflenwi yng Nghymru, wedi gwneud bron i £1 miliwn rhyngddynt. Efallai eich bod yn meddwl sut ar y ddaear y gallwch wneud £1 miliwn mewn dwy flynedd drwy ddarparu athrawon cyflenwi. Wel, fe ddywedaf i wrthych chi sut: rydych yn codi £1,250 am athro hanes dros bedwar diwrnod a hanner, ac wedyn rydych yn talu £130 y dydd i'r athro hanes. Dyna sut yr ydych chi'n gwneud £1 miliwn drwy ddarparu athrawon cyflenwi. Ni ddylid gwneud unrhyw elw ar ddarparu athrawon cyflenwi yng Nghymru. Mae'n gwbl anghywir bod arian cyhoeddus yn creu elw ar ddarparu athrawon cyflenwi. Mae yna ddewis arall—y dewis hwnnw yw asiantaeth athrawon cyflenwi gydweithredol, neu asiantaeth athrawon cyflenwi sy'n cael ei rhedeg gan awdurdod lleol fel, er enghraifft y mae safonau bwyd yn dod o dan yr awdurdod lleol. Soniodd y Gweinidog addysg blaenorol am hynny ond ni wnaeth dim ynglŷn ag ef. Mae'r Llywodraeth hon wedi sôn amdano droeon ond wedi gwneud dim ynglŷn ag ef. Yn sicr mae'n bryd tynnu llinell o dan unrhyw elw a wneir ar ddarparu athrawon cyflenwi. Cyflwynwch ddeddfwriaeth gyflym a hawdd, y credaf y byddwn ni'n ei chefnogi, i wahardd yr arferion hyn.
Well, that was quite a range of issues that the Member raises. In terms of gambling, the Minister is going to bring a statement forward, in fact, about how we're going to use the new powers once we have them, but I think I'm right in saying that we do not have the power to appoint somebody to the commission. We have asked for the maximum stake to be reduced to £2. There's a massive campaign about this, so we're very disappointed in the outcome, which I think is a little bit of a fudge and kicking it into the long grass and not really taking responsibility. So, I think we share the disappointment that the Member expressed on that. But the Cabinet Secretary will be bringing forward a statement on the new powers and what we can do with them to make sure that we do get the best benefit.
The Chief Medical Officer for Wales, as the Member mentioned, has previously called for the maximum stake to be reduced to £2, because, clearly, you can lose an awful lot of money in a very quick amount of time on these things. It's all part of the issue around dealing with addiction to gambling and the serious impact it has on individuals and their families. I've had a couple of meetings myself with the Advertising Standards Authority, actually, about some of these issues, so I'd be more than happy to undertake to have further contact with them about some of the adverts that are seen on late-night television. For those of us who watch late-night television, it's really quite astonishing how many there are. So, I'm more than happy to undertake to bring that up with the Advertising Standards Authority as well.
In terms of Brexit, yes, I'm sure the Minister, when he's recovered from his flu, will want to make a statement about the most recent negotiation outcomes, as reported, and their effect on our position and so on. I'd like to wish him well. I very much wish he could be back tomorrow, but I fear not. I'm sure that as soon he is well enough he'll want to update Members on where we are with that.
And in terms of the supply teachers, that was a National Procurement Service contract—five entities submitted tenders. I know the Member is aware of these things. I too heard the interview on the radio this morning with the supplier in question. I'm more than happy to have a conversation with the Cabinet Secretary for Education about her view as to the sentiments expressed on that programme, but the contract was let in the normal way, through the National Procurement Service. But, as I say, I'm more than happy to have that conversation with the Cabinet Secretary for Education.
Wel, roedd gan yr Aelod amryw o faterion i'w codi. O ran hapchwarae, mae'r Gweinidog yn mynd i gyflwyno datganiad, mewn gwirionedd, am sut yr ydym ni'n mynd i ddefnyddio'r pwerau newydd pan fyddan nhw gennym ni, ond rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud nad oes gennym ni'r pŵer i benodi rhywun i'r comisiwn. Rydym ni wedi gofyn i uchafswm yr arian gael ei ostwng i £2. Mae yna ymgyrch enfawr ar hyn, felly rydym ni'n siomedig iawn â'r canlyniad, a chredaf ei fod yn dipyn o ateb dros dro, gan ei roi i'r naill ochr heb gymryd y cyfrifoldeb drosto mewn gwirionedd. Rwy'n credu felly, ein bod ni'n rhannu'r siom y mynegodd yr Aelod ynglŷn â hynny. Ond bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad ar y pwerau newydd a'r hyn y gallwn ni ei wneud gyda nhw i wneud yn siŵr ein bod yn cael y budd gorau.
Mae Prif Swyddog Meddygol Cymru, fel y soniodd yr Aelod o'r blaen, wedi galw ar i uchafswm yr arian gael ei ostwng i £2, oherwydd, yn amlwg, gallwch chi golli llawer iawn o arian yn gyflym iawn ar y pethau hyn. Mae'r cyfan yn rhan o'r mater o ymdrin â chaethiwed i hapchwarae a'r effaith ddifrifol y mae'n ei chael ar unigolion a'u teuluoedd. Rydw i wedi cael un neu ddau o gyfarfodydd fy hun â'r Awdurdod Safonau Hysbysebu, mewn gwirionedd, ynghylch rhai o'r materion hyn, felly byddwn i'n fwy na pharod i gael rhagor o gysylltiad â nhw am rai o'r hysbysebion a welir ar y teledu yn hwyr y nos. I'r rhai hynny ohonom ni sy'n gwylio teledu yn hwyr y nos, mae'n eithaf syndod faint ohonyn nhw a geir. Felly, rwy'n fwy na pharod i ymgymryd â chodi hynny gyda'r Awdurdod Safonau Hysbysebu hefyd.
O ran Brexit, ie, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, pan fydd wedi gwella ar ôl y ffliw, yn dymuno gwneud datganiad ynghylch canlyniadau'r trafodaethau mwyaf diweddar, fel yr adroddwyd, a'u heffaith ar ein sefyllfa ni ac ati. Hoffwn i ddymuno'n dda iddo. Rwy'n gobeithio'n wir y bydd yn gallu bod yn ôl yfory, ond mae arnaf ofn na fydd. Rwy'n siŵr y bydd eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ein sefyllfa o ran hynny, cyn gynted ag y bydd yn ddigon iach.
Ac o ran athrawon cyflenwi, roedd contract Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol—cyflwynwyd tendrau gan bum endid. Gwn fod yr Aelod yn ymwybodol o'r pethau hyn. Clywais i hefyd y cyfweliad ar y radio y bore yma gyda'r cyflenwr dan sylw. Rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gael ei barn hi ynghylch y teimladau a fynegwyd ar y rhaglen honno, ond rhoddwyd y contract yn y modd arferol, drwy'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Ond, fel rwy'n dweud, rwy'n fwy na pharod i gael y sgwrs honno ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg.
Leader of the house, in recent weeks, I've been made aware of severe restrictions on the connection of power sources, including renewable power sources, to the national grid in Merthyr Tydfil—and, so, I presume in other areas as well. It seems to me that that has significant implications for several policies of the Welsh Government, including energy generation, decarbonisation of the public sector estate, and for local economies. So, could you, leader of the house, possibly arrange to bring forward a statement from the Welsh Government about this problem and the actions that could be taken to overcome it?
Arweinydd y tŷ, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi cael gwybod am gyfyngiadau difrifol ar gysylltiad ffynonellau pŵer, gan gynnwys ffynonellau ynni adnewyddadwy, â'r grid cenedlaethol ym Merthyr Tudful—ac, felly, rwy'n tybio mewn ardaloedd eraill hefyd. Mae'n ymddangos i mi fod goblygiadau sylweddol i hynny ar nifer o bolisïau Llywodraeth Cymru, gan gynnwys cynhyrchu ynni, datgarboneiddio ystâd y sector cyhoeddus, ac ar economïau lleol. Felly, a wnewch chi, arweinydd y tŷ drefnu, o bosibl, i gyflwyno datganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y broblem hon a'r camau y gellid eu cymryd i'w goresgyn?
Yes, we're very much aware of the issue of grid constraints, particularly in south Wales, which are restricting the ability to deliver renewable energy projects in some areas, and it's been an ongoing issue for some time. We've raised these concerns with Western Power Distribution, who manage the distribution network in south Wales. Although it's called 'the grid', it isn't, of course, a single entity. We've been assured that there are no widespread restrictions on the network, but ease and cost of connection to the network very much depend on a number of factors, like the size of the connection, where the site is, what other generation demand is already connected to the network, what the capacity already is—it's a very complex web to negotiate. So, because of that, we are convening a group to work with us on solutions to the challenges inherent in developing a grid suitable to support our future energy systems, and then we will be able, as a result of convening that group, to develop options to address Wales's grid infrastructure issues, which are very much live. I'm sure that the Cabinet Secretary, once that group has been convened, will want to update the Senedd as to how it's going and its future work progress.
Ie, rydym ni'n ymwybodol iawn o broblem cyfyngiadau'r grid, yn arbennig yn y de, sydd yn cyfyngu ar y gallu i gyflawni prosiectau ynni adnewyddadwy mewn rhai ardaloedd, ac mae wedi bod yn broblem barhaus ers peth amser. Rydym ni wedi codi'r pryderon hyn gyda Western Power Distribution, sy'n rheoli'r rhwydwaith dosbarthu yn y de. Er ein bod yn ei alw yn 'y grid', nid un endid mohono, wrth gwrs. Rydym ni wedi cael sicrwydd nad oes unrhyw gyfyngiadau eang ar y rhwydwaith, ond mae hwylustod a chost cysylltiad â'r rhwydwaith yn dibynnu yn fawr iawn ar nifer o ffactorau, fel maint y cysylltiad, lle mae'r safle, pa anghenion cynhyrchu eraill sydd eisoes wedi cysylltu â'r rhwydwaith, beth yw'r capasiti eisoes—mae'n faes cymhleth iawn i'w drafod. Felly, oherwydd hynny, rydym ni'n trefnu grŵp i weithio gyda ni ar atebion i'r heriau cynhenid wrth ddatblygu grid addas i gefnogi ein systemau ynni yn y dyfodol, ac yna byddwn yn gallu, o ganlyniad i drefnu'r grŵp hwnnw, datblygu dewisiadau i fynd i'r afael â phroblemau seilwaith grid Cymru, sy'n digwydd ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd y grŵp hwnnw wedi cyfarfod, eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynglŷn â sut y mae'n mynd a datblygiad ei waith yn y dyfodol.
Two matters, if I may, leader of the house: the first is that it's a good six weeks now since the closure of the consultation around the location of the new trauma centre for south Wales. I know that Members worked very hard to get people to contribute to that consultation. There's a very strong opinion, as you probably know, in favour of Morriston Hospital being the location for those services and, of course, being the better access for west Wales and south-west Powys. It's such an important service; I'm wondering if you might have an update from the health Secretary as soon as possible after the Easter recess.
Secondly, I wonder if I could ask you, or perhaps the Cabinet Secretary for local government, for either a short statement or perhaps a letter to Assembly Members confirming whether there is guidance available to local authorities about the use of disability bays during periods of civic construction. Constituents in Bridgend have complained that work being undertaken to comply with the Active Travel (Wales) Act 2013 has meant that disabled parking bays are full of construction materials, and that makes it particularly challenging for them to access council services, and not least to go into council offices to make an application for blue badge renewal. Thank you.
Dau fater, os caf i, arweinydd y tŷ: y cyntaf yw ei bod yn chwe wythnos dda bellach ers diwedd yr ymgynghoriad ar leoliad y ganolfan trawma newydd ar gyfer y de. Rwy'n gwybod bod yr Aelodau wedi gweithio'n galed iawn i gael pobl i gyfrannu at yr ymgynghoriad hwnnw. Mae barn gref iawn, fel y gwyddoch chi mae'n siŵr, o blaid lleoli'r gwasanaethau hynny yn Ysbyty Treforys ac, wrth gwrs, mae'n lleoliad gwell o gyfeiriad y gorllewin a de-orllewin Powys. Mae'n wasanaeth mor bwysig; meddwl ydw i tybed a gewch chi ddiweddariad gan yr Ysgrifennydd iechyd cyn gynted â phosibl ar ôl toriad y Pasg.
Yn ail, tybed a gaf i ofyn i chi, neu efallai Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol, am ddatganiad byr neu lythyr i Aelodau'r Cynulliad efallai yn cadarnhau a oes arweiniad ar gael i awdurdodau lleol ynghylch y defnydd o gilfachau parcio i bobl anabl yn ystod cyfnodau o adeiladu mewn ardaloedd dinesig. Mae etholwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi cwyno bod gwaith sy'n cael ei wneud i gydymffurfio â Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 wedi golygu bod y cilfachau parcio i bobl anabl yn llawn o ddeunyddiau adeiladu, a bod hynny'n ei gwneud yn arbennig o anodd iddyn nhw ddefnyddio gwasanaethau'r cyngor, heb sôn am fynd i mewn i swyddfeydd y cyngor i wneud cais i adnewyddu bathodyn glas. Diolch.
On the first matter, I was very keen that as many people as possible contributed to the consultation. The result of that, of course, is that we had a lot of contributions to the consultation, so the Cabinet Secretary, as soon as that process is finished, will be reporting back shortly after the Easter recess. He's nodding happily at me, so I'm confident in saying that.
In terms of the other matter that you raise, I have no awareness of that at all. I think it's actually the Cabinet Secretary for Economy and Transport who is responsible for that, so I suggest that you write with the specifics of that particular incident to him, because I'm not aware of that as a general problem.
O ran y mater cyntaf, roeddwn i'n awyddus iawn i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cyfrannu at yr ymgynghoriad. Canlyniad hynny, wrth gwrs, yw y cawsom ni lawer o gyfraniadau i'r ymgynghoriad, felly bydd Ysgrifennydd y Cabinet, cyn gynted ag y bydd y broses honno wedi gorffen, yn adrodd yn ôl yn fuan ar ôl toriad y Pasg. Mae'n nodio'n hapus ataf, felly rwy'n dweud hynny'n hyderus.
O ran y mater arall yr ydych yn ei godi, nid wyf yn ymwybodol o hynny o gwbl. Credaf yn wir mai Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth sy'n gyfrifol am hynny, felly awgrymaf eich bod yn ysgrifennu ato i nodi manylion y digwyddiad penodol hwnnw, oherwydd nid wyf i'n ymwybodol o hynny fel problem gyffredinol.
Leader of the house, can I first of all support the comments from my colleague Simon Thomas as regards the gambling debate that we would look to have following the inaugural meeting of the cross-party group on gambling today? There are very strong feelings that, really, we need to tackle that issue, particularly following the news coming out of Westminster as regards the betting limit of £30, which is totally unacceptable.
My second issue is that you will be aware, leader of the house, that Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board has been under Welsh Government targeted intervention since September 2016, which, as you know, is only one step away from special measures. Concern existed at that time about unscheduled care/unplanned care, amongst other matters. Locally, obviously, we're aware that there have been significant operational pressures on unscheduled care, as everywhere else, over the winter, and there's been a knock-on effect on the delivery of national performance targets. So, bearing all that in mind and given the fact that over a year and a half has elapsed since the Welsh Government decided to provide targeted intervention in ABMU, I'd be grateful if the Cabinet Secretary for health were to bring forward a debate with a particular focus on improvements against the targeted intervention priorities in ABMU. Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i yn gyntaf oll gefnogi'r sylwadau gan fy nghyd-Aelod Simon Thomas o ran y ddadl am hapchwarae yr ydym yn gobeithio ei chael ar ôl cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar hapchwarae heddiw? Mae yna deimladau cryf iawn, bod angen inni fynd i'r afael â'r broblem honno, mewn gwirionedd, yn enwedig yn dilyn y newyddion o San Steffan ynghylch y terfyn betio o £30, sy'n gwbl annerbyniol.
Fy ail fater yw y byddwch chi'n ymwybodol, arweinydd y tŷ, y bu Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg o dan ymyrraeth wedi'i thargedu gan Lywodraeth Cymru ers mis Medi 2016, sef, fel y gwyddoch chi, dim ond un cam i ffwrdd o fesurau arbennig. Roedd pryder yn bodoli ar yr adeg honno ynglŷn â gofal heb ei drefnu/gofal heb ei gynllunio, ymhlith materion eraill. Yn lleol, yn amlwg, rydym ni'n ymwybodol y bu pwysau gweithredol sylweddol ar ofal heb ei drefnu, fel ym mhobman arall, dros y gaeaf, a bu effaith ganlyniadol ar gyflawni targedau perfformiad cenedlaethol. Felly, o gofio hynny i gyd ac o ystyried y ffaith bod dros flwyddyn a hanner wedi mynd heibio ers i Lywodraeth Cymru benderfynu darparu ymyrraeth wedi'i thargedu ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, byddwn yn ddiolchgar pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn cyflwyno dadl â phwyslais penodol ar welliannau o'u cymharu â blaenoriaethau'r ymyrraeth wedi'i thargedu ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Diolch.
Yes, I support the Member's comments on gambling, as I indicated in response to Simon Thomas. I'm pleased to see that the cross-party group has been convened to do that, and, as I said, the Cabinet Secretary will bring forward a statement as soon as we have the powers available to us to explore what we can do with those powers. It's a very important point.
In terms of the ABMU situation that the Member raises, the Cabinet Secretary will be bringing forward an end-of-year statement summing up all of the issues involved in that. We're not very far off the end of the year with regard to that.
Ie, rwy'n cefnogi sylwadau'r Aelod ar hapchwarae, fel y nodais wrth ymateb i Simon Thomas. Rwy'n falch o weld bod grŵp trawsbleidiol wedi'i ffurfio i wneud hynny, ac, fel y dywedais i, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad cyn gynted ag y bydd gennym y pwerau sydd ar gael inni i ystyried beth y gallwn ni ei wneud â'r pwerau hynny. Mae'n bwynt pwysig iawn.
O ran y sefyllfa ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg y mae'r Aelod yn ei chodi, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad ddiwedd y flwyddyn yn crynhoi'r holl faterion sy'n ymwneud â hynny. Nid ydym ni'n bell iawn o ddiwedd y flwyddyn o ran hynny.
Leader of the house, will you join me in welcoming the credit union payroll deduction scheme, supported by Michael Sheen. I spoke at the launch event last week at Capital Law. Could you clarify how the Welsh Government is supporting this Wales-wide initiative, which benefits employers and employees in the labour market?
Could we also have a statement on the call from Ovarian Cancer Action for a Wales national clinical audit of ovarian cancer. As was highlighted to Assembly Members last week, when Ovarian Cancer Action came to the Assembly for an event sponsored by Hannah Blythyn, ovarian cancer is the UK's deadliest gynaecological cancer. On Mother's Day, I joined hundreds of others on a walk in memory of Lesley Woolcock from Barry who was a tireless campaigner on ovarian cancer, but sadly lost her life in 2016 as a result of ovarian cancer. Can I also pay tribute to Soraya Kelly who joined the walk, who's supporting TheGlovesAreOn campaign?
Arweinydd y tŷ, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu cynllun didyniad o'r gyflogres yr undeb credyd, a gefnogir gan Michael Sheen. Bûm yn siarad yn y digwyddiad lansio yr wythnos diwethaf yn Capital Law. A wnewch chi egluro sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r fenter hon ledled Cymru, sydd o fudd i gyflogwyr a chyflogeion yn y farchnad lafur?
A gawn ni hefyd ddatganiad ar yr alwad gan Ovarian Cancer Action am archwiliad clinigol cenedlaethol ar gyfer Cymru o ganser yr ofari. Fel yr amlygwyd wrth Aelodau'r Cynulliad yr wythnos diwethaf, pan ddaeth Ovarian Cancer Action i'r Cynulliad i ddigwyddiad a noddwyd gan Hannah Blythyn, canser yr ofari yw'r canser gynaecolegol mwyaf marwol yn y DU. Ar Sul y Mamau, ymunais â channoedd o bobl eraill i gerdded er cof am Lesley Woolcock o'r Barri a oedd yn ymgyrchydd diflino ar ganser yr ofari, ond yn drist iawn fe fu hi farw yn 2016 o ganlyniad i ganser yr ofari. A gaf i hefyd dalu teyrnged i Soraya Kelly a ymunodd â'r daith gerdded, sy'n cefnogi'r ymgyrch TheGlovesAreOn?
Yes. In terms of the credit union's payroll deduction scheme, I'm delighted to welcome the recent work—whether it's supported by famous actors or not, in fact—to boost credit union payroll deduction schemes. There has been an ongoing campaign for several years now, actually, to encourage large employers to allow payroll deduction to support the credit unions because, obviously, they offer people a great way to save and borrow responsibly and to keep control of their finances and there are real benefits for employees and employers—as Jane Hutt has pointed out—in partnering with credit unions.
I really hope employers across Wales will be involved, and I have no doubt that having a mark to recognise employers who offer payroll schemes will help to progress this. A hundred and forty organisations across Wales have already signed up to the Credit Unions of Wales payroll partner mark, so it's a very encouraging start. The Welsh Government has encouraged credit unions to visit our offices to help increase membership and to promote a responsible attitude to saving and borrowing amongst staff. The Minister for Housing and Regeneration recently wrote to the Assembly Commission, in fact, to promote the value of payroll services for National Assembly for Wales staff as well. We'll be advising them very shortly on funding awards to take forward projects from April this year, so it's a very good scheme indeed, and I hope that we can extend it right across Wales. That's very good.
Ydw. O ran cynllun didyniad o'r gyflogres yr undeb credyd, rwy'n falch iawn o groesawu'r gwaith diweddar—pa un a yw'n cael ei gefnogi gan actorion enwog neu beidio, mewn gwirionedd—i hybu cynlluniau didynnu o'r gyflogres yr undeb credyd. Bu ymgyrch barhaus ers sawl blwyddyn bellach, mewn gwirionedd, i annog cyflogwyr mawr i ganiatáu didynnu o'r gyflogres i gefnogi'r undebau credyd oherwydd, yn amlwg, maen nhw'n cynnig modd gwych i bobl gynilo a benthyg yn gyfrifol a chadw rheolaeth ar eu cyllid ac mae manteision gwirioneddol i gyflogeion a chyflogwyr—fel y mae Jane Hutt wedi'u nodi—o weithio mewn partneriaeth ag undebau credyd.
Rwy'n gobeithio mewn gwirionedd y bydd cyflogwyr ledled Cymru yn cymryd rhan, ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf y bydd bod â nod i gydnabod cyflogwyr sy'n cynnig cynlluniau cyflogres yn helpu i ddatblygu hyn. Mae cant a deugain o sefydliadau ledled Cymru eisoes wedi cytuno i nod partner cyflogres undebau credyd Cymru, felly mae'n ddechrau calonogol iawn. Mae Llywodraeth Cymru wedi annog undebau credyd i ymweld â'n swyddfeydd i helpu i gynyddu'r aelodaeth ac i hyrwyddo agwedd gyfrifol tuag at gynilo a benthyg ymysg y staff. Ysgrifennodd y Gweinidog Tai ac Adfywio yn ddiweddar at Gomisiwn y Cynulliad, mewn gwirionedd, i hyrwyddo gwerth gwasanaethau cyflogres ar gyfer staff Cynulliad Cenedlaethol Cymru hefyd. Byddwn yn eu cynghori cyn bo hir ar ddyfarniadau cyllid i ddatblygu prosiectau o fis Ebrill eleni, felly mae'n gynllun da iawn yn wir, ac rwy'n gobeithio y gallwn ei ymestyn ar hyd a lled Cymru. Mae hynny'n dda iawn.
Two issues, if I may, leader of the house. Firstly, as Minister for all things broadband and connectivity, I'm sure you'll join me in welcoming the UK Government's decision to pilot the 5G broadband technology in Monmouthshire. This is a great opportunity: I'm sure you'll agree with me on that. How are the Welsh Government planning to work with the UK Government on trialling this to make sure that it can be, if successful, rolled out as quickly as possible across the rest of Wales or other innovative, bespoke solutions can be developed?
Secondly, many of my constituents are deeply worried about Aneurin Bevan health board's decision to close the St Pierre dementia ward at Chepstow hospital. I appreciate that this is a health board matter, but I wonder if we could have a statement on guidance to local health boards on ensuring that vulnerable people are not left—because of health board decisions—having to travel very long, unreasonable distances to access the dementia care that they need.
Dau fater, os caf i, arweinydd y tŷ. Yn gyntaf, fel y Gweinidog dros yr holl bethau sy'n ymwneud â band eang a chysylltedd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymuno â mi i groesawu penderfyniad Llywodraeth y DU i dreialu technoleg band eang 5G yn Sir Fynwy. Mae hwn yn gyfle gwych: rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ar hynny. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda Llywodraeth y DU i dreialu hyn i wneud yn siŵr bod modd, os yw'n llwyddiannus, ei gyflwyno cyn gynted â phosibl ledled gweddill Cymru neu fod modd datblygu atebion arloesol pwrpasol eraill?
Yn ail, mae llawer o'm hetholwyr yn poeni'n fawr am benderfyniad Bwrdd Iechyd Aneurin Bevan i gau ward dementia St Pierre yn ysbyty Cas-Gwent. Rwy'n sylweddoli mai mater i'r Bwrdd Iechyd yw hwn, ond tybed a allem ni gael datganiad ar y canllawiau i fyrddau iechyd lleol ar sicrhau na chaiff pobl agored i niwed eu gadael—oherwydd penderfyniadau bwrdd iechyd —yn gorfod teithio pellteroedd hir ac afresymol iawn i gael y gofal dementia sydd ei angen arnynt.
I'll do those in reverse order: the Cabinet Secretary is saying that he's happy to look at any issues that the Member is aware of in that regard, so I'd suggest that you write with any particulars that you have and he can address them in that way.
I thought I was going to get away with not mentioning the word 'broadband' today, but there we are; it's not to be. Actually, I had a very useful meeting with Monmouth council and the councillors there about broadband in Monmouth and about the 5G roll-out, so we're very happy to support them and we had a very useful meeting about how we could do that. We continue to push for several 5G pilots in various places in Wales. I continue to be very concerned, as I've said very often in this Chamber, about the way that the UK Government intends to approach the sale of 5G technology and we'll be keeping very much a weather eye on that and consulting in all of the usual ways that we do.
Fe ddechreuaf gyda'r olaf a gweithio am yn ôl: mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud ei fod yn fodlon ystyried unrhyw faterion y mae'r Aelod yn ymwybodol ohonyn nhw ynghylch hynny, felly byddwn i'n awgrymu eich bod yn ysgrifennu gydag unrhyw fanylion sydd gennych a gall ef ymdrin â nhw yn y modd hwnnw.
Roeddwn i'n meddwl fy mod i'n mynd i gael peidio â dweud y geiriau 'band eang' heddiw, ond dyna ni; dydy hynny ddim yn mynd i ddigwydd. Mewn gwirionedd, cefais gyfarfod defnyddiol iawn gyda chyngor Sir Fynwy a'r cynghorwyr yno am fand eang yn Sir Fynwy ac am gyflwyno 5G, felly rydym ni'n hapus i'w cefnogi nhw a chawsom gyfarfod defnyddiol iawn am sut y gallem ni wneud hynny. Rydym ni'n parhau i wthio am sawl cynllun treialu 5G mewn gwahanol fannau yng Nghymru. Rwy'n parhau i fod yn bryderus iawn, fel yr wyf i wedi dweud yn aml iawn yn y Siambr hon, am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu mynd i'r afael â gwerthu technoleg 5G a byddwn ni'n cadw llygad barcud ar hynny ac yn ymgynghori yn yr holl ffyrdd arferol a wnawn.
Roeddwn i eisiau gofyn am ddatganiad gweinidogol ynglŷn â'r hyn sydd yn digwydd i ymwneud â'r sector breifat yng nghyd-destun diogelwch y fflatiau sydd yn cwmpasu y sefyllfa deunydd cyfansawdd alwminiwm. Rydw i'n gwybod bod Llywodraeth San Steffan yn edrych i mewn i'r sefyllfa, ond pan gawsom ni dystiolaeth i'r pwyllgor sy'n cael ei gadeirio gan John Griffiths, roedd hi'n amlwg bod lot o'r sector breifat ddim wedi ymwneud â'r sefyllfa; ddim wedi rhoi gwybodaeth gerbron ynglŷn ag os oedd yna cladding ACM gyda nhw, ac rydw i wedi cwrdd â nifer o grwpiau tenantiaid yn y sector breifat sydd yn poeni mai nhw fydd yn gorfod talu y bil os oes yna broblemau. Felly roeddwn i eisiau, cyn ein bod ni'n torri am recess, gofyn am ddiweddariad ar ôl i ni ddod nôl er mwyn deall beth sydd yn digwydd yn benodol yn y sector breifat.
I wanted to ask for a ministerial statement in relation to what’s happening with the private sector’s involvement in the safety of flats that come under the aluminium composite material scenario. I know that the Westminster Government is looking into this situation, but when we received evidence to the committee chaired by John Griffiths, it became clear that much of the private sector hadn’t been involved with this situation; hadn’t provided information as to whether there was ACM cladding on their buildings; and I have met with a number of tenant groups in the private sector who are concerned that they will have to pay the bill if there are problems. So, before we break for recess, I wanted to ask for an update on our return, so that we can understand what’s happening specifically in the private sector.
Yes. I understand that we've made excellent progress, actually, in engaging with private owners and managing agents of around 105 high-rise residential blocks across Wales, but the Minister's indicating that she's happy to update us about where we are at the moment. So, fortunately for you, she's sitting behind me indicating her agreement to that.
Ie. Rwy'n deall ein bod ni wedi gwneud cynnydd rhagorol, mewn gwirionedd, o ran ymgysylltu â pherchnogion preifat ac asiantau rheoli tua 105 o flociau preswyl uchel ledled Cymru, ond mae'r Gweinidog yn dangos ei bod hi'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynghylch ein sefyllfa ar hyn o bryd. Felly, yn ffodus i chi, mae hi'n eistedd y tu ôl i mi yn nodi ei bod yn cytuno i hynny.
Leader of the house, I'm afraid you're not getting away from broadband because my question comes from correspondence that I've received from the Royal National Lifeboat Institution. They've brought to my attention a lack of broadband at their St David's Head station.
They assure me that it's the only RNLI station in the whole of the UK without broadband. A fast, reliable service, as you can imagine, is vital to getting a lifeboat to those who need it, when they need it. At the moment, the launch of the lifeboat can be unreliable due to poor radio links, particularly in bad weather, when, of course, a lifeboat is most likely to be needed. The RNLI inform me that they're in the process of updating their launch system in St David's, but reliable broadband is critical. It seems that they've fallen off the end of the system that has been hugely successful, but in this case, is completely missing.
So, I suppose my question is: would you have a word with the Cabinet Secretary responsible for broadband—that is yourself—and talk and engage BT in some talks about installing broadband, in whichever way they do it, to this lifeboat station in St David's, so that it isn't the only RNLI station without broadband in the UK?
Arweinydd y tŷ, mae arnaf ofn nad ydych chi'n cael anghofio am fand eang oherwydd mae fy nghwestiwn yn deillio o ohebiaeth yr wyf wedi ei chael gan Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub. Maen nhw wedi dwyn fy sylw at ddiffyg band eang yn eu gorsaf ym Mhenmaen Dewi.
Maent wedi fy sicrhau mai dyma'r unig orsaf RNLI ledled y DU heb fand eang. Mae gwasanaeth cyflym, dibynadwy, fel y gallwch ei ddychmygu, yn hanfodol i gael bad achub i'r rhai sydd ei angen, pan mae ei angen arnynt. Ar hyn o bryd, gall lansio'r bad achub fod yn annibynadwy oherwydd cysylltiadau radio gwael, yn enwedig mewn tywydd gwael, pan mae'r angen am fad achub yn fwyaf tebygol, wrth gwrs. Dywedodd yr RNLI wrthyf eu bod nhw wrthi'n diweddaru eu system lansio yn Nhyddewi, ond bod band eang dibynadwy yn hollbwysig. Mae'n ymddangos na chawson nhw system a fu'n llwyddiannus iawn, ond yn yr achos hwn, nid oes ganddyn nhw fand eang o gwbl.
Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn yw: allech chi gael gair gydag Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am fand eang—hynny yw, chi eich hun—a siarad gyda BT a chael trafodaeth gyda nhw ynglŷn â gosod band eang, ym mha ffordd bynnag a wnânt hynny, yn yr orsaf bad achub hon yn Nhyddewi, fel nad hi fydd yr unig orsaf RNLI heb fand eang yn y DU?
Yes. Joyce Watson makes an excellent point, and it's a very important point as well. I'm certainly going to be raising the issue with both Openreach and with my officials to see if we can sort out some issues with them as soon as possible. We have some issues in the pipeline that are commercially confidential around new procurements, but I'm hoping to have a resolution to them this week. So, hopefully, we'll have some good news before the Easter recess on that point.
Ydy. Mae Joyce Watson yn gwneud pwynt ardderchog, ac mae'n bwynt pwysig iawn hefyd. Byddaf yn sicr yn codi'r mater gydag Openreach a chyda fy swyddogion i weld a allwn ni ddatrys rhai materion gyda nhw cyn gynted â phosib. Mae rhai materion ar y gweill sy'n fasnachol gyfrinachol ynglŷn â chaffaeliadau newydd, ond rwy'n gobeithio y bydd penderfyniad yn eu cylch yr wythnos hon. Felly, gobeithio y cawn ni newyddion da cyn y gwyliau Pasg ynglŷn â'r pwynt hwnnw.
My first question was actually asked by Mr Nick Ramsay, and eloquently you answered it.
My second one is, actually, one of my constituents walked into my office and the local council asked him to make—. Because his business is not doing very well, after 30 years he wants to close it down, so he went to the council and the local council said, 'If you shut the shop, you have to pay the full rate, but if you keep the shop open, you'll pay half rates.' Is it the case that Caerphilly council is doing in the area for the rates? Could you ask your local government Minister to explain why these businesses who are struggling to survive, for the rates and everything, and why they're having such knock-on effects? When they are in business, they have to pay half rates, but if they are not in business, they've got to pay full rates for the properties.
Mewn gwirionedd, gofynnwyd fy nghwestiwn cyntaf gan Mr Nick Ramsay, ac fe wnaethoch chi ei ateb yn huawdl.
Fy ail gwestiwn yw hyn. Cerddodd un o'm hetholwyr i mewn i'm swyddfa a gofynnodd y cyngor lleol iddo wneud—. Gan nad yw ei fusnes yn llewyrchus iawn, ar ôl 30 mlynedd mae eisiau rhoi'r gorau iddi, felly aeth at y cyngor a dywedodd y cyngor lleol, 'os caewch chi'r siop, bydd yn rhaid i chi dalu ardrethi llawn, ond os ydych chi'n cadw'r siop yn agored, byddwch yn talu hanner yr ardrethi.' Ai dyma beth mae Cyngor Caerffili yn ei wneud yn yr ardal gydag ardrethi? A allech chi ofyn i'ch Gweinidog llywodraeth leol esbonio pam mae'r busnesau hyn yn brwydro i oroesi, o ran yr ardrethi a phopeth arall, a pham y ceir goblygiadau o'r fath? Pan maen nhw'n masnachu, rhaid iddyn nhw dalu hanner yr ardrethi, ond os nad ydyn nhw'n masnachu, mae'n rhaid iddyn nhw dalu ardrethi llawn ar gyfer yr eiddo.
I think that's a very specific issue, that's not suitable to be addressed as a statement. I suggest you write to the Cabinet Secretary for a specific answer to that problem.
Rwy'n credu bod hynny'n fater penodol iawn, nad yw'n addas rhoi sylw iddo ar ffurf datganiad. Awgrymaf eich bod yn ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet am ateb penodol i'r broblem honno.
Whilst we've been in the Chamber, you might have seen it's been reported that emergency services have been sent to RAF Valley after a Hawk aircraft flown by the Red Arrows display team has crashed. Members may be concerned. Hopefully there haven't been injuries or fatalities, but we know that 1,500 people work on the base and there's also residential accommodation on and surrounding the base. Could the Welsh Government, therefore, urgently establish what we know and make a written statement for Members, so that we can be appraised of the circumstances?
And secondly, and finally, on a happier note, would you join me in congratulating Glyndŵr University, which is celebrating its first 10 years as a university?
Tra rydym ni wedi bod yn y Siambr, hwyrach y gwelsoch chi fod adroddiad yr anfonwyd gwasanaethau brys i RAF y Fali ar ôl i awyren Hawk a oedd yn cael ei hedfan gan dîm arddangos y Red Arrows gael damwain. Hwyrach bod yr Aelodau yn bryderus. Gobeithio na fu marwolaethau nac anafiadau, ond gwyddom fod 1,500 o bobl yn gweithio yn y ganolfan ac mae llety preswyl ar y safle ac o'i amgylch. A allai Llywodraeth Cymru, felly, sefydlu ar frys yr hyn a wyddom ni a gwneud datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau, fel y gallwn ni gael gwerthusiad o'r amgylchiadau?
Ac yn ail, ac yn olaf, ar nodyn hapusach, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Prifysgol Glyndŵr, sy'n dathlu ei 10 mlynedd gyntaf ers ymsefydlu'n brifysgol?
Yes, I'm aware of the incident at RAF Valley. My colleague has actually left the Chamber in order to ascertain more information. I have no further information as yet. I'm sure as more information becomes available, we will make it available to the Senedd.
And yes, of course, I'm very happy to join with the Member in congratulating Glyndŵr University on that anniversary.
Ydw, rwy'n ymwybodol o'r digwyddiad yn RAF y Fali. Mewn gwirionedd, mae fy nghyd-Aelod wedi gadael y Siambr er mwyn dod o hyd i fwy o wybodaeth. Nid oes gennyf unrhyw wybodaeth bellach hyd yma. Rwy'n siŵr fel y cawn fwy o wybodaeth, y byddwn yn hysbysu'r Senedd.
Ac ydw, wrth gwrs, rwy'n hapus iawn i ymuno gyda'r Aelod i longyfarch Prifysgol Glyndŵr ar yr achlysur hwnnw.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Felly, rŷm ni'n cyrraedd y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, a'r datganiad hwnnw ar lywodraeth leol. Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Alun Davies.
That brings us to the statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, and that is a statement on local government. I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Alun Davies.
Diolch yn fawr. Llywydd, I believe in local government. I was brought up in a house where both my parents worked in delivering local services in Tredegar. For me, local government is not simply about structures and lines on maps. For me, this debate is about people, and it is about who we are as a people.
I want us to discuss and debate how we strengthen and empower communities and councils across Wales. I agree with those people who have argued that we need devolution of powers, not simply to Wales, but throughout Wales as well. I have already asked council leaders what new and additional powers they want to better deliver high-quality services and to shape the future of the communities that they represent.
Diolch yn fawr. Llywydd, rwy'n credu mewn Llywodraeth Leol. Cefais fy magu mewn tŷ lle'r oedd fy nau riant yn gweithio yn darparu gwasanaethau lleol yn Nhredegar. I mi, nid yw Llywodraeth Leol yn ymwneud yn unig â strwythurau a llinellau ar fapiau. I mi, mae'r drafodaeth hon yn ymwneud â phobl, ac mae'n ymwneud â phwy ydym ni fel pobl.
Hoffwn inni drafod a dadlau sut yr ydym ni'n cryfhau ac yn grymuso cymunedau a chynghorau ledled Cymru. Cytunaf gyda'r bobl hynny sydd wedi dadlau bod angen inni ddatganoli pwerau, nid yn unig i Gymru, ond ledled Cymru hefyd. Rwyf eisoes wedi gofyn i arweinwyr cyngor pa bwerau newydd ac ychwanegol y mae arnyn nhw eu heisiau i ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel yn well ac i ddylanwadu ar ddyfodol y cymunedau y maen nhw'n eu cynrychioli.
I am committed to delivering more powers to Welsh local government and I want to give those new powers to councils that are robust and sustainable enough to use them. I hope that this will be an enriching and positive debate. All too often in the past, we have all focused solely on the challenges facing councils, whether those are financial or otherwise. I hope that we can now focus on the opportunities that we can help create for local authorities in Wales—councils with more freedom and powers, which are bolder and more innovative, and which can deliver the best solutions for their communities and shape their futures.
We all want to see more people coming into local government to serve as councillors. We need councillors, old and new, who reflect the diversity of our communities and are value driven, capable and energetic, working hard to improve people’s lives for the better. We also all want to see strong democratic debate and accountability rooted in the communities we serve. And that includes community and town councils, which play an important part in the delivery of strong local government. While the role of councillors and their relationship with the communities they represent has changed dramatically in the last 10 years, they remain the life blood of local government. Communities have high expectations for public services and councillors across Wales are making some very tough choices. I want to ensure that they have the support, recognition and reward they need and deserve for the crucial role that they play in our democracy.
Presiding Officer, I simply do not believe that this vision of powerful, robust and energised local government can be built without a serious debate about local government structures. Wales needs strong, effective, empowered local authorities that can weather continued austerity and build local democratic structures fit for future generations. Our local authorities need to have the capacity and capability to develop and implement the bold new solutions demanded by the increasing challenges they face.
I know local government has made some very real efforts to change, adapt and invest for the future, but I also understand that in the face of UK Government cuts, there are limited options for ensuring the future sustainability of local services. There is a general acceptance that things cannot carry on as they are and a general acknowledgement that more money, even if it were available, would not necessarily solve all of these problems
Working together regionally remains crucial. It is central to our model of delivery in education and social services, and has been led proactively by local government through the city and growth deals. This must continue and I know that local government leaders remain committed to working regionally. I am committed to working with local government to secure change. I have already announced proposals to increase participation and to improve the democratic process for everyone in Wales, and will continue to work hard to deliver this shared vision.
The Green Paper consultation that I am launching today sets out the proposals to explore the possibility of creating larger, stronger councils. The Green Paper sets out for debate possible options on how this can be achieved. These options include voluntary mergers, a phased approach with early adopters merging first, followed by other authorities, or finally, a comprehensive programme to create a new structure for local government.
Presiding Officer, bringing local authorities together, whilst making a range of changes designed to reinvigorate the democratic process and strengthen the role of elected members, offers us an opportunity to deliver democratically accountable, high-quality and sustainable public organisations that can address the many economic and social changes and challenges that our communities face now, and in the future.
I believe it is important, as part of this debate, to have an agreed future footprint for local government. While I believe that such a future footprint is crucial, I am open to a discussion on what this might look like. The Green Paper sets out an approach that reflects the thinking of the Williams commission and builds on feedback from previous consultations to stimulate discussion to arrive at an agreed approach. I recognise that there are a number of challenges in creating larger, stronger authorities. These challenges are not insurmountable; they are potentially complex and overcoming them will require commitment and leadership at all levels of Government. However, in themselves, they are not reasons for avoiding delivering changes to help transform and sustain our public services for the future.
I believe that local government has the vision and ambition to transform our communities and that we, as the Welsh Government, need to equip them to realise those ambitions. I am making proposals today, but I remain committed to a conversation and would welcome any additional proposals from others. Presiding Officer, I hope now that we can have that positive, constructive and optimistic conversation about how we empower and strengthen local government for the future.
Rwyf wedi ymrwymo i ddarparu mwy o bwerau i lywodraeth leol Cymru ac rwyf eisiau rhoi'r pwerau newydd hynny i gynghorau sy'n gadarn ac yn ddigon cynaliadwy i'w defnyddio. Rwy'n gobeithio y bydd hon yn drafodaeth fuddiol a chadarnhaol. Yn rhy aml yn y gorffennol, mae pob un ohonom ni wedi canolbwyntio dim ond ar yr heriau sy'n wynebu cynghorau, boed y rheini yn rhai ariannol neu fel arall. Rwy'n gobeithio y gallwn ni ganolbwyntio ar y cyfleoedd y gallwn ni helpu i'w creu ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru—cynghorau sydd â mwy o ryddid a phwerau, sy'n fwy beiddgar ac yn fwy arloesol, ac a all gyflwyno'r atebion gorau ar gyfer eu cymunedau a llunio'u dyfodol.
Rydym ni i gyd eisiau gweld mwy o bobl yn dod i lywodraeth leol i wasanaethu fel cynghorwyr. Mae arnom angen cynghorwyr, hen a newydd, sy'n adlewyrchu amrywiaeth ein cymunedau ac sy'n egwyddorol, yn alluog ac egnïol, yn gweithio'n galed i wella bywydau pobl er gwell. Rydym ni i gyd hefyd eisiau gweld dadlau democrataidd ac atebolrwydd grymus yn ymwreiddio yn y cymunedau a wasanaethwn. Ac mae hynny'n cynnwys cynghorau cymuned a thref, sy'n chwarae rhan bwysig wrth gyflwyno llywodraeth leol gref. Er bod swyddogaeth cynghorwyr a'u perthynas â'r cymunedau y maent yn eu cynrychioli wedi newid yn ddramatig dros y 10 mlynedd diwethaf, nhw o hyd yw curiad calon llywodraeth leol. Mae gan gymunedau ddisgwyliadau uchel ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus ac mae cynghorwyr ledled Cymru yn gwneud rhai dewisiadau anodd iawn. Rwyf eisiau sicrhau y cânt eu cefnogi, eu cydnabod a'u gwobrwyo yn ôl eu hangen a'u haeddiant ar gyfer y swyddogaeth hanfodol y maent yn rhan ohoni yn ein democratiaeth.
Llywydd, nid wyf yn credu y gellir adeiladu'r weledigaeth hon o lywodraeth leol rymus, gadarn ac egnïol heb gael trafodaeth o ddifrif ynglŷn â strwythurau llywodraeth leol. Mae ar Gymru angen awdurdodau lleol cryf, effeithiol, a grymus y gallant ymdopi â chynni parhaus ac adeiladu strwythurau democrataidd lleol sy'n addas i'r cenedlaethau i ddod. Mae angen i'n hawdurdodau lleol gael y capasiti a'r gallu i ddatblygu a gweithredu'r atebion newydd beiddgar a fynnir gan yr heriau cynyddol y maent yn eu hwynebu.
Rwy'n gwybod bod llywodraeth leol wedi gwneud rhai ymdrechion gwirioneddol i newid, i addasu ac i fuddsoddi ar gyfer y dyfodol. Ond rwyf hefyd yn deall yn wyneb toriadau Llywodraeth y DU, mai dim ond hyn a hyn o ddewisiadau sydd ar gael ar gyfer sicrhau cynaliadwyedd gwasanaethau lleol yn y dyfodol. Mae derbyniad cyffredinol na all pethau barhau fel y maent a chydnabyddiaeth gyffredinol na fyddai mwy o arian, hyd yn oed pe bai ar gael, o reidrwydd yn datrys yr holl broblemau hyn.
Mae cydweithio'n rhanbarthol yn parhau'n hanfodol. Mae'n ganolog i'n model o ddarparu addysg a gwasanaethau cymdeithasol, ac mae llywodraeth leol wedi arwain hyn yn rhagweithiol drwy gyfrwng y bargeinion dinesig a'r bargeinion twf. Rhaid i hyn barhau, ac rwy'n gwybod bod arweinwyr llywodraeth leol yn parhau i fod wedi ymrwymo i weithio'n rhanbarthol. Rwyf wedi ymrwymo i weithio gyda llywodraeth leol i sicrhau newid. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi cynigion i gynyddu cyfranogiad ac i wella'r broses ddemocrataidd i bawb yng Nghymru, a byddaf yn parhau i weithio'n galed i gyflwyno'r gyd-weledigaeth hon.
Mae'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd yr wyf yn ei lansio heddiw yn nodi'r cynigion i edrych ar y posibilrwydd o greu cynghorau cryfach, mwy o faint. Mae'r Papur Gwyrdd yn nodi'r gwahanol ddewisiadau i'w trafod ynglŷn â sut y gellir cyflawni hyn. Mae'r dewisiadau hyn yn cynnwys trefniadau uno gwirfoddol, dull gweithredu fesul cam gyda'r rhai sy'n mabwysiadu hynny yn gyntaf yn uno yn gyntaf, ac yna awdurdodau eraill, neu yn olaf, raglen gynhwysfawr i greu strwythur newydd ar gyfer llywodraeth leol.
Llywydd, mae dod ag awdurdodau lleol at ei gilydd, gan wneud amrywiaeth o newidiadau er mwyn adfywio'r broses ddemocrataidd gyda'r bwriad o gryfhau swyddogaeth aelodau etholedig, yn cynnig cyfle inni greu sefydliadau cyhoeddus o ansawdd uchel sy'n gynaliadwy ac yn atebol yn ddemocrataidd, ac sy'n gallu ymdrin â llawer o'r newidiadau a'r heriau economaidd a chymdeithasol sy'n wynebu ein cymunedau nawr, ac yn y dyfodol.
Mae'n bwysig, fel rhan o'r ddadl hon, gael cynllun cytunedig ar gyfer dyfodol llywodraeth leol. Er y credaf fod cynllun o'r fath ar gyfer y dyfodol yn hanfodol, rwy'n barod i drafod ei ffurf. Mae'r Papur Gwyrdd yn nodi ffordd o fynd ati sy'n adlewyrchu meddylfryd Comisiwn Williams ac yn adeiladu ar adborth o'r ymgynghoriadau blaenorol i ysgogi trafodaeth i gytuno ar sut i fynd ati. Rwy'n cydnabod bod nifer o heriau wrth greu awdurdodau cryfach, mwy o faint. Nid yw'r heriau hyn yn rhai amhosib eu goresgyn; maent yn gymhleth, o bosib, a bydd eu goresgyn yn gofyn am ymrwymiad ac arweinyddiaeth ar bob lefel o Lywodraeth. Fodd bynnag, ynddynt eu hunain, nid ydynt yn rhesymau dros osgoi gwneud newidiadau i helpu i drawsnewid a chynnal ein gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer y dyfodol.
Credaf fod gan lywodraeth leol y weledigaeth a'r uchelgais i drawsnewid ein cymunedau a bod angen i ni, Lywodraeth Cymru, eu galluogi i wireddu'r uchelgeisiau hynny. Rwy'n gwneud cynigion heddiw, ond rwyf yn parhau'n ymroddedig i gael sgwrs a byddwn yn croesawu unrhyw gynigion ychwanegol gan eraill. Llywydd, gobeithio yn awr y gallwn ni gael y sgwrs gadarnhaol, adeiladol a gobeithiol honno ynglŷn â sut yr ydym ni'n grymuso ac yn cryfhau llywodraeth leol ar gyfer y dyfodol.
Llywydd, today, we were called at 10:30 as spokespeople to meet with the Cabinet Secretary to discuss the proposals going forward, and I thank the Cabinet Secretary for that. He has maintained since he came into post that he wanted to do so with absolute respect, and that's something we want to work forward to, in positive, going forward, terms. However, I have to be honest, to then present a Green Paper 70 pages long with very little time to absorb it and be able to scrutinise you directly doesn't give us much, and I think there is a lack of respect there. However, we move on; we are where we are, and we do have spokespersons' questions tomorrow, so no doubt I'll be teasing some of the more contentious points out.
But, you know, reform in any guise, however required, can be contentious, especially given that this is yet another attempt by your Government to get a grip of a failed local government system, and it's failed under a Welsh Labour Government. I don't blame our hard-working staff, our officers or our elected members across all 22 authorities. The blame for 20 years of running our local government system to a point that's been described by the WLGA as seeing services
'wearing down to the point of collapse and the public are...frustrated in terms of paying council tax and yet seeing key community functions cut or closed'—.
Indeed, it is telling that there is actually no mention in this about even improving the quality of services to local residents, no mention of the fundamental principles required with any reform, of financial governance, democratic accountability and financial probity. We know the whole position currently is unsustainable and that something has to give. Again, that is what the WLGA say.
The biggest area in local government where up-front savings could be made without wholesale restructuring is through joint working in back-office services, and that's been raised with all the regulatory bodies and others who are interested in us delivering public services effectively across Wales. That doesn't require any change to legislation, doesn't affect democratic representation, and could be initiated immediately. The back-office aspects of local government are relegated to pages 41 and 42 of the Green Paper, and one very much gets the impression that it is an afterthought. That, to me, speaks many volumes in that not only has this Welsh Labour Government run our health service down since devolution, but, through a lack of strategic vision and leadership, we now have a very broken system of public services here in Wales.
You reference the Williams commission in your Green Paper, highlighting some of the problems facing local government. Yet, it doesn't acknowledge many of the other 62 recommendations made by that commission.
This will now be the third attempt and third announcement that there is an intention by your Government to gerrymander—I mean reorganise local government. Over the past seven years, in my role as the Welsh Conservative spokesperson on local government, this portfolio has changed hands in the Cabinet no less than five times with three varying models of local government reform going forward. I suppose my first question to the Cabinet Secretary himself is: do you believe, in all honesty, that you will even still be in post to see the actual delivery of any fundamental and positive reform moving forward?
In 2016, it was also reported that your predecessor, Mark Drakeford, promised the Carmarthenshire council leader his council would stand alone for at least 10 years, instead supporting the option of regional working. We now find out that the Green Paper seeks to scrap regional working and, in doing so, you are throwing councils, their staff, into more turmoil and uncertainty.
Now, I think this comes to three proposals for local government reform in two years. The number of publications and consultations listed in annex A—eight in two years—demonstrates just how long a journey it has been from Williams to now. It has certainly not been direct. I note the options outlined in the Green Paper and consider that only one protects local authorities from voluntary mergers. Were your predecessor's assurances to Carmarthenshire council, therefore, wrong with regard to option 1 and voluntary mergers? Now that these are back on the table, will you be making approaches to those authorities, and what have you done to date for those who came forward with voluntary proposal mergers before, to make amends to those that were quite badly thrown out by a previous Cabinet, well, a Minister, at the time?
With regard to options 2 and 3, we face the same concerns regarding the actual process towards mergers. Where is your cost analysis for actually implementing a system that will, in effect, see 22 local authorities taken down to 10? On council tax harmonisation, little is said within this paper. It says that there's been convergence, and, in the majority of places, the differences today are small and this should not be an insurmountable issue. But we know, in Monmouthshire, for instance, for band E properties, it's £300 less than Blaenau Gwent. And you actually seriously want to merge Blaenau Gwent, Torfaen, with Monmouthshire. We know what this is about. This is about working with the new electoral system, going forward. And it is—this is a political reform. It's not about bringing good services to our people.
On transition committees and shadow authorities, we have the same questions as in the last Assembly. How will they be accountable? What will the cost be? Who will safeguard and plan them well ahead? I note you've explained you intend to devolve significant powers to local authorities—it's taken you 20 years to actually even think of doing that—for example, land use, planning, housing, skills, transport and environment, as well as issues relating to funding, finance and taxation. Cabinet Secretary, this is a considerable breadth of scope, and I do remain, actually, cynical as to whether this Welsh Government is up for it. Essentially, offering up more ways to tax our hard-working local residents—we know that the Local Government Association Labour group in England has called for higher council tax, a new land value tax and a hotel tax, so will he—
Llywydd, heddiw, fe'n galwyd ni lefarwyr am 10:30 i gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet i drafod y cynigion ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny. Mae wedi dadlau ers iddo ymgymryd â'i swydd bod arno eisiau gwneud hynny gyda pharch llwyr, ac mae hynny'n rhywbeth y mae arnom ni eisiau gweithio tuag ato, mewn modd cadarnhaol, wrth gamu i'r dyfodol. Fodd bynnag, mae'n rhaid imi fod yn onest, i gyflwyno wedyn Bapur Gwyrdd 70 tudalen o hyd gydag ychydig iawn o amser i'w ddarllen ac i allu craffu yn uniongyrchol, nid yw'n rhoi llawer o amser inni, ac rwy'n credu bod hynny'n dangos diffyg parch. Fodd bynnag, rydym ni'n symud ymlaen; rydym ni yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi, ac mae gennym ni gwestiynau'r llefarwyr yfory, felly yn ddiamau byddaf yn holi ynghylch rhai o'r pwyntiau mwy dadleuol.
Ond, wyddoch chi, gall diwygio ym mha bynnag fodd, a sut bynnag y mae'n ofynnol, fod yn ddadleuol, yn enwedig o gofio bod hon yn ymgais arall eto gan eich Llywodraeth i fynd i'r afael â system fethedig o lywodraeth leol, ac mae hi wedi methu dan Lywodraeth Lafur Cymru. Nid wyf yn rhoi'r bai ar ein staff gweithgar, ein swyddogion na'n haelodau etholedig ym mhob un o'r 22 awdurdod. Y bai am 20 mlynedd o redeg ein system llywodraeth leol i gyflwr a ddisgrifiwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fel gweld gwasanaethau
'yn cael eu gwasgu hyd yr eithaf ac mae’r cyhoedd yn...rhwystredig wrth dalu mwy o dreth cyngor ac eto’n gweld gwasanaethau cymunedol allweddol yn cael eu torri neu'n cau'—.
Yn wir, mae'n arwyddocaol nad oes unrhyw sôn mewn gwirionedd am wella ansawdd gwasanaethau i drigolion lleol, nid oes sôn am yr egwyddorion sylfaenol sy'n ofynnol gydag unrhyw ddiwygio, o lywodraethu ariannol, atebolrwydd democrataidd ac uniondeb ariannol. Rydym ni'n gwybod bod y sefyllfa gyfan ar hyn o bryd yn anghynaladwy a bod yn rhaid i rywbeth newid. Unwaith eto, dyna'r hyn y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn ei ddweud.
Y maes mwyaf mewn llywodraeth leol lle gellid gwneud arbedion ymlaen llaw heb ailstrwythuro cynhwysfawr yw drwy weithio ar y cyd mewn gwasanaethau cefn swyddfa, a chrybwyllwyd hynny gyda'r holl gyrff rheoleiddio ac eraill sy'n awyddus ein bod yn darparu gwasanaethau cyhoeddus effeithiol ledled Cymru. Gyda hynny nid oes angen unrhyw newid i ddeddfwriaeth, nid yw'n effeithio ar gynrychiolaeth ddemocrataidd a gallai ddechrau ar unwaith. Mae'r agweddau cefn swyddfa ar lywodraeth leol wedi cael eu halltudio i dudalennau 41 a 42 y Papur Gwyrdd, ac rydych chi'n cael yr argraff ei fod yn ôl-ystyriaeth. Mae hynny, i mi, yn dweud cyfrolau bod Llywodraeth Lafur Cymru nid yn unig wedi andwyo ein gwasanaeth iechyd ers datganoli, ond oherwydd diffyg gweledigaeth strategol ac arweinyddiaeth, mae gennym ni bellach system ddarniog iawn o wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.
Rydych chi'n cyfeirio at gomisiwn Williams yn eich Papur Gwyrdd, gan dynnu sylw at rai o'r problemau sy'n wynebu llywodraeth leol. Eto i gyd, nid yw'n cydnabod llawer o'r 62 o'r argymhellion eraill a wnaed gan y comisiwn hwnnw.
Dyma bellach fydd y drydedd ymgais a'r trydydd cyhoeddiad o fwriad eich llywodraeth chi o chwarae'r ffiniau —rwy'n golygu ad-drefnu llywodraeth leol. Dros y saith mlynedd diwethaf, yn fy swyddogaeth fel llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig ar Lywodraeth Leol, mae'r portffolio hwn wedi newid dwylo yn y Cabinet ddim llai na phum gwaith gyda thri model gwahanol o ddiwygio Llywodraeth Leol yn y dyfodol. Mae'n debyg mai fy nghwestiwn cyntaf i Ysgrifennydd y Cabinet ei hun yw: a ydych chi'n credu, mewn gwirionedd, y byddwch chi hyd yn oed yn dal i fod yn y swydd i weld unrhyw ddiwygio sylfaenol a chadarnhaol yn y dyfodol?
Yn 2016, adroddwyd hefyd bod eich rhagflaenydd, Mark Drakeford, wedi addo i arweinydd Cyngor Sir Gaerfyrddin y byddai ei gyngor yn uned ar wahân am o leiaf 10 mlynedd, gan gefnogi yn hytrach y dewis o weithio'n rhanbarthol. Cawn wybod bellach fod y Papur Gwyrdd yn ceisio cael gwared ar weithio rhanbarthol ac, wrth wneud hynny, rydych yn taflu cynghorau, a'u staff, i fwy o ansefydlogrwydd ac ansicrwydd.
Nawr, rwy'n credu bod hyn yn golygu tri chynnig ar gyfer diwygio Llywodraeth Leol mewn dwy flynedd. Mae nifer y cyhoeddiadau ac ymgynghoriadau a restrir yn Atodiad A—wyth mewn dwy flynedd—yn dangos pa mor hir fu'r daith o adeg cyhoeddi adroddiad Williams i'r sefyllfa bresennol. Yn sicr ni fu'n uniongyrchol. Rwy'n nodi'r dewisiadau a amlinellir yn y papur gwyrdd ac o'r farn mai un yn unig sy'n diogelu awdurdodau lleol rhag uno gwirfoddol. A oedd sicrwydd eich rhagflaenydd i Gyngor Sir Gaerfyrddin, felly, yn anghywir o ran dewis 1 ac uno gwirfoddol? Nawr bod y rhain yn bosibiliadau unwaith eto, a fyddwch chi'n dechrau trafod gyda'r awdurdodau hynny, a beth ydych chi wedi ei wneud hyd yn hyn ar gyfer y rhai a gyflwynodd gynigion ar uno gwirfoddol o'r blaen, i wneud yn iawn i'r rhai a daflwyd yn ddiseremoni o'r neilltu gan Weinidog, wel, Cabinet blaenorol, ar y pryd?
O ran dewisiadau 2 a 3, rydym ni'n wynebu yr un pryderon ynghylch y broses wirioneddol tuag at uno. Ble mae eich dadansoddiad cost ar gyfer gweithredu'r system a fydd, i bob pwrpas, yn gweld 22 awdurdod lleol mewn gwirionedd yn lleihau i 10? Ynglŷn â chysoni'r dreth gyngor, prin iawn yw'r sôn am hynny yn y papur hwn. Dywed fod cydgyfeirio wedi digwydd, ac, yn y rhan fwyaf o leoedd, bod y gwahaniaethau heddiw yn fach ac ni ddylai hyn fod yn broblem nad oes modd ei datrys. Ond rydym yn gwybod, yn Sir Fynwy, er enghraifft, ar gyfer eiddo band E, mae'n £300 yn llai nac ym Mlaenau Gwent. Ac rydych chi mewn difrif calon eisiau uno Blaenau Gwent, Torfaen gyda Sir Fynwy. Rydym ni'n gwybod beth yw gwreiddyn hyn. Mae hyn yn ymwneud â gweithio gyda system etholiadol newydd, yn y dyfodol. Ac mae hyn yn—mae hyn yn ddiwygio gwleidyddol. Does a wnelo ddim â darparu gwasanaethau da i'n pobl.
O ran pwyllgorau pontio ac awdurdodau cysgodol, mae gennym yr un cwestiynau ag yn y Cynulliad diwethaf. Sut y byddant yn atebol? Beth fydd y gost? Pwy fydd yn eu diogelu ac yn eu cynllunio ymhell ymlaen llaw? Rwy'n sylwi ichi esbonio eich bod yn bwriadu datganoli pwerau sylweddol i awdurdodau lleol—mae wedi cymryd 20 mlynedd mewn gwirionedd ichi hyd yn oed ystyried gwneud hynny—er enghraifft, defnydd tir, cynllunio, tai, sgiliau, trafnidiaeth a'r amgylchedd, yn ogystal â materion yn ymwneud ag arian, cyllid a threthu. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn yn amrywiaeth sylweddol iawn, ac rwy'n dal i fod, mewn gwirionedd, yn amheus ynghylch a yw'r Llywodraeth hon yn barod amdani. Yn y bôn, cynnig mwy o ffyrdd i drethu ein trigolion lleol sy'n gweithio'n galed—rydym ni'n gwybod bod grŵp Llafur Cymdeithas Llywodraeth Leol yn Lloegr wedi galw am dreth gyngor uwch, treth gwerth tir newydd a threth gwesty, felly a wnaiff ef—
Can I just ask you to bring your questions to a close? You've now taken longer than the Cabinet Secretary. So, if you can draw your questions to a close.
A gaf i ofyn ichi ddod â'ch cwestiynau i ben? Rydych chi bellach wedi cymryd hirach nag Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, os gallwch chi ddirwyn eich cwestiynau i ben.
Okay. Okay. With your proposals for larger local authorities, does the Cabinet Secretary envisage that councillors will be elected by proportional representation or first-past-the-post? We would like the answer to that today. And, finally, will you confirm how many council leaders have asked you to leave their councils alone and actually continue in the model now of 22 local authorities? How many council leaders, Cabinet Secretary, in all honesty? Thank you.
Iawn. Iawn. Gyda'ch cynigion ar gyfer awdurdodau lleol mwy, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhagweld y caiff cynghorwyr eu hethol gan gynrychiolaeth gyfrannol neu y cyntaf i'r felin? Hoffem gael ateb i hynny heddiw. Ac, yn olaf, a wnewch chi gadarnhau faint o arweinwyr cyngor sydd wedi gofyn i chi adael llonydd i'w cynghorau ac mewn gwirionedd i barhau gyda'r model presenol o 22 awdurdod lleol? Faint o arweinwyr cyngor, Ysgrifennydd y Cabinet, mewn gwirionedd? Diolch.
I think Members across the whole Chamber will be glad to hear that the Conservatives do finally have a couple of questions at the end of that. I will say to the Member that I finished my statement with the words that I hoped that we can now have a positive, constructive and optimistic conversation. Perhaps that, in itself, was optimistic. The Member has listed a number of consultations and the process we've been through over the last few years. What she failed to mention is the fact that she hasn't supported a single one of those proposals, and neither has she brought forward any proposals of her own. You know, it isn't sufficient—. And let me say this, let me say this very, very clearly: it is an inadequate response to the challenges faced by local government to simply say and repeat speeches that were made one year and two years ago. That's an inadequate response. It's an inadequate response. It's an inadequate response. It's an inadequate response to what is being proposed today, and what is being proposed in this White Paper. Let me say this: the Member concerned, the Conservative party—[Interruption.] You've asked the questions; I'm quite prepared to sit down if you're not prepared to listen to the answers. Let me say this: the Conservatives describe our local government system as a failed system and a broken system. I reject that. I reject that description. I reject it completely. I reject the criticism that she makes of local government leaders, and I reject the criticism she makes of the way in which local government is currently being managed in Wales. What I want to do is not look for difficulties and look for where there are challenges facing local government. What I want to be able to do is to look at the future for local government and to be positive about that future.
The Member asks about voting systems, and she uses some pretty poor language in order to describe her concerns. But I have to say to her, I made that statement—[Interruption.] I made that statement—I made that statement, in January, on electoral systems. We have not revised that in any way at all, and that forms a part of the basis of what we're saying today. But I hope that the Conservatives will break with the habit of a lifetime and look towards a positive future for local government in Wales. I hope that they will engage in this process—they haven't to date, but I hope that they will do so. And let me emphasise again, Presiding Officer, this is a Green Paper process. It is not a conclusion of a conversation; it is a beginning of a conversation. I want to hear, and I will be proactively seeking to hear, not only what people have to say about the proposals that I make in this document, in this Green Paper, but proposals that others wish to make as well and proposals that they have to empower local authorities, proposals that they have to make local government more robust and more powerful in the future, proposals that they have in order to devolve more powers from this place to local government across Wales, proposals that they have to improve the delivery of services, and proposals that they have in order to strengthen and empower democratic accountability and our local democratic debates across Wales. So far from the Conservatives, whenever the difficult questions are asked, all we hear is a deafening silence.
Rwy'n credu y bydd yr Aelodau drwy'r Siambr gyfan yn falch o glywed bod gan y Ceidwadwyr Cymreig gwestiwn neu ddau ar ddiwedd hynny. Byddaf yn dweud wrth yr Aelod imi orffen fy natganiad gyda'r geiriau fy mod yn gobeithio y gallwn ni gael sgwrs gadarnhaol, adeiladol a gobeithiol bellach. Efallai fod hynny, ynddo'i hun, yn obeithiol. Mae'r Aelod wedi rhestru nifer o ymgynghoriadau a'r broses y buom drwyddi dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Yr hyn na soniodd amdano yw'r ffaith nad yw hi wedi cefnogi dim un o'r cynigion hynny, nac ychwaith wedi cyflwyno unrhyw gynigion ei hun. Wyddoch chi, nid yw'n ddigonol—. A gadewch imi ddweud hyn, gadewch imi ddweud hyn yn gwbl, gwbl eglur: mae'n ymateb annigonol i'r heriau y mae llywodraeth leol yn eu hwynebu i wneud dim amgenach na dweud ac ailadrodd yr areithiau a wnaed flwyddyn a dwy flynedd yn ôl. Mae hynny'n ymateb annigonol. Mae'n ymateb annigonol. Mae'n ymateb annigonol. Mae'n ymateb annigonol i'r hyn a gynigir heddiw, a'r hyn a gynigir yn y Papur Gwyn hwn. Gadewch imi ddweud hyn: mae'r Aelod dan sylw, y Blaid Geidwadol—[Torri ar draws.] Rydych chi wedi gofyn y cwestiynau; rwyf yn eithaf parod i eistedd os nad ydych chi'n barod i wrando ar yr atebion. Gadewch imi ddweud hyn: mae'r Ceidwadwyr yn disgrifio ein system llywodraeth leol yn system sydd wedi methu a system sydd wedi torri. Rwy'n gwrthod hynny. Rwy'n gwrthod y disgrifiad hwnnw. Rwy'n ei wrthod yn llwyr. Rwy'n gwrthod ei beirniadaeth o arweinwyr llywodraeth leol, ac rwy'n gwrthod ei beirniadaeth o'r ffordd y mae llywodraeth leol ar hyn o bryd yn cael ei rheoli yng Nghymru. Yr hyn yr wyf eisiau ei wneud yw nid edrych am anawsterau ac edrych am yr agweddau hynny lle mae heriau yn wynebu llywodraeth leol. Yr hyn yr wyf eisiau ei wneud yw edrych ar ddyfodol llywodraeth leol a bod yn gadarnhaol am y dyfodol hwnnw.
Mae'r Aelod yn gofyn am systemau pleidleisio, ac mae'n defnyddio iaith pur wael er mwyn disgrifio ei phryderon. Ond rhaid imi ddweud wrthi, gwnes y datganiad hwnnw— [Torri ar draws.] Gwnes y datganiad hwnnw—gwnes y datganiad hwnnw, ym mis Ionawr, ynglŷn â systemau etholiadol. Nid ydym wedi diwygio hynny mewn unrhyw ffordd o gwbl, ac mae hynny yn ffurfio rhan o sail yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud heddiw. Ond gobeithio y bydd y Ceidwadwyr yn cefnu ar arfer oes ac yn edrych tuag at ddyfodol cadarnhaol ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y byddant yn rhan o'r broses hon—nid ydyn nhw wedi bod hyd yn hyn, ond rwy'n gobeithio y byddant yn gwneud hynny. A gadewch imi bwysleisio eto, Llywydd, proses Papur Gwyrdd yw hon. Nid terfyn sgwrs; mae'n ddechrau sgwrs. Rwyf eisiau clywed, a byddaf yn ceisio mynd ati'n rhagweithiol i glywed, nid yn unig yr hyn y mae pobl wedi ei ddweud am y cynigion a wnaf yn y ddogfen hon, yn y Papur Gwyrdd hwn, ond cynigion y mae eraill yn dymuno eu gwneud yn ogystal â'r cynigion sydd ganddyn nhw i rymuso awdurdodau lleol, cynigion sydd ganddyn nhw i wneud llywodraeth leol yn fwy cadarn a mwy pwerus yn y dyfodol, cynigion sydd ganddynt er mwyn datganoli mwy o bwerau o'r lle hwn i lywodraeth leol ledled Cymru, cynigion sydd ganddyn nhw i wella'r modd y caiff gwasanaethau eu darparu, a chynigion sydd ganddyn nhw er mwyn cryfhau a grymuso atebolrwydd democrataidd a'n dadleuon democrataidd lleol ledled Cymru. Mor wahanol i'r Ceidwadwyr, pryd bynnag y gofynnir y cwestiynau anodd, y cyfan a glywn yw distawrwydd byddarol.
Ges innau, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, fy magu mewn cartref ble roedd fy nau riant yn gweithio i gyngor lleol, yn darparu gwasanaethau lleol i bobl a phlant yng Ngwynedd. Rydw i wedi bod yn gynghorydd cymuned ac yn gynghorydd sir, ac rwyf yn rhannu barn yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â phwysigrwydd llywodraeth leol. Dyma'r rhwyd sy'n ceisio diogelu ein pobl a'n cymunedau mwyaf bregus. Mae'r dasg yn mynd yn gynyddol anodd wrth i bolisïau llymder frathu, ac mae gen i'r parch mwyaf i'r gwaith sy'n cael ei gyflawni gan ein cynghorau lleol ar draws Cymru.
Felly, beth yn y byd sydd yn mynd ymlaen yn rhengoedd y Llywodraeth hon? Heddiw, rydym ni'n cael cadarnhad o dro u-bedol pellgyrhaeddol ynglŷn â dyfodol ein cynghorau. Wedi dwy flynedd o fynd i un cyfeiriad dan arweinyddiaeth Mark Drakeford, wele Ysgrifennydd Cabinet newydd yn dod â Phapur Gwyrdd gerbron sydd yn dro pedol syfrdanol. Mae'r saga hon—yn wir, y ffars hon—yn gofyn cwestiynau sylfaenol am allu'r Llywodraeth hon i lywodraethu yn effeithiol, ac yn gofyn cwestiynau sylfaenol am yr arweinyddiaeth bresennol.
Fe gofiwch chi ym Mehefin 2015 cafwyd cyhoeddiad gan Leighton Andrews, y Gweinidog llywodraeth leol ar y pryd, a oedd yn cynnig creu wyth neu naw awdurdod lleol allan o'r 22 yng Nghymru. Fe gofiwch chi'r storm o brotest a ddaeth yn sgîl hynny, ac, erbyn cyhoeddi maniffesto Llafur, cyn etholiadau Cynulliad 2016, roedd hynny wedi mynd i'r gwellt—nid oedd yna ddim ymrwymiad i'r nifer o gynghorau yr hoffai Llafur eu gweld yn cael eu creu. Ac meddai Unison ar y pryd:
Like the Cabinet Secretary, I was brought up in a home where both my parents worked for a local council, providing local services to children and adults in Gwynedd. I’ve been a community councillor and a county councillor, and I share the Cabinet Secretary’s view on the importance of local government. This is the safety net that safeguards our most vulnerable people and communities. The task is becoming increasingly difficult as the austerity policies bite, and I have the utmost respect for the work undertaken by our local councils across Wales.
Therefore, what on earth is going on in this Government’s ranks? Today, we received confirmation of a far-reaching u-turn on the future of our councils. After two years of going in one direction under the leadership of Mark Drakeford, we see a new Cabinet Secretary bringing a Green Paper forward that is a substantial and shocking u-turn. This saga—indeed, this farce—poses fundamental questions of the ability of this Government to govern effectively, and poses fundamental questions of the current leadership of the Government.
You will recall in July 2015 that there was an announcement by Leighton Andrews, the Minister for local government at that time, that proposed the creation of eight or nine local authorities from the 22 we currently have. You’ll recall the storm of protest that emerged from that, and, by the time of the publication of the Labour manifesto before the 2016 Assembly, that had been ditched. There was no commitment to that number of councils or, indeed, any number of councils that Labour would want to create. Unison said at that time:
'We are in a state of limbo...the workforce is anxious and fearful of the future.'
Rydym mewn cyflwr o ansicrwydd... mae'r gweithlu yn bryderus ac yn ofni'r dyfodol.
Fe gollodd Leighton Andrews ei sedd yn y Rhondda ym Mai 2016, yn sgîl buddugoliaeth swmpus fy ffrind Leanne Wood, arweinydd Plaid Cymru. Daeth Mark Drakeford yn Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ac roedd yna gynigion newydd ar y bwrdd. Roedd uno cynghorau, drwy Ddeddf, wedi mynd, ac roedd rhanbartholi mandadol o rai gwasanaethau yn opsiwn canolog i weledigaeth Drakeford. A dyma ni, bron i dair blynedd yn ddiweddarach, ac o dan oruchwyliaeth Ysgrifennydd Cabinet newydd eto—y trydydd Ysgrifennydd Cabinet Llywodraeth Leol mewn tair blynedd. A dyma ni, yn ôl i fap tebyg iawn i un Leighton Andrews. Roedd ganddo fo wyth neu naw cyngor newydd; heddiw, 10 cyngor newydd sydd ar y bwrdd.
Felly, mi hoffwn i ofyn: pam fydd uno cynghorau yn mynd i ddenu cefnogaeth y tro yma pan fethwyd y tro diwethaf? A fedrwch chi gadarnhau bod yr amserlen yn opsiwn 2 yn golygu bod gan gynghorau tan 2027 i uno? Rydw i'n meddwl bod Janet Finch-Saunders wedi gofyn y cwestiwn, ond wnes i ddim clywed yr ateb. Roedd Mark Drakeford wedi gwarantu na fyddai yna newid am 10 mlynedd. Eisoes, rydw i'n cael negeseuon yn gofyn am gadarnhad o hynny, felly mi fuaswn i'n falch iawn petaech chi'n gallu cadarnhau hynny. Ynglŷn â'r pwerau newydd a fydd yn cael eu datganoli i'r cynghorau newydd yma, beth fydd y pwerau yma? Ac a fydd yna gyllid yn mynd efo'r pwerau hynny? Ac yn olaf, a fydd eich Llywodraeth yn gwneud dadansoddiad o faint fydd yr opsiwn o uno cynghorau yn ei gostio?
I gloi, mae yna dri pheth yn glir. Unwaith eto, mae llywodraeth leol mewn limbo. Unwaith eto, mae gweithwyr yn ansicr am eu dyfodol. Unwaith eto, rydym ni'n mynd rownd a rownd mewn cylchoedd yn ailgylchu cynigion, yn ailgychwyn sgwrs sydd wedi ei chynnal yn aflwyddiannus o'r blaen, a dim arwydd o gynnydd o du'r Llywodraeth aneffeithiol yma.
Leighton Andrews lost his seat in Rhondda in May 2016, given the substantial victory of my friend Leanne Wood, the leader of Plaid Cymru. Mark Drakeford became Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and there were new proposals on the table. Merging councils through legislation had been scrapped, and mandatory regionalisation of certain services was a central option to the Drakeford vision. And here we are, almost three years later, and under the stewardship of a new Cabinet Secretary yet again—the third Cabinet Secretary for local government in three years. And we are back to a map very similar to the Leighton Andrews map. He had eight or nine new councils; today, we have 10.
Therefore, I would like to ask: why will council mergers attract support this time when it failed last time to do so? Can you confirm that the timetable in option 2 would mean that councils will have until 2027 to merge? I think Janet Finch-Saunders asked that question, but I didn’t hear any response to it. Mark Drakeford had guaranteed that there wouldn’t be change for 10 years. I’m already receiving messages asking for confirmation of that, so I would be grateful if you could confirm that. In terms of the new powers to be devolved to these new councils, what will those powers be? And will funding follow those new powers? Finally, will your Government carry out an analysis of how much the option of merging councils will cost?
To conclude, there are three things that have become clear. Once again, local government is in limbo. Once again, staff are uncertain about their own futures. And once again, we’re going round and round in circles recycling proposals and restarting conversations that have been held unsuccessfully in the past, and there is no sign of progress from this ineffective Government.
Rydw i'n dal yn mynd i fod yn cymryd fy optimism ymlaen gyda'r math o atebion rydym ni'n eu cael, achos beth rydw i'n clywed gan y llefarydd Plaid Cymru yw ailadrodd hanes; araith hanesyddol, ond ddim yn cynnig unrhyw syniadau newydd. Dyna beth nad ydym ni'n gweld yn y drafodaeth yma. Nid oes un o'r gwrthbleidiau rydym ni wedi clywed ganddyn nhw yn barod—nid oes ganddyn nhw unrhyw syniadau o gwbl am sut rydym ni'n mynd i symud ymlaen.
A gaf i ddweud hyn? A gaf i ddweud hyn yn glir? Rydw i wedi bod yn siarad gydag arweinwyr cyngor ar draws Cymru, yn cynnwys arweinwyr Plaid Cymru, ac a gaf i ddweud hyn wrthych chi: nid oes neb sydd yn mynd i ddweud eu bod nhw'n hapus gyda'r sefyllfa bresennol ac yn credu bod y strwythur presennol yn gynaliadwy yn y dyfodol? Ac mae'n rhaid i fi wynebu hynny. Mae'n rhaid i fi wynebu hynny. Mae'n bosibl i chi edrych yn ôl i'r etholiadau diwethaf, ond mae'n rhaid i fi edrych i'r dyfodol, ac mae'n rhaid i fi edrych ymlaen, ac mae'n rhaid i fi meddwl amboutu'r math o strwythur a fydd yn rhoi sicrwydd i'r gweithwyr cyngor ac i'r bobl sy'n derbyn y gwasanaethau lleol.
Nid yw hi'n ddigonol, felly, i beidio â chymryd rhan yn y drafodaeth yna amboutu'r dyfodol. Fe wnaf i ddweud hyn wrthych chi: rydw i eisiau chwilio am gytundeb gyda llywodraeth leol. Nid ydw i eisiau gwthio newid trwyddo oni bai bod yna gefnogaeth am hynny. Rydw i eisiau treulio amser yn cael y sgyrsiau yma. Rydw i eisiau treulio amser yn arwain y drafodaeth yma. Rydw i eisiau cael y math yma o drafodaeth ar draws Cymru i sicrhau ein bod ni yn cael cytundeb yn y pen draw, so bod yna gytundeb ar y ffordd ymlaen. Ac rydw i'n fodlon buddsoddi amser i wneud hynny, ac rydw i'n fodlon buddsoddi adnoddau, fel Llywodraeth, i sicrhau ein bod ni yn cael y cytundeb yna. Ond, mae'n rhaid i ni hefyd gael arweinyddiaeth. Mae'n rhaid i ni hefyd gael arweinyddiaeth, ac nid yw hi'n ddigonol i edrych yn ôl. Pan rydych chi'n trio arwain, mae'n rhaid i chi edrych o'ch blaen chi.
Rydw i'n trafod ar hyn o bryd y math o bwerau y gallem ni eu trosglwyddo i lywodraeth leol, ac mi fyddaf i'n gwneud datganiad ar hynny pan rydw i mewn sefyllfa i wneud hynny. Mae'r Aelod yn gofyn a fydd cyllid ar gyfer y pwerau newydd yma. Wrth gwrs, mae rhai o'r pwerau yma yn gallu codi eu cyllid eu hunain. Mae'n dibynnu ar sut mae llywodraeth leol yn defnyddio'r pwerau newydd. Felly, rydw i eisiau edrych ar sut rydym ni'n creu pecyn gwahanol, newydd ar gyfer llywodraeth leol, ac rydw i'n mynd i chwilio am gytundeb gyda llywodraeth leol. Ond, rydw i'n mynd i sicrhau bod y cytundeb yma yn gytundeb gydag uchelgais—uchelgais ar gyfer lywodraeth leol, uchelgais ar gyfer y dyfodol, ac uchelgais am beth rydym ni'n gallu gwneud fel gwlad.
I’m still going to be continuing with my optimism with the kinds of questions that we’re having, because what I hear from the spokesperson for Plaid Cymru is a reiteration of history; a historic argument, but without offering any new ideas. That’s what we’re not seeing in this. None of the opposition parties that we’ve heard from already have any ideas at all about how we’re going to move forward.
So, may I say this very clearly? I have been talking to council leaders the length and breadth of Wales, including Plaid Cymru leaders, and I’m going to tell you this: nobody is going to say that they’re content with the current situation and feel that the current structures are sustainable for the future. And I have to face that. I have to face that. It is possible for you to look back to past elections, but I have to look to the future; I have to look forward and think about the kinds of structures that will give a certainty for council staff and for the people who use local services.
It’s not enough not to take part in this debate about the future. And I’ll say this: I want to seek agreement with local government. I don’t want to push change through unless there’s support for it. I want to spend time having these discussions. I want to spend time leading this debate. I want to have the kind of debate across Wales to ensure that we do get that agreement, ultimately, so that there is agreement on the way forward. And I’m willing to invest time to do that. I’m willing to invest the resources, as a Government, to ensure that we do get that agreement. But we also have to have leadership. We have to have that leadership, and it’s not enough to look back. When you’re trying to lead, you have to look forward.
I’m having discussions at the moment about the kinds of powers that we can transfer to local government, and I will be making a statement on that when I’m in a situation to do so. The Member asks whether funding will be available for these new powers. Well, of course, some of these powers can draw their own funds. It depends how the local authorities use these new powers. So, I want to look at how we put together a new package for local government and I’m going to be seeking agreement with local government. But, I’m going to ensure that this agreement is an agreement that is an ambitious one—ambitious for local government, ambitious for the future and ambitious for what we can do as a nation.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I know that you are very well aware of my very deep concerns about the impact of attempting a major restructure of local government during a time of austerity, and can I take this opportunity to remind the Cabinet Secretary that in the last Assembly, Torfaen submitted a proposal for a voluntary merger, which was declined? So, there is absolutely no shortage of willingness to collaborate in Torfaen. I do have some questions. My priority is to get through these years of austerity while trying to secure the best possible public services. Now, we know that services are under stress, but can I ask the Cabinet Secretary: where is the evidence that this is because of structure, rather than the impact of austerity and growing demand, neither of which will be stemmed by reorganisation? Can I ask what the Welsh Government's estimates—? I'm assuming that the Green Paper has been costed. What are the costs of reorganisation, and how will it be paid for, given the current shortage of resources? And would you agree with me, Cabinet Secretary, that the city deals and other joint working show that, with negotiation and perseverance, regional working can, indeed, make an impact?
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gwybod eich bod yn ymwybodol iawn o'm pryderon dwfn iawn i am effaith ceisio ailstrwythuro llywodraeth leol ar raddfa eang yn ystod cyfnod o gyni. A gaf i achub ar y cyfle hwn i atgoffa Ysgrifennydd y Cabinet bod Torfaen yn y Cynulliad diwethaf wedi cyflwyno cynnig ar gyfer uno gwirfoddol, a gafodd ei wrthod? Felly, does dim diffyg parodrwydd o gwbl i gydweithio yn Nhorfaen. Mae gennyf rai cwestiynau. Fy mlaenoriaeth yw goroesi'r blynyddoedd hyn o gyni gan geisio sicrhau'r gwasanaethau cyhoeddus gorau posib. Nawr, rydym yn gwybod bod gwasanaethau dan straen, ond a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: ble mae'r dystiolaeth bod hyn oherwydd strwythur, yn hytrach nag effaith cynni a galw cynyddol, na fydd lliniaru ar y naill na'r llall drwy ad-drefnu? A gaf i ofyn beth yw amcangyfrifon Llywodraeth Cymru—? Rwy'n tybio bod y Papur Gwyrdd wedi ei gostio. Beth yw costau ad-drefnu, a sut y telir amdano, o ystyried y prinder adnoddau presennol? A ydych chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y bargeinion dinesig a chydweithio o fathau eraill yn dangos, gyda negodi a dyfalbarhad, y gall gweithio rhanbarthol, yn wir, gael effaith?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Yes, regional working is a crucial and critical part of what we're doing. This is not an either/or, if you like. This is about creating the units of governance with the capacity and the strategic ability to empower and to drive forward regional working. You and I both supported the proposed merger of Torfaen and Blaenau Gwent in the previous Assembly, and I think you and I both spoke in favour of that at the time. We certainly both met our respective council leaders at the time, and we certainly did provide support to them in taking that forward. I think we both share a disappointment that it didn't happen at that time, and certainly that's what I will be seeking to do now.
In answer to the previous question from the Plaid Cymru spokesperson, I hope I was very, very clear that what I'm seeking to do here is to seek agreement on how we take these matters forward. It's not simply to establish a process through this Green Paper today and then simply choose one of those options. It is to establish the debate, create a framework for that debate, create the opportunity for that discussion, and then, on our agreed proposals, which we will discuss at the end of this process, take that forward to legislation. Now, at the moment, we're not in that position. We're not in the position to actually give you some of the detailed answers that you've asked for, because we haven't taken that decision. What I don't want to do—and this is what I really don't want to do this afternoon—is to end a conversation with the conclusions of that conversation. What I want to do today is to begin that conversation and look for not just a debate on the options that I am making here—what I'm proposing here in this Green Paper—but if there is a plan that comes from either Torfaen, Blaenau Gwent or elsewhere, then let me say: I'm very, very happy to consider that. The consideration that we will be giving to these matters isn't limited to the three proposals in the Green Paper. It isn't limited to a single proposal or a number of proposals. What it is is an opportunity for people to come forward with those proposals, to come forward with those ideas, to be creative in exactly the way that the Member for Torfaen suggests local government has been creative in its approach to city deals and regional working in other ways. This is an opportunity to have that debate—that wider debate, that positive debate, that creative debate, that rich debate—and what I don't want to do today is to either finish that debate, close that debate down or limit that debate.
Ydy, mae gweithio rhanbarthol yn rhan hanfodol a phwysig o'r hyn yr ydym yn ei wneud. Nid y naill neu'r llall mohono, os mynnwch chi. Mae hyn yn ymwneud â chreu'r unedau llywodraethu gyda'r capasiti a'r gallu strategol i rymuso ac i sbarduno gweithio rhanbarthol. Roeddech chi a minnau yn cefnogi uno arfaethedig Torfaen a Blaenau Gwent yn y Cynulliad blaenorol, ac rwy'n credu y gwnaethoch chi a minnau siarad o blaid hynny ar y pryd. Yn sicr, gwnaeth y ddau ohonom ni gyfarfod arweinwyr ein priod gynghorau ar y pryd, ac yn sicr rhoddwyd cymorth iddyn nhw fwrw ymlaen â hynny. Rwy'n credu bod y ddau ohonom yn rhannu'r siom na ddigwyddodd hynny ar y pryd, ac yn sicr mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn ceisio ei wneud yn awr.
Wrth ateb y cwestiwn blaenorol gan lefarydd Plaid Cymru, rwy'n gobeithio y bûm yn eglur iawn, iawn mai'r hyn yr wyf yn ceisio ei wneud yma yw ceisio cael cytundeb ar sut i ddatblygu'r materion hyn. Nid yw'n golygu sefydlu proses drwy'r Papur Gwyrdd hwn heddiw ac yna ddewis un o'r posibiliadau hynny. Mae'n ymwneud â sefydlu'r drafodaeth, creu fframwaith ar gyfer y drafodaeth honno, creu cyfle ar gyfer y drafodaeth honno, ac yna, o ran y cynigion y cytunwn ni arnyn nhw, y byddwn yn eu trafod ar ddiwedd y broses hon, byddwn yn datblygu'r rheini yn ddeddfwriaeth. Nawr, ar hyn o bryd, dydyn ni ddim yn y sefyllfa honno. Dydyn ni ddim yn y sefyllfa mewn gwirionedd i roi ichi rai o'r atebion manwl yr ydych chi wedi gofyn amdanynt, oherwydd dydyn ni ddim wedi gwneud y penderfyniad hwnnw. Yr hyn nad wyf i eisiau ei wneud—a dyma'r hyn nad wyf i eisiau ei wneud o gwbl y prynhawn yma—yw terfynu sgwrs gyda chasgliadau'r sgwrs honno. Yr hyn yr wyf eisiau ei wneud heddiw yw dechrau'r sgwrs honno a chael trafodaeth nid yn unig ynglŷn â'r dewisiadau yr wyf yn eu cynnig yn y fan yma—yr hyn yr wyf yn ei gynnig yma yn y Papur Gwyrdd hwn—ond os daw cynllun gan Torfaen, Blaenau Gwent neu rywle arall, yna gadewch i mi ddweud: rwy'n hapus iawn, iawn i ystyried hynny. Nid yw'r ystyriaeth y byddwn yn ei rhoi i'r materion hyn yn gyfyngedig i'r tri chynnig yn y Papur Gwyrdd. Nid yw'n gyfyngedig i un cynnig neu i nifer o gynigion. Cyfle yw hwn i bobl gyflwyno'r cynigion hynny, cyflwyno'r syniadau hynny, a bod yn greadigol yn union fel mae'r Aelod dros Torfaen yn awgrymu y bu llywodraeth leol yn greadigol yn y ffordd yr aeth i'r afael â'r bargeinion dinesig a gweithio rhanbarthol mewn ffyrdd eraill. Mae hwn yn gyfle i gael y drafodaeth honno—y drafodaeth ehangach honno, y drafodaeth gadarnhaol honno, y drafodaeth greadigol honno, y drafodaeth gyfoethog honno, a'r hyn nad wyf i eisiau ei wneud heddiw yw gorffen y drafodaeth honno, terfynu'r drafodaeth honno neu gyfyngu ar y drafodaeth honno.
Thanks to the Minister for today's statement, and also for the briefing earlier today. The Welsh Government's proposed local government reforms have been long in the making, as we've heard from other contributors, and yes, we are on the third Minister who has now worked on them. So, the current Minister has inherited a difficult issue, and I think that most of the players in local government in Wales will probably be relieved, to some extent, that we've got to this point today—that is, we now have a map of the proposed councils. Because what most council leaders want is some measure of certainty for their sector in the coming years. So, although we are moving to a Green Paper, so things can still change, and are subject to consultation, hopefully we will soon know what the final map of the Welsh councils will look like. Now, that is not to say there won't be controversy over which councils we do end up with. Janet raised the issue earlier today of possible political fixing. Now, I won't use the same term, but we know that's always a possibility when boundaries change. But I think there are genuine concerns that are always likely to arise from this kind of reorganisation.
For instance, residents in largely rural Monmouthshire may well have genuine concerns about the proposed merger with the two eastern valleys councils of Torfaen and Blaenau Gwent. There may be concern too in the Vale of Glamorgan about the proposed merger with Cardiff—a major problem there being that Cardiff is an expanding city in population terms, and the planners in Cardiff would dearly love to get their hands on the remaining green fields in the Vale. But, many people living in the Vale may not wish for that quite so ardently. I'm sure there are other issues that you'll have to deal with, Minister.
RCT is a big council as it is—this is another issue—in terms of its electorate. I think we did have an inkling that a merger with Merthyr may well have been on the cards, given that a lot of the services are already shared between the two. But throwing Bridgend into the mix as well did come as something of a surprise. So, I'm sure there will be many controversies going forward. We know that there is going to be contention. So, what I do ask today is: your figure of 10 councils—is that firmly settled in your mind? What if, for instance, there is a strong lobby from various quarters for, let's say, 12 rather than 10? Would you still fairly consider those kinds of representations?
There is also the issue of voluntary mergers. You still leave some leeway for mergers to take place on a voluntary basis. But, of course, the problem with that, as we heard earlier, is that when was proposed by your predecessor but one, he then threw out all of the voluntary mergers that the councils came up with. So, how much leeway are you going to give for proposals for voluntary mergers that don't fit in with the map that you've put forward so far?
Reginal working—Lynne Neagle raised that. You cited the importance of regional working yourself in today's statement, and I think we need to encourage regional working. I know that there is some good practice going on in the use of regional working, driven by financial imperatives. We know there's a lot of stuff going on in south-east Wales where they are using shared services. Now, is it your plan—. We know that you have gone away from this comment of mandatory regional working, which Mark Drakeford was very keen to use. He kept using the term 'mandatory'. You're not using that anymore. So, how are you going to drive forward the idea of regional working? Also, once you have your councils—whether it be 10 or 12 or however many—will you still be encouraging regional working beyond the parameters of one council? Will you still be encouraging, for instance, Gwent-wide regional working, which I understand is happening in some cases at the moment? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw, a hefyd am y sesiwn wybodaeth yn gynharach heddiw. Bu'r diwygiadau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu gwneud i lywodraeth leol yn yr arfaeth yn hir, fel yr ydym ni wedi clywed gan gyfranwyr eraill, ac ie, dyma'r trydydd Gweinidog sydd bellach wedi gweithio arnynt. Felly, mae'r Gweinidog presennol wedi etifeddu mater anodd, ac rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o bobl mewn llywodraeth leol yng Nghymru yn teimlo rhyddhad, i ryw raddau, ein bod wedi cyrraedd y sefyllfa hon heddiw—hynny yw, bellach mae gennym ni fap o gynghorau arfaethedig. Yr hyn y mae'r rhan fwyaf o arweinyddion cyngor ei eisiau yw rhywfaint o sicrwydd ar gyfer eu sector yn y blynyddoedd i ddod. Felly, er bod gennym ni bellach Bapur Gwyrdd, gall pethau newid o hyd, ac maen nhw'n amodol ar ymgynghori, a gobeithio y byddwn cyn bo hir yn gwybod sut y bydd y map terfynol o gynghorau Cymru yn edrych. Nawr, nid yw hynny'n golygu na fydd dadlau ynglŷn â pha gynghorau fydd gennym ni yn y pen draw. Crybwyllodd Janet yn gynharach heddiw y posibilrwydd o gastiau gwleidyddol. Nawr, ni wnaf i ddefnyddio'r un term, ond gwyddom fod hynny bob amser yn bosib pan fydd ffiniau yn newid. Ond rwy'n credu bod pryderon gwirioneddol sydd bob amser yn debygol o ddeillio o'r math hwn o ad-drefnu.
Er enghraifft, efallai y bydd gan drigolion yn Sir Fynwy, sy'n wledig i raddau helaeth, bryderon dilys ynghylch y cynnig arfaethedig i uno gyda dau gyngor yn y Cymoedd dwyreiniol, sef Torfaen a Blaenau Gwent. Efallai fod pryder hefyd ym Mro Morgannwg am y cynnig i uno â Chaerdydd—problem fawr yw bod Caerdydd yn ddinas sy'n ehangu o ran poblogaeth, a byddai cynllunwyr yng Nghaerdydd wrth eu bodd yn meddiannu'r caeau gwyrdd sy'n weddill yn y Fro. Ond, efallai na fydd llawer o bobl sy'n byw yn y Fro yr un mor awyddus. Rwy'n siŵr bod materion eraill y bydd yn rhaid i chi ymdrin â nhw, Gweinidog.
Mae Rhondda Cynon Taf yn gyngor mawr fel y mae—mae hwn yn fater arall—o ran ei etholwyr. Rwy'n credu bod gennym ni ryw syniad y gallai uno â Merthyr o bosib fod yn ddewis, o gofio bod y ddau gyngor eisoes yn rhannu llawer o wasanaethau. Ond roedd taflu Pen-y-bont i'r cymysgedd hefyd yn syndod braidd. Felly, rwy'n siŵr y bydd llawer o ddadleuon yn y dyfodol. Gwyddom y bydd sawl cynnen. Felly, yr hyn yr wyf i yn ei ofyn heddiw yw: eich ffigur o 10 cyngor—a yw hynny wedi ei bennu yn bendant yn eich meddwl? Beth os, er enghraifft, y ceir lobi gref o amrywiol gyfeiriadau ar gyfer, gadewch i ni ddweud, 12 yn hytrach na 10? A fyddech chi'n dal i roi ystyriaeth deg i'r mathau hynny o sylwadau?
Ceir hefyd y mater o drefniadau uno gwirfoddol. Rydych chi'n dal i adael rhywfaint o ryddid i'r uno ddigwydd yn wirfoddol. Ond, wrth gwrs, y broblem gyda hynny, fel y clywsom yn gynharach, yw pan gynigiwyd hynny gan eich rhagflaenydd ond un, gwrthododd yr holl uniadau gwirfoddol hynny a gynigiwyd gan y cynghorau. Felly, faint o ryddid a rowch chi i gynigion ar gyfer uno gwirfoddol nad ydyn nhw'n cyd-fynd â'r map yr ydych chi wedi ei gyflwyno yma?
Gweithio rhanbarthol—crybwyllodd Lynne Neagle hynny. Fe wnaethoch chi nodi eich hun yn y datganiad heddiw pa mor bwysig yw gweithio rhanbarthol, ac rwy'n credu bod angen inni annog gweithio rhanbarthol. Rwy'n gwybod fod rhywfaint o arfer da yn digwydd o ran gweithio'n rhanbarthol, wedi'i seilio ar reidrwydd ariannol. Gwyddom fod llawer o bethau yn digwydd yn y de-ddwyrain lle maen nhw'n rhannu gwasanaethau. Nawr, ai eich cynllun yw—. Gwyddom eich bod wedi ymbellhau oddi wrth y sylw hwn o weithio rhanbarthol gorfodol, yr oedd Mark Drakeford yn awyddus iawn i'w ddefnyddio. Roedd yn defnyddio'r term 'gorfodol' o hyd. Nid ydych chi'n defnyddio hynny mwyach. Felly, sut ydych chi'n mynd i hyrwyddo'r syniad o weithio rhanbarthol? Hefyd, pan fo gennych chi eich cynghorau—boed hynny'n 10 neu 12 neu ba nifer bynnag—a fyddwch chi'n dal yn annog gweithio rhanbarthol y tu hwnt i ffiniau un cyngor? A fyddwch chi'n parhau i annog, er enghraifft, gweithio rhanbarthol drwy Went gyfan, y deallaf sy'n digwydd mewn rhai achosion ar hyn o bryd? Diolch. Diolch yn fawr iawn.
I will say that the map is an indicative map, which gives indications of the direction that we would like to travel in. But, certainly, if strong cases are made, I certainly would be very prepared to look at all those cases, as I've said in answer to previous questions. This is a Green Paper process, where we are happy to consider all different proposals that will be made from any different source in order to look positively at how we can strengthen and empower local government.
I would say that I'd be very disappointed if the representatives of Monmouthshire suddenly found it so difficult to live with myself and the representative for Torfaen. You know, I was born in Monmouthshire in the 1960s—in Tredegar—and Monmouthshire as a concept goes back to the Act of Union. So, we have, over the last 500 years, gained a certain familiarity with ourselves, which I hope we haven't lost in the last 20 years. So, certainly, it's something that we have sought to recognise in the way that we are trying to bring people together. But, I have to say to the Member that everything we are proposing today is about beginning a conversation and not concluding one.
But the point that the Member makes about regional working is crucial. It's absolutely crucial. There are certain things where I think we need to be very clear in what our approach is. I don't wish to see any new authority crossing a health board or a police boundary. I think that makes sense in terms of a coherence of service delivery and in terms of regional working. The purpose of this proposed reform isn't an either/or—regional working or a different structure. It is in order to de-complexify, if you like, and in order to strengthen regional working. Many of us have had conversations, particularly those of us who represent the south Wales Valleys, about the complexity of some of our structures today, about the complexity of decision making. And what we want to be able to do is to have governance of a size that is appropriate to a country of 3 million people. What that enables us to do is to create structures that have the power to then deliver regional working in a more profound way, to have a capacity to think and to act strategically within a regional footprint, and to work alongside colleagues in order to deliver either the services or the strategic economic development that they want to see.
So, this is about not simply drawing lines on a map, it is about how we empower local government and how we strengthen local government in order to provide a more robust structure for the future.
Fe wnaf i ddweud bod y map yn fap dangosol, sy'n rhoi arwyddion o'r llwybr yr hoffem ni ei ddilyn. Ond, yn sicr, os gwneir achosion cryf, byddwn yn barod iawn i ystyried yr holl achosion hynny, fel yr wyf i wedi dweud mewn ateb i gwestiynau blaenorol. Mae hon yn broses Papur Gwyrdd, lle rydym yn hapus i ystyried yr holl gynigion gwahanol a wneir o unrhyw ffynhonnell wahanol er mwyn edrych yn gadarnhaol ar sut y gallwn ni gryfhau a grymuso llywodraeth leol.
Byddwn yn dweud y byddwn yn siomedig iawn pe byddai cynrychiolwyr Sir Fynwy yn sydyn yn ei chael hi mor anodd i fyw gyda fi a chynrychiolydd Torfaen. Wyddoch chi, cefais fy ngeni yn Sir Fynwy yn y 1960au—yn Nhredegar —ac mae Sir Fynwy fel cysyniad yn mynd yn ôl i'r Ddeddf Uno. Dros y 500 mlynedd diwethaf, rydym wedi dod i adnabod ein hunain yn bur dda, a gobeithio nad ydym wedi ei golli yn yr 20 mlynedd diwethaf. Felly, yn sicr, mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi ceisio ei gydnabod yn y ffordd yr ydym ni'n ceisio dod â phobl ynghyd. Ond mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod bod popeth yr ydym yn ei gynnig heddiw yn ymwneud â dechrau sgwrs ac nid dod â sgwrs i ben.
Ond mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch gweithio rhanbarthol yn hanfodol. Mae'n gwbl hanfodol. Mae yna rai pethau lle rwy'n credu bod angen inni fod yn glir iawn yn ein dull o weithredu. Nid wyf yn dymuno gweld unrhyw awdurdod newydd yn croesi ffiniau bwrdd iechyd neu awdurdod heddlu. Rwy'n credu bod hynny'n gwneud synnwyr o ran cysondeb darparu gwasanaethau ac o ran gweithio rhanbarthol. Nid diben y cynnig diwygio yw naill ai un peth neu'r llall—gweithio rhanbarthol neu strwythur gwahanol. Y diben yw dad-gymhlethu pethau, os mynnwch chi, ac er mwyn atgyfnerthu gweithio rhanbarthol. Mae llawer ohonom wedi cael sgyrsiau, yn enwedig y rhai ohonom sy'n cynrychioli Cymoedd y De, ynghylch cymhlethdod rhai o'n strwythurau heddiw, ynghylch cymhlethdod y broses o wneud penderfyniadau. A'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw cael dull o lywodraethu sy'n briodol i wlad o 3 miliwn o bobl. Mae hynny yn ein galluogi ni i greu strwythurau sydd â'r grym i allu gweithio'n rhanbarthol mewn ffordd fwy dwys, i fod â'r gallu i feddwl ac i weithredu'n strategol o fewn ffiniau rhanbarthol, ac i weithio ochr yn ochr â chydweithwyr er mwyn sicrhau naill ai y gwasanaethau neu'r datblygiad economaidd strategol y maent eisiau eu gweld.
Felly, nid diben hyn yw gwneud dim byd amgenach na thynnu llinellau ar fap, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n grymuso llywodraeth leol a sut y gallwn ni gryfhau llywodraeth leol er mwyn darparu strwythur mwy cadarn ar gyfer y dyfodol.
Cabinet Secretary, it won't surprise you that I remain opposed to a merged Pembrokeshire and to forcing it back into a Dyfed model, because I remain of the view that that will lead to further centralisation of services away from Pembrokeshire. Now, I appreciate that today's Green Paper is looking to explore the approach that should be taken by the Welsh Government, which includes a single comprehensive merger programme, and I presume from that option that it would result in the Welsh Government forcing mergers if that option is adopted.
It's quite clear from the people that I represent that there is no appetite to merge Pembrokeshire back into a Dyfed model, especially given that Pembrokeshire County Council, from all parties, including your Labour colleagues on the council, just over two years ago voted in favour of a notice of motion, calling the reintroduction of the old Dyfed model unacceptable. In the circumstances, can you here, today, therefore reassure my constituents that you will not proceed with forced mergers, unless the proposals carry the will of the people that I represent?
Ysgrifennydd y Cabinet, ni fydd yn syndod ichi fy mod yn dal i wrthwynebu cyfuno Sir Benfro a'i gorfodi i fod yn rhan o fodel Dyfed unwaith eto, oherwydd rwyf yn dal o'r farn y bydd hynny'n arwain at ganoli pellach ar draul Sir Benfro. Nawr, rwy'n sylweddoli mai bwriad y Papur Gwyrdd heddiw yw ystyried sut y dylai Llywodraeth Cymru fynd ati, sy'n cynnwys rhaglen uno gynhwysfawr sengl, ac rwy'n tybio o'r dewis hwnnw mai'r canlyniad fyddai Llywodraeth Cymru yn gorfodi uno os mabwysiedir y dewis hwnnw.
Mae'n eithaf clir nad oes gan y bobl yr wyf i'n eu cynrychioli unrhyw awydd i uno Sir Benfro yn ôl i fodel Dyfed, yn enwedig o gofio bod Cyngor Sir Penfro, o bob plaid, gan gynnwys eich cyd-Aelodau Llafur ar y Cyngor, wedi pleidleisio ychydig dros ddwy flynedd yn ôl o blaid hysbysiad o gynnig, gan ddweud bod ailgyflwyno hen fodel Dyfed yn annerbyniol. Yn yr amgylchiadau hyn, a allwch chi yn y fan yma, heddiw, felly, sicrhau fy etholwyr na fyddwch yn bwrw ymlaen ag uno gorfodol, oni fydd y cynigion yn seiliedig ar farn y bobl yr wyf yn eu cynrychioli?
I'm aware of the strong feelings of the Member for Preseli. Let me say this: as I said in answer to previous questions, what I'm not going to do today is to announce my conclusions of this process. I don't think, in all fairness, you would expect or anticipate me saying that. What we are providing for is three options here, only one of which you've described in your question, and one of which, of course, wouldn't provide for any of those scenarios that you've drawn in your question.
But what I would say to you is: how do we protect public services? How do we protect public service workers? How do we devolve more power closer to home, away from this place? All issues that you've brought up over the years we've spent in this Chamber together, and where there's been broad and wide agreement—how do we do that in a way that guarantees robust local accountability as well as robust local decision making? And I don't think that you would necessarily disagree with any of those objectives, although I do understand the almost emotional commitment, if you like, to Pembrokeshire as a historic county of Wales. I would not want for one moment for these proposals to be interpreted as a threat to any of those historical identities—we hold them strong, and we quite rightly hold those identities strong. It is important that we recognise those. But the delivery of public services would be, under any model, a matter for a local authority in that area, and I would certainly encourage all local authorities to ensure that jobs and services are provided as close to the citizen as possible in whatever structure we finally conclude would be relevant for the future.
Rwy'n ymwybodol o deimladau cryf yr Aelod dros Breseli. Caniatewch imi ddweud hyn: fel y dywedais wrth ateb cwestiynau blaenorol, yr hyn nad wyf yn mynd i'w wneud heddiw yw cyhoeddi fy nghasgliadau o'r broses hon. Nid wyf yn credu, gyda phob tegwch, y byddech yn disgwyl neu yn tybio y buaswn yn dweud hynny. Yr hyn yr ydym yn ei gynnig yw tri dewis, yr ydych chi wedi disgrifio dim ond un ohonyn nhw yn eich cwestiwn, ac ni fyddai un ohonynt, wrth gwrs, yn darparu ar gyfer unrhyw un o'r posibiliadau hynny y gwnaethoch chi eu hamlinellu yn eich cwestiwn.
Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrthych yw: sut ydym ni'n gwarchod gwasanaethau cyhoeddus? Sut ydym ni'n diogelu gweithwyr y gwasanaethau cyhoeddus? Sut ydym ni'n datganoli mwy o bŵer i'n hardaloedd, ymhell o'r lle hwn? Yr holl faterion hynny yr ydych chi wedi eu crybwyll dros y blynyddoedd yr ydym ni wedi eu treulio yn y Siambr hon gyda'n gilydd, a lle bu cytundeb eang a helaeth—sut ydym ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n gwarantu atebolrwydd lleol cadarn, yn ogystal â gwneud penderfyniadau cadarn yn lleol? Ac nid wyf yn credu y byddech chi o reidrwydd yn anghytuno ag unrhyw un o'r amcanion hynny, er fy mod i yn deall yr ymrwymiad emosiynol bron, os mynnwch chi, i Sir Benfro fel sir hanesyddol yng Nghymru. Ni fyddwn am eiliad eisiau i'r cynigion hyn gael eu dehongli fel bygythiad i unrhyw un o'r hunaniaethau hanesyddol hynny—rydym yn eu cofleidio'n dynn, ac mae'n gwbl briodol inni gofleidio'r hunaniaethau hynny yn dynn. Mae'n bwysig ein bod yn eu cydnabod. Ond byddai darparu gwasanaethau cyhoeddus, o dan unrhyw fodel, yn fater ar gyfer yr awdurdod lleol yn yr ardal honno, a byddwn yn sicr yn annog pob awdurdod lleol i sicrhau bod swyddi a gwasanaethau yn cael eu darparu mor agos i'r dinesydd â phosib ym mha strwythur bynnag y down i'r casgliad a fyddai'n berthnasol i'r dyfodol.
First of all, can I welcome devolution in Wales of more powers to local authorities? It's a movement away from the direction of travel over the last 45 years. Some people in here may remember when local authorities controlled the police, controlled water, controlled higher education, controlled further education, all of which have been taken off local government over the last 45 years. Quite often, a local government reorganisation seems like a good time to remove powers from a local authority. So, I very much welcome that.
Of course, we're overdue a local government reorganisation. We have one every 22 years, and we should have had one last year, shouldn't we, rather than this year, but that's the direction. And every time we have a local government reorganisation, we've got it right. This is the optimum way of running local government. We had it in 1973, when I was in school, when the counties and districts inside them were perfect, then we had, 'No, you need unitary authorities.' Now we know we need very large authorities.
Why does the Cabinet Secretary believe that larger bodies in local government are more efficient and effective than smaller ones? Can I ask: is he aware of the problems that Birmingham social services, for example, have had, which is the largest local authority in Britain, possibly the largest in Europe? What population and geographical size does he think is optimum? I ask that because Powys, apparently, with a population of approximately 132,000, is fine to be stand-alone, but Pembrokeshire, as Paul Davies mentioned, with 128,000, isn't. Carmarthenshire, with 180,000, isn't. I'm trying to get behind the logic of why, in some areas, we need very big authorities. Why do Swansea and Neath Port Talbot, which are both bigger than Powys, have to be merged? I've got no problem with them merging. I'm not sure we'll get a much better authority, and there'll be costs associated with it. And to the question that was asked earlier—[Inaudible.]—the cost of reorganisation will be approximately 5 per cent of the current net expenditure. That's what happened last time, and I don't see any reason why it shouldn't be the same this time.
We've created lots in Wales over the years—lots of large bodies within the public sector. That's been the direction of travel under Conservative Governments at Westminster, under Labour, under Labour and Plaid, under Labour and the Liberal Democrats in here. We've had fewer and fewer organisations, which tend to be larger and larger. Just a question—the Cabinet Secretary might not want to answer this—but does he believe that the larger organisations in Wales, the really big ones—and you can think of some now—and the all-Wales bodies, are performing so well that we need to have more larger bodies?
Yn gyntaf oll, a gaf i groesawu datganoli mwy o bwerau i awdurdodau lleol yng Nghymru? Mae'n ymbellhau o'r llwybr y buom yn ei dilyn yn ystod y 45 mlynedd diwethaf. Efallai y bydd rhai pobl yma yn cofio adeg pan oedd yr awdurdodau lleol yn rheoli'r heddlu, yn rheoli dŵr, yn rheoli addysg uwch, yn rheoli addysg bellach, bob un ohonynt wedi'u cymryd oddi ar lywodraeth leol yn ystod y 45 mlynedd diwethaf. Yn aml iawn, mae ad-drefnu llywodraeth leol yn ymddangos yn amser da i hawlio pwerau oddi ar awdurdodau lleol. Felly, rwy'n croesawu hynny'n fawr.
Wrth gwrs, mae'n hen bryd ad-drefnu llywodraeth leol. Rydym ni'n gwneud hynny bob 22 mlynedd, a dylem fod wedi gwneud hynny y llynedd, oni ddylem, yn hytrach na'r flwyddyn hon, ond dyna'r sefyllfa. A phob tro yr ydym wedi ad-drefnu llywodraeth leol, rydyn ni wedi gwneud hynny'n gywir. Dyma'r ffordd orau bosib o redeg llywodraeth leol. Gwnaed hynny ym 1973, pan oeddwn i yn yr ysgol, pan oedd y siroedd a'r rhanbarthau oddi mewn iddynt yn berffaith, ac fe gawson ni, 'Na, mae angen ichi gael awdurdodau unedol.' Nawr gwyddom fod angen inni gael awdurdodau mawr iawn.
Pam mae Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod cyrff mwy o faint mewn llywodraeth leol yn fwy effeithlon ac effeithiol na chyrff llai o faint? A gaf i ofyn: a yw'n ymwybodol o'r problemau y mae gwasanaethau cymdeithasol Birmingham, er enghraifft, wedi eu cael, sef yr awdurdod lleol mwyaf ym Mhrydain, o bosib y mwyaf yn Ewrop? Pa boblogaeth a maint daearyddol sydd orau, yn ei farn ef? Rwy'n gofyn hynny oherwydd mae'n iawn i Bowys, mae'n debyg, sydd â phoblogaeth o oddeutu 132,000, fod yn uned yn ei hawl ei hun, ond nid yw'n iawn i Sir Benfro, fel y soniodd Paul Davies, sydd â phoblogaeth o 128,000. Nid yw'n iawn i Sir Gaerfyrddin, sydd â 180,000. Rwy'n ceisio deall y rhesymeg pam, mewn rhai ardaloedd, mae angen awdurdodau mawr iawn arnom ni. Pam mae'n rhaid uno Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, sydd ill dau yn fwy na Phowys? Does gen i ddim problem gyda nhw yn uno. Nid wyf yn siŵr a gawn ni awdurdod fawr gwell, a bydd costau'n gysylltiedig â hynny. Ac i ateb y cwestiwn a ofynnwyd yn gynharach—[Anghlywadwy.]—tua 5 y cant o'r gwariant net cyfredol fydd y gost o ad-drefnu. Dyna a ddigwyddodd y tro diwethaf, ac nid wyf yn gweld unrhyw reswm pam na ddylai fod yr un peth y tro hwn.
Rydym ni wedi creu llawer yng Nghymru dros y blynyddoedd—llawer o gyrff mawr o fewn y sector cyhoeddus. Dyna'r llwybr a ddilynwyd dan Lywodraethau Ceidwadol yn San Steffan, dan Lafur, dan Lafur a Phlaid Cymru, dan Lafur a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn y fan hon. Rydym ni wedi cael llai a llai o sefydliadau, sy'n tueddu i fod yn fwy ac yn fwy o faint. Dim ond cwestiwn—efallai na fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno ateb hwn—ond a yw'n credu bod y sefydliadau mwy o faint yng Nghymru, y rhai mawr iawn—a gallwch chi feddwl am rai nawr—a'r cyrff Cymru gyfan, yn perfformio cystal fel bod angen inni gael ychwaneg o gyrff mwy?
Thank you. I'm glad that the Member for Swansea East welcomed the general thrust of my approach to these matters in terms of devolving powers to local government structures and bodies across Wales, and decentralising governance in Wales. I'm sure that the Member will be pleased that I do welcome that.
Do you know, the conversation that you've started in that question is exactly the conversation I want to have over the coming months? Because I do not say in this paper, and I do not believe, that there is a single optimum size or shape that fits everywhere in Wales. What is right in Powys isn't necessarily going to be right for the Valleys of south Wales, certainly isn't going to be right for the cities, and certainly wouldn't be right for areas of the north either. So, we don't seek to say here that there is an optimum shape and an optimum size for local government. What we're seeking to do is to create structures to which we can devolve additional powers and with which we can protect the roles and jobs of public service workers, so that we can deliver excellence in public services and ensure and hard-wire democratic accountability and democratic decision making within those structures, as close to the citizen as possible.
Now, how you get close to the citizen will be different in different places. I accept that, and I accept that some councils will always be larger, and others smaller than some other authorities. I accept that, and that is the nature of the country in which we live. I don't want to deliver uniformity across Wales but I do believe that we need a level of consistency in services and a consistency in democratic accountability, and a consistency in how we're able to manage our affairs. Mike Hedges and I were both in school in 1973—I suspect different schools, but we were both in school—and we were both born in and have lived in different local authority areas, and I accept that there's been a search for the right shape and the right size for authorities, and we haven't, in the past, always got those things right. That is why I start this conversation today in a way that seeks to stimulate debate and not to close down debate. I know, on occasions like this, in statements like this, Members will ask questions and they will seek definite and precise answers, but I think every so often it is right and proper that a Minister starts a debate and doesn't seek to conclude the debate in the same speech.
Diolch. Rwy'n falch bod yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe yn croesawu ar y cyfan y ffordd yr wyf yn ymdrin â'r materion hyn o ran datganoli pwerau i strwythurau a chyrff llywodraeth leol ledled Cymru, a datganoli llywodraethu yng Nghymru. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn falch fy mod i yn croesawu hynny.
Wyddoch chi, y sgwrs y rhoddoch chi gychwyn arni yn y cwestiwn hwnnw yw yr un sgwrs yn union yr hoffwn i ei chael dros y misoedd nesaf? Nid wyf yn dweud yn y papur hwn, ac nid wyf yn credu, bod un siâp neu faint delfrydol sy'n gweddu i bobman yng Nghymru. Nid yw'r hyn sy'n briodol ym Mhowys o reidrwydd yn briodol ar gyfer y Cymoedd y De, yn sicr ni fyddai'n briodol ar gyfer y dinasoedd, ac yn sicr ni fyddai'n briodol ar gyfer ardaloedd y Gogledd chwaith. Felly, nid ceisio dweud yr ydym ni fod siâp delfrydol neu faint delfrydol ar gyfer llywodraeth leol. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw creu strwythurau y gallwn ni ddatganoli pwerau ychwanegol iddyn nhw ac y gallwn ni warchod swyddi a swyddogaethau gweithwyr y gwasanaethau cyhoeddus gyda nhw, fel y gallwn ni sicrhau rhagoriaeth mewn gwasanaethau cyhoeddus a sicrhau bod atebolrwydd democrataidd a gwneud penderfyniadau democrataidd wrth wraidd y strwythurau hynny, mor agos at ddinasyddion â phosib.
Nawr, bydd y modd yr ydych yn closio at y dinesydd yn wahanol mewn gwahanol leoedd. Rwy'n derbyn hynny, ac rwy'n derbyn y bydd rhai cynghorau bob amser yn fwy, ac eraill yn llai na rhai awdurdodau eraill. Rwy'n derbyn hynny, a dyna natur y wlad yr ydym yn byw ynddi. Nid wyf eisiau sicrhau unffurfiaeth drwy Gymru ond rwyf yn credu bod angen lefel o gysondeb o ran gwasanaethau a chysondeb mewn atebolrwydd democrataidd, a chysondeb o ran sut rydym ni'n gallu ymgymryd â'n gorchwylion. Roedd Mike Hedges a minnau ill dau yn yr ysgol ym 1973—gwahanol ysgolion rwy'n amau, ond roedd y ddau ohonom yn yr ysgol—ac mae'r ddau ohonom wedi cael ein geni ac wedi byw mewn ardaloedd awdurdod lleol gwahanol, ac rwy'n derbyn ein bod wedi chwilio am y siâp cywir a'r maint cywir ar gyfer awdurdodau, ac nad ydym bob amser wedi llwyddo yn hynny o beth yn y gorffennol. Dyna pam yr hoffwn i ddechrau'r sgwrs hon heddiw mewn ffordd sy'n ceisio ysgogi trafodaeth ac nid dod â thrafodaeth i ben. Rwy'n gwybod, ar adegau fel hyn, mewn datganiadau fel hyn, y bydd yr Aelodau yn gofyn cwestiynau ac y byddant yn ceisio atebion pendant a manwl, ond rwy'n credu bob hyn a hyn ei bod yn addas a phriodol i Weinidog ddechrau trafodaeth heb geisio ddod â'r drafodaeth i ben yn yr un araith.
Can I first of all put on record, Cabinet Secretary, that I think I'd rather live next to you than with you? There may still be time for your charm to work on me, but as things stand at the moment, I'm happy as a next-door neighbour. [Laughter.]
You certainly deserve credit for your courage in pursuing issues seemingly designed to reduce your popularity, probably as much in the Labour Party, given today's speeches, as across other political parties. Look, I welcome your statement today. I think it is an interesting debate. We do, all of us, want to talk about how we progress public services in Wales. But I must say, I don't quite understand why this Green Paper starts off by saying that local government is about more than drawing lines on maps, and then on the next page you go on to draw a bunch of lines on maps. There are no options as to how those lines should be drawn. It's sort of shoved in the middle of the document as though this is the obvious way that it should be done, but there's no actual logic to it, to me.
There are lots of interesting statistics, ranging from population to council tax bases, but no recognition of the importance of the feel of an area, its character, its brand—to use the modern term. Why are you going about it in this way, rather than looking at the factors that, for instance, in my area, make Monmouthshire successful in harnessing the energy of its people, of promoting its history and heritage, and growing the local economy, because the brand works? It's not the case that across the whole of Wales local government has been a total disaster. There have been elements of good practice and there have been elements of poor practice. I think your intention—at least, I think your intention at the start of this process—is to try and make sure that it's the good practice that wins over the poor practice. We would certainly support that.
There's no explanation about how local government area 10, which I think I'll end up living in—. I trust that's a working title, it does sound a little bit like something from Nineteen Eighty-Four—very Orwellian—perhaps there's something behind this. How will that area 10 provide a more successful brand? Will it be identifiable or respected by or accepted by the people who will live in it? As Gareth Bennett said in his comments earlier, if you're talking about joining an area like Monmouthshire with Blaenau Gwent—okay, you've got the Heads of the Valleys road, which is being developed, and there might be some arguments for building on that, but it doesn't seem to me that the public, the people out there these bodies are supposed to represent, are really involved or engaged in this at all. So, if you want to come to my area at some point, I'll take you around one of the country shows, and I'm sure you'll get people's opinions very quickly.
Look, like you, I'm an optimist, Cabinet Secretary, but optimism does require a basis for that optimism and not simply a leap in the dark. I do fear that at this point in time this paper is closer to the latter than the former.
A gaf i yn gyntaf roi ar gofnod, Ysgrifennydd y Cabinet, fy mod i'n credu y byddai'n well gennyf fyw yn y tŷ drws nesaf i chi nag yn yr un tŷ â chi? Efallai fod amser o hyd i'ch swyn weithio arnaf, ond fel y mae pethau ar hyn o bryd, rwy'n bodloni ar fod yn gymydog. [Chwerthin.]
Rydych chi'n sicr yn haeddu clod am eich dewrder wrth fynd ar drywydd materion sydd wedi eu cynllunio yn ôl pob golwg i'ch gwneud yn llai poblogaidd, gymaint felly yn y Blaid Lafur, o ystyried areithiau heddiw, a chyda'r pleidiau gwleidyddol eraill. Nawr, rwy'n croesawu eich datganiad heddiw. Rwy'n credu ei bod hi'n drafodaeth ddiddorol. Rydym ni, bob un ohonom ni, eisiau trafod sut yr ydym ni'n datblygu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Ond mae'n rhaid imi ddweud, ni allaf ddeall pam mae'r Papur Gwyrdd hwn yn dechrau drwy ddweud bod llywodraeth leol yn golygu mwy na thynnu llinellau ar fapiau, ac yna ar y dudalen nesaf rydych chi'n tynnu llwyth o linellau ar fapiau. Nid oes unrhyw ddewisiadau ynghylch sut y dylid tynnu'r llinellau hynny. Mae'n cael ei wthio i ganol y ddogfen rywsut fel y ffordd amlwg o'i wneud, ond does dim rhesymeg wirioneddol yn perthyn iddo, i mi.
Mae yna lawer o ystadegau diddorol, yn amrywio o boblogaeth i sylfeini treth gyngor, ond dim cydnabyddiaeth o bwysigrwydd naws ardal, ei chymeriad, ei brand—i ddefnyddio'r term modern. Pam ydych chi'n mynd ati fel hyn, yn hytrach nag edrych ar y ffactorau hynny, er enghraifft, yn fy ardal i, sy'n gwneud Sir Fynwy yn llwyddiannus yn harneisio ynni ei phobl, yn hybu ei hanes a'i threftadaeth, ac yn tyfu economi leol, oherwydd mae'r brand yn gweithio? Nid yw'n wir fod llywodraeth leol wedi bod yn drychinebus ledled Cymru. Bu elfennau o arfer da a bu elfennau o arfer gwael. Credaf mai eich bwriad—o leiaf, credaf mai eich bwriad ar ddechrau'r broses hon—yw ceisio gwneud yn siŵr mai'r arfer da sy'n cario'r dydd ar yr arfer gwael. Byddem yn sicr yn cefnogi hynny.
Nid oes unrhyw eglurhad ynglŷn â sut y bydd ardal llywodraeth leol 10, y credaf y byddaf yn byw ynddi yn y pen draw—. Rwy'n ffyddiog mai teitl gweithredol yw hynny, mae yn swnio ychydig fel rhywbeth o Nineteen Eighty-Four— Orwellaidd iawn—efallai fod hyn yn seiliedig ar rywbeth. Sut y bydd yr ardal 10 honno yn cynnig brand mwy llwyddiannus? A gaiff ei hadnabod neu ei pharchu neu ei derbyn gan y bobl sy'n byw ynddi? Fel y dywedodd Gareth Bennett yn ei sylwadau yn gynharach, os ydych chi'n sôn am uno ardal fel Sir Fynwy a Blaenau Gwent—iawn, mae gennych chi ffordd Blaenau'r Cymoedd, sy'n cael ei datblygu, ac efallai fod rhai dadleuon o blaid adeiladu ar hynny, ond nid yw'n ymddangos i mi fod y cyhoedd, y bobl ar lawr gwlad y mae'r cyrff hyn i fod i'w cynrychioli, yn ymwneud â hyn neu yn rhan o hyn o gwbl mewn gwirionedd. Felly, os hoffech chi ddod i fy ardal i rywbryd, fe wnaf i eich tywys o gwmpas un o'r sioeau cefn gwlad, ac rwy'n siŵr y byddech yn cael barn y bobl yn ebrwydd iawn.
Nawr, fel chithau, rwy'n optimist, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae angen sail ar gyfer yr optimistiaeth honno a rhaid iddi fod yn fwy na cham yn y tywyllwch. Mae arnaf ofn bod y papur hwn ar hyn o bryd yn agosach i'r diwethaf na'r cyntaf.
I agree with large parts of Nick Ramsay's speech, much to his horror—I actually think he's right. The interesting thing is that he describes himself as somebody from Monmouthshire and he takes ownership of that, but I'm from Monmouthshire. I was born in St James Hospital, Tredegar, Monmouthshire. I was educated in Monmouthshire as well. And the first time I saw the All Blacks play, they played Monmouthshire. You know, it is part of my identity as well as a part of your identity, Nick, and you know that and I know that. We are both from that place that we both recognise and have historical roots that go back long into history. That is why the point that you make, and the point made by Paul Davies as well, is so important about what local structures are.
My belief in where I come from and my identity, as somebody from the borderlands of Wales, from Monmouthshire, from a border county, isn't determined by the structure of local government, but is determined by who we see ourselves as being and how we define ourselves in what we do and how we live, and that isn't a matter—. No politician can take that from somebody, and no politician can create it either.
So, what we're seeking to do here is to recognise those historical bounds, those historical traditions, those histories that created all of us. You don't own Monmouthshire and neither do I. We both share that history and we both share that identity. I recognise the validity of the points that you're raising and I recognise the points that you make in terms of the structures that we've described in this Green Paper, but what I would really value from you isn't a critique of that but an alternative to it and a proposal to build upon it.
You recognise and I recognise that what we can't do today is carry on doing what we've done in the past, and that means that we do need to think hard about these matters. We need to think hard about the people who deliver our services, we need to think hard about how we hard-wire democratic accountability, and we need to think hard about the sorts of structures to which we can devolve powers, and we can devolve and empower new opportunities for local government, to see a renaissance of local government in Wales and to ensure that local government in the future doesn't just have the powers but the ability to deliver on those powers.
Rwy'n cytuno â rhannau helaeth o araith Nick Ramsay, er mawr syndod iddo—mewn gwirionedd, rwy'n creu ei fod yn gywir. Y peth diddorol yw ei fod yn ei ddisgrifio ei hun yn un o feibion Sir Fynwy ac mae'n cymryd perchenogaeth o hynny, ond rwyf i o Sir Fynwy. Cefais fy ngeni yn Ysbyty Sant Ioan, Tredegar, Sir Fynwy. Cefais fy addysg yn Sir Fynwy hefyd. A'r tro cyntaf y gwelais y Crysau Duon yn chwarae, roedden nhw'n chwarae yn Sir Fynwy. Wyddoch chi, mae'n rhan o fy hunaniaeth i yn ogystal â bod yn rhan o'ch hunaniaeth chi, Nick, ac rydych chi'n gwybod hynny ac rwyf innau'n gwybod hynny. Rydym ni'n dau yn hanu o'r lle hwnnw y mae'r ddau ohonom ni yn ei adnabod a lle mae gennym wreiddiau hanesyddol sy'n mynd yn ôl ymhell mewn hanes. Dyna pam mae'r pwynt yr ydych yn ei wneud, a'r pwynt a wnaeth Paul Davies hefyd, mor bwysig ynghylch sut bethau yw strwythurau lleol.
Nid yw fy nghred yn fy nharddiad a fy hunaniaeth i, fel rhywun o ororau Cymru, o Sir Fynwy, y sir ar y ffin, yn seiliedig ar strwythur llywodraeth leol, ond mae'n seiliedig ar sut yr ydym ni'n gweld ein hunain a sut yr ydym ni'n diffinio ein hunain yn yr hyn a wnawn a sut yr ydym ni'n byw, ac nid yw hynny'n fater—. Ni all unrhyw wleidydd gymryd hynny oddi ar rywun, ac ni all unrhyw wleidydd ei greu chwaith.
Felly, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yma yw cydnabod y ffiniau hanesyddol hynny, y traddodiadau hanesyddol hynny, yr hanesion hynny sydd wedi creu pob un ohonom ni. Dydych chi ddim yn berchen ar Sir Fynwy ac nid wyf innau chwaith. Mae'r ddau ohonom ni'n rhannu'r hanes hwnnw a'r ddau ohonom yn rhannu'r hunaniaeth honno. Rwy'n cydnabod dilysrwydd y pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud ac yn cydnabod y pwyntiau a wnewch chi o ran y strwythurau yr ydym ni wedi'u disgrifio yn y Papur Gwyrdd hwn. Ond yr hyn y byddwn i mewn gwirionedd yn ei werthfawrogi gennych chi yw nid beirniadaeth o hynny ond dewis amgen a chynnig i adeiladu arno.
Rydych chi a minnau'n cydnabod mai'r hyn na allwn ni ei wneud heddiw yw parhau i wneud yr hyn yr ydym wedi'i wneud yn y gorffennol, ac mae hynny'n golygu bod angen inni feddwl yn ddwys am y materion hyn. Mae angen inni feddwl yn ddwys am y bobl sy'n darparu ein gwasanaethau, mae angen inni feddwl yn ddwys am sut yr ydym ni'n gosod atebolrwydd democrataidd wrth wraidd hyn i gyd, ac mae angen inni feddwl yn ddwys am y math o strwythurau y gallem ni ddatganoli pwerau iddyn nhw, ac fe allwn ni ddatganoli a grymuso cyfleoedd newydd i lywodraeth leol, i weld dadeni mewn llywodraeth leol yng Nghymru ac i sicrhau bod gan lywodraeth leol yn y dyfodol nid yn unig y pwerau ond y gallu i gyflawni gyda'r pwerau hynny.
And finally with just a question, Mark Isherwood.
Ac yn olaf, gyda dim ond cwestiwn, Mark Isherwood.
Thank you. Well, we've heard much of your general thrust, including your acknowledgement that we need devolution of powers within Wales, which is precisely what the North Wales Economic Ambition Board is calling for in its growth bid. Could I suggest that an alternative model might be the collaborative regional approach developed in north Wales by the North Wales Economic Ambition Board, working together in strategy, prioritisation and, increasingly in the future, delivery, where we know the evidence from mergers in all the sectors is that big is not always more beautiful, cost-effective or efficient?
Diolch. Wel, rydym ni wedi clywed llawer am eich byrdwn cyffredinol, gan gynnwys eich bod yn cydnabod bod angen i ni ddatganoli pwerau o fewn Cymru, sef yr union beth y mae Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru yn galw amdano yn ei gynnig twf. A gaf i awgrymu mai model arall posibl fyddai'r dull rhanbarthol cydweithredol a ddatblygir yn y gogledd gan Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, gan weithio gyda'i gilydd mewn strategaeth, wrth flaenoriaethu ac, yn gynyddol yn y dyfodol, wrth gyflenwi, lle gwyddom o'r dystiolaeth o achosion o uno yn yr holl sectorau nad yw mawr bob amser yn well, yn fwy cost-effeithiol nac yn fwy effeithlon?
Yes, I am happy to pursue that dialogue and that conversation. As I said, this is the beginning of a process and not the end of a process, and what we're seeking to do today is to stimulate exactly that conversation. I've spoken to all the local government leaders in north Wales, and spoken to them at length about how they work together, and I've tried to speak to them about how we deliver public services across north Wales. There are differing views across those six authorities, but there is an absolute commitment to working together, and I accept that; I don't question it. I value that and I'm grateful to them for that.
What we need to be able to ensure in regional working is that we have the building blocks in order to empower regional working, that we have the building blocks in order to deliver the strategic thinking, the strategic ability to deploy resources in order to have that maximum impact. How we do that will be different in different parts of Wales, and I hope that we can have that rich debate in north Wales about how all of our communities can feel empowered and can feel that they can hold politicians, both here and locally, to account.
Ydw, rwy'n hapus i fynd ar drywydd y ddeialog a'r sgwrs honno. Fel y dywedais, dechrau proses yw hyn nid diwedd proses, a'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud heddiw yw ysgogi'r union sgwrs honno. Rwyf wedi siarad â'r holl arweinwyr llywodraeth leol yn y gogledd, ac wedi siarad â nhw yn fanwl am sut y maen nhw'n gweithio gyda'i gilydd, ac rwyf wedi ceisio siarad â nhw am sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau cyhoeddus ar draws y gogledd. Ceir safbwyntiau gwahanol ar draws y chwe awdurdod, ond mae ymrwymiad pendant i weithio gyda'i gilydd, ac rwy'n derbyn hynny; dydw i ddim yn amau hynny. Rwy'n gwerthfawrogi hynny ac rwy'n ddiolchgar iddyn nhw am hynny.
Yr hyn y mae angen inni allu ei sicrhau drwy weithio'n rhanbarthol yw bod gennym y blociau adeiladu er mwyn grymuso gweithio rhanbarthol, bod gennym y blociau adeiladu er mwyn cyflawni'r meddwl strategol, y gallu strategol i ddefnyddio adnoddau er mwyn cael yr effaith fwyaf bosibl honno. Mae'r modd y byddwn yn gwneud hynny yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni gael y ddadl gyfoethog honno yn y gogledd ynghylch sut y gall ein holl gymunedau deimlo eu bod wedi eu grymuso a'u bod yn teimlo y gallan nhw ddwyn gwleidyddion i gyfrif, yma ac yn lleol.
Diolch.
Thank you.
Yr eitem nesaf yw’r Rheoliadau Safonau’r Gymraeg (Rhif 7) 2018. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i wneud y cynnig. Eluned Morgan.
The next item is the Welsh Language Standards (No. 7) Regulations 2018. I call on the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning to move the motion. Eluned Morgan.
Cynnig NDM6693 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Safonau'r Gymraeg (Rhif 7) 2018 yn cael ei llunio yn unol â'r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Chwefror 2018.
Motion NDM6693 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5
1. Approves that the draft Welsh Language Standards (No. 7) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 27 February 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Mae’n bleser mawr cael agor y drafodaeth hon ar Reoliadau Safonau’r Gymraeg (Rhif 7) 2018. Mae’r rheoliadau yn caniatáu Comisiynydd y Gymraeg i osod safonau ar fyrddau iechyd, ymddiriedolaethau iechyd, cynghorau iechyd cymunedol a Bwrdd Cynghorau Iechyd Cymuned Cymru. Maent yn gyrff sy’n darparu gwasanaethau hanfodol i’r cyhoedd, ac ymhlith prif gyflogwyr Cymru. Bydd y safonau hyn yn adeiladu ar 'Mwy na geiriau', fframwaith strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau Cymraeg mewn iechyd, gwasanaethau cymdeithasol a gofal cymdeithasol.
Mae’r fframwaith yn cyflwyno’r egwyddor o gynnig rhagweithiol, fod rhywun yn cael cynnig gwasanaeth Cymraeg heb orfod gofyn amdano. Mae 'Mwy na geiriau' yn cydnabod bod gofal ac iaith yn mynd law yn llaw â phwysigrwydd sicrhau urddas a pharch i siaradwyr Cymraeg. Mae’n fwy na chydymffurfio â gofynion cyfreithiol a chynnal safonau proffesiynol yn unig. Mae’n ymwneud â darparu gwasanaethau cyhoeddus da sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn.
Mae’r rheoliadau yn adeiladu ar y seiliau cryf mae’r cynlluniau iaith a 'Mwy na geiriau' wedi eu creu o fewn y sector. Y peth pwysicaf am y polisi o greu safonau a’i ymestyn i gyrff newydd yw ei fod yn sicrhau bod mwy o gyrff yn cynnig gwasanaethau Cymraeg i’w defnyddwyr ac i’w staff. Ond mae llawer o waith adeiladu capasiti i’w wneud, ac mae’r safonau hyn yn adlewyrchu hynny.
Mae pawb yn defnyddio gwasanaethau iechyd ar ryw adeg neu’i gilydd, felly rwy’n falch o fedru cyflwyno y rheoliadau yma, sydd â photensial i wella profiad siaradwyr Cymraeg wrth ddefnyddio’r gwasanaethau hynny.
Wrth baratoi’r rheoliadau, rydym wedi bod yn ymwybodol bod rhai o’r cyrff yn rhedeg gwasanaethau 24 awr bob diwrnod o’r flwyddyn, ac rwyf hefyd wedi ystyried yr ystod eang o wasanaethau maen nhw’n eu cynnig mewn amrywiaeth o leoliadau, o’r arferol i lawdriniaeth y galon, o ofal brys i ofal diwedd oes. Mae sicrhau bod y Gymraeg yn ganolog i’r holl wasanaethau