National Assembly for Wales

I call Members to order.

The first item is questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs. Angela Burns isn't present to ask question 1, therefore, question 2, David Rowlands.

Diolch. Yr wythnos hon, cyhoeddais yr ymgynghoriad, 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i ddiwygio'n llwyr i'w wneud yn symlach. Yn ychwanegol at hynny, rwyf wedi gofyn i Gomisiwn y Gyfraith gynnal adolygiad o’r gyfraith gynllunio yng Nghymru i ddarparu argymhellion ar symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn ystyried deddfau cynllunio, ond oni fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod yn rhaid i symlrwydd fod yn elfen allweddol o ymagwedd y Llywodraeth tuag at unrhyw newidiadau i ddeddfau sy'n rheoli cynllunio, yn enwedig o gofio bod deddfau cynllunio yng Nghymru mor gymhleth ar hyn o bryd, a'i bod yn anodd eu dehongli weithiau, a bod y gwahaniaeth cynyddol rhwng deddfau cynllunio Cymru a Lloegr, efallai, yn gwaethygu'r sefyllfa?

Gall deddfwriaeth newydd a wneir yn y Cynulliad ac yn Senedd y DU fod yn berthnasol i Gymru yn unig, i Loegr yn unig neu i Gymru a Lloegr, ac mae hynny’n creu system gynllunio gymhleth iawn. A allwch roi sicrwydd inni, Weinidog y Cabinet, y byddwch chi’n yn ystyried y pryderon hyn pan fydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth?

Yn sicr, credaf fod gwir angen symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio Cymru, ac yn sicr, o ran y papur cwmpasu a gyflwynwyd gan Gomisiwn y Gyfraith ym mis Gorffennaf 2016—credaf fod oddeutu 94 y cant o'r ymatebwyr wedi dweud yn glir fod angen ei symleiddio, felly yn sicr, ni fuaswn yn dadlau yn erbyn hynny.

Credaf, hefyd, ers i mi fod yn gyfrifol am y portffolio hwn, fod nifer fawr o randdeiliaid wedi dweud wrthyf eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn ymdopi gyda’r ddeddfwriaeth bresennol, sy’n gymhleth iawn. Felly, credaf fod yn rhaid i’r gwaith o symleiddio fod ar ben y rhestr.

Prynhawn da, Weinidog. Ar hyn o bryd, bydd caniatâd cynllunio fel arfer yn dod i ben oni bai bod gwaith datblygu yn dechrau o fewn tair blynedd. Gall awdurdodau lleol gyflwyno hysbysiad cwblhau sy'n nodi y bydd y caniatâd cynllunio yn dod i ben os bydd cyfnod penodedig arall yn dod i ben, ond nid oes ganddynt bŵer i’w gwneud yn ofynnol i ddatblygiad gael ei gwblhau. Dyna'r senario. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i symleiddio'r broses ar gyfer cyflwyno hysbysiadau cwblhau drwy roi pŵer i awdurdodau lleol yng Nghymru nodi dyddiad ar gyfer cwblhau datblygiad? Diolch.

Nid yw hynny'n rhywbeth a wneuthum cyn yr ymgynghoriad a lansiais ddydd Llun. Felly, mewn perthynas â’r gyfraith gynllunio, sef y cwestiwn gwreiddiol, soniais fod gennym ddau ymgynghoriad ar waith ochr yn ochr â’i gilydd—ymgynghoriad Comisiwn y Gyfraith a’r un a lansiais ddydd Llun. Ac yn sicr, o fewn yr ymgynghoriad 'Polisi Cynllunio Cymru', mae'n rhywbeth y gallwn ei ystyried.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon a godwyd gennyf ynghylch eglurder y gyfraith gynllunio mewn perthynas ag amlfeddiannaeth a'r ffordd y mae hynny wedi cael effaith arbennig ar rannau o'm hetholaeth, yn enwedig Trefforest, lle mae cymunedau'n dechrau chwalu oherwydd y cynnydd sylweddol mewn tai amlfeddiannaeth. A allwch amlinellu beth yw'r safbwynt o ran tai amlfeddiannaeth a'r hyn rydych yn bwriadu ei wneud mewn perthynas â chyflwyno sylwadau ar ran y cymunedau sydd dan fygythiad yn y ffordd honno?

Diolch. Ydw, rwy’n ymwybodol iawn o'ch pryderon ac rwy'n rhannu eich pryderon. Credaf inni gael cyfarfod adeiladol iawn gyda fy swyddogion sydd, fel y gwyddoch, yn dadansoddi'r apeliadau cynllunio a gyflwynwyd mewn perthynas â thai amlfeddiannaeth ledled Cymru—ym mhob rhan o Gymru, rwy'n credu—i nodi a oes unrhyw faterion penodol y mae angen inni edrych arnynt.

Fe fyddwch yn ymwybodol mai cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol yw penderfynu a ddylid cyflwyno polisïau lleol er mwyn asesu ceisiadau cynllunio ar gyfer tai amlfeddiannaeth, ar ôl iddynt ystyried costau a buddion pob cais unigol. Ac rwy’n deall bod cyngor Rhondda Cynon Taf wedi paratoi canllawiau cynllunio atodol drafft ar dai amlfeddiannaeth yn ddiweddar, a bod hynny’n destun ymgynghoriad cyhoeddus ar hyn o bryd hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth y buaswn yn ei gefnogi'n fawr iawn.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Thank you very much, Llywydd. The latest figures on the agricultural workforce by the Office for National Statistics, which were published this month, show that 53,500 workers work in the sector in Wales, and, with less than five per cent of the population of the UK, 11.5 per cent of all agricultural workers are here in Wales. Therefore, I think it’s fair to say, as we exit the European Union, that this is another example of how the agricultural sector is going to be open to significant harm—twice as likely, broadly speaking—because of the numbers involved in the workforce. So, can the Cabinet Secretary give us an update on what the situation is now in terms of discussions with the UK Government, and the other Governments in the UK, on establishing a framework for agriculture as we exit the European Union, and ensuring that the voice of Wales, and the rights of the workforce in Wales, are part of that framework? 

Diolch am eich cwestiwn, Simon. Fe fyddwch yn gwybod am ein cyfarfodydd pedairochrog. Nid ydym wedi cyfarfod ers cyn y Nadolig, ond byddwn yn cyfarfod wythnos i ddydd Llun, mewn gwirionedd, yma yng Nghaerdydd, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol o Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, a hefyd, yn amlwg, fy swyddogion cyfatebol o’r Alban, ac yn ôl pob tebyg, yr Ysgrifennydd Parhaol o Ogledd Iwerddon. Mae’n amlwg fod gweithlu’n fater pwysig i'r sector amaethyddol, ac yn sicr, o ran y tair fferm ddiwethaf yr ymwelais â hwy dros y mis diwethaf, roedd gan bob un ohonynt nifer sylweddol o wladolion yr UE yn gweithio ar y fferm. Felly, gallwn weld pam y byddai’n broblem enfawr pe bai llai o allu gan ein ffermwyr, a'r sector amaethyddol, i gael gwladolion yr UE yn rhan o’r gweithlu.

I’m grateful for that. Of course, the issue of the workforce from the rest of the EU is an issue of concern, but it’s also true to say that we should be using every tool in our possession to assist young people in Wales to succeed in agriculture. You will know, of course, that we came to an agreement on £6 million for the young entrants scheme, and the interest in this scheme has been incredible, if truth be told, and the number of young people who have expressed an interest in venturing into this field is heartening, because I don’t always share their enthusiasm, given what Brexit may hold for us. But I do see that young people do want to take a chance in agriculture and I want the Government to support that as much as possible. You have said publicly already that you hoped that the scheme will be delivered on time and will be announced very soon. So, can you give an update to the whole Assembly as to what you hope to achieve through this scheme and how you hope this scheme for young entrants will support and prepare the whole workforce for the challenges of Brexit?

Diolch. Fel chi, Simon, mae'n galonogol iawn gweld pobl ifanc yn awyddus i ddilyn gyrfa mewn amaethyddiaeth, a chamu ymlaen, a bod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain, er enghraifft. Ac fe fyddwch yn gwybod mai'r prif fater o ran y cynllun yw mai dyma'r tro cyntaf iddynt fod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain. Felly, yr hyn rydym yn bwriadu ei wneud yw rhoi—credaf ei fod yn swm sylweddol o arian—oddeutu £40,000, er mwyn galluogi hynny i ddigwydd. Mae cryn ddiddordeb wedi bod yn y cynllun. Mae swyddogion yn dal i weithio ar y manylion penodol, felly ni allaf roi diweddariad ar hynny. Fodd bynnag, byddwn yn barod ar 1 Ebrill, ac rwy’n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn barod ar 1 Ebrill. Ac yn amlwg, fe sonioch fod £6 miliwn ar gael, o gytundeb y gyllideb rhwng ein dwy blaid—£2 filiwn, ac yna £4 miliwn yn yr ail flwyddyn. Felly, rwy'n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn gwario'r holl arian hwnnw, a phwy a ŵyr, efallai y bydd hyd yn oed mwy o ddiddordeb ynddo. Ond yn sicr, rwy’n awyddus i annog pobl ifanc i wneud cais amdano.

Thank you for that. I look forward to the launch of the scheme, but I look forward even more to seeing, in two years' time, young people having responsibility for holdings for the first time, and showing the way forward for agriculture in future. I’m very confident that the young farmers of Wales have the ideas to do that.

I will conclude on another aspect of exiting the European Union, which is different in Wales compared to the situation over the border in England, or over the sea in Ireland. I am talking about fisheries. A report on fisheries in Wales was published yesterday by the Public Policy Institute for Wales, and that demonstrated, of course, what’s more important to the kind of fishing fleet we have in Wales, which tends to be smaller and fishes for shellfish rather than fish as such—that they want access to those European markets, and that they want that to be tariff free and open, rather than having ownership of the seas, where it tends to have been steering the debate on CAF and European policies.

When I visited Milford Haven, I was struck by how much processing was happening in Belgium of produce that was gathered in Cardigan bay, much of which is transported back and forth in lorries through Wales. So, what can you as a Government do now to ensure that more processing happens here in Wales and also to ensure, however, that we can still sell that processed food with added value directly into the markets that are still important to us?

Ie. Y bore yma, cyfarfûm â chynrychiolwyr cymdeithas bysgota Cymru, ac ni fyddwch yn synnu wrth glywed bod parhau i fod yn ddi-dariff yn hynod bwysig iddynt. Byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ddoe ei fod wedi clywed, pan oedd yn Iwerddon ddydd Llun, am bum lori o bysgod na allent fynd allan o'r wlad, ac yn sicr, mae'r cynrychiolwyr y cyfarfûm â hwy y bore yma hyd yn oed yn fwy pryderus bellach y gallai’r sefyllfa honno godi hyd yn oed yn amlach yn y dyfodol ar ôl Brexit oni bai bod Llywodraeth y DU yn gwneud pethau'n gwbl gywir o'r cychwyn cyntaf. Felly, byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hyn gyda fy swyddogion cyfatebol, yn sicr gyda Llywodraeth y DU, a gwn, mewn perthynas â masnach a masnach ddi-dariff, y bydd Prif Weinidog Cymru, gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn parhau â’r trafodaethau.

The Conservative spokesperson, Paul Davies. 

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Mai y llynedd, tynnais sylw at adroddiad y Groes Las, 'Unpicking the Knots', a ddywedai mai’r tro diwethaf i’r Llywodraeth gyflwyno cyfraith benodol i reoleiddio gwerthiant anifeiliaid anwes oedd 1951. O gofio bod yr oes wedi newid gryn dipyn ers Deddf Anifeiliaid Anwes 1951, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau'r ddeddfwriaeth bresennol, a chyflwyno deddfwriaeth newydd efallai i reoleiddio’r broses o werthu anifeiliaid anwes yma yng Nghymru?

Yn sicr, rydym yn edrych ar ba ddeddfwriaeth sydd ei hangen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid. Fe fyddwch yn gwybod bod llawer ohoni'n hen iawn, ac rydym yn cynnal trafodaethau ar hyn o bryd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â’r Bil lles anifeiliaid (dedfrydu a chydnabod ymdeimlad), er enghraifft. Ond mewn perthynas ag anifeiliaid anwes, rydym wedi bod yn edrych ar y cod ymarfer hefyd, a byddaf yn gwneud datganiad—ym mis Mawrth, rwy’n credu—ynglŷn â phecyn, naill ai o ddeddfwriaeth, mesurau neu drwyddedu sydd ei angen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid.

Wel, rwy'n falch o glywed y byddwch yn gwneud datganiad ar y mater penodol hwn, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, mae un o'r materion anos y mae angen mynd i'r afael â hwy yn ymwneud â faint o weithgarwch didrwydded sy’n mynd rhagddo a'r cynnydd o ran gwerthu anifeiliaid ar-lein yng Nghymru. Mae natur anweledig y system fasnachu hon wedi golygu bod llawer o werthwyr ar-lein yn gallu osgoi deddfau bridio a gwerthu anifeiliaid anwes, ac yn anad dim, nid yw'n ystyried lles anifeiliaid. Felly, a allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu’r mater lles anifeiliaid hwn hyd yma, ac a allwch ddweud wrthym hefyd pa gamau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater penodol hwn ar frys?

Soniais y byddaf yn gwneud datganiad ym mis Mawrth, felly ni allaf roi diweddariad penodol i chi ar hyn o bryd. Nid nad yw hyn wedi bod yn flaenoriaeth, ond fe fyddwch yn gwybod bod yna lawer o flaenoriaethau, ac mae lles anifeiliaid yn uchel iawn, yn sicr, ar fy agenda i ac ar agenda Llywodraeth Cymru. Felly, mae swyddogion yn gweithio i gyflwyno pecyn o fesurau mewn perthynas â lles anifeiliaid, ac fel y dywedais, byddaf yn gwneud datganiad yn y Siambr ym mis Mawrth.

Gwyddom eisoes fod awdurdodau lleol yng Nghymru yn ei chael hi’n anodd gorfodi rheoliadau ar siopau anifeiliaid anwes a bridwyr cŵn, ac felly efallai fod cyfle i Gymru arwain drwy ddatblygu system drwyddedu a chofrestru bwrpasol ar gyfer unrhyw un sy'n bridio neu'n gwerthu anifeiliaid, a fyddai'n cynnwys yr holl werthwyr, o siopau anifeiliaid anwes i fridwyr ar-lein. Felly, pan fyddwch yn gwneud y datganiad hwn yn ystod yr wythnosau nesaf, a wnewch chi ymrwymo i feddwl o ddifrif am rinweddau system gofrestru a thrwyddedu bwrpasol ar gyfer bridwyr a gwerthwyr anifeiliaid anwes yng Nghymru?

Rwy'n fwy na pharod i edrych ar unrhyw beth a fydd, yn amlwg, yn gwella safonau lles anifeiliaid. Nid yw awdurdodau lleol wedi lleisio'r pryder hwnnw’n benodol, ond unwaith eto, os oes gennych unrhyw wybodaeth benodol yr hoffech ei rhoi i mi, croeso i chi wneud hynny.

The UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. Mae pysgodfeydd mewndirol a physgota dŵr croyw yn rhan bwysig o'r economi wledig. Mae Asiantaeth yr Amgylchedd wedi amcangyfrif bod oddeutu 1,500 o swyddi yng Nghymru yn dibynnu'n uniongyrchol arnynt. Er bod pob un ohonom yn bryderus ynglŷn â niferoedd eogiaid a sewin yn ein hafonydd yng Nghymru, tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf beth yw ei barn ynglŷn â chynigion Cyfoeth Naturiol Cymru i roi polisi dal a rhyddhau gorfodol ar waith am 10 mlynedd, yn ogystal â chyflwyno gwaharddiad cyffredinol ar enweirwyr rhag mynd ag unrhyw eogiaid y maent yn eu dal adref i’w bwyta. Mae'r gymuned enweirio yn bryderus iawn am hyn oherwydd, yn amlwg, mae dal pysgodyn a mynd ag ef adref yn rhan annatod o bysgota i lawer iawn o enweirwyr, ac yn rhan o fwynhad y gamp. Pe bai hyn yn arwain at rwystro pobl rhag dod i Gymru, yn enwedig i fwynhau pysgota yn ein hafonydd, mae’n bosibl y gallai hynny niweidio twristiaeth yng nghefn gwlad hefyd.

Rwy'n aros i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflwyno eu hargymhellion, yn dilyn eu hymgynghoriad ar hyn. Rwy'n disgwyl hynny o fewn y deufis nesaf, yn ôl pob tebyg. Felly, ar hyn o bryd, ni allaf wneud sylwadau.

Iawn. Wel, rwy’n deall safbwynt Ysgrifennydd y Cabinet ar hynny. Ceir rhesymau amrywiol iawn dros y dirywiad mewn stociau pysgod yn ein hafonydd. Un ohonynt yw ysglyfaethu gan adar sy'n bwyta pysgod. Mae llawer iawn o dystiolaeth i'w chael bellach. Mae'r Ymddiriedolaeth Genweirio wedi cynhyrchu cronfa ddata, er enghraifft, o ysglyfaethwyr mewn mannau mewndirol. Mae'n debyg fod mulfrain, bellach, yn ffactor pwysig yn hyn o beth. Er mai adar y môr a ydynt yn y bôn, mae llawer ohonynt yn mynd â physgod o'n hafonydd a chredaf eu bod yn peri cryn fygythiad i eogiaid ifanc yn enwedig. Mae trwyddedau’n cael eu rhoi ar gyfer cael gwared ar ysglyfaethwyr, sy'n lleihau maint y broblem. Tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried ei gwneud yn haws i fod yn gymwys am y trwyddedau hyn. Bydd hyn yn ateb rhannol, o leiaf, i broblem gynyddol sydd gennym gyda'n hafonydd.

Unwaith eto, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i ddwyn i fy sylw, ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog dros yr Amgylchedd, godi'r mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod nesaf.

Ac mae'n debyg mai'r broblem nad yw'r rhan fwyaf o bobl am ei thrafod yw graddau llygredd afonydd. Gwn fod hwn yn fater llawer mwy na stociau pysgod yn unig. Rydym wedi cael sawl dadl yma am gynigion ar gyfer parthau perygl nitradau ac ati, ond er nad oes unrhyw un yn gwadu bod gennym broblem gyda llygredd, mae gweithredu gwirfoddol yn mynd i'r afael â'r broblem honno, i raddau helaeth. Rydym wedi tynnu sylw yn y gorffennol at y cynlluniau yn Sir Benfro sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae llygredd yn lladd mwy o lawer o eogiaid a sewin bob blwyddyn nag y byddai'r argymhellion a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer mesurau rheoli ar gamddefnyddio rhwydi a physgotwyr eogiaid a sewin môr yn eu hachub, ac felly mae hon yn broblem y dylid ei hystyried yn ei chyfanrwydd yn hytrach na'i phriodoli i'r naill achos dros un arall. Felly, wrth iddi ystyried cynigion Cyfoeth Naturiol Cymru, gobeithiaf y bydd yn cyflwyno elfen o gymesuredd i'r argymhellion a gyflwynwyd ganddynt. Oherwydd ceir ymdeimlad fod Cyfoeth Naturiol Cymru, yng Nghymru, yn cynnig rhywbeth sy'n llawer mwy llym na'r hyn a fydd yn digwydd yn Lloegr, yn benodol. Felly, gan ddychwelyd at yr hyn y buom yn ei drafod yn gynharach, yng nghwestiwn Simon Thomas, ynghylch trafodaethau gyda'ch swyddog cyfatebol yn Lloegr ynglŷn â materion amaethyddol, mae angen inni fod yn ymwybodol yng Nghymru o'r sefyllfa mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig a’r argymhellion ar gyfer gwella, sy'n cael eu cyflwyno gan Weinidogion eraill. Mae'n rhaid inni beidio â rhoi pysgotwyr yng Nghymru, yn arbennig, o dan anfantais ddiangen.

Credaf fod cymesuredd yn bwysig iawn mewn unrhyw gamau a gymerwch. Fe sonioch am weithredu gwirfoddol. Yn sicr, y rheswm pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum ar Barthau Perygl Nitradau oedd oherwydd, er nad wyf yn credu bod y mathau presennol o gynlluniau gwirfoddol wedi gweithio yn y ffordd y byddem yn dymuno iddynt weithio—ac rydym wedi gweld cryn dipyn o lygredd amaethyddol yn ein hafonydd, er enghraifft—rwy’n credu, os gallwch weithio gyda'r sector, fod hynny'n well o lawer na chyflwyno deddfwriaeth, a dyna pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum. Ond unwaith eto, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros yr Amgylchedd godi hyn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod rheolaidd nesaf.

Question 3: Mark Reckless is not in the Chamber to ask question 3. This is the second Member within three questions who has been absent. So, if I could request that business managers—and one, in particular, this afternoon—to ensure the attendance of Members who have declared an intention to ask questions in future, then I would appreciate that.

Question 4, therefore—David Melding.

Diolch. Mae mesuryddion deallus yn fater heb ei ddatganoli, ond rydym yn gweithio gyda Smart Energy GB ac Ofgem i sicrhau bod anghenion defnyddwyr Cymru yn cael eu hystyried wrth ddarparu mesuryddion deallus. O fewn y pwerau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, y ffordd fwyaf uniongyrchol y gallwn fynd i'r afael â thlodi tanwydd yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi.

Bythefnos yn ôl, roeddwn gyda Nwy Prydain yn trafod y broses o ddarparu mesuryddion deallus yng Nghymru; bellach, mae 47,000 wedi'u gosod mewn cartrefi yng Nghanol De Cymru. Maent yn rhan o'r ateb. Yn amlwg, fel defnyddiwr mwy deallus, gallwch gadw golwg ar effaith eich defnydd o ynni. Wrth gwrs, ynghyd â gwell inswleiddio, gall hynny fod yn ffactor allweddol wrth leihau tlodi tanwydd. Felly, hoffwn wybod sut y mae Llywodraeth Cymru, ynddi'i hun a chydag awdurdodau lleol, yn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o fanteision mesuryddion deallus. Er nad ydych yn uniongyrchol gyfrifol am y rhaglen, mae gwybodaeth yn y lle cyntaf yn wirioneddol hanfodol i ddefnyddwyr.

Ie, rwy'n cytuno'n llwyr. Er ei fod yn fater a gedwir yn ôl, mae fy swyddogion yn gweithio gyda Smart Meter GB. Yn amlwg, fe'u penodwyd gan Lywodraeth y DU i gyflwyno'r ymgyrch defnyddwyr—i hyrwyddo'r defnydd o fesuryddion deallus mewn adeiladau domestig ac annomestig.

Credaf mai'r un peth rwyf wedi'i ddysgu gan Smart Meter GB yw bod y mwyafrif helaeth o bobl sydd â mesurydd yn dod yn frwdfrydig iawn ynglŷn ag arbed ynni. Bydd y brwdfrydedd hwnnw'n parhau, gobeithio, felly credaf mai hwnnw yw'r peth mwyaf i mi ei ddysgu gan Smart Meter GB.

Ysgrifennydd y Cabinet, gall mesuryddion deallus fod yn offeryn hollbwysig i newid ymddygiad, gan ein galluogi i roi pris ar y golau sy'n cael ei adael ymlaen neu weld faint mae'n gostio i adael dyfais ar y modd segur. Fodd bynnag, gall mesuryddion deallus hŷn glymu cwsmeriaid at un cyflenwr gan eu bod yn ddiwerth wrth newid i gyflenwr newydd, ac yn aml, mae'n rhaid i gwsmeriaid dalu am fesurydd deallus newydd yn lle'r un twp. Mae Llywodraeth y DU wedi caniatáu i gwmnïau ynni barhau i osod mesuryddion cenhedlaeth gyntaf. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth all eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau mai dim ond mesuryddion manylebau technegol 2 ar gyfer offer mesur deallus y mae cwsmeriaid yng Nghymru yn eu derbyn?

Wel, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i godi gyda mi, ond yn sicr, byddaf yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn nodi eich sylwadau a sicrhau bod pobl yng Nghymru yn derbyn y mesuryddion mwyaf diweddar sydd ar gael.FootnoteLink

Mae Gweinidogion Cymru wedi rhoi gwybod i ddatblygwr y safle biomas eu bod yn ystyried ei gwneud yn ofynnol iddynt gyflwyno asesiad o'r effaith amgylcheddol ochr yn ochr â'u cais cynllunio sydd gerbron Cyngor Bro Morgannwg ar hyn o bryd. Bydd unrhyw sylwadau a wneir ganddynt yn cael eu hystyried cyn y gwneir penderfyniad terfynol.

Wel, rwy’n croesawu hynny. Credaf fod hynny'n dangos rhywfaint o gynnydd, ond a ydych hefyd yn croesawu, fel finnau, y datganiad ddoe gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ei bod yn ystyried sut y caiff trwyddedau amgylcheddol eu rhoi yng Nghymru gan Cyfoeth Naturiol Cymru? Mae hi wedi ysgrifennu at Cyfoeth Naturiol Cymru i ofyn iddynt ddangos sut y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cael ei rhoi ar waith mewn perthynas â'r broses drwyddedu amgylcheddol. Bydd trigolion y Barri a'r Fro yn croesawu hyn, gan eu bod yn teimlo bod eu pryderon a'u tystiolaeth ar yr effaith ar iechyd y cyhoedd ac effaith amgylcheddol llosgydd biomas y Barri, a adeiladwyd yng nghanol y Barri, yn agos at eu cartrefi, ysgolion, ysbytai a siopau, wedi cael eu hanwybyddu wrth roi trwydded.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n deall pryderon y trigolion a'r Aelod, ac yn cydnabod y rhan y mae’r Aelod wedi ei chwarae’n gwneud sylwadau ar y mater hwn ar ran ei hetholwyr.

O ran y cyhoeddiad gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, mae ein canllawiau yn Neddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ei gwneud yn glir fod y Ddeddf yn cynnig cyfleoedd i gyrff cyhoeddus ystyried sut y gellir cyflawni dyletswyddau mewn ffordd fwy integredig. Fodd bynnag, mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus fod yn hyderus fod eu dyletswyddau statudol perthnasol yn cael eu cyflawni yn erbyn y meini prawf yn y ddeddfwriaeth berthnasol.

Credaf ei bod yn deg dweud, ers imi gael fy ethol i'r sefydliad hwn, o safbwynt Bro Morgannwg, mai llosgydd y Barri, heb os, yw'r ymgyrch fwyaf wedi bod, ac ar draws y pleidiau gwleidyddol, hoffwn ychwanegu. Cymeradwyaf y gymuned o amgylch y llosgydd, a'r gymuned ehangach ym Mro Morgannwg, am y camau a gymerwyd ganddynt i ymladd yr ymgyrch hon. Ond mae yna broblem yn codi ynglŷn ag asesiadau o’r effaith amgylcheddol a'u haddasrwydd. A ydych wedi cael amser, ers ichi ddod yn Weinidog, i fynd i'r afael â'r sefyllfaoedd lle mae angen asesiadau o effaith amgylcheddol? A ydych yn credu bod y model y mae cyrff cyhoeddus yn enwedig, cyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru, yn ei ddilyn ar hyn o bryd yn addas at y diben, gan gofio sylw comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wrth gwrs? Ond yn y pen draw, chi fel Llywodraeth a fydd yn pennu'r paramedrau ar gyfer y canllawiau i gyrff os ydynt yn rhoi asesiadau o'r effaith amgylcheddol ar waith.

Diolch am eich cwestiwn. Gwn, hefyd, fod yr Aelod wedi bod yn uchel ei gloch mewn perthynas â'r mater hwn ac wedi gofyn nifer o gwestiynau o'r blaen ar ran trigolion ac etholwyr.

O ran yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, cyfeiria hyn at broses benodol i gydymffurfio â'r gyfarwyddeb AEA, felly pan fo'r AEA yn cael ei gymryd fel rhan o'r cais cynllunio, ac yn gweithredu fel ymgynghorai—[Anghlywadwy.]—mae'r pwynt amgylcheddol yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae'n rhywbeth a fydd yn amlwg yn cael ei ystyried yn ei gyfanrwydd hefyd.

Diolch. Dylai'r gostyngiad parhaus yn niferoedd draenogod mewn ardaloedd gwledig yn y DU, fel y nodwyd yn yr adroddiad, fod yn destun pryder i bob un ohonom. Bydd y canfyddiadau'n llywio'r broses o ddiweddaru'r cynllun gweithredu adfer natur i sicrhau ein bod yn cymryd camau priodol i gynorthwyo ein rhywogaethau sy’n wynebu’r perygl mwyaf, gan gynnwys draenogod.

Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol fod Undeb Amaethwyr Cymru wedi cyhoeddi datganiad mewn ymateb i'r adroddiad a ddywedai fod cyrff cadwraeth yn anwybyddu'r ffeithiau o ran effaith moch daear ar niferoedd draenogod. Ni allaf lai na meddwl tybed a oedd hwnnw'n ddatganiad gwleidyddol gyda'r nod o gyfiawnhau difa moch daear. Nid oedd Undeb Amaethwyr Cymru yn teimlo y dylai arferion ffermio gael y rhan fwyaf o'r bai am y gostyngiad yn niferoedd draenogod, er y toreth o waith ymchwil sy’n dangos mai amaethyddiaeth a rheoli tir sy’n cael yr effaith unigol fwyaf ar fywyd gwyllt, gydag 84 y cant o dir yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn i chi ystyried ac asesu goblygiadau'r datganiad hwn gan Undeb Amaethwyr Cymru, sy'n beio moch daear am y dirywiad, a hefyd i edrych ar y broses o roi'r newidiadau ar waith, fel y mae'r sefydliadau cadwraeth, sy'n sôn yn glir am blaladdwyr, yn ei ddymuno?

Nid wyf yn cytuno â honiadau Undeb Amaethwyr Cymru. Yn sicr, pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, ni chredaf mai dyna sy'n sefyll allan. Pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, mae'n nodi nifer o resymau pam fod draenogod yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac mae hynny'n cynnwys dwysáu amaethyddiaeth, colli cynefin, darnio, cael eu lladd ar y ffyrdd, yn ogystal ag ysglyfaethu. Mae draenogod yn ysglyfaeth naturiol i foch daear, ac maent yn osgoi safleoedd lle y ceir niferoedd uchel iawn o foch daear. A chredaf hefyd fod yr adroddiad yn datgan y gallant gydfodoli—hynny yw, gall moch daear a draenogod gydfodoli mewn llawer o ardaloedd. Felly, credaf fod angen inni ddeall y cynefin yn well.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n falch fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn. Mae hwn yn adroddiad rhagorol; mae'n werth ei ddarllen. Dysgais ambell i beth, er enghraifft y ffaith bod draenogod yn gaeafgysgu rhwng mis Tachwedd a chanol mis Mawrth, felly rydym ar ganol y cyfnod hwnnw o aeafgysgu ar hyn o bryd—beth oedd hynny ynglŷn ag Aelodau'r Cynulliad? [Chwerthin.] Roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn y Big Hedgehog Map, sy'n galluogi pobl i gofnodi ar-lein pan fyddant yn gweld draenog, er mwyn cyfrannu at waith ymchwil ar yr anifail. Sylwais, ym Mrynbuga, yn fy etholaeth i, mai dim ond wyth draenog a gofnodwyd. Felly, gobeithio y bydd hynny'n cynyddu gyda'r map hwn.

Gwn fod rhai mesurau diogelu cenedlaethol ac Ewropeaidd yn eu gwarchod, ond beth rydych yn ei wneud i roi cyhoeddusrwydd i ymgyrchoedd fel y Big Hedgehog Map, fel y gallwn ddeall ychydig yn fwy am yr anifail hwn a'i ddiogelu’n well yn y dyfodol?

Credaf ei fod yn ddefnyddiol iawn. Nid wyf wedi rhoi unrhyw gyhoeddusrwydd i hyn, felly rwyf innau hefyd yn falch iawn fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn heddiw.

Credaf hefyd y bydd adroddiadau fel hwn yn gymorth, ar ôl Brexit, pan fyddwn yn edrych ar ein rhaglenni ac ar sut y byddwn yn hybu bioamrywiaeth, er enghraifft. Felly, rwy'n falch iawn o gefnogi'r adroddiad hwn.

Fel yr hyrwyddwr ar ran draenogod, rwy’n croesawu—[Torri ar draws.] Mae diddordeb Aelodau eraill yn ein cyfeillion pigog yn galonogol iawn. [Chwerthin.]

Roeddwn yn bryderus wrth ddarllen, yn yr adroddiad gan yr Hedgehog Preservation Society, am ddirywiad draenogod mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig yng nghyswllt y defnydd o blaladdwyr. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod defnyddio data mawr a deallusrwydd artiffisial yn rhoi cyfle inni fod o gymorth yn y maes hwn? Drwy ddefnyddio'r technegau diweddaraf mewn amaethyddiaeth fanwl, gallwn raddnodi'n benodol faint o gemegion sy'n angenrheidiol wrth drin tir a chyfyngu ar gemegion a roddir yn y pridd, a bydd hynny'n arwain at effaith ganlyniadol fuddiol i ddraenogod. O gofio bod y Cynulliad Cenedlaethol wedi pleidleisio o blaid cyflwyno strategaeth gan y Llywodraeth ar amaethyddiaeth fanwl, a all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y cynnydd, os gwelwch yn dda?

Diolch. Yn sicr, Lee Waters yw'r hyrwyddwr draenogod. Gobeithiaf eich bod yn cofio mai chi oedd yr ail ddewis mewn gwirionedd, a fi oedd y cyntaf, ond penderfynais fod yn hyrwyddwr ar ran pob rhywogaeth. [Chwerthin.] Ond rydych yn hyrwyddwr gwych ar ran amaethyddiaeth fanwl hefyd, ac rydych yn fy mheledu’n aml â llawer o ymchwil da iawn a wnaed gennych yn y maes hwn.

Cyflwynwyd syniad gennym na fyddai gennym strategaeth benodol, ond yn amlwg, mae llawer iawn o waith y gallwn ei wneud mewn perthynas ag amaethyddiaeth fanwl, ac yn sicr ein polisi yw gostwng effaith plaladdwyr ar bobl, bywyd gwyllt a phlanhigion i'r lefel isaf bosibl, felly yn sicr, credaf y gellir defnyddio amaethyddiaeth fanwl yn y modd hwn. Unwaith eto, ar ôl Brexit, wrth inni gyflwyno ein polisi ffermio ar gyfer y dyfodol a'n holl bolisïau amgylcheddol eraill, credaf y bydd amaethyddiaeth fanwl yn gymorth mawr i ni.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r ffeithiau yn yr adroddiad yn glir iawn, sef mai pethau fel colli cynefin a ffermio dwys yw prif achos y gostyngiad. Gyda llaw, fy rhywogaeth i yw hebog Tonyrefail—mater arall yw hynny.

A gaf fi ddweud—? Un o'r pethau sy'n peri pryder i mi, fodd bynnag, yn natganiad Undeb Amaethwyr Cymru, yw'r ffaith bod ymgais, bron, i droi draenogod yn arfau fel y gellir eu beio am eu colledion o ganlyniad i foch daear; felly, defnyddio un rhywogaeth fel mecanwaith er mwyn ceisio ymosod ar rywogaeth arall, ac ati, ac mae'n rhaid i’n safbwynt arwain at ddifa moch daear, ac at amddiffyn draenogod eu hunain. Nid yw ymagwedd rannu a rheoli o'r math hwn yn dderbyniol.

Iawn, credaf fy mod wedi ateb eich cwestiwn, fwy neu lai, yn fy ateb i Joyce Watson. Credaf fod yr adroddiad yn dweud yn glir iawn pam fod draenogiaid yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac nid yw’n ganlyniad i un rheswm penodol yn unig. Rhoddais nifer o resymau ynglŷn â cholli cynefin, dwysáu amaethyddiaeth, er enghraifft, a hefyd lladd ar y ffyrdd. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn i bawb edrych ar yr adroddiad hwn yn ei gyfanrwydd, ac yn sicr, rwy'n anghytuno â'r hyn y mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi'i honni yma.

Diolch. Mae'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru yn parhau i dyfu ac i elwa'n sylweddol ar gyfres o raglenni Llywodraeth Cymru, gan gynnwys Cyswllt Ffermio a'r grantiau buddsoddi mewn busnesau bwyd. Roeddwn yn falch o gyhoeddi £3 miliwn o gyllid ar gyfer Sgiliau Bwyd Cymru yn y gynhadledd sgiliau bwyd a diod yng ngogledd Cymru ddydd Iau diwethaf.

Diolch am eich ateb. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl yr ystadegau diweddaraf, dim ond 5 y cant o gig oen Cymru sy'n cael ei fwyta yng Nghymru. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu cig oen Cymru yng Nghymru a'r DU yn ehangach?

Rydym yn gwneud llawer iawn i hybu cig oen Cymru. Felly, rwyf wedi cael trafodaethau gydag archfarchnadoedd penodol, er enghraifft. Felly, dros y misoedd diwethaf yn unig—y chwe mis diwethaf yn ôl pob tebyg—mae llawer o archfarchnadoedd, gan gynnwys Asda ac Aldi, wedi dechrau gwerthu cig oen Cymru. Roedd archfarchnadoedd eraill yn gwneud hynny eisoes, ac yn sicr yn y cyfnod cyn Dydd Gŵyl Dewi, credaf y byddwn yn gweld rhagor o archfarchnadoedd yn sicrhau bod cig oen Cymru ar eu silffoedd.

Mae cyfleoedd sylweddol ar gael i'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru, gan gynnwys gwell cydweithio o ran y gadwyn gyflenwi a gwelliannau effeithlonrwydd cysylltiedig. Yn wir, mae brand Cymru yn cynrychioli cynnyrch ffres o’r safon uchaf ag iddo flas gwych, ansawdd glaswelltir Cymru, traddodiad y fferm deuluol, ymrwymiad pawb yn y gadwyn gyflenwi a lleoliad y lladd-dai a chyfleusterau prosesu yn agos at y mannau cynhyrchu. Pa gyfarfodydd a faint o gyfarfodydd rydych wedi'u cael gyda chynrychiolwyr proseswyr a manwerthwyr yn ogystal â ffermwyr, o ystyried pwysigrwydd ymgysylltu â gweithredwyr ym mhob rhan o'r gadwyn gyflenwi mewn perthynas â'r materion hyn?

Rwyf wedi cael nifer sylweddol o gyfarfodydd gyda phob rhan o'r gadwyn fwyd—fel y dywedwch, nid yn unig gyda ffermwyr, ond gyda phroseswyr a chwmnïau penodol yn y gadwyn gyflenwi. Mae fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd o'r fath ar sail wythnosol, a soniais yn fy ateb cyntaf i Mandy Jones am y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd—unwaith eto, mae'r cyllid grant hwnnw yn cefnogi pobl yn y maes hwn.

I saw some recent reports that the red meat levy organisations in Britain were going to be sharing a fund of £2 million for marketing and research while a longer term solution to this saga of the red meat levy is resolved—at last, hopefully. I want to know because I have been raising this issue for many years. I’m sure you’re the fifth or the sixth Minister or Cabinet Secretary who’s been grappling with this injustice of the £1 million lost to the red meat sector annually because of the way that the levy is being run. So, when do you think, if this is a temporary measure, that we will have a once-and-for-all resolution to this injustice? And when, at last, will we see the red meat sector in Wales given the funding it deserves?

Ie, mae'n rhywbeth y mae arnom angen ateb parhaol yn ei gylch. Gobeithiaf y daw'r un dros dro yn un parhaol yn fuan iawn—o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, gobeithio. Dywedoch mai fi, fwy na thebyg, oedd y—credaf mai fi yw'r chweched Gweinidog â chyfrifoldeb, ac addewais i Dai Davies, cyn i'w gyfnod fel cadeirydd ddod i ben, y byddem yn datrys y mater. Fe lwyddasom ar sail dros dro, ond rydych yn llygad eich lle, mae'n rhywbeth sydd wedi bod o gwmpas ers gormod o amser ac mae angen ei ddatrys. Felly, byddaf yn parhau i gael trafodaethau ynglŷn â hyn gyda Gweinidogion eraill a gwn fod fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd ar lefel swyddogol hefyd.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ac yn ymgymryd ag amrywiaeth eang o waith i ddeall moroedd Cymru, gan gynnwys gwely'r môr. Rwyf wedi gweld â'm llygaid fy hun y gwaith academaidd rhagorol ym mhrifysgolion Aberystwyth a Bangor yn arbennig. Rydym yn parhau i ddatblygu dealltwriaeth dda o'n moroedd i alluogi datblygu cynaliadwy.

Mae arolygu a mapio gwely'r môr yn hanfodol bwysig i'n heconomi. Mae Iwerddon eisoes wedi rhoi camau ar waith ar hyn. Mae'r UE yn dechrau gwneud hynny bellach hefyd. Mae perygl y bydd Cymru a'r DU ar ei hôl hi yn hyn o beth. Llong ymchwil Prifysgol Bangor, y Prince Madog, yw'r llong ymchwil gwely'r môr fwyaf yn y DU sy'n eiddo i brifysgol, ac mae'n allweddol i'n heconomi ac i'r gwaith o reoli pysgodfeydd wrth inni edrych at y dyfodol. Ond ni fydd yn cael ei ariannu wedi 2020. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, felly, i sicrhau cyllid hanfodol a chynaliadwy yn y dyfodol, ac i ymgorffori ymchwil gwely'r môr mewn cynllun cenedlaethol strategol?

Rwy'n ymwybodol fod Prifysgol Bangor yn awyddus i nodi gwaith gwyddonol strategol ar gyfer y Prince Madog yn y dyfodol. Mae'n fater masnachol ar gyfer y prifysgolion a sefydliadau eraill yn y consortiwm, felly ni allaf roi unrhyw sylw pellach.

Fel hyrwyddwr y morlo llwyd, mae'r holl siarad ar greigiau Rhosili am adroddiadau cyflwr safle dangosol diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru ar ardaloedd morol gwarchodedig. Mae'n debyg eu bod wedi tynnu sylw at ddiffyg hyder wrth bennu statws nodweddion gwarchodedig fel riffiau islanwol, gydag adroddiadau fod rhai mewn statws cadwraethol anffafriol. Felly, yn sgil hynny, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gyllideb ychwanegol a ddyrannwyd i'r adran forol a physgodfeydd yn cael ei defnyddio i ariannu gwaith adfer a monitro mawr ei angen ar ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru, a chadw fy morloi llwyd yn hapus? Diolch.

Rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod morloi llwyd Dai Lloyd yn hapus. Ni allaf gadarnhau y bydd yr holl arian yn cael ei ddefnyddio at y diben hwnnw, ond rwy'n siŵr y bydd rhywfaint o'r arian yn mynd tuag at ddeall ein moroedd, ac wrth gwrs, yr ardaloedd morol gwarchodedig, sy'n bwysig iawn.

Gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y penderfyniad i ailagor y bysgodfa cregyn bylchog ym Mae Ceredigion wedi'i wneud i raddau helaeth ar sail y gwaith a wnaed gan Brifysgol Bangor ar gyflwr gwely'r môr, a dywedasoch bryd hynny, rwy'n credu, y byddech yn awyddus i gynnal gwaith monitro parhaus mewn perthynas â chyflwr gwely'r môr er mwyn sicrhau na fyddai'r broses o ailagor y bysgodfa’n cael effaith andwyol a'i bod, fel y dywedasoch yn awr, yn ddatblygu cynaliadwy o ran ein moroedd a gwely’r môr. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y sefyllfa bellach mewn perthynas â’r bysgodfa honno, ac yn sgil y cwestiwn cynharach a ofynnais ynglŷn â physgod cregyn yn gyffredinol ym moroedd Cymru, beth yw ein sefyllfa bellach o ran sicrhau y gall y bysgodfa honno fod yn gynaliadwy ac y gall ddiwallu anghenion yr amgylchedd naturiol hefyd?

Soniais mewn ateb cynharach, nid i chi, fy mod wedi cyfarfod â chymdeithas bysgodfeydd Cymru y bore yma ynghylch monitro, ac ar y sail na allwch blesio pawb drwy'r amser, gallwch ddychmygu bod eu barn hwy’n wahanol. Mae'r gwaith monitro yn parhau i fynd rhagddo, ond os yw'r Aelod yn fodlon, fe ysgrifennaf ato gyda'r sefyllfa benodol ar hyn o bryd.

Mae mannau gwyrdd a pharciau o ansawdd yn darparu cyfleoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden iach, yn cefnogi bioamrywiaeth ac yn cyfrannu at y gwaith o leihau perygl llifogydd a llygredd aer. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £27.8 miliwn o gyllid cyfalaf o 2017 i gefnogi'r gwaith o ddatblygu seilwaith gwyrdd dros gyfnod o bedair blynedd.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn eich bod wedi gallu siarad yn y digwyddiad ar fannau cymunedol a gynhaliwyd gennyf yr wythnos o'r blaen. Clywsom yn y digwyddiad sut y gall mynediad i fannau gwyrdd cymunedol helpu i wella iechyd, lles a ffyniant, er bod rhai o'r rhwystrau i berchnogaeth gymunedol wedi eu nodi hefyd. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'w gwneud yn haws i gymunedau, nid yn unig i gael mynediad i fannau gwyrdd, ond i gymryd perchnogaeth gyfreithiol arnynt?

Roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle i ymuno â chi yn y digwyddiad, ac roedd yn braf clywed gennych wedyn. Un o'r pethau a greodd argraff arnaf yn y digwyddiad y soniasom amdano oedd y berchnogaeth emosiynol ar eich mannau gwyrdd lleol, ond wedyn sut y daw hynny'n berchnogaeth wirioneddol. Ac rydych yn llygad eich lle fod mynediad i fannau gwyrdd yn arwain at fanteision iechyd, economaidd a chymdeithasol ehangach; nid rhywbeth da i'r amgylchedd yn unig yw hyn. Felly, mae trosglwyddo asedau cymunedol yn darparu cyfleoedd i'r gymuned berchnogi a rheoli mannau gwyrdd. Mae canllawiau ar gael gan Lywodraeth Cymru i ddarparu'r wybodaeth a'r offer i grwpiau cymunedol allu cymryd perchnogaeth ar y mannau hyn, ac mae gwybodaeth ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Bydd y gronfa cyfalaf seilwaith gwyrdd sy'n cael ei sefydlu ar hyn o bryd yn cynorthwyo a chefnogi grwpiau cymunedol i gymryd perchnogaeth ar fannau gwyrdd.

Weinidog, mae'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn argymell mwy o barthau 20 mya o amgylch mannau gwyrdd fel y gall plant gerdded, beicio a chwarae'n ddiogel, yn ogystal â gallu cyrraedd y mannau hynny’n fwy diogel. Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â'r diffyg mynediad i fannau gwyrdd ar gyfer plant sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Mae arnom angen cynllun gweithredu i sicrhau bod gan blant fynediad i feysydd chwarae diogel.

Yn sicr. Mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau pwysig iawn a dilys iawn. Nid yw mannau gwyrdd yn ymwneud â diogelwch yn unig; mae mannau gwyrdd yn cynorthwyo i leihau llygredd aer a llygredd sŵn hefyd. Credaf ein bod yn bwrw ymlaen â'n strategaeth ansawdd aer ar hyn o bryd, felly efallai fod hynny'n rhywbeth y gallem fynd ar ei drywydd a'i ystyried yn y dyfodol.

Diolch. Ddydd Llun, lansiais ymgynghoriad cyhoeddus ar ddrafft cwbl ddiwygiedig o 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i alinio â nodau a ffyrdd o weithio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau er eraill ar y ddogfen a'r cyfraniad y gall ei wneud i'r broses o greu lleoedd.

Ac rwy’n croesawu’r adolygiad hwnnw ochr yn ochr â'r cwestiwn a ofynnodd David Rowlands ar y cychwyn. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o fy nghefnogaeth i gynllunio datblygu strategol, a ddarperir yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015, i gynorthwyo i symud datblygiadau o'r ardaloedd gor-grynodedig o amgylch Caerdydd a'r M4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet, felly, gefnogi'r safbwynt fod angen i 'Polisi Cynllunio Cymru' adlewyrchu addasrwydd cynlluniau datblygu strategol yn hytrach na chynlluniau datblygu lleol, a bod angen i gynrychiolwyr etholedig awdurdodau lleol yn yr ardaloedd sydd wedi’u cynnwys mewn cynlluniau datblygu strategol weithio gyda'i gilydd a dangos eu cefnogaeth i ddatblygu cynaliadwy mwy gwasgaredig sy'n cyd-fynd â Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol?

Diolch. Gwn y bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sgyrsiau rhyngom fy mod yn awyddus iawn i weld cynlluniau datblygu strategol. Ysgrifennais at bob awdurdod lleol ym mis Rhagfyr, yn eu gwahodd i ystyried sut y gallent weithio gyda'i gilydd ar gynlluniau datblygu strategol. Rwyf wedi cael rhai ymatebion, ac ynghylch cynlluniau datblygu ar y cyd hefyd, er nad yw pawb wedi ysgrifennu'n ôl eto. Rwyf hefyd wedi eu hatgoffa o'r angen i gynyddu'r cyflenwad tai, gan bwysleisio bod yn rhaid i dai newydd gyfrannu at y gwaith o greu cymunedau cydlynus. Nid ydym yn dymuno gweld effeithiau annerbyniol ar seilwaith cymdeithasol, economaidd neu amgylcheddol.

Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ymddiheuro i chi ac i Ysgrifennydd y Cabinet am fethu fy nghwestiwn cynharach?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel hyrwyddwr yr ystlum pedol mwyaf, a allwch roi sicrwydd i mi y bydd yr ymgynghoriad hwn ar y polisi cynllunio newydd i Gymru yn rhoi digon o bwyslais ar amddiffyn rhywogaethau sydd mewn perygl heb atal unrhyw gynllunio angenrheidiol neu waith adnewyddu hen adeiladau? Ond mae angen inni edrych ar ôl ein ffrindiau llai o faint; nid oes ganddynt lais—mae angen inni fod yn llais iddynt.

Yn sicr, rwy'n cytuno â hynny, a hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei hymddiheuriad; mewn gwirionedd, cwestiwn i Weinidog yr amgylchedd ydoedd.

'Planning Policy Wales' in its draft form noted the concept of sustainable development has been broadened, of course, under the well-being of future generations Act, and there is now a requirement to improve the four aspects of well-being—economic, environmental, social and cultural. There are also seven well-being goals that the Act has brought forward to help to ensure that public bodies are working towards the same vision of a sustainable Wales. The Welsh language is one of those seven well-being goals under the Act, and is also part of the cultural aspect of well-being. Why, then, doesn’t the draft planning policy of the Welsh Government strengthen the responsibilities of local planning authorities as they consider the Welsh language as part of their planning decision making?

Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi edrych ar y nodyn cyngor technegol a oedd yn ymwneud yn benodol â'r iaith Gymraeg ac wedi ei gryfhau, ond rwy'n fwy na pharod i wrando ar unrhyw sylwadau sydd ganddi yn ei gylch—os teimlwch na chafodd ei atgyfnerthu mewn ffordd briodol yn eich tyb chi—wrth inni gynnal yr ymgynghoriad hwn ar bolisi cynllunio.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next questions are to the Cabinet Secretary for Finance, and the first question is from Russell George.

Mae strategaeth leoli'r Llywodraeth yn cynnal ein hymrwymiad i bresenoldeb Llywodraeth Cymru ledled Cymru, gan sicrhau ein bod yn optimeiddio effeithlonrwydd ein hystâd ac yn lleihau ein costau gweithredu a'n heffaith amgylcheddol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ers ei chreu, mae swyddfeydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru yn fy etholaeth i, ac mae rhywfaint o bryder wedi bod yn y gorffennol fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd yn groes i'w hymrwymiad i leoli staff Llywodraeth Cymru yn y Drenewydd. Yn 2015, cadarnhaodd yr Ysgrifennydd Parhaol ar y pryd, Syr Derek Jones, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bresenoldeb hirdymor yn y Drenewydd, y tu hwnt i Mawrth 2020. Nawr, mae rhai datblygiadau wedi bod ers hynny, ac mae'r adeilad a oedd yn eiddo i Lywodraeth Cymru ar y pryd wedi'i werthu. A allwch roi sicrwydd i mi fod hyn yn wir o hyd?

Yr hyn sydd gennyf i'w ddweud wrth yr Aelod yw bod yn rhaid i ni, mewn cyfnod lle mae cyllidebau o dan bwysau sylweddol iawn, adolygu ystâd Llywodraeth Cymru yn barhaus. Roedd gennym 75 eiddo yn 2010, ac mae gennym 28 eiddo bellach, ac mae hynny wedi rhyddhau arbedion sylweddol, sy'n ein galluogi i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig, fodd bynnag, i sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru bresenoldeb gwasgaredig, rhyng-gysylltiedig a hygyrch ledled Cymru.

The Welsh Government offices in Caernarfon are for sale, with the staff moving from the site to a leased site. Caernarfon has seen the loss of far more Welsh Government staff than the national average over the years. What I don't understand is how reducing the number of staff in an area such as Caernarfon is contributing to the economic development plans of the Government, a model of economic development, and I quote, 'which focuses on regions in order to tackle regional inequalities in terms of wealth and opportunities across Wales.' This week again, Plaid Cymru has published evidence that the south-east region is given three times as much capital investment per capita by the Welsh Government compared to some other regions—and that's evidence based on information gathered from your own Government.

Lywydd, mae'r Aelod yn gwbl iawn i barhau i ddadlau achos Caernarfon mewn perthynas â phresenoldeb Llywodraeth Cymru yno. Gallaf roi sicrwydd iddi nad yw'r newidiadau presennol o ran presenoldeb Llywodraeth Cymru yng Nghaernarfon yn gyfystyr â symud o Gaernarfon. Mae'n golygu symud i eiddo newydd arall yn y dref yn noc Caernarfon, ac mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu parhau â'i hymrwymiad i'w phresenoldeb yn y dref.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae cyfarfodydd diweddar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau’r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn fwy adeiladol nag o'r blaen. Fodd bynnag, mae'r mecanweithiau'n ddiffygiol o hyd o ran eu cynllun a’u cyflawniad. Mae angen cymryd camau pellach i sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu hystyried wrth lunio unrhyw berthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Efallai y byddai wedi bod yn fwy defnyddiol i mi ofyn am weithgarwch mewnol Llywodraeth y DU, oherwydd hyd y gwelaf, ni allant gytuno ymysg eu hunain ar hyn o bryd ar natur ein perthynas gyda'r UE yn y dyfodol, felly mae'n anodd iawn gweld sut y gallant siarad yn gall gyda'r gwledydd datganoledig ynglŷn â hynny. Rydym wedi clywed sawl tro, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y cloc yn tician bellach mewn perthynas â thrafodaethau'r UE, ac mae arnaf ofn fod amser yn ein herbyn bellach os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau ar gyfer Cymru a'r DU. O gofio nad yw Cyd-bwyllgor y Gweinidogion wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr, ac nad ydynt yn darparu mecanwaith ar gyfer yr ymgysylltu difrifol sydd ei angen mewn perthynas â'r materion hyn, ac yn sgil y dadansoddiadau cenedlaethol, rhanbarthol a sectorol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac rwy'n gobeithio cael golwg arnynt ryw dro y prynhawn yma, a ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cael siâp ar bethau fel y gall y gwledydd datganoledig gael cyfle priodol i gynllunio ar gyfer canlyniadau'r negodiadau hyn gyda'r Undeb Ewropeaidd?

Lywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod nad yw'r materion heriol iawn sydd dan sylw wrth drafod dyfodol y DU y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd yn elwa o gwbl o anallu Llywodraeth y DU i drefnu ei hun mewn ffordd bwrpasol a dibynadwy. Pan fydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau'r UE yn cyfarfod y tro nesaf, bydd yn cael ei gadeirio gan ei bumed cadeirydd yn y 15 mis ers ei sefydlu. Nid yw'n syndod nad ydym wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr pan ydym wedi cael newid arall yn y personél ar lefel uchaf y corff hwnnw. Felly, mae ymdrin â Llywodraeth y DU yn peri llawer o rwystredigaeth o ran y ffordd y maent yn cael trafferth darparu un llais cydlynol sy'n cynrychioli eu barn ynglŷn â'r pethau hyn, ac yna darparu'r math o arweiniad ymarferol y bydd ei angen wrth i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fanteisio ar bob cyfle posibl, serch hynny, i chwarae rhan adeiladol ym mhob fforwm y cawn wahoddiad iddo ac ym mhob ymwneud rhyngom a Llywodraeth y DU.

Un peth a wyddom, Ysgrifennydd y Cabinet, yw y bydd ôl troed gweithgarwch diplomyddol ar draws yr Undeb Ewropeaidd yn newid o'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad, ac maent yn darparu mwy o adnoddau i’w gweithgaredd. Yn amlwg, mae'n hanfodol fod yr ôl troed newydd hwnnw yn cydnabod y cyd-destun datganoledig y mae'r Deyrnas Unedig yn gweithredu ynddo, a hoffwn ddeall pa ryngweithio a wnaeth ei adran gyda'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad i sicrhau bod rôl gynrychioliadol Cymru o fewn yr ôl troed newydd yn cael ei chydnabod yn ddiplomyddol ac mor gryf â phosibl?

Lywydd, mae'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn cael ei chynrychioli o bryd i'w gilydd ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar y negodiadau Ewropeaidd, ac fel arfer caiff ei chynrychioli ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop. Mae hynny'n rhoi cyfle inni drafod y ffordd y bydd cynrychiolaeth ddiplomyddol yn cael ei threfnu ar ôl Brexit yn uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU. Rydym yn manteisio ar bob cyfle a gawn i sicrhau bod y cynrychiolwyr hynny’n ymwybodol o’r angen i bresenoldeb y DU fod yn wirioneddol gynrychioladol o'r Deyrnas Unedig gyfan, ac yn cynnig cymorth rheolaidd i Lywodraeth y DU er mwyn sicrhau, wrth iddi siarad ar ran y Deyrnas Unedig, ei bod yn ymwybodol o fuddiannau Cymru a'r cyfleoedd a fydd ar gael i Gymru ar ôl Brexit.

Mae Llywodraeth y DU wedi nodi y gallai fod yn barod i wrthdroi ei hymagwedd at y Bil Brexit wedi i bryderon dilys gael eu codi ynglŷn â San Steffan yn cipio pŵer, gan danseilio'r broses ddatganoli ac achosi argyfwng cyfansoddiadol. Nawr, mae Plaid Cymru yn croesawu'r tro pedol hwn a grybwyllwyd gan Lywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, gwelwn dro ar ôl tro na ellir ymddiried yn San Steffan i gadw ei haddewidion. A allwch gadarnhau pa un a ydych wedi clywed unrhyw sôn am wrthdroi polisi o’r fath, ac ymhellach, a allwch ddweud wrthym sut y bwriadwch sicrhau eu bod yn cadw at eu gair, ac a oes gennych gynllun wrth gefn pe baent yn torri eu haddewidion?

Cytunaf yn llwyr â Leanne Wood fod yn rhaid inni gael mwy na geiriau cadarnhaol gan Lywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae'n rhaid inni sicrhau eu bod yn cadw at yr addewidion a wnaethant, ac mae'n llygad ei lle wrth ddweud eu bod wedi gwneud addewidion clir iawn yn hyn o beth. Dywedodd Ysgrifennydd Gwladol yr Alban ar lawr Tŷ'r Cyffredin y byddai Llywodraeth y DU yn cyflwyno gwelliannau i unioni'r problemau yn y Bil ymadael yn ystod y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Cyffredin, ac ni ddigwyddodd hynny. Mae’r addewid wedi cael ei ailadrodd, fodd bynnag, ar bapur ac ar lafar, y bydd hyn yn digwydd bellach yn Nhŷ'r Arglwyddi.

Bydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu ymagwedd ddeuol yn hyn o beth. Byddwn yn gweithio gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban, lle mae gennym gyfleoedd o fewn y trafodaethau gyda Llywodraeth y DU i bwyso arnynt i gyflwyno gwelliant y gallem ei gefnogi, ac a allai arwain at gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Ond nid ydym wedi gweld unrhyw destun eto a fyddai'n rhoi sicrwydd inni y byddai hynny'n digwydd, a thra nad yw ar gael i ni, byddwn yn mynd ar drywydd gwelliannau yn Nhŷ'r Arglwyddi. Roedd yn braf iawn gweld yr Arglwydd Dafydd Wigley mewn sesiwn friffio a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban ar y cyd yn Nhŷ'r Arglwyddi bythefnos yn ôl. Roedd cryn ddiddordeb, Lywydd, ymhlith arglwyddi o bob plaid ac aelodau’r meinciau croes, yn yr achos a wnaethom ar y cyd ynghylch natur ddiffygiol y Bil ymadael a pham y bydd angen ei ddiwygio. Os na allwn gytuno ar welliant gyda Llywodraeth y DU, byddwn yn mynd ar drywydd ein gwelliant ein hunain yn Nhŷ'r Arglwyddi, a byddwn yn ceisio trechu'r Llywodraeth fel y gallwn ddiwygio'r Bil yn y modd angenrheidiol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae trafodaethau rhynglywodraethol yn amlwg yn hanfodol os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau i Gymru, yn arbennig ar gyfer diwydiant. Fe fyddwch yn gwybod bod fy etholaeth i’n gartref i ardal fenter Glannau Dyfrdwy, ac yn gartref i lawer o gwmnïau, gan gynnwys Airbus a Toyota. Mae fy etholwyr yn dibynnu ar nifer o gwmnïau fel hyn, a rhai fel Tata Steel, am eu bywoliaeth a bywoliaeth eu plant. Gan fy mod wedi gweithio ar ystâd ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy, rwyf innau’n gwybod pa mor bwysig yw hyn hefyd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i mi fod y Llywodraeth hon yn gwneud pob ymdrech i wneud yn siŵr fod Llywodraeth y DU yn sicrhau'r fargen orau ar gyfer fy ardal a'r diwydiannau rydym yn dibynnu arnynt?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol—y cyntaf, rwy'n siŵr, o lawer y bydd yn eu gofyn i gynrychioli buddiannau hanfodol ei etholaeth? Ac mae'n llygad ei le yn tynnu sylw at y ffaith bod gan Lannau Dyfrdwy gyfres o ddiwydiannau mawr sy'n dibynnu ar ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd am eu llwyddiant a'u ffordd bresennol o weithredu. Felly, rydym yn pwysleisio, fel y gwnawn bob amser ar Lywodraeth y DU, yr angen hanfodol i gael mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, fel nad yw Airbus, er enghraifft, sy'n dibynnu ar y gallu i symud nwyddau ledled yr Undeb Ewropeaidd mewn modd di-dariff, yn cael eu rhwystro yn eu gallu i wneud hyn yn y dyfodol ac fel nad yw'n arwain at gwestiynau ynglŷn ag ai Cymru yw'r lle gorau ar gyfer y cwmni hwnnw yn y dyfodol. Nid yn unig y mae Airbus yn dibynnu ar allu i symud nwyddau’n rhydd, mae'n dibynnu ar allu pobl i symud yn rhydd hefyd—gallu pobl sy'n gweithredu ar draws ôl troed y cwmni hwnnw i symud i mewn ac allan o Gymru ar berwyl busnes y cwmni. Rydym yn gwneud y pwyntiau hyn yn rheolaidd ac yn benodol i Weinidogion y DU, ac mae’n braf iawn cael cefnogaeth yr Aelod y prynhawn yma gyda'n hymdrechion i wneud hynny.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Thank you, Llywydd. According to the 'Wales procurement policy statement', public procurement, when used effectively, is

'a strategic tool to deliver economic benefit to the people of Wales.'

It’s no surprise, therefore, that the Government, as you note in your economic strategy ‘Prosperity for All’, published just recently, is endeavouring to increase the level of Welsh purchasing in the public sector in order to create jobs and help businesses in Wales. So, may I ask whether the percentage of Welsh purchasing in the public sector that you’re directly responsible for is increasing or decreasing?

Well, in general, it’s increasing, Llywydd.

Well, I can tell the Cabinet Secretary that’s not the case and it’s going down. In 2015-16, in that financial year, 41 per cent of health service procurement was made in Wales, according to your statistics, but, by the following year, the percentage had fallen to 39 per cent. In response to an inquiry by the Public Accounts Committee recently, the Welsh Government stated that you were trying to lead by example. But, since 2015-16, the percentage of Welsh purchasing by the Welsh Government itself has fallen from 44 per cent to 41 per cent in that year—the most recent year. So, can the Welsh Government set a specific target for the level of Welsh procurement by the Welsh Government and the health service, and put it, for example, on an equal level with local government, which is succeeding in reaching a level of 59 per cent of expenditure remaining in Wales? If you were to do that, that would lead, immediately, to an additional £400 million of expenditure through businesses in Wales.

Gadewch i mi ddweud hyn wrth yr Aelod, Lywydd: nid oes unrhyw wahaniaeth o gwbl rhyngom o ran ein huchelgais i weld canran y gwariant ar gaffael cyhoeddus yng Nghymru sy'n mynd i gwmnïau Cymreig yn tyfu ac yn tyfu ar draws y gwahanol gyfleoedd sydd yno. Rydym yn adolygu dyfodol y polisi caffael yng Nghymru, yn enwedig yng ngoleuni Brexit, i weld a fydd mwy o gyfleoedd i wneud hynny yn y dyfodol. Rwy'n fwy na pharod i ofyn i'r grŵp o bobl sy'n gyfrifol am hynny, a'r grŵp rhanddeiliaid sy'n eu cynorthwyo, i edrych a fyddai targedau yn gymorth yn y broses honno. Mae ganddynt ran i'w chwarae, o bosibl, ond gwyddom eu bod yn gallu ystumio pethau hefyd. Felly, buaswn eisiau gwneud yn siŵr fod y syniad wedi cael ei ystyried yn drwyadl. Pe baent yn dod i'r casgliad ei bod yn ffordd ddefnyddiol o wella'r sefyllfa, yna dyna'n union rydym yn ceisio'i wneud, felly buaswn, wrth gwrs, yn ystyried y cyngor hwnnw'n ddifrifol iawn.

Well, I would suggest that it would be at least beneficial to have a target so that the level increases, rather than decreases, as is happening at the moment.

Let's turn to another question that Siân Gwenllian alluded to, namely the level of regional investment. In 'Prosperity for All', the Government outlines its aspiration to ensure that every part of Wales benefits from investment and economic growth, but the figures published recently by yourselves demonstrate that spending per capita on infrastructure, for example, next year in south-east Wales is going to be twice as much as it is in north Wales and three times as much per capita as mid and west Wales. This inequality is disgraceful. It is entirely contrary to the claimed strategy of 'Prosperity for All'. Perhaps that should be renamed in light of this information. Now, would the Government commit to ensuring that the remit letter of the national infrastructure commission for Wales includes a commitment to ensuring more equal investment by the Welsh Government across Wales?

Lywydd, nid daearyddiaeth yw’r egwyddor sy’n pennu ein rhaglen gyfalaf. Yr egwyddor sy’n pennu yw'r gwerth gorau am y buddsoddiadau rydym yn eu gwneud, ac mae buddsoddiadau gwerth gorau yn digwydd ledled Cymru ac mae'r cyfrannau o wariant cyfalaf mewn gwahanol rannau o Gymru yn newid dros amser, wrth i brosiectau gwahanol ddod i'r amlwg. Nid oes un rhan o Gymru yn cael ei gadael allan o'n rhaglen gyfalaf a byddwn yn parhau i fuddsoddi ar draws Cymru, ond nid ar sail ddaearyddol, nid ar y sail ein bod yn dweud bod yn rhaid i bawb gael yr un lefel o fuddsoddiad, oherwydd mae gan wahanol rannau o Gymru wahanol fathau o anghenion, a bydd y rhain yn newid dros amser, ac mae'n llawer pwysicach ein bod yn cydlynu gwariant cyfalaf yn ôl yr angen a gwerth gorau na'n bod yn glynu’n syml at ddaearyddiaeth.

Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Cyfeiriaf Ysgrifennydd y Cabinet at y cwestiynau a ofynnwyd eisoes gan yr Aelod blaenorol. Dyna'r broblem gyda dod yn ail, ynte, ond dyna ni—nid yn wleidyddol, hynny yw, yn y drefn heddiw rwy’n ei feddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae caffael yn amlwg ar wefusau'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad yn sgil cwymp Carillion, ac fe gafodd hwnnw effaith amlwg ar brosiectau a gwasanaethau ledled y DU, ond hefyd, i raddau llai, yng Nghymru. Mae Capita, y cwmni contractio gwaith allanol, hefyd wedi cyhoeddi eu bod yn cael anhawster yn ariannol. Pa asesiad rydych wedi'i wneud o ymwneud Llywodraeth Cymru â Capita mewn perthynas â graddau'r contractau gyda hwy a'ch asesiad o'r risg a achosir gan y cytundebau hynny?

Lywydd, rydym yn gweithio'n ofalus gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â Carillion a Capita. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau nad ydynt yn sefydlu tîm gyda Capita yn y ffordd a wnaethant gyda Carillion, ond eu bod yn parhau i fonitro Capita yn agos iawn, ac mae Swyddfa'r Cabinet yn ymgysylltu'n agos â Capita i fynd i'r afael â rhai o'r problemau sylfaenol y mae'r cwmni yn eu hwynebu. Rydym wedi llunio trosolwg o wariant a'r gwasanaethau a ddarperir gan Capita yng Nghymru, ac rydym wedi rhannu hynny gyda Swyddfa'r Cabinet fel bod modd i’r ymdrechion y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud yn y maes gael eu llywio'n llawn o gwmpas anghenion Cymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi gofyn nifer o gwestiynau ysgrifenedig i Lywodraeth Cymru—rhai i chi, rhai i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth Cymru wedi llofnodi pum contract gyda Capita ar gyfer darparu gwasanaethau yng Nghymru. Deallaf hefyd nad oes unrhyw drafodaethau sylweddol wedi bod gyda Capita o fewn y chwe mis diwethaf. A ydych yn credu y byddai'n ddoeth i Lywodraeth Cymru ymgysylltu ychydig mwy gyda Capita ar hyn o bryd? Rwy'n derbyn bod dimensiwn DU i hyn hefyd—ond er mwyn gwneud yn siŵr fod y risg yn cael ei lliniaru gymaint â phosibl.

Gallaf sicrhau'r Aelod fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu i wneud yn siŵr fod unrhyw gysylltiad yng Nghymru â Capita yn cael ei ddeall yn llawn, a lle byddai trafodaethau uniongyrchol gyda'r cwmni yn ddefnyddiol i reoli'r sefyllfa y maent yn ei hwynebu, byddem yn sicr yn agored i hynny. Nid yw Capita yn yr un sefyllfa â Carillion, cyn belled ag y gwyddom, ac mae'n bwysig ein bod yn cynnal ein perthynas â hwy mewn ffordd nad yw'n arwain at ofnau diangen heb ffeithiau’n sail iddynt.

Rwy'n gwerthfawrogi ateb Ysgrifennydd y Cabinet i'r cwestiwn hwnnw. Wrth ofyn y cwestiwn, rwy'n ymwybodol fod yna wahaniaethau mawr, ond eto'i gyd rwy'n credu bod angen craffu ar y meysydd hynny. Mae Adam Price eisoes wedi crybwyll beirniadaeth Swyddfa Archwilio Cymru o weithdrefnau caffael diweddar. Mae eu cylch gwaith yma, yn amlwg, ond mae diffygion wedi bod gyda gweithdrefnau caffael ar draws y DU yn ogystal. Rwy'n credu eich bod wedi sôn am yr adolygiad parhaus mewn ateb i gwestiwn cynharach gan Adam. A allech roi mwy o fanylion i ni am yr adolygiad hwnnw, cyrhaeddiad yr adolygiad hwnnw, pa bryd rydych yn disgwyl i’r adroddiad gael ei gyflwyno, a newidiadau posibl y gellid eu gwneud, fel y gallwn sicrhau bod gweithdrefnau caffael Llywodraeth Cymru mor gadarn â phosibl?

Wel, Lywydd, mae'r adolygiad yn mynd rhagddo ers peth amser. Rwy’n disgwyl iddo ddod i ben yn ystod y flwyddyn galendr hon, yn ogystal â'r gwaith a wneir ar yr adolygiad o fewn Llywodraeth Cymru. Bydd yn cael ei oruchwylio gan grŵp rhanddeiliaid, a fydd yn cael effaith sylweddol arno, a bydd y grŵp rhanddeiliaid hwnnw'n cynnwys y sefydliadau sy’n brif ddefnyddwyr y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Ond rwyf hefyd yn disgwyl y bydd yr adolygiad yn ystyried adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru ar gaffael cyhoeddus a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ac rwyf hefyd yn croesawu ymchwiliad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i gaffael yng Nghymru. Ac unwaith eto, rwy'n disgwyl y bydd casgliadau'r ymchwiliad hwnnw yn rhan o'r deunydd y bydd yr adolygiad yn ei ystyried wrth ddod i'w gasgliadau.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Rwy'n llawn gymeradwyo'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach wrth feirniadu Llywodraeth y DU a'r dryswch sydd i’w weld yn y Cabinet mewn perthynas â'i bolisi Brexit, yn bennaf oherwydd gweithgareddau rhai a ymgyrchodd yn gadarn dros aros yn yr UE fel Canghellor y Trysorlys sy'n ymddangos fel pe bai’n ceisio tanseilio'r broses gyfan yn rheolaidd. Ond wrth gwrs, gallai Llywodraeth Cymru helpu i gael y canlyniad gorau posibl o'r trafodaethau Brexit hyn pe bai'n barod i gydnabod mai'r ffordd orau o osgoi 'dim bargen' yw drwy baratoi ar ei gyfer, a'i gwneud yn glir ein bod yn gallu ymdopi â'r canlyniadau. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn o adroddiad y pwyllgor materion allanol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n gwneud nifer o argymhellion. Yn benodol, dywedodd fod ar Gymru angen

arweiniad cryfach gan Lywodraeth Cymru o ran sut y dylent fod yn paratoi ar gyfer Brexit

a bod sectorau a sefydliadau yn troi at Lywodraeth Cymru am arweiniad, ac mae’n hanfodol eu bod yn gallu dechrau gwneud eu cynlluniau eu hunain ar gyfer bywyd y tu allan i'r UE. Mae hyn wedi cael ei fynegi yn y ffordd fwyaf amhleidiol sy’n bosibl. Ac rwy'n ceisio gwneud hynny fy hun yn y cwestiwn hwn—annog a phwyso ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu safbwynt optimistaidd ynghylch y canlyniad y tu hwnt i Brexit. Hyd yn oed os na cheir bargen, bydd cyfleoedd yno, yn ogystal â heriau, a dylem roi sylw i'r rheini yn hytrach na rhygnu am y pethau negyddol byth a beunydd.

Wel, Lywydd, hyd yn oed wrth geisio ymateb i gywair y cwestiwn hwnnw, ni allaf osgoi dweud wrth yr Aelod fy mod yn anghytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd. Bydd canlyniad 'dim bargen' yn dilyn Brexit yn drychinebus i Gymru, ac nid oes unrhyw baratoi ar gyfer 'dim bargen'. Ac un o'r rhesymau pam fy mod bob amser yn dweud hynny yw oherwydd ei bod hi’n bwysig iawn ymwrthod â'r syniad bod 'dim bargen' yn ddim ond un digwyddiad arall y gallwch baratoi ar ei gyfer. Nid yw normaleiddio 'dim bargen' o fudd i neb yma yng Nghymru. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i baratoi ar gyfer yr holl ganlyniadau gwahanol posibl a all ddeillio o negodi. Bob tro rwy'n siarad â Gweinidogion y DU, maent yn pwysleisio’n bendant nad 'dim bargen' yw’r hyn y maent yn ei geisio, ac rwy'n eu cefnogi'n llawn yn yr uchelgais hwnnw.

Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod Llywodraeth Prydain yn gwneud ei gorau i sicrhau bargen gyda'r UE. Yr unig bobl sy'n chwarae gêm galed yn hyn i gyd yw'r Comisiwn Ewropeaidd eu hunain. Mae hyn yn rhan hanfodol o strategaeth negodi Monsieur Barnier, a byddai Michel Barnier wrth ei fodd yn clywed yr ymateb y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei roi i mi. Dyna'n union y mae eisiau i bobl y wlad hon ei ddweud—i ddangos, felly, y bydd y pwysau ar wneud yr hyn y mae'r UE ei eisiau yn hytrach na'r hyn y mae Llywodraeth Prydain ei eisiau. Wrth gwrs ein bod eisiau bargen masnach rydd gyda'r UE; byddem yn wallgof pe na byddem eisiau hynny ac mae pawb sydd ag unrhyw synnwyr cyffredin yn pwyso am hynny. Ond ni fydd dweud 'Beth y mae'r UE ei eisiau o hyn' o hyd yn helpu ein safbwynt negodi. Felly, rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, ar ran Llywodraeth Cymru, nid yn unig i ganolbwyntio ar y pethau negyddol a fydd yn digwydd os na fydd unrhyw fargen, oherwydd os na fydd bargen, ni fydd hynny o ganlyniad i ymdrechion Llywodraeth Prydain, bydd hynny oherwydd bod yr UE wedi rhoi ei flaenoriaethau gwleidyddol ei hun o flaen synnwyr cyffredin economaidd.

Lywydd, rwyf wedi colli cyfrif ar y nifer o weithiau rwyf wedi clywed yr Aelod yn rhoi sicrwydd i ni yn y Siambr y byddai'n hawdd cael bargen oherwydd y byddai gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen a phawb arall yn yr Undeb Ewropeaidd mor daer i gael bargen fel y byddai'n bosibl cael un heb lawer o ymdrech o gwbl. Rwy'n ei gweld yn anodd iawn cysoni ei safbwyntiau yn y cyswllt hwnnw â'i awgrym y prynhawn yma fod y Comisiwn yn benderfynol, rywsut, o beidio â tharo bargen. Ni fyddwn yn cael bargen os ydym yn ystyried y Comisiwn a'r Undeb Ewropeaidd fel gelynion yn hyn oll. Mae gennym ddiddordeb ar y cyd mewn cael bargen, a chael y fargen orau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi nodi beth y credwn fyddai'r fargen orau. Ac nid yw rhagdybio’n syml ein bod yn brwydro yn erbyn ein gilydd, lle bydd canlyniad da i un yn ganlyniad gwael i’r llall, yn ffordd o sicrhau’r manteision gorau i Gymru yn fy marn i.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod nad wyf yn gweld hyn fel gêm swm sero lle mae Prydain yn elwa ar draul yr UE. Rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod bargen masnach rydd er budd y ddwy ochr, ac mewn gwirionedd, yn llawer mwy o fudd i'r UE, ar un ystyr, nag i’r DU oherwydd bod gennym ddiffyg masnach anferth o tua £80 biliwn y flwyddyn gyda'r UE. Ac o ran gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen, mae gennym ddiffyg masnach o €36 biliwn gyda'r Almaen. Wrth gwrs, mae'n sicr er budd cynhyrchwyr ceir yr Almaen ein bod yn taro bargen gyda hwy, oherwydd rydym yn prynu un o bob saith o'r holl geir a gynhyrchir yn yr Almaen. Ond os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn mynnu dweud 'O, wel, mae angen i ni ildio popeth y mae'r UE ei eisiau gennym er mwyn cael bargen masnach rydd', dyna'r ffordd orau i sicrhau nad ydym yn cael un.

Wel, rwy'n gwrthod iaith ildio popeth a'r dull y mae’r Aelod yn ei awgrymu. Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi'r math o fargen rydym yn credu ei bod er budd gorau pobl a busnesau Cymru: bargen lle mae gennym fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, lle byddwn yn parhau mewn undeb dollau, lle bydd busnesau Cymru, gwasanaethau cyhoeddus Cymru a sefydliadau ymchwil Cymreig yn gallu parhau i recriwtio pobl rydym wedi bod yn ddigon ffodus i'w denu i wneud eu dyfodol yma yng Nghymru, lle bydd dinasyddion Cymru yn parhau i fwynhau'r amddiffyniadau y maent wedi'u cael drwy'r Undeb Ewropeaidd, fel dinasyddion, fel gweithwyr, fel defnyddwyr, ac ym maes hawliau dynol hefyd. Mae yna farn gadarnhaol ynghylch y math o fargen rydym ei hangen gyda'r Undeb Ewropeaidd, un y credwn y byddai'n caniatáu i fusnesau Cymru a swyddi Cymru barhau i ffynnu ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n credu mai dyna'r math o iaith sydd o fwyaf o gymorth i ni wrth geisio dylanwadu ar Lywodraeth y DU ac ar y Comisiwn wrth i’r negodiadau tra phwysig hyn gael eu cynnal.

May I thank the Member very much for the question? This Act ensures that public bodies in Wales take account of our long-term well-being. 'Planning Policy Wales' is to be revised in light of the Act. It will be a material consideration for decisions made by the Secretary of State in electricity infrastructure matters.

Thank you for that response. You refer to public bodies in Wales and the duties placed upon them, but, of course, there are other bodies that are public, or quasi-public, or have links to the public sector and operate in Wales and have a real impact on us. The National Grid intends to build a new electricity connection across Anglesey with the cost beingthe main, if not the only, factor in deciding what kind of connection that will be. What they intend to do, therefore, is to go for the cheapest possible option, which is pylons above ground rather than undergrounding, or placing cables underwater, which is what we in Anglesey would want to see. Going underwater or underground would safeguard the interests of Ynys Môn now and for future generations, and we do have a Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 here in Wales. Now, you're the Cabinet Secretary with responsibility for the implementation of that Act. Are you willing to give a commitment that you will work with me and others as campaigners against pylons to urge the National Grid, Ofgem and the UK Government, who will ultimately make the decision, to ensure that this connection plan can only happen in accordance with the principles of this important piece of legislation passed in this place?

Thank you very much, Rhun ap Iorwerth, for what you said. I know of the work that you have done in the context of the island on this issue. We as a Government are working more closely with the local councils on the issues that he has alluded to. Now, I was pleased to see the statement from the National Grid. So, they have made a statement on well-being, where they state, in the context of the Act,

Er nad yw'r rhain yn cyflwyno gofynion penodol ar y Grid Cenedlaethol neu ddatblygiad llinellau trosglwyddo newydd, mae'r Grid Cenedlaethol yn credu bod amcanion y Ddeddf yn bwysig ac yn haeddu ystyriaeth.

Felly, mae'r Grid Cenedlaethol yn cydnabod effaith y Ddeddf i raddau. Mae'r Ddeddf yn rhwymol o ran y cyngor lleol. Bydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn cael ei ddylanwadu ganddi. Rwy'n clywed, wrth gwrs, yr hyn a ddywed yr Aelod am danddaearu a gosod peilonau uwchben y ddaear, a thanddaearu yw dewis cyntaf Llywodraeth Cymru, ond bydd angen cynnal trafodaethau, a bydd yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn rhan ohonynt wrth i ni geisio sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i’r ynys tra'n lliniaru effeithiau'r datblygiadau hyn.

Ddydd Iau diwethaf, ymwelodd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau â bwrdd ardal fenter Ynys Môn a chyfarfuom â chynrychiolwyr y bwrdd—cyngor Ynys Môn, Menter Môn, y trydydd sector, busnesau ac addysg—a dywedasant wrthym pa mor bwysig yw'r seilwaith trosglwyddo trydan sylweddol, nid yn unig i ddatblygu'r Wylfa Newydd, yr orsaf bŵer niwclear newydd, ond i ehangu porthladd Caergybi, argymhellion ar gyfer gwaith newydd i gynhyrchu ynni'r llanw ar y môr, ac yn y blaen. Pa ymgysylltiad rydych yn ei gael, felly, â bwrdd ardal fenter Ynys Môn i gael cyngor ar seilwaith trafnidiaeth trydan cynaliadwy yn y dyfodol, a sut y byddwch yn sicrhau bod y sianeli cyfathrebu hynny'n aros ar agor yn y dyfodol yn dilyn y cyhoeddiad y bore yma y bydd bwrdd ardal fenter Ynys Môn yn cael ei uno ag un Eryri?

Wel, Lywydd, yn y bôn, materion ar gyfer fy nghyd-Aelod, Ken Skates, yw'r rhain yn hytrach na materion i mi fel Gweinidog cyllid, ond cytunaf gyda'r hyn a ddywedodd yr Aelod ynglŷn â'r angen am seilwaith trydan effeithlon a dibynadwy, nid yn unig ar gyfer datblygiad y Wylfa Newydd, ond ar gyfer agenda ehangach Ynys Môn fel ynys ynni. Gallaf ei sicrhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â'r buddiannau hanfodol ar yr ynys mewn perthynas â'r mater hwn a byddaf yn sicrhau fy mod yn tynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth at ei gwestiwn.

Rydym yn datblygu gweithrediad manwl cronfa bontio’r UE mewn partneriaeth â busnesau yng Nghymru, gwasanaethau cyhoeddus a sefydliadau allweddol eraill, i'w helpu i baratoi ar gyfer Brexit. Roedd trafodaethau ynghylch telerau ac amodau posibl y gronfa yn eitem bwysig ar yr agenda yr wythnos diwethaf yng nghyfarfod y grŵp cynghori ar Ewrop.

Wel, rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf hefyd yn croesawu ymgysylltiad rhagweithiol Llywodraeth Cymru i sicrhau dyfodol Cymru, nid yn unig gyda chyhoeddi cronfa bontio yr UE sy’n werth £50 miliwn, ond hefyd y buddsoddiad rhanbarthol a'r cynlluniau materion masnach. Rwyf hefyd yn falch iawn o fod yn rhan o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, sy'n darparu gwaith craffu adeiladol ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ystod trafodaethau Brexit. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, yr wythnos ddiwethaf, gofynnais, yn rhinwedd fy swydd fel aelod o'r pwyllgor hwnnw, am gael gweld y ddogfen, yr honnir iddi gael ei datgelu'n answyddogol, ar effaith Brexit ar yr economi. Gofynnwyd i ni fynd i adeilad Llywodraeth y DU ar wahân, nid ar ystâd y Cynulliad, a gwneud apwyntiad o ddetholiad o slotiau amser cyfyngedig a phenodol iawn er mwyn mynd i ystafell ddarllen wedi'i gwarchod. Deallaf fod gan y pwyllgorau Brexit yn y Senedd fynediad llawn at yr adroddiad hwn. Ni all hyn fod yn iawn. Nid yw estyniadau y tu hwnt i'r wythnos hon yn dderbyniol nac yn gyfleus. Rwy'n gwneud amser ar gyfer hyn yfory, ac mae’n mynd i fod yn eithriadol o anghyfleus. Dylid gwneud yr adroddiad yn gyhoeddus, nid yn unig ar ein cyfer ni, ond ar gyfer ein hetholwyr a'n rhanddeiliaid.

Ond yr hyn sy'n fwy pwysig yw'r hyn a ddywed yr adroddiad, ac rwy'n deall bod y dadansoddiad swyddogol hwn gan Lywodraeth y DU yn dangos y byddai Cymru'n dioddef gostyngiad o 9.5 y cant i gynnyrch domestig gros pe bai'r DU yn gadael yr UE heb fargen. At hynny, mae'r astudiaeth hefyd yn dangos y byddai Cymru yn dioddef gostyngiad o 5.5 y cant yn y cynnyrch domestig gros hyd yn oed pe bai'r DU yn gadael yr UE gyda bargen masnach rydd, ac y byddai gostyngiad o 1.5 y cant pe bai'r wlad yn aros yn y farchnad sengl. Deellir y bydd y colledion disgwyliedig yn para am gyfnod o 15 mlynedd. Felly, o ystyried y senarios twf isel hyn, yn ogystal â'r ansicrwydd cyfredol mewn perthynas â thelerau'r cyfnod pontio, a yw hyn wedi effeithio ar eich cynlluniau a'ch trefniadau ar gyfer cronfa bontio yr UE Llywodraeth Cymru?

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd. Cawsom gwestiynau cynharach y prynhawn yma, Lywydd, am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn trefnu ei hun mewn perthynas â mater Brexit. Byddai'r stori druenus am fynediad i’r Aelodau at adroddiadau yr honnir iddynt gael eu datgelu'n answyddogol wedi cywilyddio Clochemerle, heb sôn am Lywodraeth y DU. Rhannaf farn Anna Soubry, fy hun. [Torri ar draws.] Rhannaf farn Anna Soubry—yr Aelod Seneddol Ceidwadol a ddywedodd fod perfformiad Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r mater hwn yn chwerthinllyd. Mae'n trin y Senedd hon a'r Cynulliad hwn, a Senedd yr Alban, fel pe baem yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Rydym yn cael ein hebrwng i ystafelloedd cloëdig i edrych ar ddogfennau nad ydym yn cael gwneud nodiadau arnynt hyd yn oed, er bod aelodau o'r cyhoedd yn eu darllen ar y rhyngrwyd. Mae'n gwbl chwerthinllyd ac mae'n amharchus, ac nid yw'n ychwanegu at yr hyder fod Llywodraeth y DU yn gallu cyflawni'r cyfrifoldebau hyn.

Lywydd, a gaf fi ymddiheuro am yr anghwrteisi o fod wedi methu cwestiwn yn y sesiwn flaenorol?

Nid wyf yn siŵr a yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod gyda David Melding a Jane Hutt yn darllen yr adroddiadau hyn, ond efallai y gall ddweud wrthym hefyd a fydd yr adroddiad ar ddatgelu answyddogol neu fel arall ar yr ad-drefnu yn cael ei gyhoeddi, o ystyried ei ymrwymiad newydd i fod yn agored a thryloyw mewn bywyd cyhoeddus. A gaf fi hefyd ofyn iddo, pan fydd yn ystyried yr adroddiadau hyn gan Lywodraeth y DU, a fydd yn ystyried y ffaith mai'r daroganwyr sydd wedi ysgrifennu'r amcangyfrifon eithriadol o fawr hyn o golledion allbwn posibl, yw'r un rhai at ei gilydd a ddywedodd y byddai dirwasgiad ar unwaith pe baem yn pleidleisio i adael ar 23 Mehefin, ac y byddai 0.5 miliwn o swyddi’n cael eu colli ledled y DU, er mai’r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd oedd bod 0.5 miliwn o swyddi newydd wedi cael eu creu?

Wel, rwyf am wneud dau bwynt, Lywydd. Y cyntaf yw bod y bobl sydd wedi gwneud yr amcangyfrifon hyn yn bobl a gafodd eu dewis gan Llywodraeth y DU i wneud yr amcangyfrifon hyn. Nid grŵp o bobl ydynt sydd wedi dewis eu hunain at y diben hwn. Mae eich Llywodraeth wedi penderfynu mai hwy yw'r bobl orau i roi'r cyngor hwn iddynt. Wrth gwrs, pan fyddant yn rhoi cyngor nad ydych yn ei hoffi, rydych yn credu mai'r peth hawsaf i'w wneud yw lladd ar y bobl sy'n ei ddarparu.

Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud i'r Aelod yw hwn: mae'r polisi masnach a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar hefyd yn cynnwys amcangyfrifon o'r effaith y byddai gwahanol ffyrdd o adael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar economi Cymru, ac mae cyd-daro rhyfeddol rhwng ffigurau'r bobl sydd wedi ein cynghori ar gyfer cynhyrchu'r adroddiad hwnnw a ffigurau'r bobl a oedd yn cynghori Llywodraeth y DU. Nid wyf yn credu y gallwn ddiystyru'r ffigurau am nad ydym yn eu hoffi ac am nad ydynt yn cyd-fynd â'n safbwynt ni.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Daethpwyd i gytundeb gyda Llywodraeth y DU y bydd y dreth gwarediadau tirlenwi yn cael ei gweithredu ar 1 Ebrill eleni. Mae nifer o safleoedd tirlenwi eisoes wedi gwneud cais i gofrestru gydag Awdurdod Cyllid Cymru, ac mae'r adborth ar y broses gofrestru a'r canllawiau a gynhyrchwyd gan yr awdurdod wedi bod yn gadarnhaol.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ymddengys bod cyfle gwirioneddol yma i ddefnyddio hyn fel cynllun da iawn a fydd, gobeithio, yn gwrthbwyso i ryw raddau rhai o'r effeithiau negyddol posibl ar gymunedau sy'n byw o fewn pum milltir i safleoedd tirlenwi. Ond nid yw'n ymddangos bod llawer iawn o wybodaeth ar gael ar wahân i'r ffaith mai Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fydd yn ei weinyddu. Felly, a ydych yn bwriadu, neu a yw Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn bwriadu, rhoi gwybod i gymunedau a sefydliadau sut y gallant, yn gyntaf oll, ddeall y cynllun ac yna gwneud cais am unrhyw gymorth y gall y cymunedau hynny elwa arno, yn unol â'r dreth dirlenwi hon?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw at y cynllun cymunedau yn y dreth gwarediadau tirlenwi? Mae'n rhan bwysig iawn o'r ffordd rydym yn gwneud pethau yng Nghymru, ac roedd gan aelodau'r Pwyllgor Cyllid ddiddordeb arbennig ynddo. Y ffaith bod gennym barth pum milltir sydd bellach yn cynnwys gorsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ogystal â safleoedd tirlenwi oedd un o'r newidiadau a wnaed i'r cynllun. Roedd ein cyd-Aelod, Mike Hedges, yn arbennig o ddylanwadol yn dadlau o blaid hynny, a gwn y bydd Joyce Watson yn arbennig o falch o wybod bod hynny'n golygu bod 16 o orsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ei rhanbarth hi bellach, lle bydd cymunedau nad oedd yn gallu elwa o'r cynllun o gwbl yn flaenorol yn gallu elwa ohono bellach. Dewiswyd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fel y corff a fydd yn goruchwylio'r cynllun. Rydym yn disgwyl y bydd y ceisiadau cyntaf yn cyrraedd yn hwyr yn y gwanwyn eleni, a bydd cyfnod rhwng yn awr a hynny pan fyddwn yn rhoi cyhoeddusrwydd o’r newydd i'r cynllun ac yn tynnu sylw grwpiau, a fyddai, o bosibl, yn dymuno gwneud cais o'r fath, at y tri diben hanfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, pa mor debygol yw hi y bydd y cyfraddau’n amrywio rhwng Cymru a Lloegr mewn gwirionedd? Neu a ydych yn teimlo y bydd problem y ffin bob amser yn anorchfygol o ran cael polisi mwy manwl a phenodol yng Nghymru i ddiwallu ein hanghenion ein hunain?

Wel, mae David Melding yn hollol gywir fod y ffin yn fater arwyddocaol iawn mewn perthynas â'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae twristiaeth wastraff, rhywbeth y daeth rhai ohonom yn gyfarwydd ag ef yn ystod taith y Bil, yn risg wirioneddol, a dyna pam rwyf wedi dweud, wrth bennu'r cyfraddau a'r bandiau ar gyfer y dreth hon, na fyddem yn amrywio oddi wrth y cyfraddau a'r bandiau dros y ffin am y ddwy flynedd gyntaf o leiaf. Rydym eisoes wedi amrywio, fodd bynnag, drwy bennu band 150 y cant ar gyfer gwarediadau heb awdurdod, ac nid yw hwnnw'n bodoli dros y ffin. Felly, mae rhywfaint o wahaniaethu yma eisoes ac rwy'n credu ei fod yn ddefnyddiol iawn. Byddwn yn edrych i weld sut y mae'r dreth yn gweithredu yn ystod ei dwy flynedd gyntaf oherwydd bydd gennym yn awr, am y tro cyntaf, dystiolaeth fanwl am y ffordd y mae gwarediadau tirlenwi'n digwydd yng Nghymru. Wedyn, bydd cyfle i weld a oes modd cael rhywfaint o amrywio pwrpasol. Rwyf wedi dweud ers y cychwyn, ac rwyf am ei ddweud eto: nid wyf yn credu mewn amrywio er mwyn amrywio. Os yw'n addas i ni ac yn gwneud pethau mewn ffordd well i ni yng Nghymru, byddwn yn gwneud hynny, ond byddwn yn aros i gael y dystiolaeth cyn gwneud penderfyniad o'r fath.

Lywydd, ni fydd angen unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer cyfnod y gyllideb y mae'r cynlluniau cyfalaf wedi'u nodi ynddynt, ac ni fydd unrhyw arian yn cael ei ddyrannu hyd nes y cawn ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

Mae prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi nodi yn 'Sbarduno Economi Cymru' y gallai system drafnidiaeth integredig wedi'i chydlynu â chynlluniau defnydd tir fod yn gatalydd ar gyfer newid economaidd ar draws y rhanbarth.

'Wrth wraidd y dyhead hwn y mae’r weledigaeth ar gyfer Metro sy’n darparu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus modern, integredig, o ansawdd uchel yn cysylltu sawl dull teithio; sy’n cynnig gwasanaethau cyflym, aml a dibynadwy; sy’n cysylltu cymunedau â’i gilydd ac yn cefnogi datblygiad economaidd; i greu dinas-ranbarth deinamig, cynaliadwy a braf i fyw ynddo.'

Rwy'n dyfynnu hyn oherwydd nad oes unrhyw sôn o gwbl fod ffordd liniaru'r M4 yn cyfrannu at y weledigaeth honno. Rwy'n pryderu, gyda’r amcangyfrif o gost ffordd liniaru'r M4 yn cynyddu o hyd, pe bai'r gwaith yn mynd rhagddo, faint o derfyn benthyca cyfalaf cyffredinol Llywodraeth Cymru a fyddai'n cael ei lyncu gan y prosiect hwn? A beth, os unrhyw beth, fyddai ar ôl ar gyfer datblygu'r metro?

Wel, Lywydd, yn bersonol, nid wyf yn synnu nad oes cyfeiriad at ffordd liniaru'r M4 yn nogfen prifddinas-ranbarth Caerdydd, oherwydd mae ariannu'r metro yn elfen bwysig a phenodol o'r fargen honno mewn gwirionedd, ac mae'r arian sy'n sail iddi eisoes wedi cael ei neilltuo ar gyfer datblygu'r metro.

Gadewch i mi wneud y safbwynt yn glir o ran benthyca cyfalaf. Cafodd Llywodraeth Cymru gynnig mynediad cynnar at fenthyca, gyda'r benthyciad hwnnw’n amodol ar sicrhau ei fod ar gael ar gyfer yr M4. Fel y digwyddodd, ac fel yr eglurais wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma, nid wyf wedi bod angen defnyddio benthyciad ar gyfer costau cyfalaf yr M4. Yn y flwyddyn ariannol hon, rwyf wedi gallu talu'r costau drwy ddefnyddio cyfalaf confensiynol. Cafodd hynny i gyd ei oddiweddyd gan y fframwaith cyllidol, a lofnodwyd ym mis Rhagfyr 2016. Bydd Llywodraeth Cymru yn gallu benthyg £125 miliwn yn 2018-19, a bydd hwnnw'n codi i £150 miliwn ar ôl hynny, hyd at gyfanswm o £1 biliwn. Ond nid yw'r benthyciad hwnnw wedi'i neilltuo ar gyfer yr M4. Bydd angen i Ysgrifenyddion Cyllid wneud penderfyniad bryd hynny ynghylch y cydbwysedd i’w daro rhwng cyfalaf confensiynol a benthyca ar gyfer yr M4, os yw'n digwydd, ac mae hynny'n ddibynnol, fel y dywedais, ar ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r cwmni dadansoddi traffig INRIX yn amcangyfrif bod y tagfeydd traffig ar ein ffyrdd y llynedd wedi costio bron i £278 miliwn i economi Cymru, sy'n ffigur trawiadol. Mae tagfeydd yn costio £134 miliwn i Gaerdydd, £62 miliwn i Abertawe, a £44 miliwn i Gasnewydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gost hon i economi Cymru yn cael ei hystyried wrth benderfynu ar ddyfodol ffordd liniaru arfaethedig yr M4 yn ardal Casnewydd? Diolch.

Mae sicrhau bod seilwaith trafnidiaeth sy'n caniatáu i bobl a busnesau symud yn effeithiol ledled Cymru yn bwysig i'n dyfodol, wrth gwrs, ac dyna sydd wrth wraidd yr ymchwiliad cyhoeddus. Ai'r ateb o reidrwydd bob amser yw adeiladu mwy o ffyrdd? Wel, nid o reidrwydd wrth gwrs. Dyna pam rydym yn buddsoddi yn y metro, y cyfeiriodd Jenny Rathbone ato. Felly, mae'r mater, wrth gwrs, yn un rydym yn ei gydnabod. Bydd yr atebion iddo yn lluosog ac yn amrywiol.

Mae'r ddinas-ranbarth yn parhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i symud y fargen i'r cam nesaf. Cam cyflenwi yw hwnnw, a bydd yn datgloi arian y Llywodraeth.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cefnogi'r fargen ddinesig yn frwd, ac rwy'n credu y bydd budd gwirioneddol, nid yn unig yn yr 11 o brosiectau sydd wedi'u dewis i’w datblygu, ond yn yr hinsawdd economaidd y bydd y seilwaith yn ei chreu, a'r llu o brosiectau bach a phrosiectau amgen a all ddeillio ohoni.

Yn Sir Benfro, mae prosiect morol Doc Penfro wedi cael ei gynnig fel prosiect allweddol. Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae mewnbwn y fargen ddinesig oddeutu £28 miliwn, gyda £24 miliwn yn dod o gronfeydd cyhoeddus eraill, a £24 miliwn arall o'r sector preifat. Ond os gwelwch yn dda, a wnewch chi gadarnhau i mi pa sefydliadau a fydd yn gyfrifol am dalu llog y benthyciadau hynny?

Wel, os wyf yn deall cwestiwn yr Aelod yn gywir, bydd y benthyciad yn cael ei dalu gan yr awdurdod lleol, oherwydd roedd benthyca darbodus bob amser yn rhan o'r cyfraniad roedd awdurdodau lleol yn mynd i’w wneud i'r fargen. Ar ôl cytuno’r fargen, ac ar ôl i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU graffu ar yr wybodaeth ariannol yn ofalus iawn, cafodd gallu awdurdodau lleol i gefnogi'r cyfraniad y maent wedi ymrwymo i'w wneud i'r fargen ei archwilio'n ofalus. Rwy’n dal i fod yn awyddus iawn, fel hithau, rwy’n gwybod, i symud ymlaen i'r cam lle y gellir rhyddhau'r arian rwyf wedi'i neilltuo, a'r arian y gwn fod Llywodraeth y DU wedi'i neilltuo, i gefnogi prosiect morol Doc Penfro, ond hefyd y 10 prosiect arall sydd yn y fargen. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud yn siŵr eu bod mewn sefyllfa i gyflawni'r ymrwymiad a wnaethant mewn perthynas â chyllid pan lofnodwyd y cytundeb.

Naturally, as you know, as part of the city deal, investment in the public sector is crucial, of course, in order to ensure that the necessary infrastructure is in place and that the individual projects, as we’ve heard, have the best opportunity to succeed. Having said that, everyone is aware that private sector investment will also be crucial to the success of the city deal. Without it, it will fail entirely.

So, given your most recent discussions, can I ask you how confident you are at the moment that the city deal is going to deliver the necessary private investment, and what are you doing as a Government to support these local authorities to achieve their aims?

Llywydd, one of the things that were on the face of the city deal for Swansea bay was a contribution coming from the private sector and the role that the private sector would play when the deal was designed and planned. Now, I am looking forward to the appointment of the chair of the economic strategy board, which will be key to the deal, and that chair will come from the private sector. So, it is totally vital in the deal to draw together what the local authorities can contribute, what we can contribute as a Government, but also to use the energy and the tangible things that the private sector can contribute to the deal. And I am confident that there is an interest from the private sector, and we can use that to get a deal that will succeed for every part of the south-west of Wales.

Yr un peth yr hoffwn ei ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet yw bod cefnogaeth drawsbleidiol aruthrol ymhlith pobl sy'n byw yn ninas-ranbarth bae Abertawe i wneud dinas-ranbarth bae Abertawe yn llwyddiant. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw: a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod yr holl arian a neilltuwyd gan Lywodraeth Cymru yn wreiddiol ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe yn parhau i fod ar gael ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe?

Rwy'n hapus iawn i roi sicrwydd i'r Aelod fod y £125.4 miliwn a roesom ar y bwrdd i gwblhau’r fargen yn dal i fod ar gael. Rwy'n ymrwymedig iawn, fel y dywedais wrth Angela Burns, i wneud popeth a allwn i helpu'r fargen i symud i'r cam nesaf fel y gellir rhoi'r arian sydd ar gael ar waith i gefnogi'r ymrwymiad y gwn ei fod yno ymhlith y boblogaeth leol i sicrhau bod y fargen hon yn llwyddiant.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae'r fframwaith cyllidol newydd yn sicrhau gwerth £1 biliwn o bwerau benthyca cyfalaf, fel rwyf wedi'i nodi gerbron y Pwyllgor Cyllid ac yn y Siambr hon. Fy mwriad bob tro yw manteisio i'r eithaf ar y mathau rhataf o gyfalaf cyn bwrw ymlaen i ddefnyddio mathau mwy cymhleth a chostus o fuddsoddiad.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i groesawu'r pwerau benthyca newydd sydd, fel y dywedwch, yn werth hyd at £1 biliwn, dan Ddeddf Cymru 2017, a fydd yn dod i rym mewn mater o wythnosau. Nawr, mae'n hanfodol wrth gwrs fod yr arian a'r pwerau hyn yn cael eu defnyddio i hybu economi Cymru, ac yng ngogledd Cymru yn enwedig, mae hyn yn golygu sicrhau bod amseroedd teithio'n gyflymach ac yn fwy dibynadwy, yn enwedig o ran uwchraddio'r A55. A allwch fy nghynghori ynglŷn â pha sicrwydd rydych yn bwriadu ei roi i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol arfaethedig o ran eich ymrwymiadau i ddefnyddio'r pwerau benthyca ychwanegol i sicrhau bod mynediad at arian o'r fath yn cael ei ystyried fel rhan o'r cynlluniau seilwaith hirdymor a mawr eu hangen hyn yng Nghymru?

Rwy’n rhannu croeso'r Aelod i’r pwerau benthyca a fydd gennym. Fel y byddai hi’n ei nodi, mae’n rhaid ad-dalu arian a fenthycwyd. Felly, mae angen sicrhau cydbwysedd gofalus wrth fuddsoddi heddiw a bod yn hyderus y gallwn ad-dalu'r arian rydym wedi'i fenthyca yn y dyfodol. Ond rwy'n ei ystyried, fel yr oedd hi'n ei awgrymu rwy'n credu, yn fuddsoddiad yn nyfodol ein gwlad a'i llwyddiant economaidd. Rwyf wedi gwrando arni droeon yn dadlau dros fuddsoddi mewn materion trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Gwn y bydd hi wedi croesawu'r £250 miliwn y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w ddefnyddio i fynd i'r afael â thagfeydd ar goridor Glannau Dyfrdwy, ac mae camau eraill y mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a buddsoddi, yn eu cymryd i wneud yn siŵr fod yr A55 yn parhau i fod yn briffordd sy'n sbarduno ffyniant ar draws gogledd Cymru.

Mae benthyca, fel rydych newydd ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, bob amser yn dod gyda chost, ond rydym ar hyn o bryd ar gyfraddau llog isel iawn ac felly mae yn awr yn amser anhygoel o dda i fenthyca, yn enwedig os gallwch fenthyca ar gyfraddau sefydlog gan y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried benthyca ar gyfer ein rhaglen adnewyddu ysbytai i dorri costau ym maes iechyd ar gyfer cynnal rhai o'r adeiladau sydd ganddynt?

Wel, Lywydd, un o'r pethau sy'n amlwg o'r cwestiynau rydym wedi'u cael y prynhawn yma yw'r ddealltwriaeth fod y benthyca rydym yn gallu ei wneud yn awr ar gael ar gyfer amrywiaeth o ddibenion posibl yma yng Nghymru. Gwn y bydd fy nghyd-Aelodau Cabinet yn dod ataf, bob un ohonynt, gyda chynlluniau gwerth chweil y maent eisiau bwrw ymlaen â hwy a buddsoddi ynddynt—seilwaith hanfodol a gwasanaethau cyhoeddus ac iechyd. Bydd y gallu i greu adeiladau yn y dyfodol sy’n gweithredu’n fwy effeithlon, rwy'n siŵr, ar y rhestr o argymhellion y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd eisiau ei chynnig i mi.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item is the topical questions, and to ask the question, Simon Thomas. 

Diolch, Simon. Cafodd bywyd y person ifanc hwn ei golli o dan yr amgylchiadau mwyaf trychinebus ac rwy'n credu y bydd cyhoeddi'r adolygiad yn amser anodd i'w deulu. Fel hwy, rydym yn disgwyl y bydd Powys yn cyflymu'r gwelliannau angenrheidiol er mwyn sicrhau bod y gofal a'r cymorth gorau'n cael eu darparu bob amser.

Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ac yn amlwg byddai pob un ohonom eisiau anfon ein cydymdeimlad at y rhieni maeth ac unrhyw un arall a gafodd eu heffeithio gan hyn. Mae'n amlwg o ddarllen adroddiad yr adolygiad ymarfer plant fod y plentyn wedi mynegi pryderon ac ansicrwydd mawr iawn ynglŷn â’i lwybr, ac un o'r pethau mwyaf sylfaenol ac annymunol i'w darllen yn yr adroddiad yw'r methiant i gyfathrebu rhwng plentyn, ei ofalwyr maeth a'r awdurdodau, nad oeddent, yn syml iawn, yn gwrando.

Os caf ofyn dau gwestiwn i'r Gweinidog. Yn gynharach y bore yma, cynhyrchodd ddatganiad ysgrifenedig ar wasanaethau plant ym Mhowys, a soniai am barhau i weithio gyda'r cyngor sir. Hoffwn ddeall a yw wedi ystyried adroddiad yr adolygiad wrth gyhoeddi'r datganiad ysgrifenedig hwnnw, gan fod llawer o bobl ym Mhowys yn teimlo bod hwn yn arwydd arall fod pethau wedi dirywio i'r fath raddau yno fel bod angen ymyrraeth fwy uniongyrchol nag y mae'r Gweinidog wedi bod yn barod i'w wneud hyd yn hyn mewn gwirionedd, a gwn fy mod wedi trafod hyn gydag ef yn y gorffennol.

Yr ail elfen yr hoffwn ei holi amdani yw'r ffaith ei bod yn amlwg o ddarllen yr adroddiad fod y canllawiau ymarfer cenedlaethol sydd ganddo fel y Llywodraeth genedlaethol, 'Pan Fydda i'n Barod', sy'n sôn yn glir iawn am ganiatáu i rai pobl gymwys yn eu harddegau aros mewn gofal y tu hwnt i 18 oed os nad ydynt yn barod i adael gofal, ac sy'n sôn yn glir am eu rhoi yng nghanol cynlluniau gofal—ni chafodd y canllawiau arfer da eu dilyn yn yr achos hwn; ni roddwyd unrhyw ofal dyledus. Felly, pa sicrwydd y gall ei roi i bobl Powys yn awr ac i'r gymuned ehangach fod y canllawiau hyn, y cyhoeddwyd gennym eu bod ymysg canllawiau gorau’r byd ar gyfer plant mewn gofal, yn cael eu dilyn ym mhob rhan o Gymru mewn gwirionedd, yn enwedig ym Mhowys? Sut y gall roi sicrwydd o'r fath yn y dyfodol?

A gaf fi ddiolch i Simon am dynnu sylw at y mater hwn heddiw, ond hefyd am y cwestiynau perthnasol y mae wedi'u codi yn ei ffocws parhaus, a ffocws parhaus eraill, ar y materion pwysig iawn hyn? Gadewch i mi ymdrin â phob un o'r pwyntiau a gododd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i rieni'r gŵr ifanc am eu diwydrwydd yn pwyso am yr adolygiad ymarfer plant hwn. Roedd gwahanol ffyrdd o fwrw ymlaen â hyn; roeddent yn benderfynol o gael adolygiad ymarfer plant. Ac mae'r adolygiad ymarfer plant estynedig hwn yn gyfle da, nid yn unig i fyfyrio, ond i wneud yn siŵr fod y gwersi o'i fewn, ac mae wedi cyffwrdd â rhai ohonynt, wedi eu cynnwys yn awr o fewn y gwelliannau rydym eisoes yn ceisio eu sicrhau ym Mhowys, ar y cyd ag eraill sy'n eu cefnogi, er mwyn cyflawni mewn gwirionedd, ac nid cyflawni yn y tymor byr yn unig, ond yn y tymor canolig a'r tymor hir hefyd, fel eu bod yn rhwymol.

Cyfeiriodd at yr agwedd, y ffaith, fod lleisiau plant a phobl ifanc eu hunain, pa mor bwysig ydynt yn gyffredinol, ac mae hwnnw'n fater o egwyddor o fewn ein fframwaith statudol, ac eto roedd ar goll yn y fan hon. Mae hwnnw'n bwynt allweddol sy'n cael ei amlygu yn yr adolygiad a'r adroddiad hwn, a byddem yn disgwyl i Bowys fel rhan o'i chynllun gwella—mae eisoes yno—ddysgu gwersi o hyn yn unol â'u cynllun gwella, a gwneud yn siŵr fod hwnnw'n rhwymol fel bod lleisiau pobl ifanc yn cael eu clywed. Mae llais y plentyn yn allweddol i hyn. Mae Cadeirydd y pwyllgor sy'n eistedd wrth fy ymyl wedi ailadrodd hyn yng ngwaith ei phwyllgor o'r blaen, ac yn y blaen. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod hyn yn cael ei weithredu ar lawr gwlad ym mhob ymwneud â gweithwyr proffesiynol rheng flaen.

Roedd Simon yn cyfeirio at ddull 'Pan Fydda i'n Barod'—yr union bwynt hwnnw—fel bod pryderon a dyheadau pobl ifanc yn cael eu clywed, yn enwedig ar adeg gwneud cynlluniau pontio, a dangosir yn glir yn yr adroddiad nad oedd hynny'n wir. Ac yn drasig, gwyddom, pe bai pobl wedi gwrando ar hynny, efallai y gellid bod wedi osgoi'r sefyllfa drasig hon.

Yn wir, mae yna ddatganiad a gyhoeddwyd heddiw yn fy enw i ac enw fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Dyma'r diweddaraf mewn cyfres o ddatganiadau yn dilyn cynlluniau gwella a chynlluniau gweithredu. Mae'r datganiad heddiw yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad, a buaswn yn annog yr Aelodau i edrych ar y cam nesaf o gymorth i Gyngor Sir Powys, a sefydlu bwrdd gwella a sicrwydd i oruchwylio a chydlynu'r gwaith gwella yng Nghyngor Sir Powys. Nid yw hyn yn tynnu oddi wrth y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo o fewn y gwasanaethau cymdeithasol. Yr hyn a wna mewn gwirionedd yw adeiladu ar hynny. Wrth annog yr Aelodau i edrych arno, mae'n mynd yn ehangach i mewn i faes corfforaethol arweinyddiaeth a diwylliant Powys i wneud yn siŵr fod y rhain yn newidiadau sy'n rhwymo, ac nid yn unig yr adolygiad a'r adroddiad heddiw, sy'n mynd law yn llaw â chynlluniau gwella sydd eisoes ar waith, ond yr arweinyddiaeth gorfforaethol ehangach sydd angen ei hysgogi, gyda chymorth o fewn Powys, ac sydd angen rhwymo o ddifrif, fel ein bod yn lleihau'r posibilrwydd y bydd y math hwn o ddigwyddiad yn digwydd eto. Felly, rwy'n tynnu sylw at y datganiad hwnnw.

Rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion sicrhau bod yr hyn sydd wedi'i ddysgu o'r adolygiad ymarfer plant hwn yn llywio gwaith parhaus grŵp cynghori'r Gweinidog, dan gadeiryddiaeth David Melding, ein cyd-Aelod, ar wella canlyniadau i blant, yn ogystal â chynghori gwaith parhaus Gofal Cymdeithasol Cymru a gwaith y byrddau diogelu plant eraill yng Nghymru. Yn rhy aml, rydym yn dweud bod yn rhaid i ni ddysgu gwersi o hyn. Wel, roedd rhai o'r gwersi hyn wedi'u dysgu eisoes—rhoesom y fframweithiau cywir ar waith, ac yn y blaen—yn awr, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gweithredu'n ddi-ffael ym mhob man.

Weinidog, mae'r achos trasig sydd wedi cael ei amlinellu heddiw, wrth gwrs, yn amlwg yn mynd yn ôl i 2015, cyn adroddiad yr arolwg safonau gofal critigol o wasanaethau plant a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. A fydd gwaith y bwrdd gwella gwasanaethau plant cyfredol yn ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn, a pha wersi y credwch eu bod wedi cael eu dysgu yn y cyd-destun ehangach? Ac a gaf fi ofyn hefyd, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, a ydych yn credu bod yr awdurdod lleol angen rhagor o gymorth?

Ar y pwynt olaf—diolch am yr ymholiadau hynny—yn wir, os gallaf gyfeirio'r Aelod at y datganiad eithaf helaeth a wnaethom ar y cyd heddiw, oherwydd mae'n dangos y lefel uwch o ymgysylltiad sydd gennym yn awr yn uniongyrchol gyda Phowys ar lefel gorfforaethol, ar lefel ddiwylliannol ac ar lefel arweiniol, sy'n mynd y tu hwnt i wasanaethau cymdeithasol yn unig. Diolch i fy nghyd-Aelod am y ffordd bersonol iawn y mae ein swyddogion wedi mynd i'r afael â'r mater hwn, gan geisio helpu Powys i helpu ei hun a newid y sefyllfa. Cafwyd llawer iawn o gefnogaeth gan awdurdodau eraill eisoes, nid yn unig o fewn y gwasanaethau cymdeithasol, ond o fewn y maes corfforaethol ehangach hefyd.

O ran sut y mae hyn yn bwydo i mewn i'r gwaith parhaus, wel, ydy, yn sicr. Yn unol â’r datganiadau blaenorol a wnaethom a'r hysbysiadau rhybuddio a gyhoeddwyd gennym, a'r camau gweithredu rydym wedi’u mynnu gan Bowys, tra'n rhoi cymorth iddynt yn ogystal, cymorth y maent wedi ei gymryd yn barod, rwy’n falch o ddweud fod hyn yn rhan o'r gwaith parhaus. Felly, mae'r holl gynlluniau gweithredu a nodir yma—. Os edrychwch ar y pedwar maes allweddol sydd wedi deillio o'r adroddiad hwn: cynlluniau pontio, gan gynnwys gwybodaeth am ddull 'Pan Fydda i'n Barod' a'r fframwaith cyfreithiol ar gyfer plant, pan nad yw'r awdurdod lleol yn rhannu cyfrifoldeb rhieni—mae hynny'n rhan ohono; yr uwchgyfeirio a'r her, sy'n cynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd a gwybodaeth am berfformiad—mae hynny'n rhan o'r gwaith gwella parhaus; rhianta corfforaethol, gan gynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd i fonitro effeithiolrwydd y polisi datrys gwahaniaethau proffesiynol, y defnydd o berfformiad amlasiantaethol, olrhain canlyniadau da i blant—mae hynny'n rhan o'r cynllun gwella; ac yn olaf, y pedwerydd pwynt allweddol, sef y pwynt allweddol ynghylch cyfranogiad a llais y plentyn. Mae hyn yn cynnwys adolygiad o effeithiolrwydd eiriolaeth a gomisiynwyd yn rhanbarthol a sicrwydd gan y bwrdd diogelu rhanbarthol, CYSUR, a chan bartneriaid ynglŷn â sut y mae llais y plentyn yn dylanwadu ar eu gallu i sicrhau canlyniadau da i blant. Felly, mae hyn i gyd yn cydweddu'n fawr iawn â'r cynllun gwella sydd eisoes ar waith.

Fel rwy’n dweud, mae'r cyhoeddiad heddiw—y datganiad ar y cyd gennyf fi a fy nghyd-Aelod Cabinet—yn dangos y lefel uwch o ymgysylltiad â Phowys yn awr i sicrhau’r newid hwn mewn arweinyddiaeth a diwylliant a pherchnogaeth, nid yn unig yn y gwasanaethau cymdeithasol, ond ar draws Powys.

A gaf fi gefnogi Simon Thomas yn yr hyn a ddywedodd yn gynharach a chefnogi'r Gweinidog hefyd yn yr hyn y mae newydd ei ddweud ynglŷn â helpu Powys i helpu ei hun? Gwn o drafodaethau gydag ef, os nad yw hynny'n dwyn ffrwyth ymhen amser, y bydd yn rhoi camau llymach ar waith. Tybed a fyddai'n cytuno â mi mai un o nodweddion mwyaf gofidus yr achos hwn fel y mae'n ymddangos yn adroddiad yr adolygiad ymarfer plant yw ei fod yn dweud hyn,

ymddangosai mai’r her fwyaf arwyddocaol oedd y symlaf, sef cyfathrebu da a chynllunio cydlynol, yn seiliedig ar ddealltwriaeth drylwyr o brofiadau byw bob dydd Plentyn A ac effaith sylweddol trawma difrifol plentyndod cynnar.

Ymddengys mai methiant i weithio mewn partneriaeth oedd hyn yn bennaf, ac mae'n peri gofid braidd fod gennym yr holl weithwyr proffesiynol hyn sy'n methu cyfathrebu’n effeithiol â’i gilydd, yn ôl pob golwg. Yn yr achos penodol hwn, roedd plentyn A yn huawdl iawn yn dweud wrthynt beth oedd ei anghenion, a’r anhawster oedd nad oedd y gweithwyr proffesiynol yn gallu cyfathrebu hynny ymysg ei gilydd. Nid oes neb yn bychanu anhawster y gwaith y mae’r gweithwyr proffesiynol hyn yn ei wneud, felly nid wyf am danseilio eu hyder neu eu hunan-barch, ond mae gwersi pwysig iawn sy'n rhaid eu dysgu gan bawb yn y gadwyn o awdurdod a arweiniodd at y canlyniad ofnadwy hwn.

Felly, tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym heddiw yn fwy manwl sut y mae'r gwelliant hwn mewn cyfathrebu o fewn yr awdurdod a rhwng gweithwyr proffesiynol gwahanol yn mynd i gael ei gyflawni.

Gwnaf, yn wir. Diolch, Neil. Rydych yn iawn i dynnu sylw at rai o rannau allweddol yr adroddiad sy'n dweud, er enghraifft, fod angen i weithwyr proffesiynol deimlo'n hyderus—teimlo'n hyderus—wrth weithio gyda rhieni sy'n cael eu hystyried yn heriol a dangos mwy o empathi wrth weithio gyda theuluoedd, fod angen i bob gweithiwr proffesiynol fod â’r wybodaeth ddiweddaraf am ganllawiau a deddfwriaeth newydd, a gallu meddwl yn greadigol am gynllunio gyda ac ar gyfer plant yn eu gofal ac yn y blaen.

Mae hyn yn ymwneud ag arferion da, ac mae arferion da unigol ym Mhowys. Y broblem yw'r elfen hon rydym wedi’i gweld lle nad yw’n ymwneud yn syml ag arweinyddiaeth o fewn adran, mae’n ymwneud ag arweinyddiaeth ar bob lefel, rhannu arferion gorau a lledaenu arferion gorau, a'r dull proffesiynol hwnnw. Mae’r sefyllfa’n newid bellach. Dyna pam yr ailgyhoeddwyd yr hysbysiad rhybuddio.

Nodwyd y gwelliant a oedd wedi cael ei wneud eisoes ar 15 Ionawr, gan gynnwys penodi arweinyddiaeth newydd, ar lefel dros dro, i rai swyddi allweddol. Ond mae mwy i'w wneud, a dyna pam nad ydym wedi diddymu’r hysbysiad rhybuddio, rydym wedi’i ymestyn ac wedi tynnu sylw at y cerrig milltir allweddol mewn mis, mewn tri mis, mewn chwe mis a thu hwnt. Mae ein cefnogaeth yn parhau i fod yn gadarn, ein hanogaeth i wneud yn well yn parhau i fod yn gadarn, ac rydym yn gweld y gwelliant. Pe bai unrhyw beth yn rhoi cysur i'r teulu a'r bobl a oedd yn adnabod y person ifanc hwn heddiw, rwy’n credu mai’r ffaith bod yr achos hwn wedi sbarduno gwelliant parhaus ym Mhowys fyddai hynny.

Mae'n werth ystyried nad diben adolygiad ymarfer plant yw bwrw bai. Y diben mewn gwirionedd yw dweud, 'Dyma lle y gallwch chi wneud gwahaniaeth cadarnhaol a gwella, ac rydym yn disgwyl i hynny ddigwydd.' Felly, byddwn ni a CYSUR, a'r holl asiantaethau eraill a'r gefnogaeth gan gymheiriaid sydd eisoes ar waith, yn gweithio gyda hwy i sicrhau bod y gwelliannau hyn yn cael eu hymgorffori a’n bod yn darparu'r hyder a'r wybodaeth y mae gweithwyr proffesiynol rheng flaen eu hangen i wneud eu gwaith yn dda, yn greadigol ac yn ddiogel, gan ofalu am ein pobl ifanc, gan roi’r cyfleoedd a'r dewisiadau cywir i'n pobl ifanc, ac nid eu gadael allan o'r sgwrs. Dyna y mae’r gwersi a ddysgwyd o hyn yn ei ddweud wrthym, a dyna pam y mae angen ei ymgorffori yn y cynllun gwella sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac er ein bod yn weddol hyderus ei fod yn cael ei gyflawni, mae ffordd bell i fynd o hyd.

Y peth cyntaf rwyf eisiau ei wneud yw cydymdeimlo ag unrhyw un sydd wedi cael ei effeithio gan y trychineb hwn. Ond ymddengys i mi mai’r trychineb yn hyn oll—siaradodd Neil Hamilton am y gadwyn o ddigwyddiadau a sgyrsiau, ac rwy'n cytuno ag ef, oherwydd dylai fod wedi bod yn gylch. Roedd gennym gadwyn estynedig o unigolion yn siarad ar wahân, pan ddylent yn amlwg fod wedi’u cysylltu. Nid wyf yn gwybod am bobl eraill, ond rwy'n gwybod amdanaf fi fy hun: rwyf wedi cael llond bol ar siarad am adolygiadau achos lle mae pethau wedi mynd o chwith o ganlyniad i ddiffyg meddwl cydgysylltiedig—y geiriau allweddol hyn nad ydynt byth yn cyflawni unrhyw newid. Ac eto, fe fyddwn yn dysgu ohono. Wel, a fyddwn ni? Dyna'r cwestiwn rwy’n ei ofyn yma heddiw, oherwydd mae'n hynod boenus i ddarllen am ofid y person ifanc hwn, ac er iddo fynegi’r gofid hwnnw wrth rai unigolion, ni wnaeth neb erioed ymyrryd yn weithredol er lles gorau'r plentyn.

Rwy’n gwybod, yn y gorffennol—ac rwy'n llawn obeithio bod pethau wedi newid—pan ysgrifennais at gyngor Powys am fy mod yn poeni am deulu, ac wedi gofyn iddynt weithredu, dywedwyd wrthyf y byddai’n rhaid i mi ysgrifennu at yr aelod cabinet yn nodi fy mhryderon. Pwy yn y byd a glywodd y fath beth? Ysgrifennais yn ôl yn y modd cryfaf, gan ddweud, ‘Anghofiwch am hynny, a cheisiwch wneud rhywbeth.' Roedd yn rhaid i mi ysgrifennu’n ôl chwe mis yn ddiweddarach i ofyn am ateb. Felly, er y gall fod gennym lawer o ffydd yma, mae fy ffydd i wedi cael ei ymestyn i'r pen, a byddai wedi bod o gwmpas yr adeg hon. Rwy'n gweld eraill yn nodio i ddweud eu bod wedi cael yr un profiad.

Felly, fy nghwestiwn yma yw bod yn rhaid i ni fynd i mewn a sicrhau bod Powys yn dysgu'r gwersi hyn, a bod pawb arall yn eu dysgu hefyd, fel nad oes raid i ni ddarllen am unigolion ifanc, agored i niwed sy'n ofni camu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, nad oedd yn rhaid iddynt gamu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, oherwydd bod yna system ar waith a fyddai wedi eu cefnogi, system o’r enw, 'Pan Fydda i'n Barod'. Rwy’n credu y dylem wneud rhywbeth ynglŷn â hyn yn awr mewn gwirionedd. Rwyf wedi cael llond bol ar eistedd yma’n gwrando ar y methiannau, dro ar ôl tro.

Joyce, diolch yn fawr iawn. Rwy'n meddwl y byddai unrhyw Weinidog sy'n sefyll yn y fan hon ac yn dweud, 'Gallwn ddiystyru y bydd unrhyw beth fel hyn yn digwydd eto', yn Weinidog annoeth. Ond mae yn ein gallu, drwy'r negeseuon rydym newydd eu clywed, drwy'r fframweithiau rydym wedi'u gosod—a chofiwch ein bod yng Nghymru ar y blaen mewn rhai ffyrdd yma, oherwydd y modd rydym wedi mynd ati i ddiogelu gyda'r bwrdd cenedlaethol, gyda'r byrddau rhanbarthol, y fframwaith hwnnw o ddiogelu, gyda rhai o'r mentrau y soniwyd amdanynt a ddylai fod wedi'u hymgorffori yma mewn gwirionedd, a ddylai fod wedi'u cyflawni ar lawr gwlad. Gwrando ar bobl ifanc yw'r hyn a wnawn, dyna y mae—. Dyna'r fframwaith a roesom ar waith.

Ond rwy'n gobeithio y bydd pryderon Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr heddiw, wedi eu clywed ym Mhowys, ond hoffwn hefyd iddynt glywed nid yn unig staff rheng flaen da, ond hefyd y newidiadau y maent wedi bod yn eu rhoi ar waith dros y misoedd diwethaf oherwydd parodrwydd y Cynulliad hwn a'r Llywodraeth hon i ymateb i'r her, gan annog, ond hefyd gan ddweud bod yna fesur wrth gefn yma os nad yw pethau'n gwella—y byddant yn gwella, ac rydym yn eu gweld yn digwydd ar lawr gwlad ym Mhowys yn awr.

Mae eich pwynt yn un da hefyd na ddylai'r gwersi o'r adolygiad ymarfer plant hwn, fel ar gyfer unrhyw adolygiad ymarfer plant, fod ar gyfer Powys yn unig, y dylent fod ar gyfer pawb, a dyna beth fydd yn mynd allan. Dyna'r neges o'r fan hon. Bydd yr adolygiad ymarfer plant hwn yn cael ei ledaenu nid yn unig ar draws y rhanbarth hwnnw, ond drwy'r bwrdd diogelu cenedlaethol, ar draws Cymru yn ogystal. Mae angen inni gadw'r ffocws ar ragoriaeth o fewn y gwasanaeth hwn, gwrando ar bobl ifanc, rhoi'r hyn y maent yn ei haeddu iddynt a'r hyn y maent ei angen a gwrando arnynt er mwyn gwneud hynny. Mae wedi methu ar y pwynt hwn. Mae'n drasiedi ei fod wedi methu, ac rwy'n meddwl bod lleisiau Aelodau'r Cynulliad heddiw yn dweud bod rhaid inni wneud popeth a allwn i arbed hyn rhag digwydd eto a'i fod o fewn ein pŵer ac annog y rheini sy'n gweithio ar y rheng flaen i gael yr hyder a'r sgiliau a'r wybodaeth i wneud y penderfyniadau cywir ac i ymgysylltu â phobl ifanc—credaf fod hynny wedi cael ei gyfleu'n gryf iawn y prynhawn yma.

I thank the Minister.

The next item, therefore, is the 90-second statements. Llyr Gruffydd.

We know that the newspaper industry generally is contracting these days and that there is concern about the future of many titles and that much of the emphasis is on creating hyperlocal websites. But there are two areas in Wales that still see the value in their local weekly newspapers, and it shows that hyperlocal newsprint still survives and still thrives. Corwen Times and Y Cyfnod, which serve areas of Edeyrnion and Meirionnydd, have started a new period in their history last week—a history that goes back to the establishment of Y Cyfnod in 1934 and Corwen Times and Merioneth Express, as I understand it, emerging in the 1950s.

The Merioneth Express disappeared in 2013 as the three papers came to an end for a brief period, but, thanks to the work of Mari Williams of Llanuwchllyn, who stepped into the breach at that point, Corwen Times and Y Cyfnod were reborn, and she has just transferred the reins to Siân Teleri, a local woman who has identified the need, but also the opportunity, to develop these papers further.

There's no doubt that Corwen Times and Y Cyfnod offer an important service in the areas that they serve, with thousands of people reading them on a weekly basis and they are being produced, by the way, without any public financial support.

Therefore, as we see the newsprint industry across Wales shrinking, I wanted to take this opportunity to congratulate Siân Teleri and the team of Corwen Times and Y Cyfnod for securing a future for a newspaper that has been, and is still, central in their communities, and I’m sure that we would all wish them all the best for a prosperous future.

Vikki Howells.

Diolch, Lywydd. Daeth ACau o bob plaid ynghyd heddiw mewn digwyddiad a drefnwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru. Fe'i cynhaliwyd i gefnogi ymgyrch Dangoswch y Cariad.

Rydym yn gwybod am risgiau newid hinsawdd i'r byd o'n cwmpas. Mae wedi effeithio ar ymddygiad, helaethrwydd a dosbarthiad pob math o fflora, ffawna a ffyngau ledled y byd, ond hefyd yma yng Nghymru. Ond nid yw'n rhy hwyr inni wneud gwahaniaeth gwirioneddol a gwarchod Cymru, a gweddill y byd, rhag newid yn yr hinsawdd, gan arsylwi a deall yr arwyddion a rhoi camau unioni ar waith. Mae Dangoswch y Cariad yn rhoi cyfle inni feddwl am y lleoedd, y rhywogaethau a'r cynefinoedd rydym yn eu caru ac yn dymuno'u diogelu. Mae'n ein helpu i ddathlu'r cynnydd sylweddol a wnaethom eisoes, gan roi cyfle inni hefyd ystyried y camau nesaf y gallwn eu cymryd i adeiladu dyfodol glân, diogel a chynaliadwy. Mae'r rheini ohonom sy'n hyrwyddwyr rhywogaethau wedi cael calonnau gwyrdd i'w gwisgo fel symbolau'r ymgyrch—arwyddlun addas iawn ar ddydd Sant Ffolant o bob diwrnod. Diolch i'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar am eu llunio. Byddaf yn gwisgo fy un i gyda balchder fel hyrwyddwr rhywogaeth y troellwr mawr a hefyd i'n hatgoffa o effaith newid yn yr hinsawdd a'r rôl y gallaf fi a phob un ohonom ei chwarae i fynd i'r afael â hynny.

Jayne Bryant.

Câi Arthur Joseph Gould ei adnabod fel 'tywysog y tri chwarteri', a seren rygbi cyntaf Cymru. Cafodd Gould y llysenw 'Monkey' oherwydd ei hoffter o ddringo coed fel plentyn, a chwaraeai rygbi dros Glwb Rygbi Casnewydd, ei dref enedigol. Chwaraeodd ei gêm lawn gyntaf yn Rodney Parade ar 20 Hydref 1882. Yn y gêm honno, anwybyddodd sawl cyfarwyddyd gan ei gapten i gicio, a sgoriodd ddau gais. Aeth yn ei flaen i fod yn bêl-droediwr cyflawn, gan redeg 100 llath mewn 10.2 eiliad, a llwyddo i gicio â'r ddwy droed. Estynnodd gyrfa Gould dros 16 tymor. Chwaraeodd i Gasnewydd yn ystod tymor 'anorchfygol' 1892, a chwaraeodd 27 o weithiau dros Gymru. Ef oedd capten y tîm cenedlaethol 19 gwaith, gan gynnwys pan enillwyd y Goron Driphlyg yn 1893. Roedd Arthur mor boblogaidd yng Nghasnewydd fel bod y cefnogwyr yn benderfynol o'i anrhydeddu drwy gyflwyno gweithredoedd y tŷ roedd yn byw ynddo iddo—Thornbury ar Ffordd Llanthewy. Cawsant eu cyflwyno iddo i goffáu ei lwyddiannau gwych fel athletwr amryddawn, i gydnabod ei wasanaeth gwerthfawr i rygbi a'i fedr anghyffredin fel chwaraewr. Yr wythnos diwethaf, yn dilyn apêl ariannu torfol, gosodwyd plac glas ar Thornbury. Bydd hyn yn sicrhau y bydd Arthur 'Monkey' Gould yn cael ei gofio yn ei gartref yng Nghasnewydd a oedd mor annwyl iddo, ac mae'n dyst i 'dywysog y tri chwarteri'.

The next item, therefore, is motions to elect a Member to committees. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect a Member to committees are grouped for debate and voting. I call on a member of the Business Committee to formally move.

Formally.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

That brings us to our next item, which is a Member debate under Standing Order 11.21(iv), and I call on Dai Lloyd to move the motion.

Thank you very much, Llywydd, and I’m very pleased to open this debate on unadopted roads.

Following my election to Swansea County Council in 1998, one of the first pieces of casework I received involved an unadopted road in Waunarlwydd. The road in question was full of potholes and uneven, it posed a risk to the health and safety of its users, and, ultimately, it detracted from the local area’s beauty. The road had been unadopted for decades, and walkers and vehicles would have a hard time traversing it. The local residents and visitors were entirely fed up. Twenty years later, the road remains unadopted, and they continue to be fed up.

The road in Waunarlwydd, of course, is not an isolated case. Throughout Wales, in almost every constituency, we see example after example of these roads. Some of these roads are ancient, and who owns them is unknown. In Wales, several of these roads were developed during the nineteenth century, when land was provided for miners’ cottages on coal magnates’ estates. Terraced houses were often built with minimal infrastructure. With the nationalisation of the industry, some of these houses were sold to the National Coal Board, but what happened to the land between them wasn’t clear.

When the coal industry was decimated in the 1980s, the issue of who owned the land became even less clear. Often without any street lighting, without drainage and without a proper surface, these roads become inaccessible to older residents, especially at night and in the winter months. They are also unsuitable for children in our most disadvantaged communities—they are no place for a bike or skateboard, nor are they safe places to kick a ball. In addition, these roads can also be wholly unsuitable for the emergency services, such as ambulances or fire engines, and can create additional pressures as these services attempt to respond to an emergency. Due to their poor condition, they're often the cause of a significant amount of letters, e-mails and telephone conversations between residents and county councils across Wales, often going round and round in circles, with the problems persisting. 

Cyfrifoldeb perchennog y ffordd, os gellir eu canfod, yw ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, neu drigolion eiddo sy'n edrych dros y ffordd sydd heb ei mabwysiadu, yn aml heb unrhyw gymorth gan yr awdurdod lleol hyd yn oed os ydynt yn talu'r dreth gyngor lawn. Wrth gwrs, gellir mabwysiadu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, ar anogaeth naill ai awdurdod lleol neu'r ffryntiadau, ond fel arfer byddai awdurdodau lleol yn disgwyl i'r ffordd fod o safon briodol cyn y gellir ei mabwysiadu. O dan adran 236 o Ddeddf Priffyrdd 1980, caniateir i'r awdurdod lleol, er nad yw'n orfodol, i dalu rhywfaint neu'r cyfan o'r gost o wella ffordd i safon fabwysiadwy. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw mai anaml y bydd awdurdodau lleol yn cychwyn y broses, ac yn yr amseroedd hyn o gyni ariannol, fe'i gwelir fel rhwymedigaeth y gallant wneud hebddi. Nid yw union faint y broblem yn hysbys mewn gwirionedd. Er ei bod yn ofynnol i awdurdodau lleol o dan Ddeddf Priffyrdd 1980 gynnal cofrestr o ffyrdd y maent yn gyfrifol amdanynt, nid oes gofyniad o'r fath i gadw cofrestr o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn eu hardaloedd. Felly, mae'n anodd mesur maint y problemau. Daw'r data a ddyfynnir yn aml o nodyn llyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 2010 ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, sy'n datgan bod arolwg gan yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 wedi canfod bod tua 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr, sef tua 4,000 o milltir o ffyrdd ar y pryd. Nid y ffyrdd yn unig sydd wedi'u hesgeuluso, ond yr ystadegau hefyd.

Yn 2009, roedd Llywodraeth y DU yn amcangyfrif y byddai'n costio £3 biliwn i sicrhau bod y ffyrdd hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy. Yn ogystal â'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hanesyddol hyn a archwiliwyd yn 1972, y realiti yw ein bod wedi gweld nifer sylweddol o ystadau newydd yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, a gallwn oll gyfeirio at enghreifftiau yn ein hardaloedd lle mae datblygwyr naill ai wedi penderfynu peidio â chyflwyno ffyrdd i'w mabwysiadu, neu wedi mynd yn fethdalwyr, a lle mae'r ffyrdd dan sylw yn dal heb eu mabwysiadu am flynyddoedd bwygilydd ac yn aml mewn cyflwr gwael.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Mae gennyf yr ystadegau hynny o fy mlaen i hefyd, Dai Lloyd, ac fel y dywedwch, mae 1972 yn mynd yn ôl—wel, dyna pa bryd yr ymunasom â'r Undeb Ewropeaidd, onid e, neu tua'r adeg honno. A wnewch chi ategu fy ngalwad ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod yr ystadegau'n gyfredol fel y byddwn yn gwybod beth sy'n ein hwynebu yn y sefyllfa hon, ac yna gallwn symud ymlaen a chael trefn ar y ffyrdd hyn?

Yn hollol. Roeddwn yn dod at hynny fel rhan o'r alwad am dasglu yn nes ymlaen. Mae angen inni wybod yn union lle rydym arni yn awr. Rydym hefyd yn gweld cynnydd yn nifer yr ystadau newydd sy'n cael eu datblygu gydag aelwydydd wedyn yn ddarostyngedig i ffioedd rheoli blynyddol, weithiau'n gannoedd o filoedd o bunnoedd y flwyddyn ar ben eu biliau treth gyngor. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod nifer y ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru ar gynnydd. Efallai na allem roi ffigur cenedlaethol arno—rwy'n siŵr ein bod yn gweithio arno—ond gallwn i gyd weld y realiti ar lawr gwlad.

Gan na all preswylwyr droi at yr awdurdod lleol i gynnal eu ffyrdd, rhaid iddynt wneud hynny eu hunain. Bydd trigolion weithiau'n ffurfio cymdeithas, yn casglu cyfraniadau, yn trefnu gwaith cynnal a chadw ac yn ymdrin â materion eraill megis yswiriant, parcio, trin coed, hawliau tramwy ac ati. Daw hyn â  straen i brynwyr tai, trigolion lleol a chynrychiolwyr lleol, sy'n aml yn arwain at anghytundeb, tensiynau yn y gymuned, costau cyfreithiol a llawer o amser swyddogion awdurdodau lleol yn cael ei wastraffu'n mynd dros yr un dadleuon flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rhaid bod ffordd well, ffordd symlach, ffordd decach.

Mae mater cyngor cyfreithiol yn un agwedd sy'n codi dro ar ôl tro. Clywn am enghreifftiau o ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu, y datblygwr yn mynd i ddwylo'r derbynnydd a'r trigolion yn cael eu gadael i dalu'r bil er mwyn gwella'r ffordd i safon fabwysiadwy. Yn aml iawn, mae'r symiau y mae'r cyfreithwyr wedi'u cadw at y diben hwn yn gwbl annigonol—ychydig gannoedd o bunnoedd yn unig, lle mae'r gost wirioneddol ar gyfer sicrhau bod y system garthffosiaeth, y ffyrdd a goleuadau yn cyrraedd safonau mabwysiadwy yn filoedd o bunnoedd. I lawer o deuluoedd ar incwm isel sydd wedi gwario'u cynilion ar brynu eu cartref cyntaf, dyma draul na allant ei dalu. Mae'n annheg, ac mae'n greulon. Pa gyngor sydd ar gael i gyfreithwyr i'w helpu i neilltuo lefelau digonol o symiau dargadw? Beth yn fwy y gall awdurdodau lleol ei wneud i wella'r sefyllfa? Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu'r proffesiwn cyfreithiol a chreu system deg a chyson yng Nghymru? Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y maes hwn o'r gyfraith yn cynhyrchu nifer fawr o ymholiadau gan etholwyr. Mae mabwysiadu ffyrdd yn fater datganoledig, felly mae gennym bŵer i sicrhau newid.

Mae angen inni ofyn rhai cwestiynau go sylfaenol i ni ein hunain y prynhawn yma. A ydym yn credu bod y sefyllfa bresennol yn annerbyniol? A ydym yn credu y gallwn ddatblygu system well? A ydym yn credu y dylai Llywodraeth Cymru roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r broblem? Yr ateb i'r cwestiynau hynny, yn fy marn i, yw 'ydym', 'ydym' ac 'ydym'.

So, what can we do? Is there a case for changing legislation to ensure that more roads are adopted? Can we seek to establish a national, regional or local funding mechanism that would allow local authorities to adopt roads? What about innovative funding solutions—interest-free loans to residents who want to adopt roads, payable over a long term, perhaps? Is there room to introduce legislation that would allow land adjacent to these roads to be sold, with the funds used to bring roads up to adoption standards? Are there additional duties that could be placed on local authorities to be more proactive in getting to grips with this issue? Can we develop a long-term plan, over a number of years, to decrease the number of roads yet to be adopted? I believe that it is vital that we get to grips with these problems facing taxpayers and residents in a number of our communities. Those residents deserve support, not indifference.

The motion today calls on the Welsh Government to establish a taskforce, including local authorities, the legal profession, developers and other stakeholders, including those people who can count how many of these roads aren’t adopted in our nation, with the intention of developing improvements to the processes for purchasing houses and adopting roads. I am confident that, through collaboration, the Assembly can show clear leadership on this issue and develop a programme that will decrease the number of unadopted roads here in Wales. We must develop a better system, a system that’s simpler and a system that is fairer. Thank you.

Gellir rhannu ffyrdd heb eu mabwysiadu yn dri chategori: ffyrdd heb wyneb arnynt—rwy'n credu bod Dai Lloyd wedi sôn yn fanwl iawn am y rheini—ffyrdd preifat â mynediad cyhoeddus y mae'r trigolion lleol wedi rhoi wyneb arnynt, ac mae'n debygol iawn nad yw pobl yn gwybod eu bod yn ffyrdd heb eu mabwysiadu; a'r hyn rwyf am ganolbwyntio arno yw ffyrdd mewn ystadau newydd nad ydynt wedi cael eu hadeiladu i safon a fyddai'n caniatáu i'r cyngor eu mabwysiadu, ac mae llawer o'r rheini'n digwydd ar hyn o bryd. Gwn fod Dai Lloyd wedi sôn am adeiladwyr yn mynd yn fethdalwyr; gwneir rhywfaint o hyn gan rai o'r adeiladwyr mwyaf ym Mhrydain. Maent yn adeiladu ystadau, ac nid ydynt yn eu hadeiladu i safon ddigon da o bell ffordd. Mae gennyf ystâd fawr a chymharol gefnog ger lle rwy'n byw, a bydd Dai Lloyd yn gwybod amdani, sef ystâd Ffordd Herbert Thomas, a arferai gael ei galw'n Brynheulog, lle mae llawer o ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n siŵr fod Dai Lloyd wedi cael llawer o lythyrau gan y trigolion ac wedi bod yn siarad â chymdeithas y trigolion. Rwyf i wedi gwneud hynny, ac rwy'n siŵr eu bod wedi cysylltu â'r Gweinidog hefyd. Rwyf am ganolbwyntio ar y grŵp hwn.

Bydd ffordd newydd yn cael ei hystyried gan y cyngor ar gyfer ei mabwysiadu ar yr amod fod rhyddeiliaid y tir yn pennu bod y ffordd yn briffordd gyhoeddus pan gaiff ei hadeiladu, o dan gytundeb adran 38 o Ddeddf Priffyrdd 1980, a bod y meini prawf canlynol wedi'u bodloni: mae cyswllt uniongyrchol â'r rhwydwaith priffyrdd cyhoeddus cyfredol; mae'n rhaid ei bod o ddefnydd digonol i'r cyhoedd ac yn cynnig manteision cymunedol ehangach; bydd defnydd ehangach i'r ffyrdd a gynigir ar gyfer eu mabwysiadu na darparu mynediad at eu tai i unigolion yn unig; bydd y ffordd yn aros ar agor i'r cyhoedd fynd ar hyd-ddi bob amser pan gaiff ei mabwysiadu'n ffurfiol; gall cerddwyr a beiciau basio ar hyd y gerbytffordd a'r llwybrau troed yn ddiogel. A dyna'r darn hawdd. Os mai dyna fyddai'r ateb, ni fyddai unrhyw broblem o gwbl, ond y rhan nesaf yw'r darn sy'n eu rhwydo: mae dull cymeradwy o ddraenio dŵr wyneb oddi ar y gerbytffordd a llwybrau troed, rhaid i oleuadau stryd gydymffurfio â gofynion lleol presennol a safonau cenedlaethol, ac mae'r ffordd wedi'i hadeiladu i safon foddhaol. Ac rwy'n dweud wrthych, ni fuaswn yn gwybod, wrth gerdded ar hyd y ffordd, pa mor drwchus yw'r tarmac arni. Os gwelaf darmac arni, rwy'n cymryd ei bod hi'n iawn. Rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl eraill nad ydynt yn beirianwyr sifil yn teimlo yr un fath yn union. A thelir symiau cynhaliaeth ohiriedig parhaus.

Ar gyfer pob ffordd a gynigir ar gyfer ei mabwysiadu, rhaid i'r datblygwyr sicrhau bod y rhain yn cyd-fynd â'r meini prawf uchod cyn ymgynghori â'r cynghorau. Nid yw cynghorau'n mabwysiadu pob ffordd newydd a adeiladir gan ddatblygwyr tai. Gall datblygwyr tai ddewis cadw eu ffyrdd newydd yn breifat os nad yw'r ffyrdd yn bodloni'r meini prawf uchod. Mae preswylwyr yn gweld ffordd darmac newydd ac yn credu y caiff ei mabwysiadu. Pam na fyddent? Fe fuaswn i. Nid ydynt yn gwybod a yw'r draeniad yn bodloni'r gofynion ai peidio. Nid ydynt yn gwybod a yw pyst goleuadau o'r uchder cywir yn y lleoedd cywir, gyda bylbiau o'r maint cywir, yn gallu dal bylbiau o'r maint cywir, yn effeithiol o ran trydan. Sut y byddent yn gwybod hynny? Ac nid oes ganddynt unrhyw syniad beth yw is-adeiledd y ffordd. Ni fydd llawer o drigolion ar ystadau newydd yn dod i wybod nad yw eu ffordd wedi'i mabwysiadu gan y cyngor hyd nes y bydd problem yn digwydd.

Yn aml, mae goleuadau stryd yn torri a byddant yn mynd yn syth at y cyngor a fydd yn dweud wrthynt, 'Nid ein cyfrifoldeb ydyw.' Dyma pryd y bydd trigolion dig yn cysylltu â'u cynghorwyr lleol yn gyntaf, yna eu Haelod Cynulliad ac ASau lleol. Mae hon yn dod yn fwy o broblem gan nad yw adeiladwyr tai mawr yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy. Rhaid mynd i'r afael â hyn. Mae arnaf ofn fod angen deddfwriaeth. Pan gyflwynir deddf cynllunio newydd, mae angen iddi ganiatáu i gynghorau osod amod cynllunio y bydd yr holl ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safonau mabwysiadwy ac y bydd ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safon o dan gytundeb adran 38. Nid wyf yn credu bod pobl sy'n prynu tŷ ar ystâd newydd eisiau ffyrdd heb eu mabwysiadu. Yn wir, yn fy mhrofiad i, maent yn awyddus iawn i gael eu ffyrdd wedi'u mabwysiadu. Pam y byddent eisiau ffordd heb ei mabwysiadu? Pam y byddent eisiau ffordd lle maent yn gyfrifol am ei chynnal a'i chadw? Buaswn yn awgrymu na fyddai unrhyw berson synhwyrol eisiau prynu tŷ newydd ac yna edrych ar ôl y ffordd eu hunain. Os nad am unrhyw reswm arall, mae'n lleihau gwerth eiddo o'i ailwerthu.

Mae bob amser yn fy rhyfeddu, y gall cynllunwyr osod amodau'n nodi lliw brics, lliw fframiau ffenestri, ond ni allant bennu bod rhaid adeiladu'r ffordd i safonau mabwysiadwy. Rwy'n dweud wrthych yn awr, byddai'r rhan fwyaf o bobl sy'n prynu tŷ yn rhoi blaenoriaeth i ffordd o safon fabwysiadwy yn hytrach na lliw brics neu liw ffenestri. Mae hwn yn fater sy'n peri pryder i lawer o bobl. Pan fydd ffordd heb ei mabwysiadu, rhaid mynd drwy broses weddol hir i'w chael wedi'i mabwysiadu. Cynorthwyais etholwr i gael Bishop's Walk yn Nhreforys wedi'i mabwysiadu, a'r unig reswm y cafodd y gwaith ei gwblhau oedd oherwydd bod un preswylydd yn barod i arwain ar hynny a gwneud y gwaith—gweithio gyda'r cyfreithiwr, ac yn bwysicach, sefydlu cwmni. Hynny yw, mae'n broses hir. Nid, 'Annwyl Syr, os gwelwch yn dda a wnewch chi fabwysiadu ein ffordd?' yw hi. Mae'n broses eithaf hir, ac fe weithiodd yr holl breswylwyr gyda'i gilydd a chefnogi'r gwaith. Pe bai un preswylydd wedi gwrthwynebu, ni fyddai wedi cael ei mabwysiadu. Pe bai un preswylydd wedi bod yn amharod i dalu unrhyw ran o'r arian roedd ei angen, ni fyddai wedi'i mabwysiadu.

Dylai pob ystâd newydd gael ffyrdd wedi'u hadeiladu i safonau mabwysiadwy. Gan nad yw'r datblygwyr yn ei wneud o'u gwirfodd, buaswn yn annog y Llywodraeth i roi ystyriaeth ddifrifol i ddeddfu, fel rhan o'r Bil cynllunio newydd, er mwyn sicrhau bod yr holl ffyrdd a adeiladir yn cyrraedd safonau mabwysiadwy.

Rwy'n credu ein bod wedi clywed dwy araith ragorol a oedd yn cwmpasu'r rhan fwyaf o'r mater, ac fe wnaethant hynny'n huawdl iawn yn fy marn i, oherwydd rwy'n credu bod pawb ohonom wedi cael profiad o'r mater hwn ac mae'n rhywbeth sy'n effeithio'n fawr ar ein hetholwyr. Mae'n effeithio ar fywyd o ddydd i ddydd ac yn gallu eu gadael mewn sefyllfa fregus iawn yn ariannol. Fel eraill, rwyf wedi bod yn bryderus iawn ein bod yn aml ymhell o fod yn cyrraedd safonau arferion gorau o ran y ffordd y mae datblygwyr yn gadael ffyrdd mewn ystadau newydd. Mae gennym broblem hanesyddol, sy'n anos ymdrin â hi mae'n debyg, ond yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, pan ydym yn adeiladu niferoedd llai nag erioed o dai—mae'n ymddangos yn syfrdanol na allwn reoleiddio'r gweithgarwch hwnnw'n fwy effeithiol.

Rwy'n bryderus iawn am yr hyn sy'n digwydd pan fydd ffyrdd heb eu mabwysiadu. Os caf fanylu: caiff ffyrdd, ymylon glaswellt, palmentydd a meysydd chwarae eu cynnal a'u cadw gan y datblygwr ac fel arfer mae datblygwr yn is-gontractio'r gwaith rheoli o ddydd i ddydd. Mae'r cwmnïau hyn yn trosglwyddo'r costau i berchnogion tai, i rydd-ddeiliaid a lesddeiliaid, drwy weithred drosglwyddo sy'n gosod dyletswydd ar berchennog y tŷ o dan Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925—credaf fod hynny'n mynd â ni ymhellach yn ôl hyd yn oed na'r nodyn ymchwil o Lyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 1972 [Chwerthin.] Deddf Cyfraith Eiddo 1925 sy'n llywodraethu'r arferion hyn, ac mae'n rhaid iddynt dalu am waith cynnal a chadw ar y tir. Yn aml cyfeirir at hyn fel tâl ystâd, tâl cymunedol—nid yw'n enw sy'n ennyn llawer iawn o hapusrwydd—neu dâl gwasanaeth, ac yn anffodus, nid yw'r arferion hyn ar drai. Rhannaf ddicter gwirioneddol Mike ynglŷn â'r ffaith bod hyn yn parhau yn awr.

Yn gyffredinol, rydym eisoes yn wynebu problemau o ran fforddiadwyedd tai. Hynny yw, mae hyd yn oed pobl mewn swyddi da ond heb fynediad at gyfoeth arall—neu gyfoeth—yn ei chael hi'n anodd prynu cartref, ac mae wynebu'r mathau hyn o ffioedd wedyn a—. Rhaid imi ddweud, ni fyddwn yn ystyried archwilio i weld a yw ffordd wedi ei hadeiladu i safonau derbyniol, wyddoch chi, ac erbyn i chi fynd o dan y ffordd a meddwl am y draenio a phopeth—dyletswyddau gofal y dylai'r system gynllunio allu eu sicrhau yw'r rhain, a dweud y gwir. Credaf mai dyna y dylem anelu tuag ato.

Mae rhai o'r cymalau beichus eraill ar y rhenti tir hyn yn syfrdanol—codi ffi am newid eiddo, cost am werthu'r eiddo hyd yn oed. Efallai fod rhai arferion yn debyg i'r hyn rydym yn ei brofi yn awr gyda'r argyfwng lesddaliad yn dod yn ôl, a datblygwyr weithiau'n gwerthu ar brydles, ac yna'n gwerthu'r lesddaliad ymlaen, a gwneud yr un peth gyda'r cwmnïau rheoli. Nid yw'n ofynnol iddynt gyhoeddi cyfrifon i'r trigolion a phrofi bod y gwaith y codir amdano yn cael ei wneud i safon briodol. Mae yna brinder tryloywder eithafol yn y maes hwn. Mae'n hen ffasiwn ac yn gwneud y perchnogion tai hyn yn agored i arferion sy'n eu cosbi mewn gwirionedd. Fel y dywedodd Mike, mae'r materion hyn wedi'u datganoli bellach, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac maent yn bethau y gallwn geisio mynd i'r afael â hwy.

Felly, os ydych yn bwriadu mynd i'r afael â'r maes hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, credaf y gallwch ddibynnu ar gefnogaeth helaeth ar draws y Siambr, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi symud—. Clywsoch yr awgrym am gyfraith newydd, neu dasglu yn y lle cyntaf, fan lleiaf, i edrych ar y sefyllfa.

A gaf fi orffen gyda'r diffyg data? Dywedir wrthyf fod yna 92 km o briffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd. Mae'n gwbl syfrdanol—[Torri ar draws.] Wel, dyna oedd eu dyfaliad gorau yn 2010. Felly, gall fod yn wahanol iawn bellach. Ond mewn gwirionedd, mae'r maes hwn yn galw am ddiwygio a dylem wneud hynny.

Rwy'n falch o gyfrannu'n fyr i'r ddadl hon. Nawr, nid wyf yn honni fod gennyf y math o wybodaeth fanwl a thechnegol a ddangoswyd gan rai o'n siaradwyr eraill y prynhawn yma, ond gwn fy mod wedi ymdrin â llif cyson iawn o gwynion am ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy 19 mlynedd fel Aelod Cynulliad dros Dorfaen. Nawr, mewn rhai achosion, mae'r ffyrdd hyn wedi bod mewn cyflwr gwirioneddol druenus. Rai blynyddoedd yn ôl ymwelais â safle yn Brook Street, Pontrhydyrun yng Nghwmbrân, a gweld bod y ffordd mewn cyflwr mor wael ar ddiwrnod glawog fel bod hwyaden wedi mynd i nofio yn un o'r tyllau yn y ffordd. Prysuraf i ychwanegu nad oedd yn nodwedd dŵr roedd unrhyw un yn y stryd yn falch o'i gweld.

Nawr, rwy'n ymwybodol iawn o ba mor brin o arian yw fy awdurdod lleol. Gwn nad oes ganddynt adnoddau i ymdrin â'r broblem hon ledled y fwrdeistref, a gwn hefyd, yn y rhan fwyaf o achosion, nad oes gan fy etholwyr arian yn sbâr chwaith. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y syniad o dasglu i ddod â phawb at ei gilydd i edrych ar y mater hwn. Mae pawb ohonom yn gwybod ein bod mewn cyfnod anodd iawn gyda'n harian cyhoeddus yn sgil polisïau cyni, ond gobeithiaf y bydd dod â phobl at ei gilydd yn gyfle i edrych ar atebion arloesol, fel y rhai y cyfeiriodd Dai Lloyd atynt, ond eraill hefyd fel y modd y gall awdurdodau lleol ddod ynghyd i swmp brynu deunyddiau er mwyn gweithio gyda'i gilydd i wneud pethau. Rwy'n credu o ddifrif fod yn rhaid inni feddwl yn greadigol am hyn. Fel arall, bydd yn broblem a fydd gennym mewn 40 mlynedd arall, a bydd yr hwyaden yn dal i fod yno. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i gyfrannu. Byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn.

Thank you to Dai Lloyd for bringing this debate forward this afternoon. I think it's the third debate that we've had on similar areas. We've talked about cavity wall insulation and leaseholds, and now this issue today. These are issues that do concern our constituents, and it's very appropriate that we discuss them here at the National Assembly and, more importantly, that we seek solutions to these problems.

I'm going to tell you about one example in my own constituency, which is a perfect example of what we're talking about this afternoon. The Caeau Gleision estate in Rhiwlas is an estate of 80 houses built between 1975 and the early 1980s. The cul-de-sacs there are now in an appalling condition, to say the least. I haven’t seen any ducks in residence yet, but there are large, water-filled potholes and there are huge problems. The roads and cul-de-sacs on this estate have never been adopted by the local authority, namely Gwynedd Council, and there are nine of these cul-de-sacs on the estate. Over a period of time, the surface laid by the developers has been washed away, leaving large potholes and puddles, and rock in some places, or the hard-standing. That is all that is left. From what I understand also, there are pitch fibre pipes that have been laid to carry surface water away, and whilst these kinds of pipes were recommended at the time, they have now become damaged and they’re not fit for purpose. They need to be repaired.

There are individuals on the estate who have tried to tackle this problem. They’ve been in touch with the county council, and the MP and I as the Assembly Member have been trying to help them, but unfortunately we haven’t had much success to date. The response that we get from Gwynedd Council is that the roads and cul-de-sacs are unadopted and therefore, in the current economic climate, they don’t intend to do anything about the situation. By now, because of the condition of these roads, the estate as a whole appears to be very unkempt, despite the fact that the residents are keeping their homes as neat and tidy as possible.

We in the constituency have tried to do some research into this area to see what’s possible and we’ve been studying a book by the author Andrew Barsby, a book called Private Roads, and this includes a number of suggestions as to how residents can take action, but it depends, to a great extent, on having ownership of the road, which isn’t always an easy process. The developers disappear over time, and it can be a very expensive process for individuals, of course. According to the book Private Roads, if it’s not possible to gain ownership of a particular road, then it is possible for local residents to make improvements to the state of the road, but they do run the risk of prosecution on the basis of unlawful trespass.

So, it’s a difficult situation, and I welcome the proposals put forward here, particularly the idea of the establishment of a taskforce and having a work programme in place so that we can tackle this problem in a meaningful way and resolve a problem that exists in all constituencies, I would assume. Thank you.

Mae llawer o'r pwyntiau rwyf yn eu gwneud eisoes wedi'u gwneud gan gyfranwyr eraill i'r ddadl hon, ond nid wyf am wneud unrhyw esgusodion dros eu hailadrodd oherwydd nid wyf yn meddwl fod modd ailadrodd y dadleuon hyn yn rhy aml. Fel llawer o bobl eraill, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi mewn perthynas â'r materion a godwyd yn y cynnig hwn, materion sydd, mewn rhai amgylchiadau, yn arwain at broblemau iechyd yn sgil pryderon ynghylch y problemau ariannol sy'n ymwneud â ffyrdd heb eu mabwysiadu. Felly, mae UKIP yn cytuno'n fras â'r holl bwyntiau sydd wedi'u cynnwys yn y cynnig hwn a byddai'n cefnogi'r galwadau ar Lywodraeth Cymru ym mhwynt 6.

Fodd bynnag, oni ellid negyddu'r holl bwyntiau a phroblemau a nodir yn y cynnig yn y dyfodol drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud caniatâd cynllunio yn ddibynnol ar fod datblygwyr yn contractio i ddarparu ffyrdd i safonau mabwysiadwy?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Dyna y gofynnais amdano oherwydd, ar hyn o bryd, ni allant wneud hynny'n amod ar gyfer rhoi caniatâd cynllunio.

Wel, diolch i chi am hynny, Mike.

Ond byddai methiant dilynol i ddarparu ffyrdd o'r fath yn golygu eu bod yn torri contract ac yn agored i gosbau masnachol. Efallai y gwnaiff Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar allu rhoi'r pŵer hwnnw i awdurdodau lleol yn y dyfodol. O ran esgeulustod hanesyddol mewn perthynas â ffyrdd heb eu mabwysiadu, mae arnaf ofn na fydd awdurdodau lleol yn ystyried hon yn flaenoriaeth uchel. Mae Lynne Neagle wedi gwneud y pwynt, yn amlwg, eu bod o dan fesurau cyni mawr a gallai fod costau sylweddol ynghlwm wrth sicrhau bod ffyrdd o safon fabwysiadwy. Ac wrth gwrs, bydd ffordd a fabwysiadwyd yn straen pellach a pharhaus ar eu hadnoddau. Felly byddai'n ymddangos mai gan Lywodraeth Cymru'n unig y byddai'r arian angenrheidiol i gyflawni'r gwelliannau neu'r atgyweiriadau hyn, ond a oes ewyllys i wneud hynny?

Clywch, clywch.

Diolch, Lee. [Chwerthin.] Rwy'n falch o gael siarad â Lee Waters a gweddill y Cynulliad yn ogystal.

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig hwn. Mae ffyrdd yn fater sy'n agos at fy nghalon, pa un a wyf yn eu cefnogi neu'n eu gwrthwynebu, gyda rhai o fy nghyd-Aelodau weithiau. Ac wrth wraidd y cynnig hwn mae'r ffaith, pan fyddwch yn gadael lonydd prysur ein traffyrdd a'n ffyrdd A a ffyrdd B, mae llawer o'n ffyrdd gwledig a hefyd, fel y clywsom, ein ffyrdd trefol ymhell islaw'r safon y byddem yn ei disgwyl, ac mae llawer o siaradwyr eisoes wedi siarad am y problemau hynny.

Roeddwn yn edrych ar wefan y Resident Adoption Action Group, sy'n amlinellu rhai o'r materion sy'n effeithio ar ein ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru, gan gynnwys y ffaith na chynhelir archwiliadau iechyd a diogelwch rheolaidd i sicrhau bod y ffyrdd yn cael eu cadw'n ddiogel. Ac mae hon yn broblem genedlaethol, mae defnyddwyr ffyrdd di-rif yn rheolaidd yn gyrru ar ffyrdd anniogel a heb eu rheoleiddio. Fel y soniodd Mike Hedges a siaradwyr eraill, gall datblygwyr arbed miloedd yn aml drwy osgoi'r cytundebau cyfreithiol sy'n trosglwyddo'r ffyrdd i reolaeth yr awdurdod lleol—mater heb unrhyw sgil-effeithiau i'r datblygwyr hynny yn ôl pob golwg. Ac rwy'n cefnogi galwad Mike Hedges ac eraill i roi hyn ar sail statudol o bosibl i wneud yn siŵr fod mabwysiadu ffyrdd yn rhan o'r broses gynllunio honno ar y cychwyn.

Yn amlwg, mae angen inni wneud ffyrdd heb eu mabwysiadu yn flaenoriaeth, ac er mwyn gwneud hynny'n llawn, rydym angen ystadegau cyfredol. Rwy'n dal i chwerthin am y modd y soniodd Dai Lloyd am arolwg yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 a ganfu fod oddeutu 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr. Credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai gennym ystadegau ar gyfer Cymru. Felly, rwy'n cefnogi'r alwad am dasglu ac yn gofyn i Ysgrifennydd yr economi a seilwaith i edrych ar gael ystadegau cyfredol ar y seilwaith hwnnw.

Credaf fod yna olau ar ben draw'r twnnel hwn—maddeuwch y chwarae ar eiriau—ac os edrychwn yn ôl drwy hanes, fel y gwnaeth David Melding, mae rheswm da i fod yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Mewn gwirionedd, nid oedd ffyrdd yn y DU yn cael eu dosbarthu o gwbl tan y 1920au, ac ni chafodd y dosbarthiad ei dacluso tan y 1930au. Yn y dyddiau hynny, byddent yn cynnal ailasesiad treigl blynyddol o ddosbarthiad ffyrdd—ac mae'n debyg ei fod yn llawer mwy cyfredol nag y bu ers 1972, ond roeddent yn cydnabod pwysigrwydd strwythur ffyrdd da. Ac ar ddechrau'r ail ryfel byd, roedd y rhwydwaith ffyrdd mewn cyflwr gwael, ac ar ôl y rhyfel honno, roedd hi'n glir fod rhywbeth—[Torri ar draws.] Llywodraeth Dorïaidd—peidiwch â bod mor hunandybus. [Chwerthin.] Ar ôl yr ail ryfel byd, roedd hi'n amlwg fod angen gwneud rhywbeth, a chafwyd y rhaglen adeiladu ffyrdd a gwelliannau ffyrdd sydd wedi bod yn digwydd ers hynny. Ond drwy gydol yr amser, o dan Lywodraethau Llafur a Llywodraethau Ceidwadol a llywodraethau clymblaid, ni aethpwyd i'r afael â mater ffyrdd heb eu mabwysiadu, ac efallai mai'r rheswm am hynny oedd oherwydd y teimlid ei fod yn fater rhy anodd ymdrin ag ef, neu'n haws ei anwybyddu, ac nid oedd yn angenrheidiol i seilwaith cenedlaethol y wlad. Ond wrth gwrs, fe wyddom bellach fod llawer o'r ffyrdd hyn yn gwbl anaddas ar gyfer cerbydau brys—ac roeddwn yn edrych ar achos yn ddiweddar pan aeth ambiwlans yn sownd mewn twll ar un o'r ffyrdd hyn yn ôl yn 2014—ond wrth gwrs, nid yw'r arwynebau ffordd hynny'n addas hyd yn oed ar gyfer cerbydau modur modern o unrhyw safon. Felly, mae hon yn broblem sydd wedi bodoli ers llawer gormod o amser.

Rwy'n falch fod Dai Lloyd wedi gofyn imi gefnogi'r cynnig. Credaf y ceir cytundeb cyffredinol yn y Siambr hon bellach fod angen gwneud rhywbeth. Felly, gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o wneud hynny, gadewch i ni gael arolwg priodol, cael y tasglu ar ei draed, cael arolwg i weld beth yn union rydym yn ymdrin ag ef, ac yna sicrhau bod ein holl ffyrdd yn cyrraedd safon foddhaol fel y gall modurwyr a cherbydau brys yrru ar ffyrdd diogel.

Mae yna ystâd yn fy etholaeth a adeiladwyd yn y 1970au: mae'r ffyrdd yn fawr, mae digon o le i barcio, gerddi mawr, a thai mawr. Ac mae'n drawiadol pan fyddwch yn ymweld â'r tai newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, yr ystadau newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, mae'r tai wedi'u gwasgu i mewn, mae'n aneglur pa stryd yw pa stryd, a chaiff pawb eu gwasgu at ei gilydd ac mae'r ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rydym wedi cymryd camau tuag yn ôl yn y 10 mlynedd diwethaf, a chredaf fod rhan ohono'n deillio o'r ffaith fod y pedwar datblygwr tai mawr, neu'r chwech datblygwr tai mawr, yn manteisio ar y prinder tai, a ganddynt hwy y mae'r pŵer i gyd yn yr amgylchiadau hyn. Nid yw hynny'n ddigon da, a chredaf fod hwn yn gyfle i wneud rhywbeth yn ei gylch. Nid wyf am ailadrodd araith Dai Lloyd, araith David Melding ac araith Mike Hedges—roedd fy araith yn gyfuniad o'r tri. Felly, nid wyf am ailadrodd popeth sydd wedi'i ddweud, ond fe af i'r afael â rhai o'r pethau hynny.

Mabwysiadu ffyrdd: yn hollol. Rwyf wedi gwirio'r ystadegau a cheir un stryd breifat heb ei mabwysiadu—hynny yw, stryd gydag un pwynt mynediad—ym mwrdeistref Caerffili. Ceir saith o lonydd cefn sydd heb eu mabwysiadu. Ond mae yna 15 o ddatblygiadau newydd sydd heb eu mabwysiadu, a'r hyn sy'n digwydd—. Rwy'n mynd i enwi ystadau Castle Reach a Kingsmead, oherwydd rwyf wedi bod yn ceisio datrys problem y band eang yno. Euthum yno i ddosbarthu llythyr i bob tŷ am y band eang a bu bron i mi droi fy ffêr ar y tyllau sydd yn y ffyrdd ar yr ystâd honno sydd heb ei mabwysiadu. Nid yw'n ddigon da. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan etholwyr sy'n teimlo'n gryf iawn am hyn. Ac mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Mae pobl wedi bod yn byw yno ers dwy flynedd. Mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Pryd y maent yn mynd i orffen? Maent yn oedi fel na fydd yn rhaid iddynt gwblhau'r ffyrdd a'r seilwaith. Nid yw'n ddigon da.

Cefais gyfarfod yng Nghwm Calon ar ben arall fy etholaeth, sef ystâd wedi'i chwblhau gyda'r rhan fwyaf o'r ffyrdd wedi'u mabwysiadu, ond mae rhai'n dal heb eu mabwysiadu. Mae'r trigolion yno'n talu i gwmni rheoli'r ystâd. Gwaeddais y gair 'extortionate' pan ddywedwyd hynny, a dywedodd Michelle Brown nad oedd yn hynny. Wel, mewn gwirionedd, nid wyf yn credu ei fod yn rhy bell o'r gwir, i fod yn onest gyda chi. Ysgrifennodd y trigolion yng Nghwm Calon at gwmni rheoli'r ystâd. Cafodd un preswylydd ymateb gan gwmni rheoli'r ystâd. 'Gyda pharch', dywedodd mewn e-bost, 'gwnewch rywbeth gyda'ch bywyd'. Dyna a ddaeth gan gwmni rheoli'r ystâd i breswylydd ar ystâd Cwm Calon. Hollol warthus.

Nawr, byddaf yn ceisio cael cyfarfod gyda'r datblygwr a chwmni rheoli'r ystâd i edrych i weld beth arall y gallant ei wneud i gwblhau'r gwaith y dylent fod yn ei wneud o ganlyniad i'r taliadau misol y mae pobl yn eu gwneud ar yr ystâd honno.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf. Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n ddig iawn.

Hoffwn rannu profiad yn fy etholaeth i lle y dywedodd un datblygwr, 'Os ydych yn mynd at eich Aelod Cynulliad, fe wnaf yn dam siŵr na fyddaf byth yn gwneud y gwaith sydd angen ei wneud ar eich stryd'.

Rhun ap Iorwerth, rydych yn gwneud pwynt clir iawn, oherwydd dyna'r union fath o iaith a ddefnyddir, gan fod y pŵer yn nwylo'r bobl hyn. Maent yn gwneud cyn lleied â phosibl—mae cwmni rheoli'r ystâd yn gwneud cyn lleied â phosibl o waith ar yr ystadau hyn. Maent yn dal preswylwyr yn wystlon, ac nid yw'r contractau sy'n rhaid i chi eu llofnodi i brynu eich tŷ yn werth y papur y cawsant eu hysgrifennu arnynt pan fyddwch eisiau i waith gael ei wneud. Cânt eu defnyddio fel rhywbeth i rwymo a rheoli preswylwyr a sicrhau eu bod yn parhau i dalu. Ac rwy'n credu bod angen i hynny newid hefyd. Felly, nid mater o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn unig yw hyn. Mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae cwmnïau rheoli ystadau'n gweithio.

Felly, rwy'n credu—anaml iawn rwy'n gwylltio yn y Siambr hon, ond credaf fod hawl gennyf i wylltio am y ffordd y caiff preswylwyr eu trin yn fy etholaeth. Nid wyf yn falch, ond rwy'n falch ein bod wedi cael cyfle i ACau etholaethau a rhanbarthau eraill nodi bod hyn yn digwydd yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau hwy hefyd. Felly, credaf ei bod yn bryd inni fanteisio ar y cyfle hwn i gefnogi'r cynnig ac i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet wneud beth bynnag y mae ganddo bŵer i'w wneud, fel yr amlinellodd Mike Hedges, i roi camau ar waith yn erbyn y cwmnïau sy'n manteisio ar breswylwyr a'r prinder tai.

Rwy'n rhannu pob un o'r teimladau a'r safbwyntiau a fynegwyd yn y Siambr y prynhawn yma hyd yn hyn. Fel pob Aelod Cynulliad ac etholaeth, mae gennyf innau hefyd ystadau gyda ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy ardal fy hun, a'r amlycaf ohonynt yw ystâd Sandy Cove, y bydd y Dirprwy Lywydd yn gyfarwydd â hi. Mae'n ystâd o 250 byngalo a adeiladwyd yn y 1930au fel cartrefi gwyliau ar gyfer pobl gyfoethog o bob rhan o'r DU i ddod i fwynhau peth amser ar lan y môr. Ond yn anffodus, dros gyfnod o amser, daeth y cartrefi hyn yn breswylfeydd parhaol, ac mae'r cwmni a adeiladodd yr ystâd wedi mynd i'r wal ac wedi gadael gwaddol o ffyrdd ar eu holau sydd bellach mewn cyflwr gwael ofnadwy. Nid hwyaid a welwn yn y pyllau, ond gwylanod yn bennaf, ac yn anffodus, mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno—. Mae yna fater iechyd cyhoeddus yma, oherwydd mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno yn bobl sydd â phroblemau symudedd, pobl sy'n cael anhawster i gerdded, afiechydon cronig eraill, ac mae cyflwr y ffyrdd hyn, y diffyg palmentydd, diffyg draenio, diffyg goleuadau stryd hyd yn oed ar y ffyrdd hynny, yn peri pryder iddynt, mae'n wir, ond anhawster hefyd i fynd allan o gwbl. Mae llawer ohonynt yn byw mewn arwahanrwydd cymdeithasol. Maent yn teimlo'n anniogel oherwydd ei bod hi'n dywyll. Ac wrth gwrs mae'r ystâd hon hefyd, i ychwanegu at ei gofidiau, mewn ardal lle y ceir perygl o lifogydd, yn union y tu ôl i amddiffynfeydd y morglawdd ym Mae Cinmel. Mae wedi cael llifogydd ar sawl achlysur yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, mae mewn cyflwr eithaf truenus.

Nawr, i fod yn deg â'r awdurdodau lleol ac eraill, maent wedi ceisio gwneud yr hyn a allant i gefnogi'r trigolion hynny. Maent wedi ceisio edrych ar y gost o sicrhau bod y ffyrdd hynny'n cyrraedd safonau mabwysiadwy, a'r amcangyfrif diweddaraf yw y byddai oddeutu £3 miliwn, sy'n amlwg yn swm sylweddol o arian i 250 o berchnogion tai ddod o hyd iddo. Mewn gwirionedd, mae bron yn amhosibl iddynt godi'r math hwnnw o swm er mwyn gwella'r ffyrdd hynny i safonau mabwysiadwy.

Ac yn waeth na hynny, wrth gwrs, mae yna lawer o'r bobl sy'n berchen ar yr eiddo nad ydynt yn byw ynddynt mewn gwirionedd, cânt eu gosod ar rent, oherwydd bod gwerth yr eiddo wedi gostwng o ganlyniad i gyflwr y ffyrdd. Felly, yn amlwg, gallant fod yn ffynhonnell incwm broffidiol i rai landlordiaid prynu i osod diegwyddor posibl. Felly, mae hynny'n cymhlethu'r broblem ymhellach, oherwydd, cyhyd â bod eu rhent yn cael ei dalu, cyhyd â bod yr incwm yn dod i mewn, nid oes gan y landlordiaid prynu i osod hynny fawr o ddiddordeb mewn gwneud unrhyw fath o gyfraniad i sicrhau bod y ffyrdd yn cyrraedd y safon sy'n dderbyniol ar gyfer cerbydau modur hyd yn oed mewn rhai lleoedd. A dweud y gwir, mae'r sefyllfa'n annioddefol, ac mae angen inni wneud rhywbeth yn ei chylch.

Ychydig flynyddoedd yn ôl, yn 2011, gallaf gofio bod yn y Cynulliad hwn pan wnaeth Gweinidog yr Amgylchedd ar y pryd benderfyniad dewr iawn i ddefnyddio pwerau a oedd ganddi dan Ddeddf Dŵr 2003 i drosglwyddo carthffosydd preifat a draeniau ochrol i'r system ddŵr, sydd wrth gwrs yn gyfrifoldeb i Dŵr Cymru yma. Felly, cafodd y cyfan ei fabwysiadu yn y bôn, pa un a oeddent wedi'u mabwysiadu'n flaenorol neu beidio. Credaf fod angen dull tebyg o weithredu arnom a dweud y gwir, gyda phob un o'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hyn, fel y gallwn ddatrys y broblem hon unwaith ac am byth. Yna, yn hollol—fel y dywedodd Mike ac eraill—mae angen inni newid y system gynllunio i'w gwneud yn ofynnol, os yw ystâd yn mynd i gael ei hadeiladu, rhaid cael ffordd fabwysiadwy sy'n hygyrch.

Un o'r pethau sy'n fy mlino'n fawr ar bron bob cais cynllunio a welaf y dyddiau hyn yw'r 'dreifiau preifat' fel y'u gelwir. Rydych wedi'u gweld—lle y ceir un ffordd gyswllt drwy'r ystâd, sydd wedi'i mabwysiadu, ac yna mae gennych dramwyfa breifat sy'n gwasanaethu fel mynediad i oddeutu 10 neu 15 eiddo gwahanol, ac wedi'i chreu o frics fel rheol oherwydd ei bod yn edrych yn ddeniadol, ond o fewn pedair neu bum mlynedd mae'n dechrau malu, a'r pantiau'n dechrau ymddangos, oherwydd nid yw wedi'i llunio i safon dderbyniol. Felly, rydym yn storio problemau ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu bod yr adolygiad cyfredol o'r system gynllunio sydd ar y gweill yng Nghymru yn rhoi cyfle inni ddatrys hyn unwaith ac am byth.

Un peth y buaswn yn ei hoffi—os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu sefydlu tasglu, sy'n syniad rwy'n ei groesawu'n fawr—yw bod y tasglu hwnnw'n trefnu, o ran blaenoriaethau, pa ardaloedd sydd angen sylw yn gyntaf, oherwydd gallaf ddweud wrthych yn awr fy mod yn tybio'n fawr iawn y byddai ystâd Sandy Cove yn fy etholaeth yn agos iawn at frig y rhestr honno, am y rhesymau rwyf wedi eu hamlinellu heddiw. Felly, rwy'n annog pobl i gefnogi'r cynnig.

Wrth godi i siarad i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar brofiadau fy etholwyr—fy etholwyr sy'n byw nid yn unig ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, ond fel y mae cynifer o fy nghyd-Aelodau yma wedi pwysleisio heddiw, ar ystadau sydd heb eu mabwysiadu. Rwyf am sôn am yr effaith a gaiff methiant datblygwyr i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy ar fy etholwyr. Yn wir, nid wyf yn credu ei bod yn rhy ddramatig i siarad am y dioddefaint y mae hyn yn ei achosi.

Ar hyn o bryd rwy'n ymdrin â thair ystâd sylweddol o dai 'executive' fel y'u gelwir, pob un wedi'i hadeiladu gan yr un datblygwr. Mae'n un o'r 'pedwar datblygwr mawr' fel y'u gelwir yn y DU. Gwn fod ACau eraill wedi sôn am y problemau a achosir pan fo adeiladwyr tai yn mynd i'r wal, ond rwy'n sôn am gwmni yma sy'n parhau i fod yn un o bedwar adeiladwr tai mawr y DU. Felly, ymhell o fethu gallu datrys y materion hyn, maent yn rhy brysur yn mynd ymlaen i adeiladu mwy o dai mewn lleoliadau eraill, gwneud miliynau ar filiynau o bunnoedd, cyn cwblhau ystadau i safonau mabwysiadwy. Nid wyf yn mynd i enwi'r datblygwr yma heddiw, ond mae'n bosibl y bydd y sylwadau a wnaf yn nes ymlaen yn awgrymu pwy ydynt.

Fel y noda'r cynnig, mae un o'r problemau mwyaf dybryd yn ymwneud â ffyrdd ar yr ystadau tai hyn. Gan na fabwysiadwyd y ffyrdd, maent mewn cyflwr anniogel. Gall hyn achosi niwed i geir y trigolion, ac mae gennyf nifer o enghreifftiau o hynny yn fy llwyth achosion, ac anaf i drigolion hefyd. Unwaith eto, rwyf wedi ymwneud â nifer o achosion o hynny. Yn benodol, yn yr enghraifft hon, nid y ffordd yn unig y mae'r datblygwr heb drafferthu ei gorffen: mae trigolion yr un ystâd o dros 150 o dai wedi cael problemau gyda'u darpariaeth band eang; ni chafodd maes chwarae a addawyd mo'i adeiladu; ni wnaed gwaith tirlunio; ac ni orffennwyd y gwaith ar orsaf bwmpio. Mae hyn i gyd wedi cael effaith negyddol—effaith negyddol iawn—ar ddeiliaid tai. Ac yn yr achos hwn lle y cwblhawyd yr ystâd dai bedair blynedd yn ôl, mae wedi gwneud i'r trigolion deimlo'n siomedig iawn fod y cartrefi newydd sbon danlli a addawyd iddynt wedi eu dympio yn yr hyn sy'n fawr gwell na safle adeiladu o ran ei olwg. Mae rhai o'r deiliaid tai mor siomedig fel eu bod wedi dweud wrthyf eu bod am symud, ond mae cyflwr gwael yr ystâd yn golygu na allant wneud hynny am fod gwerth eu cartrefi wedi gostwng.

Rwy'n ymdrin â dwy ystâd arall, a godwyd gan yr un datblygwr tai mawr. Yma, mae trigolion yn wynebu problemau tebyg. Mewn un achos, nid yw'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod yr ystâd mewn cyflwr mabwysiadwy wedi'i gwblhau 17 mlynedd ar ôl adeiladu'r tai. Hoffwn ailbwysleisio'r pwynt hwnnw—17 mlynedd, gan un o brif adeiladwyr tai y DU. Nid yw hynny'n dderbyniol o gwbl.

Nawr, rwyf wedi siarad â'r adeiladwr tai. Rwyf wedi cyfarfod â'u prif swyddogion a derbyn ymateb cynnes a chymodlon. Ond o ran gweithredu, nid oes dim wedi newid. Ni wnaed unrhyw gynnydd. Mae ymholiadau, apeliadau a chwynion fy mhreswylwyr wedi disgyn ar glustiau byddar. A'r hyn sy'n gwneud y materion hyn yn anos byth i'w stumogi yw bod y datblygwr eisoes yn edrych ar safle newydd yn fy etholaeth. Oes, mae angen cartrefi arnom, ond nid oes unrhyw ddyletswydd ar adeiladwyr tai ar raddfa fawr i sicrhau bod gwaith wedi'i gwblhau cyn iddynt symud ymlaen, ac rwy'n credu bod hynny'n gwbl anghywir.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych newydd ei ddweud, ac rydych yn gosod problem ffyrdd heb eu mabwysiadu o fewn problem ehangach: fod gennym nifer cynyddol o ystadau bellach yn cael eu rhedeg gan gwmnïau rheoli gyda'r gwasanaethau'n cael eu darparu. Credaf eich bod yn hollol gywir: mae datblygwyr yn symud ymlaen at y safle nesaf heb orffen yr hyn sydd ganddynt eisoes yn briodol, a dylem ddefnyddio deddfwriaeth i fynd i'r afael â hynny.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Os cymerwch ysgol, er enghraifft, pe bai ysgol yn perfformio'n wael ac yn methu sicrhau canlyniadau i'w disgyblion, yna byddai camau'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau bod ei safonau'n codi. Ond yn y sector preifat, nid oes gennym bwerau o'r fath ar hyn o bryd, ond mae gennym y gallu drwy'r adolygiad cynllunio i edrych ar hyn, ac mae'n gwbl hanfodol yn fy marn i ein bod yn gwneud hynny.

Gwn fod y datblygwr dan sylw hefyd wedi talu bondiau gwerth miliynau lawer i'r awdurdod lleol, ond yn ôl pob golwg nid yw hynny wedi cael unrhyw effaith chwaith. Ac mewn llawer o achosion, mae'r symiau sydd eu hangen i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd y safonau mabwysiadwy yn gymharol ddibwys. Er enghraifft, yn achos yr ystâd a fu heb ei mabwysiadu ers 17 mlynedd, dywedodd y datblygwr tai yno wrthyf eu hunain na fyddai'r un eitem o waith sy'n dal heb ei wneud ond yn costio ychydig filoedd o bunnoedd i'w chwblhau, ac eto nid oes dim wedi digwydd.

Ar yr un pryd â fy nghyfarfod gyda'r datblygwr hwnnw, yn lobïo ar ran fy etholwyr, cyhoeddodd y cwmni becyn bonws o dros £500 miliwn i'w prif swyddogion. Efallai y bydd hyn yn rhoi awgrym pwy yw'r datblygwr. Yn ogystal, roedd y pecyn yn cynnwys dros £100 miliwn o daliadau bonws personol ar gyfer eu prif weithredwr—i un dyn sy'n llywyddu dros gwmni lle y dywedasant wrthyf eu hunain fod ganddynt dros 40 o ystadau heb eu mabwysiadu yng Nghymru. Nid yw'n syndod fod hyn yn gadael blas cas yng nghegau fy etholwyr.

Rwy'n falch iawn o gefnogi'r cynnig hwn heddiw, a hoffwn adleisio galwad Mike Hedges am i'r adolygiad cynllunio presennol yng Nghymru roi sylw i'r mater hwn. Ni allaf ond gobeithio y bydd yn helpu i gyfrannu at ateb i fy etholwyr.

Yn gyntaf, hoffwn groesawu'r ddadl hon, oherwydd yn dilyn y ddadl ar lesddaliad, mae'n dangos pwysigrwydd y mathau hyn o ddadleuon sy'n nodi materion sy'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol lawn, ac sy'n ymwneud â phwerau sydd gennym lle y gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Roedd lesddaliad yn un, dyma'r llall.

Hoffwn ddiolch hefyd i David Melding am fy atgoffa am Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925. [Chwerthin.] Nid oedd modd cyfyngu'r darn gwych hwnnw o ddeddfwriaeth ddiwygio i lai na 1,000 o dudalennau ac fe gynhaliodd fwy o silffoedd llyfrau nag y deuthum ar eu traws erioed. Hefyd diolch i Darren Millar, mewn gwirionedd, am ei ddisgrifiad o anghyfiawnderau'r system gyfalafol. [Chwerthin.] Ond yn arbennig diolch i Dai Lloyd am ei esboniad Shakespearaidd bron o'r anghyfiawnder sy'n bodoli.

Ceir nifer o bwyntiau syml yr hoffwn eu hychwanegu. Yn gyntaf, caniatâd cynllunio. Pa un a ydynt yn ystadau sy'n cael eu cynnal a'u cadw neu beth bynnag, gwyddom ei bod yn amlwg fod angen mwy na dim ond rhoi caniatâd cynllunio. Yn union fel na ddylem ganiatáu i ganiatâd cynllunio gael ei roi i eiddo newydd â lesddaliad, mae'r un peth yn union yn berthnasol yma hefyd.

Yn ail, o ran ffyrdd anorffenedig a chyfrifoldebau ac ati ar gyfer eiddo newydd, pam na allwn gael peth syml fel tystysgrif Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai? Mae gennych hynny—rhywbeth sy'n rhoi gwarant os yw datblygwr eiddo yn mynd i'r wal, gwarant o ran cywiro'r adeiledd. Pam na allech gael rhywbeth yn union fel hynny sy'n rhoi estyniad o'r fath—? Oherwydd craidd hyn yw diffyg gwarantau a blaendaliadau, fel bod modd, os yw'r datblygwr yn diflannu neu os nad yw'n ei gyflawni, i'r sawl sy'n prynu tŷ ddweud, 'Wel, dyna'r arian, dyna'r adnodd neu'r warant sy'n galluogi i hyn gael ei wneud.' Mae'n ymddangos i mi mai dyna'r dyfodol.

Y pwynt a wnaed o ran y cwmnïau eu hunain, oherwydd yr hyn y byddant hwy yn ei ddweud, wrth gwrs, yw 'A, ie, ond mae'r rhain i gyd yn bethau sy'n ychwanegu at y gost ac ati.' Mae'r datblygwyr eiddo hyn yn gweithio ar elw o 25 y cant fan lleiaf. Dyma'r peth. Dyma ymelwa o'r math gwaethaf, ac mae'r ffaith bod gennych un o gyfarwyddwyr un o'r cwmnïau hyn gyda llawer o eiddo yng Nghymru, a rhai ohonynt yn cael bonws o £150 miliwn—. Hynny yw, mae allan o reolaeth ac mae'n gwbl warthus. Mae'n sgandal gyhoeddus.

Ymyriad byr iawn—diolch yn fawr iawn. Yn achos Llys Tegeirian yn Llangristiolus ar Ynys Môn, y soniais amdano yn gynharach, mae deiliaid eiddo gwahanol wedi ymuno â gwahanol gynlluniau yswiriant rhag colledion posibl neu ddiffygdalu ar ran y datblygwr yn nes ymlaen. A fyddai'r hyn rydych chi'n ei gynnig, cynllun unffurf, yn ateb i'r broblem lle mae deiliaid tai gwahanol, oherwydd y gwahanol gyngor cyfreithiol y maent yn ei gael, yn talu symiau gwahanol i geisio datrys y broblem?

Yn bendant. Hynny yw, camodd y Llywodraeth i mewn i orfodi yswirwyr, er enghraifft, i ymdrin â cherbydau heb yswiriant, ceir, gyda Swyddfa'r Yswirwyr Moduron. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn gynnyrch tebyg i hynny hefyd, a pham na ddylid ehangu hwnnw yn yr un ffordd yn union? Ymddengys i mi ei fod ateb cymharol syml. Soniasom am broffidioldeb y cwmnïau adeiladu tai. Dyma'r un cwmnïau a ddywedodd nad oedd yn ymarferol i osod systemau chwistrellu yn ein tai i atal y tai rhag cael eu llosgi ac na fyddent yn adeiladu tai sy'n gwerthu. Yn hwyr neu'n hwyrach, mae'n rhaid eu galw i gyfrif.

Felly, craidd hyn yw—rwy'n cytuno'n bendant—mae'n faes lle mae deddfwriaeth yn gyfiawn, mae angen strategaeth arnom, a dyma faes lle y gallwn wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl yng Nghymru.

Cytunaf â'r pryder a fynegwyd gan y cynnig nad yw rhai datblygwyr wedi bod yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy, gan adael y costau o sicrhau bod y ffordd yn cyrraedd y safon yn gadarn ar garreg drws y sawl sy'n prynu'r tŷ neu fel arall, yn gorfodi perchnogion tai i dalu costau cynnal a chadw parhaus. Rwy'n falch iawn felly o allu siarad o blaid y cynnig. Mae eraill, gan gynnwys Dai yn enwedig, wedi ymdrin yn helaeth â ffyrdd heb eu mabwysiadu, felly rwyf am siarad am ystadau a adeiladir o'r newydd. Maddeuwch i mi os wyf yn ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes, oherwydd rwy'n cytuno â phawb ohonoch, fwy neu lai.

I'r rhan fwyaf o brynwyr tai, os nad y cyfan, proses o brynu tŷ yw hi—proses o brynu tŷ neu gartref, nid prynu darn o ffordd neu geisio datrys sut i'w chynnal. Er ei bod yn wir y bydd cynghorwyr proffesiynol yn cynghori eu cleientiaid sy'n prynu cartrefi am oblygiadau ffyrdd heb eu mabwysiadu, nid yw'r prynwr mewn sefyllfa i asesu faint y bydd yn ei gostio iddynt ac i allu asesu'n briodol beth fydd y risg sy'n deillio o ffyrdd heb eu mabwysiadu. At hynny, erbyn yr adeg y bydd y prynwr yn cael y sgwrs honno gyda'u cynghorydd, ar ba ffurf bynnag y bydd y sgwrs honno'n digwydd, bydd y prynwr wedi gwneud buddsoddiad ariannol ac emosiynol, a buddsoddiad o ran amser, yn prynu'r cartref. Mae'n anodd iawn troi cefn ar yr eiddo hwnnw, ac mae'n amhosibl gwneud hynny os mai dyna'r unig gartref y gallwch ei fforddio.

Ond rwy'n anghytuno bod y broblem yn deillio'n llwyr o wendid yn y broses o brynu tŷ. Does bosibl nad problem a achosir yn bennaf gan wendid yn y broses ganiatâd cynllunio yw hon, problem sydd wedi'i hamlygu gan bawb a siaradodd heddiw fwy neu lai. Mae'n ymddangos i mi mai'r adeg i fynd i'r afael â mabwysiadu ffyrdd datblygiad yw ar adeg rhoi'r caniatâd cynllunio gan yr awdurdod lleol. Yn fy marn i, os yw datblygwr am adeiladu ystâd o dai a chymryd yr elw sy'n deillio o hynny, dylai'r un datblygwr sicrhau bod y ffyrdd ar y datblygiad o safon ddigon da i'w mabwysiadu gan yr awdurdod lleol. Ni ddylid disgwyl i drigolion lleol ysgwyddo'r cyfrifoldeb o ddatblygu'r broses honno ac uwchraddio'r ffordd, gan obeithio y bydd y cyngor yn mabwysiadu'r ffordd.

Y cwestiwn mawr i mi, ac mae rhan ohono wedi'i ateb heddiw, yw pam nad yw adrannau cynllunio mewn awdurdodau lleol eisoes wedi pennu bod angen adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy—mae wedi'i ateb, rwy'n gwybod—a pham nad yw adrannau priffyrdd yr un awdurdodau lleol wedi bod yn mynd i'r afael â hyn ers blynyddoedd. Ond mae hyn wedi bod yn digwydd ers achau. Datganolwyd cynllunio beth amser yn ôl, felly y cwestiwn rhesymegol yma yw: pam nad yw Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi sylw i hyn? Mae wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd.

Felly, mae'r syniad o dasglu yn un rhagorol, rwy'n credu. Nid yw'r mater yn syml, ac mae angen ystyried yr opsiynau'n briodol, gan gynnwys diwygio neu greu deddfwriaeth gynllunio briodol. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Aelodau ar draws y Siambr am eu cyfraniadau a'r cyfle i ymateb i'r ddadl ddiddorol a llawn gwybodaeth hon heb unrhyw anghytuno â'r safbwynt canolog fod angen datrys problem yng Nghymru. Nawr, yn gyntaf, wrth gwrs, mae angen i mi fod yn gwbl glir mai ni fel Llywodraeth sy'n gyfrifol am y traffyrdd a'r cefnffyrdd yng Nghymru. Nid oes gennym awdurdodaeth dros ffyrdd lleol neu ffyrdd heb eu mabwysiadu. Ond rwy'n cydymdeimlo'n fawr iawn â'r bobl sydd mewn sefyllfa o fod wedi prynu cartref newydd, ac yna'n dod i ddeall bod y ffordd y tu allan mewn cyflwr heb ei fabwysiadu, a chredaf y gallwn i gyd gytuno bod hyn yn annerbyniol.

Rwyf innau'n byw ar ystâd yr eir iddi ar ffordd heb ei mabwysiadu, ac rydym wedi sefydlu cwmni rheoli fel trigolion, fel cymdogion. Ond am y rhesymau a amlinellodd Dai Lloyd, ychydig o bobl sy'n gallu fforddio hyn, neu nid yw'n ateb addas. Prysuraf i ychwanegu nad oes neb o fy nghwmni rheoli wedi dweud wrthyf am wneud rhywbeth â fy mywyd am mai cwmni dan reolaeth y preswylwyr ydyw. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy syfrdanu'n llwyr gan rai o'r straeon a glywais heddiw am y ffordd y mae etholwyr Aelodau yn y Siambr hon wedi cael eu trin.

Ddirprwy Lywydd, mae gennyf nodiadau helaeth y dylwn fod yn darllen drwyddynt efallai ynglŷn â hawliau perchnogion tai a thenantiaid, ond a dweud y gwir, credaf ei bod hi'n werth mynd at wraidd y mater, oherwydd mae'r broblem sy'n gysylltiedig â ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fater lleol a chenedlaethol. Yn fy marn i, mae felly'n cyfiawnhau ymagwedd genedlaethol er mwyn sicrhau dull gweithredu cyson ar draws yr holl awdurdodau. Mae dod o hyd i ateb yn galw am fewnbwn gan nifer o chwaraewyr allweddol, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i Lywodraeth Cymru, awdurdodau priffyrdd a chynllunio lleol, parciau cenedlaethol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr, Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai a chwmnïau morgeisi.

Mae angen ystyried dau faes: mater uniongyrchol dod â ffyrdd heb eu mabwysiadu presennol i safonau mabwysiadwy, ac yna mae angen datblygu ffordd sy'n osgoi gweld y problemau presennol yn cael eu hailadrodd mewn datblygiadau yn y dyfodol. Rwy'n derbyn bod gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig yn y broses o gychwyn y newid hwn, ac felly rwy'n falch iawn o allu hysbysu'r Aelodau heddiw fy mod wedi gofyn i fy swyddogion gael trafodaethau â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar ddatblygu tasglu i ddatrys y broblem hon ar draws ein gwlad. Gan weithio gyda phartneriaid allweddol, byddwn yn adolygu'r sefyllfa bresennol ac yn cyflwyno argymhellion ar sut y gallwn fynd i'r afael â'r problemau i brynwyr a amlinellwyd gan yr Aelodau ar draws y Siambr heddiw, a'u hosgoi yn y dyfodol. Fel y dywedais yn flaenorol mewn perthynas â seilwaith arall yng Nghymru, er nad Llywodraeth Cymru yw achos y broblem, yn sicr gallwn gynnig gwellhad.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn y ddadl hon, credaf ein bod wedi gweld Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar ei orau, a dweud y gwir. Mae hwn yn fater o bwysigrwydd cenedlaethol, ac mae'n galw am ddull cenedlaethol o weithredu, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei amlinellu, ac rwy'n fodlon iawn ar ei ymateb yn cytuno â'r egwyddor ganolog o dasglu i ddwyn ynghyd pawb sydd â diddordeb a gwybodaeth, a dyletswydd, yn wir, i ddatrys y mater hwn.

Am gyfnod rhy hir, mae'r mater hwn wedi'i anwybyddu. Mae fy llwyth achosion dros 20, 25 mlynedd o fod yn gynrychiolydd etholedig wedi cyrraedd y cannoedd, bellach, ar y mater penodol hwn. Nid oeddwn yn sylweddoli bod llwyth achosion pawb arall hefyd wedi cyrraedd y cannoedd hefyd. Nid wyf wedi cael hwyaid eto, ond mater o amser ydyw. Ond mae'n creu llawer iawn o emosiwn ac angerdd yn ogystal, oherwydd rwyf wedi bod mewn cymaint o gyfarfodydd dros y blynyddoedd lle mae pobl wedi dweud, 'Wel, mae'n ddrwg gennyf, nid oes dim y gellir ei wneud,' wyddoch chi. Ac rydych yn aelod etholedig ac eisiau helpu pobl, ac mae problem yno, a phobl yn dweud, 'A, wel, nid yw'n fater cynllunio' ac yn y blaen. Wel, mae angen i bethau newid. Mae angen i bethau newid. Rwy'n hapus iawn gyda'r ddadl hon y prynhawn yma. Rydym wedi dod at ein gilydd. Rydym wedi penderfynu fod yna broblem enfawr yma. Mae llawer o emosiwn wedi bod. Mae ein hetholwyr yn cael eu cam-drin. Nid oes term cryfach. Mae yna broblem sydd angen ei datrys. Hynny yw, roeddwn yn siarad â rhywun a ddywedodd, 'Dai, ffyrdd heb eu mabwysiadu—nid yw hynny'n ysgytwol'. Wel, rwyf fi newydd ddarganfod pa mor ysgytwol ydyw, a dweud y gwir, oherwydd, os ydych yn berchennog tŷ â ffryntiad ar ffordd heb ei mabwysiadu, mae'n broblem enfawr. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn—. Mike.

Y cyfan roeddwn am ei ddweud, wrth gwrs, yw bod nifer o'r bobl sy'n byw ar ffyrdd heb eu mabwysiadu heb wybod bod y ffyrdd hynny heb eu mabwysiadu hyd nes bod ganddynt broblem.

Yn hollol. Yn hollol. Diolch yn fawr iawn wir, Mike, a chi oedd y siaradwr cyntaf yn ogystal, felly diolch yn fawr iawn. Yn wir, un o'r elfennau sydd angen i'r tasglu edrych arnynt yw newid yn y caniatâd cynllunio, newid mewn cyfraith cynllunio. Credaf ein bod wedi clywed llawer o sylwadau am hynny. Aeth David Melding, yn ei ffordd fendigedig ei hun, â ni'n ôl, yn amlwg, ymhellach nag yr hoffai rhai ohonom ei gofio, neu y gallwn ei gofio hyd yn oed, i 1925. Ond roedd y 92km o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd yn ystadegyn diddorol, gan mai hwnnw yw'r ystadegyn mwyaf diweddar a gefais y prynhawn yma, mewn gwirionedd. Lynne Neagle, diolch yn fawr iawn am yr hwyaden—bydd hynny'n aros yn y cof—a'ch llif cyson o gwynion yn ogystal. Gan mai dyna ydyw, llif cyson o gwynion y teimlwch na allwch eu datrys, ond mae'r cwynion yn dal i ddod.

Siân Gwenllian: the new estate, Caeau Gleision estate. Well, it's not a new estate—it's 40 years old—with a number of roads there that re unadopted. No ducks there.

David Rowlands, diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad—a Nick Ramsay—yn pwysleisio'r materion iechyd a diogelwch go iawn a'r angen i newid y gyfraith gynllunio. A chyflwyniad pwerus iawn, unwaith eto, gan Hefin David yma, am y nifer enfawr o ffyrdd heb eu mabwysiadu a'r gamdriniaeth a ddioddefwyd gan etholwyr, a'r un pwynt a wnaeth Rhun yn ogystal. Felly, mae'n amlwg—. Mae'n effeithio ar Gymru gyfan, y ffordd y caiff pobl eu trin, gyda phroblem onest iawn sy'n gofyn am ei datrys.

Diolch unwaith eto i Darren Millar, a amlinellodd yr un materion eto, ym Mae Cinmel, gyda chyflwr gwael y ffyrdd, i bobl eiddil ac oedrannus—gwylanod y tro hwn, nid hwyaid—ond yn amlwg y costau enfawr anfforddiadwy i fabwysiadu, a'r angen am atebion arloesol.  

Diolch yn fawr, Vikki. Diolch yn fawr iawn wir, Vikki. A hefyd y pwynt ei fod yn fater o ystadau sydd heb eu mabwysiadu lawn cymaint â ffyrdd heb eu mabwysiadu, a bod adeiladwyr tai—. Nid yn unig adeiladwyr tai sydd wedi mynd i'r wal; mae'n ymwneud ag adeiladwyr tai sydd ymhell iawn o fynd i'r wal yn elwa ar y profiad hwn. A gwnaeth Mick bwyntiau tebyg yn ogystal, o ran ei gysylltu â mater lesddaliad hefyd a'r newid mewn cynllunio. A bod sefyllfa yswiriant cenedlaethol yn rhywbeth, unwaith eto, y gallai tasglu cenedlaethol ei ddwyn ynghyd. A diolch hefyd, Michelle Brown, am wneud y pwynt hwnnw ynghylch caniatâd cynllunio hefyd, yn enwedig ar ystadau a adeiladir o'r newydd.

Ac fel y dechreuais, gan ailadrodd diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ymateb yn gadarnhaol i'r hyn sydd wedi bod yn ddadl bwerus iawn gyda chefnogaeth lawn ar bob ochr—oes, mae llawer o emosiwn ac angerdd a phethau wedi bod, ond mae'n dangos bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn gorff cenedlaethol go iawn pan allwn ddod at ein gilydd gyda'n heriau lleol a mynnu ateb cenedlaethol. Felly, cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr iawn i chi.

Diolch. Y cwestiwn yw—y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The next item is the debate on the Health, Social Care and Sport Committee's report on loneliness and isolation. I call on Dai Lloyd to move the motion. Dai.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to open this debate today on the Health, Social Care and Sport Committee's report on loneliness and isolation. As we all know, loneliness and isolation affect anyone at any stage in their lives. There is evidence to suggest that loneliness and isolation can have a significant impact on our physical and mental health. It can cause depression, sleep issues and even cardiac problems. I’m sure that we’ve all heard the statistic that experiencing loneliness and isolation can be as bad for you as smoking 15 cigarettes a day. So, by reducing the number of people who experience these issues, we should help to reduce the demand for health and social services.

The committee agreed that one of our early priorities would be to look at the scale, cause and impact of loneliness and isolation. While we are acutely aware that many other groups of people experience feelings of loneliness and isolation, this inquiry has predominantly focused on older people. Wales has a higher percentage of older people within its population than any other part of the UK. We hear that 18 per cent of people in the UK feel lonely 'always' or 'often', which is the equivalent of almost 458,000 people here in Wales. This figure is particularly worrying as we were told that many older people are too embarrassed to admit to feelings of loneliness. The figure could, in fact, be significantly higher.

Between January and March last year, we ran a public consultation. We received 39 written responses, representing a range of healthcare organisations, professional groups and third sector organisations. We heard oral evidence from a number of witnesses, and I took part in a Facebook Live broadcast to launch the inquiry, encouraging viewers to share their thoughts on the prevalence of loneliness and isolation and the potential causes. 

Committee members also took part in focus group sessions in Newport as part of the Senedd@Newport programme. We met with people experiencing loneliness and isolation and those involved in initiatives to support them. It was with great pleasure that we were able to return to Horton’s Coffee House in December to launch our report and to hear from this same group of people about what they thought of our findings. I would like to thank everyone who contributed to our inquiry.

Now, turning to the conclusions and recommendations of the committee, we’ve made six recommendations to the Welsh Government, which we hope will contribute towards delivering the solutions needed to address this important issue. I would like to thank the Minister for the positive response to the committee’s work.

Our first recommendation relates to the Welsh Government’s commitment to develop a cross-government, national approach to tackling loneliness and isolation. We welcome this commitment, however, we are concerned that it is not due to be delivered until 2019, by which time so many more of our older citizens will have experienced the adverse effects of loneliness and isolation.

The importance of addressing loneliness and isolation cannot be underestimated, particularly given its impact on health and social care services. Given the increasingly ageing population of Wales, action is needed now to prevent the situation worsening. We are particularly concerned about the over-80s age group.

As I’ve mentioned, proportionately, Wales has more people in this age range than any other part of the UK. People in this group can potentially be at greater risk of becoming lonely and socially isolated as a result of increasingly complex health needs and limited mobility, which in turn impacts on their ability to engage in a wide range of social activities.

We have, therefore, recommended that the Welsh Government review the timescales for the development of its strategy, with a view to publication before 2019, which the Minister has partially accepted. We recognise the scale and breadth of the challenge ahead of us in tackling this issue and we welcome the Minister’s commitment to keep this timescale under review and to take action, where possible, earlier than 2019. 

A number of respondents to our inquiry commented on the ways in which loneliness and isolation affects the use of public services. For example, we heard that people experiencing loneliness and isolation are more likely to visit their GP, to take higher rates of medication, to be at a greater risk of falls, to have a greater likelihood of entering residential care, and to make more use of accident and emergency services. 

Many of these services are already available; we need to concentrate on raising awareness and facilitating access to them. We heard that low-level intervention for people experiencing loneliness and isolation could be of benefit. Ironically, the restrictions on public sector finances mean that it's these services that are most likely to be cut. There was also a suggestion that interventions of this kind could lead to savings for the public purse in the long term. However, there's no robust evidence at present to support this suggestion. We've therefore suggested that the Welsh Government should undertake or commission work to assess the impact of loneliness and isolation on health and well-being, and whether people experiencing these issues make increased use of public services. That was recommendation 3.

As the Minister notes in his response to the recommendation, avoiding an escalation in people's needs to a point where they become chronic and long-term is central to reducing avoidable pressure on public services. I am grateful for the acceptance of this recommendation and commitment to supplement the evidence provided to the committee through commissioning independent targeted research on the use made of public services by people experiencing loneliness and isolation and the associated costs of this.

Recommendation 4 relates to funding for the voluntary sector. The pivotal role of voluntary groups in providing the wide range of activities and support that help address loneliness and isolation is widely acknowledged, and we were impressed by much of the work that we heard about. Voluntary bodies are uniquely placed to respond to the needs of local communities and to draw on local resources, such as volunteer staff. However, the short-term nature of these funding schemes and the complexity of obtaining a grant can present a challenge to these smaller organisations. Too often, successful projects are forced to close when funding ceases. We therefore believe that funding needs to offer greater continuity and stability to voluntary sector services—for at least three years—if they are to have an enduring impact in local communities.

It's disappointing that the Minister has only partially accepted this recommendation, as we heard from those providing these vital services how staff motivation can be affected by small-scale and short-term funding, and the need to regularly seek new sources of funding. However, I do welcome his assurance that the development of an approach to tackle loneliness and isolation will include further work with the voluntary sector and local government to determine what more can be done to establish financial stability for key services.

We were impressed with the evidence that we heard on intergenerational contact, which can sometimes be more beneficial than contact with one's own age group. We know that there are pockets of good practice happening around Wales, and believe that the benefits of such schemes need to be evaluated, with a view to rolling them out more widely. We have therefore recommended that the Welsh Government should undertake an evaluation to assess the impact of intergenerational contact on people experiencing loneliness and isolation. That was recommendation 5. If the evaluation highlights benefits of such contact, the Welsh Government should ensure that best practice in this area is rolled out across Wales.

To conclude, I would like to turn to the issue of stigma, mentioned in recommendation 6. One of the biggest issues we came across was stigma. People are too ashamed to admit that they are lonely, so the extent of this problem could be much worse than is currently assumed. This is particularly true amongst men, who present a much higher suicide risk. We also heard about the cycle of loneliness, where people are too embarrassed to admit that they need more help and they withdraw from society. The more disengaged they become, the more likely they are to become lonely and isolated, and the less likely they are to access the help they need.

We are all very aware of the excellent work of Time to Change Wales in making it easier to talk about mental health. Our recommendation, therefore, calls for a similar campaign to change public attitudes towards loneliness and isolation. As the Minister rightly points out, although loneliness and isolation have received increased national attention through the work of groups such as the Campaign to End Loneliness, Age UK and the British Red Cross, there remains work to do to raise public awareness. So, I welcome his positive response to this recommendation, and I look forward to the development of a national awareness campaign. I look forward to the debate. Thank you very much.

Diolch. Mae gennyf nifer o siaradwyr ar gyfer y ddadl hon. Gyda'r ddadl ddiwethaf, ni chymerodd llawer ohonoch y pum munud llawn, ac fe ganiataodd hynny i fwy o'ch cyd-Aelodau ddod i mewn. Felly, efallai y gallaf ofyn i chi feddwl am hynny ac fe geisiwn gael pawb i mewn. Lynne Neagle.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i gyfrannu at y ddadl. Gallai unigrwydd ac unigedd fod wedi cael eu gweld fel pynciau ymylol ychydig flynyddoedd yn ôl, ac rwy'n falch o fod wedi rhoi blaenoriaeth iddynt yn y pwyllgor iechyd a bod ymwybyddiaeth gynyddol ymhlith y cyhoedd o'r niwed y gall unigrwydd ei wneud i'n hiechyd. Rydym i gyd yn dod yn gyfarwydd ag effaith iechyd cyhoeddus unigrwydd ac unigedd megis yr ystadegyn a ddyfynnir yn aml y gall fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd. Ond roeddwn am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar y ffaith bod unigrwydd ac unigedd yn ffactor risg sylweddol ar gyfer hunanladdiad.

Pan roddodd Samariaid Cymru dystiolaeth i'r pwyllgor, roeddent yn dweud eu bod am symud y camau a gymerir i fynd i'r afael ag unigrwydd i mewn i ofod llawer mwy difrifol, a chredaf fod hynny'n hollbwysig, oherwydd mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn achub bywydau. Ddoe, gydag aelodau eraill, fe fynychais lansiad adroddiad Samariaid Cymru ar anfantais economaidd-gymdeithasol ac ymddygiad hunanladdol yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gwneud 10 o argymhellion pendant ar sut y gall Cymru leihau nifer yr achosion o hunanladdiad. Gallwn dreulio o leiaf pum munud yn sôn am bob un, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau yn mynd ar drywydd yr argymhellion yn yr adroddiad ardderchog hwn yn ystod y misoedd nesaf. Ond gan mai pum munud yn unig sydd gennyf, roeddwn am dynnu sylw at un neges yn yr adroddiad—y dylid ystyried grwpiau cymunedol fel ffordd o atal ac ymyrryd yn gynnar ar gyfer unigrwydd, unigedd a chymorth cymdeithasol yng Nghymru, ac y dylid llunio atebion polisi i gynyddu cyfranogiad cymunedol. Mae bod mewn cysylltiad ag eraill yn achub bywydau.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd fel blaenoriaeth genedlaethol yn fawr, ond mae angen inni weld hynny'n cael ei droi'n weithredu go iawn yn awr. Mae rhai polisïau Llywodraeth yn y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn mynd i gyfeiriad gwahanol. Tynnwyd sylw'r pwyllgor at raglen Cymunedau yn Gyntaf mewn tystiolaeth. Cafodd ei beirniadu am feithrin mentrau mwy meddal yn hytrach na rhai caled sy'n canolbwyntio ar gyflogaeth, ond yn aml, y mathau hynny o brosiectau sy'n allweddol wrth ddarparu'r cysylltedd sydd mor hanfodol i fynd i'r afael ag unigedd. Ym mis Medi, er enghraifft, mynychais fforwm defnyddwyr gwasanaethau Gofal Gwent, a chyfarfûm â defnyddwyr gwasanaethau yno sydd â phroblemau iechyd meddwl difrifol a ddywedodd wrthyf na fyddent wedi gallu gadael y tŷ heb gymorth eu grŵp Siediau Dynion lleol, menter a arferai gael ei hariannu gan Cymunedau yn Gyntaf.

Roeddwn yn ddiolchgar i Rebecca Evans fel y Gweinidog blaenorol am ei hymgysylltiad â mi ynghylch y bygythiad i gyllid ar gyfer Dewch i Gerdded Cymru. Gwn ei bod wedi deall, fel finnau, nad yw grwpiau o'r fath yn ymwneud ag iechyd corfforol yn unig. I lawer o gerddwyr yn fy etholaeth, mae Dewch i Gerdded wedi bod yn ffordd hollbwysig o fynd i'r afael ag unigrwydd, yn aml ar ôl colli priod. Rwy'n falch iawn fod y cyllid wedi'i barhau, ond ni ddylai fod wedi bod dan fygythiad. Rhaid inni wneud yn siŵr fod ein hymrwymiad i fynd i'r afael ag unigrwydd yn torri ar draws polisïau Llywodraeth Cymru.

Ddydd Gwener, daeth gwraig i fy nghynghorfa a oedd yn poeni'n fawr fod y pwysau ar gyllid addysg oedolion wedi arwain at gyflwyno taliadau i bobl sydd ar fudd-daliadau am fynychu ei dosbarth celf lleol, lle roedd rhai o'r mynychwyr ag anableddau. Unwaith eto, i rai o'r bobl hynny, mae'r dosbarth celf yn achubiaeth. Nawr, mae pawb ohonom yn deall y pwysau ariannol enfawr sy'n ein hwynebu, ond mae angen inni edrych ar y penderfyniadau hyn ar sail buddsoddi i arbed. Mae costau unigedd cymdeithasol, a hunanladdiad yn wir, yn llawer iawn uwch. Mae'n rhaid i ni weithredu'n unol â'n rhethreg ar atal.

Roeddwn am gloi drwy sôn am bobl ifanc. Ceir canfyddiad fod unigrwydd ac unigedd yn broblem i bobl hŷn yn bennaf. Nid yw hynny'n wir. Dywedodd Samariaid Cymru wrthym am arolwg gan y Sefydliad Iechyd Meddwl a welodd fod pobl rhwng 18 a 34 oed yn fwy tebygol o deimlo'n unig yn aml, o boeni am deimlo'n unig ac o deimlo'n isel ynglŷn ag unigrwydd na phobl dros 55 oed. Dywedasant wrthym fod yna dystiolaeth gynyddol y gall cyfryngau cymdeithasol achosi unigrwydd ac iselder ysbryd ymhlith pobl ifanc yn eu harddegau, a bod astudiaeth ddiweddar ar ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol am ddwy awr y dydd yn gwneud person ddwywaith mor debygol o deimlo unigedd cymdeithasol. Cyhoeddwyd adroddiad o'r enw 'Life in Likes' gan Gomisiynydd Plant Lloegr yn ddiweddar ar ddefnydd plant rhwng 8 a 12 oed o gyfryngau cymdeithasol, a chanfu'r adroddiad fod plant ifanc iawn hyd yn oed yn dod yn orddibynnol ar 'hoffi' a sylwadau dilysu cymdeithasol. Mae'n effeithio ar eu hiechyd meddwl, ac mae hynny hefyd wedi bod yn neges gref yn ymchwiliad ein pwyllgor i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru.

Mae hyn yn bwysig, nid yn unig oherwydd ein bod am i'n pobl ifanc gael iechyd meddwl da, ond oherwydd bod pobl ifanc yn y grŵp risg uchel ar gyfer hunanladdiad. Mae'n warth cenedlaethol fod pedwar plentyn ysgol yn marw drwy hunanladdiad bob wythnos yn y DU. Mae Papyrus, yr elusen atal hunanladdiad ymhlith pobl ifanc, fel rhan o'u hymgyrch Save the Class of 2018, i leihau nifer yr achosion o hunanladdiad ymysg plant ysgol, wedi lansio ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o effaith negyddol cyfryngau cymdeithasol ar ein pobl ifanc. Maent wedi cynhyrchu ffilm rymus iawn o'r enw Bedtime Stories, sy'n annog pob un ohonom i fod yn ymwybodol o effaith cyfryngau cymdeithasol. Hoffwn annog pawb yma, yn enwedig y rhai ohonom sy'n rhieni, i'w gwylio. Diolch.

I fod yn onest gyda chi, rwy'n credu bod Dai a Lynne wedi cynnwys yr hyn roeddwn yn mynd i'w ddweud yn eithriadol o dda. Felly, fy neges i chi, Weinidog, yw rhywbeth tebyg i hyn: pan gymerais ran yn ymchwiliad y pwyllgor hwn, cefais fy syfrdanu wrth ddeall pa mor fawr yw'r broblem hon mewn gwirionedd. Yn gymharol ddiweddar, pasiwyd Bil iechyd y cyhoedd gennym, a buom yn sôn am geisio gwneud pobl yn feinach ac yn fwy heini, a gwneud yn siŵr fod toiledau ym mhobman, ond mewn gwirionedd ni soniwyd digon ynglŷn â sut y gwnawn yn siŵr, beth bynnag yw eich oedran, eich bod yn teimlo'n rhan o gymdeithas sy'n dod yn fwyfwy cythryblus a gorffwyll. Ac i'r rhai nad ydynt yn rhan o'n cawcws mewnol, credaf ei bod yn werth dweud beth yw'r gwahaniaeth rhwng unigrwydd ac unigedd. Hoffwn roi enghraifft i chi o un achos penodol sydd gennyf ar hyn o bryd.

Felly, fe allwch fod yn unig os ydych yn berson hŷn ac mewn cartref gofal, ac wedi eich amgylchynu gan lwyth o bobl eraill, ac maent i gyd yn dweud, 'Dewch, beth am fynd i gael aromatherapi, a beth am fynd i wylio'r teledu a gadewch inni chwarae bingo', ond os nad ydych erioed wedi bod yn un i ymuno, os nad ydych erioed wedi bod yn un da am adeiladu eich rhwydweithiau cymdeithasol, os nad yw'r gwytnwch emosiynol hwnnw wedi bod gennych erioed, yna sut rydych chi'n mynd i'w ddatblygu'n 75 neu'n 80, neu 65, neu beth bynnag, fel arfer pan fyddwch wedi colli eich partner mewn bywyd? Oherwydd dyna pryd y mae unigrwydd yn brathu mewn gwirionedd.

Mae unigedd yn digwydd pan fyddwch yn llythrennol yn colli'r cyswllt o'ch cwmpas. Efallai mai ffermwr yn sownd ar ben arall i drac ydych chi. Neu, yn wir, gallech fod fel un gŵr bonheddig sydd gennyf yn fy etholaeth, ac mae'n byw mewn tref fawr iawn—nid wyf am dynnu gormod o sylw ati am nad wyf fi eisiau dweud pwy ydyw. Ond mae'n byw mewn byngalo bach ar ymyl ffordd brysur iawn. Nid yw'n gweld neb. Fodd bynnag, mae'n gweld y byd: mae'n gweld y ceir yn mynd heibio, mae'n gweld y plant ysgol yn ciwio am y bws, ac mae'n teimlo ychydig o gysylltiad. Yn anffodus, mae'r person sy'n berchen ar ei eiddo yn mynd i'w werthu, ac mae'n mynd i gael ei symud oddi yno. Ac mae'r gymdeithas dai, wyddoch chi, yn garedig iawn am ei osod mewn byngalo bach neis, ond lle nad yw'n mynd i weld neb, ac unwaith y bydd y drws yn cau, dyna ni; fe fydd ar ei ben ei hun, yn profi unigedd go iawn. Ac rwy'n rhagweld y bydd y gŵr bonheddig oedrannus hwnnw, gyda'i deledu sgrin lydan enfawr—gan mai dyna'r oll sydd ganddo, ac rwyf wedi bod yn ei dŷ—oherwydd dyna yw ei gydymaith, o naw y bore pan fydd yn ei roi ymlaen hyd nes y bydd yn mynd i'w wely yn y nos, yn mynd yn fwyfwy unig, mae'n mynd i brofi mwyfwy o unigedd, mae'n mynd i deimlo'n fwyfwy isel, ac yn y pen draw bydd yn rhaid iddo ddechrau pwyso arnom ni, ar ein gwasanaethau cymdeithasol, ar ein gofal iechyd wrth i'w iechyd waethygu. Ac os dysgais rywbeth o adroddiad y pwyllgor, yr angen i ni gefnogi pobl yn eu henaint oedd hwnnw.

A hoffwn nodi un pwynt a wnaeth Lynne. Er bod ein hadroddiad, neu ein hymchwiliad yn canolbwyntio ar bobl hŷn, ni allwn anghofio pobl ifanc, gan mai perygl cyfryngau cymdeithasol yw ein bod yn anghofio sut i feithrin perthynas â phobl. Rydym yn clicio ar Facebook neu Twitter, neu beth bynnag ydyw, a waw, mae gennym 450 o ffrindiau. Wrth gwrs, nid ffrindiau go iawn ydynt. Nid ydynt yn gwybod pwy yw eich mam. Nid ydynt yn gwybod a oes gennych gi. Nid ydynt yn gwybod beth rydych chi'n hoffi ei gael i de. Ond rydych yn credu eu bod yn ffrindiau. Ac rydym yn magu cenhedlaeth sydd mewn gwirionedd yn creu cysylltiadau arwynebol iawn. Felly, beth sy'n digwydd pan fydd y genhedlaeth ifanc yn dod yn genhedlaeth ganol oed ac yna'n genhedlaeth hŷn? Oherwydd bryd hynny byddant yn dod i ddeall go iawn beth yw unigrwydd ac unigedd, pan fyddant yn edrych ar Facebook ac yn sylweddoli nad yw'r oddeutu 400 o ffrindiau yn bodoli o gwbl mewn gwirionedd—rhith ydynt.

Felly rwy'n credu ei fod yn wirioneddol bwysig. Ac rwy'n erfyn arnoch i gyflwyno eich strategaeth cyn gynted â phosibl. A thrwy dderbyn argymhelliad 1 yn rhannol, pan ddywedoch y byddech, yn y cyfamser, yn ceisio tyfu prosiectau da, gwelsom ddigonedd o brosiectau da yn ein pwyllgor, o Siediau Dynion i Ffrind i Mi i gysylltwyr cymunedol—yr holl amrywiaeth. Mae angen cymorth arnynt, mae angen anogaeth arnynt, mae angen eu grymuso, a hoffwn ofyn i chi wneud hynny.

I'm pleased to have the opportunity to contribute to this debate. Very rarely in my life, I think, have I truly felt alone. I'm very lucky in that respect, and I do hope that most people in this place would have similar experiences, although having many people around you doesn't necessarily mean that you can't also feel lonely and isolated. That is something that we learnt during our inquiry, which was certainly an education for me and, I know, to my fellow Members. What the report that we have does, of course, is remind each and every one of us, whatever our personal experiences may be, that loneliness and isolation are very serious issues that impact on very many people, and constituents of each and every one of us in this Chamber today.

I'm grateful to those who have been contacting us over the past few days before this debate. The British Association of Counselling and Psychotherapists reminds us that 25 per cent of older people can feel lonely and isolated, and that is a huge number, particularly, as we've already heard from the committee Chair, where this has an impact on people's health—it doesn't just make you feel slightly depressed, and that you'd want to have some company, but it can have a serious impact on mental and physical health. Another group that's been in touch is Age Cymru, who talked about the amenities and the resources that have been lost, or are at risk of being lost, because of financial pressures, including public transport, and that there are things that we can do to invest in tackling loneliness and isolation.

But I will just make a few comments very briefly on two specific recommendations. The final one—having a communications background, messaging is something that's very important to me. Recommendation 6 talks about awareness raising and changing attitudes towards loneliness and isolation, and addressing the stigma associated with them. I was reminded of a tweet that I saw—and I have it on the screen in front of me—it was around a month ago, a little under a month ago, from a good friend of mine, She is a well-known individual, Ffion Dafis, the actress and presenter, and what she said in her tweet, and it struck me at the time, is

'Because of the nature of my work, I have free days on occasion when I could be visiting people who are alone but I don't know who or where I should contact.'

And she makes an appeal for information, and I thought, 'Yes, how often have I heard someone say something like that?' Not very often at all, certainly by people from my own generation. There are ways in which we can all, through having awareness of loneliness and the need to tackle it, play our part in addressing that loneliness, by contacting and offering companionship to people. The response to the tweet was very interesting, with many people proposing ways in which Ffion and others could give of their time. There are organisations—chapels, health boards and charities of all sorts—that provide routes for individuals to assist people through their loneliness.

But that brings us to our first recommendation, namely the need to have a strategy in place to address loneliness, because this is the role of Government: to provide guidance and leadership to all of those organisations and individuals who understand the scale of the problem of loneliness in terms of the steps that we could be taking to address it. I'm pleased that the Government has responded positively, accepting or accepting in principle the recommendations made by our committee, but I do think that what I've heard, and what fellow Members have heard, certainly demonstrates that we do have an acute problem in Wales in terms of the scale of loneliness and isolation. My appeal is that the Government should show that leadership as soon as possible by publishing a strategy that will truly make a difference.

Hoffwn gofnodi fy niolch i glercod y pwyllgor a'r rhai a roddodd dystiolaeth i'n pwyllgor yn ystod ein hymchwiliad, ac i'n Cadeirydd ymroddedig. Mae'n feirniadaeth drist ar ein cymdeithas pan ystyriwch fod tua un o bob pump o bobl Cymru yn unig. Mae dros hanner y bobl dros 25 oed yn byw ar eu pen eu hunain a chanfu ymchwil gan Age UK fod llawer o bobl hŷn yn gallu mynd am bump neu chwech o ddyddiau heb siarad ag unrhyw berson arall. Dengys gwaith ymchwil fod unigrwydd ac unigedd cymdeithasol mor niweidiol i'n hiechyd â smygu tri chwarter pecyn o sigaréts y dydd. Mae unigrwydd yn cynyddu'r perygl o farwolaeth gynnar tua 45 y cant, ac mae'n gysylltiedig â mwy o risg o ddatblygu clefyd coronaidd y galon a strôc. Mae unigolion unig hefyd yn wynebu risg uwch o fynd yn anabl, a risg uwch o gyflawni hunanladdiad.

Dywedodd rhywun wrthyf unwaith yn rhinwedd fy ngwaith, 'Rydych yn gofyn i mi ymddiried ynoch a dweud wrthych beth sydd o'i le, ond nid ydych yn gwybod dim am fy ddoeau na hyd yn oed am fy heddiw, ond efallai y gallwch helpu i mi gael gwell yfory.' Felly, mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom i wneud i bobl deimlo eu bod yn werthfawr. Felly roeddwn yn falch iawn pan benderfynodd ein pwyllgor gynnal ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd, o ystyried y pryderon iechyd cyhoeddus go iawn.

Tanlinellodd tystion i'n hymchwiliad holl effeithiau unigrwydd ac unigedd ar iechyd, yn ogystal ag amlinellu'r myrdd o achosion a ffactorau sy'n cyfrannu at unigrwydd ac unigedd. Roedd un peth yn glir: er y gall unigrwydd daro ar unrhyw oedran, fe'i teimlir yn arbennig o ddwfn ymhlith ein poblogaeth hŷn. Mae cau swyddfeydd post, banciau, siopau lleol, gwasanaethau cymunedol, toiledau cyhoeddus, a'r duedd gynyddol i awtomeiddio oll wedi cyfrannu at sefyllfa lle mae llawer o bobl hŷn yn mynd am ddyddiau ac wythnosau heb siarad â bod dynol arall.

Clywsom hefyd am y gwaith gwych a wneir gan grwpiau gwirfoddol ledled Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd a rhoi diwedd ar unigedd drwy ddarparu llu o weithgareddau a gwasanaethau cymorth—Siediau Dynion, er enghraifft. Boed yn Ffrind i Mi yn ne-ddwyrain Cymru, y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref yn ne-orllewin Cymru, Ponthafren yng nghanolbarth Cymru, neu Cyswllt â'r Henoed yng ngogledd Cymru, mae'r sefydliadau hyn, a channoedd o rai tebyg, yn llenwi'r bylchau a adawyd gan ein sector gofal cymdeithasol sy'n crebachu. Maent yn ganolog ar gyfer mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Ein gwaith ni yw sicrhau bod y grwpiau hyn yn cael eu cefnogi a'u hariannu i barhau i wneud yr hyn a wnânt ar draws pob rhan o Gymru.

Roedd ein pwyllgor yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol a llywodraeth leol i sicrhau sefydlogrwydd y cyllid sydd ei angen ar y sefydliadau hyn drwy gyflwyno rhaglenni ariannu tair blynedd. Roeddwn wedi gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn derbyn pob un o'n chwe argymhelliad yn llawn. Felly, mae'n siomedig na allai Llywodraeth Cymru ymrwymo'n llawn i'r argymhelliad hwn. Rydych yn derbyn bod cyllid tymor byr yn gallu bod yn ddrutach, ond eisiau'r hyblygrwydd i wneud penderfyniadau tymor byr. Penderfyniadau tymor byr sy'n seiliedig ar bwysau ariannol yw'r union fath o benderfyniadau sy'n rhaid inni symud oddi wrthynt.

Mae Llywodraeth Cymru'n falch o'i rhaglen buddsoddi i arbed. Wel, mae Ysgol Economeg Llundain wedi cynnal ymchwil sy'n dangos y gall pob £1 a fuddsoddir i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd arbed £3 mewn costau i'n GIG. Mae'r sefydliadau gwirfoddol hyn yn achubiaeth i bobl hŷn ac yn haeddu cefnogaeth y Llywodraeth. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ac i dderbyn pob un o'n hargymhellion. Diolch yn fawr.

Rwy'n credu y buaswn yn cytuno gyda bron bob un o'r sylwadau sydd eisoes wedi'u gwneud y prynhawn yma. Roedd llawer iawn o gonsensws yn y pwyllgor, a chlywsom dystiolaeth bwerus iawn gan nifer o sefydliadau a chyrff a'n harweiniodd at ein hadroddiad a'r argymhellion ynddo.

Ar gyfer fy nghyfraniad, hoffwn wneud rhai sylwadau cyffredinol mewn gwirionedd ar y materion sy'n ymwneud ag unigedd ac unigrwydd, yn hytrach na chanolbwyntio ar unrhyw rai o'r argymhellion penodol, oherwydd mae'n eironi mawr, onid yw, yn nyddiau'r rhyngrwyd, o wybod y gall pobl fynd ar FaceTime o bedwar ban byd, ein bod yn canfod problemau unigrwydd ac unigedd ar garreg ein drws, yma yn ein cymunedau.

Credaf fod hyn yn adlewyrchu'n rhannol y straen a osodir ar y wead cymdeithasol ein cymunedau. Mae gormod o'r byd cyhoeddus, gormod o'r pethau hynny y mae pawb ohonom yn ystyried eu bod er lles pawb, yn cael eu haberthu yn y cyfnod hwn o gyni, a dylai pawb ohonom osod premiwm uwch o lawer ar gadw'r gofodau a rennir sy'n caniatáu i bobl ffurfio cysylltiadau â'i gilydd. Ac wrth ddweud gofodau a rennir, nid adeiladau ffisegol yn unig a olygaf, er mor bwysig ydynt, ond hefyd y rhwydweithiau hynny sy'n dod â phobl at ei gilydd. Wedi'r cyfan, y rhwydweithiau cymdeithasol sy'n darparu'r sylfeini ar gyfer cymaint o ofal a gwytnwch.

Felly, er bod yr ymchwiliad wedi sefydlu bod problemau unigrwydd ac unigedd yn fwyaf cysylltiedig yn gyffredinol â phobl hŷn, ac ar hynny y canolbwyntiwyd yn bennaf o bell ffordd, mae'r materion a amlinellir yn yr adroddiad hwn yn effeithio ar ystod eang o grwpiau eraill, a chyfeiriodd Angela Burns at hynny, fel y gwnaeth Lynne Neagle. Rwy'n falch fod y pwyllgor yn mynd i wneud gwaith pellach ar hyn yn ogystal, ond byddai'n dda pe gallai'r Gweinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau ymagwedd drawsadrannol yn y strategaeth sydd ar y gweill a fydd yn ymdrin â materion ehangach unigedd ac unigrwydd ar draws grwpiau eraill yn y gymdeithas, gan gynnwys aelodau'r lluoedd arfog, rhieni sengl, pobl ifanc, fel y clywsom eisoes, i enwi ond ychydig, gan fod yr adroddiad yn dangos pam y mae buddsoddi mewn mesurau i atal unigedd ac unigrwydd yn gwneud synnwyr yn economaidd i bob rhan o'r Llywodraeth.

Eisoes clywsom am fuddsoddi i arbed—cafodd hynny ei grybwyll gan nifer o siaradwyr heddiw—ac mae hwn yn weithgaredd buddsoddi i arbed. Os gallwn helpu i ddarparu rhwydweithiau cryfach i bobl, rydym yn llai tebygol o orfod mynd i'r afael â dirywiad acíwt cyflyrau iechyd corfforol a meddyliol sy'n gysylltiedig â'r broblem hon, cyflyrau sydd, yn yr amgylchiadau mwyaf eithafol, fel y dywedodd Lynne Neagle eisoes, yn gallu arwain at drasiedi hunanladdiad a mathau eraill o hunan-niwed.

Nawr, fel y soniodd Dai Lloyd yn ei sylwadau agoriadol, un o'r meysydd mwyaf addysgiadol o'n hymchwiliad i mi oedd pwysigrwydd—cafwyd tystiolaeth o hyn—cyswllt sy'n pontio'r cenedlaethau fel therapi, yn niffyg gair gwell, sy'n syml ac yn gosteffeithiol. Mae hynny'n caniatáu i mi gyfeirio'n fyr, rwy'n credu, at brosiect y bûm yn ymwneud rhywfaint ag ef a oedd yn dangos gwerth y gweithgarwch hwnnw sy'n pontio'r cenedlaethau.

Ychydig cyn y Nadolig, ymwelodd côr Only Boys Aloud Merthyr a Thredegar â chartrefi gofal yn yr ardal i ganu caneuon a charolau Nadolig gyda thrigolion fel rhan o'u menter Home for Christmas i gysylltu pobl ifanc a phobl hŷn drwy gerddoriaeth a chân. A chefais y pleser mawr o ymuno â'r bechgyn ifanc hyn i ganu cân neu ddwy yng Nghartref Gofal Greenhill Manor ym Merthyr Tudful. Prif bwynt hynny oedd rhoi cyfle i mi dystio i'r pleser a rannai pobl hŷn a phobl iau wrth ymuno yn llawenydd syml cerdd a chân. A'r hyn a welais yno oedd llawenydd a gwellhad ar waith, ac am ychydig oriau byr, pobl yn mwynhau cysylltiadau cymdeithasol, beth bynnag fo'u hoed. Roedd yn bleser pur ei weld, ac roedd yn bleser gennyf fod yn rhan ohono.

Yn 2016, Lywydd, roeddwn yn falch iawn o ymgyrchu ar sail maniffesto a oedd wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phroblemau unigedd ac unigrwydd, felly rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol i'n hadroddiad wrth iddynt gyflwyno eu strategaeth. Ac i gloi, Lywydd, credaf hefyd y byddwn, wrth gyflwyno cynllun gweithredu clir ar gyfer Cymru, yn talu ein teyrnged haeddiannol i Jo Cox, y cyn AS, a gwaith amhrisiadwy y sefydliad a ffurfiwyd yn ei henw, sy'n parhau â gwaith y comisiwn ar unigrwydd a sefydlwyd gan Jo i sicrhau newid sylfaenol mewn ymateb polisi cyhoeddus i argyfwng unigrwydd y DU—argyfwng y mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom, ac nid y Llywodraeth yn unig, i fynd i'r afael ag ef.

Rwy'n ddiolchgar am gael siarad heddiw ar y mater hollbwysig hwn, yn dilyn lansio adroddiad ein pwyllgor yn Horton's Coffee House yng Nghasnewydd. Mae unigrwydd ac unigedd cymdeithasol yn un o'r problemau sy'n diffinio ein hoes ni, ac mae'n epidemig sy'n effeithio ar bob oedran ym mhob rhan o'n cymunedau.

Mae effaith unigedd cymdeithasol yn frawychus: mae 75,000 o bobl yng Nghymru yn nodi eu bod bob amser neu'n aml yn teimlo'n unig; gall unigrwydd fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd; gall fod mor beryglus â gordewdra; a gall effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ein bywydau. Er bod yr ystadegau hyn yn mynd ffordd bell i ddangos pa mor sylweddol yw problem unigrwydd, rwy'n credu mai straeon pobl sydd o ddifrif wedi sbarduno'r angen i wneud rhywbeth. Yn sicr, drwy gydol ein hymchwiliad, clywsom y lleisiau hynny'n glir. Mae un stori arbennig yn dod i fy meddwl, stori a rannodd meddyg teulu gyda mi. Roedd hi wedi bod yn trin claf oedrannus a oedd yn gwella ar ôl dod allan o'r ysbyty. Roedd hi wedi bod yn ymweld â'r claf unwaith yr wythnos, ac ar ôl ychydig wythnosau o ymweliadau rheolaidd, dywedodd wrth y fenyw ei bod wedi gwella'n iawn ac na fyddai angen mwyach iddi weld y meddyg yn rheolaidd. Roedd hi'n amlwg fod y wraig yn drist o glywed hyn. Nid oedd hi eisiau i'r ymweliadau ddod i ben am mai'r meddyg teulu a'r nyrsys ardal oedd yr unig bobl a welai o un wythnos i'r llall. Clywsom enghreifftiau eraill tebyg o effaith ddifrifol arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd.

Gwyddom y gall unrhyw un ohonom brofi unigrwydd ac unigedd wrth inni heneiddio am nifer o resymau sydd y tu hwnt i'n rheolaeth yn aml. Mae unigrwydd ac unigedd yn achos ac yn ganlyniad i broblemau iechyd meddwl ac yn bethau nad ydynt yn cael sylw digonol oherwydd y stigma sy'n gysylltiedig â hynny. Yn wir, fel y soniodd Lynne Neagle, roedd yr adroddiad a lansiwyd gan y Samariaid ddoe yn tynnu sylw at unigrwydd ac unigedd fel ffactor risg ar gyfer hunanladdiad.

Mae argymhelliad 6 yn nodi pa mor hollbwysig yw rhoi diwedd ar y stigma sy'n gysylltiedig ag unigrwydd. Dylai codi ymwybyddiaeth fod yn gam cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r mater ei hun. Ychydig iawn o bobl sydd eisiau cael eu labelu â'r gair 'unig', a gall ffactorau guddio'r rheswm sylfaenol. Gallwn weld o'n hymwneud drwy gydol ein hymchwiliad fod yna gryn dipyn o ewyllys ac angen hanfodol i oresgyn y broblem hon.

Canfu ein hymchwiliad fod llawer o waith da yn cael ei wneud eisoes ledled Cymru. Clywsom gan nifer o sefydliadau drwy gydol yr ymgynghoriad, a chynhaliais drafodaeth o amgylch y bwrdd ag Age UK yn fy etholaeth yr haf diwethaf i rannu enghreifftiau o brosiectau sy'n mynd i'r afael ag unigrwydd ac i weld sut i ledaenu arferion da yn y ffordd orau.

Yn argymhelliad 4, gwnaethom yn glir fod angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r sector gwirfoddol i ddarparu sefydlogrwydd i'r gwasanaethau y mae cymaint yn dibynnu arnynt. Gwneir cymaint o'r gwaith hwn gan wirfoddolwyr. Un enghraifft ragorol yw Ffrind i Mi. Gwasanaeth ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan ydyw sy'n cael ei arwain gan y nyrs ranbarthol Tanya Strange, sy'n berson ymroddedig iawn. Nod y gwasanaeth yw mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd drwy baru gwirfoddolwyr â phobl yn seiliedig ar eu diddordebau. Y syniad yw dweud, 'Gadewch i mi eich cyflwyno i ffrind i mi.'

Mae Ada yn enghraifft wych. Mae Ada yn 93 oed a dechreuodd brofi unigrwydd ac unigedd ar ôl marw ei gŵr. Roedd hi wedi bod yn gofalu am ei gŵr a oedd â dementia ers dros 10 mlynedd ac fel cymaint o rai eraill, roedd yr ymrwymiad i ofalu'n golygu ei bod wedi colli cysylltiad â'i ffrindiau agos. Pan fu farw ei gŵr, dechreuodd deimlo'n ynysig ac yn unig. Cyfeiriwyd Ada at Ffrind i Mi, ac fe'i helpodd i'r fath raddau nes bod Ada bellach yn wirfoddolwr, yn helpu eraill sy'n profi unigrwydd ac unigedd. Mae hi'n cyfarfod â menyw arall bob wythnos am baned o goffi a sgwrs yng nghanol dinas Casnewydd, ac mae'r ddwy'n elwa ar eu cyfeillgarwch newydd.

Mae'r broblem yn effeithio ar fwy na'n pobl oedrannus yn unig, fel y dywedodd Aelodau eraill. Mae ein hadroddiad yn bellgyrhaeddol, ond nid yw'n crafu'r wyneb hyd yn oed mewn perthynas ag unigrwydd ymhlith pobl ifanc, cyn-filwyr, mamau newydd, grwpiau du a lleiafrifoedd ethnig a'r gymuned LGBT ymysg eraill. Cefais syndod pan fynychais lansiad Ffrind i Mi o adnabod wyneb yn y fideo. Roedd Rob Wiltshire ddwy flynedd yn iau na mi yn yr ysgol ac wedi ymuno â'r fyddin wedyn. Ag yntau bellach yn gyn-filwr yn ei 30au, teimlai mor bell oddi wrth ei rwydwaith cymorth ar ôl dychwelyd i'r DU nes ei fod wedi brwydro gyda theimladau o unigedd ac unigrwydd. Canfu Ffrind i Mi ac mae wedi mynd o nerth i nerth. Ond er bod cynlluniau fel hyn yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy i fywydau pobl fel Ada a Rob, mae angen inni gynllunio ar gyfer y dyfodol a mabwysiadu dull mwy cyfannol o ymdrin ag unigrwydd ac unigedd, fel sy'n cael ei amlygu yn argymhelliad 2, ac mae hyn yn hanfodol.

Dywedodd un arall o drigolion Casnewydd, Carol Beaumont, wrth lansio ein hymchwiliad pa mor bwysig yw gallu gwybod am wasanaeth yn hawdd, er enghraifft drwy gysylltwyr cymunedol, ac mae angen inni ddefnyddio'r adnoddau gwerthfawr sydd gennym eisoes yn ein cymunedau a sicrhau bod y wybodaeth ar gael ac yn hygyrch i bobl ble bynnag y maent ei hangen. Mae gennym hanes balch o gymuned yng Nghymru, a gwyddom fod gennym y gyfran uchaf o bobl hŷn yn y DU. Mae'n fater iechyd y cyhoedd sy'n gorfod bod yn flaenoriaeth genedlaethol, ac mae angen i hynny ddechrau yn awr. Nid yn unig y bydd mynd i'r afael ag ef yn gwella bywydau pobl, ond bydd hefyd yn helpu i leihau'r galw am wasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.

Joyce Watson.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i chi am fy ngalw mewn rhes hir o siaradwyr, ac rwy'n bwriadu bod yn fyr. Rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr iawn, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Gweinidog Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r achosion hefyd. Mae amryw byd o achosion, ac nid wyf am ailadrodd yr holl rai a drafodwyd gan bobl heddiw. Ond credaf fod angen inni gofio nad mater i'r henoed yn unig yw unigrwydd. Er bod yr henoed yn ei brofi, gall unrhyw un ei brofi yn unrhyw le, mewn unrhyw grŵp oedran ar unrhyw adeg, oherwydd, fel y dywedodd Angela Burns mor huawdl, sefyllfa rydych yn canfod eich hun ynddi ydyw yn aml iawn.

Ond mae'n gysylltiedig hefyd weithiau â'r cyfleusterau a'r gwasanaethau o'ch cwmpas, ac rwyf wedi siarad yma am reoleiddio bysiau er mwyn ceisio hwyluso trafnidiaeth i bobl mewn ardaloedd gwledig. Oherwydd os gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny fel nad ydym yn cyrraedd sefyllfa lle mae'r gwasanaeth bws yn dechrau ac yna'n dod i ben yn barhaol yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, wrth i gwmnïau fynd yn fethdalwyr, gall pobl gadw a chynnal y gwmnïaeth a gânt ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dywedir yr un peth am wasanaethau eraill, fel nofio am ddim. Credaf mai'r pethau hynny sydd angen inni eu cydgysylltu yn awr, lle maent yn gweithio i unigolion, lle y gall pobl wneud defnydd o'u gwasanaethau, eu cyfleusterau a ffurfio cyfeillgarwch mewn gwirionedd. Mae angen inni eu cydgysylltu, a gobeithio y bydd hynny'n rhan o'r hyn rydych yn ei wneud.

A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am weithio ar yr adroddiad hwn? Fel hyrwyddwr pobl hŷn ar ran ein plaid ni, mae hwn yn fater allweddol, ac mae'n rhywbeth rwyf wedi gweithio arno gyda Sarah Rochira. Y nifer fawr o bobl y cofnodir eu bod yn dioddef unigrwydd ac unigedd: 18 y cant o boblogaeth y DU, sy'n cyfateb i bron 458,000 pobl yng Nghymru. Unwaith eto, ymysg pobl hŷn, nodwyd bod 25 y cant yn unig, 27 y cant yn wynebu unigedd cymdeithasol. Bellach, mae 75 y cant o fenywod a 66 y cant o ddynion dros 65 mlwydd oed yn byw ar eu pen eu hunain.

Yn aml rydym yn rhuthro i feddwl am bobl hŷn yn hyn o beth, ond mae'r adroddiad hwn, a'r dystiolaeth yma heddiw, yn dangos y gall hyn effeithio ar amrywiaeth lawer ehangach o grwpiau cymdeithasol. Mae ein hunigolion iau yn teimlo'n ddiwerth o ganlyniad i fyw ar eu pen eu hunain, gan droi at gyfryngau cymdeithasol yn aml fel ffordd o ymdrin â realiti unigedd, ac yn aml iawn, dyma eu hunig ddull o gyfathrebu â'r byd tu allan. Effeithir yn arbennig ar gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig ac LGBT, gan greu unigedd pellach.

Mae cost unigrwydd ac unigedd i'n gwasanaethau cyhoeddus a'n cynhyrchiant yn £2.6 biliwn y flwyddyn. Ceir cost o £427 miliwn i'n gwasanaeth iechyd, heb sôn am y gost mewn termau real i ansawdd bywyd a hyd oes pob un o'r unigolion hyn.

Hwyluster cymharol a chost isel mynd i'r afael â'r broblem hon—rwy'n dweud hynny oherwydd bod llawer o'r materion rydym yn ymdrin â hwy yma angen adnoddau Llywodraeth. Mae llawer y gallwn ei wneud o ran cymorth, a llawer y gallem oll ei wneud, mewn gwirionedd, yn ein cymunedau ein hunain. Atal yw'r allwedd, a gorau po gyntaf y gweithredwn. Mae gwerth am arian o ran buddsoddiad yn glir. Mae Prosiect Eden yn amcangyfrif bod cymunedau datgysylltiedig yn costio dros £1 biliwn y flwyddyn mewn cynhyrchiant a gollir i economi Cymru. Eto, gall camau syml fel ailfuddsoddi mewn trafnidiaeth leol a chymunedol a chefnogi bysiau, maes sydd wedi wynebu toriadau o dros £4.2 miliwn, dros 20 y cant, ers 2011—. Felly, wrth inni sôn amdano, rydym yn gweld pethau negyddol yn datblygu sy'n gwneud y sefyllfa'n waeth. Ar ein hiechyd a gwasanaethau cymdeithasol, yn benodol, mae'r effaith yn sylweddol.

Gallai mynd i'r afael â'r problemau hyn atal apwyntiadau ac ymweliadau meddygon teulu a fyddai fel arall yn ddiangen, gan ryddhau adnoddau hanfodol ar gyfer ein meddygon teulu sydd eisoes dan bwysau. Mae'r goblygiadau iechyd cysylltiedig ychwanegol yn ychwanegu at bwysau ar y GIG: iselder ysbryd, pwysedd gwaed uchel, mwy o risg o drawiad ar y galon, strôc a dementia, i enwi ond ychydig. Gwyddom fod y Groes Goch Brydeinig yn amcangyfrif y bydd cost defnydd cynyddol o wasanaethau gan bobl hŷn sy'n dioddef unigrwydd hyd at £12,000 y person dros y 15 mlynedd nesaf. Ac os ydych yn cysylltu hynny â'r ffigurau, rydych yn sôn am—. Mae'n fom sy'n tician.

Mae Prosiect Eden wedi canfod bod cydlyniant cymdeithasol ar hyn o bryd yn arbed £245 miliwn bob blwyddyn drwy leihau'r galw ar wasanaethau iechyd yng Nghymru, ac y gallai arbed £681 miliwn pe bai gweithredu'n digwydd ledled y wlad: cyfeillio, er enghraifft. Gwn fy mod wedi cyfeirio ato yma cyn hyn—ai'r Silver Line ydyw? Mae yna linell ffôn y gallwch ei ffonio. Dechreuodd Esther Rantzen y cynllun, ac mae'n brosiect eithriadol o dda; gwn fod pobl yn fy etholaeth wedi ei defnyddio. Defnyddir cyllid gofal canolraddol i gefnogi mudiadau trydydd sector yn Aberconwy, i gynnal grwpiau cyfeillgarwch lleol fel dosbarth dyfrlliw rheolaidd, ac mae un o'n cynghorwyr lleol bellach wedi llogi neuadd eglwys leol ac mae'n dangos ffilm yno'n fisol—y Cynghorydd Julie Fallon. A hoffwn ei chanmol am y fenter i sicrhau bod y bobl unig hyn sy'n profi unigedd yn gallu dod ynghyd a gwylio ffilm gyda'i gilydd—ffilm sy'n aml yn dod â llawer o atgofion hapus iddynt. Nodwyd nifer o grwpiau gan Gymdeithas Alzheimer Cymru.

Ddirprwy Lywydd, y llynedd, cynhaliodd Fiona Phillips arbrawf lle y treuliodd bum diwrnod ar ei phen ei hun i brofi effeithiau unigrwydd ac unigedd. Ar ôl llai na 24 awr heb gysylltiad â neb, teimlai'n ddigalon ac yn ddibwys. Erbyn diwrnod 3, roedd hi'n ddigalon. Dydd 4: dagreuol. Ac erbyn diwrnod 5, teimlai fod ei hunan-barch wedi gostwng yn sylweddol. Dyma fenyw ifanc sydd â theulu o'i hamgylch. Rhoddodd gynnig ar yr arbrawf am wythnos. Mae'n arbrawf a ddaeth â rhywfaint o realiti i'w bywyd, ac roedd ganddi gefnogaeth ei theulu. Dychmygwch pan na fydd gennych deulu o'ch cwmpas, felly gadewch i bawb ohonom wneud popeth a allwn i gefnogi pob unigolyn sy'n byw ar eu pen eu hunain ac yn teimlo unigedd cymdeithasol.

Mae'n eironig iawn ein bod yn cynnal dadl ar unigrwydd ar ddydd Sant Ffolant, ond fel y mae llawer wedi nodi, mae'n ddadl amserol. Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor, ond credaf fod yr alwad i weithredu yn hollol briodol. Ond rwy'n rhwystredig fod yr atebion yn anwybyddu'r newidiadau technolegol y mae gwledydd eraill o gwmpas y byd yn manteisio arnynt. Mae'r tri pharagraff yn yr adroddiad sy'n mynd i'r afael â rôl technoleg i ymladd unigrwydd yn cyfeirio at ficrodonnau fel pethau sy'n cymell unigedd, ac yn nodi mai cyfryngau cymdeithasol a FaceTime yw technolegau ac arloesedd y dyfodol. Gadewch inni gael un peth yn ddealladwy: nid 'technoleg y dyfodol' yw cyfryngau cymdeithasol. Mae FaceTime yn wyth oed. Dylai'r ffaith nad yw eisoes mewn defnydd eang drwy'r system iechyd a gwasanaethau cymdeithasol fod yn achos pryder, ond peidiwch â chaniatáu i ni osod ein huchelgeisiau mor isel.

Oherwydd tra'n bod yn pendroni a all meddyg teulu drin Skype, mae gwledydd eraill yn treialu cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial arloesol—rhyw fath o Siri y genhedlaeth nesaf. Mae Luke Dormehl, yn ei lyfr Thinking Machines, yn nodi rhai enghreifftiau. Mae'n sôn am flwch sgwrsio Microsoft yn Tsieina sy'n ymateb i negeseuon testun y mae defnyddwyr yn eu hanfon ato, sydd wedi dal sylw miliynau. Mae Xiaoice—credaf mai dyna'r ynganiad—yn defnyddio technegau dysgu dwfn i sganio'r rhyngrwyd, gan edrych ar sut y mae bodau dynol yn rhyngweithio. Mae'n defnyddio'r dysgu hwn i greu ymatebion bywyd go iawn i negeseuon testun sy'n cael eu hanfon ato. Mae'r bot yn olrhain ffyrdd o fyw ei ddefnyddwyr, gan gynnwys a ydynt mewn perthynas, eu swyddi, pethau y gallent fod yn gofidio amdanynt neu'n bryderus yn eu cylch, ac yn cyfeirio'n ôl at y rhain mewn sgyrsiau diweddarach, gan ddynwared ymddygiad hen ffrind. Yn Japan, maent wedi datblygu robot therapiwtig cyntaf y byd: morlo ifanc cymdeithasol sy'n gallu edrych i fyw eich llygaid ac sy'n addasu ei ymddygiad yn dibynnu ar sut y caiff ei drin—rhyw fath o Tamagotchi ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Gwelwyd bod gallu ymddangosiadol y morlo ifanc i uniaethu â'i ddefnyddwyr yn rhoi cysur, yn enwedig i bobl hŷn.

Nawr, nid yw Luke Dormehl yn awgrymu y bydd cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial yn gallu disodli pob math o ryngweithio rhwng pobl, na finnau chwaith, ond mae'n amlwg fod yna gyfleoedd i dechnoleg chwarae rôl. Yr hyn sy'n fy mhoeni yn yr adroddiad yw mai prin y cyfeirir at y cyfleoedd hyn, oherwydd dylai pawb ohonom allu rhagweld sut y gallai technoleg helpu pobl â dementia i aros yn eu cartrefi, i gadw eu hannibyniaeth am ychydig mwy o amser. Mae'r dechnoleg yn bodoli eisoes i fonitro ymddygiad er mwyn gwirio, er enghraifft, a yw pobl yn agor a chau drysau cypyrddau fwy nag y byddent fel arfer, neu'n gadael amser hir cyn defnyddio'r ffwrn, i weld a yw eu hymddygiad yn anghyson. A gallwn ddychmygu technoleg sy'n sylwi os nad yw rhywun wedi llwyddo i wisgo eu hunain yn iawn neu sy'n trosi lleferydd aneglur. Mae'r pethau hyn oll o fewn cyrraedd, felly dylem droi ein sylw at archwilio sut y gallai technoleg ein helpu i roi diwedd ar unigrwydd a'i leddfu.

Mae bychanu rôl technoleg yn yr epidemig hwn a'i gyfyngu i ddyfeisiau cyfathrebu syml sydd eisoes ddegawd ar ei hôl hi yn broblemus iawn yn fy marn i. Fel rhan o becyn o fesurau, mae technoleg yn cynnig ffordd gosteffeithiol a chynaliadwy inni allu mynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, a buaswn yn erfyn ar y Gweinidog i edrych ar hyn fel mater o frys. Diolch.

Ac yn olaf, Julie Morgan.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am fy ngwasgu i mewn i'r ddadl, ac roeddwn am ddweud, mewn gwirionedd, fy mod i fel pawb arall wedi cael cryn syndod o weld y ffigurau a ddaeth i'r amlwg. Mae meddwl bod chwarter y bobl hŷn yn ein gwlad yma yng Nghymru yn teimlo eu bod yn unig, rwy'n credu, yn ystyriaeth ddifrifol iawn, a chredaf fod holl aelodau'r pwyllgor yn teimlo wedi'u sobreiddio gan raddau'r ffigurau hyn a'r ffaith ei fod cymaint yn waeth i rai dros 80 oed.

Mae llawer o bobl wedi sôn nad mater sy'n ymwneud â phobl hŷn yn unig yw hwn, ac rwy'n bryderus iawn am bobl hŷn o'r gymuned ddu a lleiafrifoedd ethnig, ac yn wir, unrhyw un sydd â rhwystr iaith, oherwydd credaf fod y broblem o beidio â gallu cyfathrebu'n rhwydd yn broblem enfawr ar gyfer meithrin cysylltiadau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol iawn ohono pan ydym yn edrych ar sut i fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae pobl eraill wedi crybwyll y ffaith hefyd fod Stonewall Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod pobl lesbiaidd, hoyw, a thraws yn llawer mwy agored i unigedd ac unigrwydd, a gwn y cafwyd rhai argymhellion yn y gorffennol ynglŷn â sut y gellir mynd i'r afael â'r pethau hynny.

Felly, mae'n rhywbeth nad yw'n gyfyngedig i bobl hŷn. Ond gwnaed argraff arbennig arnaf gan yr hyn a ddywedodd Joyce Watson yn ei haraith pan siaradodd am y pethau cyffredinol a all helpu pobl hŷn mewn gwirionedd i beidio â bod yn ynysig ac yn unig, ac wrth gwrs, soniodd am drafnidiaeth a gallu teithio o gwmpas, a chredaf mai darparu'r tocyn bws yw un o gyflawniadau mwyaf y Cynulliad hwn, oherwydd mae wedi rhyddhau pobl i allu teithio heb unrhyw bryder ynglŷn â faint o arian y gallai gostio iddynt. Felly, mae pethau felly yn gwneud gwahaniaeth cyffredinol, ond rwy'n credu eu bod yn effeithiol iawn, a hoffwn inni feddwl, mewn gwirionedd, am y math hwnnw o ateb oherwydd mae llawer o ffyrdd y gallwn liniaru unigedd ac unigrwydd.

Toiledau: mae llawer o bobl wedi sôn am doiledau. Cefais ddeiseb anferth a gasglwyd ar stryd fawr yr Eglwys Newydd, yn bennaf gan bobl hŷn a oedd wedi mynd allan i gasglu llofnodion, er mwyn ceisio cael toiled lleol fel y byddai pobl yn gallu mynd i'r stryd fawr, oherwydd mae cymaint o bobl hŷn wedi dweud wrthyf, 'Gan nad oes unrhyw doiledau cyhoeddus ar agor yno bellach, ni allwn fynd i siopa', felly dyna yw'r broblem ehangach. Mae darparu toiledau yn gyffredinol yn rhywbeth a fydd yn mynd i'r afael â'r broblem honno hefyd yn fy marn i.

Ac yn olaf, i orffen, hoffwn grybwyll rhai mentrau yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd: hoffwn ganmol Cyngor Caerdydd am sefydlu'r hybiau. Y ddwy lyfrgell yn Llanisien a Gogledd Llandaf, a ddatblygwyd fel hybiau—cawsant eu datblygu mewn modd sensitif iawn, llachar iawn, a deniadol iawn, ac yn wir maent yn lleoedd ardderchog i bobl hŷn fynd iddynt. Wedyn, roeddwn yn falch iawn o ymweld, gyda'r Gweinidog, â'r ganolfan byw'n annibynnol lle y gwelsom beth o'r dechnoleg y soniodd Lee Waters amdani yn ei araith—. Yn wir, defnyddir technoleg yno lle y gallwch fonitro os yw rhywun yn codi neu os yw rhywun yn agor y ffenestr, ac mae hyn yn digwydd yma yng Nghaerdydd yn effeithiol iawn. Ac roedd hwnnw'n ymweliad go ysbrydoledig yn fy marn i, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno—Weinidog, mae hynny'n gywir. Diolch yn fawr iawn am fy ngwasgu i mewn.

Popeth yn iawn. Galwaf ar y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awr—Huw Irranca-Davies.

Thank you to everyone. Thank you for the opportunity to reply to this important discussion. The quality and strength of the contributions this afternoon have shown that we're doing the right thing in ensuring that loneliness and isolation are a priority for the Welsh Government.

Llawer iawn o ddiolch am gyfraniadau rhagorol. Ni fyddaf yn gallu gwneud cyfiawnder â phob un am eu bod mor fanwl ac mor helaeth. Mae'n dangos cymhlethdod yr heriau sydd gennym yn y maes hwn o fynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, ond hefyd y ffaith bod angen inni wneud hyn mewn ffordd gynhwysfawr, deallus a chydgysylltiedig.

Cefais fy nharo—fel llawer ohonom rwy'n tybio—gan rai o'r achosion a welwn yn ein hetholaethau. Sawl blwyddyn yn ôl, mewn etholiad, wrth guro ar y drws, cyfarfûm â gŵr oedrannus y gallech deimlo ei dristwch yn bendant iawn. Dyma rywun roeddwn yn ei adnabod rai blynyddoedd cyn hynny ac a oedd wedi cloi'r drws i bob pwrpas pan fu farw ei wraig. Roedd yn bwydo ei hun, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond nid oedd ganddo unrhyw gysylltiad ag unrhyw asiantaethau, na systemau cymorth, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond roedd yn hynod o drist ac unig. Ac mae wedi fy mhlagio byth ers hynny. Ond ochr arall y geiniog i hynny yw'r nifer o enghreifftiau y clywsom amdanynt heddiw—am ymddygiad cymdogol, am gymunedau'n dod at ei gilydd, am bethau fel y mudiad Siediau Dynion, am bethau symlach y gall pob un ohonom eu gwneud ein hunain—rhaid imi ddweud—yn ogystal. Roedd fy mam a 'nhad yn arfer mynd â chinio dydd Sul yn rheolaidd ar draws y ffordd ar ddydd Sul i gymydog oedrannus, nid oherwydd eu bod yn teimlo trueni neu beth bynnag mewn unrhyw ffordd, ond oherwydd mai dyna'r math o beth rydych yn ei wneud mewn cymunedau da sy'n ffynnu. Efallai fod angen i bawb ohonom ei wneud. Fe drof at rai o strategaethau'r Llywodraeth a rhai o'r pethau y gallwn eu gwneud o'r fan hon, ond mae'n ymwneud â ni ein hunain hefyd a'r hyn a wnawn fel unigolion.

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor, dan gadeiryddiaeth Dai Lloyd, am yr adroddiad pwysig hwn ar yr ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd. Credaf ei fod yn ddefnyddiol oherwydd mae'n ychwanegu tystiolaeth bellach at yr hyn sydd eisoes wedi bod yn datblygu ein cronfa wybodaeth am effeithiau nychus amlwg unigrwydd ac unigedd. Gwnaed y pwynt gan nifer o gyfranwyr heddiw fod unigrwydd ac unigedd yn gallu effeithio ar unrhyw un o unrhyw oedran am amrywiaeth eang o resymau. Yn ddealladwy, roedd yr ymchwiliad hwn yn canolbwyntio ei ymdrechion cychwynnol yn bennaf ar yr heriau a wynebir gan bobl hŷn, ond gall effeithio ar bobl o bob oed.

Clywsom unigrwydd ac unigedd yn cael eu disgrifio fel argyfwng iechyd cyhoeddus. Dengys tystiolaeth—ac mae'r dystiolaeth hon, gyda llaw, yn mynd yn ôl at astudiaethau a wnaed yn y 1920au a'r 1930au—fod perthynas dda rhwng pobl, y rhwydweithiau hynny, y cysylltedd hwnnw, pa air bynnag a ddefnyddiwn, yn ein cadw'n hapusach ac yn iachach, ac mae pobl sy'n teimlo'n unig yn fwy tebygol o weld eu hiechyd corfforol yn dirywio'n gynharach ac maent yn fwy tebygol o farw'n iau. Gall pawb ohonom ddeall pa mor bwysig yw hi i gael ymdeimlad o berthyn yn ein cymunedau, ymysg ein ffrindiau, ymysg ein cymdogion, ac i deimlo bod gwerth i'n bywydau, fod ein bywydau yn golygu pethau i bobl eraill.

Felly, mae fy ymateb ysgrifenedig i adroddiad ardderchog y pwyllgor yn nodi fy ymateb manwl i'r chwe argymhelliad. Gwn fod pawb wedi cael cyfle i'w darllen, oherwydd mae cymaint o gyfeirio wedi bod atynt heddiw. Rydym wedi derbyn pob argymhelliad naill ai'n llawn neu, mewn dau achos, yn rhannol. Gadewch imi droi at y ddau achos lle rydym wedi derbyn yr argymhellion, ond gyda rhai amodau. Un ohonynt yw'r amserlen, fel sydd wedi'i grybwyll. Derbyn hyn yn rhannol a wnaethom. Mae'r rheswm am hynny'n eithaf clir. Os gallwn, byddwn yn cadw hyn dan arolwg, ac os gallwn ei gyflwyno'n gynharach na gwanwyn 2019, fe wnawn hynny. Ond mae hyd yn oed y pwyllgor ei hun yn cydnabod bod angen gwneud mwy o waith ymchwil a chasglu tystiolaeth mewn rhai meysydd allweddol. Rydym am wneud hynny'n iawn, ac mewn rhai meysydd, rydym am ymgynghori'n briodol ac yn ffurfiol yn ogystal. Os yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni gymryd ychydig mwy o amser, fe wnawn hynny, ond byddwn yn adolygu'r sefyllfa'n barhaus.

Yr ail beth i'w ddweud yw ei bod yn gwbl glir—a dywedais hyn yn yr ymateb i'r pwyllgor—nad yw hynny'n golygu na allwn weithredu yn awr. Rydym yn bwrw iddi i wneud y pethau. Rydym yn gwneud pethau yn awr a dylem eu dwysáu. Dylem eu cyflymu. Felly, rydym yn bwrw iddi i weithredu yn awr. Nid oes raid aros am strategaeth yn 2019. Gallwn roi camau ar waith eisoes, ac fe drof at rai o'r pethau hynny mewn eiliad.

Yr ail elfen a dderbyniwyd gennym, ond yn rhannol, oedd sefydlogrwydd cyllido ar gyfer y trydydd sector. Soniodd sawl Aelod am hyn. Mewn byd delfrydol, byddech yn dweud yn syml, gyda haelioni mawr, 'Dyma'r cyllid. Dyma'r sefydlogrwydd sydd ei angen arnoch am dair blynedd. Ewch ati'. Ceir goblygiadau i hynny, ac mae rhai o'r goblygiadau hynny, wel, yn ddeublyg—dwy enghraifft fawr. Un yw hyblygrwydd, oherwydd bydd y trydydd sector yn gofyn inni hefyd am hyblygrwydd gyda chyllid ar gyfer arloesi, ar gyfer mentrau newydd—y math o bethau, efallai, y siaradodd Lee amdanynt; yr ysgogiad newydd sydd ei angen, ac mae angen rhywfaint o arian ysgogi. Ond yr agwedd arall y mae angen inni fod yn ymwybodol iawn ohoni yma, wrth geisio rhoi'r sicrwydd hwnnw ynghylch arian y byddwn yn edrych arno ac yn ei ystyried, yw nad ydym am gael gwared ar ddim y gallai fod ei angen fel cyllid mewn argyfwng chwaith. Oherwydd weithiau ceir sefyllfaoedd go iawn lle yr hoffech ddefnyddio'r arian cyfyngedig sydd ar gael mewn sefyllfa o argyfwng.

Felly, mae angen inni gael y cymesuredd yn iawn ac ystyried hyn yn drwyadl, ond byddwn yn edrych arno, byddwn yn cyflwyno rhagor o waith i weld a ellid darparu arian drwy ffrydiau penodol, megis y gronfa gofal canolraddol gyda llaw. Credaf fod llawer o'r Aelodau yn dod yn fwyfwy ymwybodol o'r defnydd arloesol o'r gronfa hon, gan gynnwys, gyda llaw, canolfan byw'n annibynnol Caerdydd wrth gwrs. Buaswn yn argymell i'r Aelodau fynd i'w gweld—ewch i weld beth sy'n digwydd yno. Ariennir honno drwy'r gronfa gofal canolraddol. Nawr, byddwn yn  edrych ar hyn ac yn gweld, gyda'r gronfa gofal canolraddol a ffrydiau ariannu eraill tebyg, a allwn roi mwy o sicrwydd, ond rydym angen rhywfaint o hyblygrwydd ar gyfer cyllid mewn argyfwng a mathau eraill o gyllid yn ogystal.

Roeddem yn falch o dderbyn pob un o'r argymhellion yma o fewn yr adroddiad. Gadewch i mi ddweud ychydig mwy, felly, am y buddsoddiadau a wnaed mewn rhaglenni, y mentrau sy'n cael eu datblygu y gallwn eisoes eu gwneud heb aros tan 2019. Felly, ledled Cymru, mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi asesu effaith unigrwydd ac unigedd fel rhan o'u dadansoddiad ehangach o lesiant. Dros hyn y pleidleisiwyd yn y Cynulliad hwn yn flaenorol—cyn i mi ddod yma—mai'r dull hwn oedd y dull cywir. Mae'r cynlluniau sy'n sail i'r rhain yn awr yn destun ymgynghori, ac rwy'n awyddus i weld drosof fy hun sut y bydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn rhoi'r camau ar waith i hybu llesiant i'r eithaf yng nghanol ein cymunedau. Yr holl bethau gwahanol y buom yn siarad amdanynt—boed yn drafnidiaeth, boed yn fynediad at doiledau, boed yn gysylltedd cymunedol, boed yn llyfrgelloedd, hyn, llall ac arall—dyna yw hanfod hyn. Ni allwn ariannu pob menter fach a phob grŵp bach ym mhob cymuned yn uniongyrchol o'r Llywodraeth ganolog. Ni allwn wneud hynny. Ond yr hyn y gallwn ei ddweud yw, ' Dyma'r fframwaith y disgwyliwn iddo gael ei gyflawni. Dyma'r canlyniadau rydym eu heisiau. Nawr, ewch ati a dowch o hyd i ffordd o'i wneud', boed yn ardaloedd gwledig canolbarth Cymru neu yng nghwm dyfnaf de Cymru, ac ati.

Nawr, mae sefydliadau sector cyhoeddus yn arloesi er mwyn darparu gwasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion unigolion. Felly, er enghraifft, mae'r gronfa gofal integredig, cyfanswm o £60 miliwn, yn cefnogi gweithio ar y cyd ar draws y meysydd tai, iechyd a gofal cymdeithasol. Fe'i cynlluniwyd i leihau'r niferoedd sy'n cael eu derbyn i ysbytai a gofal preswyl ac i ddarparu gofal cymdeithasol ar gyfer pobl yn ffyrdd a ddymunant. Mae'r prosiectau'n cynnwys darpariaeth llety a adeiladir o'r newydd, offer ac addasiadau sy'n hyrwyddo annibyniaeth, yn lleihau unigedd ac yn gwella ansawdd bywyd. Ac ar bwnc tai, Cefnogi—. Rwy'n ymwybodol—. Dywedais na fuaswn byth yn cael amser i gynnwys pob un o fy mhwyntiau. Rwy'n tybio fy mod yn fy 30 eiliad olaf.

Credaf eich bod. Rydych yn eich 10 eiliad olaf mewn gwirionedd, ond parhewch.

Ni fyddaf yn gallu rhoi sylw haeddiannol i bopeth. Y rhaglen Cefnogi Pobl, a luniwyd i helpu pobl i aros yn annibynnol yn eu cartrefi eu hunain, ac unwaith eto, yr agwedd honno ar fynd i'r afael ag unigedd—. Ddirprwy Lywydd, rwy'n tybio y byddai'n well cyfeirio pobl at y gwaith rydym yn ei wneud. Mae ein hymateb i'r pwyllgor ar waith y pwyllgor wedi'i wneud. Rydym yn ystyried hyn gyda'r difrifoldeb a amlinellais heddiw, fel y nodwyd gennym mewn datganiadau. Rydym wedi ymrwymo i ddatblygu'r strategaeth honno mewn amserlen mor gyflym ag y gallwn. Ond nid ydym am aros am hynny, rwy'n dweud wrth y Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor a phawb arall sydd wedi cyfrannu heddiw. Mae angen inni fwrw ymlaen â hyn a'i wneud yn awr. Gwyddom ei fod yn ymwneud â mwy na chyllid. Mae'n ymwneud â'r ffordd rydym yn gweithio ar lawr gwlad a'r ffordd rydym yn cysylltu yn ein cymunedau ein hunain. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. In the few minutes remaining, may I thank the Minister for his positive response on the timescale of the strategy? I understand the reasoning behind the funding issues as well, and I congratulate him on being flexible on bringing those responses forward earlier, because isolation and loneliness—as we’ve heard from everyone, there is agreement across the Chamber about the detrimental effects.

Lynne Neagle spoke about suicide and isolation, and the excellent work being done by the Samaritans, and the importance of community groups. Lynne also referred to the potential detrimental effects of social media, in contrast to what Lee Waters said about the positive, powerful side of developments in social media. We should be making more use of those developments. It does happen in places, as we heard from the Minister, and also from Julie Morgan. There is new technology that is being used to connect people, but at the end of the day, what gets rid of the idea of isolation and loneliness is talking to another living person.

I’ll never forget; a few years ago, I just greeted someone on the street in Swansea—I just said, 'hello' and she came to see me in the surgery the following week and that 'hello' was the only word a human being had said to her in that intervening week. In that week, she’d had nothing said to her from another person, and that’s always stayed with me. As we heard from Caroline Jones and others, people are so lonely that they go to see the nurse or the GP, as Jayne Bryant mentioned, and seeing that person, seeing those social services as well as the nurses, they see those people as a way of having a conversation—just someone to talk to. That shows the importance of communication with another living person.

Thanks to Angela Burns and Rhun for their contributions, and to Janet Finch-Saunders and Joyce Watson. It’s wonderful to have people who aren’t members of the committee making contributions as well—and there was a very powerful contribution from Dawn Bowden as well. So, congratulations to everyone who contributed, and I particularly congratulate the Minister. We’ve had a discussion of a very high standard this afternoon. I’m confident that we will see action in this area, having heard the positive response from the Minister. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl, a galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y cynnig a gyflwynir heddiw gan y Ceidwadwyr Cymreig ar destun iechyd meddwl. Mae'r mater hwn yn un a fydd yn effeithio ar lawer ohonom yn ystod ein hoes, naill ai'n uniongyrchol neu drwy deulu a ffrindiau agos, a hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i'r Aelodau sydd wedi mynegi eu profiadau personol mewn perthynas ag iechyd meddwl yn y Siambr hon ar achlysuron blaenorol. Fe fuoch yn agored ac yn ddewr i wneud hynny. Drwy rannu'r profiadau hynny, credaf ei fod wedi helpu eraill i ddeall nad oes unrhyw gywilydd mewn bod yn sâl.

Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd ein bod am dynnu sylw at iechyd meddwl. Rydym am dynnu sylw at y ffaith y gallai gwasanaethau iechyd meddwl Cymru arwain y byd pe baent yn cael eu rhedeg mewn ffordd fwy rhagweithiol a chyfannol. Rydym am anfon neges i'r holl bobl sy'n byw gyda phroblemau iechyd meddwl fod golau ar ddiwedd y twnnel, a bod pobl yn deall.

Mae iechyd meddwl yn derm cyffredinol am amrywiaeth o gyflyrau. Gall pobl sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl gael cyflyrau'n amrywio o orbryder ysgafn, iselder, ac anhwylderau bwyta, i sgitsoffrenia neu anhwylder deubegynol. Er bod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn llawer mwy ymwybodol o gyflyrau iechyd meddwl mwy cyffredin, ac yn gallu eu trin yn fedrus, mae'n llawer anos cael mynediad at, neu siarad yn gyflym ag arbenigwyr sy'n ymdrin â chyflyrau mwy difrifol a chymhleth. Gall diffyg cymorth digonol i'r cyflyrau mwy cymhleth arwain at ganlyniadau difrifol i iechyd y claf a gall eu harwain i chwilio am fathau eraill o gymorth, drwy droi at gyffuriau neu alcohol.

Gall iechyd meddwl da effeithio'n gadarnhaol, nid yn unig ar yr unigolyn, ond hefyd ar y gymuned gyfan. Mae'n caniatáu i ni fod yn fwy gwydn ac i ymdopi â'r hyn sydd gan fywyd i'w daflu atom. Amcangyfrifir y bydd un o bob pedwar ohonom—dyna 25 y cant; chwarter y nifer sydd yn y Siambr hon—yn dioddef o anhwylder meddwl cyffredin ar ryw adeg yn ystod ein hoes. Mae hwnnw'n ystadegyn sy'n peri pryder, a'r hyn sy'n ei wneud yn waeth yw'r ffaith bod stigma di-sail yn dal i fodoli ynghylch salwch meddwl, sy'n atal llawer o bobl, yn enwedig dynion, rhag wynebu eu teimladau neu geisio cyngor am na allant ymdopi mwyach.

Yn ôl Samariaid Cymru, mae rhywle rhwng 300 a 350 o bobl yn marw drwy gyflawni hunanladdiad bob blwyddyn—bron un y dydd; 30 y mis. Mae tua thri chwarter y rhain yn ddynion. Mae 150,000 o bobl eraill yn meddwl am gyflawni hunanladdiad, yn ôl adroddiad gan gonffederasiwn Cymru ar iechyd meddwl yn 2017. Dyna oddeutu 5 y cant o'r boblogaeth gyfan, sy'n ystadegyn gwirioneddol sobreiddiol. Ac nid y rhaniad rhwng dynion a menywod yn unig sydd wedi dod yn amlwg yn ddiweddar. Mae Samariaid Cymru hefyd yn nodi gwahaniaeth cynyddol rhwng pobl sy'n byw mewn tlodi a phobl o ardaloedd mwy cefnog. Canfu ymchwil yr elusen fod ymddygiad hunanladdol yn cynyddu wrth i amddifadedd gynyddu. Mae derbyniadau i'r ysbyty yn sgil hunan-niwed ddwywaith mor uchel mewn ardaloedd difreintiedig o gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, ac roedd y risg o hunanladdiad yn cynyddu gyda lefelau diweithdra. Mae gwaith ymchwil arall wedi amcangyfrif bod cost iechyd meddwl gwael yn y gweithle yn £12 biliwn y flwyddyn, bron £860 am bob gweithiwr yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn oll yn gwneud i ni ofyn beth y gellir ei wneud i addysgu pob un ohonom sut i adnabod arwyddion iechyd meddwl gwael yn gynharach o lawer.

Ceir llawer o resymau pam y daw cyflyrau iechyd meddwl yn amlwg. Mewn rhai achosion, gall profiadau niweidiol yn ystod plentyndod arwain at broblemau iechyd meddwl yn ddiweddarach mewn bywyd, a cheir cysylltiadau eglur â dibyniaeth ar gyffuriau ac felly â marwolaethau cynnar. Gall un enghraifft o brofiad niweidiol yn ystod plentyndod fod yn drawmatig, ond yn aml gwelwn oedolion sydd wedi gorfod ymdrin ag achosion lluosog yn ystod eu blynyddoedd ffurfiannol. Mae'r hyn sy'n digwydd i ni wrth i ni dyfu yn bwysig, ac nid yr erchyllterau mwy traddodiadol y mae rhai plant yn eu hwynebu yw hyn yn unig. Mae cymaint o bwysau ar blant heddiw yn y byd modern.

A siarad fel mam i ddwy ferch ifanc, gallaf ddweud wrthych ein bod yn cael brwydrau cyson am ddelwedd y corff, cynnwys y cyfryngau cymdeithasol, beth y mae'r cyfryngau print yn ei ddweud. Mae'r pwysau ar blant, yn enwedig merched, i gydymffurfio ag ymddangosiad neu steil penodol wedi gwaethygu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae pawb ohonom yn gwybod pa mor greulon y gall plant fod wrth ei gilydd. Adroddodd Childline fod 1,500 o ferched wedi cysylltu â hwy yn 2015-16, gyda'r ieuengaf yn wyth oed, yn poeni am ddelwedd eu corff—yn wyth oed, mewn difrif. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddod o hyd i ffordd o fynd i'r afael ag ef cyn gynted â phosibl, oherwydd mae'r byd anllad sydd ohoni heddiw a'i sylw ar  enwogion yn niweidio'r rhai sydd eto i ddatblygu'r croen trwchus a'r cryfder emosiynol i allu diystyru'r nonsens. Y canlyniad? Gorbryder, iselder, anhwylderau bwyta—mae'r rhain oll yn batrymau a all effeithio'n negyddol ar fywyd unigolyn yn y dyfodol.

Mae hyn yn fy arwain at ail bwynt ein dadl, lle yr hoffwn ganolbwyntio ar agweddau ar driniaeth iechyd meddwl y credwn nad ydynt yn gweithio'n dda. Mae'r agwedd gyntaf, ni fyddwch yn synnu clywed, yn ymwneud â diffyg cysondeb ar draws Cymru o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed o ansawdd da. Er gwaethaf eu natur fregus a llawer mwy agored i niwed yn aml, canran fach o'r cleientiaid sy'n dod o dan ymbarél CAMHS sy'n cael eu gweld o fewn yr amser aros argymelledig o bedair wythnos. Mae'n destun pryder mai tri yn unig o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru sy'n darparu tîm argyfwng CAMHS 12 awr, sy'n gweithio 12 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Mae'r un ym Mhowys yn gweithredu tan 5 p.m. o ddydd Llun i ddydd Gwener, a dim o gwbl ar benwythnosau. Beth y mae hynny'n ei ddweud am ba mor bwysig yw iechyd meddwl i ni?

Rwyf i, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill—a hoffwn gyfeirio'n benodol at Lynne Neagle yn hyn o beth—yn dal i bryderu nad yw'r gwasanaethau CAMHS yn gweithio'n effeithiol. Mae Lynne wedi dadlau'n frwd ynglŷn â hyn. Mae'r meini prawf y byddant yn eu dilyn yn aml yn rhy gul. Caiff cleientiaid eu trin yn ôl eu cyflwr iechyd meddwl yn hytrach na chael eu trin fel unigolion. Ni roddir cymorth i blant sy'n bygwth cyflawni hunanladdiad am nad ydynt wedi cael diagnosis o broblem feddygol. Gwrthodir mynediad i blant sy'n dioddef o effeithiau cam-drin neu esgeulustod neu blant sydd â phroblemau ymlyniad, fel yr amlygodd adroddiad y pwyllgor plant a phobl ifanc i gymorth ôl-fabwysiadu yn glir iawn. Felly i ble yr ânt? Rwy'n ofni nad ydynt yn mynd i unman.

Hoffwn dynnu sylw at astudiaeth Mind Cymru a arolygodd 400 o bobl ym mis Chwefror 2016 a oedd naill ai wedi gofyn am, neu wedi cael therapïau seicolegol yn y tair blynedd cyn hynny. Canfu fod 57 y cant o bobl yn wynebu arhosiad o fwy na thri mis ddim ond i gael asesiad gan y gwasanaeth, ac roedd 21 y cant yn wynebu arhosiad o fwy na blwyddyn i gael eu hasesu. Rydym newydd gael dadl am unigrwydd ac unigedd, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n peri iselder. Ni allaf ddychmygu; dyna chi, rydych mewn cyflwr ofnadwy, mae taer angen help arnoch, mae eich meddwl yn brwydro, mae pob math o feddyliau yn eich pen, ond mae'n rhaid i chi aros am 12 mis i gael eich gweld. Mae'r drafft o gynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ar gyfer 2016-19 yn ei gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd adrodd ar y targed 26 wythnos rhwng atgyfeirio a thriniaeth mewn gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd arbenigol ar gyfer pob claf, gan gynnwys y rhai mewn gwasanaethau cleifion mewnol.

Nawr, ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer 2017, dywedasom y dylai pobl gael mynediad cyfartal, pa un a ydynt mewn gofal sylfaenol neu ofal eilaidd—polisi a gefnogir gan Mind Cymru—a galwaf ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod. Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi edrych i weld a allwch sicrhau hyn. Ac wrth wneud hynny, a wnewch chi hefyd adolygu'r ffordd y caiff hyfforddiant ar faterion iechyd meddwl ei strwythuro? Er enghraifft, nid yw meddygon teulu ar hyn o bryd ond yn cyflawni un modiwl hyfforddiant, allan o 21, ar iechyd meddwl yn benodol. Mae niferoedd y meddygon teulu dan hyfforddiant sy'n ymgymryd â chyfnod mewn seiciatreg yn lleihau'n gyson ac nid yw llawer o feddygon teulu ond yn gweld yr achosion mwyaf difrifol o salwch iechyd meddwl mewn cyfleusterau gofal sylfaenol yn ystod eu hyfforddiant ac felly maent yn llai cyfarwydd ag ef ac felly'n ei chael hi'n anos adnabod achosion mwy cymedrol o orbryder neu iselder ysbryd a allai elwa o ymyrraeth gynnar pan fo'r bobl hynny'n dod i'w meddygfeydd.

Mater arall rwyf wedi'i godi dro ar ôl tro yw'r ffordd y clustnodwyd gwariant ar iechyd meddwl gan y byrddau iechyd. Er ei fod wedi ei glustnodi ers 2008, mae iechyd meddwl yn faes o'n gwasanaeth iechyd sydd wedi'i danariannu i raddau cronig. Yn 2015-16, gwariwyd 5.1 y cant yn unig o wariant y GIG ar iechyd meddwl oedolion, a 0.7 y cant ohono'n unig a wariwyd ar wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er bod clustnodi arian yn amlygu pa mor bwysig yw hi i ddiogelu gwariant ar iechyd meddwl, gwyddom nad yw'n adlewyrchiad cywir o ble y dylai cyllid iechyd meddwl fod, oherwydd mae bron bob un o'r byrddau iechyd yn dweud eu bod yn gwario llawer mwy na hynny ar iechyd meddwl. Ond rydym hefyd yn gwybod bod clustnodi arian ar iechyd meddwl neu'r defnydd o'r arian a glustnodir yn agored i ddehongliad gyda llawer o fyrddau iechyd yn chwarae'r system ac yn datgan y gellir defnyddio'r arian a glustnodir i ymgorffori'r holl gostau mewn perthynas â chlaf. Clywsom dystiolaeth yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol yn ddiweddar sy'n dweud, ac rwy'n mynd i ddyfynnu,

Er enghraifft, os yw claf sydd wedi cael diagnosis iechyd meddwl sylfaenol yn torri ei glun, bydd costau trin y glun yn cael eu cynnwys o fewn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi addo adolygu'r gwariant a glustnodir er mwyn sicrhau bod yr arian yn cael ei ddefnyddio i sicrhau datblygiadau mawr eu hangen yn y gwasanaeth hwn? Oherwydd os caiff ei ddefnyddio ar bethau fel cluniau pan fyddwch wedi ei glustnodi ar gyfer iechyd meddwl, sut y gallwn drawsnewid y modd y darparwn wasanaethau iechyd meddwl?

Wrth i mi ddod â fy sylwadau i ben, hoffwn dynnu sylw at ychydig o enghreifftiau lle mae prosiectau arloesol yn newid bywydau. Yn fy ardal fy hun, mae Hywel Dda, ar y cyd â Heddlu Dyfed-Powys, yn sefydlu tri chaffi argyfwng ar draws y rhanbarth gyda'r bwriad o ganiatáu i bobl alw heibio a chael sgwrs â chyrff cymorth perthnasol dros baned o goffi. Mae hyn yn newid enfawr i'r defnydd presennol o'r heddlu fel ymatebwyr cyntaf i gynifer o bobl sy'n arddangos arwyddion o iechyd meddwl gwael. Mae'n ychwanegu at yr ofn a'r stigma hwnnw ac yn y pen draw yn troseddoli rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl—ac rwy'n dweud yn glir nad wyf yn dal heddluoedd yn atebol am hyn; yn aml iawn, hwy yw'r unig rai sydd ar gael.

Daw enghraifft arall o arfer gorau o Loegr lle mae gan chwe ymddiriedolaeth GIG dimau wedi'u hyfforddi yn y dull deialog agored. Mae'r dull hwn yn golygu bod pobl yn cael eu gweld o fewn 24 awr i fynd yn sâl. Cynhelir cyfarfodydd gyda thimau seiciatrig yn eu cartrefi neu ble bynnag y bydd cleifion yn teimlo'n gyffyrddus, ac mae hefyd yn sicrhau bod y mantra 'dim byd amdanoch chi heboch chi' yn cael ei fabwysiadu ac yn galluogi cleifion i weld eu nodiadau i gyd. Mae'n syniad arloesol sy'n werth i'r GIG yng Nghymru edrych arno. Mae galw clir yng Nghymru bellach, nid yn unig gan y Cynulliad Cenedlaethol ond hefyd gan y rhai sy'n gweithio ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus ac yn y trydydd sector ac unigolion, i ddiwygio'n radical y ffordd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl. Mae angen i ni gydnabod yn llawn beth yw'r manteision cymdeithasol ac economaidd unigol a ddaw o atal iechyd meddwl rhag gwaethygu. Mae angen inni ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl ar lefel sy'n gydradd â'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd corfforol, ac mae angen inni sicrhau bod ein gwasanaethau eilaidd a'n gwasanaethau argyfwng yn gallu cefnogi pobl yn ddiogel ac yn effeithiol pan fo'u hangen. Yn y pen draw, mae'n ymwneud â phobl. Rydym yn fodau o gig a gwaed, ond rydym hefyd yn fodau'r meddwl a'r enaid. Ni allwn fod yn iach oni bai bod y cyfan ohonom yn cael ei drin fel un.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I move the amendment tabled in my name, which endeavours to add to and strengthen the original motion. We can’t overemphasise the need to have effective mental health provision for young people, and we can’t overemphasise the need to deal with the health problems of young people at an early stage, because we do know that, in the most extreme cases, failure to deal with problems can be disastrous, and suicide is the second most common cause of death among people in their teenage years. The suicide rates here in Wales are higher than in England and in Scotland, and the recent figures demonstrate that many of the young people who have committed suicide were unknown to CAMHS, or only had a very brief interaction with those services, which suggests that the current provision is a long way short of what we need to meet demand.

We’ve recently heard a great deal of talk, and questions asked of the Government in this Chamber, about mental health care for young people. Waiting lists and waiting times are one important measure of the performance. To remind you, between 2013 and 2015 there was a huge increase in waiting times, particularly for those waiting over 16 weeks or four months. We were in a situation where almost half of those people waiting had to wait longer than four months. There was some improvement then, but by February 2017, the last month of data that we have available for comparison, the waiting times still hadn’t returned to the level of the summer of 2013, so the decline is very clear.

But the Government’s response time and time again, unfortunately, was to deny there was a problem. On many occasions, the First Minister claimed that the real problem was that there were too many people on the waiting list that didn’t need to be there. And in March of last year, what we saw was the statistics changing overnight. The number of people on the list recorded as being waiting for a CAMHS appointment went down 74 per cent, as non-CAMHS routes were withdrawn—that was over 1,700 children and young people. Our amendment today reflects the fact that we don’t know what happened to those children; the CAMHS data is the only performance data available.

Inevitably, a change in the way that waiting times were measured led the Government to tell us that the waiting times were improved because the data did demonstrate a great improvement: 86.7 per cent of cases were being seen within four weeks. A huge increase on the 35.2 per cent in the previous month. But, of course, what’s happened here is a change in the way things are recorded, and we can’t make real comparisons, and we don’t know what happened to that other 74 per cent of children that we used to record.

The First Minister wrote to Leanne Wood when we raised this issue in November, confirming that our figures were accurate: 74 per cent of the other cases were either children who would now be seen by specialist services for children with neurodevelopmental problems, which were developed in 2016-2017, or lesser cases that had been dealt with by primary care mental health services at a local level, which had been wrongly included in the previous CAMHS figures. But, of course, we don’t have data for the children who need those services.

We do accept that some children and young people had needed treatment for neurodevelopmental issues, rather than CAMHS. We also know that the threshold for CAMHS has been far too high. That was noted by the Children, Young People and Education Committee inquiry in 2014. The Wales Audit Office also noted that there was a problem of treatment for young people being stopped if an appointment was missed, and that was an issue that had an impact on the figures.

But I am a long way from being convinced that the only problem with CAMHS was there were too many children and young people there who didn’t need to be there. We know that it’s a capacity issue, an issue of a shortage of specialist services, and a failure to take the issue seriously enough. A lack of data is a problem that means that we can’t measure and assess and put pressure on the Government to take the steps that our young people need. We can’t accept the status quo of not knowing how the NHS is performing when it comes to looking after some of our most vulnerable people.

I am pleased to have the opportunity to take part in this afternoon's debate.

Yesterday, I had the privilege of holding a joint briefing session on mental health services in rural areas with Simon Thomas. This event highlighted some of the serious issues regarding mental health provision in our rural communities. As Angela Burns said, one in four people suffer from mental health issues at some point in their lives, and the agricultural industry has one of the highest rates of suicide. The farming industry can be a very arduous one to work in, and several factors that cause stress are out of farmers' hands, such as fluctuating prices in the market or the emotional effect of bovine TB. Many farmers work in isolated conditions and spend long hours on their own with very little contact with others. The nature of the work demands long hours of difficult physical labour.

Indeed, according to a report on supporting farmers' well-being by the Nuffield Farming Scholarships Trust, approximately 50 farmers in the UK die by suicide every year. In the United States, farmers, foresters and fishermen have the highest rates of suicide of any profession in the country. Despite these facts, mental health is not often discussed in the farming industry, and even though efforts are being made to address this issue, it is clear that more could be done. 

However, awareness of mental health in rural areas is increasing and good work is being done across Wales. In my constituency, Emma Picton-Jones established the DPJ Foundation in July 2016 following the death of her husband Daniel, and we heard an excellent presentation from Emma in yesterday's briefing session. The foundation's aim is to support men in rural communities who face mental health issues by using Daniel's story to help challenge the stigma associated with mental health. Very recently, it launched Share the Load, an outreach counselling service that offers talking therapies and outreach advice services to those who need the support. The foundation's work is currently focused on Pembrokeshire, but there are examples of these kinds of activities in other parts of Wales, and it's vital that the Welsh Government promotes more locally based mental health support networks that are suited to the requirements of a particular locality. Perhaps in responding to this debate, the Cabinet Secretary might tell us how the Welsh Government is working with smaller community networks, especially in rural Wales, to get to grips with mental health issues in those communities.

Of course, raising awareness is one thing, but it is also important that services are available to people who face mental health issues, and there are concerns that there is no access to services in rural areas. The remote nature of many farming communities means that they are often geographically removed from core health services. For example, Hywel Dda local health board held a consultation on its plans to change the way it provides mental health services across west Wales by establishing a central specialist assessment unit at Glangwili hospital, with a central treatment unit located at Prince Philip Hospital in Llanelli. For rural communities located in Pembrokeshire, this once again means that patients will have to travel further afield for specialist treatment. Unfortunately, the health board's proposals will naturally add to journey times, and there is no doubt that people who depend on public transport will face additional difficulties because transport infrastructure in Pembrokeshire is restricted. So, it is, therefore, vital that the Welsh Government acknowledges that there is no one-size-fits-all solution and that health boards must understand this when they plan their services.

We could also learn lessons from across the globe with regard to how other nations tackle mental health in rural communities. The Nuffield Farming Scholarships Trust report makes it clear that Australia and New Zealand are leading the way in their response to mental health issues among farmers, and perhaps we could benefit from some of their ideas. For example, New Zealand has a system of health pit stops where farmers have an opportunity to have a general physical and mental health check. These pit stops are held at major industry events, such as agricultural fairs. This trailer has also developed institutions such as the Centre for Rural and Remote Mental Health and the National Centre for Farmer Health, which focus on developing intervention strategies for mental health and well-being in rural communities. So, there is scope for Wales to look at these initiatives to see how we can learn from some of the successes, and I hope that the Welsh Government will ensure that our health boards learn from successful schemes worldwide.

In closing, Deputy Presiding Officer, may I once again reiterate the importance of investing in mental health support networks for rural communities? Farmers are some of the most important workers in Wales, but they are also sometimes some of our most vulnerable citizens. And so, as part of any strategy or policy that the Government develops on mental health, I would like to see a deeper understanding of and greater attention paid to our rural communities and those who work in them. I therefore urge Members to support this motion. Thank you very much.

Rwy'n siarad y prynhawn yma yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd  Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Cynulliad. Yn ddiweddar fe gynhaliwyd ymchwiliad cynhwysfawr gennym i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru. Yfory, byddwn yn cynnal ein sesiwn tystiolaeth lafar olaf, ac yn clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Rydym yn anelu at gyflwyno adroddiad cyn y Pasg eleni, felly rwyf am osgoi achub y blaen ar ein casgliadau a'n hargymhellion yn fy nghyfraniad heddiw.

Fodd bynnag, roeddwn am dynnu sylw'r Aelodau at y dystiolaeth werthfawr a gawsom ar y pwnc hwn yn y misoedd diwethaf, a'r pwyslais arbennig a roddwyd ar bwysigrwydd gwaith ataliol effeithiol gan randdeiliaid arbenigol, staff rheng flaen a phlant a phobl ifanc eu hunain. Dechreusom ein hymchwiliad yr haf diwethaf.

Y peth cyntaf a wnaethom oedd ymweld â lleoliadau sy'n darparu cymorth i blant a phobl ifanc ar ddau ben y sbectrwm angen. Tra bu rhai ohonom yn ymweld â dwy uned cleifion mewnol Cymru, sy'n darparu cymorth i rai sy'n dioddef y salwch meddwl mwyaf dwys ac sydd angen gofal mwyaf arbenigol, ymwelodd eraill ag Ysgol Pen y Bryn ym Mae Colwyn, ysgol gynradd sydd wedi ymgorffori ymwybyddiaeth ofalgar ar draws ei haddysg gynradd ac iau. Ar eu hymweliad ag Ysgol Pen y Bryn, gwelodd yr Aelodau drostynt eu hunain beth y gellir ei gyflawni o ran gwytnwch plant os mabwysiedir dull gweithredu ysgol gyfan sy'n hybu lles ac iechyd meddwl da i bob disgybl o oedran cynnar. Dywedodd plant mor ifanc â chwech oed wrthym fod ymwybyddiaeth ofalgar yn eu helpu pan oeddent yn gofidio, yn nerfus neu'n bryderus. Ar y llaw arall, dywedodd y bobl ifanc y buom yn siarad â hwy yn Nhŷ Llidiard, yr uned ar gyfer plant a phobl ifanc yn ne Cymru sydd angen gofal cleifion mewnol, fod angen gwneud mwy i godi ymwybyddiaeth am iechyd meddwl ac i rymuso pobl ifanc i siarad am yr hyn sy'n peri pryder iddynt. Dywedasant wrthym eu bod wedi bod yn dioddef problemau iechyd meddwl am amser hir cyn iddynt gael mynediad at unrhyw fath o gymorth, arbenigol neu fel arall.

Yn ystod y cyfnod y buom yn casglu tystiolaeth, mae wedi dod yn amlwg fod lleoliadau ysgol yn allweddol i hyrwyddo lles emosiynol ac iechyd meddwl da. Ceir consensws cryf y gellir osgoi gwaethygu sylweddol mewn lles meddyliol drwy ymdrin â materion cyn gynted ag y bo modd, cyn i broblemau ddod yn ddigon difrifol i fod angen ymyrraeth arbenigol. Os yw cymorth yn mynd i fod yn wirioneddol ataliol o ran ei natur, clywsom fod angen inni wneud yn siŵr fod plant a phobl ifanc yn gallu siarad yn agored am eu lles emosiynol a gwybod lle i droi os oes ganddynt bryderon amdanynt eu hunain neu am eraill. Tynnodd bron bob tyst sylw at y cyfleoedd a gynigir gan ddiwygio'r cwricwlwm yng Nghymru.

Serch hynny, mae'n amlwg hefyd fod angen newid sylweddol i wireddu'r uchelgais hwn. Er gwaethaf awydd cyffredinol i weld addysg, iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio'n agosach i gydlynu eu cymorth, dengys y dystiolaeth a glywsom nad yw hyn wedi'i roi ar waith yn ymarferol eto i'r graddau sy'n angenrheidiol. Er gwaethaf ymdrechion mudiadau fel y Samariaid i gyflwyno cymorth fel prosiect DYEG—datblygu ymwybyddiaeth emosiynol a gwrando—mae gormod o blant heb yr arfau sydd eu hangen arnynt i'w galluogi i ymateb yn wydn i'r pwysau y mae bywyd yn ei roi arnynt o oedran mwyfwy cynnar. Fel y dywedodd Dr Liz Gregory, seicolegydd clinigol ymgynghorol, wrthym, yn rhy aml pan fo gennym bryderon ynglŷn ag iechyd meddwl ein plant, rydym yn troi at fodel gofal oedolion. Mae hyn yn dynodi methiant i gydnabod y gwendid cynhenid a'r diffyg rheolaeth sydd gan blant ar eu bywydau eu hunain ar gam cymharol gynnar yn nhaith bywyd.

Wrth gloi, hoffwn nodi ein bod, fel pwyllgor, wedi taflu goleuni ar y pwnc hwn dros y chwe mis diwethaf gyda'r nod o ddiwygio system sydd wedi dibynnu, am gyfnod rhy hir, ar adael i blant a phobl ifanc gyrraedd pwynt lle mae angen triniaeth ac ymyrraeth feddygol cyn y darperir cymorth. Pan fyddwn yn cyflwyno ein hadroddiad yn ddiweddarach y tymor hwn, byddwn yn canolbwyntio ar y camau sydd angen inni eu cymryd i wrthdroi hyn, er mwyn hybu lles ac iechyd meddwl da fel y galluogir ein plant a'n pobl ifanc i drafod eu hemosiynau heb ofni stigma a sicrhau bod ganddynt yr arfau sydd eu hangen arnynt i wynebu heriau a phwysau yn wydn a hyderus. Diolch.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon ac rwy'n croesawu'r cyfraniad a wnaed yn awr am waith y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau, os caf, ar gyflwr gwasanaethau iechyd meddwl i gyn-filwyr. Mae'n fater sy'n cael sylw'n aml yn y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, ac mae'n rhywbeth yr edrychwyd arno yn gynharach yr wythnos hon hefyd yn ein cyfarfod grŵp trawsbleidiol, lle roedd Angela Burns yn bresennol. Mae pawb ohonom yn gwybod nad yn unig pan fyddant mewn ardaloedd lle y ceir gwrthdaro a rhyfel y bydd cyn-filwyr yn wynebu straen ar eu hiechyd meddwl, ac y gallant wynebu pwysau mewn gwirionedd yn ystod y cyfnod pontio yn ôl i fywyd fel sifiliaid ar ôl iddynt gwblhau eu gwasanaeth. Felly, mae'n hanfodol mewn gwirionedd fod gennym system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n diwallu eu hanghenion arbennig, oherwydd fe wyddom wrth gwrs os nad ydym yn diwallu eu hanghenion, gallai fod cylch o ddirywiad, sy'n sylweddol ac a allai gostio llawer iawn mwy o arian i'r trethdalwr ei ddatrys na phe bai'r problemau hyn wedi cael eu datrys yn fuan: chwalfa deuluol, episodau o fewn y system cyfiawnder troseddol, ac—yn anffodus, fel sy'n wir am y gymuned ffermio, fel y clywsom—pobl yn penderfynu rhoi diwedd ar eu bywydau eu hunain.

Nawr, rhaid canmol Llywodraeth Cymru, rhaid i mi ddweud, am sefydlu GIG Cymru i gyn-filwyr. Mae'n rhywbeth rydym ni ar y meinciau hyn wedi ei gefnogi a'i hyrwyddo'n barhaus dros y blynyddoedd. Gwyddom fod bron i 3,000 o gyn-filwyr wedi defnyddio'r gwasanaeth ers ei sefydlu yn 2010, a bod nifer yr unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn ers iddo ddechrau. Yr wythnos diwethaf, ymwelais â hyb Caerdydd a'r Fro o'r gwasanaeth i gyfarfod â Dr Neil Kitchener, sydd wrth gwrs yn goruchwylio'r gwasanaeth ledled Cymru, ac yno, gwelais y gwaith aruthrol sydd wedi bod yn digwydd gyda'u hymchwil 3MDR, sef technoleg drochi sy'n cael cyn-filwyr i wynebu'r trawma y maent wedi'i ddioddef yn y gorffennol, yn y gobaith y bydd yn helpu i ddatrys y trawma hwnnw a'u cael drwyddo, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet hefyd wedi ymweld â—gwaith ymchwil aruthrol, ymchwil arloesol, sy'n digwydd yma yng Nghymru, ac rwyf am ddatgan y ffaith honno, oherwydd mae'n rhywbeth y gallwn oll fod yn falch iawn ohono.

Fodd bynnag, ceir pwysau o fewn gwasanaeth GIG Cymru i gyn-filwyr sydd angen sylw. Un o'r problemau mawr a gawsant yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw capasiti, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod yna amseroedd aros amrywiol ledled Cymru i gael mynediad at y gwasanaeth. Mewn rhai mannau, gall yr amser aros fod cyn lleied ag wyth wythnos, sy'n amlwg yn dda iawn. Mewn mannau eraill, gall fod mor hir â 38 wythnos, sy'n amlwg yn annerbyniol, ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, mae'r pwysau hynny wedi llacio i ryw raddau o ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol o £100,000 a ddaeth yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru, ond mae arnaf ofn ei fod yn dal yn annigonol i ateb maint y galw. Felly, cred y gwasanaeth ei hun fod angen £250,000 ychwanegol i ddarparu cymorth mentora cyfoedion, y gellir ei gynnwys yn rhan o'r gwasanaeth, cymorth a oedd yno'n draddodiadol o ganlyniad i'r gwasanaeth Newid Cam, gwasanaeth ar gyfer Cymru gyfan a gâi ei redeg gan CAIS, sef elusen sy'n gweithredu o fy etholaeth. Ac ariennir y gwasanaethau mentora cyfoedion ar hyn o bryd yn rhannol gan Help for Heroes ac yn rhannol, er clod iddynt, gan fwrdd iechyd lleol prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n ategu gwasanaeth therapi GIG Cymru i gyn-filwyr sydd ar gael.

Felly, am £0.25 miliwn y flwyddyn yn unig, sy'n arian bach o ran cyllideb gyffredinol y GIG ledled Cymru, gallwn wneud gwahaniaeth go iawn i'r cyn-filwyr hyn, a chredaf, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddech yn dymuno i ni gael y gwasanaeth gorau y gallwn ei gael ar gyfer y cyn-filwyr hyn yng Nghymru, felly hoffwn ofyn o ddifrif i chi adolygu'r trefniadau cyllido ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr i weld a allech ystyried y £250,000, yn ychwanegol at yr adnoddau rydych eisoes wedi eu haddo, fel y gall y gwasanaeth fod o'r safon orau mewn ffordd nad oes unrhyw ran arall o'r DU yn ei wneud mewn gwirionedd.

Hoffwn orffen drwy ddatgan cefnogaeth i wasanaethau Siediau Cyn-filwyr yn ogystal. Cafodd y Sied Cyn-filwyr gyntaf—. Bydd pobl yn gyfarwydd â gwasanaethau Siediau Dynion, ond sefydlwyd y sied gyntaf i gyn-filwyr yn fy etholaeth i yn Llanddulas, ac rwy'n falch iawn o'r ffaith honno. Hefyd maent yn gwneud, ar lefel is o lawer, ond maent yn adeiladu gwytnwch yng nghymuned y cyn-filwyr pan fyddant yn wynebu heriau ar ôl dychwelyd i fywyd sifil. Felly, rwyf am ddatgan cefnogaeth iddynt hwy a Martin Margerison, y gŵr a ddechreuodd hynny yn fy etholaeth. Rwy'n teimlo bod angen mwy o'r siediau hynny i gyn-filwyr ar draws Cymru, ac rwyf am ganmol y Llywodraeth am y gwaith y mae'n ei wneud ar GIG Cymru i gyn-filwyr, ond credaf fod angen inni wneud mwy.

Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl heddiw hon ac i Angela am agor y ddadl ac am ei chyfraniad huawdl.

Yn anffodus, nid yw iechyd meddwl yn cael y sylw y mae'n ei haeddu yn ein GIG o hyd. Rwy'n croesawu'r £20 miliwn ychwanegol i'r gyllideb a glustnodwyd ar gyfer iechyd meddwl, sy'n codi'r cyfanswm i £649 miliwn. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ddigon o hyd.

Ar ôl gweithio gyda phobl â graddau amrywiol o broblemau iechyd meddwl, mae'n ddirdynnol a dweud y lleiaf, a chyfarfod a'u teuluoedd—roedd yn ingol iawn. Ar ôl gweithio'n agos gyda'r Samariaid hefyd, teimlaf yn ostyngedig wrth ystyried y gwaith a wnânt a'r gwasanaeth drwy'r dydd a'r nos a ddarparant a hefyd y bywydau y maent yn eu hachub. Rwy'n derbyn mai'r gyllideb a glustnodwyd yw'r isafswm gwariant ac y gall y gwariant gwirioneddol fod yn uwch o lawer na hynny, ond fel arfer nid yw'n llawer uwch. Y gwariant gwirioneddol ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar ei chyfer, 2015-16: gwariodd Cymru £683 miliwn. Pan ystyriwch fod y gyllideb iechyd oddeutu £7.5 biliwn a bod materion iechyd meddwl yn effeithio ar fwy na chwarter ein poblogaeth, pam rydym yn gwario tua 10 neu 11 y cant ar wasanaethau iechyd meddwl?

Mae PricewaterhouseCoopers, yn eu hadolygiad o'r trefniadau clustnodi arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad yw'r arian a glustnodir yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd. Mae angen i Lywodraeth Cymru newid y trefniadau clustnodi arian fel mater o frys.

Nid wyf am ailadrodd achos y cyn-filwyr oherwydd mae Darren eisoes wedi ei ddweud, ond rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd.

Mae amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn dal yn llawer rhy hir, yn enwedig ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er gwaethaf y targed o 28 diwrnod, mae mwy na hanner y plant a atgyfeiriwyd at CAMHS yn aros mwy na phedair wythnos, ac mae rhai plant a phobl ifanc yn aros am fwy na hanner blwyddyn. Cefais alwad ffôn gan un o fy etholwyr yn dweud ei bod wedi bod yn aros am saith mis am asesiad, ac ar ôl siarad ag aelod o'r tîm CAMHS, dywedwyd wrthyf fod yr ôl-groniad—chwe mis yn ôl oedd hyn—yn anferth a bod rhai pobl wedi bod yn aros am bron i flwyddyn. Felly, nid yw'r darlun ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl i oedolion yn llawer gwell. Mae 12.5 y cant o gleifion yn aros hyd at 56 diwrnod a mwy na 9 y cant o gleifion yn aros yn llawer hwy na hynny.

Nid ydym yn gadael cleifion sydd wedi'u hanafu mewn poen, felly pam rydym yn goddef i'r rhai sy'n dioddef o salwch meddwl gael eu gadael mewn gwewyr meddwl am fisoedd bwygilydd? Nid oes gennym ddigon o arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, ac nid oes gennym ddigon o staff clinigol chwaith. Chwe seiciatrydd ymgynghorol yn unig sydd gennym i bob 100,000 o gleifion. Mae 10 i bob 100,000 yn yr Alban ac wyth yn Lloegr. Mae gennym brinder mawr mewn seiciatreg gyffredinol, seiciatreg yr henoed a seicoleg glinigol. Nid yw'n syndod fod amseroedd aros mor uchel.

Ar gyfer therapi gwybyddol ymddygiadol a therapïau siarad eraill, bydd y rhan fwyaf o gleifion yn aros rhwng tri neu bedwar mis a blwyddyn, ac mae 15 y cant o gleifion yn aros am lawer mwy na blwyddyn. O ganlyniad, cafwyd gorddibyniaeth ar feddyginiaeth bresgripsiwn. Yn ôl ciplun diweddaraf Gofal, cynigir meddyginiaeth seiciatrig i 80 y cant o gleifion, i fyny o tua 60 y cant yn 2012. Er bod meddyginiaeth seiciatrig yn fuddiol i lawer o bobl, ni ddylid ei hystyried yn ateb holliachaol. Gall fod sgil-effeithiau echrydus i gyffuriau gwrthiselder a meddyginiaeth wrthseicotig, yn amrywio o ddiffyg bywiogrwydd i deimladau hunanladdol.

Yn anffodus, mae cyfuniad o feddygon teulu wedi'u gorweithio a rhestrau aros hir am therapïau seicolegol yn gadael pobl heb unrhyw ddewis arall ond cymryd cyffuriau a allai wneud iddynt deimlo'n llawer gwaeth. Nid dyma a ragwelwyd gan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 ac mae'n bosibl ei fod yn cyfrannu at ein cyfraddau hunanladdiad, sydd i gyfrif am dair gwaith cymaint o farwolaethau â damweiniau traffig ar y ffyrdd. Rydym yn gwneud cam â'n hetholwyr, gydag un o bob pedwar ohonynt yn dioddef problemau iechyd meddwl.

Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig, ynghyd â gwelliant Plaid Cymru, ac yn annog Llywodraeth Cymru i roi camau ar waith ar frys i wella'r ddarpariaeth iechyd meddwl i bawb yng Nghymru.

Mae'n bleser gennyf gymryd rhan yn y ddadl. Mae'n un o gyfres a gawsom y prynhawn yma lle y ceir cefnogaeth drawsbleidiol i wasanaethau gwell mewn maes penodol.

Yr wythnos diwethaf, noddais ddigwyddiad ar gyfer yr ymgyrch Amser i Newid Cymru yma yn y Senedd. Fel y gwyddoch, nod yr ymgyrch honno yw rhoi diwedd ar stigma a gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl yng Nghymru. Wythnos cyn hynny—rwy'n siŵr fod llawer o gyd-Aelodau eraill wedi gwneud fel y gwnes i—cymerais ran ar Ddiwrnod Amser i Siarad, diwrnod sy'n hyrwyddo'r neges fod unrhyw ddiwrnod, unrhyw funud, unrhyw amser yn amser da i siarad am iechyd meddwl. Mewn gwirionedd fe drydarais, gyda chymorth fy ymchwilydd galluog iawn, rhaid imi ddweud, ond beth bynnag, ni wnaf—[Chwerthin.] Wyddoch chi, ni allwch drawsnewid rhywun yn llwyr, allwch chi? Nid dros nos, beth bynnag. Ond beth bynnag, hanner ffordd i lawr Rhodfa Lloyd George, wrth y gwaith celf cyhoeddus yno o ddau wyneb yn siarad, neu gusanu efallai—nid wyf yn gwybod; mae'n dibynnu ar eich dehongliad—sefais yno o'i flaen, a siarad am fy mhrofiad fy hun, a pha mor bwysig yw hi i siarad am iechyd a lles a gwellhad meddyliol.

Rwy'n credu y gallem gael gwasanaethau iechyd meddwl o safon sydd hyd yn oed yn well na'r rhai o'r radd flaenaf sydd gennym ar hyn o bryd, ac mae gennym rai o safon felly. Gadewch inni gydnabod hynny. Mae yna ymarfer gwych yng Nghymru. Ond gyda chyfres o ddeddfau gwirioneddol bellgyrhaeddol, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Iechyd Cyhoeddus (Cymru) 2017 ac yn fwyaf diweddar, yr adolygiad seneddol, a phob un yn amlygu lefel o gonsensws ar draws y Cynulliad, credaf fod angen inni ddisgwyl mwy, dulliau sy'n canolbwyntio mwy ar yr unigolyn, mwy o gynllunio rhwng cenedlaethau ar gyfer yr hyn y dylem ei ddarparu, a rhoi diwedd go iawn ar rwystrau rhwng iechyd corfforol a meddyliol o ran yr hyn y ceisiwn ei gyflawni.

Felly, rwy'n credu bod angen inni adeiladu ar yr ymarfer gwell pan ddaw'n amlwg. Dysgais yn ddiweddar am Mind Cymru a'u gwaith gyda meddygon teulu a byrddau iechyd lleol ar gyflwyno gwasanaethau atal yn fuan. Nawr, rwy'n ystyried bod hyn yn allweddol, ac maent yn monitro'n weithredol. Rwy'n falch o weld bod y cynllun monitro gweithredol wedi cael cefnogaeth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Hyd yma, mae'r monitro gweithredol wedi rhagori ar yr holl ddisgwyliadau cychwynnol, gyda 38 o feddygfeydd teulu ar draws Cymru'n cynnig gwasanaethau i gleifion o dan y cynllun monitro gweithredol, a thua 433 o gleifion yn cael cymorth ar hyn o bryd. O'r cleifion hynny, gwellodd 71 o bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o bryder a phanig yn llwyr, gyda 54 y cant o'r bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o iselder yn gwella'n llawn.

Os caf fi ddweud, rwy'n tybio nad fi yw'r unig Aelod Cynulliad, ond rwy'n sicr fy mod i'n un sydd wedi cael nifer o episodau o byliau o banig? Mae'n ofnadwy o nychus. Mae'n cael effaith enfawr ar eich hyder a'r hyn y credwch y byddwch yn gallu ei wneud. Wedi i chi fynd drwy hynny, a phan fyddwch wedi cael y driniaeth, y cymorth, beth bynnag ydyw, mae'r boddhad a deimlwch, y lles a deimlwch, a'r sefydlogrwydd a deimlwch yn rhywbeth tu hwnt i fesur. Rwy'n meddwl bod unrhyw wasanaethau sy'n galluogi pobl i gyrraedd y cyflwr gwell hwnnw yn werthfawr iawn. Nid ydynt yn aml yn ddwys iawn. Nid ydym yn sôn am bobl â salwch difrifol. Gadewch inni gofio hynny. Gorbryder ac iselder a phyliau o banig: gallant fod yn rhan o salwch mwy difrifol, ond gall pobl nad ydynt yn ddifrifol wael o ran eu hiechyd meddwl fod yn agored i'r pethau hyn. Felly, gall salwch ysgafn i gymedrol fod yn nychus tu hwnt, a chael effaith enfawr ar yr economi yn ogystal, a bywyd teuluol a phob math o bethau.

David, a wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

Gwnaf.

Credaf nad yw hi ond yn deg i ganmol, ar y pwynt hwn, eich cyn gyd-Aelod Jonathan Morgan, pan oedd yn Aelod Cynulliad yma, a sicrhaodd fod Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) yn cael ei wthio drwodd yn 2010, Mesur sy'n ymwneud â bod atal yn well na gwella, triniaeth gynnar, therapïau siarad cynnar, ac rydym yn dal i aros i weld y Mesur iechyd meddwl hwnnw'n cael ei wireddu'n llawn.

Diolch i chi am hynny. Rwy'n falch iawn o gyfeirio at fy ffrind a fy nghyd-Aelod Jonathan Morgan, ac rwy'n gweld ei golli'n fawr yma, os caf ddweud. Ond yn hollol, ac roedd hwnnw'n newid yn ein hymarfer a'n dyheadau yng Nghymru. Yn olaf, a gaf fi gloi drwy ddweud fy mod yn croesawu gwelliant Plaid Cymru? Rwy'n meddwl ei fod yn ychwanegu at y cynnig, a hoffwn ddweud, o ran peth o'r metaddadansoddi a wnaed yn ddiweddar o raglenni ysgol ar gyfer iechyd meddwl a lles, dangoswyd bod eu heffeithiolrwydd yn eithaf rhyfeddol. A gwelodd y metaddadansoddi hwn fod cynnydd sylweddol wedi bod mewn perfformiad addysgol, gyda gwelliant o 11 y cant mewn cyrhaeddiad academaidd. Nawr, dyna sy'n digwydd pan fyddwch yn cefnogi pobl pan fyddant angen cefnogaeth ac yn atal pethau rhag gwaethygu. Gallwn ddweud llawer mwy, ond mae arnaf ofn nad oes gennyf amser. Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd.

Na, diolch i chi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i ddechrau'r ddadl hon drwy gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig. Ac rwyf hefyd am nodi na fyddaf yn gallu ymateb i bob un o'r pwyntiau manwl a wnaed gan yr Aelodau yn y ddadl, ond rwyf wedi rhoi amser i wrando ar bob un o'r cyfraniadau a'r pwyntiau a wnaed. Wrth gwrs, fe gaf gyfle, fel y mae Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl ifanc ac Addysg wedi nodi, i ateb cwestiynau manwl ar ddiwedd y dystiolaeth ar gyfer yr ymchwiliad sydd ar y gweill. O gofio mai dwy awr yn unig a gaf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i siarad, rwy'n tybio efallai y bydd rhai cwestiynau eto i ni eu hateb mewn gohebiaeth wedyn, ac rwy'n cydnabod un o fy meiau fel person wrth wneud hynny.

Rwyf am ailddatgan bod y Llywodraeth hon yn cydnabod effaith problemau iechyd meddwl ar amrywiaeth eang o feysydd ac ar ein gallu i weithredu fel pobl, fel unigolion a chydag eraill, ond hefyd yn ailddatgan ein hymrwymiad i wella iechyd meddwl ledled Cymru, ac i fuddsoddi yn hynny. Ac wrth gwrs, fe wnaeth y Llywodraeth ailddatgan ein hymrwymiad a'n cydnabyddiaeth o bwysigrwydd allweddol iechyd meddwl drwy ei osod yn un o'r pum maes blaenoriaeth yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'. Ac yn bwysicach na hynny, nid her iechyd yn unig yw hon. Mae angen i Lywodraeth Cymru gyfan a'n partneriaid y tu allan i'r Llywodraeth ystyried effaith iechyd meddwl ar draws popeth a wnawn, oherwydd mae hwn yn fater cymhleth ac yn un na all y GIG ar ei ben ei hun fynd i'r afael ag ef. Felly, nid mater gwasanaeth cyhoeddus yw hwn. Mae'n fater sy'n torri ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat, y sector gwirfoddol a'r sector statudol, ac yn fater i bob cymuned yng Nghymru. Er enghraifft, mae magu plant, addysg, cyflogaeth a thai oll yn ffactorau amddiffynnol ar gyfer iechyd meddwl, ac os oes unrhyw un o'r rheini'n methu, yn aml bydd yn arwain at ganlyniadau iechyd meddwl. Roedd gan bobl fwy i'w ddweud am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac roeddwn yn falch o glywed Angela Burns yn nodi hynny yn ei sylwadau agoriadol.

Ategir dull trawsbynciol y Llywodraeth gan ystod o bolisïau, rhaglenni a deddfwriaeth a gyflwynwyd gennym i wella iechyd meddwl a lles yng Nghymru. Mae Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 yn ddarn unigryw o ddeddfwriaeth drawsbleidiol a luniwyd i wella mynediad at wasanaethau, a'r ddarpariaeth ohonynt. Ac mae'r Mesur wedi helpu i ysgogi gwelliannau yn y modd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl ers ei roi ar waith yn 2012. Y Mesur hwnnw sydd wrth wraidd ein strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a gyhoeddwyd yn 2012. Mae'n defnyddio dull poblogaeth ar gyfer gwella lles meddyliol pobl yng Nghymru, ac i gefnogi pobl â salwch meddwl. Mae'n nodi'n glir ein gweithredoedd ni a gweithredoedd sefydliadau partner i wireddu'r strategaeth, ac ategir y dull hwn o weithredu gan fuddsoddiad sylweddol.

Rydym yn parhau i wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl nag ar unrhyw ran arall o GIG Cymru. Ac fel y cydnabuwyd, caiff gwariant ar iechyd meddwl ei glustnodi, a byddaf yn ystyried rhai o'r sylwadau a wnaeth Angela Burns ar hynny. Rydym wedi cynyddu cyllid, ac nid yn unig o'r blaen, gan y byddwn yn gweld cynnydd o £20 miliwn pellach yn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl i bron £650 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Ac ar ben y cynnydd cyffredinol hwnnw, mae £22 miliwn o gyllid wedi'i dargedu ar gyfer gwella mynediad at nifer o feysydd gwella gwasanaeth penodol ar gyfer pobl o bob oed yn y ddwy flynedd flaenorol. Yn hyn o beth, credaf fod gan y Llywodraeth yng Nghymru hanes da o wneud mwy na siarad am iechyd meddwl, oherwydd pan ddywedwn fod cynnydd yn mynd i fod yn yr arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, caiff ei wario yn y meysydd hynny.

Pan edrychwn ar y darlun dros y ffin yn Lloegr, buaswn yn dweud ei fod yn beth positif iawn fod y ddau Brif Weinidog diwethaf wedi sôn mor agored am iechyd meddwl. Yr her yno yw bod llawer o'r arian a fwriadwyd ar gyfer iechyd meddwl wedi mynd i'r llinell waelod ar gyfer gwasanaethau mewn gwirionedd. Felly, yn Lloegr, mae'n her iddynt ddal i fyny â pheth o'r cynnydd a wnaethom yn y maes hwn. Mae gennym yr her arall o barhau i wella yn y maes hwn er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian a wariwn yn sicrhau gwerth gwirioneddol ym mhob un o'n cymunedau. Ond dangoswyd y pwyslais a roddwn ar iechyd meddwl a'r ymrwymiad iddo'n gyson drwy'r Mesur, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ac mae ein buddsoddiad a dargedwyd yn darparu sylfaen gadarn i ni fwrw ymlaen â'r weledigaeth drawsnewidiol y mae'r adolygiad seneddol yn ei mynnu gennym.

O ran mynediad at wasanaethau iechyd meddwl—mae pobl yn ei drafod yn rheolaidd ac yn briodol felly mewn gohebiaeth, wyneb yn wyneb, yn y coridorau, yn y Siambr, ac wrth gwrs mewn pwyllgorau hefyd—ein nod o hyd, a rhaid iddo fod, yw sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at y gofal cywir pan fydd ei angen arnynt, ni waeth am ffactorau eraill megis hil, rhywioldeb neu iaith. Mae hyn yn ymwneud â darparu'r gwasanaeth cywir. Felly, rydym yn gweithio gyda'r GIG a chyda phartneriaid trydydd sector i geisio sicrhau mynediad cyfartal i bawb. Er enghraifft, y bore yma, cyhoeddais ein cynllun dementia newydd a seiliwyd pob un o'r camau yn y cynllun dementia hwnnw ar yr egwyddor o fynediad teg.

Ond fel y soniodd Angela Burns, rydym yn cydnabod her go iawn y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae'n un o'r materion mwyaf arwyddocaol sy'n atal pobl rhag siarad am eu problemau a dod o hyd i gymorth ar y cyfle cynharaf posibl. Unwaith eto, yr her yno yw sut y mae pobl yn barod i wrando, i ddangos mwy o garedigrwydd at bobl o'u cwmpas, ac annog pobl ar yr un pryd i oresgyn y stigma a dweud, 'Rwyf angen help', a deall ble i ddod o hyd iddo.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch am dderbyn ymyriad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n llwyr gydnabod eich dull o ymateb i hyn, ond hoffwn ofyn i chi am eich barn ar y ddarpariaeth o ganolfannau gofal mewn argyfwng, oherwydd nid yw pobl yn robotiaid naw i bump ac mae gan bobl broblemau iechyd meddwl y tu allan i oriau ac ar benwythnosau. Rydych newydd sôn am fynediad at wasanaethau ac rydych newydd sôn am degwch a chydraddoldeb i bawb, ac eto mewn rhai byrddau iechyd, gwyddom nad yw'r cymorth hwnnw ar gael i bobl pan fydd ei angen arnynt.

Mewn gwirionedd, fel y byddaf yn nodi yfory, rydym yn adolygu rhai o'r heriau o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl, boed drwy CAMHS neu wasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol. Buaswn yn disgwyl i'r adolygiad hwnnw ystyried y materion rydych wedi sôn amdanynt.

Ond wrth gwrs, yr her ynghylch stigma yw'r rheswm pam rydym yn parhau i gefnogi ymgyrch Amser i Newid Cymru. Rwy'n falch fod David Melding wedi sôn amdani, ac unwaith eto rwy'n cydnabod ei ddewrder yn rhannu ei brofiad ei hun o fynd drwy heriau iechyd meddwl a gallu dod allan ar yr ochr arall a dweud, 'Rwy'n cydnabod fy mod mewn lle gwell yn awr o ganlyniad.' Mae rhywbeth yno am annog mwy o bobl i wneud yr un peth, i fod yn agored am eu heriau eu hunain, i newid natur y ddadl gyhoeddus ond hefyd y ddadl breifat a gawn fel dinasyddion cyffredin hefyd.

Rydym yn cydnabod pwysigrwydd atal. Dyna pam y mae'n thema allweddol, ynghyd ag ymyrryd yn fuan, yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ac mae hynny'n cynnwys canolbwyntio ar gymorth nad yw'n glinigol. Felly, rydym yn awyddus i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gefnogi pobl gydag ystod ehangach o wasanaethau cymunedol nad ydynt yn rhai clinigol sy'n cynnig manteision gwirioneddol o ran iechyd a lles. Mae cynlluniau ar gyfer ein bond lles, a fydd yn cynnwys ffocws ar iechyd meddwl, yn cael eu cwblhau a byddaf yn edrych ymlaen at allu darparu mwy o wybodaeth i'r Aelodau ar hyn cyn bo hir. Rydym hefyd yn ymrwymedig i gynllun peilot presgripsiynu cymdeithasol ar gyfer iechyd meddwl ac rydym ar y trywydd iawn i gael y cynllun peilot hwnnw ar waith o fis Ebrill eleni ymlaen.

Fel y cydnabuwyd yn gynharach gan amryw o bobl, gan gynnwys Angela Burns, mae gwreiddiau iechyd a lles yn gorwedd yn ein plentyndod. Mae'r profiadau a gawn wrth dyfu, y cymorth, y cysylltiadau, yr adnoddau sydd ar gael inni neu beidio, yn allweddol wrth bennu canlyniadau ein bywydau a pha mor wydn yr ydym i ymdrin â'r heriau y bydd bywyd yn eu cyflwyno i i ni. Dyna pam y mae'r Llywodraeth, ynghyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi ariannu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae'r ganolfan arbenigol honno'n mynd i gynyddu dealltwriaeth o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, cynyddu gwytnwch, cefnogi ac ysbrydoli unigolion, cymunedau a sefydliadau i ddysgu am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac i ddod yn fwy ymwybodol a newid meddylfryd ac ymddygiad.

Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein rhaglen uchelgeisiol i wella mynediad at wasanaethau CAMHS arbenigol mewn ymateb i gynnydd sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf. Bydd yr Aelodau'n gwybod ein bod wedi buddsoddi'n sylweddol yn hyn. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod ein bod wedi gosod safon newydd ar gyfer amser aros a'r her yn awr yw fy mod yn disgwyl gweld gwelliannau pellach a pharhaus yn y perfformiad o fis Mawrth ymlaen. Byddwn yn parhau i gyhoeddi ystod o ddata perfformiad mewn perthynas â mynediad, ar gael yn ôl mis a bwrdd iechyd unigol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda phobl yn Siambr y Cynulliad hwn ac ar y tu allan i barhau i wella iechyd meddwl ym mhob cymuned ledled Cymru.

Diolch. Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd i'r ddadl heddiw, dadl sydd wedi ysgogi'r meddwl? Roeddech i gyd yn wych. Fe sonioch am nifer o faterion o bwys. A gaf fi ddweud hefyd, yn gyntaf, mewn ymateb i sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet, fy mod yn falch eich bod yn mynd i gefnogi'r cynnig heddiw? Cafodd ei gyflwyno mewn ffordd adeiladol ac un lle rydym yn gobeithio'n arw y gallwn symud y ddadl yn ei blaen. Wrth edrych ar sut y gallwch ymdrin â rhai o'r materion hyn, rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych ar rai enghreifftiau byd-eang yn ogystal, oherwydd credaf fod llawer o arferion da i'w cael.

Ni allaf grybwyll sylwadau pawb heddiw, ond fe soniaf am rai o'r siaradwyr. Yn gyntaf oll, wrth agor, soniodd Angela Burns am bwysigrwydd cael gwared ar y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae hwnnw'n bwynt mor bwysig, ac roeddech yn iawn i ddweud bod ACau yma sydd wedi siarad am eu profiad wedi bod yn allweddol i gael gwared ar y stigma a symud y ddadl hon yn ei blaen yn y gorffennol, ac mae hynny i'w ganmol. Fe sonioch hefyd am yr ystadegau hunanladdiad, a chredaf y byddaf yn eu cofio o'r ddadl hon fel rhai syfrdanol. Pan fydd y system hon yn methu, pan fydd pethau'n mynd o'i le, dyna rydych yn edrych arno ar ddiwedd hyn—rydych yn edrych ar golli bywyd ac mae angen ymdrin â hynny yn y ffordd a nodwyd gennych.

Dyna lle y daw Paul Davies i mewn, oherwydd bûm yn y digwyddiad Sefydliad DPJ a gynhaliodd Paul, ddoe rwy'n credu—mae amser yn hedfan. Roedd yn ddiddorol iawn gwrando ar y profiadau y mae pobl wedi bod drwyddynt—y problemau y maent hwy eu hunain wedi mynd drwyddynt a'r teuluoedd sydd wedi mynd drwy'r broses o ymdrin â hunanladdiad. Fe wnaethoch waith gwych ddoe, Paul. Daliwch ati, ac mae angen i Sefydliad DPJ barhau â'r gwaith da yn ogystal, oherwydd mae'n wirioneddol bwysig.

Lynne Neagle, fe nodoch chi'r angen am newid sylweddol o ran mynd i'r afael â'r materion hyn ac fe sonioch am newid y cwricwlwm gan ddod ag iechyd a gwasanaethau cymdeithasol at ei gilydd. Yn wir, gwnaethoch bwynt a wnaed yn ddiweddarach gan Ysgrifennydd y Cabinet fod hwn yn fater trawsbynciol; mae'n cyffwrdd â phob agwedd ar fywyd a phob agwedd y mae'r Llywodraeth yn ymdrin â hi. Felly, nid yw'n fater o roi hyn mewn un seilo ac ymdrin ag ef yno, mae gwir angen ymagwedd gydgysylltiedig. Soniodd Darren Millar am yr angen i gefnogi cyn-filwyr sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl.

David Melding, fe sonioch am Jonathan Morgan, fel y gwnaeth Dai Lloyd, a do, fe wnaeth lawer i symud hyn yn ei flaen. Wrth feddwl yn ôl, credaf mai ef oedd y person cyntaf i ddod â Mesur—y Mesur iechyd meddwl—i'r Siambr hon, a chafodd ei fabwysiadu yn nes ymlaen gan Lywodraeth Cymru. Nid yw yn y Siambr heddiw—wel, nid yn gorfforol, beth bynnag—ond mae yma mewn ysbryd, felly rwy'n gobeithio ei fod yn gwylio'r ddadl hon ac y bydd yn deall ein bod yn gwerthfawrogi'r hyn a wnaeth.

A gaf fi ddweud wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, y buaswn yn hoffi ailadrodd galwad allweddol Angela, mewn gwirionedd, yn ei chyfraniad, pan ddywedodd ein bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod? Dyna alwad bwysig iawn. Gobeithio y gallwn gyflawni hynny hyd yn oed os na allwn gyflawni pethau eraill, Ysgrifennydd Cabinet, ac y gallwn sicrhau bod y therapïau hynny, fod y driniaeth yno pan fydd ei hangen ar bobl.

Yn olaf un, mae nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi crybwyll yr ymgyrch Amser i Newid Cymru. Mae Bev Jones sy'n helpu i redeg yr ymgyrch ac sydd wedi'i sefydlu yn byw yn agos, yn fy mhentref, felly rwy'n adnabod Bev yn dda iawn, a gwn pa mor ymroddedig hi i achos iechyd meddwl ac mor falch yw hi ein bod yn cael y ddadl hon heddiw.

Mae'r ystadegau'n dweud y cyfan. Bydd y rhan fwyaf ohonom, bob un ohonom, naill ai'n cael problem iechyd meddwl yn ystod ein bywydau neu'n cael ein heffeithio ganddo mewn rhyw ffordd drwy ein ffrindiau a'n teuluoedd. Felly, rwy'n falch eich bod yn cefnogi'r ddadl hon. Rwy'n annog pawb i bleidleisio dros y cynnig hwn heddiw, a gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o newid Cymru, oherwydd mae'r amser hwnnw wedi dod.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes? Felly, mae'r cynnig—[Torri ar draws.] Mewn pryd. Rhaid ichi fod yn gynt na hynny. Buaswn wedi disgwyl i chi fod ar flaenau'ch traed, fel chwaraewr rygbi, ond dyna ni. Iawn. Symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. A oes rhywun am i'r gloch gael ei chanu? Nac oes.

Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Rydym yn pleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 41, neb yn ymatal, 6 yn erbyn, felly, derbyniwyd y cynnig.