Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
07/02/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, a'r cwestiwn cyntaf, Jayne Bryant.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and the first question, Jayne Bryant.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gefnogaeth ar gyfer chwaraeon proffesiynol yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ51719
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on support for professional sport in south-east Wales? OAQ51719
As it's within my portfolio, I'm delighted to be able to respond, especially on this day, when I must begin by answering your question: yes, I am looking forward to a great success from Newport County this evening.
Gan fod hyn yn rhan o fy mhortffolio, rwy'n falch iawn o allu ymateb, yn enwedig heddiw, pan fo’n rhaid i mi ddechrau drwy ateb eich cwestiwn: ydw, rwy’n edrych ymlaen at lwyddiant ysgubol i Gasnewydd heno.
Just like Swansea last night.
Yn union fel Abertawe neithiwr.
Thank you. And having secured total agreement on that early part of my reply, I'll carry on.
The development of professional sport is the pinnacle of a pathway system, and I have never seen any contradiction between investing in community sport and professional sport, because it is out of communities that the professionals grow. The Welsh Government provides funding for the Welsh Football Trust, for example, to support the development of football, which enables young people to have better quality opportunities to play, and can lead to progressing, as I said, to the professional level. One million pounds, including lottery funding, went to support Welsh football last year, channelled via Sport Wales to the FAW Trust.
Diolch. A chan fod pawb wedi cytuno â’r rhan gynnar honno o fy ymateb, rwyf am barhau.
Datblygiad chwaraeon proffesiynol yw uchafbwynt system llwybr, ac nid wyf erioed wedi gweld unrhyw wrthdaro rhwng buddsoddi mewn chwaraeon cymunedol a chwaraeon proffesiynol, gan mai o gymunedau y tyf athletwyr proffesiynol. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid ar gyfer Ymddiriedolaeth Bêl-droed Cymru, er enghraifft, i gefnogi datblygiad pêl-droed, sy'n galluogi pobl ifanc i gael cyfleoedd o ansawdd gwell i chwarae, a gall arwain at gamu ymlaen, fel y dywedais, i'r lefel broffesiynol. Darparwyd miliwn o bunnoedd, gan gynnwys arian y loteri, i gefnogi pêl-droed Cymru y llynedd, wedi'i sianelu drwy Chwaraeon Cymru i Ymddiriedolaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru.
Thank you, Minister, and thank you for the support, and for the enthusiastic support from around the Chamber. Tonight, Newport County AFC look to build on their fantastic performance at Rodney Parade, to replay Tottenham Hotspur in the FA Cup at Wembley. Following on from our great escape last season, this has helped to inspire a new generation of supporters who will forever be Newport County AFC fans. Professional sport can galvanise and bring people together, but it goes further than the first-team players. The county and the community programme, led by Norman Parselle, delivers sporting projects to schemes in Newport, Torfaen, and Monmouthshire. They've increased participation from ages three to 83—men, women and children, of all abilities and all backgrounds. So, how can the Welsh Government work with clubs like Newport County AFC and their community team to expand the benefits of professional sport? And will you join with me in meeting Newport County and their community team to see some of the excellent work, on and off the pitch?
Diolch, Weinidog, a diolch am y gefnogaeth, ac am y gefnogaeth frwd ar draws y Siambr. Heno, bydd Clwb Pêl-droed Casnewydd yn ceisio adeiladu ar eu perfformiad gwych yn Rodney Parade, yn eu gêm ailchwarae yn erbyn Tottenham Hotspur yng Nghwpan yr FA yn Wembley. Wedi inni oroesi o drwch blewyn y tymor diwethaf, mae hyn wedi helpu i ysbrydoli cenhedlaeth newydd o gefnogwyr a fydd yn cefnogi Clwb Pêl-droed Casnewydd am byth. Gall chwaraeon proffesiynol ysgogi a dod â phobl at ei gilydd, ond mae'n ymwneud â mwy na chwaraewyr y tîm cyntaf. Mae rhaglen y gymuned a’r sir, o dan arweiniad Norman Parselle, yn darparu prosiectau chwaraeon i gynlluniau yng Nghasnewydd, Torfaen a Sir Fynwy. Maent wedi cynyddu cyfranogiad o blant tair oed i bobl 83 oed—yn ddynion, menywod a phlant, o bob gallu a phob cefndir. Felly, sut y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda chlybiau fel Clwb Pêl-droed Casnewydd, a'u tîm cymunedol, i ehangu manteision chwaraeon proffesiynol? Ac a wnewch chi ymuno â mi i gyfarfod â Chlwb Pêl-droed Casnewydd a'u tîm cymunedol i weld peth o'r gwaith rhagorol hwnnw, ar y cae chwarae ac oddi arno?
I will be delighted to join you at such a meeting, obviously, and hopefully celebrate a success tonight. The key investment that we make, through the Football Association of Wales Trust, is to the development of football in Wales, and systems for developing the game enable more to play, reach a higher level of competition and progress through. And, at the top end, Sport Wales invests £7.4 million a year, across the board, in elite sport, and that also includes National Lottery investment, and this equates to about 17 per cent of Sport Wales's total income from Welsh Government and the National Lottery. So, what we do in football and in rugby, and in cricket to a lesser extent—but I'm hoping to address some of those issues—and certainly in hockey, to mention some of the governing bodies that I have met, what we invest in these national governing bodies are investments that permeate, as you implied in your question, throughout the whole community, and that happens across Wales. I'm delighted, as someone who began trying to play rugby on football pitches in the north, at the success of Rygbi Gogledd Cymru, which is another example, in another sport, of what can be achieved at the regional level.
Byddai'n bleser gennyf ddod gyda chi i'w cyfarfod, yn amlwg, a dathlu llwyddiant heno, gobeithio. Mae’r buddsoddiad allweddol a wnawn, drwy Ymddiriedolaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru, yn mynd tuag at ddatblygu pêl-droed yng Nghymru, ac mae systemau ar gyfer datblygu'r gêm yn galluogi mwy i chwarae, cyrraedd lefel uwch o gystadleuaeth, a chamu ymlaen. Ac ar y pen uchaf, mae Chwaraeon Cymru yn buddsoddi £7.4 miliwn y flwyddyn, at ei gilydd, mewn chwaraeon elitaidd, ac mae hynny hefyd yn cynnwys buddsoddiad gan y Loteri Genedlaethol, ac mae hyn yn cyfateb i oddeutu 17 y cant o gyfanswm incwm Chwaraeon Cymru gan Lywodraeth Cymru a'r Loteri Genedlaethol. Felly, mae'r hyn rydym yn ei wneud gyda phêl-droed a rygbi, a chriced i raddau llai—ond rwy'n gobeithio mynd i'r afael â rhai o'r materion hynny—ac yn sicr gyda hoci, i sôn am rai o'r cyrff llywodraethu rwyf wedi cyfarfod â hwy, mae'r hyn rydym yn ei fuddsoddi yn y cyrff llywodraethu cenedlaethol hyn yn fuddsoddiadau sy'n treiddio, fel yr awgrymoch yn eich cwestiwn, drwy'r gymuned gyfan, ac mae hynny'n digwydd ledled Cymru. Fel rhywun a ddechreuodd geisio chwarae rygbi ar gaeau pêl-droed yn y gogledd, rwy'n falch iawn o lwyddiant Rygbi Gogledd Cymru, sy'n enghraifft arall, mewn camp arall, o'r hyn y gellir ei gyflawni ar y lefel ranbarthol.
If I could also pass on the best wishes from the Conservative group to Newport County as they play at Wembley this evening. Perhaps they can take some inspiration from Swansea's performance last night. With the Welsh Rugby Union having taken over ownership of Rodney Parade late last year, will Welsh Government support the continuation of ground sharing between Newport County and Dragons once the current lease expires in 2023?
Hoffwn innau ddymuno pob lwc oddi wrth y grŵp Ceidwadol i Glwb Pêl-droed Casnewydd wrth iddynt chwarae yn Wembley heno. Efallai y gall perfformiad Abertawe neithiwr eu hysbrydoli. O gofio bod Rodney Parade ym mherchnogaeth Undeb Rygbi Cymru ers diwedd y llynedd, a wnaiff Llywodraeth Cymru gynorthwyo Clwb Pêl-droed Casnewydd a'r Dreigiau i barhau i rannu'r cae chwarae wedi i'r brydles bresennol ddod i ben yn 2023?
Well, we will in any way—. I haven't discussed this issue with the relevant clubs, but within any particular needs that the individual football and rugby clubs have, we would be very willing to support further shared spaces. The important thing is that the shared spaces don't suffer from overuse, and this is a key issue that we have to address, about what is happening at the Liberty, what happens at the Cardiff City Stadium, what is happening now in Rodney Parade, and what happens, of course, in the example I quoted, in the north in Parc Eirias. These are ways in which we can develop further, as well as the further investment coming in in Wrexham. These are ways in which we can develop maximum use of our facilities. And I do believe it's very important that public facilities, whether they're in education or in any other part of our lives, which have been put together with Government funding for public use, are available, not 24 hours, but at least throughout the evenings and weekends to ensure that people can participate.
Wel, fe wnawn hynny ym mhob ffordd—. Nid wyf wedi trafod y mater hwn gyda'r clybiau perthnasol, ond o ran unrhyw anghenion penodol sydd gan y clybiau pêl-droed a'r clybiau rygbi unigol, byddem yn fwy na pharod i gefnogi rhagor o safleoedd a rennir. Y peth pwysig yw nad yw'r safleoedd a rennir yn cael eu gorddefnyddio, ac mae hwn yn fater allweddol sy'n rhaid mynd i'r afael ag ef, sef yr hyn sy'n digwydd yn stadiwm Liberty, yr hyn sy'n digwydd yn Stadiwm Dinas Caerdydd, yr hyn sy'n digwydd bellach yn Rodney Parade, a'r hyn sy'n digwydd, wrth gwrs, yn yr enghraifft a ddyfynnais, yn y gogledd ym Mharc Eirias. Mae'r rhain yn ffyrdd y gallwn ddatblygu ymhellach, yn ogystal â'r buddsoddiad pellach sy'n dod i mewn yn Wrecsam. Mae'r rhain yn ffyrdd y gallwn ddatblygu'r defnydd mwyaf posibl o'n cyfleusterau. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod cyfleusterau cyhoeddus, boed hynny mewn addysg neu unrhyw ran arall o'n bywydau, a ddarparwyd ar gyfer y cyhoedd drwy gyllid y Llywodraeth, ar gael, nid 24 awr y dydd, ond o leiaf gyda'r nos ac ar benwythnosau i sicrhau y gall pobl eu defnyddio.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Llywodraeth Cymru i hyrwyddo teithio llesol yng Nghwm Cynon? OAQ51722
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's work to promote active travel in Cynon Valley? OAQ51722
Yes. Our active travel promotional programme, Active Journeys, is delivered to schools right across the length and breadth of Wales, including to schools in Cynon Valley. Local authorities also have a duty to promote active travel in their community, and I'll be delivering an oral statement on active travel this month, I believe on 27 February.
Gwnaf. Mae ein rhaglen i hyrwyddo teithio llesol, Teithiau Iach, yn cael ei darparu i ysgolion ledled Cymru, gan gynnwys ysgolion yng Nghwm Cynon. Mae gan awdurdodau lleol hefyd ddyletswydd i hyrwyddo teithio llesol yn eu cymuned, a byddaf yn darparu datganiad llafar ar deithio llesol y mis hwn, ar 27 Chwefror, rwy'n credu.
Thank you, Cabinet Secretary. When Sustrans looked into how 25 disused railway tunnels in Wales could be converted into active travel routes, there was one clear winner. That's the Abernant tunnel, which links Cwmbach in my constituency to Merthyr Tydfil, which scored highest on the rate system in terms of both benefit-to-cost ratio and annual usage estimate. Some work has been ongoing between Rhondda Cynon Taf council and Merthyr council regarding this, but how can the Welsh Government engage and support this scheme, which has huge potential in terms of promoting cycling and walking within the Valleys?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Pan archwiliodd Sustrans sut y gellid trawsnewid 25 o dwnelau rheilffyrdd nas defnyddir yng Nghymru yn llwybrau teithio llesol, daeth un dewis i'r brig. Y dewis hwnnw oedd twnnel Aber-nant, rhwng Cwm-bach yn fy etholaeth a Merthyr Tudful, a gafodd y sgôr uchaf ar y system raddio o ran y gymhareb cost a budd a'r amcangyfrif o ddefnydd blynyddol. Mae cyngor Rhondda Cynon Taf a chyngor Merthyr Tudful wedi gwneud peth gwaith ar hyn, ond sut y gall Llywodraeth Cymru ymwneud â'r cynllun hwn a'i gefnogi, cynllun sydd â chryn botensial o ran hyrwyddo beicio a cherdded yn y Cymoedd?
Well, I'd very much agree with the Member. Wales has an abundance of fantastic rail tunnels that could be utilised for the purpose of cycling and walking, particularly for the tourism sector, and I'm pleased to confirm that we have awarded Merthyr Tydfil council up to £25,000 in local transport funding for the current financial year in order to undertake Welsh transport appraisal guidance work on the Abernant tunnel. And the Member is also right that that partiuclar tunnel did come top of the list. Five tunnels were shortlisted for further work: Abernant, Rhondda, Pennar, Tregarth and Usk. Abernant was considered the most likely to be able to deliver in the short term. And we're also considering a request for an additional £40,000 in this financial year to undertake a structural survey for that particular tunnel, to inform the potential longer term maintenance costs of the asset.
Wel, cytunaf yn llwyr â'r Aelod. Mae gan Gymru ddigonedd o dwnelau rheilffyrdd gwych y gellid eu defnyddio at ddibenion beicio a cherdded, yn enwedig ar gyfer y sector twristiaeth, ac rwy'n falch o gadarnhau ein bod wedi rhoi hyd at £25,000 i gyngor Merthyr Tudful mewn cyllid trafnidiaeth leol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon er mwyn ymgymryd â gwaith arwain arfarnu trafnidiaeth Cymru ar dwnnel Aber-nant. Ac mae'r Aelod hefyd yn iawn mai'r twnnel arbennig hwnnw oedd ar frig y rhestr. Rhoddwyd pum twnnel ar y rhestr fer ar gyfer gwaith pellach: Aber-nant, Rhondda, Pennar, Tregarth a Brynbuga. Ystyriwyd mai Aber-nant oedd y mwyaf tebygol o allu darparu canlyniadau yn y tymor byr. Rydym hefyd yn ystyried cais am £40,000 ychwanegol yn y flwyddyn ariannol hon i gynnal arolwg strwythurol ar gyfer y twnnel penodol hwnnw, er mwyn nodi'r costau cynnal a chadw posibl ar gyfer yr ased yn y tymor hir.
Cabinet Secretary, can I say I've not seen such an elegant button hole since William Graham was a regular in the Chamber?
You will be aware that the 2016 Tour of Britain event was a huge success for the Cynon valley, not only its economic benefits, but also for the promotion of cycling. I know it's at the elite level, but the rest of us can take inspiration. I believe the 2018 route is about to be announced, and RCT were looking to host the departure stage. It's very important, I think, that we get across to people the health benefits, and also the benefits in the speed of journeys that you can get from cycling, and it's a great opportunity when these big sporting events come along to do that as well.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ddweud nad wyf wedi gweld twll botwm mor gain er pan oedd William Graham yn Aelod o'r Siambr?
Fe fyddwch yn ymwybodol fod digwyddiad Tour of Britain 2016 wedi bod yn llwyddiant enfawr i gwm Cynon, nid yn unig o ran ei fanteision economaidd, ond hefyd o ran hyrwyddo beicio. Gwn ei fod ar y lefel elitaidd, ond gall hynny ysbrydoli'r gweddill ohonom. Credaf fod y llwybr ar gyfer 2018 ar fin cael ei gyhoeddi, ac roedd Rhondda Cynon Taf yn gobeithio cynnal cam cychwyn y ras. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cyfleu'r manteision iechyd i bobl, yn ogystal â'r manteision o ran cyflymder teithiau y gallwch eu cael drwy feicio, ac mae'n gyfle gwych i wneud hynny pan ddaw'r digwyddiadau chwaraeon pwysig hyn yma.
May I thank the Member for his question, and add that I've been inspired by his sartorial elegance in the Chamber over many years?
The Member is absolutely right that people can be inspired by elite sportspeople, particularly in those sports that can influence behavioural change in everyday life, such as cycling, swimming, walking and running. We're keen, through programmes that are delivered by professional bodies, and also, through programmes that are delivered at local authority level, to ensure that more people have access to opportunities to get on a bike and to walk, that they get the right support, and that they also get the right training. And that's why I'm particularly keen to ensure that we go on supporting the right programmes at a school level, and we're doing that by extending for a further year the programme within our schools estates to ensure that young people are equipped with the right skills and the confidence to be able to cycle on a daily basis.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac ychwanegu bod ei ddillad trwsiadus yn y Siambr wedi fy ysbrydoli innau ers blynyddoedd lawer?
Mae'r Aelod yn llygad ei le y gall athletwyr elitaidd ysbrydoli pobl, yn enwedig yn y chwaraeon hynny a all ddylanwadu ar newid ymddygiad mewn bywyd bob dydd, megis beicio, nofio, cerdded a rhedeg. Rydym yn awyddus, drwy raglenni a ddarperir gan gyrff proffesiynol, a hefyd, drwy raglenni a ddarperir ar lefel awdurdodau lleol, i sicrhau bod gan fwy o bobl fynediad at gyfleoedd i feicio a cherdded, eu bod yn cael y cymorth cywir, a'u bod yn cael yr hyfforddiant cywir hefyd. A dyna pam rwy'n arbennig o awyddus i sicrhau ein bod yn parhau i gefnogi'r rhaglenni iawn ar lefel ysgolion, ac rydym yn gwneud hynny drwy ymestyn y rhaglen yn ystadau ein hysgolion am flwyddyn arall er mwyn sicrhau bod y sgiliau cywir a'r hyder gan ein pobl ifanc i allu beicio ar sail ddyddiol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd UKIP, David Rowlands.
We now turn to spokespeople's questions and, first of all, UKIP's spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, sadly Wales currently has the lowest productivity of any UK nation, standing at just 83 per cent of the UK average. Economists identify improving productivity as central to our economic future. Can the Cabinet Secretary outline his plans to improve productivity levels in Wales?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn anffodus, ar hyn o bryd, Cymru sydd â'r cynhyrchiant isaf o unrhyw un o wledydd y DU, sef 83 y cant yn unig o gyfartaledd y DU. Mae economegwyr wedi nodi bod gwella cynhyrchiant yn hollbwysig i'n dyfodol economaidd. A all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu ei gynlluniau i wella lefelau cynhyrchiant yng Nghymru?
Yes, absolutely. The productivity challenge is something that this Government and the UK Government have made critical parts of our respective industrial and economic strategies. Insofar as our actions are concerned, we're looking at the factors that contribute to making an economy more productive. In Wales, we've analysed those factors and found that driving up skills levels and increasing investment in modern infrastructure and making sure that we have the right management techniques are absolutely critical in the development of a more productive economy. But we also recognise that the economy is changing fast and that we need to change the shape of the economy in order to attract more investment that's going to be based on high-tech industries of the future. And we also need to take account of the fact that if you have a workforce where the well-being is poor and where workers are not able to contribute as fully as they would wish to during their working day, then that will impact on the competitiveness and productivity of a business. So, through our economic contract and, subsequently, through the calls to action, we are challenging the problems that are holding back our economy, in particular the productivity challenge that so very urgently needs to be got to grips with.
Gallaf, yn sicr. Mae'r Llywodraeth hon a Llywodraeth y DU wedi sicrhau bod yr her o ran cynhyrchiant yn rhan hanfodol o'n strategaethau diwydiannol ac economaidd. O ran yr hyn rydym yn ei wneud, rydym yn edrych ar y ffactorau sy'n cyfrannu at y broses o sicrhau bod yr economi yn fwy cynhyrchiol. Yng Nghymru, rydym wedi dadansoddi'r ffactorau hynny ac wedi canfod bod codi lefelau sgiliau a chynyddu buddsoddiad mewn seilwaith modern a sicrhau bod y technegau rheoli cywir ar waith gennym yn hollbwysig wrth ddatblygu economi fwy cynhyrchiol. Ond rydym hefyd yn cydnabod bod yr economi yn newid ar fyrder a bod angen inni newid siâp yr economi er mwyn denu mwy o fuddsoddiad a fydd yn seiliedig ar ddiwydiannau uwch-dechnoleg y dyfodol. Ac mae angen inni hefyd ystyried y ffaith, os oes gennych weithlu lle mae'r lles yn wael a lle na all y gweithwyr wneud y cyfraniad yr hoffent ei wneud yn ystod eu diwrnod gwaith, y bydd hynny'n effeithio ar gystadleurwydd a chynhyrchiant y busnes. Felly, drwy ein contract economaidd, ac wedyn, drwy'r galw am weithredu, rydym yn mynd i’r afael â’r problemau sy'n llesteirio ein heconomi, yn benodol, yr her y mae angen mynd i'r afael â hi ar frys o ran cynhyrchiant.
I thank the Cabinet Secretary for his reply, but I'm sure he will agree that any strategy or improvement plan needs to be assessed and measured over time. This demands that the Government has to have in place economic indicators that facilitate this analysis. This, of course, applies as much to the notoriously unproductive public sector as it does to the private sector. Can the Cabinet Secretary outline to us any target figures or strategies that he has in place to measure the progress, or otherwise, being made?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond rwy'n siŵr y bydd yn cytuno bod angen asesu a mesur unrhyw strategaeth neu gynllun gwella dros amser. Golyga hyn fod yn rhaid i'r Llywodraeth roi dangosyddion economaidd sy'n hwyluso'r dadansoddiad hwn ar waith. Wrth gwrs,mae a wnelo hyn â'r sector cyhoeddus, sy’n enwog am fod yn anghynhyrchiol, lawn cymaint â’r sector preifat. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi amlinelliad inni o unrhyw ffigurau targed neu strategaethau sydd ganddo ar waith i fesur y cynnydd a wneir, neu fel arall?
We're making sure that our indicators are consistent across Government. So, the well-being indicators will be applied to our interventions in economic development, but, as I've already said in this Chamber, I'm also keen to have a good degree of international challenge applied to the actions of this Government. Therefore, we've opened up discussions with the Organisation for Economic Co-operation and Development. It's my intention to also open up discussions with the World Economic Forum in terms of how they can challenge and test the effectiveness of our economic action plan.
Rydym yn sicrhau bod ein dangosyddion yn gyson ar draws y Llywodraeth. Felly, bydd y dangosyddion lles yn cael eu defnyddio gyda'n hymyriadau yng nghyswllt datblygiad economaidd, ond fel rwyf wedi’i ddweud eisoes yn y Siambr hon, rwyf hefyd yn awyddus i weld cryn her ryngwladol mewn perthynas â gweithgarwch y Llywodraeth hon. Felly, rydym wedi agor trafodaethau gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Rwyf hefyd yn bwriadu agor trafodaethau gyda Fforwm Economaidd y Byd ynglŷn â sut y gallant herio a phrofi effeithiolrwydd ein cynllun gweithredu economaidd.
Again, I thank the Cabinet Secretary for his reply, but, given such startling figures as places such as Camden in London being 23 times more productive per head of population than north Wales, there appears to be a huge gap to fill. Economists say that they're not surprised at Wales's lack of productivity, identifying low levels of business investment, poor transport infrastructure and our lack of investment in skills, and low levels of innovation—all critical factors affecting productivity. Are you confident, Cabinet Secretary, that Welsh Government's economic strategy is robust enough to achieve a dynamic private-enterprise-driven economic expansion, or possibly, I should say, 'explosion' that Wales so desperately needs?
Unwaith eto, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond o ystyried y ffigurau brawychus megis y ffaith bod lleoedd fel Camden yn Llundain 23 gwaith yn fwy cynhyrchiol na gogledd Cymru fesul y pen o'r boblogaeth, ymddengys fod bwlch enfawr i'w lenwi. Dywed yr economegwyr nad ydynt yn synnu at ddiffyg cynhyrchiant Cymru, gan nodi lefelau isel o fuddsoddiad busnes, seilwaith trafnidiaeth gwael a'n diffyg buddsoddiad mewn sgiliau, a lefelau isel o ran arloesedd—pob un yn ffactor hanfodol sy'n effeithio ar gynhyrchiant. A ydych yn hyderus, Ysgrifennydd y Cabinet, fod strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru yn ddigon cadarn i sicrhau ehangiad economaidd deinamig a sbardunir gan fentrau preifat, neu’r ‘ffrwydrad’, dylwn ddweud, efallai, y mae taer ei angen ar Gymru?
Yes, I would, and, taking up the first point that the Member made, there is a very great need to rebalance the economy of the United Kingdom. Again, that is touched upon in the UK industrial strategy and it's at the very heart of the economic action plan with our commitment to empowering the regions of Wales. But each of those factors that the Member has just outlined that contribute to a more productive economy are going to be tackled through the calls to action and through also the economic contract. So, in order to get support from Government, you have to deliver on a set of criteria that will deal with skills, that will deal with the well-being of the workforce and that will deal with ensuring that you have growth potential. But then, our support in the future will be challenged through a new prism. The prism will be the calls to action, again aimed at making sure that we get a greater degree of innovation diffused across the economy, making sure that we have greater commitment to the development of high-level skills across the workforce in all sectors and in ensuring that businesses are able to challenge Government in order to bring forward funding programmes that meet their requirements as well.
Ydw, a chan gyfeirio at bwynt cyntaf yr Aelod, mae taer angen ailgydbwyso economi’r Deyrnas Unedig. Unwaith eto, cyfeirir at hynny yn strategaeth ddiwydiannol y DU, ac mae wrth wraidd y cynllun gweithredu economaidd ochr yn ochr â'n hymrwymiad i rymuso rhanbarthau Cymru. Ond bydd y galw am weithredu a'r contract economaidd yn mynd i’r afael â phob un o'r ffactorau hynny a amlinellwyd gan yr Aelod sy’n cyfrannu at economi fwy cynhyrchiol. Felly, er mwyn sicrhau cefnogaeth gan y Llywodraeth, mae'n rhaid i chi fodloni set o feini prawf a fydd yn ymwneud â sgiliau, yn ymwneud â lles y gweithlu ac yn ymwneud â sicrhau bod gennych botensial o ran twf. Ond wedyn, bydd ein cefnogaeth yn y dyfodol yn cael ei herio drwy brism newydd. Y prism fydd y galw am weithredu, gyda'r nod, unwaith eto, o sicrhau mwy o arloesedd ar draws yr economi, sicrhau bod gennym fwy o ymrwymiad i ddatblygu sgiliau lefel uchel ar draws y gweithlu ym mhob sector a sicrhau bod busnesau yn gallu herio'r Llywodraeth i gyflwyno rhaglenni cyllido sy'n bodloni eu gofynion hwythau hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Llywydd. The Permanent Secretary and other officials appeared before the Public Accounts Committee on Monday to give evidence in relation to the Circuit of Wales project. In that session, the Permanent Secretary told us, I believe for the first time, that you'd arrived at the conclusion that any solution could only be achieved if the Welsh Government guarantee was to be reduced by at least 50 per cent, effectively reducing it to around 25 per cent of the overall project cost. Could I ask the Cabinet Secretary, given that you previously announced a target of 50 per cent of the overall cost and 50 per cent of the risk, I believe in July 2016, why you did not tell the Assembly that that had, effectively, changed to 50 per cent of the risk and 25 per cent of the project cost, particularly as this wasn't the first time, of course, that the goalposts had been changed? More pertinently, could you specifically address questions that officials were not able to answer on Monday? Was the company or were the other private sector partners told, in advance of the Cabinet decision, that it was necessary to reduce the guarantee further in the way that the Permanent Secretary described? And were the company's principals told on the preceding Friday that there were no major problems or outstanding issues that had been identified through the due diligence process?
Diolch, Lywydd. Ymddangosodd yr Ysgrifennydd Parhaol a swyddogion eraill gerbron y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddydd Llun i roi tystiolaeth mewn perthynas â phrosiect Cylchffordd Cymru. Yn y sesiwn honno, dywedodd yr Ysgrifennydd Parhaol wrthym, am y tro cyntaf, rwy’n credu, eich bod wedi dod i'r casgliad na fyddai modd darparu unrhyw ateb oni bai fod gwarant Llywodraeth Cymru yn cael ei gostwng 50 y cant o leiaf—a’i lleihau, i bob pwrpas, i oddeutu 25 y cant o gyfanswm cost y prosiect. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet, o gofio eich bod wedi cyhoeddi targed o 50 y cant o gyfanswm y gost a 50 y cant o'r risg, ym mis Gorffennaf 2016, rwy'n credu, pam na ddywedoch wrth y Cynulliad fod hynny, i bob pwrpas, wedi newid i 50 y cant o'r risg a 25 y cant o gost y prosiect, yn enwedig gan nad dyna oedd y tro cyntaf, wrth gwrs, i byst y gôl gael eu symud? Yn fwy perthnasol, a allwch roi sylw penodol i'r cwestiynau na allai'r swyddogion eu hateb ddydd Llun? A ddywedwyd wrth y cwmni neu'r partneriaid eraill yn y sector preifat, cyn penderfyniad y Cabinet, fod angen lleihau'r warant ymhellach yn y ffordd y disgrifiodd yr Ysgrifennydd Parhaol? Ac a ddywedwyd wrth brif weithredwyr y cwmni ar y dydd Gwener blaenorol nad oedd unrhyw broblemau sylweddol neu faterion eraill wedi cael eu nodi drwy'r broses ddiwydrwydd dyladwy?
Can I thank the Member for his question and confirm comprehensively what we informed the Heads of the Valleys Development Company? Back in 2016, I told the Heads of the Valleys Development Company that no new proposal to support the Circuit of Wales project would be considered until at least 50 per cent of the finance and 50 per cent of the risk was being taken by the private sector, and the project also needed to provide evidence of value for money. The Welsh Government did not arrive at a formal conclusion as to what level of guarantee would not give rise to a classification risk in practice. However, it can be established that a much smaller guarantee would have been needed to reduce the risk of an adverse classification ruling—a reduction potentially of more than 50 per cent—but no definitive number can be established in the abstract. Now, reducing the classification risk would not necessarily have made the project suitable for Welsh Government support. Classification risk is not the same as commercial risk for neither the Government nor for the senior funders for the scheme, who would have found themselves investing in a proposition with a different risk and reward profile.
I've said repeatedly that we have worked with the Circuit of Wales backers to try to make this scheme a success and a viable project. We are now moving forward with the £100 million automotive tech park and this is already attracting considerable interest globally and we're moving forward with the development of the sites required to deliver that vision.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a chadarnhau beth yn union a ddywedasom wrth Gwmni Datblygu Blaenau’r Cymoedd? Yn ôl yn 2016, dywedais wrth Gwmni Datblygu Blaenau’r Cymoedd na fyddai unrhyw gynnig newydd i gefnogi prosiect Cylchffordd Cymru yn cael ei ystyried hyd nes y byddai o leiaf 50 y cant o'r cyllid a 50 y cant o'r risg yn cael ei ysgwyddo gan y sector preifat, ac roedd angen i'r prosiect ddarparu tystiolaeth o werth am arian hefyd. Ni ddaeth Llywodraeth Cymru i gasgliad ffurfiol ynghylch pa lefel o sicrwydd na fyddai'n arwain at risg dosbarthiad yn ymarferol. Fodd bynnag, gellir dangos y byddai angen gwarant lai o lawer i leihau'r risg o gael dyfarniad dosbarthiad anffafriol—gostyngiad o fwy na 50 y cant, o bosibl—ond ni ellir nodi unrhyw ffigur pendant mewn termau haniaethol. Nawr, ni fyddai lleihau'r risg dosbarthiad wedi sicrhau, o reidrwydd, y byddai'r prosiect yn gymwys i dderbyn cymorth gan Lywodraeth Cymru. Nid yw risg dosbarthiad yr un peth â risg fasnachol i'r Llywodraeth nac uwch arianwyr y cynllun, a fyddai wedi buddsoddi mewn cynnig gyda phroffil risg a gwobr gwahanol.
Rwyf wedi dweud sawl tro ein bod wedi gweithio gyda chefnogwyr Cylchffordd Cymru i geisio sicrhau bod y cynllun hwn yn llwyddiant ac yn brosiect ymarferol. Rydym yn bwrw ymlaen bellach gyda'r parc technoleg fodurol £100 miliwn, ac mae hyn eisoes yn denu cryn ddiddordeb o bob cwr o'r byd ac rydym yn bwrw ymlaen gyda'r gwaith o ddatblygu'r safleoedd angenrheidiol er mwyn gwireddu'r weledigaeth honno.
Could I ask the Cabinet Secretary just to address specifically the detailed questions that I asked him and, indeed, I asked officials on Monday? So, was the company told, in advance of the Cabinet's decision, about the assessment that the Permanent Secretary described in terms of the need to reduce the guarantee further? And, also, were they told on the preceding Friday, before the Cabinet decision, that there were no major problems? Now, the issue of balance sheet classification was core to the Government's rejection of the proposal. We know from information provided by the Permanent Secretary that advice was provided by the Welsh Treasury on balance sheet classification on 20 June last year. Now, there's some ambiguity following Monday's evidence as to whether the official or officials that provided that advice on classification on 20 June were fully aware of a number of relevant details about the project. Specifically, again, can I ask the Cabinet Secretary if the official or officials in the Welsh Treasury that gave that classification advice on 20 June were aware, at that time, that the guarantee only commenced when the project was completed?
A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ateb y cwestiynau manwl a ofynnais iddo, ac yn wir, y cwestiynau a ofynnais i swyddogion ddydd Llun? Felly, a ddywedwyd wrth y cwmni, cyn penderfyniad y Cabinet, ynglŷn â'r asesiad a ddisgrifiodd yr Ysgrifennydd Parhaol o ran yr angen i leihau'r warant ymhellach? A hefyd, a ddywedwyd wrthynt y dydd Gwener blaenorol, cyn penderfyniad y Cabinet, nad oedd unrhyw broblemau sylweddol? Nawr, roedd mater dosbarthiad y fantolen yn greiddiol i benderfyniad y Llywodraeth i wrthod y cynnig. Gwyddom o'r wybodaeth a ddarparwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol fod Trysorlys Cymru wedi rhoi cyngor ar ddosbarthiad y fantolen ar 20 Mehefin y llynedd. Nawr, mae rhywfaint o amwysedd yn dilyn y dystiolaeth a roddwyd ddydd Llun ynglŷn ag a oedd y swyddog neu'r swyddogion a roddodd y cyngor hwnnw ar ddosbarthiad ar 20 Mehefin yn gwbl ymwybodol o nifer o fanylion perthnasol ynglŷn â'r prosiect. Yn benodol, unwaith eto, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a oedd y swyddog neu'r swyddogion yn Nhrysorlys Cymru a roddodd y cyngor hwnnw ar ddosbarthiad ar 20 Mehefin yn ymwybodol, ar y pryd, fod y warant ond yn cychwyn wedi i'r prosiect gael ei gwblhau?
Can I thank the Member again for his questions? And, in order to seek the clarification that he has asked for, I will ask my Cabinet colleague, the Cabinet Secretary for Finance, to engage Welsh Treasury officials to provide the answers that he requires. In terms of whether the company was told that there were no major problems, again, I would need to ask my officials whether that was the case. I am not aware of the discussions that may have led to that assurance being given, but I will seek clarification from my officials.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod unwaith eto am ei gwestiynau? Ac er mwyn rhoi'r eglurhad y gofynnodd amdano, byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, ofyn i swyddogion Trysorlys Cymru ddarparu'r atebion y mae'n gofyn amdanynt. Pa un a ddywedwyd wrth y cwmni nad oedd unrhyw broblemau sylweddol, unwaith eto, byddai angen i mi ofyn i fy swyddogion a yw hynny'n wir. Nid wyf yn ymwybodol o'r trafodaethau a allai fod wedi arwain at roi'r sicrwydd hwnnw, ond byddaf yn gofyn i fy swyddogion am eglurhad.
And could he also seek clarification about the other question that he's been unable to answer?
Finally, Cabinet Secretary, in an interview you gave following the Cabinet decision on 29 June to Brian Meechan on Wales at Work, I think you said that your door was still open if a restructured proposal came forward, that you were willing to sit down and talk again. And the Permanent Secretary did say in her remarks on Monday that the reason the Welsh Government had invested so much time and money and energy in this project was because of its huge potential to bring about a major investment in a part of Wales that hasn't seen investment at that scale.
Now, I understand that there is ongoing an attempt to restructure the proposal, to bring it forward in a different form, and that those discussions are proceeding positively with local authorities. If they do bear fruit, would the Government not give financial support, but give its blessing and actually welcome the possibility that a restructured proposal would be able to bring about the badly needed investment that was anticipated in Ebbw Vale?
Ac a allai ofyn hefyd am eglurhad ynglŷn â'r cwestiwn arall nad atebodd?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, mewn cyfweliad a roesoch yn dilyn penderfyniad y Cabinet ar 29 Mehefin i Brian Meechan ar raglen Wales at Work, credaf ichi ddweud bod eich drws ar agor o hyd pe bai cynnig wedi'i ailstrwythuro'n cael ei gyflwyno, a'ch bod yn barod i drafod eto. A dywedodd yr Ysgrifennydd Parhaol yn ei sylwadau ddydd Llun mai'r rheswm pam fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi cymaint o amser ac arian ac egni yn y prosiect hwn oedd oherwydd ei botensial enfawr i sicrhau buddsoddiad sylweddol mewn rhan o Gymru nad yw wedi cael buddsoddiad ar y fath raddfa.
Nawr, rwy'n deall bod ymgais barhaus yn mynd rhagddi i ailstrwythuro'r cynnig, i'w gyflwyno ar ffurf wahanol, a bod y trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt yn gadarnhaol gydag awdurdodau lleol. Os byddant yn dwyn ffrwyth, a fyddai'r Llywodraeth yn rhoi ei sêl bendith yn hytrach na chefnogaeth ariannol, a chroesawu'r posibilrwydd y gallai cynnig ailstrwythuro arwain at y buddsoddiad mawr ei angen a ragwelwyd yng Nglynebwy?
I think it's important that Government considers all legitimate proposals for economic development in all parts of Wales. With regard to the Heads of the Valleys, I'm determined to move on with the development of the automotive tech park. It was found, based on international evidence, that the development of a cluster did not require the circuit that was proposed—that specific proposal—however, a test facility, which would be akin to a circuit, could be complementary to the development of an automotive tech park, and, indeed, build on the investment that could go into it. So, I remain open minded about the long-term development of that particular project.
In the short term, we're determined to move ahead with the building of a suitable facility that can kick-start the vision of delivering 1,500 jobs. In the longer term, it's entirely possible that automotive companies that will be based in the tech park will require a test facility, and that's something that—I think we can base it on 5G technology. If we can base it on autonomous and connected technology then it's something that would provide Wales, but particularly the Heads of the Valleys, with a really unique selling point in a global market.
Credaf ei bod yn bwysig fod y Llywodraeth yn ystyried pob cynnig dilys ar gyfer datblygiad economaidd ym mhob rhan o Gymru. O ran Blaenau'r Cymoedd, rwy'n benderfynol o fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatblygu'r parc technoleg fodurol. Yn seiliedig ar dystiolaeth ryngwladol, canfuwyd nad oedd angen y gylchffordd a gynigiwyd—y cynnig penodol hwnnw—er mwyn datblygu clwstwr; fodd bynnag, gallai cyfleuster profi, a fyddai'n debyg i gylchffordd, ategu'r broses o ddatblygu parc technoleg fodurol, ac yn wir, gallai adeiladu ar y buddsoddiad a allai fynd tuag ato. Felly, rwy'n parhau i fod â meddwl agored ynghylch datblygiad hirdymor y prosiect penodol hwnnw.
Yn y tymor byr, rydym yn benderfynol o fwrw ymlaen gyda'r gwaith o adeiladu cyfleuster addas a allai roi hwb i'r weledigaeth o ddarparu 1,500 o swyddi. Yn y tymor hwy, mae'n hollol bosibl y gallai fod angen cyfleuster profi ar gwmnïau modurol a fydd wedi'u lleoli yn y parc technoleg, ac mae hynny'n rhywbeth—credaf y gallwn ei seilio ar dechnoleg 5G. Os gallwn ei seilio ar dechnoleg awtonomaidd a chysylltiedig byddai'n rhywbeth a fyddai'n darparu pwynt gwerthu unigryw i Gymru, ond yn enwedig i Flaenau'r Cymoedd, mewn marchnad fyd-eang.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'd like to refer back to the economy committee report on city deals if I may, and the recommendation that the boundaries of the deal area should be as flexible and as fuzzy as possible. Now, you rejected the recommendation on the grounds of governance, explaining in the debate two weeks ago that you're establishing chief regional officer roles to ensure that the deals are complementary, and so these fuzzy boundaries are unnecessary. I wonder what you can tell us about these chief regional officers, because they've not really come up in open exchanges like this before. Will they be Government appointed and funded, from whom will they take their steer, and to whom will they be accountable?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn gyfeirio'n ôl at adroddiad pwyllgor yr economi ar y bargeinion dinesig, os caf, a'r argymhelliad y dylai ffiniau ardal y fargen fod mor hyblyg a niwlog â phosibl. Nawr, fe wrthodoch yr argymhelliad ar sail llywodraethu, gan egluro yn y ddadl bythefnos yn ôl eich bod yn penodi dau brif swyddog rhanbarthol i sicrhau bod y bargeinion yn ategu ei gilydd, ac felly fod y ffiniau niwlog hyn yn ddiangen. Tybed beth y gallwch ei ddweud wrthym ynglŷn â'r prif swyddogion rhanbarthol hyn, gan nad ydynt wedi codi mewn trafodaethau agored fel hyn o'r blaen. Ai'r Llywodraeth fydd yn eu penodi a'u hariannu, pwy fydd yn eu harwain, ac i bwy y byddant yn atebol?
Can I thank Suzy Davies for her question? I think it's important to revisit this issue. My problem was largely with the wording, the 'fuzzy' boundaries, and the implications that that could have for the governance structures that are already in place. My vision for the chief regional officers is that they will be the voices of Government in the regions, but also, crucially, the voice of the regions in Government, able to influence Welsh Ministers, not just within my department, but across Government, on what it is that each of those regions requires in order to become more productive and to generate a greater degree of prosperity.
In the first instance, they'll be pulling together business plans across each of the regions—business plans that will be developed in partnership with the city and growth deal stakeholders and with local government across each region and with a wider degree of stakeholder engagement that will include representative bodies such as the Confederation of British Industry, the Federation of Small Businesses, the Institute of Directors and trade union partners as well. So, by developing a regional business plan that will examine what the pipeline of opportunities is right across the patch, we'll then be able to ensure that all initiatives across Government, whether it be city and growth deals, whether it be the development of infrastructure, whether it be the development of hospitals and schools and skills training provision, can all be aligned to meet those strong regional projects that are going to develop a future economy in Wales.
A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiwn? Credaf ei bod yn bwysig ailystyried y mater hwn. Roedd fy mhryderon, i raddau helaeth, yn ymwneud â'r geiriad, y ffiniau 'niwlog', a goblygiadau posibl hynny i'r strwythurau llywodraethu sydd eisoes ar waith. Fy ngweledigaeth ar gyfer y prif swyddogion rhanbarthol, yw mai hwy fydd lleisiau'r Llywodraeth yn y rhanbarthau, ond hefyd, yn hollbwysig, llais y rhanbarthau yn y Llywodraeth, gyda'r gallu i ddylanwadu ar Weinidogion Cymru, nid yn unig yn fy adran i, ond ar draws y Llywodraeth, ynglŷn â'r hyn sydd ei angen ar bob un o'r rhanbarthau hynny er mwyn dod yn fwy cynhyrchiol a chynhyrchu mwy o ffyniant.
Yn y lle cyntaf, byddant yn dod â chynlluniau busnes at ei gilydd ar draws pob un o'r rhanbarthau—cynlluniau busnes a fydd yn cael eu datblygu mewn partneriaeth â rhanddeiliaid y bargeinion dinesig a'r bargeinion twf a chyda llywodraeth leol ar draws pob rhanbarth a chyda mwy o ymgysylltiad rhanddeiliaid, gan gynnwys cyrff cynrychiadol megis Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach, Sefydliad y Cyfarwyddwyr a phartneriaid undebau llafur hefyd. Felly, drwy ddatblygu cynllun busnes rhanbarthol a fydd yn archwilio beth yw'r llif o gyfleoedd ym mhobman, bydd modd inni sicrhau y gellir sicrhau bod pob menter ar draws y Llywodraeth, boed yn fargeinion dinesig a bargeinion twf, boed yn ddatblygu seilwaith, boed yn ddatblygu ysbytai ac ysgolion a darpariaeth hyfforddiant sgiliau, i gydweddu â'r prosiectau rhanbarthol cryf a fydd yn datblygu'r economi yng Nghymru yn y dyfodol.
Thank you for that answer. I think what I got from that is that they're Welsh Government individuals.
Diolch am eich ateb. Credaf mai'r hyn a gefais o hynny oedd mai unigolion o Lywodraeth Cymru ydynt.
They are.
Ie.
That's fine, thank you. In the same report, of course, governance and scrutiny also came up as areas of concern. My understanding is that once the Swansea city deal board has been established, made up, as it will be, of local authority leaders, of course, its work will not go back to those local authorities for scrutiny, and nor will any supporting advisory bodies—[Inaudible.]—such as the economic strategy group. Can you confirm, then, whether the role of scrutiny falls entirely to both Governments, and, if so, what joint and separate key performance indicators have you already determined for the gateway assessments, as, of course, they'll be the looming threat for the success of these deals?
Mae hynny'n iawn, diolch. Yn yr un adroddiad, wrth gwrs, nodwyd bod llywodraethu a chraffu hefyd yn destunau pryder. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, pan fydd bwrdd bargen ddinesig Abertawe wedi'i sefydlu, ac yn cynnwys, fel y bydd, arweinwyr awdurdodau lleol wrth gwrs, ni fydd ei waith yn dychwelyd at yr awdurdodau lleol iddynt allu graffu arno, nac unrhyw gyrff cynghori ategol ychwaith—[Anghlywadwy.]—megis y grŵp strategaeth economaidd. A allwch gadarnhau, felly, a yw'r rôl graffu felly yn cael ei hysgwyddo'n llwyr gan y ddwy Lywodraeth, ac os felly, pa ddangosyddion perfformiad allweddol cyfunol ac ar wahân a bennwyd gennych eisoes ar gyfer yr asesiadau porth, gan mai hwy, wrth gwrs, fydd y bygythiad mwyaf i lwyddiant y bargeinion hyn?
This is largely a question for the Cabinet Secretary who leads on the city deals in the south, which is Mark Drakeford, the finance Secretary. But working to ensure that each of the projects delivers on the aims that they were meant to deliver on, that they do create jobs that we aspire to see created in those regions, and particularly within the Swansea bay area, it's absolutely essential that each of the projects is deliverable and that they deliver to the aspirations that the communities that are represented by the local authorities hope to see delivered.
Now, in terms of the chief regional officers, I should have added as well that these roles could evolve in the future. This is the first time that we've had a structure where we have individuals that can become single points of contact for local government, for businesses and for stakeholder organisations. And, over time, I see the chief regional officers becoming increasingly important in terms of being able to ensure that each of the regions works in a collective way and also in a complementary way, so that we can avoid unnecessary and damaging competition within the regions in Wales.
Mae hwn yn gwestiwn, i raddau helaeth, i Ysgrifennydd y Cabinet sy'n arwain ar y bargeinion dinesig yn y de, sef Mark Drakeford, yr Ysgrifennydd cyllid. Ond mae gweithio i sicrhau bod pob un o'r prosiectau'n cyflawni'r nodau roeddent i fod i'w cyflawni, eu bod yn creu'r swyddi yr hoffem eu gweld yn cael eu creu yn y rhanbarthau hynny, ac yn arbennig yn ardal bae Abertawe, mae'n gwbl hanfodol y gellir cyflawni pob un o'r prosiectau a'u bod yn cyflawni'r dyheadau y mae'r cymunedau a gynrychiolir gan yr awdurdodau lleol yn gobeithio eu gweld yn cael eu cyflawni.
Nawr, o ran y prif swyddogion rhanbarthol, dylwn fod wedi ychwanegu hefyd y gallai'r rolau hyn esblygu yn y dyfodol. Dyma'r tro cyntaf inni gael strwythur lle mae gennym unigolion a all ddod yn bwyntiau cyswllt unigol ar gyfer llywodraeth leol, ar gyfer busnesau ac ar gyfer sefydliadau rhanddeiliaid. A dros amser, credaf y bydd y prif swyddogion rhanbarthol yn dod yn fwyfwy pwysig o ran eu gallu i sicrhau bod pob un o'r rhanbarthau'n gweithio mewn ffordd gyfunol ac mewn ffordd sy'n ategu gwaith ei gilydd, fel y gallwn osgoi cystadlu diangen a niweidiol rhwng y rhanbarthau yng Nghymru.
Thank you, and thank you for the elaboration as well, because I was hoping you'd say 'avoiding duplication of effort' in that as well. And thank you for taking the question. I appreciate that some of this is the finance Cabinet Secretary's responsibility, but, as an economy Secretary, I would hope that you would be at least playing a part in defining those KPIs.
The deals, of course, have had a lot of media focus and attention over the last year or so. That means that businesses have been contacting me to ask how they can get involved, and I've already raised the example of Associated British Ports with you, who could, in my view, be obvious players in your ports strategy. With the logistical expertise and experience that they have, I think they could be significant players in the city deal as well. In September last year, the First Minister said that he would ask the shadow board what they are doing to engage with ABP, but ABP have still not heard anything from the shadow board. So, I'm wondering if you could check and report back whether the First Minister did write, and what response he had to that particular overture, but, more generally, how the board respond to any request you may make of them now about how the city deal projects might be tweaked in order to fit better with subsequently produced Welsh Government strategies—the economy and the port strategies being the obvious ones, but those that have come after the city deal, rather than before.
Diolch, a diolch am ymhelaethu hefyd, gan fy mod wedi gobeithio y byddech yn dweud 'osgoi dyblygu ymdrech'. A diolch am ateb y cwestiwn. Rwy'n derbyn bod rhywfaint o hyn yn gyfrifoldeb ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, ond fel Ysgrifennydd yr economi, buaswn yn gobeithio y byddech o leiaf yn chwarae rhan yn y gwaith o ddiffinio'r dangosyddion perfformiad allweddol hynny.
Mae'r bargeinion, wrth gwrs, wedi cael llawer o sylw yn y wasg dros y flwyddyn ddiwethaf. Golyga hynny fod busnesau wedi bod yn cysylltu â mi i ofyn sut y gallant gymryd rhan, ac rwyf eisoes wedi crybwyll enghraifft yr Associated British Ports, a allai, yn fy marn i, chwarae rhan amlwg yn eich strategaeth ar gyfer porthladdoedd. Gyda'u harbenigedd logistaidd a'u profiad, credaf y gallent chwarae rhan allweddol yn y fargen ddinesig hefyd. Ym mis Medi y llynedd, dywedodd y Prif Weinidog y byddai'n gofyn i'r bwrdd cysgodol beth y maent yn ei wneud i ymgysylltu ag ABP, ond nid yw ABP wedi clywed unrhyw beth gan y bwrdd cysgodol o hyd. Felly, tybed a allech wirio a rhoi gwybod inni a yw'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu, a pha ymateb a gafodd i'r ymholiad penodol hwnnw, ond yn fwy cyffredinol, sut y mae'r bwrdd yn ymateb i unrhyw gais a wnewch iddynt yn awr ynglŷn â sut y gellid diwygio prosiectau'r bargeinion dinesig er mwyn iddynt gyd-fynd yn well â strategaethau a gynhyrchwyd wedi hynny gan Lywodraeth Cymru—strategaethau'r economi a'r porthladdoedd yw'r rhai amlwg, ond y rheini a ddaeth ar ôl y fargen ddinesig, yn hytrach na chyn hynny.
Yes, indeed. And, again, that will be a role for the chief regional officers. We've been quite consistent in our call on the shadow board to work in social partnership, as we do in Welsh Government, with businesses, with business representatives, and with trade union partners and with the third sector. I think it's absolutely essential that, with projects of this magnitude, there is full buy-in from the business community and from other stakeholders, as I say, from the trade union movement and the third sector. I will ensure that an answer is delivered concerning the potential input of ABP. As you rightly say, ABP are a major employer and a significant business that could have a very important role in the development of the city deal and the projects that are contained within it.
Gallaf, yn sicr. Ac unwaith eto, bydd hynny'n swyddogaeth ar gyfer y prif swyddogion rhanbarthol. Rydym wedi bod yn eithaf cyson yn ein galwad ar y bwrdd cysgodol i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol, fel y gwnawn yn Llywodraeth Cymru, gyda busnesau, gyda chynrychiolwyr busnes, gyda phartneriaid undebau llafur a chyda'r trydydd sector. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol, gyda phrosiectau o'r maint hwn, cael ymrwymiad llwyr y gymuned fusnes a rhanddeiliaid eraill, fel rwy'n dweud, gan y mudiad undebau llafur a'r trydydd sector. Byddaf yn sicrhau bod ateb yn cael ei ddarparu mewn perthynas â chyfraniad posibl ABP. Fel rydych yn iawn i ddweud, mae ABP yn gyflogwr pwysig ac yn fusnes sylweddol a allai chwarae rhan bwysig iawn yn natblygiad y fargen ddinesig a'r prosiectau sy'n rhan ohoni.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bwysigrwydd hybu enwau lleoedd cynhenid i dwristiaeth? OAQ51723
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the importance to tourism of promoting indigenous place names? OAQ51723
Diolch yn fawr. Fel y Gweinidog cyfrifol, fy ymateb cyntaf i ydy bod enwau lleoedd, fel pob defnydd arall o ieithoedd cenedlaethol a chymunedol, yn rhan allweddol o greu naws am le i ddinasyddion ac ymwelwyr â Chymru, fel ag unrhyw wlad arall, ac mae Croeso Cymru yn annog busnesau twristiaeth i gadw a defnyddio enwau Cymraeg ar gyfer busnesau.
Thank you very much. As the responsible Minister, my first response is that place names, as every other use of national and community languages, are a key part of creating a sense of place for citizens and visitors to Wales, as in any other country, and Visit Wales encourages tourism businesses to retain and use Welsh names for their businesses.
Diolch am yr ymateb yna. Mae enwau llefydd, wrth gwrs, yn rhan o'n treftadaeth ni. Mae'n bwysig eu dathlu nhw, ond, yn bennaf oll, mae'n bwysig eu defnyddio nhw. Rydym ni i gyd yn gwybod am enghreifftiau o enwau sydd yn, neu wedi, cael eu newid. Roeddwn i'n clywed, yr wythnos yma, am 'Sausage island' yn Ynys Môn—Ynyslas ydy honno. Rydw i'n gobeithio y bydd pawb yn pleidleisio dros un o draethau gorau Cymru yng nghystadleuaeth Countryfile y BBC, ond nid 'Newborough beach' ydy enw'r traeth sydd ar y rhestr fer, ond Llanddwyn—un o'n traethau mwyaf eiconig ni. Ac, a dweud y gwir, mae'r llun sy'n cael ei ddefnyddio gan Countryfile o draeth Penrhos, sydd yr ochr arall i Ynys Llanddwyn.
Mae yna restrau ohonyn nhw: Porth Trecastell, Porth Swtan, Porth Llechog. Dyna ydyn nhw; nid Cable Bay, Church Bay a Bull Bay. Rydw i'n wirioneddol yn credu bod trio mynd yn ôl at ddefnyddio’r enwau cynhenid yma yn gallu bod yn rhywbeth a allai fod yn rhoi rhagor o werth i’n hatyniad twristaidd ni i bobl sy’n dod yma i Gymru. Mi fyddwn i wedi licio i'r ddeddfwriaeth warchod enwau lleoedd, yn hytrach na dim ond cofrestru, ond o ystyried y geiriau cynnes a glywsom ni gennych chi fel Gweinidog, pa gamau y gall y Llywodraeth—pa gamau yr ydych chi'n fodlon eu cymryd i drio’n perswadio ni i fynd yn ôl i ddefnyddio yr enwau hanesyddol, hynafol, cynhenid yma?
Thank you very much for that response. Place names, of course, are a part of our heritage. It’s important to celebrate them, but, more importantly, it’s important to use them. We all know of examples of names that have been changed. I heard this week about 'Sausage island' on Anglesey. That's Ynyslas. I hope that everyone will vote for one of the best beaches in Wales in the Countryfile BBC competition, but it’s not 'Newborough beach' that’s the name of the beach on the shortlist, but Llanddwyn, one of our most iconic beaches. And truth be told, the picture that’s used by Countryfile is of Penrhos beach, which is the other side of Llanddwyn island.
There's a list of them: Porth Trecastell, Porth Swtan, Porth Llechog—not Cable Bay, Church Bay and Bull Bay. I genuinely believe that trying to return to the use of those indigenous names can be something that adds value to our tourism offer for people who come here to Wales. I would have liked the legislation to safeguard place names rather than just having registers. But considering the warm words that we heard from you, as Minister, what steps can the Government take? What steps are you willing to take to try to persuade us to go back to using these historic, indigenous names?
Mae gen i dipyn bach o anhawster gyda’r gair ‘cynhenid’, neu mi fuaswn i’n gorfod siarad Brythoneg yn y lle hwn, ac mi fuaswn i’n cael peth anhawster efo hynny. Ond o ddifrif, mae cydnabod yr etifeddiaeth o enwau lleoedd yn allweddol. Mae rhestr statudol yn rhan o strategaeth y Llywodraeth ar gyfer hynny. Mae wedi ei chyhoeddi ers mis Mai 2017. Mae hi’n cael ei chynnal gan Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru, sydd yn sefydliad pwysig iawn, yn fy marn i, ac yn mynd i barhau i fod felly. Mae’r gofrestr am ddim ar-lein. Mae yna dros 350,000 o enwau unigol i’w gweld ar y rhestr. Mae yna guradur amser llawn yn ei chynnal hi, ac mae’n parhau i dyfu yn gyson. Ac rydym ni o’r farn mai’r ffordd o gryfhau gwerthfawrogiad at enwau hanesyddol ydy bod pobl yn eu gweld nhw fel rhan o’u bywyd beunyddiol.
Nid wyf yn bleidiol i ddileu enwau mewn ieithoedd megis Saesneg yng Nghymru sydd yn cael eu defnyddio ochr yn ochr â’r enwau Cymraeg, oherwydd nid wyf yn meddwl y byddai hynny yn briodol nac yn gyson â’r ddeddfwriaeth ddwyieithrwydd sydd gyda ni. Ond rydw i yn ffyddiog iawn y bydd y cyrff cyhoeddus—y parciau cenedlaethol, Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn y blaen—yn parhau i dalu sylw i’r canllawiau statudol ar ddefnyddio cofnodion yr amgylchedd hanesyddol, ac ar ddefnyddio, yn arbennig, y cofnodion yma o enwau lleoedd.
I do have some difficulty with the word 'indigenous', or otherwise I would have to speak Brythonic in this place. But to be serious, the heritage of place names is key, and the statutory list is part of the Government strategy for that. It was published in May 2017, and it is kept by the commission on ancient monuments, which is a very important commission in my view, and will continue to be so. The register is free online. There are over 350,000 individual names to be seen on that schedule. There is a full-time curator maintaining that list, and it continues to grow consistently. The way of strengthening appreciation of historic names is that people should be able to see them—that they are visual as part of their daily lives.
I'm not in favour of doing away with names in languages such as English used in Wales side by side with the Welsh names, because I don't believe that that would be appropriate or consistent with the bilingualism legislation that we have. However, I am most confident that the public bodies—the national parks, Natural Resources Wales and so on—will continue to pay attention to the statutory guidelines on the use of the records of the historic environment, and particularly these records of place names.
Minister, if I could take a slightly different angle to Rhun ap Iorwerth, key to promoting places in Wales once tourists and visitors get here is, of course, through signage. I remember raising with Carl Sargeant, when he was the Minister for transport, the issue of the rather outdated and, in some cases, tatty brown signage, which is found around Wales advertising our places of interest. He said back some years ago that he would look into reviewing the way that that signage is presented and possibly making it more inspiring, more linked with the internet. So, I wonder if you could tell us how you and the current Cabinet Secretary, who's now spurred into action—this covers both of your areas, of course—are working together to make sure that we do undertake a full review of that brown signage in Wales so that places like, in my constituency, Raglan castle, which by the time you see the sign you've passed it, are properly marketed both internally and externally so that we get the best out of all the places that Wales has to offer.
Weinidog, os caf fynd ar drywydd ychydig yn wahanol i Rhun ap Iorwerth, un ffordd allweddol o hyrwyddo lleoedd yng Nghymru pan fydd twristiaid ac ymwelwyr wedi cyrraedd yma, wrth gwrs, yw drwy arwyddion. Rwy'n cofio sôn wrth Carl Seargant, pan oedd yn Weinidog trafnidiaeth, am yr arwyddion brown, hen ffasiwn braidd, a blêr mewn rhai achosion, a geir o amgylch Cymru yn hysbysebu ein mannau o ddiddordeb. Dywedodd rai blynyddoedd yn ôl y byddai'n edrych ar adolygu'r ffordd y caiff yr arwyddion eu cyflwyno ac o bosibl, eu gwneud yn fwy ysbrydoledig, gyda mwy o gysylltiad â'r rhyngrwyd. Felly, tybed a allech ddweud wrthym sut rydych chi a'r Ysgrifennydd Cabinet cyfredol, sydd bellach wedi ei sbarduno i weithredu—mae'r mater hwn yn ymwneud â meysydd y ddau ohonoch wrth gwrs—yn gweithio gyda'ch gilydd i wneud yn siŵr ein bod yn cynnal adolygiad llawn o'r arwyddion brown yng Nghymru fel bod lleoedd fel castell Rhaglan yn fy etholaeth, y byddwch wedi pasio'r arwydd erbyn i chi ei weld, yn cael eu marchnata'n briodol yn fewnol ac yn allanol fel y gallwn gael y gorau o'r holl leoedd sydd gan Gymru i'w cynnig.
Thank you for that. Signage, above all, has to be clear, has to be intelligible, and has to not cause the person observing the signage, especially if that person is driving, to be interrupted in the proper work that that person has to do. But we now have a new way of describing how visitors travel through Wales, and this is called the Welsh way. This is not the Welsh way of life; this is something else—llwybr Cymru—one across the north, one all the way down from Aberdaron to Tyddewi, and then another one, of course, the A470, as that classic route is known. Now, along that route it is possible to follow a whole series of destinations, and what we are trying to do is create the idea of a modern pilgrimage, or even perhaps a post-modern pilgrimage, where people are going to look at things that are meaningful to them when they've worked out where they are along those routes. So, signage, yes, but more important than the immediate signage is the information available on the internet, the information available on tourism brochures, and the idea that Wales, as a whole, is a destination and a place, as I said, of pilgrimage.
Diolch i chi am hynny. Rhaid i arwyddion, yn anad dim, fod yn glir, yn ddealladwy, ac mae'n bwysig nad ydynt yn peri i'r person sy'n edrych ar yr arwyddion, yn enwedig os yw'r person hwnnw'n gyrru, golli'r gallu i ganolbwyntio ar y gwaith y mae'n rhaid i'r person hwnnw ei wneud. Ond bellach mae gennym ffordd newydd o ddisgrifio sut y mae ymwelwyr yn teithio drwy Gymru, a'r ffordd Gymreig yw honno. Nid y ffordd Gymreig o fyw; mae hwn yn rhywbeth arall—llwybr Cymru—un ar draws y gogledd, un yr holl ffordd i lawr o Aberdaron i Dyddewi, ac un arall wedyn, wrth gwrs, yr A470, fel y gelwir y llwybr adnabyddus hwnnw. Nawr, mae'n bosibl dilyn cyfres gyfan o gyrchfannau ar hyd y llwybr hwnnw, a'r hyn rydym yn ceisio'i wneud yw creu'r syniad o bererindod fodern, neu efallai pererindod ôl-fodern hyd yn oed, lle mae pobl yn mynd i edrych ar bethau sy'n ystyrlon iddynt pan fyddant wedi canfod lle maent ar hyd y llwybrau hynny. Felly, arwyddion, ie, ond yn bwysicach na'r arwyddion uniongyrchol yw'r wybodaeth sydd ar gael ar y rhyngrwyd, y wybodaeth sydd ar gael mewn llyfrynnau twristiaeth, a'r syniad fod Cymru gyfan yn gyrchfan ac yn fan pererindod, fel y dywedais.
4. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu entrepreneuriaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51702
4. What is the Welsh Government doing to promote entrepreneurship in Mid and West Wales? OAQ51702
Entrepreneurship is the fuel of a vibrant economy, and 'Prosperity for All' and the economic action plan outline our actions and interventions to support a greater degree of entrepreneurship in Mid and West Wales and across the whole of the country.
Entrepreneuriaeth yw tanwydd economi ffyniannus, ac mae 'Ffyniant i Bawb' a'r cynllun gweithredu economaidd yn amlinellu ein camau gweithredu a'n hymyriadau er mwyn cefnogi mwy o entrepreneuriaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru ac ar draws y wlad gyfan.
Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. In November last year, the Welsh Government did announce a £4 million investment to establish four new business hubs. I understand that that will be part-funded by the European regional development fund. Two of the new hubs will be in my constituency: one in north-west Wales and the other in mid Wales. Of course, it's a very welcome investment, because it's expected to create jobs with above-average salaries for those areas and provide space and help for budding entrepreneurs. Cabinet Secretary, when can we expect the business hubs in north and west Wales, and mid Wales, to be established?
Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ym mis Tachwedd y llynedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fuddsoddiad o £4 miliwn i sefydlu pedair canolfan fusnes newydd. Deallaf y bydd hwnnw'n cael ei ariannu'n rhannol gan gronfa datblygu rhanbarthol Ewrop. Bydd dwy o'r canolfannau newydd yn fy etholaeth i: un yng ngogledd-orllewin Cymru a'r llall yng nghanolbarth Cymru. Wrth gwrs, mae'n fuddsoddiad i'w groesawu'n fawr, oherwydd disgwylir y bydd yn creu swyddi â chyflogau uwch na'r cyfartaledd ar gyfer yr ardaloedd hynny ac yn darparu gofod a chymorth i entrepreneuriaid newydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pryd y gallwn ddisgwyl i'r canolfannau busnes yng ngogledd a gorllewin Cymru, a chanolbarth Cymru, gael eu sefydlu?
Can I thank the Member for her question and for the keen interest that she has shown in entrepreneurship in her region? The Member will be aware that we've already allocated £1 million for an innovation business hub in Wrexham, which will help to support the development of 100 new businesses and 260 jobs over a two-year period. I'm pleased that we've also been able to announce, subsequent to that, £4 million for other innovation and business hubs across north-west Wales, mid Wales, south-west Wales, the Valleys and the south-east Valleys as well. In total, if those figures could be replicated across each of the hubs, we'd be looking at the establishment of something in the region of 500 new businesses over the course of two years and more than 1,200 new jobs. It would only take one or two of those businesses to become a Google or an Apple for that investment to be paid back tenfold or more. It's an exciting development, and I expect to be able to announce the winning tenders for the additional four hubs before the summer recess. And, of course, dependent on the tender process, I envisage that they'll be able to be operational by the end of this calendar year.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn ac am y diddordeb y mae wedi'i ddangos mewn entrepreneuriaeth yn ei rhanbarth? Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod eisoes wedi dyrannu £1 filiwn ar gyfer canolfan arloesi busnes yn Wrecsam, a fydd yn helpu i gefnogi datblygiad 100 o fusnesau newydd a 260 o swyddi dros gyfnod o ddwy flynedd. Rwy'n falch ein bod hefyd wedi gallu cyhoeddi, yn dilyn hynny, £4 miliwn ar gyfer canolfannau arloesi a busnes ar draws gogledd-orllewin Cymru, canolbarth Cymru, de-orllewin Cymru, y Cymoedd a Chymoedd y de-ddwyrain yn ogystal. Pe gellid ailadrodd y ffigurau hynny ar draws pob un o'r canolfannau, buasem yn edrych ar sefydlu cyfanswm o tua 500 o fusnesau newydd a mwy na 1,200 o swyddi newydd dros gyfnod o ddwy flynedd. Ni fyddai ond angen i un neu ddau o'r busnesau hynny ddatblygu i fod yn Google neu'n Apple i ddengwaith y buddsoddiad hwnnw, neu fwy, gael ei dalu'n ôl. Mae'n ddatblygiad cyffrous, ac rwy'n disgwyl y byddaf yn gallu cyhoeddi'r tendrau buddugol ar gyfer y pedair canolfan ychwanegol cyn toriad yr haf. Ac wrth gwrs, yn ddibynnol ar y broses dendro, rwy'n rhagweld y byddant yn gallu bod yn weithredol erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
Cabinet Secretary, one way to promote entrepreneurship more widely across Wales is to ensure that enterprise skills are taught as part of the curriculum here in Wales, to encourage children and young people to look at ways in which they can develop and manage their own projects. Therefore, can you tell us what steps the Welsh Government is taking to develop youth entrepreneurship across all parts of Wales, and can you also tell us what discussions you've had with your colleague the Cabinet Secretary for Education on this particular issue?
Ysgrifennydd y Cabinet, un ffordd o hyrwyddo entrepreneuriaeth yn fwy eang ledled Cymru yw drwy sicrhau bod sgiliau menter yn cael eu haddysgu fel rhan o'r cwricwlwm yma yng Nghymru, er mwyn annog plant a phobl ifanc i edrych ar ffyrdd y gallant ddatblygu a rheoli eu prosiectau eu hunain. Felly, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddatblygu entrepreneuriaeth ymhlith pobl ifanc ar draws pob rhan o Gymru, ac a allwch ddweud wrthym hefyd pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y mater penodol hwn?
Well, it's been a particular issue that we've examined very closely over the course of many years, with the current education Secretary and also with her predecessor. Changes to the curriculum will be crucial in driving up an entrepreneurial spirit at an earlier age, but we're already investing heavily in the Big Ideas Wales service that's rolled out across schools in Wales. That encompasses interventions such as Enterprise Troopers and also role models. As a consequence of our investment and the concerted effort in driving up entrepreneurialism amongst younger people, we now see the greatest number of young people wanting to start up their own businesses than we've ever seen before. I think that's down to young people in Wales wanting to apply their creativity and their innovation in the modern age.
Wel, mae wedi bod yn fater penodol rydym wedi'i archwilio'n agos iawn dros y blynyddoedd, gyda'r Ysgrifennydd addysg cyfredol a'i rhagflaenydd hefyd. Bydd newidiadau i'r cwricwlwm yn hanfodol i sbarduno ysbryd entrepreneuraidd ar oedran iau, ond rydym eisoes yn buddsoddi'n helaeth yng ngwasanaeth Syniadau Mawr Cymru sydd wedi cael ei gyflwyno mewn ysgolion ledled Nghymru. Mae hynny'n cwmpasu ymyriadau fel Y Criw Mentrus a modelau rôl hefyd. O ganlyniad i'n buddsoddiad a'r ymdrech ar y cyd i wella entrepreneuriaeth ymysg pobl iau, rydym yn awr yn gweld mwy o bobl ifanc sydd eisiau cychwyn eu busnesau eu hunain nag a welwyd erioed o'r blaen. Credaf mai'r rheswm am hynny yw bod pobl ifanc yng Nghymru eisiau defnyddio'u creadigrwydd a'u harloesedd yn yr oes fodern.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddyfarnu'r fasnachfraint rheilffyrdd nesaf? OAQ51711
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the awarding of the next rail franchise? OAQ51711
Yes, of course. Transport for Wales are currently assessing the three bidders for the next Wales and borders rail services and the south Wales metro. The contract will be awarded in May of this year and it will be operational from October of this year.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae Trafnidiaeth Cymru, ar hyn o bryd, yn asesu'r tri chynigydd ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd nesaf Cymru a'r gororau a metro de Cymru. Bydd y cytundeb yn cael ei ddyfarnu ym mis Mai eleni a bydd yn weithredol o fis Hydref eleni ymlaen.
It's baffling as to why you are conducting the franchise tendering process under such a thick veil of secrecy. Unlike the UK Government's Department for Transport and Transport Scotland, you are refusing to publish the invitation-to-tender documents that have been issued to bidders. If you did publish those documents, people in Wales—the people who are herded onto those train services every day—would have the opportunity to analyse the criteria and offer ideas as to ways in which they could be improved. The mistakes of the last rail franchise for Wales can be laid at the door of an arm's-length Westminster body.
As a frequent traveller on the Valleys lines coming down from the Rhondda, it's no surprise to me to see customer satisfaction with rail services in Wales has dropped. The conditions are often appalling. If things don't improve this time, there'll be no hiding place for you and for your Labour Cabinet colleagues. Why not publish the franchise documents, get the people involved, open yourself up to greater scrutiny to deliver a better rail franchise that works for everyone? What are you afraid of?
Mae'r ffaith eich bod yn cynnal y broses o dendro'r fasnachfraint o dan len mor drwchus o gyfrinachedd yn ddirgelwch llwyr. Yn wahanol i Adran Drafnidiaeth Llywodraeth y DU a Transport Scotland, rydych yn gwrthod cyhoeddi'r dogfennau gwahoddiad i dendro sydd wedi'u rhoi i gynigwyr. Pe baech yn cyhoeddi'r dogfennau hynny, byddai pobl yng Nghymru—y bobl sy'n cael eu heidio ar y trenau hynny bob dydd—yn cael cyfle i ddadansoddi'r meini prawf a chynnig syniadau ynglŷn â ffyrdd y gellid eu gwella. Gellir beio camgymeriadau'r fasnachfraint rheilffyrdd ddiwethaf ar gyfer Cymru ar gorff hyd braich yn San Steffan.
Fel teithiwr mynych ar reilffyrdd y Cymoedd i lawr o'r Rhondda, nid yw'n syndod i mi weld bod boddhad cwsmeriaid mewn perthynas â gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru wedi gostwng. Mae'r amodau'n aml yn ofnadwy. Os na fydd pethau'n gwella y tro hwn, ni fydd gennych chi na'ch cyd-Aelodau Llafur yn y Cabinet le i guddio. Pam na wnewch chi gyhoeddi dogfennau'r fasnachfraint, cynnwys y bobl, gwneud eich hun yn agored i fwy o graffu a darparu masnachfraint reilffyrdd well sy'n gweithio i bawb? Beth rydych chi'n ei ofni?
We're afraid of nothing. The Member should recognise, though, first of all, that this a world first in terms of the process that we're following. It's not being done anywhere else in the world, it is truly innovative and it's designed to ensure that we challenge experts in the field to bring forward the best possible solutions for Welsh travellers. There is no doubt whatsoever that we have to see a step change in terms of service delivery, in terms of punctuality and in terms of satisfaction, and each of the bidders have been challenged to bring forward within an envelope all of the best solutions based on new and emerging technology, and based on the drive for greater satisfaction amongst passengers.
Now, I can accept criticism for not publishing the full tender documents at this stage, but the reason we can't publish detailed information within the period of invitation to submit final tenders is because we could jeopardise the entire competitive procurement process, which, as I say, is a world first. That's why the Scottish have taken a different approach and that's why the UK Government have taken a different approach. Releasing commercially sensitive information relating to the bidders' business plans could lead, potentially, to a prejudicing of the commercial interests of those companies. However, once the service provider has been appointed, we will make further documentation, including the full tender document, public, and I will be more than happy to face full scrutiny for the future franchise that will be operating on the Wales and borders network. I can say this: Welsh Government is not the cause of the problems on the Welsh network at the moment, but Welsh Government will be the cure.
Nid ydym yn ofni dim. Dylai'r Aelod gydnabod, fodd bynnag, yn gyntaf oll, ein bod yn wlad gyntaf yn y byd i ddilyn y broses hon. Nid yw'n cael ei wneud yn unrhyw le arall yn y byd, mae'n wirioneddol arloesol ac mae wedi cael ei gynllunio i sicrhau ein bod yn herio arbenigwyr yn y maes i gyflwyno'r atebion gorau posibl ar gyfer teithwyr Cymru. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl ein bod angen gweld newid sylfaenol o ran darparu gwasanaethau, o ran prydlondeb ac o ran boddhad, ac mae pob un o'r cynigwyr wedi cael yr her o gyflwyno mewn amlen yr holl atebion gorau yn seiliedig ar dechnoleg newydd a thechnoleg sy'n datblygu, ac yn seiliedig ar yr ymgyrch i gynyddu lefelau boddhad teithwyr.
Nawr, gallaf dderbyn beirniadaeth am beidio â chyhoeddi'r dogfennau tendro llawn ar y cam hwn, ond y rheswm pam na allwn gyhoeddi gwybodaeth fanwl o fewn cyfnod y gwahoddiad i gyflwyno tendrau terfynol yw oherwydd y gallem beryglu'r holl broses gaffael gystadleuol, ac fel rwy'n dweud, dyma'r broses gyntaf o'i bath yn y byd. Dyna pam fod yr Alban wedi mabwysiadu dull gwahanol o weithredu, a dyna pam fod Llywodraeth y DU wedi mabwysiadu dull gwahanol o weithredu. Gallai rhyddhau gwybodaeth sy'n fasnachol sensitif yn ymwneud â chynlluniau busnes y cynigwyr arwain o bosibl at niweidio buddiannau masnachol y cwmnïau hynny. Fodd bynnag, pan fydd y darparwr gwasanaeth wedi'i benodi, byddwn yn sicrhau bod dogfennau pellach, gan gynnwys y ddogfen dendro lawn, ar gael i'r cyhoedd, a byddaf yn fwy na pharod i wynebu craffu llawn mewn perthynas â'r fasnachfraint a fydd yn weithredol yn y dyfodol ar rwydwaith Cymru a'r gororau. Gallaf ddweud hyn: nid Llywodraeth Cymru yw achos y problemau ar rwydwaith Cymru ar hyn o bryd, ond Llywodraeth Cymru fydd yn eu datrys.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn trafnidiaeth yn Islwyn? OAQ51703
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on how the Welsh Government invests in transport in Islwyn? OAQ51703
Yes. Thank you. Our plans for investment across Wales are detailed in the national transport finance plan, which was updated, of course, at the end of last year, and our responses are directed to achieving a sustainable and integrated transport system across the length and breadth of Wales, including in Islwyn.
Gwnaf. Diolch. Mae manylion ein cynlluniau ar gyfer buddsoddi ledled Cymru wedi'u nodi yn y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, a ddiweddarwyd, wrth gwrs, ddiwedd y llynedd, a nod ein hymatebion yw sicrhau system drafnidiaeth gynaliadwy ac integredig ar hyd a lled Cymru, gan gynnwys Islwyn.
Thank you, Cabinet Secretary. Thank you for that reply. An independent report released just last week that evaluated the Valleys rail strengthening project noted—and it was a groundbreaking project—that it improved air quality, it delivered a 19 per cent increase in capacity on the Valleys rail network, and also generated evidenced access to the jobs market. Indeed, the Ebbw Vale to Cardiff line formed one of the main strands in this project, and was created to reduce the level of car usage. Cabinet Secretary, with independent evaluation validating the success of this line, which does run through the heart of my Islwyn constituency, what further measures can the Welsh Government take to enhance our Welsh rail network, including ensuring the critical service from Ebbw Vale to Newport?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Roedd adroddiad annibynnol a ryddhawyd yr wythnos diwethaf i werthuso prosiect atgyfnerthu rheilffyrdd y Cymoedd yn nodi—ac roedd yn brosiect arloesol—ei fod wedi gwella ansawdd aer, ei fod wedi sicrhau cynnydd o 19 y cant yn y capasiti ar rwydwaith rheilffyrdd y Cymoedd, a hefyd ei fod wedi cynhyrchu tystiolaeth o fynediad at y farchnad swyddi. Yn wir, y rheilffordd o Lynebwy i Gaerdydd oedd un o'r prif elfennau yn y prosiect hwn, a chafodd ei chreu i leihau'r defnydd o geir. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda gwerthusiad annibynnol yn dilysu llwyddiant y rheilffordd hon, sy'n rhedeg drwy galon fy etholaeth yn Islwyn, pa fesurau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i wella ein rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru, gan gynnwys sicrhau'r gwasanaeth hanfodol o Lynebwy i Gasnewydd?
Well, I was very pleased to note the findings of the report. It fully justified the significant investment made by the Welsh Government in the area over many years, and it also demonstrates what can be done when investment is provided in a way that can meet the aspirations of passengers. We've been underfunded for too long. Certainly for the whole of the last control period, we were underfunded: 1 per cent of investment for about 5 per cent of the network. But we as a Welsh Government are investing very heavily, and as we take forward the vision of the south Wales metro, we're determined to ensure that we link in developments in transport with developments of our hospital and health estates, and with school estates as well, to get maximum value for the public purse.
Wel, roeddwn yn falch iawn o nodi canfyddiadau'r adroddiad. Roedd yn cyfiawnhau'r buddsoddiad sylweddol y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn yr ardal dros flynyddoedd lawer, ac mae hefyd yn dangos beth y gellir ei wneud pan fo buddsoddiad yn cael ei ddarparu mewn ffordd sy'n gallu diwallu dyheadau teithwyr. Rydym wedi cael ein tanariannu'n rhy hir. Yn sicr cawsom ein tanariannu drwy gydol y cyfnod rheoli diwethaf: 1 y cant o fuddsoddiad ar gyfer oddeutu 5 y cant o'r rhwydwaith. Ond rydym ni fel Llywodraeth Cymru yn buddsoddi'n helaeth iawn, ac wrth i ni ddatblygu ein gweledigaeth ar gyfer metro de Cymru, rydym yn benderfynol o sicrhau ein bod yn cysylltu'r datblygiadau ym maes trafnidiaeth gyda datblygiadau ein hystadau ysbytai ac iechyd, a chydag ystadau ysgol yn ogystal, i gael y gwerth mwyaf am arian pwrs y wlad.
7. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cynnal ynglŷn â buddsoddiad newydd mewn pwyntiau gwefru cerbydau trydan? OAQ51713
7. What discussions has the Cabinet Secretary held regarding new investment in charging points for electric vehicles? OAQ51713
Rydw i'n siarad Cymraeg tipyn bach cyn bo hir, beth bynnag—.
I'll be speaking a bit of Welsh before long, however—.
I'm learning again and I wouldn't want to do a disservice to the Member's question by struggling with my Cymraeg in answering the question, which is concerning the £2 million that we have offered to help secure a network of charging points throughout Wales, focusing first and foremost on locations near trunk roads to serve the major road network, which caused the greatest range anxiety. We're working with all local authorities at present across Wales on the delivery framework in order to deliver funding as soon as possible.
Rwy'n dysgu eto ac ni fuaswn eisiau gwneud cam â chwestiwn yr Aelod drwy stryffaglu i ateb y cwestiwn yn Gymraeg. Mae'n ymwneud â'r £2 filiwn rydym wedi'i gynnig i helpu i sicrhau rhwydwaith o bwyntiau gwefru ledled Cymru, gan ganolbwyntio yn gyntaf ac yn bennaf ar leoliadau ger cefnffyrdd i wasanaethu'r rhwydwaith priffyrdd, a achosodd fwyaf o bryder o ran pellter teithio. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda'r holl awdurdodau lleol ledled Cymru ar y fframwaith cyflawni er mwyn darparu cyllid cyn gynted â phosibl.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb yna. Gwnaf barhau i ofyn cwestiynau yn Gymraeg iddo fe, fel ei fod e'n gallu practiso ei Gymraeg, fel petai. Rydw i wedi edrych ar sawl map erbyn hyn o le mae pwyntiau gwefru ceir trydan ar gael, ac mae'n amlwg bod yna fwlch mawr yn yr anialwch gwyrdd yna yn y canolbarth. Os ydym ni'n defnyddio arian cyhoeddus, byddwn i'n awgrymu bod cau'r bwlch yn un o'r blaenoriaethau ar gyfer yr arian cyhoeddus hwnnw. Ond mae hefyd yn wir i ddweud bod nifer o bobl â diddordeb mewn datblygu'r pwyntiau yma, gan gynnwys archfarchnadoedd a datblygiadau cyhoeddus newydd. Felly, a fedrwch chi ddweud wrthym ni ym mha ffordd rydych chi eisiau dod â'r tueddiadau yma at ei gilydd er mwyn sicrhau mai un peth sydd yn deillio o'r arian yma yw cyfiawnder cymdeithasol a bod mynediad pawb at y pwyntiau gwefru yma yn cael ei wneud yn gyson ar draws Cymru?
I thank the Cabinet Secretary for that response, and I'll continue to ask questions in Welsh so he can practice his Welsh. I have looked at several maps for where the charging points are for electric vehicles, and it’s clear that there is a major gap in mid Wales. If we want to use public funding, I would suggest that closing that gap should be one of the priorities for that funding. But it’s also true to say that many people have an interest in developing these charging points, including supermarkets and new public developments. So, could you tell us in what way you want to bring all of these things together to ensure that one thing stemming from this funding is public justice, so that everybody has access to these electric charging points, and that that happens consistently across Wales?
Diolch yn fawr iawn. I'd absolutely agree that, whilst we have charging points not in abundance but certainly there are plenty of them along the M4 corridor and the A55, in between it's a barren land insofar as public access to electric charging points is concerned. Simon Thomas is absolutely right that whilst the available funding may only be £2 million, we can use it in a way that draws in match funding and therefore rolls out more electric charging points. We'll be looking at how we can lever in funding from the private framework supplier on a 50:50 basis. With the availability of this funding, it will give local authorities, I think, excellent bargaining power to get good profit-sharing deals and control over price setting, for example. It's my view that the £2 million will also enable us to establish a standard, Wales branded, EV charging specification. It will also allow us to create an EV charging procurement framework, which can then be utilised longer term as well. It's an exciting policy agenda and I'm pleased that we're able to take forward this particular area of work together.
Diolch yn fawr iawn. Buaswn yn sicr yn cytuno, er nad oes gennym nifer helaeth o bwyntiau gwefru mae gennym ddigon ohonynt yn sicr ar hyd coridor yr M4 a'r A55, ond ar wahân i hynny mae'n dir hesb o ran mynediad cyhoeddus at bwyntiau gwefru trydanol. Er efallai mai £2 filiwn yn unig o gyllid sydd ar gael, mae Simon Thomas yn llygad ei le yn dweud y gallwn ei ddefnyddio mewn ffordd sy'n denu arian cyfatebol a chyflwyno mwy o bwyntiau gwefru trydanol felly. Byddwn yn edrych ar sut y gallwn ysgogi cyllid gan gyflenwr preifat y fframwaith ar sail 50:50. Rwy'n credu y bydd argaeledd y cyllid yn rhoi grym bargeinio ardderchog i awdurdodau lleol gael cytundebau sy'n rhannu elw'n dda a rheolaeth dros bennu prisiau, er enghraifft. Yn fy marn i, bydd y £2 filiwn hefyd yn ein galluogi i sefydlu manyleb safonol gyda brand Cymru, ar gyfer gwefru cerbydau trydanol. Bydd hefyd yn caniatáu i ni greu fframwaith caffael ar gyfer gwefru cerbydau trydanol, y gellir ei ddefnyddio yn y tymor hwy yn ogystal. Mae'n agenda polisi cyffrous ac rwy'n falch ein bod yn gallu datblygu'r maes gwaith penodol hwn gyda'n gilydd.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Mohammad Asghar.
Finally, question 8—Mohammad Asghar.
8. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddenu mwy o dwristiaid i Gymru yn y pumed Cynulliad? OAQ51704
8. What action will the Welsh Government take to attract more tourists to Wales in the fifth Assembly? OAQ51704
Thank you very much for that question, which I'm replying to as tourism, as you know, falls within my responsibility. We believe we have evidence to show that our themed marketing is proving extremely successful. The Year of Adventure generated an additional £370 million in 2016. The Year of Legends is also showing promising results, with record-breaking summer visitors to Cadw and national museum sites. We are also looking forward to strong results from this year, which is the Year of the Sea, and the coming Year of Discovery.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n ei ateb gan fod twristiaeth, fel y gwyddoch, yn gyfrifoldeb i mi. Credwn fod gennym dystiolaeth i ddangos bod ein marchnata thematig yn hynod lwyddiannus. Cynhyrchodd Blwyddyn Antur £370 miliwn yn ychwanegol yn 2016. Mae Blwyddyn y Chwedlau hefyd yn dangos canlyniadau addawol, gyda mwy o ymwelwyr nag erioed yn ymweld â safleoedd Cadw a'r amgueddfa genedlaethol yn ystod yr haf. Rydym hefyd yn edrych ymlaen at ganlyniadau cryf y flwyddyn hon, sef Blwyddyn y Môr, a'r flwyddyn nesaf, Blwyddyn Darganfod.
Thank you very much for that positive reply, Minister. Welsh Government support is vital for the effective marketing of Wales as a tourist destination. The Wales Tourism Alliance has expressed concern that the current marketing budget for Visit Wales, when compared to competitor destinations, is inadequate to realise the potential of the tourist industry in Wales. Is the Cabinet Secretary confident that the current budget for Visit Wales is sufficient to maximise the full potential and benefits of the tourism sector to the Welsh economy? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb cadarnhaol hwnnw, Weinidog. Mae cymorth Llywodraeth Cymru yn hanfodol ar gyfer marchnata Cymru yn effeithiol fel cyrchfan i dwristiaid. Mae Cynghrair Twristiaeth Cymru wedi mynegi pryder fod y gyllideb farchnata gyfredol ar gyfer Croeso Cymru, o'i chymharu â chyrchfannau sy'n cystadlu, yn annigonol i wireddu potensial y diwydiant twristiaeth yng Nghymru. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn hyderus fod y gyllideb gyfredol ar gyfer Croeso Cymru yn ddigon i fanteisio i'r eithaf ar botensial a manteision y sector twristiaeth i economi Cymru? Diolch.
I am in the process of beginning further discussions on the coming two years of budgets, but the proof is in the eating, so to speak, or in this case in the nominations received by our various campaigns and, indeed, the awards that have come the way of Visit Wales—for the nature of their campaigns and the way that they generate a response. Thematic years is but one part of that, another part that doesn't fall directly upon my responsibilities but is clearly a part of tourism is major events. There were 35 major events supported by Welsh Government—cultural, specifically, and sporting, which also is of course cultural. We estimate that about 350,000 visitors travelled to Wales to enjoy these events, generating an additional spending of £52 million and supporting 1,215 jobs. That commitment to supporting events throughout Wales remains, of course, and increases. In south-east Wales: the Newport Wales marathon; the Festival of Voice, close by here; and we are looking forward very much to the Volvo Ocean Race, where Cardiff is one of the great international maritime cities that is part of the destinations covered by this race.
So, we are not at all complacent in relation to the budget, but we are ensuring that we are very sharp in the way it is spent.
Rwyf yn y broses o ddechrau trafodaethau pellach ar gyllidebau'r ddwy flynedd nesaf, ond wrth ei flas y mae profi pwdin, fel petai, neu yn yr achos hwn wrth yr enwebiadau a gafodd ein gwahanol ymgyrchoedd ac yn wir, y gwobrau a ddaeth i ran Croeso Cymru—am natur eu hymgyrchoedd a'r ffordd y maent yn cynhyrchu ymateb. Nid yw blynyddoedd thematig ond yn un rhan o hynny, a rhan arall nad yw'n un o fy nghyfrifoldebau yn uniongyrchol ond sy'n amlwg yn rhan o dwristiaeth, yw digwyddiadau mawr. Cafwyd 35 o ddigwyddiadau mawr a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru—digwyddiadau diwylliannol, yn benodol, a digwyddiadau chwaraeon, sydd hefyd yn ddiwylliannol wrth gwrs. Rydym yn amcangyfrif bod tua 350,000 o ymwelwyr wedi teithio i Gymru i fwynhau'r digwyddiadau hyn, gan gynhyrchu gwariant ychwanegol o £52 miliwn a chynnal 1,215 o swyddi. Mae'r ymrwymiad hwnnw i gefnogi digwyddiadau ledled Cymru yn parhau, wrth gwrs, ac yn cynyddu. Yn ne-ddwyrain Cymru: marathon Casnewydd Cymru; Gŵyl y Llais, yn agos i'r fan hon; ac rydym yn edrych ymlaen yn fawr at Ras Hwylio Volvo, lle mae Caerdydd yn un o'r dinasoedd morol rhyngwladol mawr sy'n rhan o'r cyrchfannau a gwmpesir gan y ras hon.
Felly, nid ydym yn hunanfodlon o gwbl ynglŷn â'r gyllideb, ond rydym yn sicrhau ein bod yn graff iawn o ran y ffordd y caiff ei gwario.
Diolch i'r Gweinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Minister and the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, a'r cwestiwn cyntaf—Jenny Rathbone.
The next item is questions to the Counsel General, and question 1—Jenny Rathbone.
1. Yn dilyn y gwrandawiad diweddar yn yr Uchel Lys, pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i baratoi ar gyfer Llywodraeth Cymru i unioni'r diffyg gweithredu anghyfreithlon ar lygredd aer? OAQ51706
1. Following the recent High Court hearing, what legal advice has the Counsel General prepared for the Welsh Government to rectify its unlawful inaction on air pollution? OAQ51706
I thank the Member for her question. I fully support the Welsh Government's commitment to improving air quality across Wales and its various initiatives for tackling air pollution specifically. The Member will be aware, as she says, of the recent High Court litigation, which was heard on 25 January and in relation to which judgment is awaited. The Welsh Government has accepted that its proposals did not comply with the statutory duties and is taking immediate action to address this.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Rwy'n llwyr gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella ansawdd aer ledled Cymru a'i gwahanol fentrau i fynd i'r afael â llygredd aer yn benodol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol, fel y mae'n dweud, o'r achos diweddar yn yr Uchel Lys, a glywyd ar 25 Ionawr, ac y disgwylir dyfarniad yn ei gylch. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn nad oedd ei chynigion yn cydymffurfio â'r dyletswyddau statudol ac mae'n rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â hyn ar unwaith.
I welcome the fact the Welsh Government has taken the bull by the horns and has admitted that we have illegal inaction in this regard, which is more than the UK Government has done. My understanding is that the QC acting on the Welsh Government's behalf, Jonathan Moffett, said that the Welsh Government was going to be working with ClientEarth obviously to rectify this unlawful inaction. I wondered if you could tell us a bit more about the level of urgency required to ensure that you don't end up in the High Court again. Obviously, I have a wealth of ideas on how we could be tackling this as a matter of urgency, but it would be good to know if we're going to get consulted. How is this urgent action going to occur?
Croesawaf y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y broblem ac wedi cyfaddef diffyg gweithredu anghyfreithlon yn hyn o beth, sy'n fwy nag y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud. Yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, dywedodd y CF sy'n gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru, Jonathan Moffett, y bydd Llywodraeth Cymru'n gweithio gyda ClientEarth wrth gwrs i unioni'r diffyg gweithredu anghyfreithlon hwn. Tybed a allech ddweud ychydig mwy wrthym am lefel y brys sydd ei angen i sicrhau na fyddwch yn gorfod mynd i'r Uchel Lys eto. Yn amlwg, mae gennyf lu o syniadau ynglŷn â sut y gallem fynd i'r afael â hyn fel mater o frys, ond byddai'n dda gwybod a ymgynghorir â ni ar hyn. Sut y mae'r camau brys hyn yn mynd i ddigwydd?
The Member's questions involve a number of points of policy, which it would be inappropriate for me to comment on specifically, but in relation to how this was dealt with in the court action, which may answer part of her question, because of the Welsh Government's acceptance that the 2017 plan did not comply with its duties, it made that representation in court, and so the discussions between ClientEarth and the Government relate to the terms of the consent Order, which embodies the Welsh Government's representations to the court. It told the court that those parts of the 2017 plan that fell within devolved competence were not compliant and that, at the time of the plan, it didn't have the available information to model exactly what steps would have the required outcomes.
The Government has said that a supplemental air quality plan will be consulted on very shortly, with a view to that being implemented or brought into effect later this year. There are some areas that are within Welsh Government control and some areas that are within the control of Cardiff city council and Caerphilly borough council, and there are discussions ongoing with those two authorities at the moment in relation to specific steps to tackle the problem.
Mae cwestiynau'r Aelod yn cynnwys nifer o bwyntiau polisi, a byddai'n amhriodol i mi roi sylwadau arnynt yn benodol, ond mewn perthynas â sut yr aethpwyd i'r afael â hyn yn yr achos llys, a fydd, efallai, yn ateb rhan o'i chwestiwn, oherwydd y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn nad oedd cynllun 2017 yn cydymffurfio â'i dyletswyddau, gwnaeth y sylwadau hynny yn y llys, ac felly mae'r trafodaethau rhwng ClientEarth a Llywodraeth Cymru yn ymwneud â thelerau'r Gorchymyn caniatâd, sy'n ymgorffori sylwadau Llywodraeth Cymru i'r llys. Dywedodd wrth y llys nad oedd y rhannau hynny o gynllun 2017 a oedd yn rhan o gymhwysedd datganoledig yn cydymffurfio ac nad oedd ganddi'r wybodaeth briodol ar adeg y cynllun i fodelu'n union pa gamau a fyddai wedi sicrhau'r canlyniadau gofynnol.
Mae'r Llywodraeth wedi dweud y bydd ymgynghori'n digwydd ar gynllun ansawdd aer atodol yn fuan iawn, gyda'r bwriad o roi hwnnw ar waith yn ddiweddarach eleni. Ceir rhai ardaloedd sydd o fewn rheolaeth Llywodraeth Cymru a rhai ardaloedd sydd o fewn rheolaeth cyngor dinas Caerdydd a chyngor bwrdeistref Caerffili, ac mae trafodaethau'n parhau gyda'r ddau awdurdod ar hyn o bryd mewn perthynas â chamau penodol i ddatrys y broblem.
Yn amlwg, o’r hyn rydych chi newydd ei ddisgrifio, Gwnsler Cyffredinol, mae’n hynod bwysig i drigolion Cymru gael y mynediad yma i’r Uchel Lys ac i gyfiawnder yn gyffredinol er mwyn dal Llywodraeth Cymru i gyfrif ar lygredd awyr, a hefyd, gobeithio, er mwyn gweld y gwelliant sy’n mynd i ddod yn sgil y prosesau cyfreithiol yma. Nawr, wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, mae nifer o’r pethau amgylcheddol yma yn dod yn ddiffygiol, mae’n ymddangos i fi, achos ar hyn o bryd mae gan drigolion Cymru fynediad nid yn unig i’r Uchel Lys, ond hefyd i Lys Cyfiawnder Ewrop, yr ECJ, ac mae nifer o achosion pwysig amgylcheddol yn cael eu gwneud drwy’r dulliau hynny, sy’n sicrhau bod dinasyddion yn cael eu hawliau—eu hawliau i amgylchedd glân—yn cael eu cadw a’u diogelu gan y broses gyfreithiol. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr hawl parhaol yma, sydd newydd gael ei amlinellu yn yr achosion cyfreithiol yma, yn cael ei gadw yma yng Nghymru wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd?
Clearly, from what you've just said, Counsel General, it's very important for the citizens of Wales to have this access to the High Court and to justice in general to hold the Welsh Government to account with regard to air pollution, and hopefully to see the improvement following these legal processes. Now, as we exit the European Union, there are several of these environmental issues where we are deficient, if you ask me, because at present the citizens of Wales have access not just to the High Court but also to the European Court of Justice, and there are several important environmental cases that are being taken through those processes, which ensure that citizens have their rights—their rights to a clean environment—and that those rights are safeguarded by the legal processes. What steps is the Welsh Government taking to ensure that this right that's just been outlined in these legal cases is maintained in Wales as we leave the European Union?
Fel mae’r Aelod yn sôn, mae amryw o’r hawliau a’r mesurau sy’n gwarchod yr amgylchedd yn deillio o ddeddfwriaeth Ewropeaidd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn blaen ein bod ni am weld y rheolau hynny yn parhau i fod yn berthnasol yma yng Nghymru, a bod yr hawl i wneud hynny yn dod yma i’r Cynulliad o dan y setliad datganoli, ac nid yn aros yn San Steffan ar y ffordd. Dyna yw bwriad parhaol y Llywodraeth yma yng Nghymru, er mwyn bod gallu gan bobl i sicrhau bod y safonau hynny yn parhau yng Nghymru.
As the Member has already said, a number of the rights protecting the environment emanate from European legislation. Welsh Government have stated clearly that we wish to see those regulations continuing to be relevant in Wales and for those rights to come here to the Assembly and not be reserved to Westminster. So, we wish to ensure that people have the right to secure those standards for Wales.
2. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r arholiad cymhwyso arfaethedig i gyfreithwyr a'i oblygiadau ar gyfer y proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru? OAQ51696
2. What assessment has the Counsel General made of the proposed solicitors' qualifying examination and its implications for the legal profession in Wales? OAQ51696
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni yn ystyried y goblygiadau ar hyn o bryd. Mae swyddogion wedi cyfarfod â'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr i drafod y cymhwyster newydd arfaethedig a’r goblygiadau i Gymru, yn cynnwys y setliad datganoli a defnydd o'r iaith Gymraeg. Mae cyfarfod pellach yn cael ei drefnu i ehangu’r drafodaeth honno i gynnwys ein hysgolion cyfraith a’r proffesiwn cyfreithiol.
Thank you for the question. We are considering the implications at present, and officials have met the Solicitors Regulation Authority to discuss the proposed new qualification and the implications for Wales, including the devolution settlement and use of the Welsh language. A further meeting is being set up to widen that discussion to include our law schools and the legal profession.
Diolch yn fawr am yr ateb yna. A allaf ddweud bod yna bryderon ynglŷn â’r arholiad yma, yn enwedig wrth feddwl am allu unigolion i’w gymryd yng Nghymru, y gallu i sefyll yr arholiad yn Gymraeg a’r ffaith nad yw’n mynd i’r afael yn ddigonol â materion cyfraith Cymru’n unig, yn enwedig wedi datganoli? A wnewch chi ymuno â fi i ddiolch i’r Athro Richard Owen o Brifysgol Abertawe am ei waith yn y maes hwn, ac a wnewch chi amlinellu beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â’r sefyllfa?
Thank you very much for that reply. May I say there are concerns about this examination, particularly in thinking of the ability of individuals to take the examination in Wales in Welsh and the fact that it doesn’t actually address the legal issues that pertain only to Wales, particularly following devolution? Will you join me in taking the opportunity to thank Professor Richard Owen from Swansea University for his work in the field, and tell us what the Government is doing to address the situation?
Gwnaf, yn sicr. Fel gwnes i sôn, mae cyfarfod eisoes wedi cael ei drefnu ac wedi cymryd lle gyda swyddogion yr SRA lle codwyd y pynciau yma’n benodol. Rwy’n cwrdd gyda’r SRA eto ymhen ychydig wythnosau. Rwy’n bwriadu parhau’r drafodaeth gyda nhw. Mae dau bwynt yn codi yma. Y cyntaf yw rôl cyfraith ddatganoledig yn y cymhwyster newydd, ac mae hyn, wrth gwrs—mae’n rhaid inni annog yr ysgolion cyfraith yng Nghymru i ddod ynghyd gyda ni ar hyn i ddarparu hynny trwy eu cyrsiau nhw. Nid yw hyn o fudd yn unig i bobl yn gweithio yng Nghymru, wrth gwrs; mae hyn yn bwysig i gyfreithwyr sydd mewn practis tu fas i Gymru gyda’r cleientiaid yna neu gleientiaid mewn mannau eraill sydd yn gweithredu yng Nghymru. Felly, mae impact eang i’r cwestiwn hwnnw, fel buasech yn ei ddisgwyl.
O ran y cwestiwn ar yr iaith—codwyd y cwestiwn hwnnw hefyd yn ein cyfarfod â’r swyddogion. Mae’n amlwg yn bwysig i gôl y Llywodraeth o fewn y strategaeth i gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr fod defnydd y Gymraeg o fewn y proffesiynau yn beth rhwydd ac yn beth normal ac yn beth pob dydd. Felly, mae’n bwysig iawn i sicrhau bod hyn yn digwydd. Rwyf wedi cael cyfathrebiad y bore yma wrth Gomisiynydd y Gymraeg ar y testun hwn hefyd, fel mae’n digwydd. Gwnes i edrych ar rai o’r cyhoeddiadau a wnaethpwyd gan yr SRA yn y cyd-destun hwn, ac mae’n rhaid i fi ddweud, roeddwn i’n siomedig i weld bod dim digon o uchelgais yn beth oedd yn cael ei gynnig ar y pryd. Mae llawer o’r asesu o fewn y cymhwyster newydd yn mynd i ddigwydd ar sail amlddewis, ac felly dylai hynny fod yn syml iawn i'w ddarparu drwy'r Saesneg neu drwy'r Gymraeg ar y cyd.
Certainly. A meeting has already been scheduled and has taken place with the officials of the SRA where these specific issues were discussed. I’m meeting the SRA again in a few weeks’ time and I intend to continue that discussion with them. There are two points arising here. The first is the role of devolved law in the new qualification, and we have to encourage law schools in Wales to come together to provide that qualification through their courses. This isn’t just of benefit to people working in Wales; it’s important for lawyers who practice outside of Wales who have clients here or who have clients who operate in Wales. So, there is a wide-ranging impact for the question, as you would expect.
In terms of the question of the language—this question was raised also in meetings with officials. It’s clearly important for the Government's goal of reaching 1 million speakers that the use of the Welsh language within the profession should be normalised and an everyday occurrence. So, it’s very important to ensure that this does happen. I have had communication this morning from the Welsh Language Commissioner on this subject, as it happens, and I looked at some of the announcements made by the SRA in this context, and I have to say that I was disappointed to see that there wasn’t enough ambition in what was being proposed at the time. Several assessments within the new qualification are going to happen on a multiple-choice basis, so that should be quite simple to provide jointly through English or Welsh.
Does the Counsel General welcome the proposed changes, not least the scope they may give for expanding the socioeconomic intake into the profession? One of the drawbacks of the current system is people start their conversion course and find out that many of the largest and top firms have already closed their recruitment in July for two years ahead. Would this new proposal not allow broader socioeconomic intake?
A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn croesawu'r newidiadau arfaethedig, yn enwedig y cyfle y gallent ei gynnig ar gyfer ehangu'r ystod economaidd-gymdeithasol o bobl a dderbynnir i'r proffesiwn? Un o anfanteision y system gyfredol yw bod pobl yn dechrau eu cwrs cyfnewid ac yn darganfod bod nifer o'r cwmnïau mwyaf eisoes wedi cau eu prosesau recriwtio ym mis Gorffennaf am ddwy flynedd. Oni fyddai'r cynnig newydd hwn yn caniatáu i ystod economaidd-gymdeithasol ehangach o bobl gael eu derbyn i'r proffesiwn?
I think the answer to that question is that it may have the potential to do that. At this point in time, obviously, although the new qualification is being consulted on, the detail of how it will operate in practice and how it will relate to the academic stage and the work experience stage is not entirely clear, and that's one of the issues I want to explore when I meet with the SRA.
The Member is correct to say that in providing a common benchmark across a range of routes into the profession, it ought to have the ability to provide a level playing field. But as he will also know, some of the larger practices have tailored courses with the legal practice course providers, and if those survive into the new regime, as it were, it might have the potential to create a kind of two-tier system. So, there are some questions that I think need to be explored. Obviously one would hope that—as his question outlines—there will be a level playing field that comes as a result of this. It is certainly the case that the current arrangements aren't satisfactory for the reasons that he gives.
Credaf mai'r ateb i'r cwestiwn hwnnw yw y gall fod â photensial i wneud hynny. Ar hyn o bryd, yn amlwg, er bod y cymhwyster newydd yn destun ymgynghoriad, nid yw'r manylion o ran sut y bydd yn gweithredu'n ymarferol a sut y bydd yn berthnasol i'r cyfnod academaidd a'r cyfnod profiad gwaith yn gwbl glir, ac mae hwnnw'n un o'r materion rwyf eisiau ei archwilio pan fyddaf yn cyfarfod â'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr.
Mae'r Aelod yn gywir i ddweud y dylai darparu meincnod cyffredin ar draws amrywiaeth o lwybrau i mewn i'r proffesiwn sicrhau chwarae teg i bawb. Ond fel y bydd hefyd yn gwybod, mae rhai o'r practisau mwy wedi teilwra cyrsiau gyda darparwyr cyrsiau ymarfer y gyfraith, ac os yw'r rheini'n goroesi i'r gyfundrefn newydd, fel petai, gallai greu rhyw fath o system ddwy haen. Felly, rwy'n credu bod yna rai cwestiynau sydd angen eu harchwilio. Yn amlwg, byddai rhywun yn gobeithio—fel y mae ei gwestiwn yn amlinellu—y ceir chwarae teg i bawb o ganlyniad i hyn. Mae'n sicr yn wir nad yw'r trefniadau cyfredol yn foddhaol am y rhesymau y mae'n eu rhoi.
3. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru mewn perthynas ag erlyn am beidio â thalu'r dreth gyngor? OAQ51701
3. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government in relation to prosecution for non-payment of council tax? OAQ51701
I thank the Member for the question. The decision whether or not to prosecute in relation to non-payment of council tax lies, of course, with the local authority and not with the Welsh Government. So, local authorities and local magistrates will seek their own legal advice when they need it. That said, the Welsh Government clearly has an interest in ensuring that council tax arrears are managed appropriately and the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, as he then was, published research on this at the end of 2017.
A recent judicial review case in relation to a woman committed to prison for non-payment found that the overall system for enforcement in Wales is not unfair but that some individual magistrates courts' decisions have been wrong.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mater i'r awdurdod lleol yw penderfynu a ddylid erlyn mewn perthynas â methiant i dalu'r dreth gyngor, wrth gwrs, ac nid Llywodraeth Cymru. Felly, bydd awdurdodau lleol ac ynadon lleol yn ceisio cyngor cyfreithiol eu hunain pan fyddant ei angen. Wedi dweud hynny, mae'n amlwg fod gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb mewn sicrhau bod ôl-ddyledion y dreth gyngor yn cael eu rheoli'n briodol a chyhoeddwyd ymchwil ar hyn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, fel yr oedd bryd hynny, ar ddiwedd 2017.
Canfu adolygiad barnwrol diweddar mewn perthynas â menyw a gafodd ei charcharu am fethu talu'r dreth gyngor nad yw'r system gyffredinol ar gyfer gorfodi yng Nghymru yn annheg ond bod penderfyniadau rhai llysoedd ynadon unigol wedi bod yn anghywir.
Unfortunately, that judgment has been taken by some people to mean that paying council tax is optional, and that if you don't pay it, nothing can be done to you, so you might as well not pay it. And social media has been awash with people making statements like that. So, will the Counsel General discuss the impact of the recent court case regarding the legality of imprisonment for non-payment of council tax with his counterpart at Westminster?
Yn anffodus, mae'r farn honno wedi peri i bobl feddwl bod talu'r dreth gyngor yn opsiynol, ac os nad ydych yn ei dalu, ni fydd dim yn gallu digwydd i chi, felly waeth i chi beidio â'i dalu. Ac mae llawer o bobl wedi bod yn gwneud datganiadau tebyg i hynny ar y cyfryngau cymdeithasol. Felly, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol drafod effaith yr achos llys diweddar mewn perthynas â chyfreithlondeb carcharu pobl am beidio â thalu'r dreth gyngor gyda'i Weinidog cyfatebol yn San Steffan?
I'm absolutely happy to discuss further. Just to be clear, the decision found that the system itself is not unfair. There were two issues in the proceedings: one related to the individual decisions of the magistrates' courts on committal to prison, and one was whether the system was capable of being fair. And actually the Welsh Ministers successfully defended their position in relation to the fairness of the system. But, as I indicated in my answer a minute ago, the individual decisions of magistrates' courts have been wrong, either because they've misunderstood the law, or because the law has been misapplied in individual cases, where people have been committed to prison or been expected to pay back council tax over too long a period.
As he will know, of course, the magistrates' courts and their training is not devolved to Wales, and his question acknowledges that. I am aware that the Lord Chief Justice has provided additional guidance and training to magistrates' benches on this particular issue since the litigation began. But on his broader question of the payment of council tax, obviously, there are households struggling to cope in the current financial circumstances, and the research that the Cabinet Secretary for Finance published at the end of last year, which he is currently considering, had at its heart, I guess, the objective of understanding the current practice in relation to recovery, and how that relates to individual circumstances.
Rwy'n gwbl hapus i drafod hyn ymhellach. Er mwyn bod yn glir, canfu'r penderfyniad nad yw'r system ei hun yn annheg. Roedd yr achos yn ymwneud â dau fater: un yn ymwneud â phenderfyniadau unigol y llysoedd ynadon mewn perthynas â charcharu, ac un yn ymwneud ag a oedd y system yn gallu bod yn deg. A llwyddodd Gweinidogion Cymru i amddiffyn eu safbwynt o ran tegwch y system mewn gwirionedd. Ond fel y nodais yn fy ateb funud yn ôl, mae penderfyniadau unigol y llysoedd ynadon wedi bod yn anghywir, naill ai oherwydd eu bod wedi camddeall y gyfraith, neu oherwydd bod y gyfraith wedi cael ei chamweithredu mewn achosion unigol, lle mae pobl wedi cael eu carcharu neu lle roedd disgwyl iddynt dalu'r dreth gyngor yn ôl dros gyfnod rhy hir.
Fel y bydd yn gwybod, wrth gwrs, nid yw llysoedd ynadon a'u hyfforddiant wedi cael eu datganoli i Gymru, ac mae ei gwestiwn yn cydnabod hynny. Rwy'n ymwybodol bod yr Arglwydd Brif Ustus wedi darparu canllawiau a hyfforddiant ychwanegol i feinciau'r ynadon ar y mater hwn ers i'r ymgyfreitha ddechrau. Ond ar ei gwestiwn ehangach am dalu'r dreth gyngor, yn amlwg, mae aelwydydd yn ei chael hi'n anodd ymdopi yn yr hinsawdd ariannol bresennol, ac mae'r ymchwil a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf, y mae wrthi'n ei ystyried ar hyn o bryd, yn cynnwys, wrth ei wraidd, mae'n debyg, yr amcan o ddeall yr arfer cyfredol mewn perthynas ag adfer, a sut y mae hynny'n berthnasol i amgylchiadau unigol.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru ynglŷn â data personol? OAQ51721
4. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding personal data? OAQ51721
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gydymffurfio â’r gyfraith yn ymwneud â data personol.
I thank the Member for his question. The Welsh Government is committed to complying with the law relating to personal data.
Rwy'n falch iawn i glywed hynny. Wrth gwrs, rwy'n credu y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol o achos diweddar o'r Llywodraeth yn datgelu data personol, sef fy nata personol i yn ymwneud â gohebiaeth, nid yn unig ar gam, ond hefyd yn gamarweiniol. A allai fe ddweud a yw e wedi darparu cyngor yn yr achos hwnnw pa un ai ydy'r Llywodraeth wedi torri rheoliadau datgelu data, ac a yw e'n gallu rhannu gyda ni gynnwys y cyngor hwnnw? A gan fod yr Arglwydd Ganghellor wedi creu protocol yn ymwneud â chyfrinachedd gohebiaeth Aelodau Seneddol, a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn fodlon cwrdd â fi, ac Aelodau etholedig eraill, i ni greu protocol tebyg fan hyn, fel bod yna sicrwydd ynglŷn â chyfrinachedd ein gohebiaeth ni?
I’m very pleased to hear that. Of course, I believe that the Counsel General will be aware of a recent case of the Government revealing personal data, namely my own personal data, with regard to correspondence, not just mistakenly but misleadingly. Could he say whether he has provided advice in that particular case as to whether or not the Government has breached data protection rules, and can he share the contents of that advice? As the Lord Chancellor has created protocol with regard to confidentiality of correspondence with Members of Parliament, would the Counsel General be willing to meet with me, and other elected Members, so that we can create a similar protocol here, so that there is certainty with regard to the confidentiality of our correspondence?
Diolch am y cwestiwn pellach. Fel y bydd cyfaill yr Aelod ar y rheng flaen yn gwybod, mae confensiwn y swyddog cyfreithiol yn fy ngwahardd i rhag trafod unrhyw gyngor penodol rwyf i wedi ei roi, neu'r ffaith fy mod i wedi rhoi cyngor o gwbl. Bydd yr Aelod yn gwybod bod barn Llywodraeth Cymru yn glir ar y cwestiwn hwnnw, fod dim trosedd wedi cymryd lle o dan Ddeddf 1998, ac mae hynny wedi bod yn fater cyhoeddus erbyn hyn. Mae'n sôn am gonfensiwn yr Arglwydd Ganghellor. Mae'n rhaid imi sôn wrtho fe nad ydw i'n gyfarwydd â'r confensiwn hwnnw, ac felly buaswn i'n barod i drafod cynnwys y confensiwn hwnnw gyda fe, os wnaiff e anfon nodyn ataf i.
Thank you for that supplementary question. As the Member’s colleague in the front row will know, parliamentary convention here prohibits me from discussing any specific advice given, or even the fact that I gave any advice at all. The Member will know that Welsh Government’s view is clear on this that no offence had been committed under the 1998 Act, and that’s a matter of public record now. You mentioned the Lord Chancellor’s convention. I have to admit that I am not familiar with that convention, and so I would be willing to discuss the contents of that convention with him, if he sends me a note.
Will the Counsel General confirm that, regardless of the position regarding data protection legislation, the misuse of private information for party political purposes when that private information is obtained in a ministerial capacity, with the use of official resources, is wrong, and that is also a breach of the ministerial code and should not be repeated? We have had instances of this before, and it appears that the conduct of the First Minister last week, in respect of Adam Price, might well have infringed that code as well. I wonder whether the Counsel General can give his opinion on that.
A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau, er gwaethaf y sefyllfa o ran deddfwriaeth diogelu data, fod camddefnyddio gwybodaeth breifat at ddibenion gwleidyddiaeth plaid pan fo'r wybodaeth breifat honno wedi'i chael yn rhinwedd swydd weinidogol, drwy ddefnyddio adnoddau swyddogol, yn anghywir, a'i fod hefyd yn torri cod y Gweinidogion ac na ddylid ei ailadrodd? Rydym wedi cael achosion o hyn o'r blaen, ac mae'n ymddangos y gallai ymddygiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, mewn perthynas ag Adam Price, fod wedi torri'r cod hwnnw yn ogystal. Tybed a all y Cwnsler Cyffredinol roi ei farn ar hynny.
The Member is a highly experienced parliamentarian, and will know full well that's not an appropriate question for the Counsel General to comment upon, and so I won't.
Mae'r Aelod yn seneddwr profiadol iawn, a bydd yn gwybod yn iawn nad yw hwnnw'n gwestiwn priodol i'r Cwnsler Cyffredinol ei ateb, ac felly rwy'n gwrthod.
5. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU ynghylch gallu pobl sy'n dioddef troseddau i gael mynediad at wasanaethau cyfreithiol? OAQ51717
5. What representations has the Counsel General made to the UK Government regarding the ability of victims of crime to access legal services? OAQ51717
The Welsh Government has taken every opportunity to raise with the UK Government our concerns that access to legal services is currently beyond the means of those victims of crime who have low or modest incomes, and this raises serious issues, both of access to justice and social justice more broadly.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bachu ar bob cyfle i godi ein pryderon gyda Llywodraeth y DU fod mynediad at wasanaethau cyfreithiol ar hyn o bryd y tu hwnt i fodd y dioddefwyr troseddau hynny sydd ag incwm isel neu gymedrol, ac mae hyn yn creu problemau difrifol, o ran mynediad at gyfiawnder a chyfiawnder cymdeithasol yn fwy cyffredinol.
Thank you, Counsel General. Last year, the UK Government released statistics showing a shocking rise in the number of domestic violence survivors with no legal representation in family courts. The statistics reveal that the number of those having to represent themselves in courts in England and Wales have doubled during the last five years. In the first nine months of last year, 3,234 domestic violence survivors had no legal representation in at least one hearing. Does the Counsel General believe that this worrying rise needs to be addressed by the UK Government, and what representations can he make on cuts to legal aid and its devastating impact?
Diolch i chi, Gwnsler Cyffredinol. Y llynedd, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ystadegau yn dangos cynnydd syfrdanol yn nifer y rhai sydd wedi goroesi trais domestig heb unrhyw gynrychiolaeth gyfreithiol yn y llysoedd teulu. Mae'r ystadegau yn dangos bod nifer y rhai sy'n gorfod cynrychioli eu hunain yn y llysoedd yng Nghymru a Lloegr wedi dyblu yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Yn ystod naw mis cyntaf y llynedd, nid oedd gan 3,234 o oroeswyr trais domestig unrhyw gynrychiolaeth gyfreithiol mewn o leiaf un gwrandawiad. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â'r cynnydd hwn sy'n peri pryder, a pha sylwadau y gall eu gwneud mewn perthynas â thoriadau i gymorth cyfreithiol a'u heffaith ddinistriol?
I thank the Member for the question. It highlights a very grave injustice that victims of domestic violence in particular face. As her question recognises, thousands of women find themselves in family courts representing themselves in person against their own abusers. That is not something that is permitted any longer in the criminal courts, but it still remains a very real experience for women in the family courts. That is because of the withdrawal of legal aid, and although there have been some concessions by the UK Government at the end of last year, they are nowhere near adequate to tackle the scale of the issue.
As she will know, in order to qualify for legal aid at all, the assets, which may be under the control of the abuser, or even their income, can be taken into account in calculating the financial thresholds, which is obviously not acceptable. The former Cabinet Secretary for Communities and Children wrote to the Secretary of State for Justice in January of last year, highlighting the need to improve practices within the family court in cases involving victims of domestic abuse and violence, and the Government has written to the UK Government on a number of occasions, challenging its approach to legal aid, and the cuts and the impact of those cuts in Wales, and the Welsh Government takes every opportunity to express its concern on this vital issue of justice and social justice to the Ministry of Justice in the UK Government.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae'n amlygu'r annhegwch difrifol iawn sy'n wynebu dioddefwyr trais domestig yn arbennig. Fel y mae ei chwestiwn yn cydnabod, mae miloedd o fenywod yn gorfod cynrychioli eu hunain mewn llysoedd teulu yn erbyn eu camdrinwyr eu hunain. Nid yw hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ganiatáu yn y llysoedd troseddol mwyach, ond mae'n parhau i fod yn brofiad go iawn i fenywod yn y llysoedd teulu. Y rheswm am hynny yw'r ffaith bod cymorth cyfreithiol wedi cael ei dynnu'n ôl, ac er y cafwyd rhai consesiynau gan Lywodraeth y DU ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf, nid ydynt yn hanner digon i fynd i'r afael â maint y broblem.
Fel y bydd yn gwybod, er mwyn cymhwyso ar gyfer cymorth cyfreithiol o gwbl, gall yr asedau, a allai fod o dan reolaeth y camdriniwr, neu eu hincwm hyd yn oed, gael eu hystyried wrth gyfrifo trothwy ariannol, ac yn amlwg nid yw hynny'n dderbyniol. Ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Gyfiawnder ym mis Ionawr y llynedd, yn tynnu sylw at yr angen i wella arferion yn y llys teulu mewn achosion sy'n ymwneud â dioddefwyr camdriniaeth a thrais domestig, ac mae'r Llywodraeth wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar nifer o achlysuron, yn herio'i hymagwedd at gymorth cyfreithiol, a'r toriadau ac effaith y toriadau hynny yng Nghymru, ac mae Llywodraeth Cymru yn bachu ar bob cyfle i fynegi ei phryder am fater hollbwysig cyfiawnder a chyfiawnder cymdeithasol i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn Llywodraeth y DU.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu faint o arian sy'n cael ei wario gan Lywodraeth Cymru ar achosion llys sy'n ymwneud â llygredd awyr? OAQ51714
6. Will the Counsel General outline how much money the Welsh Government spends on court cases that relate to air pollution? OAQ51714
Diolch am y cwestiwn. Yn y Cynulliad hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi ysgwyddo £20,486.30 mewn costau cyfreithiol allanol, heb gynnwys treth ar werth. Disgwylir costau pellach o’r fath mewn perthynas ag ymddangosiad diweddar Llywodraeth Cymru gerbron yr Uchel Lys, ynghyd â chostau’r hawlwyr, sydd i’w capio yn unol â chonfensiwn Aarhus.
Thank you for the question. In this Assembly, the Welsh Government has incurred £20,486.30 in external legal costs, excluding value added tax. Further such costs are anticipated in relation to the Welsh Government’s recent appearance before the High Court, along with the claimants’ costs, to be capped in accordance with the Aarhus convention.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am gadarnhau y costau. Mae'n amlwg na fydd y costau yn cael eu diwallu oni bai bod methiant gan y Llywodraeth i gwrdd â'r anghenion cyfreithiol o ran llygredd awyr. Rwy'n gwybod nad ydych chi'n gyfrifol fel Cwnsler Cyffredinol am yr ochr yna o bethau, ond mae'r symiau rydych chi wedi sôn amdanynt yn hen ddigon i dalu am sawl gorsaf monitro llygredd awyr y tu fas i ysgolion neu ysbytai fel cyfraniad tuag at ateb y galw cyfreithiol yma sydd wedi deillio o hynny. Felly, er mwyn gwneud yn siŵr nad yw Llywodraeth Cymru yn wynebu costau pellach, pa ganllawiau a ydych chi'n eu defnyddio fel Cwnsler Cyffredinol, wrth ymwneud ag achosion llys o'r fath, i sicrhau bod Llywodraeth Cymru naill ai'n ildio neu'n amddiffyn, neu beth bynnag sydd yn briodol, er mwyn gwneud yn siŵr bod yr arian sy'n cael ei wario ar y costau yma, a dweud y gwir, ddim yn mynd at achos cyfreithiol, ond yn mynd tuag at fynd i'r afael â llygredd awyr?
Thank you to the Counsel General for confirming the costs. Clearly, the costs wouldn't be met unless there was a failure by the Government to meet the legal requirements with regard to air pollution. I realise that you as Counsel General are not responsible for that side of things, but the sums that you have talked about are more than enough to pay for several air pollution monitoring stations outside schools or hospitals as a contribution towards meeting this legal requirement that has stemmed from that. So, just to make sure that the Welsh Government doesn't face further costs, what steps or what guidance do you use as Counsel General, when you deal with court cases of the kind, to ensure that the Welsh Government either defends itself or yields, or whatever's appropriate, to ensure that the funds spent on these costs don't go on legal cases, but go on getting to grips with air pollution?
Fel cyn-gyfreithiwr, wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r ffaith bod gwariant ar gostau cyfreithwyr a chostau llys o anghenraid yn bethau amhoblogaidd, ac rwy'n deall y rheswm am hynny. Pan fydd y Llywodraeth yn ffeindio'i hunan mewn sefyllfa lle mae rhywun yn dwyn achos yn erbyn y Llywodraeth, mae'n rhaid sicrhau, pan fo gan y Llywodraeth achos da, fod hynny'n cael ei amddiffyn, ac mae hynny'n bwysig o ran adnoddau cyhoeddus yn gyffredinol.
Fe wnaeth e ofyn cwestiwn am beth yw'r canllawiau, beth yw'r camau y gellid eu cymryd pan fydd gyda ni sefyllfa lle y gall camau penodol gan y Llywodraeth gael effaith bositif ar gostau dwyn achos llys neu amddiffyn achos llys. Wel, mae'r achos hwn yn enghraifft o'r hyn sydd yn bosib i'w wneud: hynny yw, dadansoddiad o safbwynt a safle cyfreithiol y Llywodraeth ac wedyn penderfynu yn yr achos ei hun i’w wneud yn glir ein bod ni'n derbyn bod gennym ni ddiffyg o ran cyrraedd y safonau rheoleiddiol a chytuno i wneud hynny—mewn cytundeb, hynny yw, neu geisio ei wneud e mewn cytundeb gyda’r rhai a oedd yn dwyn yr achos. Mae hynny, wrth gwrs, yn cael effaith bositif ar gostau llys a chostau cyfreithiol yn gyffredinol.
As a former solicitor, of course, I am aware that the expenditure on legal costs and court costs are of necessity unpopular, and I can well understand the reason why that is so. When the Government finds itself in a position where somebody brings a case against the Government, we have to ensure that when the Government has a good case to fight, that that happens, and that's important in terms of public resources in general.
He asked a question about the guidelines, or which steps can be taken when we have a situation where specific actions by the Government could have a positive impact on the costs of defending or bringing a court case. Well, this is an example of what is possible: namely, an analysis of the point of view and the legal position of the Government and then deciding in the case itself to make it clear that we accept that we did have a deficiency as regards meeting the statutory standards and agreeing to do so—in partnership, that is, or trying to do so in partnership with those who had brought the case. That, of course, might have a positive impact on court costs or legal costs in general.
7. A yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi cael trafodaethau gyda Gwasanaeth Erlyn y Goron ynglŷn ag adolygiad o achosion treisio yng Nghymru? OAQ51715
7. Has the Counsel General had discussions with the Crown Prosecution Service about a review of rape cases in Wales? OAQ51715
Rwy'n croesawu penderfyniad Gwasanaeth Erlyn y Goron i adolygu pob achos o dreisio a throseddau rhywiol yng Nghymru ac yn Lloegr sy'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd er mwyn sicrhau bod y gweithdrefnau datgelu yn cael eu rhoi ar waith yn gywir. Mae'n hanfodol cymryd camau i sicrhau ffydd, ymddiriedaeth a hyder yn ein system cyfiawnder troseddol.
I welcome the decision of the Crown Prosecution Service to review all active rape and sexual offence cases in Wales and England that are currently ongoing to ensure that disclosure procedures are being properly applied. It is essential that action is taken to ensure that we can have faith, trust and confidence in our criminal justice system.
Diolch i'r Cwnsel Cyffredinol am ei ateb ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef fod y ffaith bod nifer o achosion wedi methu oherwydd bod y gweithdrefnau datgelu o'r ddwy ochr—wel, un ochr yn benodol—wedi methu yn peryglu'r ffordd rŷm ni'n mynd i'r afael â threisio a throseddau rhywiol yng Nghymru, ac felly yn tanseilio hyder yn y system. Nid yw hynny'n rhywbeth rwyf fi eisiau ei weld, ac rwy'n siŵr bod y Cwnsel Cyffredinol ddim ychwaith. Mae'n bwysig iawn fod cyfiawnder yn cael ei weinyddu'n iawn ar y ddwy ochr, wrth gwrs. Mae'n amlwg bod methiannau difrifol wedi bod o ran datgelu gwybodaeth i'r ochr amddiffyn a bod Gwasanaeth Erlyn y Goron felly heb weithredu’n briodol bob tro i sicrhau bod hynny wedi'i wneud. A gaf fi ofyn felly yn benodol: a oes gennych chi unrhyw nifer o achosion sy'n cael eu hadolygu ar hyn o bryd yng Nghymru? A ydych chi yn wir yn trafod hyn gyda Gwasanaeth Erlyn y Goron i sicrhau bod yr adnoddau priodol yn cael eu rhoi yn eu lle yn y gwasanaeth ac ar ochr yr heddlu hefyd wrth gwrs, i sicrhau na fyddwn ni yn y twll yma eto?
I thank the Counsel General for his response and I agree entirely with him that the fact that a number of cases have failed because the disclosure procedures on both sides—well, one side in particular—have failed endangers the way that we deal with rape cases and sexual offences in Wales, and undermines confidence in the system. That’s not something that I want to see, and I’m sure that the Counsel General doesn’t want to see that either. It’s important that justice is being administered in the right way on both sides, of course. It’s clear that there are severe deficiencies in the disclosure of information to the defence and that the Crown Prosecution Service hasn’t acted satisfactorily on every occasion to ensure that that has happened. So, can I ask specifically whether you have a number that you can give us of the cases under review in Wales? Are you discussing this with the Crown Prosecution Service to ensure that appropriate resources are given to the service and on the policing side of things to ensure that we don’t fall into this trap again?
Mae cysylltiadau wedi bod. Ni allaf wneud unrhyw sylwadau ar achosion unigol wrth gwrs. Byddai'r Aelod yn derbyn hynny, rwy'n gwybod. Rwy'n croesawu'r adolygiad. Mae'n rhaid sicrhau bod y rheolau yma'n cael eu dilyn. Un o'r sialensiau yw cadw'n gyfredol gyda'r cwestiwn o hyfforddiant a defnydd technoleg yn y llysoedd, ac y mae'r twf yn nefnydd cyfryngau cymdeithasol yn benodol yn golygu bod hyn y tu hwnt nawr i'r hyn a ddychmygwyd pan ddaeth y rheolau a'r technegau i fodolaeth. Nid yw hyn yn broblem newydd; nid yw'n broblem sydd yn benodol i'r cyfryngau cymdeithasol wrth gwrs. Mae hyn wedi bod yn ffactor am ddegawdau mewn erlyniadau o bob math. Felly, rwyf yn croesawu'r adolygiad yng Nghymru ac yn Lloegr, ond dim ond cam dros dro gall yr adolygiad hwn fod. Mae'n rhaid ein bod ni'n cael system gyfreithiol a system droseddol sydd yn gymwys i'r oes rŷm ni'n byw ynddi o ran technoleg a defnydd pobl o wybodaeth a bod hynny nid jest yn gweithio ar gyfer heddiw, ond ar gyfer datblygiadau yn y dyfodol hefyd.
Hoffwn i ddweud yn benodol fod lot o'r achosion wedi bod yng nghyd-destun troseddau trais ac ati, fel gwnaeth yr Aelod ei grybwyll. Mae'n bwysig iawn fod pobl yn dal i ddod ymlaen gyda'u cwynion am hynny, wrth gwrs. Rwy'n derbyn yn union beth y mae'r Aelod yn ei ddweud ynglŷn ag hyder a ffydd yn y system. Mae rhifau achosion trais yng Nghymru wedi bod ar gynnydd. Mae'n rhaid bod yn ofalus gyda'r rhifau hynny wrth gwrs, am resymau ystadegol sydd yn amlwg, ond mae'r ffaith bod pobl yn barod i ddod ymlaen â'u cwynion yn beth i'w groesawu yn nhermau parodrwydd pobl i ddod ymlaen yn y system.
Yes, we have actually contacted them. I can’t make any comments on individual cases, of course. I’m sure the Member will accept that. We welcome the review. We have to ensure that all the regulations are followed. One of the challenges is keeping abreast of the use of technology and training in the courts, and the growth in the use of social media specifically does mean that that is now beyond anything that was imagined when those regulations and techniques were first introduced. This is not a new problem; this is not a problem that is specific just to social media. This has been a factor for decades in all sorts of prosecutions. So, I do welcome the review in both Wales and England, but this review is only an interim phase. We have to have a legal system and a criminal system that is fit for the age in which we live in terms of the people’s use of technology and information, and we have to futureproof it too.
I would like to say specifically that many of the cases have been in the context of rape cases, as the Member mentioned. It’s very important that people should continue to come forward with their complaints on that. I accept what the Member has said about having faith and confidence in the system. The figures on rape cases in Wales have been increasing. We have to be very careful with those numbers, of course, for the obvious statistical reasons, but the fact that people are willing to come forward with their complaints is to be welcomed in terms of people's willingness to bring these cases to the authorities.
8. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith mewn gwledydd datganoledig yn y DU am y Bil parhad sy'n cael ei ddwyn ymlaen gan Lywodraeth Cymru? OAQ51727
8. What discussions has the Counsel General had with law officers in devolved nations in the UK with regard to the continuity Bill being brought forward by the Welsh Government? OAQ51727
As the Member will be aware, the Welsh Government’s preference is for an EU withdrawal Bill that respects devolution. However, we are ready to introduce a continuity Bill should it prove impossible to amend satisfactorily the Bill currently before Parliament. We are working very closely with the Scottish Government, as he's aware, on these issues.
Fel y bydd yr Aelod yn ymwybodol, mae Llywodraeth Cymru yn ffafrio Bil ymadael â'r UE sy'n parchu datganoli. Fodd bynnag, rydym yn barod i gyflwyno Bil parhad os yw'n amhosibl diwygio'r Bil sydd gerbron y Senedd ar hyn o bryd yn foddhaol. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth yr Alban, fel y bydd yn gwybod, ar y materion hyn.
I thank the Counsel General for that answer. I'm conscious that it is the last resort for the Welsh Government, but we are at the doorway of the last-gasp saloon, effectively, where, time-wise, we need to do something very quickly. I appreciate the fact that you need to talk to the Scottish Government, because they also have a continuity Bill. I can understand the differences in the devolved settlement and therefore there are differences in the Bills. But in answer to Simon Thomas earlier, you actually talked about the fundamental charter of rights in the EU. I suppose it's important to ask the question: have you considered the inclusion of elements of the fundamental charter of rights, particularly those pertaining to Welsh areas of competency, to ensure that citizens here in the UK can actually benefit from those rights and they're maintained in Welsh law if nothing else?
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Rwy'n ymwybodol mai dewis olaf Llywodraeth Cymru ydyw, ond rydym ar drothwy'r cam olaf un, i bob pwrpas, lle mae angen i ni, o ran amser, wneud rhywbeth yn gyflym iawn. Rwy'n derbyn y ffaith bod angen i chi siarad â Llywodraeth yr Alban, oherwydd mae ganddynt hwy Fil parhad hefyd. Gallaf ddeall y gwahaniaethau yn y setliad datganoledig ac felly bod gwahaniaethau yn y Biliau. Ond mewn ateb i Simon Thomas yn gynharach, soniasoch am y siarter hawliau sylfaenol yn yr UE mewn gwirionedd. Rwy'n tybio ei bod yn bwysig gofyn y cwestiwn: a ydych wedi ystyried cynnwys elfennau o'r siarter hawliau sylfaenol, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud â meysydd cymhwysedd Cymreig, i sicrhau y gall dinasyddion yma yn y DU elwa o'r hawliau hynny a'u bod yn cael eu cynnal yng nghyfraith Cymru os nad unrhyw beth arall?
Well, as I've made clear in previous answers to questions on this subject matter, the Welsh Government's strong preference is for the UK's EU withdrawal Bill to be the basis on which the charter of fundamental rights remains part of our jurisprudence here in Wales. However, if the Welsh Government's forced into a position where we were bringing forward our own legislation, we'd want to make sure that we would do everything possible to ensure that the rights reflected in that charter are not eroded for Welsh citizens. As he is aware, a Bill has been submitted to the Presiding Officer for determination, so it's not appropriate for me to comment on the content of that Bill, but I hope that the reassurance I've given him will at least make it clear to him that that is a priority.
Wel, fel rwyf wedi dweud yn glir mewn atebion blaenorol i gwestiynau ar y pwnc hwn, mae Llywodraeth Cymru yn ffafrio Bil ymadael â'r UE sy'n sicrhau bod y siarter hawliau sylfaenol yn parhau'n rhan o'n cyfreitheg yma yng Nghymru. Fodd bynnag, pe bai Llywodraeth Cymru yn cael ei gorfodi i sefyllfa lle byddem yn cyflwyno ein deddfwriaeth ein hunain, byddem eisiau sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i wneud yn siŵr nad yw'r hawliau sy'n cael eu hadlewyrchu yn y siarter honno'n cael eu herydu i ddinasyddion Cymru. Fel y bydd yn ymwybodol, cyflwynwyd Bil i'r Llywydd iddi benderfynu yn ei gylch, felly nid yw'n briodol i mi wneud sylwadau ar gynnwys y Bil hwnnw, ond gobeithiaf y bydd y sicrwydd rwyf wedi'i roi iddo yn dangos yn glir iddo fod hynny'n flaenoriaeth o leiaf.
Counsel General, the discussions between the devolved countries and the UK Government are crucial as we look towards a continuity Bill to protect the constitution of the Welsh nation. The First Minister had a meeting with UK Government Ministers last week, which those Ministers described as helpful. There have been several meetings now where the outcome has either been described as constructive or helpful but without any amendments being agreed. During the meeting, can you tell us, did the UK Government provide any additional assurances to the Welsh Government regarding amendments to the EU withdrawal Bill?
Gwnsler Cyffredinol, mae'r trafodaethau rhwng y gwledydd datganoledig a Llywodraeth y DU yn hollbwysig wrth i ni droi at Fil parhad i warchod cyfansoddiad y genedl Gymreig. Cafodd y Prif Weinidog gyfarfod gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, a disgrifiodd y Gweinidogion y cyfarfod hwnnw fel un defnyddiol. Mae sawl cyfarfod wedi bod bellach lle mae'r canlyniad naill ai wedi'i ddisgrifio fel un adeiladol neu ddefnyddiol, ond ni chytunwyd ar unrhyw welliannau. Yn ystod y cyfarfod, a allwch ddweud wrthym, a lwyddodd Llywodraeth y DU i roi unrhyw sicrwydd pellach i Lywodraeth Cymru ynglŷn â gwelliannau i'r Bil ymadael â'r UE?
Well, I'm not going to comment on the individual matters under negotiation or discussion with the UK Government, for reasons which I hope the Member will understand. Obviously, the Welsh Government and the Scottish Government have worked together in relation to mainly clause 11, but on other clauses of the Bill, and now together in discussions with the UK Government. Obviously, the Welsh Government remains hopeful that agreement will be able to be reached on the terms of amendments that would be acceptable to the Welsh Government and would enable the EU withdrawal Bill to be appropriately amended and, therefore, consent to be recommended. But, obviously, as her question refers to, time is running out and so we need to see progress on that happening very quickly. Obviously, we are mindful of the parliamentary process in Westminster in terms of the discussions and thinking here in relation to the possible introduction of a continuity Bill, were that to be necessary.
Wel, nid wyf am wneud sylwadau ar faterion unigol sy'n destun negodi neu drafodaeth gyda Llywodraeth y DU, am resymau y gobeithiaf y bydd yr Aelod yn eu deall. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban wedi cydweithio mewn perthynas â chymal 11, yn bennaf, ond ar gymalau eraill y Bil hefyd, ac maent, erbyn hyn, mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i obeithio y gellir cael cytundeb mewn perthynas â'r gwelliannau a fyddai'n dderbyniol i Lywodraeth Cymru ac a fyddai'n galluogi'r Bil ymadael â'r UE i gael ei ddiwygio'n briodol er mwyn gallu argymell cydsyniad. Ond yn amlwg, fel y mae ei chwestiwn yn nodi, mae amser yn brin ac felly mae angen i ni weld cynnydd mewn perthynas â hynny'n gyflym iawn. Yn amlwg, rydym yn ymwybodol o'r broses seneddol yn San Steffan o ran y trafodaethau a'r ffordd o feddwl yma mewn perthynas â'r posibilrwydd o gyflwyno Bil parhad, pe bai hynny'n angenrheidiol.
9. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith awtomeiddio ar y sector gwasanaethau cyfreithiol? OAQ51729
9. What assessment has the Counsel General made of the impact of automation on the legal services sector? OAQ51729
The Welsh Government continues to work closely both with academia and the legal services sector to understand the impacts and opportunities that automation is likely to bring.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda sefydliadau academaidd a'r sector gwasanaethau cyfreithiol i ddeall yr effeithiau a'r cyfleoedd sy'n debygol o ddeillio o awtomatiaeth.
Well, like all industries that have repetitive elements, the legal services sector is especially vulnerable to automation. Some estimates suggest that 39 per cent of jobs in the legal sector could be replaced by algorithms and machines within the next 20 years. We can just imagine, in law firms where currently large numbers of people are occupied doing repetitive tasks, document searches and trawling through files, these can be easily done within seconds by new and emerging technology. Now, this is happening and it can't be stopped. The question for our Government, and all governments, is what can we do to try and shape this? And would the Counsel General investigate what opportunities there are for the legal sector in Wales to get ahead of this, to adapt and to see whether or not we can lead the way in this sector?
Wel, fel pob diwydiant sydd ag elfennau ailadroddus, mae'r sector gwasanaethau cyfreithiol yn arbennig o agored i awtomeiddio. Mae rhai amcangyfrifon yn awgrymu y gallai 39 y cant o swyddi yn y sector cyfreithiol gael eu disodli gan algorithmau a pheiriannau o fewn yr 20 mlynedd nesaf. Mewn cwmnïau cyfreithiol lle mae nifer fawr o bobl yn cael eu cyflogi ar hyn o bryd i wneud tasgau ailadroddus, chwilio drwy ddogfennau a phori drwy ffeiliau, gallwn ddychmygu y gellir gwneud y rhain yn hawdd o fewn eiliadau gan dechnoleg newydd sy'n ymddangos. Nawr, mae hyn yn digwydd ac nid oes modd ei atal. Y cwestiwn i'n Llywodraeth, a phob llywodraeth, yw beth y gallwn ei wneud i geisio siapio hyn? Ac a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn archwilio pa gyfleoedd sydd ar gael a fyddai'n galluogi'r sector cyfreithiol yng Nghymru i achub y blaen ar hyn, i addasu ac i weld a allwn arwain y ffordd yn y sector hwn?
Well, the Member's question focusing on repetitive and tedious tasks takes me back to the early years of my practising career, so, thank you for that moment of nostalgia there.
But the serious answer to the Member's question is that there are obviously risks here, but there are also opportunities. I was pleased to see recently the launch at Swansea University of the Centre for Innovation and Entrepreneurship in Law, which really is intending to explore some of these risks and opportunities for the legal services sector in Wales. It held a conference at the end of January this year where it focused not just on the challenges, but, importantly, on those opportunities. They talked about cognitive computing as being a key area in law, including disciplines such as natural language processing, semantic indexing and data science.
Technology forms a key disruptor, of course, as well as an opportunity, and there are two key technologies forming the basis for the digitisation of law beyond law firms, in the court service, for example, and in particular in family, criminal and corporate law. Both robotic process automation and artificial intelligence are already playing a significant role here. In the US, the legal market there has started in a small way to use IBM's Watson cognitive computer, where the user asks questions in plain English and gets a response, having trawled through the entire body of law, and a legally reasoned answer with cited footnotes, which is an extraordinary development, actually. What this enables lawyers and law firms to do—as he identifies in his question—is move away from the more mainstream activities into more higher value legal work and customer engagement. There are software packages that enable law firms to analyse the patterns that judges have taken in taking their decisions, or the arguments that other lawyers have made in their cases, which is an extraordinary thing, moving us beyond instinct and half recollection into data-driven legal practice. So, I'm pleased that the initiatives such as the Swansea University centre, which is in within the Hilary Rodham Clinton faculty, have got under way.
There is a critical dimension to this, that this is not just available for commercial law, but it's also available for the justice system and for people bringing cases in small claims courts and for whom legal aid is not currently available and for whom access to the system itself is prohibited. We need to make sure that the benefits of these technologies are harnessed for the entire system, not simply for the high-value, high-end, corporate litigation, if you like.
Wel, mae'r ffaith bod cwestiwn yr Aelod yn canolbwyntio ar dasgau ailadroddus a diflas yn fy atgoffa o flynyddoedd cynnar fy ngyrfa fel cyfreithiwr, felly, diolch i chi am yr eiliad honno o hiraeth am y gorffennol.
Ond yr ateb difrifol i gwestiwn yr Aelod yw bod risgiau yma, yn amlwg, ond mae yna gyfleoedd hefyd. Roeddwn yn falch o weld lansiad y Ganolfan ar gyfer Arloesi ac Entrepreneuriaeth yn y Gyfraith ym Mhrifysgol Abertawe yn ddiweddar, sydd mewn gwirionedd yn bwriadu archwilio rhai o'r risgiau a'r cyfleoedd hyn ar gyfer y sector gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru. Cynhaliodd gynhadledd ar ddiwedd mis Ionawr eleni lle roedd yn canolbwyntio, nid yn unig ar yr heriau, ond, yn bwysicach, ar y cyfleoedd hynny. Siaradwyd am sut y mae cyfrifiadura gwybyddol yn faes allweddol yn y gyfraith, gan gynnwys disgyblaethau megis prosesu iaith naturiol, mynegeio semantig a gwyddor data.
Mae technoleg yn aflonyddwr allweddol, wrth gwrs, yn ogystal â chyfle, ac mae yna ddwy dechnoleg allweddol sy'n ffurfio sail ar gyfer digido'r gyfraith y tu hwnt i gwmnïau cyfreithiol, yn y gwasanaeth llys, er enghraifft, ac yn benodol mewn cyfraith teulu, cyfraith trosedd a chyfraith gorfforaethol. Mae awtomeiddio prosesau robotig a deallusrwydd artiffisial eisoes yn chwarae rôl sylweddol yma. Yn yr Unol Daleithiau, mae'r farchnad gyfreithiol yno mewn ffordd fach wedi dechrau defnyddio cyfrifiadur gwybyddol Watson IBM, lle mae'r defnyddiwr yn gofyn cwestiynau mewn Saesneg clir ac yn cael ymateb, ar ôl pori drwy'r corff cyfreithiol cyfan, ac ateb cyfreithiol rhesymegol gyda throednodiadau, sy'n ddatblygiad rhyfeddol, mewn gwirionedd. Yr hyn y mae'n galluogi cyfreithwyr a chwmnïau cyfreithiol i'w wneud—fel y mae wedi'i nodi yn ei gwestiwn—yw symud i ffwrdd oddi wrth y gweithgareddau mwy prif ffrwd ac ymgymryd â gwaith cyfreithiol sydd â gwerth uwch iddo ac ymgysylltu â chwsmeriaid. Mae yna becynnau meddalwedd sy'n galluogi cwmnïau cyfreithiol i ddadansoddi'r patrymau y mae barnwyr wedi'u dilyn wrth wneud eu penderfyniadau, neu'r dadleuon y mae cyfreithwyr eraill wedi'u cyflwyno wrth ddadlau eu hachosion, sy'n beth rhyfeddol, ac yn ein symud y tu hwnt i reddf a hanner atgof tuag at arferion cyfreithiol sy'n seiliedig ar ddata. Felly, rwy'n falch fod mentrau fel canolfan Prifysgol Abertawe, sydd o fewn cyfadran Hilary Rodham Clinton, eisoes ar y gweill.
Mae dimensiwn hanfodol i hyn, sef nad yw ond ar gael ar gyfer cyfraith fasnachol, ond mae hefyd ar gael ar gyfer y system gyfiawnder ac ar gyfer pobl sy'n cyflwyno achosion mewn llysoedd hawliadau bychain a phobl nad oes ganddynt fynediad at gymorth cyfreithiol ar hyn o bryd ac sydd wedi cael eu gwahardd rhag cael mynediad at y system ei hun. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod manteision y technolegau hyn yn cael eu harneisio ar gyfer y system gyfan, ac nid yn unig ar gyfer ymgyfreitha corfforaethol gwerth uchel ar y pen uchaf, os mynnwch.
Thank you very much, Counsel General.
Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol.
There are no topical questions this afternoon.
Nid oes unrhyw gwestiynau amserol y prynhawn yma.
Therefore, we move to item 4 which is the 90-second statements, and the first is from Jane Hutt.
Felly, symudwn at eitem 4 sef y datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf mae Jane Hutt.
Dirprwy Lywydd, as we mark the centenary of partial women's suffrage this week with the Representation of the People Act 1918 on 6 February 1918, today we'd like to pay tribute, I know, to women from Barry who played their part in the suffrage movement, including Annie Gwen Vaughan-Jones, who was the Secretary of the Cardiff and District Women's Suffrage Society. Annie was a student at the university college in Aberystwyth and a governess in Russia before world war one. She was also a magistrate sitting in tribunals, sympathetically hearing cases of female conscientious objectors. In addition to this historical figure, Eirene Lloyd White—Baroness White—who was a Labour peer with a successful political career, attended primary school in Barry, and, when Eirene was a little girl, Mrs Pankhurst came to visit Eirene's parents in their home in Park Road. Eirene remembered being dressed up in a white dress and a green, purple and white suffragette sash.When Emmeline Pankhurst came to Barry, she spoke at the co-operative hall and said,
'a free man could not be born of a slave mother.'
At the age of 10, Eirene White moved to London, where her father worked with David Lloyd George. She became a determined anti-racist after she was unable to eat in the same restaurant as Paul Robeson. She was a political journalist with the Manchester Evening News, the first woman to hold such a post. In 1950, she was elected MP for Flintshire East, and persuaded the Labour Party to vote for equal pay for women in the public sector. In the 1960s, she was Under-Secretary of State in the Colonial Office, later Minister of State at the Foreign Office and at the Welsh Office. Her ashes were scattered in Barry, where she spent a very happy childhood. In May, the Barry women's trail, which marks the lives of both Annie Vaughan-Jones and Eirene White, and 15 other exceptional Barry women, will be featured in the Valeways walking festival, and this will be a fitting tribute to these women in the centenary year of women's suffrage.
Ddirprwy Lywydd, wrth i ni nodi canmlwyddiant y bleidlais rannol i fenywod yr wythnos hon gyda Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918 ar 6 Chwefror 1918, gwn yr hoffem dalu teyrnged heddiw i fenywod o'r Barri a chwaraeodd eu rhan yn y mudiad, gan gynnwys Annie Gwen Vaughan-Jones, a oedd yn Ysgrifennydd Cymdeithas Pleidlais i Fenywod Caerdydd a'r Cylch. Roedd Annie yn fyfyriwr yng ngholeg y brifysgol yn Aberystwyth ac yn athrawes gartref yn Rwsia cyn y rhyfel byd cyntaf. Roedd hi hefyd yn ynad a oedd yn eistedd mewn tribiwnlysoedd, yn gwrando ar achosion gwrthwynebwyr cydwybodol benywaidd gyda chydymdeimlad. Yn ogystal â'r ffigur hanesyddol hwn, roedd Eirene Lloyd White—y Farwnes White—a oedd yn un o Arglwyddi'r Blaid Lafur gyda gyrfa wleidyddol lwyddiannus, wedi mynychu ysgol gynradd yn y Barri, a phan oedd Eirene yn ferch fach, daeth Mrs Pankhurst i ymweld â rhieni Eirene yn eu cartref yn Park Road. Roedd Eirene yn cofio cael ei gwisgo mewn ffrog wen gyda sash swffragét gwyrdd, porffor a gwyn. Pan ddaeth Emmeline Pankhurst i'r Barri, siaradodd yn y neuadd gydweithredol a dywedodd,
'ni all mam gaeth eni dyn rhydd.'
Yn 10 oed, symudodd Eirene White i Lundain, lle bu ei thad yn gweithio gyda David Lloyd George. Daeth yn wrth-hilydd penderfynol ar ôl iddi fethu cael bwyta yn yr un bwyty â Paul Robeson. Bu'n newyddiadurwr gwleidyddol gyda'r Manchester Evening News, y fenyw gyntaf i gael swydd o'r fath. Yn 1950, cafodd ei hethol yn Aelod Seneddol dros Ddwyrain Sir y Fflint, a darbwyllodd y Blaid Lafur i bleidleisio o blaid cyflog cyfartal i fenywod yn y sector cyhoeddus. Yn y 1960au, roedd hi'n Is-ysgrifennydd Gwladol yn Swyddfa'r Trefedigaethau, ac yn ddiweddarach yn Weinidog Gwladol yn y Swyddfa Dramor ac yn y Swyddfa Gymreig. Gwasgarwyd ei llwch yn y Barri, lle y cafodd blentyndod hapus iawn. Ym mis Mai, bydd llwybr menywod y Barri, sy'n nodi bywydau Annie Vaughan-Jones ac Eirene White, a 15 o fenywod eithriadol eraill o'r Barri, yn cael ei gynnwys yng ngŵyl gerdded Valeways, a bydd yn deyrnged addas i'r menywod hyn ym mlwyddyn canmlwyddiant y bleidlais i fenywod.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydw i wedi bod yng nghanolfan ganser rhagorol Felindre y bore yma. Mi liciwn i ddiolch i'r staff sy'n arwain y frwydr yn erbyn canser yno a dymuno'n dda i'r holl gleifion welais i efo'u brwydrau personol eu hunain. Mae un ohonom ni yn brwydro ar hyn o bryd—un ifanc. Mae'n dymuniadau gorau ni'n mynd i Steffan Lewis, sydd wedi cael llawdriniaeth yn barod am ganser y coluddyn ac sy'n parhau â'i driniaeth. Pan wnaeth Aelod arall o'r Cynulliad yma, Glyn Davies, oroesi canser y coluddyn, mi sefydlodd o dîm rygbi, ac, ers hynny, mae tîm rygbi’r Cynulliad wedi cadw’n agos at elusen Bowel Cancer UK, yn codi arian lle gallwn ni a chodi ymwybyddiaeth bob amser. Rydw i'n gwisgo tei y tîm rŵan, ond nid tei fydd gen i amdanaf i ddydd Sadwrn, ond cit y tîm.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I have been at the excellent Velindre Cancer Centre this morning and I'd like to thank the staff for leading the way in the fight against cancer there and send my best wishes to all of the patients that I saw in fighting their own personal battles. One of our number is battling at present—a young colleague. Our best wishes go to Steffan Lewis who's received treatment already for bowel cancer and who is continuing to undergo treatment. When another Member of the Assembly, Glyn Davies, survived bowel cancer, he established a rugby team, and, since then, the Assembly rugby team has kept close ties to Bowel Cancer UK, raising funds where we can and raising awareness at all times. I'm wearing the team tie now, but I won't be wearing a tie on Saturday, but the team kit.
Our match against the Houses of Commons and Lords is the big annual match for the Assembly rugby team, held on the day of the Wales-England six nations fixture. I’ll be there, at Roslyn Park in London on Saturday, alongside a number of other Members, hopefully with all of you invited to play or to support. We’ll be there as Members, as support staff, as researchers, as security, and my son will be there too, all with one main purpose: no, not to extend our six-match winning streak, as important as that is, but to do all we can to raise the profile of the charities we support.
The bowel cancer charity has had a busy week, publishing a new report, calling for strengthened services and better diagnosis. And in donning our Assembly rugby kit, and, yes, putting our bodies on the line for 80 minutes this Saturday, we’ll try to do our bit to shout as loudly as we can for Steff and everybody else in the same position as him that, when it comes to the fight against cancer, it’s game on.
Ein gêm yn erbyn Tŷ'r Cyffredin a Thŷ’r Arglwyddi yw'r gêm flynyddol fawr i dîm rygbi'r Cynulliad, ac fe'i cynhelir ar ddiwrnod gêm pencampwriaeth y chwe gwlad rhwng Cymru a Lloegr. Byddaf yno, ym Mharc Roslyn yn Llundain ddydd Sadwrn, ochr yn ochr â nifer o Aelodau eraill, gobeithio gyda phob un ohonoch sydd wedi cael eich gwahodd i chwarae neu i gefnogi. Byddwn yno fel Aelodau, fel staff cymorth, fel ymchwilwyr, fel staff diogelwch, a bydd fy mab yno hefyd, i gyd ag un prif amcan: na, nid i ychwanegu at y chwe gêm a enillwyd gennym eisoes, er mor bwysig yw hynny, ond i wneud popeth yn ein gallu i godi proffil yr elusennau rydym yn eu cefnogi.
Mae elusen canser y coluddyn wedi cael wythnos brysur, yn cyhoeddi adroddiad newydd, yn galw am atgyfnerthu gwasanaethau a diagnosis gwell. Ac wrth wisgo cit rygbi'r Cynulliad, a rhoi ein cyrff yn y fantol am 80 munud ddydd Sadwrn, byddwn yn ceisio gwneud ein rhan i weiddi mor uchel ag y gallwn dros Steff a phawb arall sydd yn yr un sefyllfa ag ef, i ddweud ein bod, yn y frwydr yn erbyn canser, yn barod i fynd i'r gad.
Dai Lloyd.
Dai Lloyd.
Ar ddydd Sul, fe wnaeth miloedd o bobl ar draws y wlad uno i nodi Diwrnod Canser y Byd. Mae dros 19,000 o bobl yng Nghymru yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn, felly hoffwn fanteisio ar y cyfle yma heddiw i nodi Diwrnod Canser y Byd yn y Siambr, i ddangos bod canser yn parhau'n uchel ar yr agenda wleidyddol.
Cancer Research UK yw prif elusen ganser y byd sy'n gweithio i achub bywydau trwy ymchwil. Mae eu gwaith i drial atal, gwella diagnosis a thrin canser wedi helpu i arbed miliynau o fywydau. Heddiw, rwy'n gwisgo fy mand undod Ymchwil Canser y DU i ddangos fy nghefnogaeth i Ddiwrnod Canser y Byd.
Fel mae Rhun newydd sôn, yma yng ngrŵp Plaid Cymru, mae hyn oll yn agos iawn atom a'n myfyrdodau yn wastadol efo'n cyd-Aelod, Steffan Lewis, a dymunwn y gorau iddo fo.
Mae diagnosis cynnar, wrth gwrs, yn hollbwysig i wella canlyniadau cleifion. Gyda nifer yr achosion o ganser yn cynyddu yng Nghymru, mae'r galw mawr a chynyddol am brofion canser yn golygu ei bod yn hanfodol ein bod yn datblygu capasiti diagnostig mewn rhannau o'r gwasanaeth iechyd, yn enwedig endosgopi, delweddu a phatholeg. Bydd hyn yn ein helpu ni i oroesi canser yng Nghymru ac i sicrhau y gellir canfod canserau'n gyflymach.
O gofio bod pob un o'r 19,000 o bobl bob blwyddyn yn gofyn am brawf canser, mae'n hanfodol bod gennym y gallu yn ein gwasanaethau diagnostig i sicrhau bod mwy o ganser yng Nghymru yn derbyn dadansoddiad yn gynnar.
On Sunday, millions of people across the country joined forces to mark this year's World Cancer Day. Over 19,000 people in Wales are diagnosed with cancer each year, so I would like to take the opportunity today to mark World Cancer Day in the Chamber, to show that cancer remains high on the political agenda.
Cancer Research UK is the world’s leading cancer charity dedicated to saving lives through research. Their work to improve the prevention, diagnosis and treatment of cancer has helped save millions of lives. Today, I’m wearing my Cancer Research UK unity band to show my support for World Cancer Day.
As Rhun has just mentioned, here in the Plaid Cymru group, this is very close to us, and our thoughts are always with our colleague, Steffan Lewis, and we wish him the best.
Early diagnosis is critical to improving patient outcomes. With incidence of cancer increasing in Wales, the high and growing demand for cancer tests means it’s essential to develop diagnostic capacity in certain parts of the NHS, particularly endoscopy, imaging and pathology. This will help to improve cancer survival in Wales and ensure cancers can be diagnosed quicker.
Given that each of those 19,000 people each year require a cancer test, it is imperative that we have the capacity in our diagnostic services to ensure that more cancers in Wales are diagnosed early.
Item 5 on the agenda is the Assembly Commission motion, a consultation on the Assembly reform, and I call on the Llywydd to move the motion—Llywydd.
Eitem 5 ar yr agenda yw cynnig Comisiwn y Cynulliad, sef ymgynghoriad ar ddiwygio'r Cynulliad, a galwaf ar y Llywydd i gynnig y cynnig—Lywydd.
Cynnig NDM6646 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad.
2. Yn cymeradwyo penderfyniad Comisiwn y Cynulliad i ymgynghori ynghylch cynigion y Panel a diwygiadau eraill yn ymwneud ag etholiadau, yr etholfraint a threfniadau mewnol y gellir eu rhoi ar waith o ganlyniad i Ddeddf Cymru 2017.
Motion NDM6646 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the report of the Expert Panel on Assembly Electoral Reform.
2. Approves the Assembly Commission’s decision to consult on the Panel’s proposals and other electoral, franchise and internal reforms made possible by the Wales Act 2017.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser cyflwyno'r cynnig yn fy enw i.
Y llynedd, pasiwyd Deddf Cymru 2017, gan nodi dechrau cyfnod newydd o ddatganoli yng Nghymru. Mae yna wahanol safbwyntiau yn y Siambr hon ynghylch y Ddeddf yna a'r hyn y mae'n ei olygu i ddyfodol datganoli yng Nghymru. Serch hynny, yr wyf yn siŵr y gallem ni i gyd gytuno bod datganoli pwerau dros ein trefniadau etholiadol a mewnol ein hunain yn ddatblygiad pwysig. Mae'n gyfle i ni sicrhau bod ein Senedd genedlaethol yn adlewyrchu'n well y gymdeithas yr ydym yn ei chynrychioli ac yn gweithio yn y modd mwyaf effeithiol posib wrth ymateb i anghenion ein cymunedau.
Cam cyntaf pwysig yw defnyddio'r pwerau hyn i newid enw'r Cynulliad i 'Senedd Cymru', i sicrhau bod pawb yn deall beth mae'r sefydliad hwn yma i'w gyflawni, a sut mae'n gweithio gyda phobl Cymru ac ar ran pobl Cymru.
Mae'r Comisiwn hefyd wedi rhoi mesurau eraill ar waith, gan gynnwys sefydlu Senedd Ieuenctid i Gymru i ysbrydoli a chynnwys pobl ifanc yng ngwaith y Cynulliad, a gweithredu argymhellion y tasglu newyddion digidol annibynnol i'w gwneud hi'n haws i bobl ddeall yr hyn y mae'r Cynulliad yn ei wneud a chael y wybodaeth ddiweddaraf amdano.
Fodd bynnag, pan ddaw Deddf Cymru i rym y mis Ebrill yma, byddwn yn gallu mynd ymhellach na hyn, i newid maint y Cynulliad, system etholiadol a threfniadau mewnol y sefydliad, yn ogystal ag etholfraint ein hetholiadau, gan gynnwys yr oedran pleidleisio.
Y llynedd, sefydlodd Comisiwn y Cynulliad banel arbenigol ar ddiwygio etholiadol i roi cyngor cadarn a gwleidyddol ddiduedd i ni ar nifer yr Aelodau sydd eu hangen ar y Cynulliad, y system etholiadol fwyaf addas, a'r oedran pleidleisio isaf ar gyfer etholiadau'r Cynulliad.
Ers hynny, fel rŷch chi'n gwybod, mae'r panel wedi cyhoeddi adroddiad manwl ac argymhellion penodol sy'n cynnwys neges glir ar gapasiti ein sefydliad. Daeth i'r casgliad bod y Cynulliad, gyda dim ond 60 Aelod, yn rhy fach i gyflawni ei swyddogaethau'n effeithiol. Hoffwn ddiolch, ar y pwynt yma, i'r panel, o dan gadeiryddiaeth Laura McAllister, am yr adroddiad cynhwysfawr a thrylwyr y maent wedi'i gyflwyno i ni.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to present this in my name.
Last year, the Wales Act 2017 was passed, heralding the start of a new phase of devolution in Wales. There are differing views in this Chamber about the Act and what it means for the future of devolution in Wales. Nevertheless, I am sure that we can all agree that the devolution of powers over our own electoral and internal arrangements is an important development. It's an opportunity to ensure that our national Parliament better represents the people of Wales and works in the most effective way possible in responding to the needs of our communities.
An important first step is using these powers to change the Assembly's name to 'Welsh Parliament', to ensure that everyone in Wales understands what this institution is here to do and how it works with them and on their behalf.
The Commission has also set in chain other measures, including establishing a Youth Parliament for Wales to inspire and engage young people in the work of the Assembly, and implementing the recommendations of the independent digital news taskforce in order to make it easier for people to understand and stay informed about what the Assembly does.
However, when the Wales Act comes into force this April, we will be able to go further than this, to change the size, electoral system and internal arrangements of the institution, and to change the elective franchise at our elections, including the voting age.
Last year, the Assembly Commission established an expert panel on Assembly electoral reform to provide robust and politically impartial advice on the number of Members the Assembly needs, the most suitable electoral system, and the minimum voting age for Assembly elections.
Since then, as you know, the panel has published a detailed report and specific recommendations, which include a clear message on the capacity of our institution. It concluded that a 60-Member Assembly is too small to carry out its functions effectively. I would like to thank the panel, under the chairmanship of Laura McAllister, for their thorough and comprehensive report.
Mae pob un yn y Siambr hon yn deall yn iawn nad yw galw am fwy o wleidyddion o reidrwydd yn mynd i fod yn boblogaidd. Serch hynny, mae'r adroddiad yma'n amlygu'r angen i weithredu i fynd i'r afael â'r bwlch mewn capasiti. Nododd y panel y cynigion sydd eisoes wedi'u gweithredu drwy ddulliau eraill er mwyn cynyddu capasiti'r Cynulliad, ond ni fu'r dulliau hynny ynddynt eu hunain yn ddigon. Felly, mae gan Gomisiwn y Cynulliad gyfrifoldeb i archwilio beth yn fwy y gellir ei wneud.
Er mwyn ethol mwy o Aelodau, mae angen system i wneud hynny, wrth gwrs, ac mae'r panel wedi ffafrio tair system benodol yn seiliedig ar gyfres o egwyddorion craidd. Mi fydd ymgynghoriad gan Gomisiwn y Cynulliad yn gwahodd ymatebion i'r argymhellion hyn, ynghyd â rhai awgrymiadau eraill ynglŷn â'r trefniadau etholiadol a threfniadau mewnol sydd wedi eu codi eisoes gan bwyllgorau'r Cynulliad yma yn eu gwaith blaenorol. Fe fydd yr ymgynghoriad hefyd, wrth gwrs, yn cynnwys y syniadau arloesol a blaengar yn adroddiad y panel am sicrhau amrywiaeth o ran cynrychiolaeth, yn enwedig o ran cydbwysedd rhwng y rhywiau, ac edrychaf ymlaen at glywed y sylwadau ynglŷn â sut y gall cynigion ar gyfer y systemau etholiadol arwain at Gynulliad sy'n adlewyrchu'n well y bobl a'r cymunedau rydym yn eu gwasanaethau. Felly, edrychaf ymlaen at glywed sylwadau'r pleidiau ar yr argymhellion hyn, ac ar unrhyw awgrymiadau amgen eraill y maent yn credu y gallent ddenu'r consensws anghenrheidiol yma yn y Siambr.
Mae adroddiad y panel arbenigol yn ei gwneud yn glir: os bydd y Cynulliad yn derbyn yr achos i gynyddu maint y Cynulliad a newid ein system etholiadol, yna nawr, yn ystod tymor y Cynulliad yma, yw'r amser i weithredu ac i ddeddfu. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn faterion sy'n mynd i wraidd ein trefniadau cyfansoddiadol, a dyna pam mae'r cydweithredu rhwng y pleidiau gwleidyddol ar y mater hwn dros y flwyddyn ddiwethaf wedi bod mor bwysig. Diolch i arweinwyr y pleidiau am eu mewnbwn, ac i'r Aelodau unigol hynny—ac, yn wir, i'r cynrychiolwyr sydd wedi mynychu cyfarfodydd o'r grŵp cyfeirio gwleidyddol. Rydw i'n ddiolchgar iawn am y ffordd gadarnhaol, adeiladol a sensitif y mae pawb wedi ymgysylltu â'r materion anodd yma.
Fy mwriad yw parhau yn y modd hwnnw, a dylai diwygiad mor bwysig â hyn bob amser gael ei yrru ar sail drawsbleidiol, gyda chonsensws gwleidyddol eang yn y Siambr yma, ac yn fwy eang. Mi fydd ymgynghoriad Comisiwn y Cynulliad yn cynnwys cwestiynau penodol am leihau'r oedran pleidleisio i gynnwys pobl sy'n 16 ac 17, i ganiatáu pawb sy'n preswylio yng Nghymru yn gyfreithlon i bleidleisio, hyd yn oed os nad ydynt yn ddinasyddion y Deyrnas Gyfunol, ynghyd â rhai carcharorion.
Gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ddatganiad i’r Siambr yma bythefnos yn ôl, gan amlinellu ei gynigion ef ar gyfer diwygio etholiadau llywodraeth leol, yn cynnwys newidiadau tebyg i’r etholfraint. Rwy'n ddiolchgar iddo am ei ymrwymiad i weithio gyda Chomisiwn y Cynulliad i sicrhau bod ein cynigion ar gyfer diwygio yn cael eu datblygu i greu fframwaith cydlynus, ymarferol ac effeithiol ar gyfer etholiadau yng Nghymru i'r dyfodol. Y cam nesaf o'r gwaith yw ymgysylltiad eang gyda holl Aelodau'r Cynulliad, gyda chymdeithas ddinesig a gwleidyddol, ac, yn fwy na dim, gyda phobl Cymru.
Bwriad y Comisiwn yw lansio'r ymgynghoriad cyhoeddus yr wythnos nesaf, gan ofyn am farn ar argymhellion y panel arbenigol, ac ar ddiwygiadau posibl eraill i drefniadau etholiadol a gweithredol y Cynulliad. Mae angen i'r sgwrs yma gynnwys ystod eang o leisiau o bob cwr o Gymru: pobl sy'n ymgysylltu â'r Cynulliad yn aml, pobl na fyddent byth yn ystyried ymateb i ymgynghoriad y Cynulliad, a phobl a allai fod yn gwybod ychydig yn unig am y sefydliad ar hyn o bryd. I'r perwyl yma, felly, bydd yr ymgynghoriad yn cynnwys amrywiaeth o ddulliau gwahanol a fydd yn helpu pobl i ddeall y cynigion ac ymateb mewn ffyrdd addas. Er enghraifft, yn ogystal â chyhoeddi dogfen ymgynghori ffurfiol, fe fyddwn yn lansio gwefan fach i ddarparu gwybodaeth am y cynigion a helpu pobl i ymateb ar y materion sydd bwysicaf iddynt.
Mae'r cynnig gerbron y Cynulliad heddiw yn gwahodd Aelodau i gymeradwyo penderfyniad y Comisiwn i ymgynghori â phobl Cymru ar y ffordd ymlaen—dim mwy, dim llai. Bydd gwrando ar farn pobl, deall eu pryderon ac adeiladu ar eu syniadau yn ein helpu i benderfynu a yw'r amser yn iawn i gyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r sefydliad a chynnwys y ddeddfwriaeth honno. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd pob Aelod yn cefnogi'r cynnig yma heddiw, a thrwy hynny sicrhau mai lleisiau y bobl yr ydym ni yn eu gwasanaethu fydd yn llunio dyfodol ein Senedd ni.
All of us in this Siambr know that a call for more politicians is never going to be popular. Nevertheless, this report highlights the need to take action to address the capacity gap. The panel noted the proposals that have already been implemented to increase the capacity of the Assembly, but those methods in themselves aren't sufficient. So, the Assembly Commission has a responsibility to explore what more can be done.
In order to elect more Members, we need a system to do that, of course, and the panel has favoured three specific systems, based on a series of core principles. A consultation by the Assembly Commission will invite responses to those recommendations and the other proposals on external and internal arrangements that have been discussed by Assembly committees in their previous work. The consultation will also include innovative ideas included in the panel's report about ensuring diversity and representation, particularly as regards gender balance, and I look forward to hearing the comments on how the proposals for the electoral system can lead to an Assembly that better reflects the people and communities that we serve. Therefore, I look forward to hearing the comments of the parties on these recommendations and any alternative suggestions that they believe could draw the required consensus here in the Chamber.
The expert panel's report makes it clear that if the Assembly accepts the case for enhancing the size of the Assembly and changing its electoral system then it is now, during this Assembly term, that we should actually make the legislation. These matters go to the heart of our constitutional arrangements. That's why co-operation over the past year between the parties has been so important. May I thank the party leaders for their input, and also those individuals and the representatives who've actually been part of the political reference group? I'm very grateful for the positive, constructive and sensitive way in which everybody has contributed on these very difficult issues.
My intention is to continue in that vein, and such an important reform should always be driven on a cross-party basis, with a cross-party consensus within and outwith this Chamber. The consultation of the Assembly Commission will also include consultation on reducing the voting age to 16 and 17-year-olds, and ensuring that everybody lawfully resident in Wales can vote, even if they are not UK citizens, as well as some prisoners.
The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services made a statement in this Chamber a fortnight ago outlining his recommendations for the reform of local government, including changes to the franchise. I am grateful to him for his commitment to working with the Assembly Commission to ensure that our respective reform proposals are developed to form a coherent, workable, and effective framework for elections in Wales. The next phase of the work is to have a broad consultation with all Assembly Members, with civic and political society, and, more than anything else, with the people of Wales.
The Commission has, therefore, decided to launch the public consultation next week, seeking views on the expert panel's recommendations and on other possible reforms to the Assembly's electoral and operational arrangements. This conversation will have to include the voices of many people throughout Wales: some people who engage with the Assembly frequently and people who might never usually consider responding to an Assembly consultation, along with people who might currently know little about the institution at all. To this end, the consultation will include a variety of different approaches that will help people to understand the proposals and respond in ways that suit them. For example, as well as publishing a formal consultation document, we will launch a microsite to provide information about the proposals and help people to respond on the issues that matter most to them.
The proposal before the Assembly today invites Members to endorse the Commission's decision to consult with the people of Wales on the way forward—no more, no less. Listening to the views of the people and understanding their concerns and ideas will help us decide whether the time is right to introduce legislation to reform the Assembly and the content of that legislation. So, I very much hope that every Member will support this motion today, thereby making sure that it is the voices of the people that we serve that shape the future of our Parliament.
Diolch. We have a number of speakers. I'll try and get you all in in the short debate time that we have, but I will appeal to you to remember that your fellow colleagues may not get called. So, if you could just be as brief as you could be. Thank you. Angela Burns.
Diolch. Mae gennym nifer o siaradwyr. Fe geisiaf eich cynnwys i gyd yn yr amser byr sydd gennym ar gyfer y ddadl, ond rwyf am apelio arnoch i gofio efallai na chaiff eich cyd-Aelodau eu galw. Felly, os gallwch fod mor gryno ag y gallwch. Diolch. Angela Burns.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank the Presiding Officer, and I welcome very much this debate today. I would also like to place on record the formal thanks of the Welsh Conservatives to Laura McAllister and her team. We're very grateful for the engagement that has occurred with political representatives, and the Welsh Conservatives will be supporting the motion before us today, because it is now essential, we believe, that we ask the people of Wales for their views and that we do not pre-empt their opinion. The key responsibility for the Assembly Commission, as we see it, is to ensure that the people of Wales have a clear understanding of the additional responsibilities the Wales Act 2017 will bring. We believe that the Assembly Commission has a very clear responsibility to ensure that the people of Wales have a good understanding of the proposals made by the expert panel. These proposals are quite complicated in detail. Some of them are very technical, particularly recommendations 6 and 7, which talk about how we may be enfranchised, or how the people of Wales may be enfranchised, to vote Assembly Members in. I think there needs to be real clarity about any consultation going forward so people can understand very clearly what the various options are. It is a very, very complex system.
We also believe very strongly that the Assembly Commission now has a very deep responsibility to ensure that as wide a suffrage as possible is enabled to take part in this consultation. It cannot be just the usual stakeholders. We must get out to all of the people. So, we will encourage you to look to innovative and different ways of getting out to people, whether they're in the north, the south, the east or the west of this land, to ensure that everybody, but everybody, has a chance.
We are no longer an Assembly but we are a Parliament, and it is vital that Assembly Members in this place have the ability, the time and the tools at their disposal to be able to scrutinise effectively the Welsh Government. As I sat here listening to the Presiding Officer's opening gambit, I think that, in my years of being an Assembly Member, I've always been in the main opposition party, bar a very, very minor blip, and I do know how important it is to be able to scrutinise, when you're in that role, to be able to hold the Welsh Government to account, and the governing party to account, because every society must have check and balance, and we must be the check and balance for whoever is in Government in Wales. In order to do that we need to be effective, fair, impartial and a lot less tribal when it comes to committees, and we must also enable a governing party to have a robust back bench, because that is the way a really good democracy works. So, we can see that the call to action, the call to review how we run our Assembly, the call to review the tools we have at our disposal, is of great, great importance now. But it's a difficult one to explain to people, and we've got to make very, very clear—or the Assembly Commission have an obligation to make very, very clear—that the people of Wales understand that, and then, once they've made their decision, we must absolutely listen to it and abide by it, because, after all, this is nothing if not their Parliament.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Llywydd, ac rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw yn fawr iawn. Hoffwn hefyd gofnodi diolch y Ceidwadwyr Cymreig yn ffurfiol i Laura McAllister a'i thîm. Rydym yn ddiolchgar iawn am yr ymgysylltu sydd wedi digwydd â chynrychiolwyr gwleidyddol, a bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig ger ein bron heddiw, oherwydd mae'n hanfodol bellach yn ein barn ni ein bod yn gofyn i bobl Cymru am eu safbwyntiau ac nad ydym yn achub y blaen ar eu barn. Rydym yn ystyried mai'r cyfrifoldeb allweddol ar gyfer Comisiwn y Cynulliad yw sicrhau bod gan y Cymry ddealltwriaeth glir o'r cyfrifoldebau ychwanegol a ddaw yn sgil Deddf Cymru 2017. Rydym yn credu bod gan Gomisiwn y Cynulliad gyfrifoldeb clir iawn i sicrhau bod gan bobl Cymru ddealltwriaeth dda o'r cynigion a wnaed gan y panel arbenigol. Mae'r cynigion hyn yn eithaf cymhleth o ran eu manylder. Mae rhai ohonynt yn dechnegol iawn, yn enwedig argymhellion 6 a 7, sy'n sôn ynglŷn â sut y gallwn bleidleisio, neu sut y gall pobl Cymru bleidleisio dros Aelodau'r Cynulliad. Credaf fod angen eglurder gwirioneddol ynghylch unrhyw ymgynghoriad yn y dyfodol fel y gall pobl ddeall yn glir iawn beth yw'r gwahanol opsiynau. Mae'n system eithriadol o gymhleth.
Credwn yn gryf iawn hefyd fod gan Gomisiwn y Cynulliad gyfrifoldeb mawr iawn bellach i sicrhau y gall cymaint â phosibl o bobl gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn. Rhaid iddo gynnwys mwy na'r rhanddeiliaid arferol. Rhaid inni gysylltu â'r bobl i gyd. Felly, byddwn yn eich annog i edrych ar ffyrdd arloesol a gwahanol o gyrraedd pobl, pa un a ydynt yn y gogledd, y de, y dwyrain neu'r gorllewin, i sicrhau bod pawb yn cael cyfle.
Nid Cynulliad ydym bellach ond Senedd, ac mae'n hanfodol fod gan Aelodau'r Cynulliad yn y lle hwn y gallu, yr amser a'r adnoddau at eu defnydd i allu craffu'n effeithiol ar Lywodraeth Cymru. Wrth imi eistedd yma'n gwrando ar araith agoriadol y Llywydd, dros fy mlynyddoedd o fod yn Aelod Cynulliad, rwyf wedi bod yn y brif wrthblaid bob amser, namyn un blip bach iawn, ac rwy'n gwybod pa mor bwysig yw gallu craffu pan ydych yn y rôl honno i allu dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif, a dwyn y blaid sy'n llywodraethu i gyfrif, oherwydd mae'n rhaid gallu pwyso a mesur ym mhob cymdeithas, a mae'n rhaid inni allu pwyso a mesur pwy bynnag sydd yn Llywodraeth yng Nghymru. Er mwyn gwneud hynny mae angen i ni fod yn effeithiol, yn deg, yn ddiduedd ac yn llawer llai llwythol ein natur mewn perthynas â phwyllgorau, a rhaid inni hefyd alluogi plaid lywodraethol i gael mainc gefn gadarn, oherwydd dyna'r ffordd y mae democratiaeth wirioneddol dda yn gweithio. Felly, gallwn weld bod yr alwad i weithredu, yr alwad i adolygu sut rydym yn rhedeg ein Cynulliad, yr alwad i adolygu'r arfau sydd gennym at ein defnydd, o bwys enfawr bellach. Ond mae'n un anodd i'w esbonio i bobl, a rhaid inni ei gwneud yn glir iawn—neu mae dyletswydd ar Gomisiwn y Cynulliad i'w gwneud yn glir iawn—fod pobl Cymru yn deall hynny, ac yna, pan fyddant wedi penderfynu, rhaid i ni wrando arnynt a chadw at hynny, oherwydd eu Senedd hwy yw hon wedi'r cyfan.
Diolch i'r Llywydd am gyflwyno'r ddadl yma heddiw, ac i Laura McAllister a'i thîm am waith mor drwyadl. Mae hon, wrth gwrs, yn ddadl lle'r ydym ni wedi bod yn trafod o'r blaen. Rydw i'n cofio mynd, ar ran Plaid Cymru, i roi tystiolaeth i'r comisiwn Richard ynglyn ag ehangu'r Cynulliad y pryd hwnnw, pan benderfynwyd neu yr argymhellwyd y dylem ni symud—hyd yn oed dros 10 mlynedd yn ôl—at Gynulliad o 80 Aelod, a dyma ni yn dal, felly, yn 60. Felly, mae'n hen bryd inni siarad â phobl Cymru ynglŷn ag argymhellion trwyadl, go iawn, a phwrpasol iawn ar gyfer troi Cynulliad sydd yn esblygu’n Senedd yn Senedd go iawn, gyda chydbwysedd go iawn rhwng y Llywodraeth a’r gwrthbleidiau.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn croesawu’r adroddiad yn fawr iawn, ond nid ydw i eisiau sarnu chwaith ar ymgynghoriad go iawn â’r cyhoedd. Felly, nid ydw i ond eisiau sôn ychydig am yr egwyddorion y mae Plaid Cymru’n teimlo eu bod yn bwysig wrth inni edrych ar hwn, gan gadw, wrth gwrs, yr opsiynau ar agor ar gyfer y dulliau o gyflawni’r egwyddorion hyn.
Yn gyntaf oll, rydw i eisiau sôn am y ffaith bod angen ehangu capasiti a gallu’r Cynulliad i graffu ar y Llywodraeth a dal y Llywodraeth i gyfrif. Mae hyn yn rhywbeth y mae Angela Burns newydd sôn amdano hefyd. Wrth gwrs, fel arfer, mae hwn yn cael ei ddisgrifio fel 'mwy o wleidyddion', ond hoffwn i ei ddisgrifio fe yn hytrach fel mwy o wleidyddion ond llai o rym i’r Llywodraeth, achos y Llywodraeth sydd yn gorfod wynebu Senedd fwy grymus, mwy pwerus yn Llywodraeth sydd yn gallu bod yn fwy atebol—yn gorfod bod yn fwy atebol—i gyhoedd Cymru. Rŷm ni hefyd, wrth gwrs, yn colli gwleidyddion yng Nghymru. Byddwn ni’n colli Aelodau Senedd Ewrop, ac rŷm ni o hyd yn trafod colli Aelodau Seneddol San Steffan drwy ddiwygio seneddol.
Yr ail egwyddor yw estyn yr etholfraint bleidleisio i bobl ifanc. Rydw i’n gwybod, drwy drafod ag ysgolion fy hunan, fod pobl ifanc yn rhannu yn eithaf 50:50 ar y materion yma eu hunain, ond rydw i yn credu bod estyn yr hawl yna i bobl ifanc i bleidleisio o 16 ymlaen yn rhywbeth y dylem ni nawr ystyried o ddifrif ar y cyd â’r newidiadau sy’n digwydd i’r cwricwlwm cenedlaethol.
Yn drydedd, wrth gwrs, mae’n rhaid inni wneud yn siŵr y bydd beth bynnag yr ŷm ni’n ei wneud yn gyfystyr neu’n gyfartal â chyfranogaeth pleidleisiau sydd gyda ni eisoes yn y Cynulliad, neu hyd yn oed yn gwella ar hynny. Ac mae yn bwysig i Blaid Cymru ein bod ni’n taro’r cydbwysedd yn iawn rhwng atebolrwydd lleol a’r ffaith bod pleidleisiau dros Gymru i gyd yn cael eu hadlewyrchu gymaint ag sy’n bosibl yn y lle hwn yn y ffordd y mae pobl yn pleidleisio. Rŷm ni’n dathlu’r ffaith bod isetholiad wedi digwydd ddoe ac yn croesawu Jack Sargeant fel Aelod newydd, sydd yn dangos bod yna brawf yn y broses, ac er efallai fod yna rai yn siomedig yn y nifer a oedd wedi troi mas, roedd hi’n eithaf calonogol a dweud y gwir fod bron un o bob tri o bobl Alun a Glannau Dyfrdwy wedi pleidleisio mewn isetholiad—mae’n well nag ambell isetholiad yn San Steffan. Ond, po fwyaf yr ydym yn gallu adeiladu ar gyfranogaeth, gorau y bydd y Senedd yma yn ymdrin â’r materion ger bron.
Wrth gwrs, mae’n rhaid inni wneud yn siŵr ein bod ni’n cadw ac yn gwella ar y gynrychiolaeth gan y ddau ryw yma. Mae hwn yn rhywbeth y mae Siân Gwenllian wedi sôn yn ddiweddar yn y Cynulliad amdano. Mae yna argymhellion pendant gan Laura McAllister yn yr adroddiad. Yr hyn a ddywedaf i nawr yw nad yw hi’n anghyffredin o gwbl mewn democratiaeth fodern gweld prosesau a thechnegau yn eu lle i sicrhau bod y senedd yn cynrychioli, gymaint ag sy’n bosibl, ddynion a menywod yn gyfartal.
Thank you to the Llywydd for introducing this debate today, and to Laura McAllister and her team for such thorough work. This, of course, is a debate that we've had before. I remember going on behalf of Plaid Cymru to give evidence to the Richard commission about expanding the Assembly at that time, when it was recommended that we should move—even 10 years ago—to an Assembly of 80 Members, and here we are, still an Assembly of 60 Members. So, it's about time for us to talk to the people of Wales about the thorough, genuine and purposeful recommendations about turning an Assembly that is evolving into a Parliament into a genuine Parliament, with real balance between the Government and the opposition parties.
We in Plaid Cymru welcome the report, but I don't want to influence the genuine consultation with the public. So, I just want to talk a little about the principles that Plaid Cymru feels are important as we look at this issue, keeping the options open on the methods of achieving those principles.
First of all, I want to talk about the fact that we need to expand the Assembly's capacity to scrutinise the Government and to hold it to account. This is something that Angela Burns has just talked about as well. Usually, that's described as 'more politicians', but I would like to describe it as more politicians but less power for the Government, because the Government that has to face a more powerful Parliament is a Government that can be more accountable—that has to be more accountable—to the people of Wales. We are also losing politicians in Wales. We'll be losing Members of the European Parliament, and we're talking about losing Members of Parliament at Westminster through parliamentary reform.
The second principle is to extend the franchise to younger people to vote. I know, from talking to schools myself, that young people can be divided 50:50 on this issue themselves, but I think that extending that right to young people to vote from the age of 16 onwards is something that we ought now to genuinely consider along with changes to the national curriculum.
Thirdly, we have to ensure that whatever we do is commensurate with or proportional to the representation that we have in the Assembly already or improves on that proportionality. And it's important to Plaid Cymru that we strike the right balance between local accountability and the fact that votes across Wales should be reflected as much as possible in this place in the way that people vote. We celebrate the fact that a by-election took place yesterday and we welcome Jack Sergeant as a new Member, which shows that there is a process, and, even though some might be disappointed in the number that turned out, I thought it was quite encouraging that almost one in three people in Alyn and Deeside voted in a by-election—it's better than some Westminster by-elections. But the more we can build on participation, the better it will be for this Parliament in dealing with the issues before us.
Of course, we have to ensure that we retain and improve representation according to gender here. This is something that Siân Gwenllian has talked about in the Assembly recently. There are specific recommendations from Laura McAllister in the report. What I'll say now is that it's not uncommon in a modern democracy to see processes and techniques in place to ensure that the parliament represents, as much as possible, women and men on an equal basis.
And I think, finally, Deputy Presiding Officer, it really is time to ensure that this Assembly is transformed into a Welsh Parliament in name, and not just in name, but in composition and status as well. This is because of the history that we've had. Make no mistake: giving Wales an assembly instead of a parliament was quite deliberate; we were intentionally shackled from the start. No legislative powers until the 2011 referendum, of course. No tax powers at all. We didn't even have a Government in the first days of the Assembly. That's how shackled we were, and the description of a 'county council on stilts' was a little too close to accuracy for my tastes. But we have moved on; we have become, in our deliberations, in the way we've worked on the tax legislation over the last few months, we've become a real Parliament. It's time to acknowledge that in conjunction and consultation with the people of Wales. But I'm certainly hopeful that that will come to a time where we now have true parliamentary scrutiny of all the Government, whichever political colour it is.
Ac rwy'n meddwl, yn olaf, Ddirprwy Lywydd, ei bod hi'n hen bryd sicrhau bod y Cynulliad hwn yn cael ei drawsnewid yn Senedd Cymru mewn enw, ac nid mewn enw'n unig, ond o ran ei chyfansoddiad a'i statws yn ogystal. Mae hyn oherwydd yr hanes sydd gennym. Peidiwch â chamgymryd: roedd rhoi cynulliad yn lle senedd i Gymru yn gwbl fwriadol; cawsom ein hualu'n fwriadol o'r dechrau. Dim pwerau deddfwriaethol tan refferendwm 2011, wrth gwrs. Dim pwerau trethu o gwbl. Nid oedd gennym Lywodraeth hyd yn oed yn nyddiau cyntaf y Cynulliad. Dyna pa mor gaeth yr oeddem, ac roedd y disgrifiad 'cyngor sir ar stilts' yn llawer rhy agos i'r gwir o'm rhan i. Ond rydym wedi symud ymlaen; rydym wedi dod yn Senedd go iawn yn ein trafodaethau, yn y ffordd rydym wedi cydweithio ar y ddeddfwriaeth drethu dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Mae'n bryd cydnabod hynny ar y cyd ac mewn ymgynghoriad â phobl Cymru. Ond rwy'n sicr yn obeithiol y daw hynny i gyfnod lle y mae gennym graffu go iawn ar y Llywodraeth gyfan, o ba liw bynnag yn wleidyddol.
I rise to speak in this debate as chair of the National Assembly Labour group. The issues addressed in the report of the expert panel on Assembly electoral reform are matters not for the Government in the first instance, but for us as representatives of our political parties, and for our communities and parties more widely to consider.
I would like to place on record the thanks of my party to Professor Laura McAllister for undertaking this substantial piece of work. The breadth of expertise of the panel members has ensured a detailed exploration of some very complex issues. They are issues that deserve full consideration and full consultation.
There are two areas in the report where we have existing policy. Firstly, Welsh Labour supports votes at 16, as was evident by the recent Welsh Government announcement to extend the franchise in local government elections. This was a commitment made in our 2016 manifesto and we support proposals to extend this to Assembly elections too. Secondly, Welsh Labour has a proud record of electing women in Wales. We have more women in this Senedd than any other party, making up over 50 per cent of our group. While it's taken Plaid Cymru 80 years to elect a woman to Parliament, and the Tories, to their shame, still have never elected a woman to the House of Commons from Wales, of the 11 Welsh women MPs, 10 of them are Labour. And it’s not just at Westminster and Cardiff Bay that Welsh Labour leads the way on this. In council chambers across Wales, Welsh Labour has more women representing their communities than any other party. In my own constituency of Cynon Valley over half of local councillors, and over half of Cynon Valley Labour councillors, are women.
But I don't want to get carried away. Positive mechanisms to increase the number of women have played a significant role and, in the process, are transforming my party. This has given a voice to women and helped to make this place a better, more constructive arena to debate the future of our country. All parties have a duty to ensure that they reflect the communities they seek to represent. It shouldn't take an expert panel to make that clear to anybody. Some of you will agree with the quotas as set out in the expert panel's report. Others won't. Whatever your view, I hope we can all agree that we need more women engaging in politics, standing in politics, and succeeding in politics. I don't want us to need quotas, but I especially don't want any party to think they can wait until they are mandated by law to take equal representation seriously.
Dirprwy Lywydd, 100 years ago some women were given the right to vote. It is within our grasp to give all women now a real voice, too. The Labour group has had an initial discussion on other areas of the report, and we will continue these. We will also feed into the consultation that our party has committed to during 2018 before reporting to our conference in 2019. Dirprwy Lywydd, to conclude, I would like to again thank the expert panel for their work and look forward to engaging in the conclusions from the Assembly Commission’s consultation.
Rwy'n codi i siarad yn y ddadl hon fel Cadeirydd grŵp Llafur y Cynulliad Cenedlaethol. Mae'r materion a godwyd yn adroddiad y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad yn faterion, nid i'r Llywodraeth yn y lle cyntaf, ond i ni fel cynrychiolwyr ein pleidiau gwleidyddol, ac i'n cymunedau a'n pleidiau'n fwy eang eu hystyried.
Hoffwn gofnodi diolch fy mhlaid i'r Athro Laura McAllister am ymgymryd â'r darn sylweddol hwn o waith. Mae ehangder arbenigedd aelodau'r panel wedi sicrhau archwiliad manwl o faterion cymhleth iawn. Maent yn faterion sy'n haeddu ystyriaeth ac ymgynghori llawn.
Ceir dau faes yn yr adroddiad lle mae gennym bolisi presennol. Yn gyntaf, mae Llafur Cymru yn cefnogi pleidlais yn 16 oed, fel y gwelwyd yn y cyhoeddiad diweddar gan Lywodraeth Cymru i ymestyn yr etholfraint yn yr etholiadau llywodraeth leol. Dyma ymrwymiad a wnaed yn ein maniffesto yn 2016 ac rydym yn cefnogi cynigion i ymestyn hyn i etholiadau'r Cynulliad hefyd. Yn ail, mae gan Lafur Cymru draddodiad balch o ethol menywod yng Nghymru. Mae gennym fwy o fenywod yn y Senedd hon nag unrhyw blaid arall, a menywod yw dros 50 y cant o'n grŵp. Er ei bod wedi cymryd 80 mlynedd i Blaid Cymru ethol menyw i'r Senedd, ac nid yw'r Torïaid, er mawr gywilydd, byth wedi ethol menyw i Dŷ'r Cyffredin o Gymru, o'r 11 o ASau o Gymru sy'n fenywod, Llafur yw 10 ohonynt. Ac nid yn unig yn San Steffan a Bae Caerdydd y mae Llafur Cymru yn arwain ar hyn. Mewn siambrau cynghorau ledled Cymru, mae gan Lafur Cymru fwy o fenywod yn cynrychioli eu cymunedau nag unrhyw blaid arall. Yn fy etholaeth i, Cwm Cynon, mae dros hanner y cynghorwyr lleol, a dros hanner cynghorwyr Llafur Cwm Cynon, yn fenywod.
Ond nid wyf am fynd dros ben llestri. Mae dulliau cadarnhaol i gynyddu nifer y menywod yn chwarae rhan arwyddocaol a thrwy hynny, yn trawsnewid fy mhlaid. Rhoddodd hyn lais i fenywod a helpu i wneud y lle hwn yn arena well a mwy adeiladol i drafod dyfodol ein gwlad. Mae gan bob plaid ddyletswydd i sicrhau eu bod yn adlewyrchu'r cymunedau y maent yn ceisio'u cynrychioli. Ni ddylai gymryd panel o arbenigwyr i wneud hynny'n glir i unrhyw un. Bydd rhai ohonoch yn cytuno â'r cwotâu fel y'u nodwyd yn adroddiad y panel arbenigol. Bydd eraill yn anghytuno. Beth bynnag yw eich barn, gobeithio y gallwn i gyd gytuno fod arnom angen mwy o fenywod i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, i sefyll etholiadau, a llwyddo mewn gwleidyddiaeth. Nid wyf eisiau inni fod angen cwotâu, ond yn arbennig nid wyf am i unrhyw blaid feddwl y gallant aros hyd nes y cânt eu gorfodi gan y gyfraith i fod o ddifrif ynghylch cynrychiolaeth gyfartal.
Ddirprwy Lywydd, 100 mlynedd yn ôl cafodd rhai menywod yr hawl i bleidleisio. Mae o fewn ein gafael i roi llais go iawn i bob menyw hefyd. Mae'r grŵp Llafur wedi cael trafodaeth gychwynnol ar feysydd eraill yr adroddiad, a byddwn yn parhau â'r rhain. Byddwn hefyd yn cyfrannu at yr ymgynghoriad y mae ein plaid wedi ymrwymo iddo yn ystod 2018 cyn adrodd i'n cynhadledd yn 2019. Ddirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn ddiolch eto i'r panel arbenigol am eu gwaith ac edrychaf ymlaen at ymwneud â chasgliadau ymgynghoriad Comisiwn y Cynulliad.
Diolch, Llywydd for bringing today's motion on behalf of the Assembly Commission. I also would like to give my thanks to the expert panel for producing its report, and the political reference group itself, which has been meeting over the past year. The PRG meetings were very interesting, so I'm told, although I must point out I only attended one myself, as a substitute. But the UKIP representatives listened carefully to the panel and what they had to say, and also to the response of the political parties.
But I think it's less important, really, what the political parties think about these proposed changes, than what the public think about it. This is why UKIP supports the public consultation and is therefore happy to support today's motion. But we do feel that the consultation should act as a way of educating the Welsh electorate about these proposed changes, the biggest of which, we believe, is the proposed expansion of the Assembly. We think that this is such a major issue that the consultation should ultimately lead to a referendum, because no popular consent can be deemed to have been given unless we first have had such a referendum.
Now, in terms of the other issues, votes at 16: we also have a national policy on that, and we do oppose extending the franchise to 16 and 17-year-olds. Equal representation of genders: we believe that should be up to the political parties themselves to decide. The problem with the consultation is how to get widespread involvement, and how to ensure that voices that are heard in it are not merely those of the usual suspects—that is, the stakeholders who are already fully supportive of the Assembly as an institution and would be quite happy with an enlarged Assembly. We have to ensure that the consultation is not rigged in any way.
Now, the Llywydd has spoken of the need for consensus in this place, but also of the need for some measure of popular consent. We believe in UKIP that it would be unwise to proceed, particularly with the expansion of the Assembly, without securing that popular consent by means of a referendum.
Diolch, Lywydd, am gyflwyno'r cynnig heddiw ar ran Comisiwn y Cynulliad. Hefyd, hoffwn ddiolch i'r panel arbenigol am gynhyrchu ei adroddiad, a'r grŵp cyfeirio gwleidyddol ei hun, sydd wedi bod yn cyfarfod dros y flwyddyn ddiwethaf. Roedd cyfarfodydd y grŵp cyfeirio gwleidyddol yn ddiddorol iawn, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf, er bod yn rhaid imi nodi mai un yn unig a fynychais yn bersonol, a hynny fel dirprwy. Ond gwrandaowdd UKIP yn ofalus ar y panel a'r hyn a oedd ganddynt i'w ddweud, ac ar ymateb y pleidiau gwleidyddol hefyd.
Ond rwy'n credu bod barn y pleidiau gwleidyddol am y newidiadau arfaethedig hyn yn llai pwysig mewn gwirionedd na barn y cyhoedd amdanynt. Dyna pam y mae UKIP yn cefnogi'r ymgynghoriad cyhoeddus ac felly'n hapus i gefnogi'r cynnig heddiw. Ond teimlwn y dylai'r ymgynghoriad weithredu fel ffordd o addysgu etholwyr Cymru am y newidiadau arfaethedig hyn, a chredwn mai'r mwyaf ohonynt yw'r cynllun arfaethedig i ehangu'r Cynulliad. Credwn fod hwn yn fater mor fawr fel y dylai'r ymgynghoriad arwain at refferendwm yn y pen draw, gan na ellir pennu fod unrhyw gydsyniad poblogaidd wedi'i roi heb inni gael refferendwm o'r fath yn gyntaf.
Nawr, o ran y materion eraill, pleidlais yn 16 oed: mae gennym bolisi cenedlaethol ar hynny hefyd, ac rydym yn gwrthwynebu ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed. Cynrychiolaeth gyfartal o ran rhywedd: credwn y dylai hynny fod yn fater i'r pleidiau gwleidyddol eu hunain benderfynu yn ei gylch. Y broblem gyda'r ymgynghoriad yw sut i gael ymglymiad eang, a sut i sicrhau y caiff lleisiau eu clywed yn hynny ac nid yr hen wynebau'n unig—hynny yw, y rhanddeiliaid sydd eisoes yn gwbl gefnogol i'r Cynulliad fel sefydliad ac a fyddai'n ddigon bodlon gweld Cynulliad estynedig. Rhaid inni sicrhau nad yw'r ymgynghoriad wedi'i rigio mewn unrhyw ffordd.
Nawr, mae'r Llywydd wedi siarad am yr angen am gonsensws yn y lle hwn, ond hefyd am yr angen am ryw fesur o gydsyniad poblogaidd. Yn UKIP, credwn y byddai'n annoeth bwrw ymlaen, yn enwedig gydag ehangu'r Cynulliad, heb sicrhau'r cydsyniad poblogaidd hwnnw drwy gyfrwng refferendwm.
Can I also join with other Members in congratulating Laura McAllister and the panel for producing an authoritative report? I think it stands comparison with anything you'd see produced in other parts of the United Kingdom and it stands in a proud tradition of constitutional reporting that we've had in our history of devolution. Perhaps we've had to do a lot of the thinking along the way—and so we've had the Richard commission, we had the Silk commission, and also the Holtham commission, though that was more directly related to the Welsh Government. They constitute a very formidable body of evidence, I think, on these central constitutional matters. I don't think any of us can really doubt the central finding of the report, which is—and I quote—that
'the Assembly is undersized and overstretched.'
I've served in the Assembly from the start in 1999. I've seen it evolve and I realise, at close quarters, that the amount of work we do is remarkable—and it's because we are very well supported, have outstanding staff, and have learnt to adapt our procedures. But, it's not necessarily unforced in some respects, and maintaining the capacity of the work that we do does put quite a lot of strain on certain parts of the legislative apparatus, and it is appropriate for us to look at this. The report says that we need between 20 and 30 more Members. I'm not sure I completely agree with that, but certainly when you compare us to Scotland and Northern Ireland, we are very much smaller and we do need to address this issue.
Can I turn to what the Electoral Reform Society said? One of their central insights was that we only have about 42 AMs who can sit on committees to scrutinise the Welsh Government. This is at the heart of our weakness, really; there aren't enough AMs to scrutinise. Whatever we say about devolution in the United Kingdom, it has produced very, very strong executive powers. I was talking to someone the other day who remonstrated with me for using the 'federal' word, and I said, 'Well, actually, in the UK, we are beyond federalism; our Governments are a lot stronger than most federal Governments in the western world.' So, we do need a powerful legislature too to scrutinise the work of that Assembly.
The Electoral Reform Society point out the fact that increasing membership, in their view, would require an adjustment in the electoral system, and they prefer the single transferable vote. But, myself, I don't think it is wise to connect increasing the size of the Assembly with a new electoral system. The one could blight the other if we're not very careful, and I think I detected that tone from Vikki Howells's contribution. I think we'd be very wise to look at what is essential, and that is to see if we can increase, with public support, the size of the Assembly.
Now, I did say 'between 20 and 30'. Certainly, 30 extra Members, I think, would be too big an ask. That would increase our size by half. In Northern Ireland, they're thinking of coming down a bit, I think to below 90. I have a proposal that if we were to more modestly suggest 75 Members then the proportion between constituency and regional Members would remain the same. So, we would not have to change the electoral system—though, of course, we would then need 50 directly elected constituencies. So, there would be a boundary commission that would have to meet to do that. But, at least we could proceed on the basis of preserving the current electoral system of the additional member system, which does produce quite a high level of proportionality. That's why it's endured in Germany for so long. So, that would be my suggestion. I know you could also keep that proportion if you had 90 Members, but I think that is really too demanding given the general political climate at the moment.
Can I finally just turn to the role of citizens? I do believe that we are seeing a great force being generated now for citizen involvement, and we are moving quite decisively to participatory democracy. Representative democracy has had its day, citizens require much more activity in decision making and I welcome this. That's why I've suggested that we should look at a citizens' chamber being established at some point in the National Assembly. Now, you might want to do that at the twentieth anniversary of devolution and ask that chamber to look at the constitution as a whole. That may be one task, but it could also look at our legislative programme and suggest items for that legislative programme.
But I do have this one piece of advice for the Commission: I think something far more active in terms of citizen involvement is required than what I have seen suggested so far by way of consultation. We need at the very least a citizens' jury or panel to look at this question, because that could open the doors for this policy to become practicable. If we had a powerful endorsement from the public and that was seen to be unbiased, then I think we could move ahead on this issue. I'm not convinced by those who say, 'Well, it's going to cost £100,000 or £200,000 to run that sort of panel or jury.’ After all, we are considering a significant increase in our membership, which will bear additional expenditure running into millions of pounds. So, that's my advice to the Commission: ensure that citizens get to have their say.
A gaf fi hefyd ymuno â'r Aelodau eraill i longyfarch Laura McAllister a'r panel am lunio adroddiad awdurdodol? Credaf ei fod cystal ag unrhyw beth a fyddai wedi'i gynhyrchu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac mae'n dilyn traddodiad balch o adrodd cyfansoddiadol a fu gennym yn ein hanes ers datganoli. Efallai ein bod wedi gorfod gwneud llawer o'r meddwl ar hyd y ffordd—ac felly cawsom gomisiwn Richard, cawsom gomisiwn Silk, a chomisiwn Holtham, er bod hwnnw'n ymwneud yn fwy uniongyrchol â Llywodraeth Cymru. Maent yn gorff o dystiolaeth gwych iawn ar y materion cyfansoddiadol canolog hyn yn fy marn i. Ni chredaf y gall unrhyw un ohonom amau prif ganfyddiad yr adroddiad, sef—a dyfynnaf—fod y Cynulliad
'yn rhy fach a bod gormod o bwysau arno.'
Rwyf wedi gwasanaethu yn y Cynulliad o'r cychwyn yn 1999. Rwyf wedi ei weld yn esblygu a sylweddolaf, yn glir iawn, fod swm y gwaith a wnawn yn rhyfeddol—a'r rheswm am hynny yw ein bod yn cael cefnogaeth dda, yn meddu ar staff rhagorol, ac wedi dysgu addasu ein gweithdrefnau. Ond nid yw o reidrwydd yn ddigymell mewn rhai agweddau, ac mae cynnal capasiti y gwaith a wnawn yn rhoi llawer o straen ar rannau penodol o'r strwythur deddfwriaethol, ac mae'n briodol inni edrych ar hyn. Mae'r adroddiad yn dweud bod angen rhwng 20 a 30 o Aelodau ychwanegol arnom. Nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno'n llwyr â hynny, ond yn sicr pan fyddwch yn ein cymharu â'r Alban a Gogledd Iwerddon, rydym yn llai o lawer ac mae angen inni roi sylw i hyn.
A gaf fi droi at yr hyn a ddywedodd y Gymdeithas Diwygio Etholiadol? Un o'u canfyddiadau canolog oedd nad oes gennym ond oddeutu 42 o ACau sy'n gallu bod yn aelodau o bwyllgorau i graffu ar Lywodraeth Cymru. Dyma sydd wrth wraidd ein gwendid, mewn gwirionedd; nad oes digon o ACau ar gyfer gwaith craffu. Beth bynnag a ddywedwn am ddatganoli yn y Deyrnas Unedig, mae wedi cynhyrchu pwerau gweithredu cryf dros ben. Roeddwn yn siarad â rhywun y diwrnod o'r blaen a brotestiodd yn erbyn fy nefnydd o'r gair 'ffederal', a dywedais, 'Wel, mewn gwirionedd, yn y DU, rydym y tu hwnt i ffederaliaeth; mae ein Llywodraethau'n llawer cryfach na'r rhan fwyaf o Lywodraethau ffederal yn y byd gorllewinol.' Felly, mae angen inni gael deddfwrfa bwerus hefyd i graffu ar waith y Cynulliad hwnnw.
Mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol yn tynnu sylw at y ffaith y byddai cynyddu'r aelodaeth yn eu barn hwy yn galw am newid y system etholiadol, ac mae'n well ganddynt y bleidlais sengl drosglwyddadwy. Ond fy hun, nid wyf yn credu ei bod yn ddoeth inni gysylltu cynyddu maint y Cynulliad gyda system etholiadol newydd. Gallai un ddifetha'r llall os nad ydym yn ofalus iawn, a chredaf fy mod wedi synhwyro tôn o'r fath yng nghyfraniad Vikki Howells. Credaf y byddai'n ddoeth iawn inni edrych ar yr hyn sy'n hanfodol, sef gweld a allwn gynyddu maint y Cynulliad gyda chefnogaeth y cyhoedd.
Nawr, fe ddywedais 'rhwng 20 a 30'. Yn sicr, rwy'n credu y byddai 30 o aelodau ychwanegol yn gofyn gormod. Byddai hynny'n cynyddu ein maint o hanner. Yng Ngogledd Iwerddon, maent yn ystyried torri ychydig, i lai na 90 rwy'n credu. Pe baem yn awgrymu nifer mwy cymedrol o 75 Aelod, rwy'n cynnig y byddai cyfran yr Aelodau etholaethol o gymharu â'r Aelodau rhanbarthol yn aros yr un fath. Felly, ni fyddai'n rhaid inni newid y system etholiadol—er y byddai angen 50 o etholaethau ar gyfer ethol yn uniongyrchol wrth gwrs. Felly, byddai'n rhaid i gomisiwn ffiniau gyfarfod i wneud hynny. Ond o leiaf gallem fwrw ymlaen ar sail gwarchod system etholiadol bresennol y system aelod ychwanegol, sy'n cynhyrchu lefel eithaf uchel o gymesuredd. Dyna pam y mae wedi para ers cyhyd yn yr Almaen. Felly, dyna fyddai fy awgrym. Gwn hefyd y gallech gadw'r gyfran honno pe bai gennych 90 o Aelodau, ond credaf y byddai hynny'n gofyn gormod mewn gwirionedd o ystyried yr hinsawdd wleidyddol gyffredinol ar hyn o bryd.
Yn olaf a gaf fi droi at rôl dinasyddion? Credaf ein bod yn gweld grym mawr yn cael ei greu yn awr dros gynnwys dinasyddion, ac rydym yn symud yn bendant iawn tuag at ddemocratiaeth gyfranogol. Mae democratiaeth gynrychioliadol ar drai, mae dinasyddion angen llawer mwy o ran yn y broses o wneud penderfyniadau ac rwy'n croesawu hynny. Dyna pam yr awgrymais y dylem edrych ar sefydlu siambr dinasyddion ar ryw bwynt yn y Cynulliad Cenedlaethol. Nawr, efallai y byddwch am wneud hynny ar ugeinfed pen-blwydd datganoli a gofyn i'r siambr honno edrych ar y cyfansoddiad yn ei gyfanrwydd. Efallai mai dyna fydd un dasg, ond gallai hefyd edrych ar ein rhaglen ddeddfwriaethol ac awgrymu eitemau ar gyfer y rhaglen ddeddfwriaethol honno.
Ond mae gennyf un cyngor i'r Comisiwn: credaf fod angen rhywbeth llawer mwy gweithredol o ran cynnwys dinasyddion na'r hyn a welais yn cael ei awgrymu hyd yma mewn perthynas ag ymgynghori. Mae angen rheithgor neu banel dinasyddion fan lleiaf arnom i edrych ar y cwestiwn hwn, oherwydd gallai agor y drysau i wneud y polisi hwn yn ymarferol. Pe baem yn cael cefnogaeth rymus gan y cyhoedd, a bod hynny'n amlwg yn ddiduedd, credaf y gallem symud ymlaen ar y mater hwn. Nid wyf wedi fy argyhoeddi gan y rhai sy'n dweud, 'Wel, bydd yn costio £100,000 neu £200,000 i redeg y math hwnnw o banel neu reithgor.' Wedi'r cyfan, rydym yn ystyried cynnydd sylweddol yn ein haelodaeth, a fydd yn creu miliynau o bunnoedd o wariant ychwanegol. Felly, dyna fy nghyngor i i'r Comisiwn: sicrhewch fod dinasyddion yn cael lleisio barn.
Rwyf hefyd yn croesawu adroddiad y panel arbenigol ar ddiwygio trefniadau etholiadol y Cynulliad, ac yn llongyfarch pawb sydd ynghlwm â’r gwaith, a llongyfarch y Comisiwn a’r Llywydd am gomisiynu’r gwaith yn y lle cyntaf, a symud yn gyflym iawn, a dweud y gwir, yn sgil cael Deddf Cymru 2017, sydd yn gwneud hyn yn bosib o’r diwedd. Heb y Ddeddf yna, wrth gwrs, ni fyddem ni ddim fan hyn yn trafod hyn.
Y cam nesaf ydy cynnal ymgynghoriad eang a deallus ar y materion sydd yn cael eu cynnwys yn yr adroddiad, nid yn unig am y nifer o Aelodau Cynulliad—ac rwyf ychydig bach yn bryderus y bydd y drafodaeth yn mynd i’r fan honno; y bydd faint o Aelodau Cynulliad sydd eu hangen ac a oes angen cynyddu’r nifer o Aelodau Cynulliad rhywsut yn dominyddu’r drafodaeth. Mae angen pwysleisio y materion pwysig eraill sydd yn cael eu crybwyll fan hyn. Rwy’n credu bod angen trefniadau newydd erbyn hyn. Canran fechan a bleidleisiodd ddoe yn yr is-etholiad yng Nglannau Dyfrdwy, ac er efallai nad yw Simon yn poeni’n ormodol am hynny, rwy’n meddwl ei fod yn dangos bod angen newid—bod angen i bobl deimlo bod yna werth i’w pleidlais nhw, a bod pobl yn teimlo bod y bobl sy’n cael eu hethol wir yn gynrychioladol o’r boblogaeth gyfan.
Mae argymhellion 14 i 16 yn ymwneud â chynnig y bleidlais i bobl ifanc 16 a hŷn ac, wrth gwrs, mae angen yr addysg wleidyddol i gyd-fynd efo hynny, ac rwy’n falch o weld bod argymhellion 15 ac 16 yn cyfeirio’n benodol at hynny. Mae yna lawer iawn o bobl ifanc yn awchu am yr hawl i bleidleisio, ac rwy’n mawr obeithio y bydd yr agwedd yma ar yr adroddiad yn cael sêl bendith pobl ifanc a, gobeithio, sêl bendith pawb sydd yn ymboeni am ddyfodol ein gwlad ni.
Argymhelliad 10: mae gen i ddiddordeb penodol yn hwn fel llefarydd cydraddoldeb Plaid Cymru. Argymhelliad 10, wrth gwrs, ydy’r argymhelliad sydd yn sôn am gydbwysedd o ran y rhywiau, ac mae argymhelliad 10 yn golygu—. Yr argymhelliad yma ydy bod cwota rhywedd yn cael ei integreiddio i’r system etholiadol a sefydlir ar gyfer 2021. Yn sicr, rwy’n credu bod angen cael cydbwysedd rhywedd drwy Ddeddf, a bod angen i’r Cynulliad yma fod yn arwain y ffordd yng Nghymru fel bod cyrff cyhoeddus hefyd yn dilyn yn yr un ffordd, a’n bod ni yn osgoi dadlau mewnol pleidiol, achos dyna sydd yn tueddu i ddigwydd pan mae’r mater yn cael ei adael i’r pleidiau yn unig. Rwy’n credu bod angen Deddf gwlad.
Mi fyddwn i’n annog, felly, pawb i gymryd rhan yn y drafodaeth yn yr ymgynghoriad yma, ac rwyf yn gobeithio y bydd yn ysgogi trafodaeth am y Cynulliad ei hun, ac yn addysgu pobl am werth y Cynulliad, yn ogystal ag ysgogi trafodaeth ehangach am rôl menywod ym mywyd cyhoeddus Cymru.
I too welcome the report of the expert panel on Assembly electoral reform, and I congratulate everyone who has been involved in the work, and I congratulate the Commission and the Llywydd for commissioning the work in the first place and moving with a sense of urgency following receipt of the Wales Act 2017, which makes all of this possible at last. Without that Act, of course, we wouldn't be in this place discussing this.
The next step is to hold a wide-ranging consultation on these issues that are contained in the report, not only about the number of Assembly Members—I'm slightly concerned that the discussion will focus on that, the number of Assembly Members and whether we need to increase the number of Assembly Members, and that that will dominate the discussion. We also need to emphasise the other important issues that are mentioned in the report. I believe that we need new arrangements. It was a small percentage that voted in the by-election on Deeside yesterday, and even though Simon might not be overly concerned about that, I do think that it does show that there needs to be change and that people need to feel that there is a value to their vote and that people feel that the people who are elected genuinely do represent the whole population.
Recommendations 14 to 16 include lowering the voting age to those aged 16 and over, and of course we need the political education to go along with that. I'm pleased to see that recommendations 15 and 16 refer to that. There are many young people who are eager to vote, and I very much hope that this aspect of the report will receive approval, certainly the approval of young people, and hopefully the approval of everyone who is concerned about the future of our nation.
Recommendation 10: I have a particular interest in this as spokesperson on equality for Plaid Cymru. Recommendation 10, of course, is the recommendation that talks about a gender balance representation, and recommendation 10 suggests that there should be a gender quota integrated with any electoral system put in place for 2021. Certainly, I do believe that we need to have a gender balance through legislation and that this Assembly should lead the way in Wales so that public bodies follow in our footsteps and so we avoid internal party-political arguments, because that's the kind of thing that tends to happen when we leave it to the individual parties. We need statute here.
I would encourage everyone to take part in the consultation and in this debate, and I do very much hope that it will encourage discussion and debate about the Assembly itself and that it will educate people about the value of the Assembly and also encourage a wider debate about the role of women in public life in Wales.
I'm very pleased to take part in this debate, and welcome the consultation that will ensue on 'A Parliament that Works for Wales'. I'm going to also make particular reference to the recommendations, which seek to widen the participation of women and young people in this Assembly, this Welsh Parliament. And I think it's appropriate that we consider these recommendations—I don't think it was necessarily planned—in the week we celebrate the centenary of partial suffrage for women, and look back to the pioneers, a century ago, who fought to get the vote. And what would they be thinking today, in terms of where we move forward?
I know that those who fought for our right to vote 100 years ago would have supported the Labour Party’s positive action, as Vikki Howells has outlined, leading up to the establishment of the Assembly, with the twinning of constituencies—we commented on that yesterday. It did result in unprecedented numbers of Labour women being elected in 1999, including myself; indeed, I was twinned with the First Minister, Carwyn Jones. And how proud the Suffragettes would be in our constituencies to see that gender equality we achieved in 2003, largely because of that positive action. But, sadly, we've slipped back from that groundbreaking parity, and we need to address that. I think we do need to use this opportunity to explore—and I'm glad the Llywydd talked about exploring in this consultation the changes proposed in recommendations 9, 10 and 11.
Yesterday, Chwarae Teg’s Natasha Davies made a plea that we should take this opportunity to vote for a parliament that works for women. And I do urge—as others have—wider civic society to engage, as well as the political world and political parties, in this consultation. We want to know what the National Federation of Women's Institutes, Merched y Wawr, the Soroptimists, our young people’s forums, the National Union of Students, trade unions, tenants groups, as as well as our faith and non-faith communities, think about these opportunities—citizens' juries, which David has mentioned. We need to look to consult on the widest possible political enfranchisement of people in Wales. And that includes, of course, consulting on the recommendation to extend the franchise to 16 and 17-year-olds for our Assembly elections.
Now, Richards has already been mentioned, I would say, Dirprwy Lywydd. In 2002, let's remember, it was First Minister Rhodri Morgan who announced that independent commission, chaired by the Labour peer, Lord Richards of Ammanford, to examine the powers and electoral arrangements of the Assembly. He reported back—it's worth looking back at his report—in 2004. Recommendations such as the fact that the Assembly should have primary law-making powers have come to fruition, the corporate body structure replaced with the Executive and legislature, and, of course, so many of his recommendations have been adopted, but the wider recommendations on the electoral arrangements—size of the Assembly; of course, Richards recommended we move to 80 Members—remain in play.
Richards didn't focus on the issues that I've been highlighting—and, indeed, Siân Gwenllian and Vikki Howells—today, to how we seek and deliver gender parity for this Assembly, our Welsh Parliament. And I think we are here for a purpose. We must look back to the examples of our sisters in the Suffragette movement, enabling us to be here today, and look forward to what our future generations would expect of us in taking the opportunities we have to make a Parliament that is fit for purpose, in terms of the widest representation of people in Wales.
Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon, ac yn croesawu'r ymgynghoriad a fydd yn dilyn ar 'Senedd sy'n Gweithio i Gymru'. Rwy'n mynd i gyfeirio'n benodol at yr argymhellion, sy'n ceisio ehangu cyfranogiad menywod a phobl ifanc yn y Cynulliad hwn, Senedd Cymru. A chredaf ei bod yn briodol ein bod yn ystyried yr argymhellion hyn—nid wyf yn credu ei fod wedi'i gynllunio o reidrwydd—yn yr wythnos rydym yn dathlu canmlwyddiant rhoi'r bleidlais yn rhannol i fenywod, ac edrych yn ôl ar yr arloeswyr, ganrif yn ôl, a fu'n ymladd i gael y bleidlais. A beth fyddent hwy'n ei feddwl heddiw, o ran lle rydym yn mynd?
Gwn y byddai'r rhai a ymladdodd dros ein hawl i bleidleisio 100 mlynedd yn ôl wedi cefnogi camau cadarnhaol y Blaid Lafur, fel y nododd Vikki Howells, yn arwain at sefydlu'r Cynulliad, gyda gefeillio etholaethau—rhoesom sylwadau ar hynny ddoe. Arweiniodd at ethol niferoedd mwy nag erioed o fenywod Llafur yn 1999, gan fy nghynnwys i; yn wir, cefais fy ngefeillio gyda'r Prif Weinidog, Carwyn Jones. Ac mor falch y byddai'r swffragetiaid yn ein hetholaethau i weld cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn 2003, oherwydd y camau cadarnhaol hynny i raddau helaeth. Ond yn anffodus, rydym wedi llithro'n ôl o'r cydraddoldeb arloesol hwnnw, ac mae angen mynd i'r afael â hynny. Credaf fod angen inni ddefnyddio'r cyfle hwn i archwilio—ac rwy'n falch fod y Llywydd wedi sôn am ymchwilio yn yr ymgynghoriad hwn y newidiadau arfaethedig yn argymhellion 9, 10 ac 11.
Ddoe, galwodd Natasha Davies o Chwarae Teg arnom i fanteisio ar y cyfle hwn i bleidleisio dros senedd sy'n gweithio i fenywod. Ac rwy'n annog—fel y mae eraill wedi gwneud—y gymdeithas ddinesig ehangach i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn, yn ogystal â'r byd gwleidyddol a'r pleidiau gwleidyddol. Rydym am wybod beth y mae Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, Merched y Wawr, y Soroptimyddion, ein fforymau pobl ifanc, Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, undebau llafur, grwpiau tenantiaid, yn ogystal â'n cymunedau ffydd a di-ffydd, yn ei feddwl o'r cyfleoedd hyn—rheithgorau dinasyddion, fel y mae David wedi crybwyll. Mae angen inni fynd ati i ymgynghori ar yr etholfraint wleidyddol ehangaf sy'n bosibl i bobl Cymru. Ac mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, ymgynghori ar yr argymhelliad i ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed ar gyfer etholiadau'r Cynulliad.
Nawr, rwy'n credu bod Richards eisoes wedi cael ei grybwyll, Ddirprwy Lywydd. Yn 2002, gadewch i ni gofio, Prif Weinidog Cymru Rhodri Morgan a gyhoeddodd y comisiwn annibynnol, dan gadeiryddiaeth yr Arglwydd Llafur, yr Arglwydd Richards o Rydaman, i edrych ar bwerau a threfniadau etholiadol y Cynulliad. Cyhoeddodd ei adroddiad—mae'n werth edrych eto ar ei adroddiad—yn 2004. Mae argymhellion megis y ffaith y dylai'r Cynulliad gael pwerau deddfu sylfaenol wedi cael eu gwireddu, a strwythur y corff corfforaethol wedi'i ddisodli gan y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, ac wrth gwrs, mabwysiadwyd cymaint o'i argymhellion, ond mae'r argymhellion ehangach ar y trefniadau etholiadol—maint y Cynulliad; wrth gwrs, roedd Richards yn argymell newid i 80 o Aelodau—yn dal ar y gweill.
Ni chanolbwyntiodd Richards ar y materion y soniais amdanynt heddiw—ac y bu Siân Gwenllian a Vikki Howells yn siarad amdanynt yn wir—o ran sut y ceisiwn gyflawni cydraddoldeb rhwng y rhywiau ar gyfer y Cynulliad hwn, Senedd Cymru. A chredaf fod yna ddiben i'n presenoldeb yma. Rhaid inni edrych yn ôl ar esiampl ein chwiorydd ym mudiad y Swffragetiaid, sy'n ein galluogi i fod yma heddiw, ac edrychaf ymlaen i weld beth fyddai cenedlaethau'r dyfodol yn ei ddisgwyl gennym o ran manteisio ar y cyfleoedd sydd gennym i greu Senedd sy'n addas i'r diben, o ran y gynrychiolaeth ehangaf i bobl yng Nghymru.
Thank you.
Diolch.
Galwaf ar y Llywydd i ymateb i'r ddadl. Llywydd.
I call on the Llywydd to reply to the debate. Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Roedd hi'n dacteg anfwriadol gennyf i i adael cyn lleied o amser i fi fy hunan i ymateb i'r ddadl. Mae'n amlwg, o ran amseru areithiau, fy mod i mas o bractis ar hynny ar y llawr yma erbyn hyn.
Jest i gyfeirio, felly, yn gyflym iawn, at rai o'r prif bwyntiau sydd wedi cael eu gwneud—rhai ohonyn nhw'n gyffredin ar draws y cyfraniadau. Y pwynt wnaeth Angela Burns ar y cychwyn, wrth gwrs, ynglŷn â sicrhau bod yr ymgynghoriad rŷm ni'n cychwyn arno mor eang ag sy'n bosib, o fewn yr adnoddau sydd ar gael i ni i wneud y gwaith hynny, ac yn ymestyn allan i bob cornel yng Nghymru, yna rŷm ni'n mynd i wneud pob ymdrech i wneud hynny. Fe wnaeth David Melding gyfeirio at y pwynt penodol ynglŷn â cheisio bod mor arloesol â phosib ynglŷn â'r gwaith rydym ni'n ei wneud ar ymgynghori—panel dinasyddion, citizens' panel, jiwri. Fe wnaeth y Comisiwn edrych ar hyn, ac, yn anffodus, fel y mae David Melding wedi cyfeirio ato, fe wnaethom ni ddod i benderfyniad, yn yr achos yma, fod hyn yn ymddangos yn rhy ddrud i'w gyflawni, er cymaint byddai gwerth hynny wedi bod i ni fod yn gwneud hynny.
Fe wnaeth nifer o bobl gyfrannu o safbwynt eu pleidiau, ac roedd yn werthfawr i glywed beth yw polisïau cyfredol nifer o'r pleidiau ar rai o'r materion y byddwn ni'n ymgynghori arnyn nhw, a gwnaeth nifer hefyd wedi cyfeirio at yr hyn y gallwn ni fod yn edrych arno ac sy'n deillio allan o'r adroddiad ar gyfartaledd rhywedd. Ac fel dywedodd Vikki Howells, fe fedrid edrych, wrth gwrs, i ddefnyddio deddfwriaeth i sicrhau cyfartaledd rhywedd, ond dylai hynny ddim osgoi cyfrifoldeb pob un o'r pleidiau, a phob un ohonom ni fel Aelodau fan hyn, i sicrhau o fewn ein pleidiau ein bod ni'n hyrwyddo ymwneud menywod yn fwyfwy, a phobl o gefndiroedd sydd ddim yn cael eu cynrychioli fan hyn yn ddigonol i fod yn ymwneud â'n gwleidyddiaeth ni yma yng Nghymru.
Diolch i David Melding yn benodol am gynnig opsiwn amgen i'r tri opsiwn a gynigiwyd gan y panel—opsiwn o 75 Aelod. Nid ydym wedi cychwyn ar yr ymgynghoriad eto, ac er hynny, rydym yn cael opsiwn newydd i'w ystyried. Felly, rwy'n werthfawrogol o'r meddwl y tu ôl i'r opsiwn yna yn sicr.
Mae nifer o Aelodau wedi crybwyll taw'r hyn sy'n greiddiol i adroddiad y panel, yr hyn sy'n greiddiol i natur y drafodaeth rŷm ni wedi'i chael y prynhawn yma, yw'r angen i sicrhau bod y cydbwysedd rhwng y Cynulliad, y Senedd yma, gwaith ei phwyllgorau, gwaith y Siambr yma, a gwaith y Llywodraeth yn gweithio er lles pobl Cymru—sicrhau mwy o sgrwtini, gwell sgrwtini. Mae gwell sgrwtini yn arwain at well deddfwriaeth, gwell penderfyniadau polisi gan Lywodraeth, ac mae hynny i gyd yn y pen draw o fudd i bobl Cymru fel rŷm ni'n eu cynrychioli nhw yn y Senedd yma. Felly, diolch am yr ymateb calonogol i symud ymlaen, gobeithio, i'r cam o awdurdodi yr ymgynghoriad pellach ar y materion diddorol a dyrys yma gyda phobl Cymru.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It was an unintentional tactic on my behalf to allow so little time for myself to respond to the debate. It's obvious that I'm out of practice on the timing of speeches.
If I could just refer very quickly to some of the main points made—some of which are common across all the contributions. The point that Angela Burns made at the outset, of course, on ensuring that the consultation that we're embarking upon is as broad as possible within the resources available to us, and that it should extend to every part of Wales—yes, we are going to make every effort to do that. David Melding referred to the specific point with regard to trying to be as innovative as possible with regard to the work we undertake on consultation—a citizens' panel, a jury. The Commission did look at these options, but, unfortunately, as David Melding has said, we came to a decision in this case that it would appear to be too expensive to undertake, although we were aware of how valuable that would have been.
A number of people contributed from their party's point of view, and it was very valuable to hear their points of view on some of the issues that we will be consulting upon, and a number also alluded to what we can be looking at arising from the gender balance report. And as Vikki Howells said, we could look, of course, at using legislation to secure gender balance, but we shouldn't avoid the responsibility of each one of our parties, and each individual here, to ensure that we promote making women and people from underrepresented sections of the community to be engaged in the politics of Wales.
May I also say thank you to David Melding for talking about an alternative option—an option of 75 Members? We haven't started the consultation yet, and yet, we have been given an additional option to consider. So, I am very appreciative of the thought that has gone into that option.
A number of Members have mentioned what is core to the work of the panel and the discussion that we've had this afternoon, namely the need to ensure that the balance between the work of this Assembly, this Parliament here, the work of its committess, the work of this Chamber, and the work of the Government all works for the benefit of the people of Wales—more and better scrutiny. More scrutiny leads to better legislation, better policy decisions by Government, and that all ultimately benefits the people of Wales as we represent them in this Parliament. So, may I thank you for the encouraging response to move forward, hopefully, to take the step of authorising further consultation on these fascinating and interesting issues?
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to item 6, which is a debate on a Member's legislative proposal, and I call on Vikki Howells to move her motion on an inclusive play Bill.
Symudwn yn awr at eitem 6, sef dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, a galwaf ar Vikki Howells i wneud ei chynnig ar y Bil chwarae cynhwysol.
Cynnig NDM6537 Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil chwarae cynhwysol.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai gwella cyfleoedd chwarae cynhwysol drwy osod dyletswydd ar awdurdodau lleol a fyddai'n golygu bod rhaid iddynt ddarparu offer chwarae sy'n diwallu anghenion plant ag anableddau.
Motion NDM6537 Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes a proposal for an inclusive play Bill.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to improve inclusive play opportunities by placing a duty on local authorities so that they must provide play equipment that meet the needs of children with disabilities.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Play is something that is vital for children and young people. It encourages physical health and well-being, tackles obesity, improves dexterity and motor skills, builds resilience and fitness levels. It also promotes mental well-being. Play contributes to healthy brain development. It offers opportunities to use the imagination. It grants children new chances to engage and interact with the world around themselves. But it also fulfils a more fundamental role in the creation of one’s identity. Renowned paediatrician Donald Winnicott said:
'It is in playing and only in playing that the individual child…is able to be creative and to use the whole personality, and it is only in being creative that the individual discovers the self.'
The UN’s declaration of the rights of the child afforded children the right to play. It placed a duty on Governments to ensure that right was met, codified in the United Nations Convention on the Rights of the Child. This Assembly has been proactive in meeting this, being the first Parliament to adopt a national play policy and the first to legislate for children’s play.
The Children and Families (Wales) Measure 2010 placed a duty on local authorities to assess and secure sufficient play opportunities for children, such as through fixed playgrounds. Whilst these aren’t the only opportunities for play, they remain one of the most popular and convenient options. But that is not true for all children. In particular, it is not true for those with a disability. In 2015, Sense undertook a public inquiry into the provision of play opportunities for children aged zero to five with multiple needs in England and Wales. Published in 2016, this contained some stark findings. It found a strong consensus that children with multiple needs face significant barriers to accessing play. Families wanted to be able to access mainstream play settings in the community. However, 92 per cent of parents felt that their child lacked the same opportunities to play as their non-disabled peers. Many settings were just not accessible to children with multiple needs. And this impacts on health, wellbeing and the ability of these children to interact with their friends, family and society.
Many constituents have also contacted me to tell me about the problems that they face. Since being elected, two playgrounds in my constituency have been made inclusive. In one case, Glyncoch, this was in terms of the accessibility of the playground site. And in the other case, Cilfynydd, where I had the honour of meeting a very remarkable young lady called Mia Thorne, this was in terms of installing new inclusive play equipment so that Mia could play with her friends.
An inaccessible site or inaccessible equipment can both be barriers preventing children from play. Both of these improvements were part of Rhondda Cynon Taf County Borough Council’s incredibly ambitious £1.7 million investment in local play sites. They could be taken to say, 'We are meeting the challenge.' Rather, I think they actually work to highlight the problem. For example, one of my colleagues here invited me to see a new playground in their constituency elsewhere in Wales. The investment had cost hundreds of thousands of pounds, and it was a very impressive site with some really good bits of kit. The park itself had been made accessible as part of these works, but there was no inclusive play equipment. Children with disabilities could travel right up to the play equipment, but not use it in any way. I felt that this was a real chance that had been missed, considering the huge amount that had been invested. Just for £1,000 or so more, there could have been inclusive play opportunities provided.
So, a chance had been missed, and this is exactly where my proposal would come in. I am asking Assembly Members today to note my proposal for an inclusive play Bill. This Bill, quite simply, would enhance inclusive play opportunities by placing a duty on local authorities so that they must provide play equipment and areas that meet the needs of children with disabilities. This would build on the 2010 Measure. That already tasks local authorities with providing play sufficiency assessments and play action plans. Of the nine matters within this, two involve an awareness of inclusivity issues, but Play Wales has noted challenges around councils meeting these due to resource and capacity. My proposal would strengthen and amend this, prioritising the provision of inclusive play equipment.
I want to take a few moments to address possible obstacles to my proposal. Would such a Bill place undue financial pressures on councils, particularly in the context of wider public sector austerity? I believe that this is not the case. Changes could take place over a long-term timescale with no immediate expectations of wholesale alteration. Councils could develop and plan inclusive playgrounds on a manageable basis as part of any routine work. As the example of RCT I cited earlier suggests, councils do invest and upgrade play equipment on a fairly regular basis. My proposal would only ensure that planned upgrades include provision of inclusive pieces that are accessible or adapted for those with sensory issues—that it was a starting principle rather than a last-minute addition.
Moreover, the differential between inclusive and non-inclusive play pieces is not so substantial as may be presumed. It could be comfortably met within a playground refurbishment costed within the tens of thousands, and RCT council tell me that the average that they spend on the refurbishment of a single playground is around the £25,000 ballpark figure. This also explains why such a proposal would not lead to an unintended consequence of councils not refurbishing their play equipment. But a more challenging issue could be that there is no one-size-fits-all piece of play equipment that would suit all disabilities or all ages. However, what I would say is that there are various pieces that could benefit a number of different user groups.
Now, even if Members support my proposal today, I know there will be no sudden change in the law. However, there are several sensible proposals that could be used to further explore the issue. For example, I would like to see the publication of the play sufficiency assessments that local authorities already produce. Better sharing of information would empower children and their families so that we and they know what is actually out there. Awareness could be strengthened by some type of Green Flag good practice award, either as a free-standing initiative or as part of the already established green spaces recognition scheme. And any work done on this could be advertised through a website so that parents would be able to access and see where good practice inclusive playgrounds were situated. So, I look forward to Member’s contributions on my proposal.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae chwarae yn rhywbeth sy'n hanfodol ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae'n annog iechyd corfforol a lles, yn mynd i'r afael â gordewdra, yn gwella sgiliau echddygol a deheurwydd, yn adeiladu gwydnwch a ffitrwydd. Mae hefyd yn hyrwyddo lles meddyliol. Mae chwarae'n cyfrannu at ddatblygiad ymennydd iach. Mae'n cynnig cyfleoedd i ddefnyddio'r dychymyg. Mae'n rhoi cyfleoedd newydd i blant ymgysylltu a rhyngweithio â'r byd o'u cwmpas. Ond mae hefyd yn cyflawni'r rôl fwy sylfaenol o greu hunaniaeth yr unigolyn. Dywedodd y pediatregydd enwog, Donald Winnicott:
Mewn chwarae, a dim ond mewn chwarae, y gall y plentyn unigol... fod yn greadigol a defnyddio'r bersonoliaeth gyfan, a dim ond drwy fod yn greadigol y mae'r unigolyn yn darganfod yr hunan.
Roedd Datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn datgan hawl plant i chwarae. Gosododd ddyletswydd ar Lywodraethau i sicrhau bod yr hawl hon yn cael ei pharchu, a'i chodeiddio yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Aeth y Cynulliad hwn ati'n rhagweithiol i gyflawni hyn, a dyma oedd y Senedd gyntaf i fabwysiadu polisi chwarae cenedlaethol a'r gyntaf i ddeddfu ar gyfer chwarae plant.
Gosododd Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 ddyletswydd ar awdurdodau lleol i asesu a sicrhau digon o gyfleoedd chwarae i blant, megis drwy feysydd chwarae sefydlog. Er nad dyma'r unig gyfleoedd ar gyfer chwarae, maent yn parhau i fod yn un o'r opsiynau mwyaf poblogaidd a chyfleus. Ond nid yw hynny'n wir yn achos pob plentyn. Yn arbennig, nid yw'n wir i rai ag anabledd. Yn 2015, cynhaliodd Sense ymchwiliad cyhoeddus i'r ddarpariaeth o gyfleoedd chwarae i blant hyd at bump oed gydag anghenion niferus yng Nghymru a Lloegr. Fe'i cyhoeddwyd yn 2016, ac roedd yn cynnwys rhai canfyddiadau llwm. Gwelodd gonsensws cryf fod plant sydd ag anghenion lluosog yn wynebu rhwystrau sylweddol i chwarae hygyrch. Roedd teuluoedd yn awyddus i allu defnyddio lleoliadau chwarae prif ffrwd yn y gymuned. Fodd bynnag, teimlai 92 y cant o rieni nad oedd eu plentyn yn cael yr un cyfleoedd chwarae â'u cyfoedion nad ydynt yn anabl. Roedd llawer o leoliadau'n anhygyrch i blant ag anghenion lluosog. Ac mae hyn yn effeithio ar iechyd, lles a gallu'r plant hyn i ryngweithio gyda'u ffrindiau, eu teulu a'r gymdeithas.
Mae llawer o fy etholwyr wedi cysylltu â mi hefyd i ddweud wrthyf am y problemau y maent yn eu hwynebu. Ers cael fy ethol, mae dau faes chwarae yn fy etholaeth wedi cael eu gwneud yn gynhwysol. Mewn un achos, Glyncoch, roedd hyn yn ymwneud â hygyrchedd y safle chwarae, ac yn yr achos arall, Cilfynydd, lle y cefais y fraint o gyfarfod â merch ifanc ryfeddol iawn o'r enw Mia Thorne, golygodd osod cyfarpar chwarae newydd cynhwysol fel y gallai Mia chwarae gyda'i ffrindiau.
Gall safle anhygyrch neu gyfarpar anhygyrch fod yn rhwystrau sy'n atal plant rhag chwarae. Roedd y ddau welliant yn rhan o fuddsoddiad eithriadol o uchelgeisiol o £1.7 miliwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf mewn safleoedd chwarae lleol. Gellid cymryd eu bod yn dweud, 'Rydym yn ymateb i'r her.' Yn hytrach, credaf mewn gwirionedd eu bod yn gweithio i dynnu sylw at y broblem. Er enghraifft, cefais wahoddiad gan un o fy nghyd-Aelodau yma i weld maes chwarae newydd yn eu hetholaeth mewn man arall yng Nghymru. Roedd y buddsoddiad wedi costio cannoedd o filoedd o bunnoedd, ac roedd yn safle trawiadol iawn gyda darnau o gyfarpar gwirioneddol dda. Gwnaed y parc ei hun yn hygyrch fel rhan o'r gwaith, ond nid oedd unrhyw gyfarpar chwarae cynhwysol. Gallai plant ag anableddau deithio at y cyfarpar chwarae, ond ni allent ei ddefnyddio mewn unrhyw ffordd. Teimlwn fod hwn yn gyfle mawr a gollwyd, o ystyried y swm enfawr a fuddsoddwyd. Am oddeutu £1,000 yn fwy, gellid bod wedi darparu cyfleoedd chwarae cynhwysol.
Felly, dyna gyfle a gollwyd, a dyna'n union lle byddai fy nghynnig yn dod yn weithredol. Rwy'n gofyn i Aelodau'r Cynulliad heddiw nodi fy nghynnig ar gyfer Bil chwarae cynhwysol. Yn syml, byddai'r Bil hwn yn gwella cyfleoedd chwarae cynhwysol drwy osod dyletswydd ar awdurdodau lleol fel bod yn rhaid iddynt ddarparu offer chwarae a mannau sy'n diwallu anghenion plant ag anableddau. Byddai hyn yn adeiladu ar Fesur 2010. Mae hwnnw eisoes yn rhoi cyfrifoldeb ar awdurdodau lleol i ddarparu asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae a'r cynlluniau gweithredu ar gyfer chwarae. O'r naw elfen yn hwn, mae dwy yn cynnwys ymwybyddiaeth o faterion cynwysoldeb, ond mae Chwarae Cymru wedi nodi heriau i gynghorau gyflawni'r rhain oherwydd gallu ac adnoddau. Byddai fy nghynnig yn cryfhau ac yn gwella hyn, gan flaenoriaethu'r ddarpariaeth o gyfarpar chwarae cynhwysol.
Rwyf am droi at rwystrau posibl i fy nghynnig. A fyddai Bil o'r fath yn rhoi pwysau ariannol diangen ar gynghorau, yn enwedig yng nghyd-destun y cyni yn y sector cyhoeddus ehangach? Rwyf o'r farn na fyddai. Gallai newidiadau ddigwydd dros amserlen hirdymor heb ddisgwyliadau uniongyrchol o newid llwyr. Gallai cynghorau ddatblygu a chynllunio meysydd chwarae cynhwysol ar sail hylaw fel rhan o unrhyw waith rheolaidd. Fel y mae enghraifft Rhondda Cynon Taf a ddisgrifiais yn gynharach yn ei awgrymu, mae cynghorau'n buddsoddi ac yn uwchraddio offer chwarae yn weddol reolaidd. Ni fyddai fy nghynnig ond yn sicrhau bod uwchraddio a gynlluniwyd yn cynnwys darpariaeth o offer cynhwysol sy'n hygyrch neu wedi'i addasu ar gyfer rhai â phroblemau synhwyraidd—ei bod yn egwyddor gychwynnol yn hytrach nag ychwanegiad munud olaf.
Ar ben hynny, nid yw'r gwahaniaeth rhwng offer chwarae cynhwysol ac offer nad yw'n gynhwysol mor sylweddol ag y gallech ei dybio. Gellid ei wneud yn gyfforddus o fewn gwaith adnewyddu man chwarae ar gost o ddegau o filoedd, ac mae Cyngor Rhondda Cynon Taf yn dweud wrthyf mai cyfartaledd yr hyn a wariant ar adnewyddu un man chwarae yw tua £25,000 yn fras. Mae hyn hefyd yn egluro pam na fyddai cynnig o'r fath yn arwain at ganlyniad anfwriadol fod cynghorau'n peidio ag adnewyddu eu cyfarpar chwarae. Ond problem fwy heriol yw nad oes un darn o offer chwarae a fyddai'n addas i'r holl fathau o anableddau neu bob oedran. Fodd bynnag, yr hyn a ddywedwn yw bod yna amryw o ddarnau o gyfarpar a allai fod o fudd i nifer o wahanol grwpiau o ddefnyddwyr.
Nawr, hyd yn oed os yw'r Aelodau'n cefnogi fy nghynnig heddiw, gwn na fydd newid sydyn yn y gyfraith. Fodd bynnag, ceir nifer o gynigion synhwyrol y gellid eu defnyddio i archwilio'r mater ymhellach. Er enghraifft, hoffwn weld yr asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae y mae awdurdodau lleol eisoes yn eu cynhyrchu yn cael eu cyhoeddi. Byddai rhannu gwybodaeth yn well yn grymuso plant a'u teuluoedd fel ein bod ninnau a hwythau'n gwybod beth sydd ar gael. Gellid cryfhau ymwybyddiaeth drwy ryw fath o wobr Baner Werdd am arfer da, naill ai fel menter annibynnol neu fel rhan o'r cynllun nodi mannau gwyrdd sydd eisoes wedi'i sefydlu. A gellid hysbysebu unrhyw waith a wneir ar hyn drwy wefan fel bod rhieni'n gallu defnyddio a gweld ble y lleolir meysydd chwarae cynhwysol da. Felly, edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau ar fy nghynnig.
Plaid Cymru are broadly supportive of this motion today. We believe that children living with disabilities and special needs should be able to have the important and precious life experiences that any other child in our society should have. But I do feel that it is unfortunate, in a sense, that we should be considering the needs to place inclusive play and access to play opportunities for children with disabilities on a more statutory footing, because one would have hoped that, by this time, with devolution as progressed as it is, there would be widespread recognition from authorities and the wider public for the need for play opportunities to be accessible to every family and every child with a disability or special need.
We would also have hoped that with the programmes that the Welsh Government have, and I'm sure we'll hear more about them later, that there wouldn't be the uncertainty over provision and access, which exists for many families. Perhaps it would be useful for the Minister to outline what provision there is already and how they currently, or plan to, ensure uniformity of access and services across the whole of Wales when he responds.
In my experience as an Assembly Member there is a myriad of services that people and the Welsh Government expect to be provided by local authorities, but which in reality are not, or if they are, then it varies from place to place and sometimes within an authority itself. We often hear that a Government Minister has issued guidance or is making more money available for a particular service and, often, that is welcome, but without a legal basis and requirement for an authority to act, particularly when money is difficult to find, constituents come to us with complaints that they are simply unable to do things that should be guaranteed.
We see this with things beyond play. I'm currently working with young carers—and I have a meeting with the Minister tomorrow—who have told me that, for example, young carers assessments are written within the legislation, they should be happening, they should be enacted, but they are not in many, many areas. So, if there is going to be this new duty on local authorities, as described by Vikki Howells, what will this actually mean in practice, and what will change on the ground? I think that's key to any new legislation.
I was thinking perhaps it might have been to do with play in more general terms. So, I was going to go on to say about a situation in my area, which the Minister is aware of, with the Action for Children playgroup in Neath Port Talbot, where people felt they were left in the dark about the changes there and the potential downgrading of some of those services. I think it's still pertinent here, because, of course, many of those children who are accessing those services will be those with autism, and if there is specific equipment within that playgroup that they will have, via Action for Children, then we need to make sure that they have access to that equipment whatever provider it is in the future. This is just one anecdotal example, but it is an example of concerns that people raise with us all the time.
I'm sympathetic to calling for new legislation in this regard, because I think that local authorities need to do more, but again it comes back to this lifelong discussion that we have about what local authorities have discretion to do, or not do, and the flexibility that they have. And if there is going to be a statutory obligation on local authorities to do this, then we have to actually make sure they do it and do it well.
Mae Plaid Cymru'n cefnogi'r cynnig hwn heddiw yn fras. Credwn y dylai plant sy'n byw gydag anableddau ac anghenion arbennig allu cael profiadau bywyd pwysig a gwerthfawr y dylai unrhyw blentyn arall yn ein cymdeithas eu cael. Ond rwy'n teimlo ei bod yn anffodus, ar un ystyr, y dylem fod yn ystyried yr anghenion i osod chwarae cynhwysol a mynediad at gyfleoedd chwarae i blant ag anableddau ar sail fwy statudol, oherwydd byddem wedi gobeithio, erbyn hyn, gyda datganoli wedi datblygu i'r fath raddau, y byddai yna gydnabyddiaeth eang gan awdurdodau a'r cyhoedd yn ehangach i'r angen i sicrhau bod cyfleoedd yn hygyrch i bob teulu a phob plentyn ag anabledd neu angen arbennig.
Byddem hefyd wedi gobeithio, gyda'r rhaglenni sydd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n siŵr y clywn ragor amdanynt yn nes ymlaen, na fyddai ansicrwydd ynghylch y ddarpariaeth a mynediad, fel sy'n bodoli i lawer o deuluoedd. Pan fydd yn ymateb, efallai y byddai'n werth i'r Gweinidog amlinellu pa ddarpariaeth a geir eisoes a sut y maent yn sicrhau mynediad a gwasanaethau cyson ledled Cymru ar hyn o bryd, neu sut y maent yn cynllunio i wneud hynny.
Yn fy mhrofiad fel Aelod Cynulliad ceir llu o wasanaethau y mae pobl a Llywodraeth Cymru yn disgwyl iddynt gael eu darparu gan awdurdodau lleol, ond nad ydynt yn cael eu darparu mewn gwirionedd, neu os ydynt, yna mae'n amrywio o le i le ac weithiau o fewn yr awdurdod ei hun. Clywn yn aml fod Gweinidog yn y Llywodraeth wedi cyhoeddi canllawiau neu'n rhyddhau arian ar gyfer gwasanaeth penodol ac yn aml, mae hynny i'w groesawu, ond heb sail gyfreithiol a gofyniad i awdurdod weithredu, yn enwedig pan fo'n anodd dod o hyd i arian, daw etholwyr atom i gwyno nad ydynt yn gallu gwneud pethau y dylent allu eu cymryd yn ganiataol.
Rydym yn gweld hyn gyda phethau y tu hwnt i chwarae. Ar hyn o bryd rwy'n gweithio gyda gofalwyr ifanc—ac mae gennyf gyfarfod gyda'r Gweinidog yfory—sydd wedi dweud wrthyf, er enghraifft, fod asesiadau gofalwyr ifanc wedi'u hysgrifennu o fewn y ddeddfwriaeth, y dylent fod yn digwydd, y dylent gael eu gweithredu, ond mewn sawl ardal, nid yw hyn yn digwydd. Felly, os yw'r ddyletswydd newydd hon ar awdurdodau lleol, fel y'i disgrifiwyd gan Vikki Howells, yn mynd i ddigwydd, beth fydd hyn yn ei olygu'n ymarferol, a beth fydd yn newid ar lawr gwlad? Rwy'n meddwl fod hynny'n allweddol i unrhyw ddeddfwriaeth newydd.
Roeddwn yn meddwl efallai y byddai wedi ymwneud â chwarae mewn termau mwy cyffredinol. Felly, roeddwn yn mynd i fynd ymlaen i ddweud am sefyllfa yn fy ardal i y mae'r Gweinidog yn gwybod amdani gyda grŵp chwarae Gweithredu dros Blant yng Nghastell-nedd Port Talbot, lle mae pobl yn teimlo'u bod wedi'u gadael yn y tywyllwch ynghylch y newidiadau yno ac israddio posibl rhai o'r rhai gwasanaethau hynny. Rwy'n credu ei fod yn dal yn berthnasol yma, oherwydd, wrth gwrs, bydd llawer o'r plant sy'n defnyddio'r gwasanaethau yn rhai ag awtistiaeth, ac os oes offer penodol o fewn y cylch chwarae a fydd ganddynt, drwy Gweithredu dros Blant, yna mae angen i ni wneud yn siŵr fod ganddynt fynediad at yr offer hwnnw pwy bynnag yw'r darparwr yn y dyfodol. Un enghraifft anecdotaidd yw hon, ond mae'n enghraifft o'r pryderon y mae pobl yn eu dwyn i'n sylw drwy'r amser.
Rwy'n cydymdeimlo â'r alwad am ddeddfwriaeth newydd yn hyn o beth, oherwydd credaf fod angen i awdurdodau lleol wneud mwy, ond eto, daw'n ôl at y drafodaeth gydol oes a gawn ynglŷn â beth y mae gan awdurdodau lleol ddisgresiwn i'w wneud, neu i beidio â'i wneud, a'r hyblygrwydd sydd ganddynt. Ac os oes rhwymedigaeth statudol yn mynd i fod ar awdurdodau lleol i wneud hyn, bydd yn rhaid i ni wneud yn siŵr eu bod yn ei wneud mewn gwirionedd, ac yn ei wneud yn dda.
I'd like to thank the Member for the Cynon Valley for bringing this debate, which I'm delighted to be able to speak very briefly in support of.
Many disabled children are missing out on the opportunity to socialise and mix with children who are not disabled. Mumsnet, the UK's biggest website for parents, and the charity Scope are calling on local authorities to do more to make local children's provision like leisure activities, groups and play centres inclusive for disabled children and their families. And, besides the missed play opportunities for disabled children, there is a clear knock-on effect that non-disabled children don't get to play with them either.
Children are the most naturally inclusive citizens we have, yet we seem to be reasonably effective at taking that away from them as they grow, for instance, by not providing inclusive play equipment. Segregating them by not supplying combined play equipment and provision is clearly one of the ways it begins to happen. So, giving children equality with their peers and encouraging inclusion will undoubtedly be a step in the right direction to nurturing them to become more inclusive adults.
It has to be said, of course, that the principle of making sure that there's equal amount of inclusive play provision is academic in those areas with minimal or no play areas. So, equally, I'd be encouraging councils not just to think about the play opportunities there are for disabled children, but the play opportunities there are for all of the children, because we're not exactly swimming in playgrounds and safe places for children to go and play. So, I'd like to see that provision improved. But I agree that where it does exist, play equipment and provision should, of course, be inclusive. No child's more important than another, but actions speak louder than words, and if we don't redress this inequality, can we really complain and preach when negative attitudes towards disabled people continue?
Play is important for all our children; socialisation is important for all our children, and the concept of equality is vital for our children to grasp, accept and respect. If this proposal is not resourced properly, it will do nothing, but with the right money behind it, it could achieve great things for all of our children. So, I wholeheartedly support this motion and would ask that it's backed with meaningful resources, if it actually comes to fruition. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Gwm Cynon am gyflwyno'r ddadl hon, ac rwy'n falch iawn o allu siarad yn fyr o'i phlaid.
Mae llawer o blant anabl yn colli cyfle i gymdeithasu ac i gymysgu â phlant nad ydynt yn anabl. Mae Mumsnet, gwefan fwyaf y DU ar gyfer rhieni ac elusen Scope yn galw ar awdurdodau lleol i wneud mwy i wneud darpariaeth i blant lleol megis gweithgareddau hamdden, grwpiau a chanolfannau chwarae yn gynhwysol ar gyfer plant anabl a'u teuluoedd. Ac yn ogystal â'r cyfleoedd chwarae y mae plant anabl yn eu colli, ceir effaith ganlyniadol glir yn sgil y ffaith nad yw plant nad ydynt yn anabl yn cael cyfle i chwarae gyda phlant anabl chwaith.
Plant yw'r dinasyddion mwyaf naturiol gynhwysol sydd gennym, ac eto ymddengys ein bod yn weddol effeithiol am fynd â hynny oddi wrthynt wrth iddynt dyfu, er enghraifft, drwy beidio â darparu cyfarpar chwarae cynhwysol. Mae'n amlwg fod eu gwahanu drwy beidio â darparu offer chwarae a darpariaeth gyfunol yn un o'r ffyrdd y mae'n dechrau digwydd. Felly, bydd sicrhau bod plant yn gydradd â'u cyfoedion ac annog cynhwysiant yn ddi-os yn gam i'r cyfeiriad cywir i'w magu i ddod yn oedolion mwy cynhwysol.
Mae'n rhaid dweud, wrth gwrs, nad yw'r egwyddor o sicrhau bod yr un faint o ddarpariaeth chwarae cynhwysol yn golygu fawr ddim mewn ardaloedd heb fawr o fannau chwarae, os o gwbl. Felly, yn yr un modd, rwy'n annog cynghorau nid yn unig i feddwl am y cyfleoedd chwarae ar gyfer plant anabl, ond y cyfleoedd chwarae sydd ar gael i'r holl blant, oherwydd nid yw fel pe bai gennym ormodedd o fannau chwarae a mannau diogel i blant fynd i chwarae ynddynt. Felly, hoffwn weld y ddarpariaeth honno'n gwella. Ond rwy'n cytuno, lle mae'n bodoli, y dylai offer chwarae a'r ddarpariaeth fod yn gynhwysol wrth gwrs. Mae pob plentyn yr un mor bwysig, ond mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau, ac os na wnawn unioni'r anghydraddoldeb hwn, a allwn gwyno a phregethu mewn gwirionedd pan fydd agweddau negyddol tuag at bobl anabl yn parhau?
Mae chwarae'n bwysig i'n holl blant; mae cymdeithasoli'n bwysig i'n holl blant, ac mae'r cysyniad o gydraddoldeb yn hanfodol i'n plant ei ddeall, ei dderbyn a'i barchu. Os na cheir adnoddau priodol i'r cynnig hwn, ni fydd yn gwneud unrhyw beth, ond gyda'r arian iawn tu ôl iddo, gallai gyflawni pethau mawr ar gyfer ein holl blant. Felly, rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig ac yn gofyn am adnoddau ystyrlon i'w gynnal, os yw'n dwyn ffrwyth mewn gwirionedd. Diolch.
I'm delighted to contribute to this debate on the legislative proposal on inclusive play, brought to the Chamber by Vikki Howells. This does provide us with the opportunity to take stock of progress since the groundbreaking play sufficiency legislation in the Children and Families (Wales) Measure 2010. Many Members—not here at this moment in this Chamber—contributed to that at the time.
It's noteworthy that the word 'groundbreaking' was the word used by Play Wales, the national charity that I know that you've closely engaged with, Vikki. A national charity for children's play, they've led the way in the world with their rights-based approach to children's play. I spent time in my early community work career developing and working on a bunch of playgrounds in Cardiff and in Pill in Newport. I was proud to incorporate that evidence of my experience into the world's first play policy in October 2002, when I was health and social services Minister.
In straightforward language and terms, the play policy set out the Welsh Government's recognition of the vital importance of play and a commitment that society should seek every opportunity to support it. And believe it or not, play was not a policy priority at that time. But we were working as a Government, as you do now, to implement the United Nations Convention on the Rights of the Child. In 2006, 'The Assembly Government's Play Policy Implementation Plan'—a very long title—committed to ensure full implementation of article 31 of the convention that recognised the importance of play for the child. The play implementation plan did refer to the Disability Discrimination Act and also it cited case studies, such as Interplay in Swansea and Neath Port Talbot, and I quote:
'Interplay began in 1987 as a summer play project and has since grown to become a year round provider of inclusive play and leisure for 5–19 year olds in the counties of Swansea and Neath Port Talbot.
'The majority of users have some degree of learning disabilities; many have physical impairments, sensory impairments and challenging behaviour. Interplay does not run play schemes, but instead provides additional support staff to enable children aged 5-11 with various needs to be integrated into play schemes organised by local authorities, local voluntary groups and leisure centres.'
Any policy to enhance inclusive play needs to draw as well on the natural environment: for example, street-based play, 20-mph zones, and it must engage with children themselves to identify their rights in play. And that was the glory of the development of adventure playgrounds, such as—and I know she's not here at the moment, but with Lesley Griffiths, many times I've visited The Venture playgrounds, as some of you might have done in Wrexham, which are still very pioneering.
I think Play Wales has provided a very useful briefing on the current state of policy thinking and provision, including reference to the Equality Act 2010 and the definition of inclusive play, but I believe that Vikki Howells has widened that definition to ensure we include the needs of disabled children and young people.
I think this debate enables us to put play back on the agenda, enhancing well-being and children's rights, remembering, of course, that the foundation phase indeed opened up play-directed learning that has resulted in greater confidence in our young people. Obviously we look forward to the Minister's response, but let's use our groundbreaking policy and legislation to restate the importance of play in Wales and consider what more we can do on the legislative front, as Vikki Howells has proposed today.
Pleser o'r mwyaf yw cyfrannu at y ddadl ar y cynnig deddfwriaethol ar chwarae cynhwysol, a gyflwynwyd gerbron y Siambr gan Vikki Howells. Mae'n rhoi cyfle inni bwyso a mesur cynnydd ers y ddeddfwriaeth arloesol ar ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae ym Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010. Cyfrannodd llawer o Aelodau—nad ydynt yma yn y Siambr ar hyn o bryd—at hynny.
Mae'n werth nodi bod y gair 'arloesol' wedi'i ddefnyddio gan Chwarae Cymru, yr elusen genedlaethol y gwn eich bod wedi cydweithio'n agos â hi, Vikki. Elusen genedlaethol ar gyfer chwarae plant yw hi, ac maent wedi arwain y ffordd yn y byd gyda'u hymagwedd yn seiliedig ar hawliau tuag at chwarae plant. Treuliais amser yn fy ngyrfa gynnar mewn gwaith cymunedol yn datblygu a gweithio ar lwyth o feysydd chwarae yng Nghaerdydd ac yn y Pil yng Nghasnewydd. Roeddwn yn falch o gynnwys y dystiolaeth honno o fy mhrofiad ym mholisi chwarae cyntaf y byd ym mis Hydref 2002, pan oeddwn yn Weinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.
Mewn iaith a thermau syml, nodai'r polisi chwarae gydnabyddiaeth Llywodraeth Cymru o bwysigrwydd hanfodol chwarae ac ymrwymiad y dylai cymdeithas fynd ar drywydd pob cyfle i'w gefnogi. A chredwch neu beidio, nid oedd chwarae yn flaenoriaeth polisi ar y pryd. Ond roeddem yn gweithio fel Llywodraeth, fel rydych yn ei wneud yn awr, ar weithredu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Yn 2006, ymrwymodd 'Cynllun Cyflawni Polisi Chwarae Llywodraeth Cymru'—teitl hir iawn—i sicrhau bod erthygl 31 o'r Confensiwn i gydnabod pwysigrwydd chwarae i'r plentyn yn cael ei weithredu'n llawn. Roedd y cynllun cyflawni ar gyfer chwarae yn cyfeirio at y Ddeddf Gwahaniaethu ar Sail Anabledd a hefyd, cyfeiriai at astudiaethau achos, megis Interplay yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, a dyfynnaf:
Dechreuodd Interplay yn 1987 fel prosiect chwarae dros yr haf ac mae wedi tyfu ers hynny i ddod yn ddarparwr gydol y flwyddyn o chwarae a hamdden cynhwysol ar gyfer plant 5–19 oed yn siroedd Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot.
Mae gan y rhan fwyaf o ddefnyddwyr rywfaint o anableddau dysgu; mae gan lawer ohonynt namau corfforol, nam ar y synhwyrau ac ymddygiad heriol. Nid yw Interplay yn rhedeg cynlluniau chwarae, ond yn hytrach mae'n darparu staff cymorth ychwanegol i alluogi plant 5-11 oed gydag anghenion amrywiol i gael eu hintegreiddio i gynlluniau chwarae a drefnir gan awdurdodau lleol, grwpiau gwirfoddol lleol a chanolfannau hamdden.
Mae angen i unrhyw bolisi i wella chwarae cynhwysol wneud defnydd o'r amgylchedd naturiol yn ogystal: er enghraifft, chwarae stryd, parthau 20 milltir yr awr, ac mae'n rhaid iddo ddenu plant eu hunain i nodi eu hawliau chwarae. A dyna oedd gogoniant datblygu meysydd chwarae antur, megis—a gwn nad yw yma ar hyn o bryd, ond rwyf wedi ymweld sawl gwaith gyda Lesley Griffiths â meysydd chwarae Y Fenter, fel y bydd rhai ohonoch wedi ei wneud yn Wrecsam o bosibl, cynllun sy'n dal i fod yn arloesol iawn.
Credaf fod Chwarae Cymru wedi darparu gwybodaeth ddefnyddiol iawn ar gyflwr presennol syniadau polisi a'r ddarpariaeth, gan gynnwys cyfeiriad at Ddeddf Cydraddoldeb 2010 ac yn y diffiniad o chwarae cynhwysol, ond credaf fod Vikki Howells wedi ymestyn y diffiniad hwnnw i sicrhau ein bod yn cynnwys anghenion plant a phobl ifanc anabl.
Rwy'n meddwl bod y ddadl hon yn ein galluogi i roi chwarae yn ôl ar yr agenda, gan wella lles a hawliau plant, a chofio, wrth gwrs, fod y cyfnod sylfaen yn wir wedi agor dysgu drwy chwarae sydd wedi arwain at fwy o hyder yn ein pobl ifanc. Yn amlwg edrychwn ymlaen at ymateb y Gweinidog, ond gadewch inni ddefnyddio ein polisi a'n deddfwriaeth arloesol i ailddatgan pwysigrwydd chwarae yng Nghymru ac ystyried beth arall y gallwn ei wneud o safbwynt deddfwriaeth, fel y mae Vikki Howells wedi ei gynnig heddiw.
Thank you. Can I now call the Minister for Children and Social Care, Huw Irranca-Davies?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol, Huw Irranca-Davies?
Diolch yn fawr iawn. Ac yn gyntaf, hoffwn i ddechrau drwy longyfarch Vikki Howells am sicrhau dadl bwysig yn y Siambr heddiw.
Thank you very much. First, I'd like to start by congratulating Vikki Howells for securing an important debate here today in the Chamber.
A very important debate, and I thank Vikki as well for all her time and hard work in this policy area since she's arrived here, and her passion for championing inclusive play, both here and also in her own constituency, and others as well, as Jane has just reminded us. Thank you as well to Bethan and to Michelle for their contributions to this debate.
It is a very welcome opportunity to raise the profile of the play agenda and the importance of inclusive and accessible play opportunities to meet the needs of all children. As Vikki and Jane in particular mentioned, we can be rightly proud of the fact that Wales has absolutely led the way on this: the first country in the world to legislate for play. Wales is acknowledged as a world leader in promoting recognition of the importance of play and embedding this in our legislation. And together with our partners, we've done much, as we've just heard, to work towards creating a play-friendly country.
I agree with Vikki that there is more that can be done to improve inclusive and accessible play opportunities, and I'll turn to some of the suggestions shortly. However, I would suggest that introducing further legislation is not necessary, or the best way forward, for a number of reasons. First amongst those is that the current legislative framework—as has been mentioned in this debate already—is widely regarded as sound and fit for purpose. So, alongside requirements under the Equality Act 2010, our Children and Families (Wales) Measure 2010 places a duty on local authorities to conduct play sufficiency assessments and to secure sufficient play opportunities.
Dadl bwysig iawn, a diolch i Vikki hefyd am ei holl amser a gwaith caled yn y maes polisi hwn ers iddi gyrraedd yma, a'i brwdfrydedd dros hyrwyddo chwarae cynhwysol, yma ac yn ei hetholaeth ei hun, ac eraill yn ogystal, fel y mae Jane newydd ein hatgoffa. Diolch hefyd i Bethan a Michelle am eu cyfraniadau i'r ddadl.
Mae'n gyfle sydd i'w groesawu'n fawr i godi proffil yr agenda chwarae a phwysigrwydd cyfleoedd chwarae cynhwysol a hygyrch er mwyn diwallu anghenion pob plentyn. Fel y soniodd Vikki a Jane yn arbennig, gallwn fod yn falch iawn o'r ffaith fod Cymru wedi arwain ar hyn: y wlad gyntaf yn y byd i ddeddfu ar gyfer chwarae. Cydnabyddir bod Cymru yn arweinydd byd yn hyrwyddo cydnabyddiaeth o bwysigrwydd chwarae a gwreiddio hyn yn ein deddfwriaeth. A chyda'n partneriaid, rydym wedi gwneud llawer, fel rydym newydd glywed, i weithio tuag at greu gwlad sy'n gweld gwerth chwarae.
Cytunaf â Vikki fod mwy y gellir ei wneud i wella cyfleoedd chwarae cynhwysol a hygyrch, ac fe drof at rai o'r awgrymiadau cyn bo hir. Fodd bynnag, buaswn yn awgrymu nad oes angen cyflwyno deddfwriaeth bellach, neu nad dyna'r ffordd orau ymlaen, a hynny am nifer o resymau. Y cyntaf o'r rhain yw'r gydnabyddiaeth eang fod y fframwaith deddfwriaethol presennol—fel y crybwyllwyd yn y ddadl hon eisoes—yn gadarn ac yn addas at y diben. Felly, ochr yn ochr â gofynion o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, mae ein Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i gynnal asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae a sicrhau cyfleoedd chwarae digonol.
Would the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Indeed. I will give way.
Yn wir. Fe ildiaf.
Minister, I agree with you that there is some really good practice out there already, and I'd just like to invite you to come to my constituency where I could show you an example of a really good inclusive play area. Maybe you could meet with some of the children and parents that I've been working with.
Weinidog, cytunaf â chi fod rhai arferion da iawn yno eisoes, a hoffwn eich gwahodd i ddod i fy etholaeth lle y gallwn ddangos enghraifft i chi o fan chwarae cynhwysol da iawn. Efallai y gallech gyfarfod â rhai o'r plant a'r rhieni y bûm yn gweithio gyda hwy.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'd be absolutely delighted to take that opportunity up because part of the challenge here is seeing what good looks like and then making sure that good appears everywhere right across the country, with partners on the ground, with every local authority. But the statutory underpinning is there; it's making sure now that that's delivered on consistently everywhere. And it will be diverse because the needs of the children are diverse as well. I happily take that invitation up.
There are clear requirements already in place, but neither we, nor others in the field, such as Play Wales, mentioned by Jane there, feel that placing an additional duty on local authorities is the best way to achieving inclusive play opportunities. But, secondly—and you would expect me to mention this—Welsh Government has provided local authorities with just short of £5 million since 2013-14 to improve accessible and inclusive play in their areas, and, in fact, we've probably seen some of the results in your local area and others as well. The play sufficiency assessments reveal that local authorities have indeed been making concerted efforts to provide accessible play opportunities. The progress reports have shown that funding has been used throughout Wales to address accessibility issues with regard to outdoor play spaces and, by the way, it is wider play spaces, not simply playgrounds, but wider play spaces as well.
Thirdly, the introduction of new legislation could—despite the reassurances that Vikki was giving in her contribution—could—and it's been observed not just by me but by others—lead to some unanticipated outcomes and could even be counter-productive. So, for example, what is accessible play for some children is actually a barrier for others. There is a risk of decisions that might result on the ground in inappropriate design or even further segregation between different children, and we wouldn't want that to happen.
However, Vikki raised a number of interesting proposals during the debate that I'm keen to consider further and take forward. So, for example, with regard to the Green Flag good practice award, while I understand the intention behind the suggestion, we'd probably need to carry out further work to see whether this could be achieved as part of the established green spaces recognition scheme, perhaps, or via another route. But I'm happy to look at that. So, for example, we might want to work with partners to gather and publish case studies that clearly set out the important key features of particular schemes and interventions across Wales.
And turning to the vital issue that Vikki raised about awareness and sharing of information and public-facing information, I completely agree that local authorities should be making information publicly available about their play sufficiency assessments, and where people can go for the appropriate play. This should include actions they propose to take to achieve sufficiency and to improve inclusive play opportunities.
So, on the back of this debate and the points that Vikki and others have made, I will ask officials to immediately take forward the suggestion so that information is made available by local authorities in a way that supports children and their families to know what's available. There might be a role, for example, for family information services, which we can explore, along with making greater use of Play Wales's 'Creating accessible playing spaces toolkit', which is a tool for providing good information for parents.
So, ultimately, Presiding Officer, enabling all children to play and to play together is about a benefit to the whole community. If any child is prevented from playing, then it diminishes the play experience of all children. So, thank you to Vikki.
Byddai'n bleser mawr manteisio ar y cyfle hwnnw gan mai rhan o'r her yma yw gweld beth sy'n dda a gwneud yn siŵr wedyn fod y da hwnnw'n ymddangos ym mhob man ledled y wlad, gyda phartneriaid ar lawr gwlad, gyda phob awdurdod lleol. Ond mae'r sail statudol yno; mae'n golygu sicrhau yn awr fod hynny'n cael ei gyflawni'n gyson ym mhob man. A bydd yn amrywiol oherwydd bod anghenion y plant yn amrywiol hefyd. Rwy'n hapus i dderbyn y gwahoddiad hwnnw.
Ceir gofynion clir ar waith eisoes, ond nid ydym ni, nac eraill yn y maes, fel Chwarae Cymru, a grybwyllwyd gan Jane yno, yn teimlo mai rhoi dyletswydd ychwanegol ar awdurdodau lleol yw'r ffordd orau o sicrhau cyfleoedd chwarae cynhwysol. Ond yn ail—a byddech yn disgwyl imi sôn am hyn—mae Llywodraeth Cymru wedi darparu ychydig o dan £5 miliwn i awdurdodau lleol ers 2013-14 i wella chwarae hygyrch a chynhwysol yn eu hardaloedd, ac yn wir, mae'n debyg ein bod wedi gweld rhai o'r canlyniadau yn eich ardal leol ac eraill yn ogystal. Mae'r asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae yn datgelu bod awdurdodau lleol wedi bod yn ymdrechu'n lew i ddarparu cyfleoedd chwarae hygyrch. Mae'r adroddiadau cynnydd wedi dangos bod cyllid wedi cael ei ddefnyddio ledled Cymru i fynd i'r afael â materion hygyrchedd mewn perthynas â mannau chwarae awyr agored, a gyda llaw, mae'n cynnwys mannau chwarae ehangach yn ogystal, nid meysydd chwarae yn unig.
Yn drydydd, gallai cyflwyno deddfwriaeth newydd—er gwaethaf y sicrwydd roedd Vikki yn ei roi yn ei chyfraniad—ac mae hyn wedi'i weld nid yn unig gennyf fi ond gan eraill—arwain at ganlyniadau annisgwyl a gallai fod yn wrthgynhyrchiol hyd yn oed. Felly, er enghraifft, mae'r hyn sy'n chwarae hygyrch i rai plant yn rhwystr i eraill mewn gwirionedd. Mae yna risg o benderfyniadau a allai arwain ar lawr gwlad at gynllunio amhriodol neu hyd yn oed at wahanu pellach rhwng plant gwahanol, ac ni fyddem am i hynny ddigwydd.
Fodd bynnag, yn ystod y ddadl nododd Vikki nifer o gynigion diddorol rwy'n awyddus i'w hystyried a'u datblygu ymhellach. Felly, er enghraifft, mewn perthynas â gwobr y Faner Werdd am arfer da, er y deallaf y bwriad sy'n sail i'r awgrym, mae'n debyg y byddai angen gwneud rhagor o waith i weld a ellid cyflawni hyn fel rhan o'r cynllun sefydledig i nodi mannau gwyrdd, efallai, neu drwy ddilyn llwybr arall. Ond rwy'n fodlon edrych ar hynny. Felly, er enghraifft, efallai y byddem eisiau gweithio gyda phartneriaid i gasglu a chyhoeddi astudiaethau achos sy'n nodi'n glir beth yw nodweddion allweddol pwysig cynlluniau ac ymyriadau penodol ledled Cymru.
Gan droi at y mater hollbwysig a nododd Vikki ynghylch ymwybyddiaeth a rhannu gwybodaeth a gwybodaeth ar gyfer y cyhoedd, cytunaf yn llwyr y dylai awdurdodau lleol sicrhau bod gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd am eu hasesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae, a lle y gall pobl fynd ar gyfer chwarae priodol. Dylai hyn gynnwys camau y bwriadant eu cymryd i sicrhau cyfleoedd digonol ac i wella cyfleoedd chwarae cynhwysol.
Felly, yn sgil y ddadl hon a'r pwyntiau a wnaeth Vikki ac eraill, byddaf yn gofyn i swyddogion symud ymlaen ar unwaith i ddatblygu'r awgrym fel bod gwybodaeth ar gael gan awdurdodau lleol mewn ffordd sy'n cynorthwyo plant a'u teuluoedd i wybod beth y sydd ar gael. Gallai fod rôl, er enghraifft, i wasanaethau gwybodaeth i deuluoedd, y gallwn eu harchwilio, ynghyd â gwneud mwy o ddefnydd o 'Creu mannau chwarae hygyrch - pecyn cymorth newydd' Chwarae Cymru, sef adnodd ar gyfer darparu gwybodaeth dda i rieni.
Felly, Lywydd, yn y pen draw mae galluogi pob plentyn i chwarae a chwarae gyda'i gilydd yn ymwneud â budd i'r gymuned gyfan. Os yw unrhyw blentyn yn cael ei atal rhag chwarae, mae'n lleihau profiad chwarae i bob plentyn. Felly, diolch i Vikki.
Diolch i Vikki Howells am y cyfle y prynhawn yma i drafod chwarae cynhwysol. Mae'n bwysig ein bod ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid i sicrhau bod ein plant yn gallu chwarae yn ein cymunedau. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Vikki Howells for the opportunity to discuss inclusive play. It is important that we continue to work with our partners to ensure that our children can play in our communities. So thank you very much.
We can see that there's an agenda here to take forward, and I thank her and other Members present today for giving play this airing it deserves more frequently.
Gallwn weld bod agenda yma i'w datblygu, a diolch iddi hi a'r Aelodau eraill sy'n bresennol heddiw am roi'r sylw y mae'n ei haeddu'n fwy aml i chwarae.
Galwaf ar Vikki Howells i ymateb i'r ddadl—Vikki Howells.
I call on Vikki Howells to reply to the debate—Vikki Howells.
I'd like to thank all Members who took part in this debate today, and especially the Minister as well. Just to respond to some of the points raised, my colleague Bethan Jenkins asked what would it look like on the ground, and Michelle Brown raised some concerns about resourcing. I think that's the beauty of my suggestion, that these changes could be incremental. I've been trawling through different play catalogues, and you see, for example, that an inclusive roundabout costs just a few hundred pounds more than a standard one, and a basket swing costs, again, just a few hundred pounds more than a conventional one. So, when a local authority is going out with a budget of, say, £25,000 to revamp a play area, it's quite easy to fit those things in with no additional resource requirements.
So, I hope Members will be able to note my proposal today. If Wales could legislate on this matter, we would not only be the first country in the world to have passed a law on the right to play, we would be the first country in the world to have specifically legislated on inclusive play. That achievement would not just be about having passed a new law; it would be about starting to put in place measures so that disabled children could have the same rights to play as their peers. It would be about creating safe spaces that parents and families are happy for children to use to improve their physical, emotional and mental well-being, and it would be about recognising that disabled children have the same right to play as their peers.
Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl hon heddiw, ac yn enwedig y Gweinidog. Os caf ymateb i rai o'r pwyntiau a godwyd, gofynnodd fy nghyd-Aelod Bethan Jenkins sut olwg fyddai arno ar lawr gwlad, a nododd Michelle Brown rai pryderon ynghylch adnoddau. Credaf mai dyna sy'n atyniadol am fy awgrym, y gallai'r newidiadau hyn ddigwydd yn raddol. Rydym wedi bod yn pori drwy gatalogau chwarae gwahanol, ac fe welwch, er enghraifft, fod rowndabowt cynhwysol yn costio ychydig o gannoedd o bunnoedd yn unig yn fwy nag un safonol, ac nid yw siglen fasged, unwaith eto, ond ychydig gannoedd o bunnoedd yn fwy nag un gonfensiynol. Felly, pan fydd awdurdod lleol yn mynd ati gyda chyllideb o £25,000, dyweder, i ailwampio man chwarae, mae'n eithaf hawdd cynnwys y pethau hynny heb unrhyw ofynion ychwanegol.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn gallu nodi fy nghynnig heddiw. Pe gallai Cymru ddeddfu ar y mater hwn, nid yn unig y byddem y wlad gyntaf yn y byd i basio cyfraith ar yr hawl i chwarae, byddem y wlad gyntaf yn y byd i fod wedi deddfu'n benodol ar chwarae cynhwysol. Byddai cyflawniad o'r fath yn ymwneud â mwy na phasio cyfraith newydd; byddai'n ymwneud â dechrau rhoi camau ar waith fel y gallai plant anabl gael yr un hawliau i chwarae â'u cyfoedion. Byddai'n ymwneud â chreu mannau diogel y bydd rhieni a theuluoedd yn hapus i'r plant eu defnyddio er mwyn gwella eu lles corfforol, emosiynol a meddyliol, a byddai'n ymwneud â chydnabod bod gan blant anabl yr un hawl i chwarae â'u cyfoedion.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Julie James.
Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar ffordd liniaru arfaethedig yr M4. Rydw i'n galw ar Adam Price i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on the proposed M4 relief road. I call on Adam Price to move the motion.
Cynnig NDM6647 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn penderfynu na ddylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i ariannu ffordd liniaru arfaethedig yr M4 heb bleidlais ystyrlon ar gynnig o sylwedd yn y Cynulliad yn dilyn casgliad yr ymchwiliad cyhoeddus presennol.
Motion NDM6647 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
Resolves that the Welsh Government should not commit to financing the proposed M4 relief road without a meaningful vote on a substantive motion in the Assembly following the conclusion of the current public inquiry.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch o galon, Llywydd. Mae'n bleser gen i i godi i gynnig y cynnig yn enw Rhun ap Iorwerth, sydd yn ymwneud â phroject, well, ffordd liniaru'r M4, efallai—hynny yw, traffordd newydd, mewn gwirionedd, yw e, wrth gwrs. Mae'n wir i ddweud mae'n un o'r prosiectau isadeiledd mwyaf ddadleuol efallai rydym ni wedi bod yn trafod, nid yn unig yn ddiweddar ond am rai degawdau. Mae yna amrediad o farn yng Nghymru, ac mae hynny hefyd, wrth gwrs, yn cael ei adlewyrchu yn y Siambr hon. Ond mae'r cynnig yma, wrth gwrs, yn gofyn inni nid i benderfynu heddiw ynglŷn â'r mater yma, ond i sicrhau y bydd yna gyfle i ni benderfynu, fel bod yr amrediad yna o farn gan Aelodau etholedig yn y lle yma yn gallu cael ei weithredu—hynny yw, bod yna ewyllys democrataidd yn cael ei mynegi mor belled ag y mae'r penderfyniad yma yn y cwestiwn.
Wrth gwrs, rydym ni wedi gweld drwy gydol yr amser mae'r prosiect yma wedi bod dan drafodaeth—ac fe allech chi fynd yn ôl, wrth gwrs, i 1991 yn wreiddiol, pan oedd y cynllun wedi cael ei gynnig—drwy gydol yr amser yna, wrth gwrs, mae costau wedi cynyddu, yn rhannol am resymau chwyddiannol, ond hyd yn oed yn y blynyddoedd diwethaf, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol yn yr amcangyfrifon y mae'r Llywodraeth ei hunain wedi rhoi ar y project. Hynny yw, mi oedd y Prif Weinidog, dim ond tair blynedd yn ôl a dweud y gwir, yn sôn y byddai'r gost tipyn yn llai nag £1 biliwn, ond nawr rŷm ni'n gwybod, wrth gwrs, o dystiolaeth y Llywodraeth ei hunain i'r ymchwiliad cyhoeddus bod hynny wedi codi o leiaf—. Wel, heb gynnwys treth ar werth, mae wedi codi i dros £1.3 biliwn, ac, os ydych chi wedyn yn cynnwys treth ar werth, ac, wrth gwrs, hefyd, fel rydym ni wedi gweld gyda chymaint o brojectau yn ddiweddar o ran heolydd, wrth gwrs, y posibilrwydd o'r gost yn cynyddu hyd yn oed yn fwy na'r contingency o ryw £150 miliwn mae'r Llywodraeth wedi ei ddarparu—fe allech chi weld y gost yna, yn hawdd iawn, yn cynyddu yn fwy. A dweud y gwir, mae Cyfeillion y Ddaear wedi amcangyfrif, yn eu tystiolaeth nhw i'r ymchwiliad, ein bod ni'n barod yn agosach i £1.8 biliwn. Felly mega-project ydy hwn, yntefe? Hynny yw, nid ydw i'n credu bod unrhyw un yn gallu dadlau gyda hynny.
Thank you very much, Llywydd. It’s my pleasure to rise to move the motion in the name of Rhun ap Iorwerth, which is to do with the M4 relief road, a new motorway, in truth—that’s what it is, of course. It’s true to say that it is one of the most controversial infrastructure projects perhaps that we’ve been discussing, not only recently but for some decades. There is a great range of opinion in Wales, and that’s reflected in this Chamber. But this motion asks us not to decide today on this issue, but to ensure that there will be an opportunity for us to make a decision, so that the range of views from elected Members in this place can be heard—that is, that there is a democratic will expressed as far as the decision is concerned.
Of course, we’ve seen throughout the time that this project has been discussed—and you can go back to 1991 originally, when the scheme was proposed—throughout that time, the costs have increased, partly for inflation reasons, but even in recent years we’ve seen a significant increase in the estimates that the Government itself has given for the project. That is, the First Minister just three years ago was talking about the fact that the cost would be significantly less than £1 billion, but we know now from the evidence of the Government itself to the public inquiry that that has risen at least—. Well, without including VAT, it’s risen to more than £1.3 billion, and, if you then include VAT, and as we’ve seen with so many projects recently, in terms of roads, the possibility of the cost increasing even more than the contingency of about £150 million that the Government has provided for—you can see that cost very easily increasing more. Indeed, Friends of the Earth have estimated, in their evidence to the inquiry, that we're already closer to £1.8 billion. So, this is a mega-project, isn't it? I don't think anyone can argue with that.
And, when we think of it in those terms, when we think of the possibility we're already looking at way over £1.5 billion when you add in these different elements, then I think it is only right and proper, of course, that this Parliament will get the right to decide. Because there's a huge opportunity cost in there: £1.5 billion, £1.7 billion, £1.8 billion. You can have a new integrated transport system, a metro, for Swansea bay and the western Valleys—Mark Barry has estimated £1 billion should do the first phase of that entire new regional transport system. You'd have some money to spare—probably the estimates that have been suggested for the reopening of the Aberystwyth to Carmarthen railway line you could do as well. You could have an entire new public transport system and reopen the railway line in west Wales instead of doing this.
Now, there will be Members, quite rightly, who think, actually, no, there is still—. Their assessment will be different, and they'll see cost-benefit different to my party, and, of course, that's within their right. The point of this motion, very simply, is that range of views needs to be heard and brought to bear on the final decision. Now, we've had debates, I think in every Assembly, on the M4 relief road, partly reflecting the range of disagreement there is. The problem is, of course, they've been brought on opposition motions, and we've heard in recent weeks, of course, that the Government doesn't always listen to the result of opposition debates. That's why this motion makes it clear that it should be brought forward on a Government resolution, so that it's a binding motion. And, you know, that is really standard practice for major infrastructure projects: when we look at Westminster, if we look at some of those mega-projects where, again, there have been a range of views, sometimes within parties as well—HS2, the third runway in Heathrow, even the renovation project of the House of Commons, you could say; that's a major infrastructure project now, £5 billion—there have been votes on these issues. And, of course, that's absolutely vital in a democracy, and the process, with the National Infrastructure Commission and the national policy statements in the UK, is that there is a parliamentary vote—there is a parliamentary vote—as there should be, certainly when we're talking about this level of expenditure. And so I hope that we will get support across the Chamber, across the range of views in terms of what should happen after the end of the public inquiry with this particular project.
I'll just say briefly about the Government amendment, which says that we shouldn't do anything to prejudice or prejudge the outcome of the public inquiry, the point of the motion is that we should have a vote after the public inquiry. That doesn't prejudge; we will then be informed by the outcome of the public inquiry. But, ultimately, it's Parliaments that should decide, surely, on major policy decisions. And, certainly, when we're talking about the scale of the expenditure, the scale of the impact in other terms—in transport, environmental and social terms—then it should be right, it absolutely has to be right, that it's this place that should make the final decision, and we'll be listening very, very carefully to what the Government has to say on that matter.
A phan ystyriwn y peth yn y termau hynny, pan fyddwn yn meddwl am y posibilrwydd ein bod eisoes yn edrych ar ymhell dros £1.5 biliwn pan ychwanegwch yr elfennau gwahanol hyn, yna credaf ei bod hi ond yn iawn ac yn briodol wrth gwrs i'r Senedd hon gael yr hawl i benderfynu. Oherwydd mae yna gost cyfle enfawr yno: £1.5 biliwn, £1.7 biliwn, £1.8 biliwn. Gallwch gael system drafnidiaeth integredig newydd, metro, ar gyfer bae Abertawe a'r Cymoedd gorllewinol—mae Mark Barry wedi amcangyfrif y dylai £1 biliwn dalu am gam cyntaf yr holl system drafnidiaeth ranbarthol honno. Byddai gennych rywfaint o arian dros ben—mae'n debyg y gallech wneud yr amcangyfrifon a awgrymwyd ar gyfer ailagor rheilffordd Aberystwyth i Gaerfyrddin yn ogystal. Gallech gael system trafnidiaeth gyhoeddus newydd gyfan ac ailagor y rheilffordd yng ngorllewin Cymru yn hytrach na gwneud hyn.
Nawr, bydd yna Aelodau sy'n credu, yn gwbl gywir, na, mae'n dal i fod—. Bydd eu hasesiad yn wahanol, ac fe welant gost a budd gwahanol i'r hyn y mae fy mhlaid yn ei weld, ac mae hawl ganddynt i wneud hynny wrth gwrs. Pwynt y cynnig hwn, yn syml iawn, yw bod angen clywed ystod o safbwyntiau er mwyn dylanwadu ar y penderfyniad terfynol. Nawr, rydym wedi cael dadleuon ym mhob Cynulliad, rwy'n credu, ar ffordd liniaru'r M4, gan adlewyrchu'n rhannol yr amrywiaeth o anghytundeb sy'n bodoli. Y broblem, wrth gwrs, yw eu bod wedi'u cyflwyno fel cynigion gan y gwrthbleidiau, ac rydym wedi clywed yn ystod yr wythnosau diwethaf, wrth gwrs, nad yw'r Llywodraeth bob amser yn gwrando ar ganlyniad dadleuon y gwrthbleidiau. Dyna pam y mae'r cynnig hwn yn nodi'n glir y dylai gael ei gyflwyno ar benderfyniad gan y Llywodraeth, fel ei fod yn gynnig rhwymol. A dyna'r arfer safonol, wyddoch chi, ar gyfer prosiectau seilwaith mawr: pan edrychwn ar San Steffan, os edrychwn ar rai o'r mega-brosiectau hynny, lle y cafwyd amrywiaeth o safbwyntiau unwaith eto, weithiau o fewn y pleidiau yn ogystal—HS2, trydydd llain lanio yn Heathrow, hyd yn oed prosiect adnewyddu Tŷ'r Cyffredin, gallech ddweud; mae hwnnw'n brosiect seilwaith mawr yn awr, £5 biliwn—fe bleidleisiwyd ar y materion hyn. Ac wrth gwrs, mae hynny'n hollol hanfodol mewn democratiaeth, a'r broses, gyda'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol a'r datganiadau polisi cenedlaethol yn y DU, yw bod pleidlais seneddol—bydd pleidlais seneddol—fel y dylai fod, yn sicr pan fyddwn yn sôn am y lefel hon o wariant. Ac felly rwy'n gobeithio y cawn gefnogaeth ar draws y Siambr, ar ydraws yr amrywiaeth o safbwyntiau o ran yr hyn a ddylai ddigwydd ar ôl diwedd yr ymchwiliad cyhoeddus gyda'r prosiect penodol hwn.
Os caf ddweud yn fyr am welliant y Llywodraeth, sy'n dweud na ddylem wneud unrhyw beth i niweidio neu ragfarnu canlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus, pwynt y cynnig yw y dylem gael pleidlais ar ôl yr ymchwiliad cyhoeddus. Nid yw hynny'n rhagfarnu; byddwn wedyn yn cael ein llywio gan ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus. Ond yn y pen draw, Seneddau a ddylai benderfynu, 'does bosibl, ar benderfyniadau polisi pwysig. Ac yn sicr, pan oeddem yn sôn am raddau'r gwariant, graddau'r effaith mewn termau eraill—yn nhermau trafnidiaeth, yr amgylchedd ac yn gymdeithasol—yna dylai fod yn iawn, mae'n rhaid iddi fod yn iawn, mai'r lle hwn a ddylai wneud y penderfyniad terfynol, a byddwn yn gwrando'n ofalus iawn ar yr hyn sydd gan y Llywodraeth i'w ddweud ar hynny.
Andrew R.T. Davies. Ah, before you stand on your feet, I need to call the amendment. And I call on the Cabinet Secretary to move the amendment, amendment 1, formally.
Andrew R.T. Davies. Cyn i chi sefyll ar eich traed, mae angen i mi alw'r gwelliant. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i gynnig y gwelliant, gwelliant 1, yn ffurfiol.
Gwelliant 1. Julie James
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn cydnabod bod ymchwiliad cyhoeddus gan arolygwyr annibynnol i brosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd yn parhau i fynd rhagddo ac ni ddylid gwneud unrhyw beth i amharu ar ganlyniad yr ymchwiliad, adroddiad yr archwilwyr neu’r broses statudol.
Amendment 1. Julie James
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
Recognises that a public inquiry by independent inspectors into the M4 corridor around Newport project is still underway and nothing should be done to prejudice the outcome of the inquiry, the inspectors' report or the statutory process.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Bit of an anticlimax there, Presiding Officer. Thank you very much, Presiding Officer. It's a real pleasure to take part in this debate. [Interruption.] I will not take the conversation any further. It's a real pleasure to take part in this debate, and I have to say, as the lead spokesperson for Plaid Cymru said, that debate after debate on this subject has been held in the 11 years that I have been an Assembly Member, and I'm sure people who were here before me remember previous debates. And, even before this institution was established, people were talking about the new M4 relief road or a road around Newport, obviously to solve the congestion problems. And, actually, this debate isn't about getting into the intricacies of the engineering, the environmental impact, et cetera, et cetera, it is about a simple proposition, a proposition that we on this side of the house do agree with, that this institution should have a vote—a stand-alone vote—as to whether the Government should or should not proceed on what is quite clearly its largest infrastructure project that it has considered and, no doubt, will press a button on to either say 'yea' or 'nay' after the public inquiry.
Surely, as Assembly Members whose constituencies and regions will all be affected by that decision, we should have a role to play in that decision-making process. If the Government is confident of its position and it, by virtue of being the Government, should have a majority in here, it should be able to carry the house and carry the vote to give the permission for this project to go ahead. So, it's not really a mind-numbing question that we need to spend hours and hours debating; it's a simple proposition for a democratically-elected house to play an active role in sanctioning what, as I said, is the biggest infrastructure project this Government, or any predecessor Governments, have had to consider. From our side of the house, what we have real concerns over is the costs, and the escalating costs, of the project, and we very much want to be able to have a say on that. We have made it quite clear that we will not give any blank cheques when it comes to this project, and only now, over the last couple of weeks, in evidence to the economy and transportation committee, we've heard from the Government that the costs range somewhere between £1.4 billion and £1.5 billion at the moment. I'm failing to find many infrastructure projects that start at a figure and don't just end up going up from the figure that you started with. I'd be grateful if the Cabinet Secretary could give us an indication of such fixed contracts that have delivered such mega-schemes within the budgets that they've been charged with delivering. [Interruption.] And I'd also—. Public projects.
And I would also invite the Cabinet Secretary to give us some explanation as to why there's the substantial rise in these costs to give us some confidence that the Government's proposals might be still on track. Obviously, only two years ago the First Minister talked of a figure coming well under £1 billion. And now, some two years later, to be standing here and, by the Government's own estimations, and the figures that you've lodged with the public inquiry, to be on a figure of £1.4 billion does deserve an explanation, I believe, rather than just pointing to inflation, because—
Ychydig o wrthgleimacs yn y fan honno, Lywydd. Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae'n bleser mawr gennyf gymryd rhan yn y ddadl. [Torri ar draws.] Nid wyf am fynd â'r sgwrs gam ymhellach. Mae'n bleser mawr gennyf gymryd rhan yn y ddadl hon, a rhaid i mi ddweud, fel y dywedodd llefarydd arweiniol Plaid Cymru, mae dadl ar ôl dadl wedi'i chynnal ar y pwnc hwn yn yr 11 mlynedd y bûm yn Aelod Cynulliad, ac rwy'n siŵr fod pobl a oedd yma o fy mlaen yn cofio'r dadleuon cyn hynny. A hyd yn oed cyn sefydlu'r sefydliad hwn, roedd pobl yn sôn am ffordd liniaru'r M4 newydd neu ffordd o amgylch Casnewydd, i ddatrys y problemau tagfeydd wrth gwrs. Ac mewn gwirionedd, nid oes a wnelo'r ddadl hon â manylu ar gymhlethdodau'r beirianneg, yr effaith amgylcheddol ac yn y blaen, mae a wnelo â chynnig syml, cynnig rydym ni ar yr ochr hon i'r tŷ yn cytuno ag ef, sef y dylai'r sefydliad hwn gael pleidlais—pleidlais annibynnol—ynglŷn ag a ddylai'r Llywodraeth fwrw ymlaen â'r prosiect seilwaith mwyaf y mae wedi'i ystyried ai peidio, ac yn ddi-os, bydd yn gwasgu botwm i ddweud 'ie' neu 'na' wedi'r ymchwiliad cyhoeddus.
Gan y bydd y penderfyniad hwnnw'n effeithio ar etholaethau a rhanbarthau Aelodau Cynulliad, 'does bosibl na ddylai fod gennym ran i'w chwarae yn y broses benderfynu honno. Os yw'r Llywodraeth yn hyderus ynglŷn â'i safbwynt, a bod ganddi fwyafrif yma yn rhinwedd y ffaith ei bod yn Llywodraeth, dylai allu ennill y bleidlais i roi caniatâd i'r prosiect fynd rhagddo. Felly, nid yw'n gwestiwn syfrdanol o anodd y mae angen inni dreulio oriau ac oriau yn ei drafod; mae'n gynnig syml i dŷ a etholwyd yn ddemocrataidd chwarae rhan weithredol yn cadarnhau, fel y dywedais, y prosiect seilwaith mwyaf y bu'n rhaid i'r Llywodraeth hon, neu unrhyw Lywodraethau blaenorol, ei ystyried. Ar ein hochr ni o'r tŷ, yr hyn y mae gennym bryderon gwirioneddol yn ei gylch yw'r costau, a chostau cynyddol, y prosiect, ac rydym yn awyddus iawn i allu dweud ein barn ar hynny. Rydym wedi dweud yn gwbl glir na fyddwn yn rhoi unrhyw sieciau gwag ar gyfer y prosiect hwn, ac yn awr, dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf yn unig, mewn tystiolaeth i'r pwyllgor economi a thrafnidiaeth, clywsom gan y Llywodraeth fod y costau'n amrywio rywle rhwng £1.4 biliwn a £1.5 biliwn ar hyn o bryd. Ni allaf ddod o hyd i lawer o brosiectau seilwaith sy'n dechrau ar ffigur ac nad ydynt yn codi o'r ffigur y dechreuoch ag ef. Buaswn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet roi syniad inni pa gontractau tymor penodol sydd wedi cyflawni mega-gynlluniau o'r fath o fewn y cyllidebau y gofynnwyd iddynt eu darparu. [Torri ar draws.] A hoffwn hefyd—. Prosiectau cyhoeddus.
A hoffwn wahodd yr Ysgrifennydd Cabinet hefyd i roi eglurhad i ni pam y gwelwyd y cynnydd sylweddol yn y costau hyn er mwyn rhoi rhywfaint o hyder inni y gallai cynigion y Llywodraeth barhau i fod ar y trywydd iawn. Yn amlwg, ddwy flynedd yn ôl yn unig, soniai'r Prif Weinidog am ffigur ymhell o dan £1 biliwn. Ac yn awr, ddwy flynedd yn ddiweddarach, mae sefyll yma, ac yn ôl amcangyfrifon y Llywodraeth ei hun, a'r ffigurau rydych wedi'u cyflwyno i'r ymchwiliad cyhoeddus, mae bod ar ffigur o £1.4 biliwn, rwy'n credu, yn haeddu esboniad, yn hytrach na chyfeirio at chwyddiant yn unig, oherwydd—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
I agree with the Member on what he said so far, and certainly the principle in taking—you know, spending those sums of money should be taken here, and not left to the Executive on its own. Does he take or have any acceptance of the evidence that the costs are more likely, plus VAT, to be closer to £2 billion? And where does he think the line starts to be drawn on a project like this?
Rwy'n cytuno gyda'r Aelod ar yr hyn a ddywedodd hyd yma, ac yn sicr yr egwyddor o gymryd—wyddoch chi, y dylai'r egwyddor o wario'r symiau hynny o arian gael ei gymryd yma, ac nid ei adael i'r Weithrediaeth ar ei phen ei hun. A yw'n cymryd neu a yw'n derbyn o gwbl y dystiolaeth fod y costau'n fwy tebygol o fod, gyda TAW, yn agosach at £2 biliwn? A ble mae'n credu y mae dechrau tynnu'r llinell ar brosiect fel hwn?
Well, that's where I was going to take my argument, because the Cabinet Secretary is clearly in possession of information, and the evidence he's given to the economy and transportation committee is that costs would have to rise significantly before the question mark was put in on this project. Well, we've had a figure of under £1 billion from the First Minister some two years ago. We've got to £1.4 billion today—perhaps £1.5 billion—without VAT. That's a £600 million increase. I'm just wondering, myself, what the Cabinet Secretary believes is a significant rise in costs before the Welsh Government themselves question the viability of the project and what solutions might well be coming forward. [Interruption.] Well, I haven't got access to the—. I hear the chuntering from the Plaid Cymru benches, but I have to say—[Interruption.] I have to say I haven't got access to the detailed information. We have put our cards on the table and said that we believe a solution needs to be put in place. [Interruption.] We believe that a solution needs to be put in place. I was travelling this piece of road this morning—at 5 o'clock this morning—heading up to Raglan livestock market. At 6:30 this morning, that road was chock-a-block, three lanes, all the way from the Severn bridge back to the Brynglas tunnels. You cannot turn your back on that situation, that the road has a serious problem and a serious stranglehold on the Welsh economy. What you can't turn away from either is the escalating costs that seem to be associated with the Government's preferred project. And so I do go back to the original proposition that we're debating here today, which is the substantive motion that this house should have the ability to vote on the project going forward and becoming a capital project of the Welsh Government and the Welsh taxpayer putting resources in. And I would hope that like-minded Members on the Government benches would consider that a reasonable proposition and consider voting for this motion today.
Wel, dyna lle roeddwn yn mynd i fynd â fy nadl, oherwydd mae'n amlwg fod gan Ysgrifennydd y Cabinet wybodaeth, a'r dystiolaeth y mae wedi'i roi i bwyllgor yr economi a thrafnidiaeth yw y byddai'n rhaid i gostau godi'n sylweddol cyn y ceir marc cwestiwn uwchben y prosiect hwn. Wel, cawsom ffigur o dan £1 biliwn gan y Prif Weinidog oddeutu dwy flynedd yn ôl. Rydym wedi cyrraedd £1.4 biliwn heddiw—efallai £1.5 biliwn—heb TAW. Dyna gynnydd o £600 miliwn. Rwy'n meddwl tybed beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gredu sy'n gynnydd sylweddol yn y costau cyn i Lywodraeth Cymru eu hunain gwestiynu hyfywedd y prosiect a pha atebion a allai fod yn cael eu rhoi. [Torri ar draws.] Wel, nid oes gennyf y—. Clywaf y mwmian o feinciau Plaid Cymru, ond rhaid i mi ddweud—[Torri ar draws.] Rhaid i mi ddweud nad yw'r wybodaeth fanwl gennyf. Rydym wedi rhoi ein cardiau ar y bwrdd ac wedi dweud ein bod yn credu bod angen dod o hyd i ateb. [Torri ar draws.] Credwn fod angen dod o hyd i ateb. Roeddwn yn teithio ar hyd y darn hwn o ffordd y bore yma—am 5 o'r gloch y bore yma—yn anelu at farchnad da byw Rhaglan. Am 6:30 y bore yma, roedd y ffordd honno'n llawn dop, tair lôn, yr holl ffordd o bont Hafren i dwneli Bryn-glas. Ni allwch droi eich cefn ar y sefyllfa honno, fod problem ddifrifol gyda'r ffordd a'i bod yn mygu economi Cymru yn ddifrifol. Yr hyn na allwch ei osgoi chwaith yw'r costau cynyddol sydd i'w gweld yn gysylltiedig â phrosiect dewisol y Llywodraeth. Ac felly rwy'n dychwelyd at y cynnig gwreiddiol rydym yn ei drafod yma heddiw, sef y cynnig o sylwedd y dylai'r tŷ hwn gael y gallu i bleidleisio ar y prosiect wrth symud ymlaen a dod yn brosiect cyfalaf Llywodraeth Cymru a'r trethdalwr yng Nghymru yn rhoi adnoddau tuag ato. A buaswn yn gobeithio y byddai Aelodau sy'n credu'r un fath ar feinciau'r Llywodraeth yn ystyried hwnnw'n gynnig rhesymol ac yn ystyried pleidleisio dros y cynnig hwn heddiw.
Mae’n teimlo ein bod ni wedi bod yn trafod yr M4 ers nifer o flynyddoedd; mi fues i’n rhoi cryn sylw iddo fo fel llefarydd yr economi cyn Adam. Mae hon yn drafodaeth sydd wedi bod yn mynd ymlaen ers cenhedlaeth neu fwy erbyn hyn. Mae’r dadleuon ynglŷn â sut i fynd i’r afael a thagfeydd traffig yn ardal Casnewydd wedi bod yn mynd ymlaen ers, mae’n siŵr, bron i chwarter canrif. Ac mi ydym ni—rwy’n hapus iawn i’w gwneud yn glir eto yn y fan hyn—yn cydnabod bod y tagfeydd traffig yn y rhan yna o Gymru, yn ardal Casnewydd, yn gallu cael eu gweld fel rhywbeth sy’n niweidiol i economi Cymru. Os felly, os ydym ni’n derbyn hynny, mae eisiau inni chwilio am ateb sy’n effeithiol, ond sydd hefyd yn gynaliadwy ac yn fforddiadwy.
O ran cynaliadwyedd, mae angen ateb sy’n briodol i ddelio â gofynion y dyfodol—dyfodol lle rydym yn dymuno y bydd llawer mwy o bobl yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd y byddwn ni, gobeithio, wedi buddsoddi mwy mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Dyfodol lle y bydd yna geir yn gyrru eu hunain, a’r effaith y mae hynny’n mynd i’w chael—ac mi fyddwn i’n licio nodi yn fan hyn fy niddordeb yn natganiad yr Ysgrifennydd Cabinet yn gynharach heddiw ynglŷn â datblygu maes profi ar gyfer ceir sy’n gyrru eu hunain i fyny yng nghymoedd Gwent. Mi fydd yna hefyd newidiadau yn y ffordd y mae pobl yn gweithio. Felly, mae angen ystyried hynny, ystyried y dyfodol, wrth wneud penderfyniadau yn y presennol.
Mae angen ateb sy’n fforddiadwy. Mae cost y project yma wedi cynyddu yn arw. Ni wnaf fynd i mewn i fanylion. Nid wyf i’n siŵr iawn pa ffigur i’w ddefnyddio erbyn hyn: £1.3 biliwn, sydd i lawr ar y papur yn fan hyn, neu £1.4 biliwn neu £1.5 biliwn, a threth ar werth ar ben hynny. Ni wnaf hyd yn oed dyfalu, ond rwy’n siŵr ein bod ni’n sôn am broject sydd yn agosach at £2 biliwn, a dyn a ŵyr faint yn fwy. A sut y gall Llywodraeth Cymru, a sut y gall ein Senedd genedlaethol ni, os caiff pleidlais ei chynnal ar ôl yr ymchwiliad cyhoeddus, gyfiawnhau buddsoddiad o’r fath heb allu profi ei fod o’n rhan o strategaeth ehangach a fyddai’n arwain at wario ar isadeiledd mewn ffordd sydd wedi cydbwyso ar draws Cymru gyfan?
Nid oes gen i ddim diddordeb mewn amddifadu dim un rhan o Gymru o fuddsoddiad sydd yn angenrheidiol, ond mae cydbwysedd yn hanfodol, neu, rydych chi’n siŵr, o fethu â chael y cydbwysedd—mae hynny’n arwain at sefyllfa lle mae un rhanbarth yn cael ei roi yn erbyn rhanbarth arall, ac rwy’n gobeithio nad oes yna neb yn y Siambr yma yn dymuno gweld hynny’n digwydd. Drwy amddifadu rhai o ranbarthau Cymru o fuddsoddiad teg y maen nhw ei angen ac yn ei haeddu ar draul rhai eraill, mi fyddai project hirdymor o adeiladu ein cenedl ni yn methu. Y realiti ydy bod y dde-ddwyrain ar hyn o bryd yn gweld dwywaith yn fwy o fuddsoddiad mewn isadeiledd o’i gymharu â’r gogledd, a bron i dair gwaith yn fwy na chanolbarth a gorllewin Cymru, ac nid ydy hynny’n rhywbeth y gallwn ni ei anwybyddu yma yng Nghymru.
Mae Adam wedi trafod gwelliant y Llywodraeth. Mi fuaswn i’n licio cyfeirio at un peth sy’n bryder mawr i mi ynglŷn â beth rwy’n ei weld yn Llywodraeth yn tanseilio ac yn amharu ar y broses o gynnal ymchwiliad annibynnol. Rydym ni ym Mhlaid Cymru, ers rhai blynyddoedd, wedi bod yn gofyn am astudiaeth o botensial y llwybr glas, neu o leiaf rhywbeth sy’n seiliedig ar beth sydd wedi cael ei adnabod fel y llwybr glas, yn ogystal â buddsoddi mewn rheilffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus ac ati. Ond, trwy fuddsoddi £135 miliwn o bunnau yn nociau Casnewydd yn ddiweddar, gan arwain at y cwmni hwnnw yn tynnu ei wrthwynebiad i’r llwybr du yn ei ôl, yn ogystal â’r holl brynu gorfodol y mae’r Llywodraeth wedi bod yn ei wneud, mae hynny’n amharu yn llwyr ar y broses annibynnol a oedd i fod i ystyried pob opsiwn, gan gynnwys y llwybr glas neu rywbeth yn seiliedig ar y llwybr glas.
Felly, mae ein cynnig ni heddiw yma yn galw am bleidlais ystyrlon, fel rydym ni wedi clywed, yn dilyn casgliad yr ymchwiliad annibynnol. Mae hyn yn gwbl gyffredin mewn Seneddau eraill. Rydw i'n licio term Adam, sef 'superproject'—dyna sydd gennym ni yn y fan hyn. Pan mae gennych chi rywbeth ar y lefel yna, mae'n gwneud synnwyr ar lefel ddemocrataidd i sicrhau bod ein Senedd genedlaethol ni yn cael penderfyniad. Rydw i'n credu y byddai gwrthod ein cynnig ni heddiw yn gwrthod y cyfle yna i roi pleidlais sylweddol yn ein dwylo ni fel Senedd genedlaethol, yn bradychu ein hetholwyr, yn bradychu trethdalwyr Cymru hefyd, ac, rydw i'n meddwl, yn bradychu democratiaeth yng Nghymru.
It feels as if we’ve been discussing the M4 for a number of years. I gave quite a bit of attention to this as spokesperson for the economy before Adam, and this is a discussion that has gone on for a generation or more by now. There have been arguments about how to tackle the traffic jams around the Newport area; it’s been going on for almost a quarter of a century. I’m very happy to make it quite clear here again that we acknowledge that the traffic jams in those parts of Wales in the Newport area can be seen as something that is detrimental to the Welsh economy and if we accept that, we must seek a solution that is effective but that is also sustainable and affordable.
As regards sustainability, we need a solution that is appropriate to deal with the future need, a future where we hope many more people will be using public transport because, hopefully, we will have invested more in public transport, and a future where there will be driverless cars and the impact that that will have. I would declare my interest in the Cabinet Secretary’s statement earlier today as regards establishing a test centre for driverless cars in the Gwent Valleys. There will also be changes in the way people work. So, we have to consider the future in taking decisions for the present.
We need an affordable solution. The costs have increased substantially. I won’t go into detail. I don’t know which figures to use by now—£1.3 billion is noted in the paper, or £1.4 billion or £1.5 billion, with value added tax on top of that. I won’t even take a guess, but I’m sure we’re talking about a project closer to £2 billion, and who knows how much more? And how can Welsh Government and how can our national Parliament, if a vote is held following the public inquiry, justify such an investment without proving that it’s part of a broader strategy that would lead to spending on infrastructure in a balanced way throughout the whole of Wales?
I have no interest in depriving any part of Wales of an investment that is vital, but striking a balance is essential, and you’re bound to fail to do that in having a situation where one region is pitted against another. I hope that nobody in this Chamber would wish to see that happening. By depriving some regions of Wales of fair investment that they need and deserve at the expense of others, then the long-term project of nation building will fail, and the reality is that the south-east of Wales sees twice as much investment in infrastructure in north Wales, and almost three times more than mid and west Wales. That is not something that we can ignore here in Wales.
Adam has alluded to the Government’s amendment. I would like to refer to one thing that is of great concern to me as regards what I view as the Government undermining and intervening in the process of holding an independent inquiry. We in Plaid Cymru for some years have been asking for a study of the potential of the blue route, or at least something which is based on what has been identified as the blue route, and the investment in railways and public transport, and so on. But the investment of £135 million in Newport docks recently led to that company withdrawing its opposition to the black route, in addition to all the compulsory purchasing that the Government has been doing. That has had a total impact on the allegedly independent process that was supposed to take place.
So, our motion today calls for a meaningful vote, as we have heard, following the conclusion of the independent inquiry. This is totally common in other Parliaments. I like Adam's term, 'superproject'—that's what we have here. When you have something on that level it makes sense on a democratic level to ensure that our national Parliament is allowed to decide. I believe that rejecting our motion today and our proposal would reject that opportunity to put an important vote in our hands as a national Parliament, would betray our constituents and the people of Wales, and democracy in Wales.
I absolutely agree that we need to have a substantive discussion on this very important matter in Government time. We cannot simply rely on opposition motions on this important matter. This proposal is in danger of completely gobbling up every aspect of the Welsh Government's borrowing limits, which means there's a real danger that it would be the only capital investment that we would be able to make. I am unconvinced that this is the best way of spending £1.5 billion.
Andrew R.T. Davies talks about the traffic backed up at 06:30 in the morning coming west towards the Brynglas tunnel. I've yet to be convinced that spending all this money on these 14 miles of new road would make any difference to that problem on its own, because you'd simply have the traffic backing up just a little bit further down the road. Unless we have modal shift, we are not going to be resolving the congestion problem that we get at particular times of the day. When I go down the road at 10:30 or 11:00 in the morning, no problem at all. This is a commuter problem, and the reason we have this problem is because we have not invested in public transport historically over the years, and that is why people are choosing to travel to their work in Newport and Cardiff by car, which is a completely crazy way of using resources.
Cytunaf yn llwyr fod angen inni gael trafodaeth o sylwedd ar y mater pwysig hwn yn amser y Llywodraeth. Ond ni allwn ddibynnu'n syml ar gynigion y gwrthbleidiau ar y mater pwysig hwn. Mae'r cynnig hwn mewn perygl o lyncu pob agwedd ar derfynau benthyca Llywodraeth Cymru, sy'n golygu bod perygl gwirioneddol mai dyma'r unig fuddsoddiad cyfalaf y byddem yn gallu ei wneud. Nid wyf yn argyhoeddedig mai dyma'r ffordd orau o wario £1.5 biliwn.
Mae Andrew R.T. Davies yn sôn am y tagfeydd traffig am 06:30 yn y bore yn dod i'r gorllewin tuag at dwnnel Bryn-glas. Rwyf eto i gael fy argyhoeddi y byddai gwario'r holl arian hwn ar 14 milltir o ffordd newydd yn gwneud unrhyw wahaniaeth i'r broblem honno ar ei phen ei hun, oherwydd byddai gennych dagfeydd traffig ychydig bach pellach i lawr y ffordd dyna i gyd. Oni chawn newid moddol, nid ydym yn mynd i fod yn datrys y broblem dagfeydd sydd gennym ar adegau penodol o'r dydd. Pan af i lawr y ffordd am 10:30 neu 11:00 y bore, dim problem o gwbl. Problem gymudwyr yw hon, a'r rheswm pam y mae gennym y broblem yw oherwydd nad ydym wedi buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus dros y blynyddoedd yn y gorffennol, a dyna pam y mae pobl yn dewis teithio i'w gwaith yng Nghasnewydd a Chaerdydd mewn car, sy'n ffordd gwbl wallgof o ddefnyddio adnoddau.
Actually, the roads were closed today because the bridge had not finished its maintenance work overnight—that was the long and short of it. I do take the point, but that's a reason more to have a debate here, so that we can all participate in that debate and that substantive decision on whether to press the button for this project to go ahead or not.
Mewn gwirionedd, roedd y ffyrdd ar gau heddiw oherwydd nad oedd y bont wedi gorffen ei gwaith cynnal a chadw dros nos—dyna ei hyd a'i lled hi. Rwy'n derbyn y pwynt, ond mae hynny'n fwy o reswm dros gael dadl yma, fel y gall pawb ohonom gyfrannu yn y ddadl honno a'r penderfyniad o sylwedd hwnnw a ydym am wasgu'r botwm i'r prosiect hwn fynd rhagddo ai peidio.
Okay. Well, it's useful to clarify that. I was surprised that, at 06:30 in the morning, the traffic was backed up, but you've now told us why there was a particular problem today.
But the fact is that if we have a super-duper road around Newport, what is going to happen, even by the Government's own evidence to the public inquiry, is it's actually going to increase the number of vehicles commuting into Newport and Cardiff and actually will increase the congestion in Cardiff. Given the problems we have over having to admit we have illegal levels of air pollution in the high courts, it is very difficult to see how this would be a way of resolving the problems we have.
Transport is a huge contributor to the fact that we have lower productivity, as we discussed earlier. Obviously, time wasted sitting in traffic jams is time that is not being put to productive use. But my argument is that this project will not solve the congestion problem, and that we have not seen a proper comparative evaluation of transport investment to indicate how, if we spent £1.5 billion on public transport to make it much more attractive than commuting into Cardiff and Newport by car, we'd have a very different scenario. That is a huge disappointment to me, because I think that that is something that is completely absent, particularly as we know that a mile of motorway costs about the same as a mile of new rail, and that rail investment carries between eight and 20 times more people. This is why we need rail and trams, light rail, to convey people into work and back again. Simply encouraging people to come into work by car is a completely ridiculous proposal.
So, I hope that we will get some commitments that we will have a substantive debate on this matter once the public inquiry has concluded, but also that we will have a serious look at the alternative option of spending £1.5 billion on public transport to improve the journey to work for people and deliver the modal shift that is required.
Iawn. Wel, mae'n ddefnyddiol egluro hynny. Roeddwn yn synnu bod yna dagfeydd traffig am 06:30 yn y bore, ond rydych bellach wedi dweud wrthym pam fod problem benodol heddiw.
Ond y ffaith amdani yw, os oes gennym ffordd anhygoel o wych o amgylch Casnewydd, yr hyn sy'n mynd i ddigwydd, hyd yn oed yn ôl tystiolaeth y Llywodraeth ei hun i'r ymchwiliad cyhoeddus, yw ei fod yn mynd i gynyddu nifer y cerbydau sy'n cymudo i Gasnewydd a Chaerdydd a bydd yn cynyddu tagfeydd yng Nghaerdydd mewn gwirionedd. O ystyried y problemau sydd gennym o ran gorfod cyfaddef yn yr uchel lysoedd fod gennym lefelau anghyfreithlon o lygredd aer, mae'n anodd iawn gweld sut y byddai hyn yn ffordd o ddatrys y problemau sydd gennym.
Mae trafnidiaeth yn cyfrannu'n enfawr at y ffaith fod gennym gynhyrchiant is, fel y trafodwyd yn gynharach. Yn amlwg, mae amser a wastreffir yn eistedd mewn tagfeydd traffig yn amser nad yw'n cael ei ddefnyddio'n gynhyrchiol. Ond fy nadl i yw na fydd y prosiect hwn yn datrys problem tagfeydd, ac nid ydym wedi gweld gwerthusiad cymharol priodol o fuddsoddiad trafnidiaeth i ddangos sut y byddai gennym senario wahanol iawn pe baem yn gwario £1.5 biliwn ar drafnidiaeth gyhoeddus i'w gwneud yn llawer mwy deniadol na chymudo i Gaerdydd a Chasnewydd yn y car. Mae hynny'n siom enfawr i mi, oherwydd rwy'n credu bod hyn yn gwbl absennol, yn enwedig gan ein bod yn gwybod bod cost milltir o draffordd tua'r un fath â milltir o reilffordd newydd, a bod buddsoddiad yn y rheilffordd yn cario rhwng wyth ac 20 gwaith yn fwy o bobl. Dyma pam y mae angen rheilffyrdd a thramiau, rheilffyrdd ysgafn, i gludo pobl i'r gwaith ac yn ôl eto. Mae annog pobl i ddod i'r gwaith yn y car yn gynnig hollol hurt.
Felly, gobeithio y cawn ymrwymiadau y byddwn yn cael dadl sylweddol ar y mater hwn wedi i'r ymchwiliad cyhoeddus gael ei gwblhau, ond hefyd ein bod yn edrych o ddifrif ar yr opsiwn arall o wario £1.5 biliwn ar gludiant cyhoeddus i wella'r daith i'r gwaith i bobl a darparu'r newid moddol sydd ei angen.
Can I say at the outset that my party will be supporting this motion? The reason for this is that, as has been said before, the M4 relief road scheme is one of the biggest and most expensive projects ever undertaken by the Welsh Assembly and one of such importance that the Welsh Government itself saw fit to launch a long-lasting and exhaustive inquiry into its form and format. It therefore would seem eminently important that the whole of the Assembly should have a meaningful input into the decision made, with reference to the outcome of the inquiry.
Our concerns are that if we are not allowed to engage in this way, the Government's intentions with regard to the black route will go ahead in spite of the findings of the inquiry. We cannot help but witness the agreement already reached by the Government and the ports authority with regard to the extra funding allotted to alleviate their concerns, which appear to have been entirely in relation to the planned black route. I feel it prudent to point out here that this is an M4 relief road, whatever the derogation may be. A relief road indicates that it will only truly be needed for periods of peak traffic use.
I'd therefore urge the Cabinet Secretary to keep an open mind as to which of the options available shall be chosen. I know that he will bear in mind the huge cost differential between the blue and black routes. This cost differential could be used on other much-needed transport projects, and I'm sure he'll forgive me for again mentioned the appalling condition of Rover Way, which is more redolent of a country lane than that of a main artery into the country's capital. I'm sure that there are many AMs across the Chamber who would be able to make a case for other much-needed projects, some of which have been mentioned earlier by Adam Smith, or even consideration of the modal shift mentioned by Julie Rathbone—[Interruption.]
I apologise. You're not that old, Adam, I'm sure. Adam Price. I do apologise for that slip, Adam.
However, I urge the Cabinet Secretary to allow this consultation and vote. After all, if things do go wrong with this huge project, the whole of the Chamber could then be held culpable.
A gaf fi ddweud ar y cychwyn y bydd fy mhlaid yn cefnogi'r cynnig hwn? Y rheswm am hyn yw bod cynllun ffordd liniaru'r M4, fel y dywedodd yn flaenorol, yn un o'r prosiectau mwyaf a mwyaf costus a wnaed erioed gan Gynulliad Cymru ac mae'n un mor bwysig fel bod Llywodraeth Cymru ei hun wedi gweld ei bod hi'n briodol lansio ymchwiliad maith a thrwyadl ar ei ffurf a'i gynllun. Felly ymddengys ei bod yn amlwg yn bwysig y dylai'r Cynulliad cyfan gael mewnbwn ystyrlon i'r penderfyniad a wneir, gan gyfeirio at ganlyniad yr ymchwiliad.
Os na chaniateir inni ymgysylltu yn y modd hwn, rydym yn pryderu y bydd bwriadau'r Llywodraeth o ran y llwybr du yn digwydd er gwaethaf canfyddiadau'r ymchwiliad. Ni allwn beidio â nodi'r cytundeb a wnaed eisoes gan y Llywodraeth a'r awdurdod porthladdoedd mewn perthynas â'r arian ychwanegol a ddyrannwyd i leddfu eu pryderon, yr ymddengys eu bod yn deillio'n gyfan gwbl o'r llwybr du arfaethedig. Teimlaf ei bod hi'n ddoeth nodi yma mai ffordd liniaru'r M4 yw hon, beth bynnag am y rhanddirymiad posibl. Mae ffordd liniaru'n dynodi na fydd ond ei hangen go iawn ar gyfer yr adegau pan fydd traffig ar ei drymaf.
Hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet felly i gadw meddwl agored ynghylch pa un o'r opsiynau sydd ar gael a ddewisir. Gwn y bydd yn cadw'r gwahaniaeth enfawr yn y gost rhwng y llwybrau glas a du mewn cof. Gellid defnyddio'r gwahaniaeth hwn yn y costau ar brosiectau trafnidiaeth eraill sy'n fawr eu hangen, ac rwy'n siŵr y gwnaiff faddau i mi eto am grybwyll cyflwr ofnadwy Rover Way, sy'n debycach i lôn gefn gwlad na phrif wythïen i brifddinas y wlad. Rwy'n siŵr y gallai llawer o Aelodau'r Cynulliad ar draws y Siambr wneud achos dros brosiectau eraill sydd eu hangen yn ddirfawr, gyda rhai ohonynt wedi'u crybwyll yn gynharach gan Adam Smith, neu hyd yn oed ystyried y newid moddol a grybwyllwyd gan Julie Rathbone—[Torri ar draws.]
Rwy'n ymddiheuro. Nid ydych mor hen â hynny, Adam, rwy'n siŵr. Rwy'n ymddiheuro am y llithrad hwnnw, Adam.
Fodd bynnag, rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet i ganiatáu'r ymgynghoriad a'r bleidlais hon. Wedi'r cyfan, os yw pethau'n mynd o chwith gyda'r prosiect enfawr hwn, gallai'r Siambr gyfan gael ei chyfrif yn euog.
The original Adam Smith, of course, is a lot closer to the Adam Price that we have here, rather than the Adam Smith Institute, which is a completely different kettle of fish, I think.
I very much welcome this debate and the welcome from the parties so far that's been given to the principle of having a substantive vote on such a large expenditure. I want to approach the debate from the point of view of the well-being of future generations Act, but I think the issue around the environment and the well-being Act will be debated thoroughly in another time. I want to approach it from the point of view of policy making and how we use our resources for policy objectives in light of that Act.
The first thing to say around that, of course, is that, with the title, we have been pretty clear: future generations is the future parties Act, if you like. So, as an opposition party here, Plaid Cymru wants to become the Government of Wales. I'm sure the Conservatives also want to become the Government of Wales. I'm not sure about UKIP—I would never even presume to know what UKIP thinks these days. But, anyone who's elected to this place wants to become the Government. We want to have, therefore, a real say in any major, even super, investment that will bind the hands of future generations and future Governments as to how they might address the real challenges of Wales for the future, not just in terms of the environment but in terms of infrastructure, in terms of anti-poverty work, in terms of dealing with the future economic needs of Wales. I can't put it better than was put in 2015 by someone, who said:
'It is, to me, astonishing that a Government that is committed to reducing poverty will spend £1 billion of public money on a project that will have no economic impact on my constituents'.
I think that person is no longer in his place, but he is the Member for Blaenau Gwent, speaking after Jenny Rathbone was dismissed from her post for criticising these proposals. So, I think I want to apply that prism of future generations very hard to this decision making and to allow this Chamber and this Parliament to make that final decision.
Now, it's been very clear from the evidence given in the local public inquiry just how badly fitted to the future generations Act this proposal is. As the future generations commissioner said herself:
'Building roads is what we have been doing for the last 50 years and is not the solution we should be seeking in 2017 and beyond.'
Those trends that we are talking about in Government that other Members here have talked about, from automation to decarbonisation of transport, emissions reduction, the changes in air quality that will emerge as we go from a fossil fuel-led transport system to one that's more reliant on electric vehicles, hydrogen possibly—all of those need to be factored in to such a major spend that will influence future generations, not just one generation but two or three generations to come. And also, of course—
Mae'r Adam Smith gwreiddiol, wrth gwrs, yn llawer nes at yr Adam Price sydd gennym yma, yn hytrach na Sefydliad Adam Smith, sy'n fater cwbl wahanol, rwy'n meddwl.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr a'r croeso y mae'r pleidiau wedi'i roi hyd yn hyn i'r egwyddor o gael pleidlais ystyrlon ar wariant mor fawr. Rwyf am edrych ar y ddadl o safbwynt Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ond credaf y bydd y ddadl ynghylch yr amgylchedd a'r Ddeddf llesiant yn cael ei thrafod yn drwyadl ar ryw adeg arall. Hoffwn edrych arni o safbwynt llunio polisïau a sut rydym yn defnyddio ein hadnoddau ar gyfer amcanion polisi yng ngoleuni'r Ddeddf honno.
Y peth cyntaf i'w ddweud ynglŷn â hynny, wrth gwrs, yw ein bod wedi bod yn glir iawn gyda'r teitl: cenedlaethau'r dyfodol yw Deddf pleidiau'r dyfodol, os mynnwch. Felly, fel gwrthblaid yma, mae Plaid Cymru eisiau dod yn Llywodraeth Cymru. Rwy'n siŵr fod y Ceidwadwyr hefyd am ddod yn Llywodraeth Cymru. Nid wyf yn siŵr am UKIP—ni fuaswn hyd yn oed yn ceisio tybio beth y mae UKIP yn ei feddwl y dyddiau hyn. Ond mae unrhyw un sy'n cael ei ethol i'r lle hwn am fod yn Llywodraeth. Rydym am gael llais go iawn, felly, mewn unrhyw fuddsoddiad mawr, enfawr hyd yn oed, a fydd yn clymu dwylo cenedlaethau'r dyfodol a Llywodraethau'r dyfodol o ran sut y gallent fynd i'r afael â heriau gwirioneddol Cymru ar gyfer y dyfodol, nid yn unig o ran yr amgylchedd ond o ran seilwaith, o ran gwaith gwrth-dlodi, o ran ymdrin ag anghenion economaidd Cymru yn y dyfodol. Ni allaf ei roi'n well na'r ffordd y dywedodd rhywun yn 2015:
I mi, mae'n syfrdanol y bydd Llywodraeth sydd wedi ymrwymo i leihau tlodi yn gwario £1 biliwn o arian cyhoeddus ar brosiect na fydd yn cael unrhyw effaith economaidd ar fy etholwyr.
Nid wyf yn credu bod y person yn ei sedd yn awr, ond yr Aelod dros Flaenau Gwent ydoedd, yn siarad ar ôl i Jenny Rathbone gael ei diswyddo o'i swydd am feirniadu'r cynigion hyn. Felly, rwy'n credu fy mod am ddefnyddio prism cenedlaethau'r dyfodol yn bendant iawn wrth edrych ar y ffordd y gwneir penderfyniadau ac er mwyn gadael i'r Siambr hon a'r Senedd hon wneud y penderfyniad terfynol hwnnw.
Nawr, mae wedi bod yn amlwg iawn o'r dystiolaeth a roddwyd yn yr ymchwiliad cyhoeddus lleol pa mor anghydnaws yw'r cynnig hwn ag amcanion Deddf cenedlaethau'r dyfodol. Fel y dywedodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ei hun:
Adeiladu ffyrdd yw'r hyn y buom yn ei wneud dros yr 50 mlynedd diwethaf ac nid dyma'r ateb y dylem fod yn ei geisio yn 2017 a thu hwnt.
Mae'r tueddiadau rydym yn sôn amdanynt yn y Llywodraeth ac y mae Aelodau eraill yma wedi sôn amdanynt, o awtomeiddio i ddatgarboneiddio trafnidiaeth, lleihau allyriadau, y newidiadau yn ansawdd yr aer a ddaw i'r amlwg wrth inni symud o system drafnidiaeth a arweinir gan danwydd ffosil i un sy'n fwy dibynnol ar gerbydau trydan, hydrogen o bosibl—mae angen ystyried y rhain oll mewn gwariant mor fawr a fydd yn dylanwadu ar genedlaethau'r dyfodol, nid un genhedlaeth yn unig ond dwy neu dair cenhedlaeth i ddod. A hefyd, wrth gwrs—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
I will give way on that point, yes.
Ildiaf ar y pwynt hwnnw, gwnaf.
Thank you, I appreciate that. You quoted Sophie Howe's submission about the wisdom of building roads. Of course, as part of that submission, she also said that building the blue route was not in keeping with the spirit of that either, which is Plaid Cymru's policy. So, to properly embrace her logic, you'd drop road building altogether as the solution to congestion.
Diolch i chi, rwy'n gwerthfawrogi hynny. Fe ddyfynnoch chi gyflwyniad Sophie Howe ynghylch doethineb adeiladu ffyrdd. Wrth gwrs, fel rhan o'r cyflwyniad hwnnw, dywedodd hefyd nad oedd adeiladu'r llwybr glas yn gydnaws â'r ysbryd hwnnw ychwaith, a dyna yw polisi Plaid Cymru. Felly, i ddilyn ei rhesymeg yn iawn, byddech yn cael gwared ar adeiladu ffyrdd yn gyfan gwbl fel ateb i dagfeydd ffyrdd.
I think we'd be open to re-examining the evidence around that, and I've got my own personal views that the blue route, which was chosen 10 years ago now, as an alternative to a brand-new M4 and by a Plaid Cymru transport Minister in a coalition Government, it has to be said—. We now have to re-examine in light of the new appraisal tool that the Welsh Government has for transport as well whether any road building itself is an answer to what's happening and the congestion problems around Newport, or whether we invest in lots of different things, including road improvements. There is already an existing distributor road to the south that can be used and utilised, but also junction closures, phased traffic, investment in the public infrastructure in that area, rail—which is the point that Jenny Rathbone made very powerfully as well. So, all of these need to be put in; I completely understand that. We're no longer, I think, in a position where we're making such binary judgments. We are making a judgment around up to £2 billion of transport money, how it can be invested and how it's going to best benefit not just Newport but Wales as a whole, and I think Adam Price has set out how the alternatives could work in that regard.
So, the commissioner, just to reiterate the point that Lee Waters has just made, has called for this wider investment in transport around the use of technology, as I said, about the junction controls and the metro. This is not—. This may be new to Wales, but it's not blindingly new to countries and cities that have to deal with bad air quality, bad transport and congestion. They have dealt with it in alternative ways. All that happens when you build a new road is you shift the problem several miles east or west, and in the case of this proposal, shift it probably closer to Cardiff, as it happens, because the bridges will have dealt with their tolls in a different way. I think that's something that we have to bear in mind when we approach this.
I think it's also worth remembering that when Plaid was in Government and when Ieuan Wyn Jones made the decision to cancel—it was about the fifth decision in a row to change the new M4—that wasn't just done for cost reasons. It was also explicitly done because we were rebalancing the transport budget between sustainable transport and road building. And that's been lost in the debate that we've had since 2011, and I want to reinstate some of that back into our appreciation of using the future generations Act to look at this.
I think the final thing, if I may say, Presiding Officer, is that I'm very persuaded by the changes that are happening in our economy and our environment about what Friends of the Earth Cymru say, which is that, clearly, this, if it were to go ahead, would only be a very temporary solution. They say this:
'From 2038 onwards, the "do something" scenario produces more carbon emissions than the "do minimum" alternative. The climate is impacted by total emissions. This scheme is therefore ultimately more climate-damaging than the "do minimum" alternative.'
Credaf y byddem yn agored i ailystyried y dystiolaeth ar hynny, ac mae gennyf fy marn bersonol fod y llwybr glas, a ddewiswyd 10 mlynedd yn ôl bellach, fel dewis amgen i M4 newydd sbon a chan Weinidog trafnidiaeth Plaid Cymru mewn Llywodraeth glymblaid, rhaid dweud—. Mae'n rhaid i ni yn awr ailarchwilio yng ngoleuni'r offeryn arfarnu newydd sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth a yw unrhyw adeiladu ffyrdd ynddo'i hun yn ateb i'r hyn sy'n digwydd a phroblemau tagfeydd o gwmpas Casnewydd, neu a ydym yn buddsoddi mewn llawer o wahanol bethau, gan gynnwys gwelliannau ffyrdd. Mae yna eisoes ffordd ddosbarthu bresennol i'r de y gellir ei defnyddio, ond hefyd, cau cyffyrdd, traffig graddol, buddsoddi yn y seilwaith cyhoeddus yn yr ardal honno, rheilffyrdd—sef y pwynt a wnaeth Jenny Rathbone yn rymus iawn hefyd. Felly, mae angen rhoi pob un o'r rhain yn eu lle; rwy'n deall hynny'n iawn. Credaf nad ydym bellach mewn sefyllfa pan ydym yn gwneud penderfyniadau deuaidd o'r fath. Rydym yn gwneud penderfyniad ynghylch hyd at oddeutu £2 biliwn o arian trafnidiaeth, sut y gellir ei fuddsoddi a sut y gall sicrhau'r budd gorau nid yn unig i Gasnewydd ond i Gymru yn gyffredinol, a chredaf fod Adam Price wedi nodi sut y gallai'r dewisiadau amgen weithio yn hynny o beth.
Felly, mae'r comisiynydd, i ailadrodd y pwynt y mae Lee Waters newydd ei wneud, wedi galw am fuddsoddi ehangach mewn trafnidiaeth yn ymwneud â'r defnydd o dechnoleg, fel y dywedais, am fesurau rheoli cyffyrdd a'r metro. Nid yw hyn—. Efallai fod hyn yn newydd i Gymru, ond nid yw'n gwbl newydd i wledydd a dinasoedd sy'n gorfod ymdrin ag ansawdd aer gwael, trafnidiaeth wael a thagfeydd. Maent wedi ymdrin ag ef mewn ffyrdd eraill. Y cyfan sy'n digwydd wrth i chi adeiladu ffordd newydd yw eich bod yn symud y broblem sawl milltir i'r dwyrain neu'r gorllewin, ac yn achos y cynnig hwn, mae'n fwy na thebyg y byddech yn ei symud yn agosach at Gaerdydd, fel y mae'n digwydd, oherwydd bydd y pontydd wedi ymdrin â'u tollau mewn ffordd wahanol. Credaf fod hynny'n rhywbeth sy'n rhaid inni ei gadw mewn cof wrth ystyried hyn.
Hefyd mae'n werth cofio pan oedd Plaid Cymru mewn Llywodraeth a phan wnaeth Ieuan Wyn Jones y penderfyniad i ganslo—roedd tua'r pumed penderfyniad mewn rhes ar gyfer newid yr M4 newydd—ni chafodd ei wneud am resymau cost yn unig. Cafodd ei wneud yn benodol oherwydd ein bod yn ailfantoli'r gyllideb drafnidiaeth rhwng trafnidiaeth gynaliadwy ac adeiladu ffyrdd. A dyna sydd wedi'i golli yn y ddadl a gawsom ers 2011, ac rwyf am adfer rhywfaint o hynny i'n gwerthfawrogiad y gallwn ddefnyddio Deddf cenedlaethau'r dyfodol i edrych ar hyn.
Rwy'n meddwl mai'r peth olaf, os caf ddweud, Lywydd, yw fy mod wedi fy narbwyllo'n fawr gan y newidiadau sy'n digwydd yn ein heconomi ac yn ein hamgylchedd ynghylch yr hyn y mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn ei ddweud, sef, yn amlwg, pe bai hyn yn mynd yn ei flaen, ni fyddai ond yn ateb am gyfnod byr iawn yn unig. Maent yn dweud hyn:
O 2038 ymlaen, mae'r senario "gwneud rhywbeth" yn cynhyrchu mwy o allyriadau carbon na'r dewis "gwneud cyn lleied â phosibl". Effeithir ar yr hinsawdd gan gyfanswm yr allyriadau. Felly mae'r cynllun hwn yn y pen draw yn fwy niweidiol i'r hinsawdd na'r dewis "gwneud cyn lleied â phosibl".
I've been a member of this Assembly now for almost seven years, and there have been two debates that have been ongoing throughout that entire period of time. One has been the metro—and I was very privileged to be able to lead the first individual Member's debate on that issue—and the other is the M4 relief road.
I was also a member of the environment committee. I see there are a number of members of that here. We spent a considerable amount of time, I remember, in the last Assembly, going through very, very carefully the issue of the M4 relief road, the impact—environmental, the issues with traffic, the issues with sustainable transport and so on. There'll be those who remember the anger at the time when just before the committee was about to publish its findings, Welsh Government actually announced that it was going to go for the black route—a decision that I think I said at the time undermined that report and the actual work that went on in this committee to look at all those particular options.
Of course, then the potential cost was between £350 million to £1 billion, depending upon which particular routes were being talked about. And we are now talking about—if we're totally honest about it—by the time of conclusion and drift and so on, a £2 billion project. It has become an economic juggernaut that, in my view, is out of control. And if we want to talk about congestion, you will have seen a report yesterday that the A470 is in fact the most congested road in Wales. I'm not asking for a bypass to the A470, but, of course, I have been asking for the new rail link as part of the metro to Llantrisant to get people off the roads.
We have given a commitment, a fundamental commitment to the metro, to sustainable integrated transport. We've given a commitment to the people of the Valleys that the stranghlehold around there—with the growth of housing all around the Taff Ely area, the outsides of Cardiff, and in the Valleys—would actually be partly resolved by our transformational commitment to the metro. My big concern is: where is the capital if we were to go ahead with, effectively, a £2 billion project? I do not want the metro to effectively become the equivalent of the Loch Ness monster—everyone has seen a picture of it but no-one knows whether it actually exists or not. That's my concern.
I've given commitments to my constituents, we've given commitments in our manifestos, and I think there is time now to actually stand back and to review where we are, bearing in mind the scale of this project, where it stands and what its implications are for all our other commitments. It may be that I don't win those arguments in due course, but I think we have to have that particular debate. We have to actually have the opportunity to discuss something that is on this scale. What I'm seeking, really, is the assurance from Government that there will be that particular debate, that it will take place—
Rwyf wedi bod yn aelod o'r Cynulliad hwn bellach ers bron i saith mlynedd, a chafwyd dwy ddadl sydd wedi bod yn mynd rhagddynt drwy gydol y cyfnod cyfan hwnnw. Un yw'r metro—ac roedd yn fraint fawr i allu arwain y ddadl Aelod unigol gyntaf ar y mater hwnnw—a'r llall yw ffordd liniaru'r M4.
Roeddwn hefyd yn aelod o bwyllgor yr amgylchedd. Gwelaf fod nifer o aelodau'r pwyllgor hwnnw yma. Treuliasom gryn dipyn o amser, rwy'n cofio, yn y Cynulliad diwethaf, yn mynd drwy fater ffordd liniaru'r M4 yn ofalus tu hwnt, yr effaith—amgylcheddol, materion gyda'r traffig, problemau gyda thrafnidiaeth cynaliadwy ac ati. Bydd rhai ohonoch yn cofio'r dicter ar y pryd pan gyhoeddodd Llywodraeth Cymru, ychydig cyn i'r pwyllgor gyhoeddi ei ganfyddiadau, ei bod yn dewis y llwybr du—ac rwy'n credu fy mod wedi dweud ar y pryd fod y penderfyniad hwnnw'n tanseilio'r adroddiad a'r gwaith a ddigwyddodd yn y pwyllgor hwn i edrych ar yr holl opsiynau penodol hynny.
Wrth gwrs, ar y pryd roedd y gost bosibl rhwng £350 miliwn ac £1 biliwn, yn dibynnu ar ba lwybrau penodol a gâi eu trafod. Ac yn awr rydym yn sôn—os ydym yn gwbl onest—erbyn ei gorffen a drifft ac ati, am brosiect £2 biliwn. Mae wedi tyfu'n jygarnot economaidd sydd, yn fy marn i, allan o reolaeth. Ac os ydym am sôn am dagfeydd, fe fyddwch wedi gweld adroddiad ddoe mai'r A470 yw'r ffordd fwyaf prysur yng Nghymru mewn gwirionedd. Nid wyf yn gofyn am ffordd osgoi i'r A470, ond wrth gwrs, rwyf wedi bod yn gofyn am y cyswllt rheilffordd newydd fel rhan o'r metro i Lantrisant er mwyn tynnu pobl oddi ar y ffyrdd.
Rydym wedi rhoi ymrwymiad, ymrwymiad sylfaenol i'r metro, i drafnidiaeth integredig gynaliadwy. Rydym wedi rhoi ymrwymiad i bobl y Cymoedd y byddai'r dagfa yno—gyda'r cynnydd yn nifer y tai ledled ardal Taf Elái, ar gyrion Caerdydd, ac yn y Cymoedd—yn cael ei datrys yn rhannol gan ein hymrwymiad trawsnewidiol i'r metro. Fy mhryder mawr yw: lle mae'r cyfalaf pe baem yn bwrw ymlaen â phrosiect sy'n £2 biliwn fwy neu lai? Nid wyf am i'r metro ddod i gyfateb i anghenfil Loch Ness i bob pwrpas—mae pawb wedi gweld llun ohono ond nid oes neb yn gwybod a yw'n bodoli mewn gwirionedd ai peidio. Dyna fy mhryder.
Rwyf wedi rhoi ymrwymiadau i fy etholwyr, rydym wedi rhoi ymrwymiadau yn ein maniffesto, a chredaf fod amser yn awr i gamu'n ôl ac adolygu lle rydym, o gofio maint y prosiect hwn, lle mae arni a beth yw ei oblygiadau ar ein holl ymrwymiadau eraill. Efallai na fyddaf yn ennill y dadleuon hynny maes o law, ond credaf fod yn rhaid inni gael y ddadl honno. Rhaid inni gael cyfle i drafod rhywbeth sydd ar y raddfa hon. Yr hyn rwy'n ei geisio, mewn gwirionedd, yw sicrwydd gan y Llywodraeth y bydd y ddadl benodol honno'n digwydd—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
May I ask, given the terms of the motion, as well as a debate, is he seeking a vote on this matter?
A gaf fi ofyn, o ystyried termau'r cynnig, yn ogystal â'r ddadl, a yw'n ceisio pleidlais ar y mater hwn?
I think if you have a debate, there has to be a vote, and it has to be a vote that is actually within Government time. So, that's the assurance that I seek because I think this is the largest project that we have ever faced, and it has very, very significant implications for many of our other commitments. And if we are truly committed to sustainable transport, to getting traffic off the roads, we have to consider all the options and all the financial implications.
Os ydych yn cael dadl, rwy'n credu bod yn rhaid cael pleidlais, ac mae'n rhaid iddi fod yn bleidlais o fewn amser y Llywodraeth. Felly, dyna'r sicrwydd a geisiaf oherwydd credaf mai dyma'r prosiect mwyaf a wynebwyd gennym erioed, ac mae iddo oblygiadau sylweddol iawn i lawer o'n hymrwymiadau eraill. Ac os ydym yn wirioneddol ymrwymedig i drafnidiaeth gynaliadwy, i sicrhau bod traffig yn dod oddi ar y ffyrdd, rhaid inni ystyried yr holl opsiynau a'r holl oblygiadau ariannol.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The M4 Newport corridor plays a vital role in connecting south Wales with England and Europe. One of the most heavily used roads in Wales, the M4 corridor is the economic and social gateway to Wales. It connects our ports, airports and serves our tourist industry. Deputy Presiding Officer, I live only 20 to 30m away from the M4 and I travel regularly, and of the 11 years I've been in this Chamber, I've worked out I've spent more than 24 hours waiting time each year. So, that means 11 days I've wasted on the M4 just to come to this Chamber.
However, the M4 in south Wales is synonymous with traffic hold-ups and the stretch around Newport is Wales's busiest length of road and it is one of the worst in the whole United Kingdom. As it stands, this vital stretch of motorway does not meet modern motorway design standard also. This results in poor, sometimes hazardous, travelling conditions for its numerous users, including sports fans who travel to Wales quite often—virtually every week. With many lane drops, an intermittent hard shoulder and just two lanes, the road is regularly congested at peak times. The worst congestion hotspot in Wales is the Brynglas tunnels. The westbound tunnels saw no fewer than 465 jams last year; that is the statistic. Gridlock is taking its toll on the Welsh economy, and it is Welsh businesses and motorists—they are bearing the brunt. It is estimated that traffic jams on our roads last year cost the Welsh economy almost £278 million. It's a pretty striking figure, Deputy Presiding Officer.
The Conservative Government action to remove the value added tax from tolls on the Severn crossing is the first step towards scrapping charges on the bridges altogether by the end of this year. The benefits for the Welsh economy of abolishing charges is estimated to be about £100 million. All this benefit to the Welsh economy is put at risk by the failure to progress the M4 relief road. Thanks to Welsh Government dithering, the cost of this vital project has escalated. The cost of gridlock and the financial benefits of abolishing tolls on the Severn bridge crossing must be taken into consideration when deciding to commit nearly £1.5 billion on this project. We all recognise this is a vast sum of money, but, in this case, I believe the key to improving the regional economy is not to spread the jam too thin. That is what somebody said recently. Otherwise, we are in danger of turning the M4 into Wales's largest car park. The stakes are too high, Deputy Presiding Officer, for the problem of the M4 to be kicked into the long grass for much longer.
By reducing tolls on the Severn bridges, the Conservative Government has further opened the gateway to Wales. We have to ensure the infrastructure is in place to reap the maximum benefit for the Welsh economy. The Welsh Government must now do its part to ensure Wales is open for businesses, and also I urge the Welsh Government to ensure that the public inquiry reports as soon as possible. It will then be for this Assembly to debate and decide on its recommendations. And, actually, they're all boxes we can tick to have this very important road in this place as soon as possible. Cabinet Secretary, it is going on since 2006 when TR111 was produced for the Government, and 2014, when the Minister was very upbeat in this Chamber about the blue and black route, and, basically, some of the areas, which my colleagues mentioned at that time, were very negative also. Some of them said that it was not useful. One of them said in this Chamber, 'It's a wrong position of the Government', and also that it was money going in the drain sort of nonsense.
But, basically, it's a great project and it ticks all the boxes: value for money; Welsh Government objectives; commercially viable; commercially affordable. And whether we can achieve it—it's the public that will take the benefit and our economy in the end. Minister, I'm pretty sure that you'll do it and please do it as soon as possible. Thank you.
Mae coridor yr M4 Casnewydd yn chwarae rôl hanfodol yn cysylltu de Cymru â Lloegr ac Ewrop. Mae'n un o'r ffyrdd a ddefnyddir fwyaf yng Nghymru, a choridor yr M4 yw'r porth economaidd a chymdeithasol i mewn i Gymru. Mae'n cysylltu ein porthladdoedd a'n meysydd awyr ac yn gwasanaethu ein diwydiant twristiaeth. Ddirprwy Lywydd, rwy'n byw o fewn 20m i 30m i'r M4 ac rwy'n teithio'n rheolaidd, ac yn yr 11 o flynyddoedd y bûm yn y Siambr hon, rwyf wedi cyfrif fy mod wedi treulio mwy na 24 awr o amser yn aros bob blwyddyn. Felly, golyga hynny 11 diwrnod rwyf wedi eu gwastraffu ar yr M4 i ddod i'r Siambr hon yn unig.
Fodd bynnag, mae'r M4 yn ne Cymru yn enwog am ei thagfeydd traffig a'r ffordd o amgylch Casnewydd yw'r darn o ffordd prysuraf yng Nghymru ac mae'n un o'r gwaethaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Fel y mae pethau, nid yw'r darn hanfodol hwn o'r draffordd yn bodloni safonau cynllunio traffyrdd modern chwaith. Mae hynny'n arwain at amodau teithio gwael, a pheryglus weithiau, i'w defnyddwyr niferus, gan gynnwys cefnogwyr chwaraeon sy'n teithio i Gymru yn go aml—bron bob wythnos. Gyda nifer y lonydd yn gostwng yn aml, llain galed ysbeidiol a dwy lôn yn unig, gwelir tagfeydd ar y ffordd yn rheolaidd ar adegau brig. Yr ardal sydd â'r broblem dagfeydd waethaf yng Nghymru yw twnelau Bryn-glas. Cafwyd 465 o dagfeydd yn y twnelau tua'r gorllewin y llynedd; dyna'r ystadegyn. Mae tagfeydd yn effeithio'n andwyol ar economi Cymru, a busnesau a modurwyr Cymru—hwy sy'n ysgwyddo'r baich. Amcangyfrifir bod tagfeydd traffig ar ein ffyrdd y llynedd wedi costio bron £278 miliwn i economi Cymru. Mae'n ffigur go drawiadol, Ddirprwy Lywydd.
Camau gweithredu'r Llywodraeth Geidwadol i ddileu treth ar werth oddi ar dollau ar bont Hafren yw'r cam cyntaf tuag at ddileu'r taliadau ar y pontydd yn gyfan gwbl erbyn diwedd eleni. Amcangyfrifir bod y manteision i economi Cymru o ddileu'r taliadau oddeutu £100 miliwn. Peryglir yr holl fudd hwn i economi Cymru gan y methiant i fwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4. Diolch i din-droi Llywodraeth Cymru, mae cost y prosiect hanfodol hwn wedi codi. Rhaid ystyried cost tagfeydd a manteision ariannol diddymu'r tollau ar bont Hafren wrth benderfynu ymrwymo bron £1.5 biliwn ar y prosiect hwn. Mae pawb ohonom yn deall fod hwn yn swm enfawr o arian, ond yn yr achos hwn, credaf mai'r allwedd i wella'r economi ranbarthol yw peidio â thaenu'r jam yn rhy denau. Dyna a ddywedodd rhywun yn ddiweddar. Fel arall, rydym mewn perygl o droi'r M4 yn faes parcio mwyaf Cymru. Mae gormod yn y fantol, Ddirprwy Lywydd, i broblem yr M4 gael ei rhoi o'r neilltu am lawer yn hwy.
Drwy leihau tollau ar bontydd Hafren, mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi agor y porth i Gymru'n lletach. Rhaid inni sicrhau bod y seilwaith yn ei le ar gyfer cael y budd mwyaf posibl i economi Cymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru wneud ei rhan yn awr i sicrhau bod Cymru yn agored i fusnes, ac rwyf hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod yr ymchwiliad cyhoeddus yn adrodd cyn gynted â phosibl. Mater i'r Cynulliad hwn wedyn fydd trafod a phenderfynu ar ei argymhellion. Ac mewn gwirionedd, maent oll yn flychau y gallwn eu ticio i gael y ffordd bwysig hon yn ei lle cyn gynted â phosibl. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ar y gweill ers 2006 pan gynhyrchwyd TR111 ar gyfer y Llywodraeth, ac yn 2014, pan oedd y Gweinidog yn optimistaidd iawn yn y Siambr hon am y llwybr glas a du, ac yn y bôn, crybwyllodd fy nghyd-Aelodau ar y pryd fod rhai o'r ardaloedd yn negyddol iawn hefyd. Dywedodd rhai ohonynt nad oedd yn ddefnyddiol. Dywedodd un ohonynt yn y Siambr hon ei fod yn safbwynt anghywir ar ran y Llywodraeth a hefyd ei fod yn arian sy'n mynd i lawr y draen a'r math hwnnw o nonsens.
Ond yn y bôn, mae'n brosiect gwych ac mae'n rhoi tic ym mhob blwch: gwerth am arian; amcanion Llywodraeth Cymru; masnachol hyfyw; fforddiadwy yn fasnachol. A pha un a allwn ei gyflawni—y cyhoedd a'n heconomi fydd yn cael budd yn y pen draw. Weinidog, rwy'n eithaf siŵr y byddwch yn ei wneud ac os gwelwch yn dda, gwnewch hyn cyn gynted â phosibl. Diolch.
I think it's right that the debate around the M4 is in flux, and it's clear from the contributions this afternoon that opinions are still fluid around this. There are people, obviously, on this bench and the Conservative bench who have consistently argued for the black route, though I was pleased to hear Andrew R.T. Davies cancel his blank cheque that he's given this project and introduce a degree of qualification to his support. There are those on the Conservative and the Plaid Cymru benches who support the blue route, and I was very pleased to hear Simon Thomas open up the way of Plaid Cymru rethinking their position in the light of the very persuasive judgment of the future generations commissioner.
I'm not sure where we're at on the Conservative benches—whether Mark Reckless, as part of his charm offensive on Alun Cairns to allow him into the Conservative Party, has abandoned his blue route support and upgraded it to black route—so I look forward to watching that development with interest. But I don't think Alun Cairns is going to warm to you whatever you do, Mark—that would be my advice to you.
So, things are in flux, and I think it's right. In the old quote of John Maynard Keynes—
'When the facts change, I change my mind.'
This is a 30-odd-year-old solution to a problem of congestion and the technology is changing rapidly—we expect driverless cars to be for sale within the next three years and the costs have changed. When we fought our manifesto at the election, we were talking about a project of under £1 billion. We're now looking at £1.3 billion to £1.4 billion. That's on 2015 prices and that's without VAT, which we're told is being negotiated. So, I'd imagine that we're going to be looking closer to £2 billion than £1 billion, and I think that that changes the nature of the commitment we had in our manifesto, and that allows us to look at that afresh.
I'm not going to rehearse the arguments this afternoon—I've made them before in this place. Suffice to say, I take this very seriously and my position on this isn't about game playing. I heard the interviews that Adam Price gave on the weekend about opening a common front with the Conservatives and his hope that they could have a joint position on this today, which would entice Members of the Labour backbenches to join their side as a way of causing trouble for the Government and discomforting the First Minister. I want no part of that. I want to kill this road, I don't want to play games around it.
I think there is also some difficulty around the motion itself. Adam Price conceded that opposition motions don't have full force. And also, the point Simon Thomas made that decisions should be taken here not by the Executive. Well, this motion, explicitly, is about the financing of this project, and decisions on the financing of projects are made in the budget. Plaid Cymru could've killed this project in the budget, should they have wanted to, but they chose not to. So, this is not a debate—[Interruption.] Let me just make progress. This is not a motion today—[Interruption.] I will do in a second. But this motion today is about the financing and I think financing should be in a Parliament, decided by a budget, but I do think there should be a substantive vote in Government time. I will give way.
Credaf ei bod yn iawn fod y ddadl ynghylch yr M4 yn newid, ac mae'n amlwg o'r cyfraniadau y prynhawn yma fod y safbwyntiau'n dal yn hylif ar hyn. Mae yna bobl, yn amlwg, ar y fainc hon ac ar fainc y Ceidwadwyr sydd wedi dadlau'n gyson o blaid y llwybr du, er fy mod yn falch o glywed Andrew R.T. Davies yn canslo'r siec wag y mae wedi ei rhoi i'r prosiect hwn a chymhwyso rhywfaint ar ei gefnogaeth. Ceir rhai ar feinciau'r Ceidwadwyr a meinciau Plaid Cymru sydd o blaid y llwybr glas, ac roeddwn yn falch iawn o glywed Simon Thomas yn bod yn agored ynghylch y modd y mae Plaid Cymru'n ailfeddwl am eu safbwynt yng ngoleuni barn argyhoeddiadol iawn comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol.
Nid wyf yn siŵr lle rydym arni ar y meinciau Ceidwadol—a yw Mark Reckless, fel rhan o'i ymgais i hudo Alun Cairns i ganiatáu lle iddo yn y Blaid Geidwadol, wedi cefnu ar ei gefnogaeth i'r llwybr glas a'i uwchraddio i'r llwybr du—felly edrychaf ymlaen at wylio hynny'n datblygu gyda diddordeb. Ond nid wyf yn meddwl bod Alun Cairns yn mynd i gynhesu atoch beth bynnag a wnewch, Mark—dyna fyddai fy nghyngor i i chi.
Felly, mae pethau'n newid, a chredaf fod hynny'n iawn. Yn yr hen ddyfyniad gan John Maynard Keynes—
Pan fydd y ffeithiau'n newid, rwy'n newid fy meddwl.
Mae hwn yn ateb 30 oed i broblem tagfeydd ac mae'r dechnoleg yn newid yn gyflym—rydym yn disgwyl i geir heb yrwyr fod ar werth o fewn y tair blynedd nesaf ac mae'r costau wedi newid. Pan oeddem yn ymladd ar sail ein maniffesto yn yr etholiad, roeddem yn sôn am brosiect o dan £1 biliwn. Rydym bellach yn edrych ar £1.3 biliwn i £1.4 biliwn. Mae hynny ar brisiau 2015 a heb TAW, y dywedir wrthym ei fod yn cael ei negodi. Felly, buaswn yn dychmygu y byddwn yn edrych ar ffigur agosach at £2 biliwn nag £1 biliwn, a chredaf fod hynny'n newid natur yr ymrwymiad a oedd gennym yn ein maniffesto, ac mae'n ein galluogi i edrych o'r newydd ar hynny.
Nid wyf am ailadrodd y dadleuon y prynhawn yma—rwyf wedi eu cyflwyno yn y lle hwn o'r blaen. Digon yw dweud fy mod o ddifrif ynglŷn â hyn ac nid yw fy safbwynt ar hyn yn fater o chwarae gemau. Clywais y cyfweliadau a roddodd Adam Price ar y penwythnos am agor ffrynt gyffredin gyda'r Ceidwadwyr a'i obaith y gallent gael safbwynt ar y cyd ar hyn heddiw, a fyddai'n denu Aelodau o feinciau cefn Llafur i ymuno â'u hochr hwy fel ffordd o achosi trafferth i'r Llywodraeth ac anghysur i'r Prif Weinidog. Nid wyf am unrhyw ran o hynny. Rwyf am ladd y ffordd hon, nid wyf am chwarae gemau o'i chylch.
Credaf fod yna rywfaint o anhawster ynglŷn â'r cynnig ei hun hefyd. Cyfaddefodd Adam Price nad oes grym llawn i gynigion y gwrthbleidiau. Hefyd, y pwynt a wnaeth Simon Thomas y dylid gwneud penderfyniadau yma nid gan y Weithrediaeth. Wel, mae'r cynnig hwn, yn ymwneud yn benodol ag ariannu'r prosiect hwn, a gwneir penderfyniadau ar ariannu prosiectau yn y gyllideb. Gallai Plaid Cymru fod wedi lladd y prosiect hwn yn y gyllideb, pe baent wedi dymuno gwenud hynny, ond dewisasant beidio â gwneud hynny. Felly, nid yw hon yn ddadl—[Torri ar draws.] Gadewch i mi fwrw ymlaen. Nid cynnig yw hwn heddiw—[Torri ar draws.] Fe wnaf mewn eiliad. Ond mae'r cynnig hwn heddiw yn ymwneud ag ariannu a chredaf mai mewn Senedd y dylai ariannu ddigwydd, wedi'i benderfynu ar sail cyllideb, ond rwy'n meddwl y dylai fod pleidlais ystyrlon yn amser y Llywodraeth. Fe ildiaf.
I thank the Member for giving way. Just to be very clear to the Member, the budget only puts in reserve the capital for this funding. There would need to be a supplementary budget and a vote on the supplementary budget to allow this to go ahead, and on that I look forward to joining him in the lobby, as they used to say, to vote down the money for this project.
Diolch i'r Aelod am ildio. I fod yn glir iawn i'r Aelod, nid yw'r gyllideb ond yn rhoi cyfalaf wrth gefn ar gyfer y cyllid hwn. Byddai angen cyllideb atodol a phleidlais ar y gyllideb atodol i ganiatáu i hyn fynd rhagddo, ac ar hynny edrychaf ymlaen at ymuno ag ef yn y lobi, fel yr arferent ei ddweud, i bleidleisio yn erbyn rhoi'r arian tuag at y prosiect hwn.
Well, I'm not in the business of voting down the budgets of a Labour Government, so that's why I want to de-couple this issue. This motion today is about the financing. I want a separate motion before this Assembly, after the public inquiry has reported, before Ministers make their decisions, on the principle of the road, not explicitly about the financing, but on the principle of the road. That's what I would like Ministers to consider, so that's why I won't be able to support the words of the motion today, even though I support the force of it.
So, I hope Ministers will listen to the strength of feeling that there is on this issue. I'm not interested in being part of Plaid Cymru's parlour games, but I am in the business of trying to shift transport policy in our country, because we have become wedded to predict and provide, and we've cast aside the principle of modal shift. And that, in the principle of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 that we have passed, should be the project that we concentrate on for the years to come.
Therefore, I shall be supporting the Government this afternoon, but I'm opposed to the road, nonetheless. The Plaid position, the Tory position, is in flux and they're more interested in game playing on this. I remember sharing platforms—[Interruption.] Leanne Wood, as ever, is showing a lack of dignity in all her heckles. I remember sharing platforms with Leanne Wood, arguing against roads as a way of tackling social justice, and we hear from her, 'Let's put hundreds of millions into a blue route instead', or Rhun ap Iorwerth: 'Hundreds of millions into other road-building schemes across Wales.' I want a change of policy to honour what you and I both agreed on at that time, Leanne Wood. Shame you've changed your position to play games. I'm not in that game.
Wel, nid wyf yn un am bleidleisio yn erbyn cyllidebau Llywodraeth Lafur, felly dyna pam rwyf am ddatgysylltu'r mater hwn. Mae'r cynnig hwn heddiw ynglŷn â'r cyllido. Rwyf eisiau cynnig ar wahân gerbron y Cynulliad hwn, ar ôl cael adroddiad yr ymchwiliad cyhoeddus, cyn i Weinidogion wneud eu penderfyniad, ar egwyddor y ffordd, nid yn benodol ar yr ariannu, ond ar egwyddor y ffordd. Dyna'r hyn yr hoffwn i Weinidogion ei ystyried, felly dyna pam na fyddaf yn gallu cefnogi geiriad y cynnig heddiw, er fy mod yn cefnogi ei sylwedd.
Felly, gobeithio y bydd Gweinidogion yn gwrando ar gryfder y teimlad sydd yna ar y mater hwn. Nid oes gennyf ddiddordeb mewn bod yn rhan o gemau Plaid Cymru, ond rwyf eisiau ceisio newid polisi trafnidiaeth yn ein gwlad, oherwydd rydym wedi mynd yn gaeth i ragweld a darparu, ac rydym wedi bwrw o'r neilltu yr egwyddor o newid moddol. Ac yn egwyddor Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a basiwyd gennym, dyna'r prosiect y dylem ganolbwyntio arno yn y blynyddoedd i ddod.
Felly, byddaf yn cefnogi'r Llywodraeth y prynhawn yma, ond rwy'n gwrthwynebu'r ffordd, serch hynny. Mae safbwynt Plaid Cymru, safbwynt y Torïaid, yn newid ac mae mwy o ddiddordeb ganddynt mewn chwarae gemau ar hyn. Rwy'n cofio rhannu platfform—[Torri ar draws.] Fel erioed, mae Leanne Wood yn dangos diffyg urddas yn ei heclo. Cofiaf rannu platfform gyda Leanne Wood, gan ddadlau yn erbyn ffyrdd fel ffordd o fynd i'r afael â chyfiawnder cymdeithasol, a chlywn ganddi, 'Gadewch inni roi cannoedd o filiynau tuag at lwybr glas yn lle hynny' neu Rhun ap Iorwerth: 'Cannoedd o filiynau tuag at gynlluniau adeiladu ffyrdd eraill ar draws Cymru.' Rwyf am weld newid polisi i anrhydeddu'r hyn a gytunwyd gennych chi a minnau bryd hynny, Leanne Wood. Cywilydd arnoch am newid eich safbwynt ar gyfer chwarae gemau. Nid wyf yn y gêm honno.
I call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates.
Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I just begin by saying how much I do respect Members' views on this issue? There have always been a wide range of opinions on this topic—passionately held beliefs and principled positions, and I recognise that strength of feeling. I hope that Members will also recognise the sincerity with which I respond to this debate today.
There are Members in this Chamber who have been consistent for many years in either supporting or opposing the proposed black route—the M4 relief road. I don't think there is disagreement, to be honest, in this Chamber on the very question of whether something needs to be done around Newport and the Brynglas tunnels. I think everybody in this Chamber would agree that the situation is unacceptable and that it cannot go on. Commuters, passengers and businesses, freight goods and produce—they all spend far too long delayed, queuing and waiting on that stretch of the M4.
Deputy Presiding Officer, even those who question the proposed scheme and those who hold principled concerns about the need for any major road upgrade do not think that 'do nothing' is a viable option. What I think is the cause of disagreement is what we do to tackle the problem around Newport and the Brynglas tunnels, just as how we go about tackling problems with congestion in other parts of Wales is often a central point of disagreement: whether we go blue or whether we go black, whether we pour the capital into a single road project or into active travel, or rail, or a combination of solutions. As a Welsh Government, we have put forward a proposal, based on a manifesto commitment my party was elected on at the last election. Crucially, the scheme is part of a wider vision for an integrated world-class sustainable and multimodal transport system in south Wales, which Mick Antoniw talked warmly of. One that, alongside the ambition and creativity of metro, can provide a strong and lasting foundation for inclusive growth—growth not just in, but around the region.
Now, as I said, I am mindful of the varied views that have been expressed about this proposal today and over many years. And to ensure that all views on all sides are rigorously and systematically considered, independent inspectors have, over many, many months, been taking evidence, carefully listening to and considering all views. Every Member in this Chamber, every political party, every business, every group, every individual in Wales, has had the opportunity to input into that process, and evidence presented to the inquiry is now being tested rigorously. Given the rather unpleasant and unfair comments we have seen in recent times, concerning public officials who provide independent advice, I know that we will set a better standard and a better example over the next few months, by respecting the process by which evidence has been tested, and by respecting the outcome of the inquiry. The inquiry will soon conclude its work. I've always said that I want this public inquiry to be open, and also to be robust, testing all suggested alternatives to inform what would be a significant infrastructure investment for Wales.
Given the interest from parties in this Chamber, that's why I instructed the blue route to be developed and assessed in considerable detail, with seven variations of it laid before the inquiry, to compare it against the Welsh Government's proposed scheme. Members have, of course, talked about the cost differential as justification for the motion today, and yet, until the inquiry has reported, we won't really know what the cost differential is. Indeed, there may not be a cost differential.
I also recognise that many Members today have talked about the emerging technologies that can be utilised in cars in the future. Applying the so-called predict and provide model of the present to vehicles of the future could actually see, based on a lot of international evidence, increased need for road space, given that autonomous cars, certainly in their infant stage, are likely to require more space in order to comply with new rules and regulations. [Interruption.] Yes, of course. Yes.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddweud cymaint rwy'n parchu barn yr Aelodau ar y mater hwn? Cafwyd ystod eang o safbwyntiau ar y pwnc hwn bob amser—safbwyntiau egwyddorol y credir yn angerddol ynddynt, ac rwy'n cydnabod cryfder y teimlad hwnnw. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau hefyd yn cydnabod fy niffuantrwydd wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw.
Ceir Aelodau yn y Siambr hon sydd wedi cefnogi neu wrthwynebu'r llwybr du arfaethedig—ffordd liniaru'r M4—yn gyson ers blynyddoedd lawer. Nid wyf yn meddwl bod anghytundeb, i fod yn onest, yn y Siambr ynglŷn â'r cwestiwn fod angen gwneud rhywbeth o gwmpas Casnewydd a thwnelau Bryn-glas. Credaf y byddai pawb yn y Siambr hon yn cytuno bod y sefyllfa'n annerbyniol ac na all barhau. Mae cymudwyr, teithwyr a busnesau, cludwyr nwyddau a chynnyrch—maent i gyd yn treulio gormod o amser o lawer mewn ciwiau a thagfeydd ar y rhan honno o'r M4.
Ddirprwy Lywydd, nid yw hyd yn oed y rheini sy'n cwestiynu'r cynllun arfaethedig a'r rhai sydd â phryderon egwyddorol ynghylch yr angen i wneud gwaith uwchraddio mawr ar ffyrdd yn meddwl bod 'gwneud dim' yn opsiwn posibl. Yr hyn y credaf sy'n achosi anghytundeb yw beth a wnawn i fynd i'r afael â'r broblem o amgylch Casnewydd a thwneli Bryn-glas, yn yr un modd ag y mae sut yr awn ati i fynd i'r afael â phroblemau gyda thagfeydd mewn rhannau eraill o Gymru yn aml yn destun anghytundeb canolog: a ddewiswn y llwybr glas, neu a awn am y llwybr du, a ydym yn mynd i arllwys y cyfalaf i mewn i un prosiect ffordd neu i mewn i deithio llesol, neu'r rheilffyrdd, neu gyfuniad o atebion. Fel Llywodraeth Cymru, rydym wedi cyflwyno cynnig, yn seiliedig ar ymrwymiad maniffesto yr etholwyd fy mhlaid arno adeg yr etholiad diwethaf. Yn allweddol, mae'r cynllun yn rhan o weledigaeth ehangach ar gyfer system drafnidiaeth integredig amlfoddol gynaliadwy o'r radd flaenaf yn ne Cymru, y soniodd Mick Antoniw yn gynnes amdani. Un sydd, ochr yn ochr ag uchelgais a chreadigrwydd y metro, yn gallu darparu sylfaen gref a pharhaol ar gyfer twf cynhwysol—twf yn y rhanbarth, ac o'i gwmpas hefyd.
Nawr, fel y dywedais, rwy'n ymwybodol o'r amrywiol safbwyntiau a fynegwyd ar y cynnig hwn heddiw a dros nifer o flynyddoedd. Ac er mwyn sicrhau bod barn pawb ar bob ochr yn cael eu hystyried yn drylwyr ac yn systematig, mae arolygwyr annibynnol wedi bod wrthi dros fisoedd lawer yn cymryd tystiolaeth, yn gwrando'n ofalus ac yn ystyried barn pawb. Mae pob Aelod yn y Siambr hon, pob plaid wleidyddol, pob busnes, pob grŵp, pob unigolyn yng Nghymru, wedi cael cyfle i gyfrannu at y broses honno, a bellach mae'r dystiolaeth a gyflwynwyd i'r ymchwiliad yn cael ei phrofi'n drwyadl. O ystyried y sylwadau braidd yn annymunol ac annheg a welsom yn ddiweddar, yn ymwneud â swyddogion cyhoeddus sy'n darparu cyngor annibynnol, gwn y byddwn yn gosod safon well ac esiampl well dros y misoedd nesaf, drwy barchu'r broses a ddefnyddiwyd ar gyfer profi'r dystiolaeth, a thrwy barchu canlyniad yr ymchwiliad. Bydd yr ymchwiliad yn gorffen ei waith cyn bo hir. Rwyf bob amser wedi dweud fy mod am i'r ymchwiliad cyhoeddus hwn fod yn agored, a hefyd i fod yn gadarn, gan brofi pob dewis amgen a awgrymir i lywio'r hyn a fydd yn fuddsoddiad seilwaith sylweddol i Gymru.
O ystyried y diddordeb o du'r pleidiau yn y Siambr hon, dyna pam fy mod wedi rhoi cyfarwyddyd i'r llwybr glas gael ei ddatblygu a'i asesu mewn cryn fanylder, gyda saith amrywiad ohono wedi'u gosod gerbron yr ymchwiliad, i'w gymharu â chynllun arfaethedig Llywodraeth Cymru. Wrth gwrs, soniodd yr Aelodau am wahaniaethau yn y gost fel cyfiawnhad dros y cynnig heddiw, ac eto, hyd nes y bydd yr ymchwiliad wedi cyflwyno ei adroddiad, ni fyddwn yn gwybod beth yw'r gwahaniaeth yn y gost mewn gwirionedd. Yn wir, efallai na fydd gwahaniaeth yn y gost.
Rwy'n cydnabod hefyd fod nifer o'r Aelodau heddiw wedi sôn am y technolegau sy'n dod i'r amlwg y gellir eu defnyddio mewn ceir yn y dyfodol. Ar sail llawer o dystiolaeth ryngwladol, gallai defnyddio'r hyn a elwir yn fodel rhagweld a darparu y presennol ar gyfer cerbydau yn y dyfodol arwain at angen cynyddol am ofod ffyrdd, o gofio y bydd ceir awtonomaidd, yn sicr dros gyfnod eu datblygu, yn debygol o alw am fwy o le er mwyn cydymffurfio â rheolau a rheoliadau newydd. [Torri ar draws.] Ie, wrth gwrs. Gwnaf.
I was just wondering, before he concludes his remarks, could he just address the central issue of the motion, which is the question as to whether there will be a substantive vote in this Assembly after the conclusion of the public inquiry.
Roeddwn yn meddwl tybed, cyn iddo orffen ei sylwadau, a allai roi sylw i fater canolog y cynnig, sef y cwestiwn a fydd yna bleidlais ystyrlon yn y Cynulliad hwn ar ôl i'r ymchwiliad cyhoeddus ddod i ben.
I'm coming to that very point, and I should say that the Welsh Government has not, and nor will it, make a decision without fully and diligently considering the inspector's findings and conclusions, and that's why the Welsh Government has tabled the amendment that it has today.
I will say something on the issue of the Assembly, and its role concerning the voting on stand-alone projects. On finance for this particular project, the Cabinet Secretary has already stated that the public inquiry will be allowed to report before any allocation decisions are made, and these allocation decisions will be reported to the National Assembly. And, where they need the approval of the National Assembly in subsequent budgets, that approval must and will be sought. I've listened very carefully to Members who have made the argument that, because of the scale of this particular project, it deserves special procedures. But, as a Parliament, I do think that we need to think carefully about how stand-alone financing of stand-alone projects would operate.
Rwy'n dod at yr union bwynt hwnnw, a dylwn ddweud nad yw Llywodraeth Cymru, ac ni fydd yn gwneud penderfyniad heb ystyried canfyddiadau a chasgliadau'r arolygydd yn llawn ac yn drwyadl, a dyna pam y mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r gwelliant y mae wedi'i gyflwyno heddiw.
Hoffwn ddweud rhywbeth am y Cynulliad, a'i rôl mewn perthynas â phleidleisio ar brosiectau unigol. Ar gyllid ar gyfer y prosiect penodol hwn, mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi datgan y caniateir i'r ymchwiliad cyhoeddus gyflwyno adroddiad cyn y gwneir unrhyw benderfyniadau ar ddyrannu, ac adroddir ar y penderfyniadau dyrannu hyn i'r Cynulliad Cenedlaethol. A lle bydd angen cymeradwyaeth y Cynulliad Cenedlaethol mewn cyllidebau dilynol, rhaid cael y gymeradwyaeth honno a dyna fydd yn digwydd. Rwyf wedi gwrando'n ofalus iawn ar Aelodau sydd wedi gwneud y ddadl ei fod yn galw am weithdrefnau arbennig oherwydd maint y prosiect penodol hwn. Ond fel Senedd, rwy'n meddwl bod angen inni feddwl yn ofalus ynglŷn â sut y byddai ariannu prosiectau unigol yn gweithio.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
What other projects would have to be considered in isolation? Because there is no manual, there is no handbook, there is no guide in our constitution that describes how big a stand-alone project must be to warrant a stand-alone vote on its financing that could be held on the floor of this house. Indeed, I would fear that regional interest could overtake, potentially. As Rhun ap Iorwerth said, we need to ensure that, as part of the nation-building process, we don't have the regions playing off against one another. There would be a real risk of regions being played off against each other if we were to have stand-alone votes on stand-alone projects. But I give way to Nick Ramsay.
Pa brosiectau eraill y byddai'n rhaid eu hystyried ar wahân? Oherwydd nid oes unrhyw lawlyfr nac unrhyw ganllaw yn ein cyfansoddiad sy'n disgrifio pa mor fawr y dylai prosiect unigol fod i gyfiawnhau cynnal pleidlais unigol ar ei ariannu ar lawr y tŷ hwn. Yn wir, buaswn yn ofni y gallai diddordeb rhanbarthol fod yn drech, o bosibl. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, mae angen inni sicrhau, fel rhan o'r broses o adeiladu cenedl, nad yw rhanbarthau'n cael eu gosod yn erbyn ei gilydd. Byddai risg go iawn o osod rhanbarthau yn erbyn ei gilydd pe baem yn cael pleidleisiau unigol ar brosiectau unigol. Ond fe ildiaf i Nick Ramsay.
Thank you, Cabinet Secretary. You moved on slightly from the point I was going to make, but I think it needs to be made. The decision of Beeching to close many railways, back in the 1950s and 1960s, is now looked back on in history as a huge mistake. That decision wasn't properly judged or futureproofed. You've mentioned driverless cars, and you've said that, in their infancy, they may need more space, but actually, once that technology is developed, you can fit more of those cars into a given road space because they don't need the same stopping distances and they can be computer controlled. So, my point is: will you make sure that this decision, when it is taken, is adequately futureproofed to make sure that we don't end up with a load of road capacity in the future that we won't actually need?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe symudoch ymlaen ychydig o'r pwynt roeddwn yn mynd i'w wneud, ond credaf fod angen ei wneud. Edrychir yn ôl yn awr ar benderfyniad Beeching i gau llawer o reilffyrdd, yn y 1950au a'r 1960au, fel camgymeriad enfawr. Ni chafodd y penderfyniad hwnnw ei farnu'n briodol na'i ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Rydych wedi sôn am geir heb yrwyr, ac rydych wedi dweud, yn ystod eu camau cynnar, mae'n bosibl y bydd arnynt angen mwy o le, ond mewn gwirionedd, pan ddatblygir y dechnoleg honno, gallwch ffitio mwy o'r ceir hynny i ofod ffyrdd penodol am nad oes angen yr un pellteroedd stopio a chânt eu rheoli'n gyfrifiadurol. Felly, fy mhwynt i yw: a wnewch chi sicrhau bod y penderfyniad hwn, pan gaiff ei gymryd, wedi'i ddiogelu'n ddigonol ar gyfer y dyfodol i wneud yn siŵr na fydd gennym lwyth o gapasiti ffyrdd na fydd ei angen arnom yn y dyfodol mewn gwirionedd?
Well, I'd agree entirely. That is an absolute requirement of the thorough assessment of all of the evidence that is being given. Actually, if you look at some of the predictions that have been made about the longer term use of autonomous vehicles, it's likely that autonomous vehicles will lead to lower car ownership, but higher car use, and that more cars will be used more of the time on roads, thereby leading to more vehicles being in use at any one time. That, in turn, could lead to greater demand for road space.
Deputy Presiding Officer, this month marks a year of the M4 project being examined by two independent planning and engineering inspectors. Due to conclude shortly, this will be the longest public inquiry to have ever been held in Wales. I've repeatedly said in this Chamber that this review process must take as long as is necessary to scrutinise the evidence on the scheme and to allow all people to have their say. That is happening, and I would ask Members to allow the inquiry to complete its work, to allow all evidence from experts and interested persons to be fully considered and, above all, to respect the process and accept the outcome of it before a final decision is made.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae hwnnw'n ofyniad pendant ar gyfer yr asesiad trylwyr o'r holl dystiolaeth a roddir. Mewn gwirionedd, os edrychwch ar rai o'r proffwydoliaethau a wnaed ynghylch y defnydd o gerbydau awtonomaidd yn fwy hirdymor, mae'n debygol y bydd cerbydau awtonomaidd yn arwain at lai o bobl yn berchen ar geir, ond mwy o ddefnydd ar geir, ac y bydd mwy o geir yn cael eu defnyddio am fwy o amser ar ffyrdd, gan arwain at fwy o gerbydau'n cael eu defnyddio ar unrhyw adeg. Gallai hynny, yn ei dro, arwain at fwy o alw am le ar y ffyrdd.
Ddirprwy Lywydd, y mis hwn mae'n flwyddyn ers i brosiect yr M4 gael ei archwilio gan ddau arolygydd cynllunio a pheirianneg annibynnol. Yr ymchwiliad cyhoeddus hwn sydd i ddod i ben cyn hir fydd yr hwyaf i'w gynnal yng Nghymru erioed. Rwyf wedi dweud droeon yn y Siambr hon fod yn rhaid i'r broses adolygu gymryd cymaint o amser ag y bo'n angenrheidiol i graffu ar y dystiolaeth ar y cynllun ac i ganiatáu i bawb gael dweud eu barn. Mae hynny'n digwydd, a gofynnaf i'r Aelodau ganiatáu i'r ymchwiliad gwblhau ei waith, caniatáu i'r holl dystiolaeth gan arbenigwyr ac unigolion sydd â diddordeb i gael ei hystyried yn llawn, ac uwchlaw popeth, parchu'r broses a derbyn ei chanlyniad cyn y gwneir penderfyniad terfynol.
Thank you. Can I now call Adam Price to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Adam Price i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I was going to say halfway through the debate that I felt it was Parliament being at its best because there was a range of views on this issue, but we were coalescing and uniting, actually, around the core principle that, ultimately, Parliament must decide. I was hoping that the Cabinet Secretary, in his remarks at the end, would give us some clarity on that central issue, and yet I'm completely unclear. He can intervene on me, if he would like to, in reverse order to the intervention I made on him.
He talked about having stand-alone votes on stand-alone projects, and then he went on to talk about some of the downsides of that if the precedent was set. I'm not quite clear, still, whether the precedent is going to be set. Is there a commitment to have a specific vote? It's not enough to have a vote on the supplementary budget. The supplementary budget could have a number of things in it. Then I know what would happen, because it's happened to me several times, Lee Waters. I vote for one reason, but then the list of other things that are in the budget I am accused of being against, and they're usually things that no-one could possibly be against. That's why we need to have a specific vote.
In relation to the point that Lee Waters raised, if there are lexicological problems with the motion, then I have the responsibility for that. I think the spirit of the motion is clear, though. What we were trying to do with the motion was to say that the Government could not go ahead with expenditure on the project before there was a vote on the principle following the public inquiry. I think that was clear to me. If it wasn't clear to other Members then I apologise for that, but I'm clarifying the intention. You know, we don't live in a perfect world, and we certainly don't live in a perfect Parliament. So, if you want to actually vote in favour of the principle of a vote on the principle then this will be the only vote that you're going to get, okay. And what I would say—in all honesty, and delving deep into all the resources of charity in my soul, I would say to the Member opposite, I would say to the Member opposite: see beyond your antipathy, either to me or to my party, because there's a bigger issue here, which is beyond party. In fact, as Simon Thomas says, it's beyond generations, isn't it? It's intergenerational equity that we talking about here. And so, I would appeal to him—I know that he is absolutely sincere about the substantive issue, but in terms of ensuring that the Government gives us all a vote then this is our opportunity. Take it. Take it now. Take it tonight. We won't get another chance; this is it.
The consensus that I heard in the contributions in the Chamber, from Andrew R.T. Davies, from other Members, including Lee Waters, I believe, is the figure of £2 billion. I think we all accept that there is a certain kind of inevitability about where we're going to end up. Jenny Rathbone, I think, in a very, very powerful contribution, pointed out that opportunity cost exists in all parts of Wales, doesn't it? Rhun ap Iorwerth referred to some of the relative underinvestment that there's been in some regions of Wales. But it is true: Mark Barry, in his initial assessment of the cost of the first phase of a metro—you know, £1 billion, £1.5 billion, £2 billion would make a massive transformational effect for public transport in the south-east of Wales as well. And it's that opportunity cost calculation that we have to be able to bring to bear as individual Members, across our parties, and, yes, Simon Thomas was right to say that we are—as a party, we have to re-evaluate our position in the light of the evidence that has been presented. So, we place that on the record. We would urge Members—. I realise this is inherently difficult, and I really pay tribute to those Members on the Labour benches who spoke very, very powerfully of the need for us to have a democratic vote, primarily because, of course, of the doubt that you share, we share, about whether this represents true value for money, but also the truest values—the values that we want to enshrine in the future that we're trying to create for our country.
Look, I realise that we all engage from time to time—it's an occupational flaw, maybe—in knockabout. But there are some things that are more important, and if I, in any way, in any comments that I made, have clouded your judgment in that then I would apologise, because— there have been a lot of apologies in this Chamber recently, and I'm prepared to make one as well—this is more important than political theatre. This is more important than actually winning or losing in that shallow sense. This is about the future of our country, and I'm heartened by the sense of consensus in this Chamber, that on these kinds of decisions—decisions that, once made, will impact upon generations to come—then we as a Parliament, as parliamentarians, regardless of party, must insist that we get a vote. And I did invite the Cabinet Secretary—in the few seconds that I've got left, if he wants to get on his feet, if he wants to reassure us that we will get that vote, he can. But I'm afraid to say that the silence speaks for itself. If you want to see that democratic vote then use your vote tonight.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn yn mynd i ddweud hanner ffordd drwy'r ddadl fy mod yn teimlo ei bod yn enghraifft o'r Senedd ar ei gorau oherwydd cafwyd amrywiaeth o safbwyntiau ar y mater, ond ein bod yn dod at ein gilydd ac yn uno, mewn gwirionedd, o gwmpas yr egwyddor craidd, yn y pen draw, fod yn rhaid i'r Senedd benderfynu. Roeddwn yn gobeithio y byddai Ysgrifennydd y Cabinet, yn ei sylwadau ar y diwedd, yn egluro'r mater canolog hwnnw i ni, ac eto rwy'n gwbl aneglur yn ei gylch. Gall ymyrryd, os hoffai, yn groes i'r modd yr ymyrrais innau arno ef.
Soniodd am gael pleidlais unigol ar brosiectau unigol, ac yna aeth ymlaen i sôn am rai o anfanteision hynny pe gosodid cynsail. Nid wyf yn hollol glir o hyd a yw'r cynsail yn mynd i gael ei osod. A oes ymrwymiad i gael pleidlais benodol? Nid yw'n ddigon i gael pleidlais ar y gyllideb atodol. Gallai cyllideb atodol fod â nifer o bethau ynddi. Rwy'n gwybod beth fyddai'n digwydd wedyn oherwydd mae wedi digwydd i mi sawl gwaith, Lee Waters. Rwy'n pleidleisio am un rheswm, ond wedyn caf fy nghyhuddo o fod yn erbyn y rhestr o bethau eraill sydd yn y gyllideb, ac fel arfer maent yn bethau na allai unrhyw un eu gwrthwynebu. Dyna pam y mae angen inni gael pleidlais benodol.
O ran y pwynt a gododd Lee Waters, os oes problemau gyda geiriad y cynnig, fi sy'n gyfrifol am hynny. Credaf fod ysbryd y cynnig yn glir, fodd bynnag. Yr hyn y ceisiem ei wneud gyda'r cynnig oedd dweud na allai'r Llywodraeth fwrw rhagddi i wario ar y prosiect cyn cael pleidlais ar egwyddor yn dilyn yr ymchwiliad cyhoeddus. Rwy'n credu bod hynny'n amlwg i mi. Os nad oedd yn glir i'r Aelodau eraill, yna rwy'n ymddiheuro am hynny, ond rwy'n egluro'r bwriad. Wyddoch chi, nid ydym yn byw mewn byd perffaith, ac yn sicr nid ydym yn byw mewn Senedd berffaith. Felly, os ydych am bleidleisio o blaid yr egwyddor o bleidlais ar yr egwyddor yna hon fydd yr unig bleidlais rydych yn mynd i'w chael, iawn. A'r hyn yr hoffwn ei ddweud—yn onest, ac o ddyfnder fy nghalon, hoffwn ddweud wrth yr Aelod gyferbyn, hoffwn ddweud wrth yr Aelod gyferbyn: edrychwch y tu hwnt i'ch gelyniaeth, naill ai ataf fi neu at fy mhlaid, oherwydd mae mater mwy yma, y tu hwnt i blaid. Yn wir, fel y dywed Simon Thomas, mae tu hwnt i genedlaethau, onid yw? Rydym yn siarad yma am degwch rhwng cenedlaethau. Ac felly, buaswn yn apelio arno—gwn ei fod yn gwbl ddiffuant am y mater sylfaenol, ond o ran sicrhau bod y Llywodraeth yn rhoi pleidlais i bawb ohonom, dyma ein cyfle. Manteisiwch arno. Manteisiwch arno yn awr. Manteisiwch arno heno. Ni chawn gyfle arall; dyma ydyw.
Credaf mai'r consensws a glywais yn y cyfraniadau yn y Siambr, gan Andrew R.T. Davies, gan Aelodau eraill, gan gynnwys Lee Waters, rwy'n credu, yw'r ffigur o £2 biliwn. Credaf fod pob un ohonom yn derbyn bod yna elfen anochel ynglŷn ag i ble rydym yn mynd yn y pen draw. Mewn cyfraniad grymus iawn, tynnodd Jenny Rathbone sylw at y ffaith bod costau cyfle i'w cael ym mhob rhan o Gymru, onid oes? Cyfeiriodd Rhun ap Iorwerth at beth o'r tanfuddsoddi cymharol a fu mewn rhai rhanbarthau yng Nghymru. Ond mae'n wir: roedd Mark Barry, yn ei asesiad cychwynnol o gost cyfnod cyntaf y metro—wyddoch chi, byddai £1 biliwn, £1.5 biliwn, £2 biliwn yn sicrhau effaith drawsnewidiol enfawr ar drafnidiaeth gyhoeddus yn ne-ddwyrain Cymru hefyd. A'r cyfrif o'r gost cyfle honno sy'n rhaid inni allu ei hysgwyddo fel Aelodau unigol ar draws ein pleidiau, ac roedd Simon Thomas yn iawn i ddweud ein bod—fel plaid, mae'n rhaid i ni ailwerthuso ein safbwynt yng ngoleuni'r dystiolaeth a gyflwynwyd. Felly, rydym yn cofnodi hynny. Hoffem annog yr Aelodau—. Rwy'n sylweddoli bod hyn yn gynhenid anodd, ac mewn gwirionedd, rwy'n talu teyrnged i'r Aelodau ar y meinciau Llafur a siaradodd yn rymus tu hwnt, fod angen inni gael pleidlais ddemocrataidd, yn bennaf, wrth gwrs, oherwydd yr amheuaeth rydych yn ei rannu, rydym ni yn ei rhannu, ynglŷn ag a fyddai hyn yn dangos gwir werth am arian, ond hefyd y gwerthoedd cywiraf—y gwerthoedd rydym am eu hymgorffori yn y dyfodol y ceisiwn ei greu ar gyfer ein gwlad.
Edrychwch, rwy'n sylweddoli ein bod i gyd yn cymryd rhan o bryd i'w gilydd—mae'n ddiffyg galwedigaethol o bosibl—mewn gornest gecru. Ond mae rhai pethau'n bwysicach, ac os wyf fi mewn unrhyw ffordd, mewn unrhyw sylwadau a wneuthum, wedi cymylu eich barn ar hynny rwy'n ymddiheuro, oherwydd—cafwyd llawer o ymddiheuriadau yn y Siambr hon yn ddiweddar, ac rwy'n barod i wneud hwn hefyd—mae hyn yn bwysicach na theatr wleidyddol. Mae hyn yn bwysicach nag ennill neu golli yn yr ystyr arwynebol honno. Mae hyn yn ymwneud â dyfodol ein gwlad, a chaf fy nghalonogi gan yr ymdeimlad o gonsensws yn y Siambr hon, ar y mathau hyn o benderfyniadau—penderfyniadau a fydd, o'u gwneud, yn effeithio ar genedlaethau i ddod—yna rhaid i ni, fel Senedd, fel seneddwyr, waeth beth fo'n plaid, fynnu ein bod yn cael pleidlais. Ac fe wahoddais Ysgrifennydd y Cabinet—yn yr ychydig eiliadau sydd gennyf yn weddill, os yw am godi ar ei draed i roi sicrwydd i ni y cawn y bleidlais honno, gall wneud hynny. Ond mae arnaf ofn fod y tawelwch yn siarad drosto'i hun. Os ydych am weld pleidlais ddemocrataidd, defnyddiwch eich pleidlais heno.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore we defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Julie James.
Item 8 on our agenda is the United Kingdom Independence Party's debate on Assembly electoral reform, and I call on Gareth Bennett to move the motion.
Eitem 8 ar ein hagenda yw dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad, a galwaf ar Gareth Bennett i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6645 Neil Hamilton
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi Adroddiad y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, 'Senedd sy'n gweithio i Gymru'.
2. Yn credu:
a) ar hyn o bryd, na ddylai fod unrhyw gynnydd yn nifer aelodau etholedig y Cynulliad; a
b) bod yn rhaid i etholwyr nodi eu caniatâd ar gyfer unrhyw gynnydd yn nifer yr aelodau etholedig yn y dyfodol drwy refferendwm.
Motion NDM6645 Neil Hamilton
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Expert Panel on Assembly Electoral Reform's report entitled 'A Parliament that works for Wales'.
2. Believes that:
a) currently, there should be no increase in the number of the Assembly's elected members; and
b) the electorate must demonstrate their consent to any future increase in the number of elected members by way of a referendum.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We're here today to debate the proposed expansion of the Welsh Assembly. We heard earlier from the Presiding Officer about the report of the expert panel, which has recommended expansion, and about the public consultation that will now take place. We in UKIP believe that the expansion proposals represent a huge change that will be very costly. We have to establish that there is popular consent for it, and that consent can only be demonstrated by way of a referendum. That is why I'm moving today's motion to that effect in the name of Neil Hamilton.
Now to the amendments. There is only one, from the Labour group. We've had a good hard look at their very detailed amendment, which says, 'Delete all after point 1', and we've decided, after much robust discussion, that we oppose the amendment.
Now, the main premise of the report is that there is now so much legislation going through the Assembly, requiring so much scrutiny, that it is all too much for the 60 Assembly Members that we currently have. The suggestion is that we increase the size of this place to something like 80 Members or, more preferably, 90. So, the first thing we need to look at is this: is it true that we are all overworked as Members of this place?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym yma heddiw i drafod y bwriad i ehangu Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Clywsom yn gynharach gan y Llywydd ynglŷn ag adroddiad y panel arbenigol, sydd wedi argymell ehangu, ac am yr ymgynghoriad cyhoeddus a fydd yn digwydd yn awr. Rydym ni yn UKIP yn credu bod y cynigion i ehangu yn newid enfawr a fydd yn gostus iawn. Rhaid inni sefydlu bod cydsyniad poblogaidd iddo, ac mai drwy refferendwm yn unig y gellir dangos y cydsyniad hwn. Dyna pam rwy'n gwneud y cynnig heddiw i'r perwyl hwnnw yn enw Neil Hamilton.
Yn awr at y gwelliannau. Un yn unig sydd yna, gan y grŵp Llafur. Rydym wedi rhoi ystyriaeth drylwyr i'w gwelliant manwl iawn, sy'n dweud, 'Dileu popeth ar ôl pwynt 1', ac wedi penderfynu, ar ôl llawer o drafod brwd, ein bod yn gwrthwynebu'r gwelliant.
Nawr, prif honiad yr adroddiad yw bod cymaint o ddeddfwriaeth yn mynd drwy'r Cynulliad bellach, sy'n galw am gymaint o graffu, fel ei fod yn ormod o waith i'r 60 o Aelodau Cynulliad sydd gennym ar hyn o bryd. Yr awgrym yw y dylem gynyddu maint y lle hwn i rywbeth fel 80 o Aelodau, neu'n well byth, i 90. Felly, y peth cyntaf sydd angen i ni edrych arno yw hyn: a yw'n wir ein bod oll wedi'n gorlwytho â gwaith fel Aelodau o'r lle hwn?
No, not all.
Nac ydyw, ddim o gwbl.
Only those that turn up.
Dim ond y rhai sy'n mynychu.
Yes, well I do tackle this point, David and Mike, so thank you.
It is interesting to note that the statutory obligations of an AM, that is, our legal duties, amount to almost nothing, in effect. So, if we are going to say that more AMs are needed, perhaps we first need to lay down a much more stringent set of statutory duties. You will recall how the Assembly was brought into some disrepute recently by the frequent non-attendance of Nathan Gill. Well, we can all shake our heads and say, 'Naughty Nathan Gill', but, actually, here's a question: how often is this Chamber ever near full? It is now, but it wasn't earlier on today. A point I would like to make is that on Wednesdays we now quite often begin proceedings with only about 20 to 25 Members, and sometimes we are down to less than 20. So, even something as basic as attending Plenary is not an obligation, it is optional, as is the rest of the job, and some—[Interruption.]—and some opt not to be here very much. We've even had the Labour Government telling us recently that Wednesday debates are mere opposition debates that don't really matter very much at all, almost suggesting that we don't need to be here. On top of all that, every Friday is free of any scheduled Assembly commitment. Yes, Members do—[Interruption.] Yes, Members do things—[Interruption.] Members do things on Fridays, of course. But the point is that you don't have to do things. Yet this report speaks about us as if we're all—[Interruption.]—as if we're all perpetually snowed under with work.
Ie, wel rwy'n mynd i'r afael â'r pwynt hwnnw, David a Mike, felly diolch.
Mae'n ddiddorol nodi nad oes fawr o rwymedigaethau statudol, hynny yw, dyletswyddau cyfreithiol, gan ACau i bob pwrpas. Felly, os ydym yn mynd i ddweud bod angen rhagor o ACau, efallai bod angen i ni yn gyntaf nodi set lawer mwy llym o ddyletswyddau statudol. Fe fyddwch yn cofio sut y dygwyd anfri ar y Cynulliad yn ddiweddar gan absenoldeb mynych Nathan Gill. Wel, gallwn oll ysgwyd ein pennau a dweud, 'Nathan Gill drwg', ond, mewn gwirionedd, dyma gwestiwn: pa mor aml y mae'r Siambr hon byth yn agos at fod yn llawn? Mae'n llawn yn awr, ond nid oedd yn llawn yn gynharach heddiw. Pwynt yr hoffwn ei wneud yw ein bod bellach yn dechrau'r trafodion ar ddyddiau Mercher gydag ond oddeutu 20 i 25 o Aelodau yn aml, ac ambell waith rydym i lawr i lai nag 20. Felly, nid yw rhywbeth mor sylfaenol â mynychu Cyfarfod Llawn yn rhwymedigaeth hyd yn oed, mae'n opsiynol, fel y mae gweddill y swydd, ac mae rhai—[Torri ar draws.]—ac mae rhai yn dewis peidio â bod yma rhyw lawer iawn. Rydym wedi cael y Llywodraeth Lafur hyd yn oed yn dweud wrthym yn ddiweddar mai dadleuon yr wrthblaid yn unig yw dadleuon dydd Mercher ac nad ydynt o fawr o bwys o gwbl, gan awgrymu bron nad oes angen inni fod yma. Ar ben hynny i gyd, mae pob dydd Gwener yn rhydd o unrhyw ymrwymiad Cynulliad. Mae'n wir fod Aelodau'n gwneud—[Torri ar draws.] Mae'r Aelodau'n gwneud pethau—[Torri ar draws.] Mae'r Aelodau'n gwneud pethau ar ddyddiau Gwener, wrth gwrs. Ond y pwynt yw nad oes yn rhaid i chi wneud pethau. Ac eto mae'r adroddiad hwn yn siarad amdanom fel pe baem i gyd yn—[Torri ar draws.]—fel pe baem i gyd wedi'n llethu gan waith yn dragwyddol.
Can we just listen to the Member, please? I'm finding it difficult.
A gawn ni wrando ar yr Aelod, os gwelwch yn dda? Rwy'n ei chael hi'n anodd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Now, there is a problem of committee work. This is probably the most serious part of the job, because we could be scrutinising legislation, and the committee work, I find, is quite demanding. However, even there, there are caveats, which the report doesn't go into. For instance, we aren't looking at legislation all of the time on committees, only some of the time. If we look at the forward work programme of all of the Assembly's committees, does all of this work really need to be done? I have to say—[Interruption.] I have to say, from my viewpoint, no, a lot of it doesn't. So, a lot of the committee work is unnecessary. Some of this could be stripped out and the programme significantly reduced. [Interruption.] Oh, yes, I'm going to go into all that now. Some of the committees, in short, could meet every other week rather than every week. That brings us to another question. Do we need eight Members on seven of the committees? Well, actually, no, we don't. You could have six-Member committees with two Labour—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nawr, mae yna broblem gyda gwaith pwyllgor. Dyna yw rhan fwyaf difrifol y gwaith, mae'n debyg, oherwydd gallem fod yn craffu ar ddeddfwriaeth, ac mae'r gwaith pwyllgor, rwy'n teimlo, yn eithaf trwm. Fodd bynnag, hyd yn oed yno, ceir cafeatau, nad yw'r adroddiad yn manylu arnynt. Er enghraifft, nid ydym yn edrych ar ddeddfwriaeth drwy'r amser ar bwyllgorau, dim ond rhan o'r amser. Os edrychwn ar flaenraglenni gwaith pob un o bwyllgorau'r Cynulliad, a oes angen gwneud yr holl waith hwn mewn gwirionedd? Rhaid imi ddweud—[Torri ar draws.] Rhaid imi ddweud, o'm rhan i, nac oes, mae llawer ohono nad oes raid ei wneud. Felly, mae llawer o'r gwaith pwyllgor yn ddiangen. Gellid cael gwared ar rywfaint ohono a lleihau'r rhaglen yn sylweddol. [Torri ar draws.] Ydw, rwyf am droi at hynny i gyd yn awr. Yn fyr, gallai rhai o'r pwyllgorau gyfarfod bob yn ail wythnos yn hytrach na phob wythnos. Daw hyn â ni at gwestiwn arall. A oes angen wyth aelod ar saith o'r pwyllgorau? Wel, nac oes, mewn gwirionedd. Gallech gael pwyllgorau o chwech Aelod gyda dau Aelod Llafur—
Then UKIP wouldn't have a Member on the blinking committees.
Wedyn ni fyddai gan UKIP Aelod ar y blincin pwyllgorau.
If you would just wait for my proposal, Simon, you might actually have that point clarified. You could have six-Member committees with two Labour, three places between the Conservatives and Plaid, and one UKIP. This would still be proportionate if the Labour Members wielded two votes each in any voting situation. After all, the four Labour Members always vote the same way in any case, with the Labour whip, and this business of one AM wielding more than one vote already occurs on the Business Committee. So, we could simply extend the efficient operation of the Business Committee to these seven current eight-Member committees. This would reduce the workload of the Labour backbenchers, who currently shoulder the biggest burden of the committee work. This is why I'm rather surprised that you don't seem to like this. So, there are ways around this business of AMs supposedly being overworked. We just have to be creative in how we think about this challenge and not simply go for the stale response of, 'We need more Members.' Now, the report says, in the introduction:
'As an independent, impartial Panel, we have used our expertise and experience to conclude that a 60 Member Assembly does not have the capacity it needs'.
End of quote. Can I give an alternative view on what the panel are actually saying? Beginning of quote: 'We are a bunch of people who make our considerable livings from politics. We live in a political bubble, completely detached from the lives of normal people. We think that the solution to every political challenge is to create more jobs for politicians. Then, hopefully, those politicians will put us on more of their commissions and inquiries, and then we go on making lots of money, all of it funded by the taxpayer.' End of imaginary quote.
The problem is that, to balance the people from politics and governance, we also needed on this panel people who were not from that world. We needed somebody, possibly more than one person, to represent the business community. We also needed someone to represent the man in the pub and the woman in the coffee shop. [Interruption.] But, in appointing this panel, the opinions of such people were never solicited. This failure of democracy means that the opinion of this panel can be completely discounted. There is also something—[Interruption.]
Pe baech yn aros i glywed fy nghynnig, Simon, efallai y caech eglurhad ar y pwynt hwnnw mewn gwirionedd. Gallai fod gennych bwyllgorau chwe Aelod gyda dau Aelod Llafur, tri Aelod rhwng y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru ac un UKIP. Byddai hyn yn dal yn gymesur pe bai gan Aelodau Llafur ddwy bleidlais yr un ym mhob sefyllfa bleidleisio. Wedi'r cyfan, mae'r pedwar Aelod Llafur bob amser yn pleidleisio yr un ffordd beth bynnag, gyda'r chwip Llafur, ac mae'r mater hwn o AC yn cael mwy nag un bleidlais eisoes yn digwydd yn y Pwyllgor Busnes. Felly, gallem ymestyn gweithrediad effeithiol y Pwyllgor Busnes i'r saith pwyllgor wyth Aelod cyfredol. Byddai hyn yn lleihau llwyth gwaith Aelodau'r meinciau cefn Llafur, sydd ar hyn o bryd yn ysgwyddo'r baich mwyaf o waith pwyllgor. Dyma pam rwy'n synnu braidd nad yw'n ymddangos eich bod yn hoffi hyn. Felly, mae yna ffyrdd o gwmpas y broblem honedig fod AC yn cael eu gorweithio. Rhaid inni fod yn greadigol o ran sut y meddyliwn am yr her hon, dyna i gyd, ac nid troi at yr hen ymateb diflas, 'Mae arnom angen mwy o Aelodau.' Nawr, mae'r adroddiad yn dweud, yn y cyflwyniad:
'Fel Panel annibynnol a diduedd, rydym wedi defnyddio ein harbenigedd a'n profiad i ddod i'r casgliad nad oes gan Gynulliad â 60 Aelod y capasiti sydd ei angen arno i gyflawni ei gyfrifoldebau'.
Diwedd y dyfyniad. A gaf fi roi safbwynt arall ar yr hyn y mae'r panel yn ei ddweud mewn gwirionedd? Dechrau'r dyfyniad: 'Rydym yn griw o bobl sy'n gwneud ein bywoliaeth sylweddol o wleidyddiaeth. Rydym yn byw mewn swigen wleidyddol, wedi'n gwahanu'n llwyr oddi wrth fywydau pobl normal. Rydym yn credu mai'r ateb i bob her wleidyddol yw creu mwy o swyddi i wleidyddion. Wedyn, gobeithio, bydd y gwleidyddion hynny'n ein rhoi ar fwy o'u comisiynau ac ymchwiliadau, ac wedyn awn ymlaen i wneud llawer o arian, a'r cyfan yn cael ei ariannu gan y trethdalwr.' Diwedd y dyfyniad dychmygol.
Y broblem yw, er mwyn sicrhau cydbwysedd rhwng pobl o wleidyddiaeth a llywodraethiant, fod arnom angen pobl ar y panel hwn hefyd nad oeddent yn dod o'r byd hwnnw. Roeddem angen rhywun, mwy nag un person o bosibl, i gynrychioli'r gymuned fusnes. Roeddem hefyd angen rhywun i gynrychioli'r dyn yn y dafarn a'r fenyw yn y siop goffi. [Torri ar draws.] Ond wrth benodi'r panel hwn, ni ofynnwyd am farn pobl o'r fath. Mae methiant democratiaeth yn y fath fodd yn golygu y gellir diystyru barn y panel hwn yn llwyr. Mae yna rywbeth hefyd—[Torri ar draws.]
No, sorry. I have asked nicely. Will you please—? Can we listen to the Member? We will listen, please.
Na, mae'n ddrwg gennyf. Rwyf wedi gofyn yn garedig. A wnewch chi os gwelwch yn dda—? A gawn ni wrando ar yr Aelod? Fe wrandawn, os gwelwch yn dda.
Thank you. There is also something more than a little dishonest about this argument over more Members being needed. The 1997 referendum was a vote for an Assembly, which was then set at 60 Members. There was no talk of it having to expand later. The 2011 referendum called for primary law-making powers, but didn't explain that more Members would be needed once this had been achieved. Curiously, though, as soon as the new powers arrived, politicians in Cardiff Bay started to tell us that there was now too much for everyone to do—too much legislation, too much scrutiny.
So, it has been a bit of a circular argument, really. 'Give us more powers', the AMs screech. Westminster, after a bit of a battle, duly obliges. Five minutes later, the AMs screech, 'Give us more Members.' So, the Assembly asks for more powers, gets them, then tells the public they don't have enough people to deal with the new powers they themselves called for. This is basically a political scam to hoodwink the Welsh public into accepting more AMs by stealth. Well, you're not going to get your 30 more Members, not unless we have a referendum on it first. That's my view, and that's the UKIP view, and that's why I'm moving today's UKIP motion.
Diolch. Mae yna rywbeth mwy nag ychydig yn anonest hefyd am y ddadl hon dros fod angen rhagor o Aelodau. Roedd refferendwm 1997 yn bleidlais o blaid Cynulliad, y pennwyd ar y pryd ei fod i gynnwys 60 o Aelodau. Nid oedd unrhyw sôn am orfod ei ehangu yn ddiweddarach. Galwodd refferendwm 2011 am bwerau deddfu sylfaenol, ond nid oedd yn egluro y byddai angen mwy o Aelodau ar ôl cyflawni hyn. Yn rhyfedd iawn, fodd bynnag, cyn gynted ag y cyrhaeddodd y pwerau newydd, dechreuodd gwleidyddion ym Mae Caerdydd ddweud wrthym fod gormod i bawb ei wneud—gormod o ddeddfwriaeth, gormod o graffu.
Felly, mae wedi bod yn ddadl gylchog braidd, mewn gwirionedd. 'Rhowch fwy o bwerau inni', sgrechia Aelodau'r Cynulliad. Mae San Steffan, ar ôl ychydig o frwydr, yn ildio'n briodol. Bum munud yn ddiweddarach, mae'r ACau yn sgrechian, 'Rhowch ragor o Aelodau i ni.' Felly, mae'r Cynulliad yn gofyn am fwy o bwerau, yn eu cael, yna'n dweud wrth y cyhoedd nad oes ganddynt ddigon o bobl i arfer y pwerau newydd y galwasant hwy eu hunain amdanynt. Sgam gwleidyddol ydyw yn ei hanfod i gamarwain y cyhoedd yng Nghymru i dderbyn mwy o ACau drwy dwyll. Wel, nid ydych yn mynd i gael eich 30 yn rhagor o Aelodau, nid heb i ni gael refferendwm yn gyntaf. Dyna fy marn i, a dyna yw barn UKIP, a dyna pam rwy'n cyflwyno cynnig UKIP heddiw.
Thank you. I have selected the amendment to the motion and I call on the leader of the house to move amendment 1, tabled in her name.
Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a galwaf ar arweinydd y tŷ i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei henw.
Gwelliant 1. Julie James
Dileu popeth ar ôl pwynt 1.
Amendment 1. Julie James
Delete all after point 1.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Angela Burns.
Diolch. Angela Burns.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Welsh Conservatives will not be supporting this motion. The Welsh Conservatives believe that we should not pre-empt the views of the people of Wales by closing down options, such as your motion does. The Welsh Conservatives believe we should enable and support the Assembly Commission to conduct a thorough and inclusive consultation process. And the Welsh Conservatives say 'no' to referenda, because, ultimately, we should then have the power and the courage to proceed or not, using our collective political judgment in line with our mandates and in tandem with the views of the people of Wales.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ni fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig hwn. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu na ddylem achub y blaen ar safbwyntiau pobl Cymru drwy gau opsiynau, fel y gwna eich cynnig. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu y dylem alluogi a chynorthwyo Comisiwn y Cynulliad i gynnal proses ymgynghori drylwyr a chynhwysol. Ac mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn dweud 'na' wrth refferenda, oherwydd, yn y pen draw, dylem gael y pŵer a'r dewrder wedyn i fwrw ymlaen neu beidio, gan ddefnyddio ein barn wleidyddol gyfunol yn unol â'n mandadau a barn pobl Cymru.
Caroline Jones.
Caroline Jones.
That was quick. Sorry, I wasn't ready. [Interruption.] Oh, I'm ready, believe you me. [Laughter.]
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to make it clear at the outset that I'm not ideologically opposed to expanding the Assembly. Labour's great constitutional experiment, introducing different systems of devolution to the three devolved nations, shows that they didn’t have a clue how to deliver true devolution. The scattergun approach left Wales with the short straw, evidenced by the fact that we're constantly having to tinker with the settlement and a new Wales Act every couple of years.
But, putting aside the constitutional arguments, what is the purpose of devolution? It certainly wasn’t to create another layer of bureaucracy. People didn’t vote in two referendums for an institution that would endlessly debate constitutional issues or decide whether we have a Welsh legal system or not. The public didn’t care about these issues. They care about whether they are going to have jobs at the end of the year, whether their children are getting a good education, whether the NHS will be there for their families when they need it. That is why I became an Assembly Member. Over the last two decades, our economy has deteriorated, our schools are failing and our NHS has got worse, not better.
The reason for those failures is not because we don’t have enough politicians. It’s because we have a one-party state, an elected dictatorship—a Labour Government in power for too long, devoid of ambition, vision and ideas. Another 20 or 30 AMs is not going to change that. As long as we have a Government that avoids scrutiny when it can get away with it, another 50 politicians won’t change that. And until we start actually improving people’s lives, no matter how overworked we are, we cannot make the argument for more politicians.
Just weeks ago, we passed a budget that will see massive cutbacks across the board, which will place our public services under massive strain, yet we are asking the public to employ more politicians, not more nurses and doctors. Our NHS is on its knees; it's struggling to cope. People are dying on waiting lists. We haven’t met cancer waiting times in a decade, we have the worst cancer survival rates in Europe, and a massive shortage of diagnostic staff is one of the key factors. We are introducing a new screening test for bowel cancer next year but have set a sensitivity level half that of Scotland’s because we don’t have the capacity in colonoscopy.
Until we deliver real change to people’s lives, how can we possibly expect them to support making our lives easier? We have to work smarter until such time as the country can afford the tens of millions of pounds it will cost to employ more of us. We have to stop playing tribal party politics and truly work together to improve health, education and the economy. Only then will the public support righting the wrongs of the Blair devolution experiment. [Interruption.] I will.
The Welsh Government need to stop trying to shut down debate, stop trying to do things differently from the Tories in England. Do things better. And we all need to redouble our efforts. Yes, there aren't enough of us. Tough. We have to work with the tools we are given. We could increase our number by two by passing the duties of the Presiding Officer and Deputy Presiding Officer over to Assembly clerks. After all, they are impartial and have a rulebook to follow. We can look at it differently and then we will have our full quota of 60 Assembly Members—[Interruption.] We have to run with—[Interruption.] We have to—[Interruption.] My opinion may be different from yours but it doesn't mean it's wrong. We have to run with the hand we've been dealt and, instead of railing against, we have to do the very best that we can.
The more time we spend debating constitutional issues, the less time we spend improving people’s lives. Although—[Interruption.] Although if more powers become devolved, it would be unrealistic not to review—[Interruption.]—not to review this in future, but at this time the country can’t support and cannot afford more politicians. I say 'at this time' because it would be unrealistic not to review more Assembly Members in the future, but if you look at the current state of the economic climate, now is not the time. Thank you.
Roedd hynna'n gyflym. Mae'n ddrwg gennyf, nid oeddwn yn barod. [Torri ar draws.] O, rwy'n barod, credwch chi fi. [Chwerthin.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf am ei gwneud yn glir ar y cychwyn nad wyf yn gwrthwynebu ehangu'r Cynulliad o ran ideoleg. Mae arbrawf cyfansoddiadol mawr y Blaid Lafur, sef cyflwyno systemau gwahanol o ddatganoli i'r tair gwlad ddatganoledig, yn dangos nad oedd ganddynt unrhyw syniad sut i ddarparu gwir ddatganoli. Roedd y dull gwasgaredig yn golygu mai Cymru a gafodd y gwelltyn byr, a thystiolaeth o hynny yw'r ffaith ein bod yn gyson yn gorfod tincran gyda'r setliad a Deddf Cymru newydd bob dwy flynedd.
Ond o roi'r dadleuon cyfansoddiadol o'r neilltu, beth yw diben datganoli? Yn sicr nid creu haen arall o fiwrocratiaeth. Ni phleidleisiodd pobl mewn mewn dau refferendwm dros sefydliad a fyddai'n trafod materion cyfansoddiadol yn ddiddiwedd neu'n penderfynu a oes gennym system gyfreithiol Gymreig ai peidio. Nid oedd y cyhoedd yn malio am y materion hyn. Maent yn malio a fydd swyddi ganddynt ar ddiwedd y flwyddyn, a yw eu plant yn cael addysg dda, a fydd y GIG yno i'w teuluoedd pan fyddant ei angen. Dyma pam y deuthum yn Aelod Cynulliad. Dros y ddau ddegawd diwethaf, mae ein heconomi wedi dirywio, mae ein hysgolion yn methu ac mae ein GIG wedi gwaethygu, nid gwella.
Nid oherwydd nad oes gennym ddigon o wleidyddion y mae'r methiannau hyn wedi digwydd, ond oherwydd mai gwladwriaeth un blaid sydd gennym, unbennaeth etholedig—Llywodraeth Lafur mewn grym am gyfnod rhy hir, yn amddifad o uchelgais, gweledigaeth a syniadau. Nid yw 20 neu 30 o ACau ychwanegol yn mynd i newid hynny. Cyn belled ag y bo gennym Lywodraeth sy'n osgoi craffu pan all wneud hynny, ni fydd 50 o wleidyddion eraill yn newid hynny. A hyd nes y dechreuwn wella bywydau pobl mewn gwirionedd, ni waeth pa mor brysur y byddwn, ni allwn wneud dadl dros ragor o wleidyddion.
Ychydig wythnosau yn ôl yn unig, pasiwyd cyllideb a fydd yn arwain at doriadau enfawr ym mhobman, cyllideb a fydd yn rhoi ein gwasanaethau cyhoeddus o dan bwysau enfawr, ac eto gofynnwn i'r cyhoedd gyflogi rhagor o wleidyddion, nid rhagor o nyrsys a meddygon. Mae ein GIG ar ei liniau; mae'n cael trafferth ymdopi. Mae pobl yn marw ar restrau aros. Nid ydym wedi cyrraedd targedau amseroedd aros canser mewn degawd, mae gennym y cyfraddau goroesi canser gwaethaf yn Ewrop, a phrinder aruthrol o staff diagnostig yw un o'r ffactorau allweddol. Rydym yn cyflwyno prawf sgrinio newydd ar gyfer canser y coluddyn y flwyddyn nesaf ond wedi pennu lefel sensitifrwydd sy'n hanner yr hyn a osodwyd gan yr Alban oherwydd nad oes gennym gapasiti colonosgopi.
Hyd nes y llwyddwn i newid bywydau pobl yn iawn, sut yn y byd y gallwn ddisgwyl iddynt gefnogi gwneud ein bywydau ni yn haws? Rhaid inni weithio'n glyfrach hyd nes y gall y wlad fforddio'r degau o filiynau o bunnoedd y bydd yn ei gostio i gyflogi mwy ohonom. Rhaid inni roi'r gorau i chwarae gwleidyddiaeth plaid llwythol a chydweithio go iawn i wella iechyd, addysg a'r economi. Hyd nes y digwydd hynny, ni fydd y cyhoedd yn cefnogi camau i unioni arbrawf datganoli Blair. [Torri ar draws.] Fe wnaf.
Mae angen i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i geisio cau'r ddadl, rhoi'r gorau i geisio gwneud pethau'n wahanol i'r Torïaid yn Lloegr. Gwnewch bethau'n well. Ac mae angen i bawb ohonom ddyblu ein hymdrechion. Nac oes, nid oes digon ohonom. Hen dro. Rhaid inni weithio gyda'r offer a roddir inni. Gallem gynyddu ein nifer o ddau drwy drosglwyddo dyletswyddau'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd i glercod y Cynulliad. Wedi'r cyfan, maent yn ddiduedd ac mae ganddynt lyfr rheolau i'w ddilyn. Gallwn edrych arno'n wahanol, ac yna bydd gennym ein cwota llawn o 60 o Aelodau Cynulliad—[Torri ar draws.] Rhaid inni wneud—[Torri ar draws.] Rhaid inni—[Torri ar draws.] Efallai fod fy marn yn wahanol i'ch un chi, ond nid yw'n golygu ei fod yn anghywir. Rhaid inni wneud y tro â'r hyn sydd gennym ac yn hytrach na chwyno, rhaid inni wneud y gorau a allwn.
Po fwyaf o amser a dreuliwn yn trafod materion cyfansoddiadol, y lleiaf o amser a dreuliwn yn gwella bywydau pobl. Ond—[Torri ar draws.] Ond pe bai rhagor o bwerau'n cael eu datganoli, byddai'n afrealistig i ni beidio ag adolygu—[Torri ar draws.]—beidio ag adolygu hyn yn y dyfodol, ond ar hyn o bryd ni all y wlad gefnogi ac ni all fforddio rhagor o wleidyddion. Rwy'n dweud 'ar hyn o bryd' oherwydd byddai'n afrealistig peidio ag adolygu mwy o Aelodau Cynulliad yn y dyfodol, ond os edrychwch ar gyflwr presennol yr hinsawdd economaidd, nid dyma'r amser. Diolch.
Can I call on the Llywydd, Elin Jones?
A gaf fi alw ar y Llywydd, Elin Jones?
Diolch, Dirprwy Lywydd, am gael cyfrannu unwaith eto ar y pwnc yma ac ymateb ar ran y Comisiwn. Rwyf hefyd eisiau cymryd y cyfle i ddiolch i bob un o’r pleidiau gwleidyddol sydd wedi bod yn cydweithio dros y flwyddyn ddiwethaf fel rhan o’r grŵp cyfeirio gwleidyddol ar ddiwygio etholiadol—i Angela Burns, Mike Penn, Peter Black a Robin Hunter-Clarke. Mae cyfarfodydd y grŵp yma wedi bod yn fuddiol iawn, gyda phob un o’r pleidiau yn barod i gyfrannu syniadau a sylwadau ar y dewisiadau sydd o’n blaenau ni, ac rydyn ni’n bwriadu parhau i gynnal y cyfarfodydd o’r grŵp cyfeirio wrth inni ddatblygu’r gwaith yma ymhellach.
Yn gynharach y prynhawn yma, cafwyd cefnogaeth y Cynulliad yma i nodi adroddiad y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol ac i gymeradwyo penderfyniad Comisiwn y Cynulliad i ymgynghori ar argymhellion yr adroddiad hwnnw. Felly, fe fyddwn ni’n symud ymlaen yn awr i ymgysylltu’n eang mewn ffordd adeiladol gydag etholwyr a Chymru gyfan i glywed eu safbwyntiau nhw a’u blaenoriaethau nhw ynglŷn â sut y gallwn ni fod yn datblygu ein Senedd ni am yr 20 mlynedd nesaf o ddatganoli.
Er gwaetha’r gwahaniaethau gwleidyddol yn y Siambr yma, mae pob un ohonom ni, rwy’n siŵr, yn dymuno gweithredu er mwyn hyrwyddo’r broses ddemocrataidd ac er mwyn sicrhau ein bod yn gwasanaethu yn y Senedd fwyaf effeithiol, tryloyw a chynrychioladol â phosib. Mae’r cynnig ger ein bron yn y ddadl yma yn ceisio’n temtio ni i gymryd safbwynt heddiw ar un agwedd o’r diwygiadau etholiadol hynny. Fel Cadeirydd y Comisiwn, byddwn ni’n gwerthfawrogi caniatâu i’r ymgynghoriad gymryd lle cyn i’r Senedd gymryd safbwyntiau penodol, gan gofio na fydd unrhyw gynyddu Aelodau na diwygiad etholiadol drwy ddeddfwriaeth yn bosib heb gefnogaeth dwy ran o dair o Aelodau'r Senedd yma.
Thank you, Deputy Presiding Officer, for my being able to contribute once again on this subject and respond on behalf of the Commission. I also want to take the opportunity to thank all the political parties that have been collaborating over the last year as part of the political reference group on Assembly reform—Angela Burns, Mike Penn, Peter Black and Robin Hunter-Clarke. The meetings of this group have been very beneficial, with all of the parties ready to contribute ideas and comments on the options that are before us. We intend to continue to have those meetings of the reference group as we develop this work further.
Earlier this afternoon, we had the Assembly’s support to note the report on the expert panel on Assembly reform, and to approve the decision by the Assembly Commission to consult on the recommendations of the report. Therefore, we will be moving forward now to engage broadly in a constructive way with constituents across Wales to hear their viewpoints and their priorities in terms of how we can develop our own Parliament for the next 20 years of devolution.
Despite the political differences in this Chamber, I’m sure all of us want to see action in order to promote the democratic process, and to ensure that we serve in the most thorough, representative and transparent Parliament. The motion in this debate tries to temp us to take a position on one aspect of the electoral reforms. As Chair of the Commission, I’ll be allowing the consultation to take place before the Senedd takes particular viewpoints, remembering that any increase or electoral reform through legislation won’t be possible without the support of two thirds of the Members of this Senedd.
As the woman who prefers to be in the pub rather than the coffee shop, I'm sorely tempted to respond to some of the intriguing proposals from Gareth Bennett, especially the 'vote twice' proposal to alleviate the pressure on our committees. I'm particularly tempted to respond to the proposal by Caroline Jones on Presiding Officer and Deputy Presiding Officer roles being undertaken by clerks, but I can see the horror on the face of the clerks in front of us today, so I'd better not say any more on that one. I shall practise what I preach; I should allow the people of Wales now to have their say on the future of this Assembly and not be tempted or sidetracked into supplying my own views at this point.
Fel y fenyw sy'n well ganddi fod yn y dafarn yn hytrach nag yn y siop goffi, caf fy nhemtio'n fawr i ymateb i rai o'r cynigion diddorol gan Gareth Bennett, yn enwedig y cynnig 'pleidleisio ddwywaith' i leddfu'r pwysau ar ein pwyllgorau. Caf fy nhemtio'n arbennig i ymateb i'r cynnig gan Caroline Jones ar drosglwyddo rolau'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd i glercod eu gwneud, ond gallaf weld yr arswyd ar wyneb y clercod sydd o'n blaenau heddiw, felly mae'n well i mi beidio â dweud rhagor am hynny. Rwyf am weithredu'r hyn a bregethaf; rwyf am ganiatáu i bobl Cymru yn awr ddweud eu barn ar ddyfodol y Cynulliad ac nid cael fy nhemtio neu fy arwain i roi fy safbwyntiau fy hun ar y pwynt hwn.
Can I call on Neil Hamilton to reply to the debate?
A gaf fi alw ar Neil Hamilton i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Well, when we all stood for election in UKIP 18 months or so ago, we said we were coming to this Assembly in order to confront the Cardiff Bay consensus, and I think the debate this afternoon shows that there is a role for a party like UKIP that will do that.
We have been graced in this debate unusually by the Llywydd, who's added lustre to what we've all had to say, and I appreciate her position in doing so, not wishing to pre-empt the decision of the Welsh people. But that's really ultimately what this motion is all about: whether the Welsh people themselves are to be allowed to make this ultimate decision. When Gareth Bennett opened his speech—I won't comment on certain of his recommendations—but I'm sure everybody will agree that I like to allow heterodox opinions to flourish within my group. But on the two basic principles of his speech—that the Welsh people will certainly be concerned about the costs that have mushroomed since 1997, when it was forecast that this would cost us about £10 million a year—. The Assembly now spends about £54 million pounds a year. So, that's a significant sum of money and increasing the size of it, of course, would increase the cost.
But the most important principle is the principle of consent that Gareth Bennett focused upon. I know that some Members of this house are very keen on referenda in certain circumstances to reverse other referenda, but I think if we are to be honest with ourselves, the public at large doesn't really regard this institution with the kind of respect that we all know it deserves. There was never really any full-hearted consent in the first place for its creation. I don't in any way want to detract from the devolution settlement that I've become increasingly enthusiastic about, actually, over the years. As a result of my immersion in the debates of this place, I've seen the merits of it, and I certainly—as I've said many times in this house—believe in bringing Government closer to the people and also in having competition between the various jurisdictions of the United Kingdom. I think that's a very good thing for government and democracy in general.
So, I'm not—as Caroline Jones said in her speech—ideologically opposed to increasing the size of the Assembly. Certainly, in terms of the internal workings of the Assembly, I think there is certainly a very good case for that, and, as I think Angela Burns pointed out earlier on this afternoon, to increase the number of backbenchers in the Labour Party, for example, where perhaps that might lead to greater heterodox opinions within their own party as well, and Lee Waters might not then, perhaps, be quite so concerned about having to step outside the stockade on issues like the M4. That would be a very good thing for the workings of this institution and representative democracy, which we embody.
But I do believe that we need to make the case and carry the people with us. One of the reasons why I was in favour of having a referendum on the EU was not only because I wanted to get out of the EU, but because when we first went into it, the then prime minister, Edward Heath, said that it would not happen without the full-hearted consent of Parliament and people. Well, it did have the tepid support of Parliament because at the time, the majorities were reduced to single figures as the European Communities Bill went through the House of Commons, but it never had the full-hearted consent of the people of this country, as a result of which, over the last 40 years, the European Union has always remained a matter of controversy.
And I think that if the Welsh Assembly is the confident body that I believe it to be, then it shouldn't be afraid of seeking the decision of the people on whether we should increase its size. We know that in the last referendum there was a promise that we should not devolve taxing powers to the Assembly, and that promise was broken. I, personally, am in favour of the devolution of income tax to the Assembly and, indeed, other taxes too, but as we had promised the people that that wouldn't happen without another vote, I think it was a betrayal of trust that it didn't occur. And I do believe that if we are to increase the size of this Assembly, we must carry the people with us and seek their opinion in a meaningful vote. I can't see any democratic reason why that shouldn't be acceptable to all the other Members of this Assembly.
It is vital, I think, that we increase the interest of the people in the Assembly. I think it's quite astonishing that half the people of Wales have no idea that the national health service is administered in Wales by the Welsh Government rather than by Jeremy Hunt and his friends at Westminster. We have a great deal more to do to increase the civic awareness of the Assembly and the legitimacy of what we do in the minds—[Interruption.] Yes, I'll certainly give way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wel, pan oedd pawb ohonom yn sefyll etholiad yn UKIP 18 mis neu fwy yn ôl, fe ddywedasom ein bod yn dod i'r Cynulliad hwn er mwyn mynd i'r afael â chonsensws Bae Caerdydd, ac rwy'n meddwl bod y ddadl y prynhawn yma'n dangos bod yna rôl i blaid fel UKIP a fydd yn gwneud hynny.
Rydym wedi cael y pleser anarferol o gyfraniad y Llywydd yn y ddadl hon, sydd wedi ychwanegu llewyrch at yr hyn a oedd gennym oll i'w ddweud, ac rwy'n gwerthfawrogi ei safbwynt yn gwneud hynny, nad yw hi am achub y blaen ar benderfyniad pobl Cymru. Ond ymwneud â hynny y mae'r cynnig hwn yn y pen draw: a yw pobl Cymru eu hunain i gael eu caniatáu i wneud y penderfyniad terfynol. Pan agorodd Gareth Bennett ei araith—nid wyf am wneud sylwadau ar rai o'i argymhellion—ond rwy'n siŵr y bydd pawb yn cytuno fy mod yn awyddus i ganiatáu i safbwyntiau anuniongred ffynnu yn fy ngrŵp. Ond ar ddwy egwyddor sylfaenol ei araith—y bydd pobl Cymru yn sicr yn pryderu am y costau sydd wedi chwyddo ers 1997, pan ragwelwyd y byddai hyn y n costio tua £10 miliwn y flwyddyn i ni—. Mae'r Cynulliad bellach yn gwario tua £54 miliwn o bunnoedd y flwyddyn. Felly, mae hwnnw'n swm sylweddol o arian a byddai cynyddu ei faint, wrth gwrs, yn cynyddu ei gost.
Ond yr egwyddor bwysicaf yw'r egwyddor cydsyniad y canolbwyntiodd Gareth Bennett arni. Gwn fod rhai o Aelodau'r tŷ hwn yn awyddus iawn i gael refferenda mewn rhai amgylchiadau i wrthdroi refferenda eraill, ond os ydym yn onest, credaf nad yw'r cyhoedd yn gyffredinol yn ystyried y sefydliad hwn gyda'r math o barch y mae pawb ohonom yn credu ei fod yn ei haeddu. Ni fu erioed cydsyniad gwirioneddol dwymgalon ynghylch ei greu yn y lle cyntaf. Nid wyf am fychanu dim ar y setliad datganoli yr wyf wedi dod yn fwyfwy brwdfrydig yn ei gylch, mewn gwirionedd, dros y blynyddoedd. O ganlyniad i fy rhan yn nadleuon y lle hwn, rwyf wedi gweld ei rinweddau, ac yn sicr—fel rwyf wedi dweud droeon yn y tŷ hwn—rwy'n credu mewn dod â'r Llywodraeth yn agosach at y bobl a chael cystadleuaeth hefyd rhwng gwahanol awdurdodaethau y Deyrnas Unedig. Credaf fod hynny'n beth da iawn i lywodraeth a democratiaeth yn gyffredinol.
Felly, nid wyf—fel y dywedodd Caroline Jones yn ei haraith—yn gwrthwynebu cynyddu maint y Cynulliad o ran ideoleg. Yn sicr, o ran gwaith mewnol y Cynulliad, credaf fod yna'n sicr achos da iawn dros hynny, ac fel y nododd Angela Burns, rwy'n meddwl, yn gynharach y prynhawn yma, dros gynyddu nifer yr Aelodau meinciau cefn yn y Blaid Lafur, er enghraifft, lle y gallai hynny arwain efallai at fwy o safbwyntiau anuniongred yn eu plaid eu hunain yn ogystal, ac efallai na fyddai Lee Waters, wedyn, lawn mor bryderus ynglŷn â gorfod camu y tu allan i'r ffens ar faterion fel yr M4. Byddai hynny'n beth da iawn i waith y sefydliad hwn a'r ddemocratiaeth gynrychioladol a ymgorfforir gennym.
Ond rwy'n credu bod angen i ni wneud yr achos a chario'r bobl gyda ni. Un o'r rhesymau pam roeddwn o blaid cael refferendwm ar yr UE oedd, nid yn unig oherwydd fy mod eisiau dod allan o'r UE, ond oherwydd fod y Prif Weinidog, Edward Heath, wedi dweud pan aethom i mewn gyntaf, na fyddai'n digwydd heb gydsyniad brwd y Senedd a'r bobl. Wel, fe gafodd gefnogaeth lugoer y Senedd oherwydd ar y pryd, roedd y mwyafrifoedd yn y ffigurau sengl wrth i Fil y Cymunedau Ewropeaidd wneud ei ffordd drwy Dŷ'r Cyffredin, ond ni chafodd erioed gydsyniad brwd pobl y wlad, a chanlyniad hynny, dros y 40 mlynedd diwethaf, yw bod yr Undeb Ewropeaidd bob amser wedi bod yn fater dadleuol.
Ac os yw'r Cynulliad yn gorff hyderus fel y credaf ei fod, yna ni ddylai ofni gofyn am benderfyniad y bobl ynglŷn ag a ddylem gynyddu ei faint. Gwyddom fod yna addewid yn y refferendwm diwethaf na ddylem ddatganoli pwerau trethu i'r Cynulliad, a thorrwyd yr addewid hwnnw. Yn bersonol, rwyf o blaid datganoli treth incwm i'r Cynulliad a threthi eraill hefyd yn wir, ond gan ein bod wedi addo i'r bobl na fyddai hynny'n digwydd heb bleidlais arall, credaf mai bradychu ymddiriedaeth oedd na ddigwyddodd hynny. Ac os ydym i gynyddu maint y Cynulliad hwn, rwy'n credu bod yn rhaid inni gario pobl gyda ni a gofyn am eu barn mewn pleidlais ystyrlon. Ni allaf weld unrhyw reswm democrataidd pam na ddylai hynny fod yn dderbyniol i holl Aelodau eraill y Cynulliad.
Mae'n hanfodol, rwy'n meddwl, ein bod yn cynyddu diddordeb pobl yn y Cynulliad. Credaf ei bod yn rhyfeddol nad yw hanner pobl Cymru ag unrhyw syniad fod y gwasanaeth iechyd gwladol yn cael ei weinyddu yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru yn hytrach na chan Jeremy Hunt a'i gyfeillion yn San Steffan. Mae gennym lawer mwy i'w wneud i gynyddu ymwybyddiaeth ddinesig y Cynulliad a dilysrwydd yr hyn a wnawn ym meddyliau—[Torri ar draws.] Iawn, yn sicr fe wnaf i ildio.
A lot of us who have the experience of fighting the 2011 referundum and trying to articulate a case that people would understand about moving from Part 3 to Part 4 of the Government of Wales Act are slightly seared by the experience, and the question of whether or not we should change the internal configuration of the Assembly is not, I would suggest, a matter of principle, just as there hasn't been a referendum on whether the number of MPs should be reduced.
Mae llawer ohonom sydd â phrofiad o ymladd refferendwm 2011 a cheisio mynegi achos y byddai pobl yn ei ddeall am symud o Ran 3 i Ran 4 o Ddeddf Llywodraeth Cymru wedi'u deifio braidd gan y profiad, ac nid yw'r cwestiwn a ddylem newid cyfluniad mewnol y Cynulliad ai peidio yn fater o egwyddor, buaswn yn awgrymu, yn yr un modd na fu refferendwm i weld a ddylid lleihau nifer yr ASau.
Well, I, indeed had a searing electoral experience in 1997 too, but it was in the 1997 general election. So, I do understand what Lee Waters is saying, but I don't think this would be a complicated decision: it would merely be asking the Welsh people whether they want to increase the size of the Assembly by 50 per cent or whatever figure is arrived at as a result of the deliberations that the Llywydd referred to earlier on. I don't think that's a difficult question for people to understand at all.
We have had extra powers devolved to the Assembly and more yet may come, but I go back also to the argument that Gareth Bennett made in his speech earlier on: are we overworked? Well, maybe we are. I'm on three committees as well as being a party leader and I'm an enthusiastic contributor to the debates of this Chamber, and I also, along with my three colleagues, of course, represent 75 per cent of the land mass of Wales in Mid and West Wales. I don't feel myself to be particularly overworked, but it is a full day and a full week, I quite agree, and we could all do with more time, perhaps, to think as well as to speak. That is certainly an area of my life that I would like to see a bit more freedom to explore. But, on the whole, the main point that we make in this debate is that we are all here as proxies for the people, and in order for us to secure greater legitimacy in the minds of the people—. After all, turnout in elections is dismally low compared with what it ought to be. Indeed, in the by-election in Alyn and Deeside it was only 29 per cent yesterday, and in the Assembly election last year, it was only in the forties. So, that is by no means a ringing endorsement of our institution. And therefore, before we seek to expand the size of it, I do believe that we should go back to our masters, the people, and seek their approval and permission before we take that step.
Wel, cefais innau brofiad etholiadol deifiol yn 1997 hefyd, ond yn etholiad cyffredinol 1997 oedd hynny. Felly, rwy'n deall beth y mae Lee Waters yn ei ddweud, ond ni chredaf y byddai'n benderfyniad cymhleth: ni fyddai ond yn gofyn i'r Cymry a ydynt am gynyddu maint y Cynulliad 50 y cant neu ba ffigur bynnag o ganlyniad i'r trafodaethau y cyfeiriodd y Llywydd atynt yn gynharach. Nid wyf yn meddwl ei fod yn gwestiwn anodd i bobl ei ddeall o gwbl.
Cawsom bwerau ychwanegol wedi'u datganoli i'r Cynulliad a gallai rhagor ddod eto, ond af yn ôl hefyd at y ddadl a wnaeth Gareth Bennett yn ei araith yn gynharach: a oes gennym ormod o waith? Wel, efallai'n wir. Rwyf ar dri phwyllgor yn ogystal â bod yn arweinydd plaid ac rwy'n cyfrannu'n frwdfrydig at ddadleuon y Siambr hon, ac rwyf hefyd, gyda fy nhri chyd-Aelod, wrth gwrs, yn cynrychioli 75 y cant o arwynebedd tir Cymru yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Nid wyf yn teimlo bod gennyf lwyth gwaith arbennig o ormodol, ond mae'n ddiwrnod llawn ac yn wythnos lawn, cytunaf yn llwyr, a gallai pawb ohonom wneud â mwy o amser, efallai, i feddwl yn ogystal ag i siarad. Yn sicr, dyna ran o fy mywyd yr hoffwn weld ychydig mwy o ryddid i'w archwilio. Ond ar y cyfan, y prif bwynt a wnawn yn y ddadl hon yw ein bod i gyd yma fel procsis ar ran y bobl, ac er mwyn i ni sicrhau mwy o ddilysrwydd ym meddyliau'r bobl—. Wedi'r cyfan, mae nifer y pleidleiswyr mewn etholiadau yn druenus o isel o'i gymharu â'r hyn y dylai fod. Yn wir, yn yr isetholiad yn Alun a Glannau Dyfrdwy, 29 y cant yn unig oedd y nifer ddoe, ac yn etholiad y Cynulliad y llynedd, nid oedd ond yn y pedwardegau. Felly, nid yw'n gymeradwyaeth fyddarol i'n sefydliad. Ac felly, cyn inni geisio ehangu ei faint, credaf y dylem fynd yn ôl at ein meistri, y bobl, a gofyn am eu cymeradwyaeth a'u caniatâd cyn inni gymryd y cam hwnnw.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly, now, to voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf ymlaen yn syth yn awr at y cyfnod pleidleisio.
We move to voting time on the proposed M4 relief road, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If this proposal is not agreed, we'll vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 26, no abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed and we vote on the amendments.
Symudwn at y cyfnod pleidleisio ar ffordd liniaru arfaethedig yr M4, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig hwn, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 26, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a phleidleisiwn ar y gwelliannau.
NDM6647 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6647 - Plaid Cymru debate: Motion without amendment: For: 26, Against: 28, Abstain: 0
Motion has been rejected
So, I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 28, 11 abstentions, 15 against. Therefore, the amendment is agreed.
Felly, galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 28, roedd 11 yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant.
NDM6647 - Dadl Plaid Cymru: Gwelliant 1: O blaid: 28, Yn erbyn: 15, Ymatal: 11
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6647 - Plaid Cymru debate: Amendment 1: For: 28, Against: 15, Abstain: 11
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6647 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn cydnabod bod ymchwiliad cyhoeddus gan arolygwyr annibynnol i brosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd yn parhau i fynd rhagddo ac ni ddylid gwneud unrhyw beth i amharu ar ganlyniad yr ymchwiliad, adroddiad yr archwilwyr neu’r broses statudol.
Motion NDM6647 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
Recognises that a public inquiry by independent inspectors into the M4 corridor around Newport project is still underway and nothing should be done to prejudice the outcome of the inquiry, the inspectors' report or the statutory process.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 28, 11 abstentions, 14 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 28, roedd 11 yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6647 - Dadl Plaid Cymru: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 28, Yn erbyn: 14, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6647 - Plaid Cymru debate: Motion as amended: For: 28, Against: 14, Abstain: 11
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the UKIP debate on Assembly electoral reform. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Neil Hamilton. Again, if the proposal is not agreed to, we will vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion six, no abstentions, 48 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl UKIP ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig chwech, neb yn ymatal, 48 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM6645 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 6, Yn erbyn: 48, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6645 - United Kingdom Independence Party debate: Motion without amendment: For: 6, Against: 48, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now move to vote on the amendment and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 48, no abstentions, six against. Therefore, the amendment is agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliant a galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 48, neb yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant.
NDM6645 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Gwelliant 1: O blaid: 48, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6645 - United Kingdom Independence Party debate: Amendment 1: For: 48, Against: 6, Abstain: 0
Amendment has been agreed
So, I call for a vote on the motion as amended.
Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6645 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi Adroddiad y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, 'Senedd sy'n gweithio i Gymru'.
Motion NDM6645 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Expert Panel on Assembly Electoral Reform's report entitled 'A Parliament that works for Wales'.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 48, no abstentions, six against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 48, neb yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6645 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 48, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6645 - United Kingdom Independence Party debate: Motion as amended: For: 48, Against: 6, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. Can I ask Members to leave the Chamber quietly, please? Can I ask Members, please, not to conduct conversations in the Chamber?
We now move to the short debate and I call on Caroline Jones to speak on the topic that she has chosen.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. A gaf fi ofyn i'r Aelodau adael y Siambr yn dawel, os gwelwch yn dda? A gaf fi ofyn i'r Aelodau, os gwelwch yn dda, i beidio â chynnal sgyrsiau yn y Siambr?
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Caroline Jones i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to give Suzy Davies and Dai Lloyd a minute of my time to speak in this debate. My debate is on the role of community hospitals in the twenty-first century.
On Thursday 5 July this year, the NHS will be 70 years old. Those 70 years have seen tremendous advances in care: the eradication of smallpox and polio, the world’s first liver, heart and lung transplants were performed, and diseases such as coronary heart disease, stroke and cancer are no longer a death sentence. As a result, we are all living much longer. In 1947 the average life expectancy was 64. Today, that has risen to around 82, and those born today are expected to live well into their 90s and beyond. King William will be sending rather more telegrams than his grandmother. In 20 years, there will be around 45 per cent more over-65s. However, old age rarely comes alone, and over the next decade, around a quarter of us will have a limiting long-term condition.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn roi munud o fy amser i Suzy Davies a Dai Lloyd siarad yn y ddadl. Mae fy nadl ar rôl ysbytai cymunedol yn yr unfed ganrif ar hugain.
Ddydd Iau 5 Gorffennaf eleni, bydd y GIG yn 70 mlwydd oed. Mae'r 70 mlynedd hynny wedi gweld datblygiadau aruthrol mewn gofal: dileu'r frech wen a polio, cyflawnwyd trawsblaniadau afu, calon ac ysgyfaint cyntaf y byd, ac nid yw afiechydon fel clefyd coronaidd y galon, strôc a chanser yn ddedfryd o farwolaeth mwyach. O ganlyniad, rydym oll yn byw'n llawer hwy. Yn 1947, roedd disgwyliad oes ar gyfartaledd yn 64. Heddiw, mae wedi codi i tua 82, a disgwylir i'r rhai a enir heddiw fyw ymhell i'w 90au hwyr a thu hwnt. Bydd y Brenin William yn anfon tipyn mwy o delegramau na'i fam-gu. Ymhen 20 mlynedd, bydd oddeutu 45 y cant yn fwy o rai dros 65 oed. Fodd bynnag, ni ddaw henaint ei hunan yn aml iawn, a dros y degawd nesaf, bydd gan oddeutu ein chwarter gyflwr cyfyngus hirdymor.
The NHS have cut bed numbers by a staggering 45 per cent. In 1990 there were nearly 20,000 beds in the Welsh NHS. Today, there are just over 10,000. Community hospitals across the country have shut, wards have been closed or merged, and plans have been unveiled for further closures. We have also seen a lack of investment and planning in the social care sector, which has accelerated under austerity, and in the last five years, per capita spending for social care has fallen by over 13 per cent. This has a knock-on effect on our hospitals, and in the last 10 years, there have only been slight improvements to delayed transfers of care, which month to month hover around 400 to 500.
Each month we have hundreds of patients who are unable to leave hospital, simply because there is no social care available. In December, we had 238 people who had been waiting for more than three weeks to leave hospital, and of those, 51 had been waiting between 13 and 26 weeks, and 25 people had been waiting for more than 26 weeks—25 people spending half a year longer in hospital than they need to, simply because there is no step-down care available. Hundreds of people are spending weeks in a hospital bed they don’t need to be in. Not only does this impair recovery, it also reduces our already limited bed numbers.
A hospital stay is estimated to cost an average of £400 per day, so the cost of these unnecessary stays is costing our NHS millions of pounds in care. This will place our health and social care services under a tremendous strain. Services are already at breaking point, and despite months of planning, millions of pounds of investment and assurances that the chaos of previous winters was a thing of the past, our NHS struggled to cope this winter. It was so bad that emergency consultants took the unprecedented step of writing to the First Minister to warn that they could no longer guarantee patient safety. Our top accident and emergency consultants told the First Minister that a lack of beds was hampering their ability to treat patients in a safe and timely manner. And despite all the innovations in NHS care over the last 70 years, one thing that hasn’t improved is the ability of those at the top to forward plan. Over the last three decades, our population has grown by over 10 per cent, yet those in charge of the NHS have cut the beds by a staggering 45 per cent.
In the past, we had the perfect solution for those patients who didn’t need acute care but were unable to go home for whatever reason. It was the community hospital, or cottage hospital, as we used to refer to them. The community hospital offered step-down care to those patients who no longer needed the same level of care provided at the district or general hospital. Unfortunately, many of these hospitals have closed, not because they didn’t provide excellent care or that we no longer needed to provide step-down care—many of our community hospitals closed because of poor planning, particularly workforce planning. Successive Governments have failed to recruit sufficient clinical staff for those hospitals. As a result, many of our community hospitals have been forced to close because a lack of staff has left the services unsafe and unsustainable. Short-term cost-saving decisions have led to a number of other closures.
Within my region, South Wales West, years before the closure of Fairwood Hospital, nurses warned that NHS managers were deliberately running down the service in order to justify its closure, because the health board needed to save money. Managers got their wish and Fairwood, indeed, did close. This has left a black hole in step-down care. Social services have been unable to pick up the slack in the system. I have dealt with a number of cases where constituents have left hospital without any care plan in place. The most recent case involved an elderly gentleman in his 80s who was sent home days after receiving bypass surgery. There was no step-down care, and without the help of friends and neighbours, the poor gentleman would have been unable to feed or, indeed, dress himself. This is totally unacceptable, and we shouldn’t expect care to be dependent upon the generosity of neighbours and friends.
It’s clear that we can't depend on local authority social services, who are facing unsustainable cuts to their budgets, and it's no wonder that we are seeing reports of patients spending years in hospital. Social services are also at breaking point and are unable to cope with the demand.
We had the answer in the past—the community hospital. My constituent would have been transferred to Fairwood for nurse-led care to give him the time to recuperate and be able to fend for himself. Unfortunately, bad planning and poor decisions led to Fairwood’s closure. So, today, the only choice is to keep him on an acute ward or turf him out to fend for himself.
This is not the NHS Aneurin Bevan envisioned nearly 70 years ago. We have made so many advances, but proper planning of care hasn’t been one of them. We have to stop taking short-term decisions based on financial pressures, and deliver an NHS with a complete care pathway—a pathway that involves step-down care at a community hospital.
The Cabinet Secretary is working on a long-term plan for health and social care, and I hope that he doesn’t make the same mistakes as his predecessors. We have to stop closing community hospitals and hope that local authorities will provide the step-down care. We know that this is not happening. Community hospitals are not an anachronism of nineteenth and twentieth-century care. They have a key role to play in our twenty-first century NHS.
I urge the Cabinet Secretary to stop local health boards from closing any further community hospitals and plan for the reopening of hospitals like Fairwood that were wrongly closed. Events of the past few months have shown us how wrong the decisions to cut beds were, and it’s time we reversed those decisions if we are to have any hope of celebrating the NHS’s one hundredth birthday. Diolch yn fawr. Thank you.
Mae'r GIG wedi torri nifer y gwelyau 45 y cant, sy'n ffigur syfrdanol. Yn 1990, roedd bron i 20,000 o welyau yn GIG Cymru. Heddiw, ceir ychydig dros 10,000. Mae ysbytai cymunedol ledled y wlad wedi cau, mae wardiau wedi'u cau neu'u huno, a datgelwyd cynlluniau ar gyfer cau pellach. Rydym hefyd wedi gweld diffyg buddsoddi a chynllunio yn y sector gofal cymdeithasol, sydd wedi cyflymu dan bolisïau cyni, ac yn y pum mlynedd diwethaf, mae gwariant y pen ar ofal cymdeithasol wedi gostwng dros 13 y cant. Mae hyn yn cael effaith ganlyniadol ar ein hysbytai, ac yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, gwelliannau bach yn unig a fu yn lefelau'r achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal, sy'n hofran o gwmpas 400 i 500 o un mis i'r llall.
Bob mis mae gennym gannoedd o gleifion nad ydynt yn gallu gadael yr ysbyty, yn syml oherwydd nad oes gofal cymdeithasol ar gael. Ym mis Rhagfyr, roedd gennym 238 o bobl a fu'n aros am fwy na thair wythnos i adael yr ysbyty, ac o'r rheini, roedd 51 wedi bod yn aros rhwng 13 a 26 wythnos, a 25 o bobl wedi bod yn aros am fwy na 26 wythnos—25 o bobl yn treulio hanner blwyddyn yn hwy yn yr ysbyty nag y maent ei angen, yn syml oherwydd nad oes gofal llai dwys ar gael. Mae cannoedd o bobl yn treulio wythnosau mewn gwely ysbyty nad oes angen iddynt fod ynddo. Nid yn unig y mae hyn yn amharu ar adferiad, mae hefyd yn lleihau niferoedd y gwelyau sydd eisoes wedi'u cyfyngu.
Amcangyfrifir bod arhosiad yn yr ysbyty yn costio £400 y dydd ar gyfartaledd, felly mae'r arhosiadau diangen hyn yn costio miliynau o bunnoedd mewn gofal i'n GIG. Bydd hyn yn gosod ein gwasanaethau iechyd a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol o dan straen aruthrol. Mae gwasanaethau eisoes ar ben eu tennyn, ac er y misoedd o gynllunio, miliynau o bunnoedd o fuddsoddiad a sicrwydd mai perthyn i'r gorffennol roedd anhrefn gaeafau blaenorol, cafodd ein GIG drafferth i ymdopi y gaeaf hwn. Roedd mor ddrwg fel bod meddygon ymgynghorol yn yr adrannau damweiniau ac achosion brys wedi cymryd y cam digynsail o ysgrifennu at y Prif Weinidog i rybuddio na allent warantu diogelwch cleifion mwyach. Dywedodd ein prif feddygon ymgynghorol adrannau damweiniau ac achosion brys wrth y Prif Weinidog fod diffyg gwelyau'n rhwystro'u gallu i drin cleifion mewn ffordd ddiogel ac amserol. Ac er gwaethaf yr holl arloesi yng ngofal y GIG dros y 70 mlynedd diwethaf, un peth nad yw wedi gwella yw gallu'r rhai ar y brig i flaengynllunio. Dros y tri degawd diwethaf, mae ein poblogaeth wedi tyfu dros 10 y cant, ac eto mae rhai sy'n gyfrifol am yr NHS wedi torri nifer y gwelyau 45 y cant.
Yn y gorffennol, roedd gennym ateb perffaith i gleifion nad oedd angen gofal acíwt ond na allai fynd adref am ba reswm bynnag, sef yr ysbyty cymuned, neu'r ysbyty bwthyn, fel yr arferem gyfeirio atynt. Roedd yr ysbyty cymuned yn cynnig gofal llai dwys i'r cleifion nad oedd angen yr un lefel o ofal mwyach wedi'i ddarparu yn yr ysbyty dosbarth neu'r ysbyty cyffredinol. Yn anffodus, mae llawer o'r ysbytai hyn wedi cau, nid am nad oeddent yn darparu gofal rhagorol neu am nad oedd angen inni ddarparu gofal llai dwys mwyach—caeodd llawer o'n hysbytai cymuned oherwydd cynllunio gwael, yn enwedig cynllunio'r gweithlu. Mae Llywodraethau olynol wedi methu recriwtio digon o staff clinigol ar gyfer yr ysbytai hyn. O ganlyniad, mae llawer o'n hysbytai cymuned wedi gorfod cau oherwydd bod prinder staff wedi gwneud y gwasanaethau'n anniogel ac yn anghynaliadwy. Mae penderfyniadau byrdymor i arbed costau wedi arwain at gau nifer o rai eraill.
Yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, flynyddoedd cyn cau Ysbyty Fairwood, rhybuddiodd nyrsys fod rheolwyr y GIG yn fwriadol yn difenwi'r gwasanaeth er mwyn cyfiawnhau ei gau, oherwydd bod angen i'r bwrdd iechyd arbed arian. Cafodd y rheolwyr eu dymuniad a chaeodd Fairwood. Mae hyn wedi gadael twll du mewn gofal llai dwys. Mae gwasanaethau cymdeithasol wedi methu gwneud iawn am y llacrwydd yn y system. Rwyf wedi ymdrin â nifer o achosion lle mae etholwyr wedi gadael ysbyty heb fod unrhyw gynllun gofal ar waith. Roedd yr achos mwyaf diweddar yn ymwneud â gŵr oedrannus yn ei 80au a anfonwyd adref ddyddiau ar ôl cael llawdriniaeth ddargyfeiriol. Nid oedd unrhyw ofal llai dwys ar gael iddo, a heb help ffrindiau a chymdogion, byddai'r truan wedi methu bwydo na gwisgo'i hun. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac ni ddylem ddisgwyl i ofal fod yn ddibynnol ar haelioni cymdogion a ffrindiau.
Mae'n amlwg na allwn ddibynnu ar wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol, sy'n wynebu toriadau anghynaliadwy i'w cyllidebau, ac nid yw'n syndod ein bod yn gweld adroddiadau am gleifion yn treulio blynyddoedd yn yr ysbyty. Mae gwasanaethau cymdeithasol hefyd ar ben eu tennyn ac yn methu ymdopi â'r galw.
Roedd gennym ateb yn y gorffennol—yr ysbyty cymuned. Byddai fy etholwr wedi cael ei drosglwyddo i Fairwood am ofal dan arweiniad nyrs i roi amser iddo wella a gallu gofalu amdano'i hun. Yn anffodus, arweiniodd cynllunio gwael a phenderfyniadau gwael at gau Fairwood. Felly, heddiw, yr unig ddewis yw ei gadw ar ward acíwt neu ei daflu allan i ofalu amdano'i hun.
Nid dyma'r GIG a ragwelodd Aneurin Bevan bron 70 mlynedd yn ôl. Rydym wedi gweld cymaint o ddatblygiadau, ond nid yw cynllunio gofal yn briodol wedi bod yn un ohonynt. Rhaid inni roi'r gorau i wneud penderfyniadau byrdymor yn seiliedig ar bwysau ariannol, a darparu GIG gyda llwybr gofal cyflawn—llwybr sy'n cynnwys gofal llai dwys mewn ysbyty cymuned.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gweithio ar gynllun hirdymor ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, a gobeithio nad yw'n gwneud yr un camgymeriadau â'i ragflaenwyr. Rhaid inni roi'r gorau i gau ysbytai cymuned a gobeithio y bydd awdurdodau lleol yn darparu gofal llai dwys. Gwyddom nad yw hyn yn digwydd. Nid anacroniaeth o ofal y bedwaredd ganrif ar bymtheg a'r ugeinfed ganrif yw ysbytai cymuned. Mae ganddynt rôl allweddol i'w chwarae yn ein GIG yn yr unfed ganrif ar hugain.
Rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet i atal byrddau iechyd lleol rhag cau rhagor o ysbytai cymuned a chynllunio ar gyfer ailagor ysbytai fel Fairwood a gaewyd ar gam. Mae digwyddiadau'r ychydig fisoedd diwethaf wedi dangos inni pa mor anghywir oedd y penderfyniadau i dorri nifer y gwelyau, ac mae'n bryd inni wyrdroi'r penderfyniadau hynny os ydym am gael unrhyw obaith o ddathlu canfed pen-blwydd y GIG. Diolch yn fawr. Diolch.
Thank you, Caroline, for bringing the short debate to the Chamber today. I think you could argue that the health service has been characterised in this way—that hospitals are very difficult to get into, and then it's very difficult to get out of them again. One of the reasons we lost our community beds was because of the risk of institutionalisation, and I think all of us, as Caroline has mentioned, really, are seeing more and more cases where individuals are getting institutionalised in the acute expensive beds in district general hospitals rather than in the local beds.
Having said that, the parliamentary review gives us some scope for hope here. My main concern with that remains that social care—or let's just call it 'care' because, actually, you're confusing that with medical care—I think it's sometimes our difficulty—and concentrate a little bit more on where care can be carried out more locally, which I know is the principle behind the review, and in the meantime not necessarily look to spare spaces in care homes as the step-down provision, as we're seeing a lot at the moment. Because, as you know, some individuals who go to the care home for step-down care never leave. Thank you.
Diolch i chi, Caroline, am gyflwyno'r ddadl fer yn y Siambr heddiw. Credaf y gallech ddadlau bod y gwasanaeth iechyd wedi'i nodweddu fel a ganlyn—fod ysbytai'n anodd iawn i fynd i mewn iddynt, ac yna mae'n anodd iawn dod ohonynt. Un o'r rhesymau rydym wedi colli ein gwelyau cymunedol oedd oherwydd y risg o sefydliadu, ac rwy'n meddwl bod pob un ohonom, fel y crybwyllodd Caroline, yn gweld mwy a mwy o achosion lle mae unigolion yn cael eu sefydliadu yn y gwelyau acíwt drud mewn ysbytai cyffredinol dosbarth yn hytrach na mewn gwelyau lleol.
Wedi dweud hynny, mae'r adolygiad seneddol yn rhoi rhywfaint o le inni obeithio yma. Fy mhrif bryder ynghylch hynny o hyd yw bod gofal cymdeithasol—neu gadewch i ni ei alw'n 'gofal' yn unig oherwydd, mewn gwirionedd, rydych yn drysu rhwng hynny a gofal meddygol—credaf weithiau mai dyna yw ein hanhawster—a chanolbwyntio ychydig mwy ar ble y gellir cyflawni'r gofal yn fwy lleol, sef yr egwyddor sy'n sail i'r adolygiad, rwy'n gwybod, ac yn y cyfamser, peidio ag edrych o reidrwydd ar leoedd gwag mewn cartrefi gofal fel y ddarpariaeth gofal llai dwys, fel rydym yn ei weld yn digwydd gryn dipyn ar hyn o bryd. Oherwydd, fel y gwyddoch, ni fydd rhai unigolion sy'n mynd i gartref gofal i gael gofal llai dwys byth yn gadael. Diolch.
This, really, is to celebrate the phenomenal success of the NHS, actually. Let's set all this in context: back in 1950, King George VI, I think it was then, signed 250 birthday cards for people who were 100 years old—there were 250 centurions throughout the whole of the United Kingdom then. Fast-forward 40 years to 1990, Queen Elizabeth II had to sign 2,500 birthday cards for centurions in 1990. Fast-forward to two years ago, she had to sign 13,700, and last year, another 14,500 birthday cards for centurions. So, if nothing else, the phenomenal success has implications for the work-life balance of the monarch.
Obviously, that means that there are an awful lot of people in our towns and villages walking around who are older and more frail than they used to be, and that's why we need more beds in our communities. It can be in a care home, and, yes, community hospitals. Yes, we've been there with Fairwood, Hill House Hospital, and Cwmdonkin hospital in Swansea—yes, I am that old. [Laughter.] But there is a category of people now, because we are all living longer, who are just too ill to be left in their homes, even with the most surprising amount of domiciliary care packages, but they're also not ill enough to justify being on an acute medical and surgical emergency ward bed. We need that creative thinking involving community beds. Diolch yn fawr.
Rwy'n gwneud hyn mewn gwirionedd i ddathlu llwyddiant ysgubol y GIG. Gadewch inni osod hyn i gyd yn ei gyd-destun: yn ôl yn 1950, llofnododd y Brenin Siôr VI, rwy'n credu, bryd hynny, 250 o gardiau pen-blwydd ar gyfer pobl a oedd yn 100 mlwydd oed—roedd yna 250 o bobl gant oed ledled y Deyrnas Unedig gyfan ar y pryd. Neidiwch ymlaen 40 mlynedd i 1990, a bu'n rhaid i'r Frenhines Elizabeth II lofnodi 2,500 o gardiau pen-blwydd ar gyfer pobl gant oed yn 1990. Neidiwch ymlaen i ddwy flynedd yn ôl, bu'n rhaid iddi lofnodi 13,700, a'r llynedd, 14,500 arall o gardiau pen-blwydd ar gyfer pobl gant oed. Felly, os nad yw'n ddim arall, mae gan y llwyddiant ysgubol hwn oblygiadau o ran cydbwysedd bywyd a gwaith y frenhiniaeth.
Yn amlwg, mae hynny'n golygu bod llawer iawn o bobl yn cerdded o gwmpas ein trefi a'n pentrefi sy'n hŷn ac yn fwy bregus nag yr arferent fod, a dyna pam rydym angen mwy o welyau yn ein cymunedau. Gall fod mewn cartref gofal, a gall fod mewn ysbyty cymuned hefyd. Do, rydym wedi bod yno gydag Ysbyty Fairwood, Ysbyty Hill House, ac ysbyty Cwmdoncyn yn Abertawe—ydw, rwyf mor hen â hynny. [Chwerthin.] Ond mae yna gategori o bobl yn awr, am ein bod oll yn byw'n hŷn, sy'n rhy sâl i gael eu gadael yn eu cartrefi, hyd yn oed gyda'r pecynnau gofal cartref mwyaf hynod, ond hefyd nid ydynt yn ddigon sâl i gyfiawnhau eu rhoi ar wardiau meddygol a llawfeddygol acíwt. Mae angen y meddwl creadigol hwnnw sy'n cynnwys gwelyau yn y gymuned. Diolch yn fawr.
Thank you. I now call the Cabinet Secretary for Health and Social Services to reply to the debate. Vaughan Gething.
Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As you know, the Welsh Government's aim is for people to have access to the right care, at the right time, and in the right place, and for that to be as close to home as possible. Our planning guidance to health boards each year reinforces this. To deliver on that aim, we need to challenge and break down the traditional medical model of health, with its focus on illness and hospitals. We need to do even more to construct and deliver a social model of health and well-being, with its focus on an integrated response from public services, and the third and community sector working collaboratively within our communities.
The needs of the population of the twenty-first century are changing, usefully highlighted by Dai Lloyd's reminder of the increasing number of centenarians—I think that's the phrase—from the accession of the current monarch to now. And we expect that to continue in the future. We expect more and more of us to live longer. And I think most of us, maybe not all of us, would like to live to a ripe old age, and perhaps live to an old age where we have dignity and be able to make choices—and we know that old age doesn't come alone.
But I do recognise that the issue of community hospitals is sensitive. Local communities can often be very attached to their community hospitals. You see either defence committees or league of friends committees that raise funds, that are very attached and proud of the care that is provided. And trying to change any service in a local hospital can be seen as an attack on that community, as opposed to a genuine attempt to reform, change and improve health and care services. All plans for service change need to meet needs now and in the future, and they must be grounded in evidence, informed, and shaped by effective involvement from the people who deliver those services and, of course, the wider public. And I expect health boards and their partners to have genuinely robust arrangements to involve everyone in the conversation where there is a case for change and options for providing the best solution that will meet the needs of the population, in the today, but also in the future.
And of course, all health boards have established primary care clusters. We had a debate in this place about the role of primary care clusters, again mentioned positively by the parliamentary review's final report. And there are collaborative arrangements that are beginning to mature, and part of the challenge in the cluster report was about how we do more with them, not do less, about how we try and enhance and accelerate that maturity and the way in which they can plan and deliver a range of local health and care services.
I do expect them increasingly to drive the planning and delivery of the right care at the right time, and in the right place, as close to home as possible. And these are groups of people who understand the communities they're in. We are trying to make sure we align some of the planning processes to make sure that we're not planning on the one hand here in primary care, in those local clusters, and then having something different come with the integrated medium-term plans from health boards. And I do want to see all of those partners be creative in how they make effective use of community services, and for this to develop the concept of hubs to integrate a clinical and a social response to the needs of the community that they serve.
The case for change that the parliamentary review recognised, indeed, is that some of that is in how people take responsibility for their own health and well-being, and the way they use and access care and support. We can't duck this as a challenge. I remember when I first became an Assembly Member, we had a report from the Bevan Foundation, and one of its key principles was about people taking more responsibility for their own health and care, their own sense of well-being, things they could and should do for themselves. Then, actually I think it was within the last year or two, NHS England produced a report that said something very similar to that. It was headline news on network channels, as opposed to a conversation we'd already had in this place several years previous. The challenge always is not just about saying the right thing, but how we help people to make those choices.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Fel y gwyddoch, nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod gan bobl fynediad at y gofal cywir, ar yr adeg gywir, ac yn y lle cywir, ac i’r gofal hwnnw fod mor agos i'w cartrefi â phosibl. Mae ein canllawiau cynllunio i fyrddau iechyd bob blwyddyn yn cadarnhau hyn. I gyflawni'r nod hwnnw, mae angen i ni herio a chwalu’r model iechyd meddygol traddodiadol, gyda'i ffocws ar salwch ac ysbytai. Mae angen i ni wneud rhagor eto i adeiladu a darparu model cymdeithasol o iechyd a llesiant, gyda’i ffocws ar ymateb integredig gan y gwasanaethau cyhoeddus, ynghyd â sicrhau bod y trydydd sector a'r sector cymunedol yn gweithio ar y cyd yn ein cymunedau.
Mae anghenion y boblogaeth yn yr unfed ganrif ar hugain yn newid, fel y cafodd ei amlygu, yn ddefnyddiol, yn y ffordd y cawsom ein hatgoffa gan Dai Lloyd o'r nifer cynyddol o bobl ganmlwydd—credaf mai dyna’r ymadrodd—o'r adeg y daeth y Frenhines i'r orsedd hyd heddiw. Ac rydym yn disgwyl i hynny barhau yn y dyfodol. Rydym yn disgwyl y bydd mwy a mwy ohonom yn byw’n hwy. Ac rwy’n credu y byddai’r rhan fwyaf ohonom, nid pob un ohonom efallai, yn hoffi byw i oedran teg, ac efallai byw i oedran teg lle mae gennym urddas a’r gallu i wneud penderfyniadau—a gwyddom na ddaw henaint ei hunan.
Ond rwy’n cydnabod bod ysbytai cymuned yn fater sensitif. Yn aml, gall cymunedau lleol fod yn hoff iawn o'u hysbytai cymuned. Rydych yn gweld pwyllgorau amddiffyn neu bwyllgorau cymdeithasau cyfeillion sy'n codi arian, ac sy'n hoff iawn o’u hysbytai cymuned ac yn ymfalchïo yn y gofal a ddarperir. A gellir ystyried ymdrechion i geisio newid unrhyw wasanaeth mewn ysbyty leol fel ymosodiad ar y gymuned honno, yn hytrach nag ymgais wirioneddol i ddiwygio, newid a gwella gwasanaethau iechyd a gofal. Mae angen i’r holl gynlluniau ar gyfer newid gwasanaethau ddiwallu anghenion yn awr ac yn y dyfodol, ac mae’n rhaid iddynt fod yn seiliedig ar dystiolaeth, yn ogystal â chael eu llywio a’u siapio gan ymwneud effeithiol y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau hynny ac wrth gwrs, y cyhoedd yn ehangach. Ac rwy'n disgwyl y bydd gan fyrddau iechyd a’u partneriaid drefniadau gwirioneddol gadarn i gynnwys pawb yn y drafodaeth lle y ceir achos dros newid ac opsiynau ar gyfer darparu’r ateb gorau a fydd yn diwallu anghenion y boblogaeth, heddiw, ond yn y dyfodol hefyd.
Ac wrth gwrs, mae pob bwrdd iechyd wedi sefydlu clystyrau gofal sylfaenol. Cawsom ddadl yn y lle hwn am rôl clystyrau gofal sylfaenol, a gafodd eu crybwyll yn gadarnhaol hefyd yn adroddiad terfynol yr adolygiad seneddol. A cheir trefniadau cydweithredol sy'n dechrau aeddfedu, ac roedd rhan o'r her yn yr adroddiad clystyrau yn ymwneud â sut y gwnawn fwy â hwy, nid llai, a sut rydym yn ceisio gwella a chyflymu'r broses honno o aeddfedu a'r ffordd y gallant gynllunio a darparu amrywiaeth o wasanaethau iechyd a gofal lleol.
Yn gynyddol, rwy'n disgwyl iddynt wella’r broses o gynllunio a darparu gofal cywir ar yr adeg gywir, yn y lle cywir, ac mor agos i'r cartref â phosibl. Ac mae'r rhain yn grwpiau o bobl sy'n deall y cymunedau y maent ynddynt. Rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn cysoni rhai o'r prosesau cynllunio i wneud yn siŵr nad ydym yn cynllunio un peth ym maes gofal sylfaenol ar y naill law, yn y clystyrau lleol, a bod rhywbeth gwahanol yn ymddangos wedyn yng nghynlluniau tymor canolig integredig y byrddau iechyd. Ac rwyf eisiau gweld pob un o'r partneriaid hynny yn bod yn greadigol o ran y modd y maent yn gwneud defnydd effeithiol o wasanaethau cymunedol, ac i hyn ddatblygu'r cysyniad o ganolfannau i integreiddio ymateb clinigol a chymdeithasol i anghenion y gymuned y maent yn ei gwasanaethu.
Yr achos dros newid roedd yr adolygiad seneddol yn ei gydnabod, yn wir, yw bod rhywfaint o hynny yn ymwneud â sut y mae pobl yn ysgwyddo cyfrifoldeb am eu hiechyd a'u llesiant eu hunain, a'r ffordd y maent yn defnyddio ac yn cael mynediad at ofal a chymorth. Ni allwn osgoi'r her hon. Rwy’n cofio’r tro cyntaf i mi gael fy ethol yn Aelod Cynulliad, cawsom adroddiad gan Sefydliad Bevan, ac roedd un o'i egwyddorion allweddol yn ymwneud â phobl yn ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb am eu hiechyd a’u gofal eu hunain, eu synnwyr o'u llesiant eu hunain, pethau y gallent ac y dylent eu gwneud drostynt eu hunain. Yna, o fewn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf rwy’n credu, cynhyrchodd y GIG yn Lloegr adroddiad yn dweud rhywbeth tebyg iawn i hynny. Roedd yn bennawd newyddion ar sianelau rhwydwaith, yn hytrach na sgwrs roeddem eisoes wedi’i chael yn y lle hwn sawl blwyddyn ynghynt. Mae'r her bob amser yn ymwneud â mwy na dweud y peth cywir yn unig, ond yn hytrach â sut rydym yn helpu pobl i wneud y penderfyniadau hynny.
But preaching on the right thing to do often doesn't reach the people we want it to. So, we have to get alongside communities and individuals and help them to make their own choices. There's a role of leadership for people like me, of course, and for everyone else in the Chamber, including those who've departed, health and care professionals, but actually people within their communities, peers, and the way in which children are educated now, that should make a real difference in developing attitudes. That case for change, again, as I said, was articulated in the parliamentary review's outcome.
We then come back to community hospitals, and when people complain about the closure of community hospitals they almost always say that loved facilities that have provided a good service were removed. The accusation always is that nefarious NHS managers deliberately ran down the service, and it was all about cost. Money is always a factor in any service that we deliver. Ultimately we give services a finite amount of money to deliver a service, and particularly so—remember, we're in the eighth year of austerity here, and that has a very real impact on the services that we can deliver. But the case for change isn't really just about saying, 'We have to close services because of money.' The case for change is about: can we deliver a better service with a better experience and better outcomes for people? A number of the community hospitals have closed in recent years because they're no longer capable of providing the levels of care that each of us should expect and demand for our communities. I think that's what the challenge always is, if you are in a position like mine, otherwise you're saying to one local community, 'If you're really attached to that care then that's okay, that's good enough for you, but it wouldn't be acceptable for my constituency.' There's a challenge about getting around and through and understanding that debate, which in itself is not an easy one to have.
So, some did close due to safety concerns about staffing levels and the inability to recruit to older models of care, and that's a challenge in the mainstream hospital sector, actually, as well—about having models of care that will attract the right staff with the right experience to run and deliver effective care. And others were just about the physical state of buildings. If they're no longer able to comply with fire regulations, you shouldn't say to people, 'If you put up a big enough fight, then actually your health and safety doesn't matter anymore.' So, there are very practical reasons to want to do that as well.
But in redesigning services for this century, there has to be a combination of more nearby modern community facilities and enhanced care at home or in the community. So, the term 'community hospital' may no longer be appropriate. It usually brings up the image of a local hospital with beds, doctors and nurses, and we actually think that, in many cases, that isn't what the future's going to look like in every single instance. We'll look at that more dispersed view on community care. We'll still see smaller hospitals with doctors and nurses in them, and I'll go on to talk about some of those shortly, but I think we need to have our focus on creating the sort of integrated health and care service, the seamless care system, that the parliamentary review suggested should be our future vision.
If you think about those services, some of them will be physical, some of them will be virtual. Yesterday we had a debate about digital technology. We heard quite a lot about digitalisation and what that will do in sharing records, but also the ability to communicate remotely, and to deliver a service remotely, where someone either doesn't need to leave their own home or potentially goes to a local centre and not have to travel further, with the inconvenience that often produces for people, but to go to a very local facility to have access to different sorts of care. That will have an impact on people—not just our ability to stay healthy, but their physical and mental health, too.
An excellent example of the sort of thing I'm talking about is the Ystradgynlais Community Hospital, which has been reinvented, describing itself as a 'community hub'. It has in-patient care for older people's mental health, day care, therapy, including for dietary, occupational therapists and physiotherapist care. It also has x-ray and ultrasound services, minor injuries and a minor ailment service. There are also social care staff and third sector providers on site. That is not what you would think was a traditional community hospital, and that's the model I think we should be investing in in the future.
Another example is the Flint integrated health and social care centre due to open in the coming weeks—a matter of some controversy within Flint, about the plans for it to happen. And yet the centre is adjacent to a care home and it will provide accommodation for services transferred out of secondary care, with consulting and treatment rooms being supported by telemedicine. In addition there will be community, third sector, social care services and mental health care and support on site as well. So, we're able to do more in remodelling our service, and that's why we're going to direct our capital resources in that way in local healthcare.
I recently announced, in October, that I've earmarked £68 million for an initial pipeline of facilities for integrated health and care services right across the country—19 different projects in the north, south, east and west to try and do exactly what I've been describing and talking about. I think that's where the future is, because the advances in clinical and social care practice, together with advances in technology, should allow us to change the way, positively, that we plan and deliver more and better integrated care to support people in their own homes and communities. That's what we'll continue to do in working alongside our partners in health, social care and beyond to do just that.
Ond yn aml, ni fydd pregethu am y peth cywir i'w wneud yn cyrraedd y bobl rydym eisiau iddo ei gyrraedd. Felly, mae’n rhaid i ni sefyll ochr yn ochr â chymunedau ac unigolion a’u helpu i wneud eu penderfyniadau eu hunain. Mae rôl arweinyddiaeth i bobl fel fi, wrth gwrs, ac i bawb arall yn y Siambr, gan gynnwys y rhai sydd wedi gadael, a gweithwyr proffesiynol iechyd a gofal, ond hefyd, mewn gwirionedd, y bobl o fewn eu cymunedau, cyfoedion, a'r ffordd y caiff plant eu haddysgu yn awr, dylai hynny wneud gwahaniaeth go iawn wrth ddatblygu agweddau. Unwaith eto, fel y dywedais, cafodd yr achos dros newid ei fynegi yng nghanlyniad yr adolygiad seneddol.
Yna down yn ôl at ysbytai cymuned, a phan fydd pobl yn cwyno am gau ysbytai cymuned maent bron bob amser yn dweud bod cyfleusterau hoff sydd wedi darparu gwasanaeth da wedi cael eu diddymu. Y cyhuddiad bob amser yw bod rheolwyr drygionus y GIG wedi difenwi’r gwasanaeth yn fwriadol, a bod y cyfan yn ymwneud â chost. Mae arian bob amser yn ffactor mewn unrhyw wasanaeth a ddarparwn. Yn y pen draw, rydym yn rhoi swm cyfyngedig o arian i wasanaethau ddarparu gwasanaeth, ac yn arbennig felly—cofiwch, hon yw’r wythfed flwyddyn o gyni, ac mae hynny'n cael effaith go iawn ar y gwasanaethau y gallwn eu darparu. Ond mewn gwirionedd, nid yw’r achos dros newid yn fater syml o ddweud, 'Mae’n rhaid i ni ddod â gwasanaethau i ben oherwydd arian.' Mae’r achos dros newid yn ymwneud â’r cwestiwn: a ydym yn gallu darparu gwasanaeth gwell gyda phrofiad gwell a chanlyniadau gwell i bobl? Mae nifer o ysbytai cymuned wedi cau yn ystod y blynyddoedd diwethaf oherwydd nad oeddent yn gallu darparu’r lefel o ofal y dylai pob un ohonom ei ddisgwyl a'i fynnu ar gyfer ein cymunedau. Credaf mai honno yw’r her bob amser, os ydych mewn sefyllfa fel fy un i, fel arall rydych yn dweud wrth un gymuned leol, 'Os ydych yn wirioneddol hoff o’r gofal hwnnw, mae hynny'n iawn, mae’n ddigon da i chi, ond ni fyddai’n dderbyniol yn fy etholaeth i.' Mae yna her sy’n ymwneud â mynd i graidd y ddadl honno a'i deall, ac ynddi ei hun, nid yw'n un hawdd i’w chael.
Felly, cafodd rhai eu cau oherwydd pryderon diogelwch am lefelau staffio a’r anallu i recriwtio i fodelau gofal hŷn, ac mae honno'n her yn sector yr ysbytai prif ffrwd hefyd mewn gwirionedd—ynglŷn â chael modelau gofal a fydd yn denu’r staff cywir gyda'r profiad cywir i weithredu a darparu gofal effeithiol. A chafodd rhai eraill eu cau oherwydd cyflwr yr adeiladau. Os nad ydynt yn gallu cydymffurfio â rheoliadau tân mwyach, ni ddylech ddweud wrth bobl, 'Os brwydrwch yn ddigon caled, ni fydd ots am eich iechyd a'ch diogelwch mwyach.' Felly, mae rhesymau ymarferol iawn dros fod eisiau gwneud hynny yn ogystal.
Ond wrth ailgynllunio'r gwasanaethau ar gyfer y ganrif hon, mae angen cyfuniad o fwy o gyfleusterau cymunedol modern gerllaw a gwell gofal yn y cartref neu yn y gymuned. Felly, mae’n bosibl na fydd y term 'ysbyty cymuned' yn briodol mwyach. Mae'n gwneud i rywun feddwl, fel arfer, am ddelwedd o ysbyty lleol gyda gwelyau, meddygon a nyrsys, ac nid ydym yn credu, mewn gwirionedd, mewn llawer o achosion, mai felly y bydd pethau’n edrych yn y dyfodol ym mhob achos unigol. Byddwn yn edrych yn fwy gwasgarog ar ofal yn y gymuned. Byddwn yn parhau i weld ysbytai llai gyda meddygon a nyrsys ynddynt, ac rwyf am sôn am rai o'r rheini cyn bo hir, ond credaf fod angen i ni ganolbwyntio ar greu’r math o wasanaeth iechyd a gofal integredig, y system ofal ddi-dor, yr oedd yr adolygiad seneddol yn awgrymu y dylem ei mabwysiadu fel gweledigaeth ar gyfer y dyfodol.
Os ystyriwch y gwasanaethau hynny, bydd rhai ohonynt yn ffisegol, bydd rhai ohonynt yn rhithwir. Ddoe, cawsom ddadl am dechnoleg ddigidol. Clywsom gryn dipyn am ddigideiddio a’r hyn y bydd hynny’n ei wneud mewn perthynas â rhannu cofnodion, ond hefyd y gallu i gyfathrebu o bell, ac i ddarparu gwasanaeth o bell, lle na fydd angen i rywun adael eu cartref, neu o bosibl, lle y gallant fynd i ganolfan leol a pheidio â gorfod teithio ymhellach, gyda'r anghyfleustra y bydd hynny'n aml yn ei greu i bobl, a mynd i gyfleuster lleol iawn er mwyn gallu cael gwahanol fathau o ofal. Bydd hynny'n cael effaith ar bobl—nid yn unig ar ein gallu i aros yn iach, ond ar eu hiechyd corfforol a meddyliol hefyd.
Enghraifft wych o'r math o beth rwy’n sôn amdano yw Ysbyty Cymuned Ystradgynlais, sydd wedi'i ailgynllunio, gan ddisgrifio'i hun fel 'canolfan gymunedol'. Mae’n cynnwys gwasanaeth gofal i gleifion mewnol ar gyfer iechyd meddwl pobl hŷn, gofal dydd, therapi, gan gynnwys ar gyfer anghenion deietegol, therapyddion galwedigaethol a gofal ffisiotherapi. Mae hefyd yn cynnwys gwasanaethau pelydr-x ac uwchsain, ynghyd â gwasanaeth mân anafiadau a mân anhwylderau. Hefyd, mae staff gofal cymdeithasol a darparwyr trydydd sector ar y safle. Ni fyddech yn meddwl amdano fel ysbyty cymuned traddodiadol, ac rwy’n credu mai dyna’r model y dylem fod yn buddsoddi ynddo yn y dyfodol.
Enghraifft arall yw canolfan iechyd a gofal cymdeithasol integredig y Fflint, a fydd yn agor yn ystod yr wythnosau nesaf—roedd y cynlluniau ar ei chyfer yn destun dadlau yn y Fflint. Ac eto mae'r ganolfan yn agos i gartref gofal a bydd yn darparu lle ar gyfer gwasanaethau a drosglwyddwyd allan o ofal eilaidd, gydag ystafelloedd ymgynghori a thriniaeth yn cael eu cefnogi gan delefeddygaeth. Yn ogystal, bydd gwasanaethau cymunedol, gwasanaethau’r trydydd sector, gwasanaethau gofal cymdeithasol a gofal a chymorth iechyd meddwl ar y safle hefyd. Felly, rydym yn gallu gwneud mwy wrth ailgynllunio ein gwasanaeth, a dyna pam y byddwn yn cyfeirio ein hadnoddau cyfalaf yn y ffordd honno ym maes gofal iechyd lleol.
Yn ddiweddar, ym mis Hydref, cyhoeddais fy mod wedi clustnodi £68 miliwn ar gyfer cyfres gychwynnol o gyfleusterau ar gyfer gwasanaethau iechyd a gofal integredig ar draws y wlad—19 o brosiectau gwahanol yn y gogledd, y de, y dwyrain a’r gorllewin er mwyn ceisio gwneud yn union yr hyn y bûm yn ei ddisgrifio ac yn sôn amdano. Credaf mai dyna'r dyfodol, oherwydd dylai’r datblygiadau mewn ymarfer clinigol a gofal cymdeithasol, ynghyd â datblygiadau ym maes technoleg, ganiatáu i ni newid er gwell y ffordd rydym yn cynllunio ac yn darparu mwy o ofal integredig gwell i gynnal pobl yn eu cartrefi a'u cymunedau eu hunain. Byddwn yn parhau i weithio ochr yn ochr â'n partneriaid ym maes iechyd a gofal cymdeithasol a thu hwnt i wneud yn union hynny.
Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, a dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:55.
The meeting ended at 17:55.