National Assembly for Wales

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda is the questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and the first question is from Vikki Howells.

Rydym wedi ymrwymo i gefnogi swyddi a thwf ym mhob rhan o Gymru, ac mae angen i ni geisio sicrhau bod buddsoddiadau mawr yn darparu cymaint o fanteision â phosibl i gymunedau’r Cymoedd, ac rydym wedi gwneud ymrwymiad hirdymor i leoli pencadlys Trafnidiaeth Cymru yng nghalon y Cymoedd.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’r newyddion y bydd canolfan Trafnidiaeth Cymru ynghyd â swyddfeydd rhaglen bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd yn dod i Rondda Cynon Taf yn newyddion ardderchog i fy awdurdod lleol. Gyda’i gilydd, gallent olygu cannoedd o swyddi o safon ar gyfer y Cymoedd, ac atgyfnerthu’r adfywiad economaidd. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar hyn er mwyn sicrhau bod y ddau gynllun yn darparu cymaint o fudd â phosibl i’r Cymoedd gogleddol, ac yn benodol i fy etholaeth i, Cwm Cynon?

Wel, a gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn, a thalu teyrnged i’r ffordd y mae wedi hyrwyddo adfywiad a balchder yn y Cymoedd? Roeddwn yn falch o gyhoeddi y bydd pencadlys Trafnidiaeth Cymru yn dod i Bontypridd. Dylwn dalu teyrnged hefyd i arweinwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf am eu gweledigaeth gadarn ar gyfer yr economi leol.

Credaf fod angen i ni ddefnyddio’r holl gyfleoedd y mae cyhoeddiadau fel hyn yn eu cynnig mewn ffordd fwy cydgysylltiedig, drwy gontract economaidd newydd, gan ddod â phartneriaid at ei gilydd ar draws y Llywodraeth, llywodraeth leol, drwy ein darparwyr hyfforddiant sgiliau, er mwyn sicrhau ein bod yn gwasgu’r gwerth mwyaf posibl allan o fuddsoddiadau’r Llywodraeth. Drwy edrych ymlaen at y cyfleoedd sydd i ddod, gwyddom y bydd dros £1 biliwn yn cael ei wario, ar drydaneiddio, metro, a seilwaith rheilffyrdd cysylltiedig arall, felly mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gweithio gyda’n gilydd, ar sail ranbarthol ac ar sail genedlaethol, i ennill mwy o’n buddsoddiadau.

Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith yn y pedwar gwynt, bydd Aelod o’r wrthblaid yn falch o longyfarch y Llywodraeth ar eu penderfyniad, a chredaf fod lleoli Trafnidiaeth Cymru ym Mhontypridd yn benderfyniad da, gan y credaf fod hynny’n anfon neges glir iawn fod cysyniad y dinas-ranbarth yn un pwysig, ond dinas-ranbarth fel dinas a chefnwlad—ac nid yw’r gefnwlad ar yr ymylon; mae’n rhan bwysig o’r rhanbarth yn ei gyfanrwydd. Yn enwedig pan fyddwn yn ystyried y gwaith, y cyfalaf diwylliannol, a’r adnoddau addysgol yng Nghaerdydd, rydym am sicrhau eu bod mor hygyrch â phosibl, ac felly, bydd hyn yn anfon neges fod y cysylltiadau rhwng y Cymoedd a’r ddinas, a’r ardaloedd trefol mwy o faint, yn rhan hanfodol o’n gweledigaeth ar gyfer y dyfodol.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gyfraniad, ei gwestiwn, a’i eiriau caredig? Credaf ei fod yn llygad ei le—mae’n hanfodol ein bod yn datganoli, lle y gallwn, er mwyn sbarduno adfywiad a thwf economaidd yn yr ardaloedd hynny nad ydynt wedi elwa o holl fuddion twf economaidd dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, boed yn Trafnidiaeth Cymru ym Mhontypridd, neu’n Awdurdod Cyllid Cymru yn rhywle arall yn y Cymoedd, neu’n fanc datblygu Cymru yng ngogledd Cymru, credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn edrych ar y cyfleoedd hyn, ac unwaith eto, yn gwasgu’r gwerth mwyaf posibl ohonynt, drwy weithio gyda’n gilydd. Yn y dyfodol, efallai y bydd modd inni weld buddsoddiadau eraill a chyfrifoldebau eraill yn symud. O bosibl, er enghraifft, drwy greu Cymru Hanesyddol, gallem weld buddsoddiad yng nghanolbarth neu ogledd-orllewin Cymru, neu orllewin Cymru.

A chredaf mai’r ymagwedd ranbarthol tuag at dwf economaidd yw’r ffordd iawn i fynd. Gyda phrifddinas-ranbarth Caerdydd, gwyddom yr amcangyfrifir y bydd 25,000 o swyddi’n cael eu creu fel rhan o’r fenter benodol honno, dros y 10 awdurdod lleol. Rwy’n awyddus i brifddinas-ranbarth Caerdydd sicrhau nad oes talpiau ar draws y rhanbarth o ran twf economaidd. Ac er mwyn mynd i’r afael â’r talpiau sydd yno ar hyn o bryd, bydd angen targedu gwariant a sicrhau ymdrech ar y cyd, fel rwyf wedi’i ddweud wrth Vikki Howells, er mwyn sicrhau budd ar gyfer yr ardaloedd hynny nad ydynt wedi elwa cymaint o dwf economaidd wedi’r cwymp yn 2008.

Rydym yn parhau i gefnogi twf busnesau, yn buddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel, ac yn gwella amodau datblygu economaidd.

Mae’n ffaith drist mai ychydig iawn sydd wedi’i wneud i sicrhau olynwyr i’r hen ddiwydiannau trwm a fu gynt yn darparu cyflogaeth, tai a seilwaith ledled y Cymoedd. Mae’r dinas-ranbarth yn addo llawer, ond nid oes fawr ddim manylion, ac yn y cymunedau hynny a fydd yn cael eu heffeithio, mae llawer o ddryswch ynghylch beth yn union y bydd yn ei gyflawni. Mae gennym hefyd dasglu’r Cymoedd, a ymddangosodd, drwy gyd-ddigwyddiad, yn fuan wedi i’r Blaid Lafur golli sedd gadarn yn y Cymoedd. Tybed ai cyd-ddigwyddiad yn unig oedd hynny. A allwch ddweud wrthyf a oes unrhyw drefniadau gweithio ar y cyd rhwng y dinas-ranbarth a thasglu’r Cymoedd? A oes trafodaeth reolaidd rhyngoch chi a’r Gweinidog sy’n gyfrifol am y tasglu? Mae arnom angen mwy o swyddi yn yr hen ardaloedd glofaol, ac mae angen swyddi o well ansawdd hefyd, ac nid yw methu â chyflawni hyn gyda’r dinas-ranbarth neu dasglu’r Cymoedd yn opsiwn.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn? Gwelais drydariad ganddi a ofynnai gwestiwn da iawn. Mae’n gwestiwn y credaf y gallai llawer o gymunedau yn ardal y dinas-ranbarth ei ofyn. Y cwestiwn oedd, ‘Beth sydd yn y cyhoeddiad ar gyfer y Rhondda?’ A chredaf fod hynny’n berffaith iawn, gan fy mod wedi bod yn holi’n ddiweddar pwy sydd wedi elwa yn ystod yr adferiad ers y cwymp ariannol. Ac mae’n eithaf amlwg mai’r rhai sydd heb weld unrhyw arwydd o adferiad eto yw’r rhai sy’n byw y tu allan i’r ardaloedd trefol mwy lle y gwelsom y twf economaidd mwyaf. Maent yn bobl sydd, ar y cyfan, yn iau, ac yn bobl nad ydynt yn berchen ar eu cartrefi eu hunain. Hwy yw’r bobl sydd heb elwa o’r adferiad. Felly, yn union fel y dywedais wrth David Melding, fy mod yn disgwyl y bydd cyfoeth yn cael ei ailddosbarthu o ganlyniad i ailddosbarthu’r cyfleoedd i greu cyfoeth, credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn gwneud mwy i ddenu buddsoddiad i’r Cymoedd, ond hefyd yn cefnogi a thyfu’r cwmnïau sydd yno eisoes.

O ran mewnfuddsoddi, rydym yn amcangyfrif bod un rhan o dair o’r holl fuddsoddiad tramor uniongyrchol a ddaeth i Gymru yn ystod tymor y Cynulliad blaenorol wedi dod i ardaloedd y Cymoedd. Felly, nid oes amheuaeth fod y Cymoedd wedi cael cryn dipyn o fuddsoddiad, ond mae problemau strwythurol yr economi ranbarthol benodol honno angen ymdrech fwy cydunol a chydgysylltiedig, ac oherwydd hynny, cynullwyd y tasglu. Gofynnodd yr Aelod gwestiwn pwysig ynglŷn â phwy sydd ar y tasglu a sut y mae’r tasglu yn cysylltu, yn gweithio ac yn rhyngwynebu â mentrau eraill. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod fy mod yn aelod o’r tasglu, fel y mae cynrychiolwyr ar ran dinas-ranbarth Caerdydd. A chredaf ei bod yn hanfodol fod gwaith y tasglu’n cael ei adlewyrchu’n llawn yn y strategaeth economaidd sy’n datblygu i sicrhau Cymru fwy ffyniannus a diogel.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, bydd cysyniad y fargen ddinesig yn sbarduno cryn dipyn o weithgarwch economaidd ac adfywio, yn ardal Abertawe ac ardal Caerdydd. Gyda bargen ddinesig Caerdydd, mae 10 awdurdod lleol yn rhan o’r cytundeb hwnnw, a llawer ohonynt yn y Cymoedd. Rydym yn mesur llwyddiant, yn amlwg, drwy’r gwerth ychwanegol gros a’r gweithgarwch economaidd a ddaw o’r Cymoedd. Beth, yn eich barn chi, fydd y gwerth ychwanegol gros yn y Cymoedd dros y pump i 10 mlynedd nesaf? Pa byrth allweddol a roesoch ar waith er mwyn gweld y cynnydd yn y gwerth ychwanegol gros?

Efallai y dylwn gyfeirio’r Aelod at araith a roddais ddydd Llun diwethaf yng Ngholeg y Cymoedd—sefydliad trawsnewidiol sydd wedi llwyddo i gynyddu balchder yn yr ardal leol, a gwella sgiliau’r bobl sy’n byw yno. Yn yr araith honno, nodais fy ngweledigaeth ar gyfer strategaeth ffyniannus a diogel a fydd nid yn unig yn ceisio cynyddu cyfoeth a lles yn gyffredinol, ond hefyd yn ceisio lleihau’r anghydraddoldebau o ran cyfoeth a lles, ar draws y rhanbarthau a ledled Cymru. Ac felly, yn fy marn i, nid yn unig y dylid gwella’r gwerth ychwanegol gros, o gymharu â Lloegr, ac yn y Cymoedd o gymharu â gweddill Cymru, ond dylem hefyd geisio cynyddu incwm gwario gros aelwydydd, gan mai’r mesur hwnnw, yr arian sydd gan bobl yn eu pocedi, sy’n rhoi ymdeimlad o reolaeth i bobl dros eu bywydau eu hunain. Yn ei dro, y pŵer hwnnw, y gallu hwnnw i gael rhywfaint o reolaeth dros eich bywyd, yw’r ffordd i chi allu mesur lles. Ac felly, byddwn yn awgrymu bod yn rhaid i werth ychwanegol gros gynyddu fel rhan o ymagwedd y dinas-ranbarth, ond mae’n rhaid iddo gynyddu ar lefel isranbarthol ar draws yr holl gymunedau, oherwydd os byddwn yn gweld y cyfoethog yn mynd yn gyfoethocach, a chynhyrchiant mewn ardaloedd lle y mae cynhyrchiant eisoes yn uchel yn cynyddu ar draul cyfoeth y rhai lleiaf cefnog, ac ar draul cynhyrchiant mewn ardaloedd llai trefol, yna bydd y prosiect wedi methu. Credaf fod yn rhaid i ni fynd i’r afael â’r talpiau o ran cynhyrchiant ac o ran twf economaidd, ac mae’n rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o sicrhau ein bod yn rhannu’r cyfleoedd i greu cyfoeth yr holl ffordd ar draws y rhanbarthau.

Questions now from the party spokespeople. UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Llywydd. A allai Ysgrifennydd y Cabinet esbonio’r penderfyniad i beidio â thrydaneiddio rheilffordd Glynebwy?

Wrth symud ymlaen gyda masnachfraint y metro, byddwn, wrth gwrs, yn edrych ar reilffordd Glynebwy. Ar hyn o bryd, Network Rail sy’n gyfrifol am y seilwaith rheilffyrdd, ac rydym wedi mynegi ein siom dro ar ôl tro ein bod ond wedi cael 1 y cant o’r buddsoddiad yn ystod y cyfnod rheoli presennol, er bod 6 y cant o’r rheilffyrdd yn ardal masnachfraint Cymru a’r gororau.

Credaf y dylid nodi ein bod ni, fel Llywodraeth Cymru, wedi gwario mwy yn y cyfnod presennol ar y seilwaith rheilffyrdd na’r rhai sy’n gyfrifol amdano.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond onid yw’n cytuno bod rhanbarth Dwyrain De Cymru yn ei chael hi’n wael o ran gwelliannau i’r seilwaith o dan y prosiect metro, o gymharu â rhannau eraill o Gymru?

Fel rwyf wedi’i ddweud wrth Aelodau eraill, credaf ei bod yn hanfodol, fel rhan o’n hymagwedd newydd—ac unwaith eto, yn fy araith yr wythnos diwethaf, nodais sut y byddaf yn ailstrwythuro fy adran—ein bod yn rhoi mwy o sylw i’r cymunedau yn yr ardaloedd hynny sydd wedi gwneud yn wael mewn cyfnod o dwf economaidd. Holodd yr Aelod ynglŷn â seilwaith, a chysylltedd yn benodol. Credaf fod hynny’n gwbl hanfodol, ac roedd datblygu estyniad £11.5 miliwn i’r rheilffordd rhwng Parcffordd Glynebwy a safle’r Gweithfeydd yng Nglynebwy, a gwblhawyd ym mis Mai 2015 gan ddarparu mynediad rheilffordd uniongyrchol i’r ardal fenter, yn enghraifft wych o sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei hadnoddau a’i dulliau’n fwy effeithiol er mwyn sicrhau bod pob rhan o Gymru yn elwa o dwf economaidd.

Rwy’n llongyfarch Llywodraeth Cymru ar yr estyniad hwnnw i mewn i Lynebwy. Mae’n sicr yn arloesol iawn ac mae’n wych gweld rheilffyrdd yn cael eu gosod unwaith eto.

Dywed Trenau Arriva Cymru wrthym nad ydynt yn gallu cynnig gwasanaeth i mewn i Gasnewydd gan fod y capasiti’n llawn ar gyfer y rheilffordd rhwng Glynebwy a Chaerdydd. ‘Does bosib na all trydaneiddio, a’r gwasanaeth gwell y mae hyn ei addo, helpu i hwyluso gweithrediad y rheilffordd i mewn i Gasnewydd, sy’n gyswllt y mae ei angen yn daer.

Wrth gwrs, mae trydaneiddio’r brif reilffordd a thrydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd yn llawer i’w ofyn, ac rydym wedi gwneud hynny dro ar ôl tro. O ran capasiti, nid oes unrhyw amheuaeth y gallai trydaneiddio fod o gymorth o ran gallu rhedeg mwy o gerbydau yn fwy rheolaidd, ond i’r un graddau, mae angen mwy o gerbydau ar y seilwaith rheilffyrdd presennol. Rwyf wedi siarad gyda Trenau Arriva Cymru a gweithredwyr eraill ynglŷn â’r broblem gapasiti sy’n effeithio ar wasanaethau rheilffyrdd Prydain. Gobeithiaf y bydd Trenau Arriva Cymru mewn sefyllfa, o fewn y dyddiau nesaf, i allu gwneud cyhoeddiad ynglŷn â rheilffyrdd y Cymoedd.

Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cefais y cyfle i ymweld â Gweriniaeth Iwerddon gyda fy nghyd-Aelod, Steffan Lewis, i gyfarfod â swyddogion, llunwyr polisi a gwleidyddion o Lywodraeth Iwerddon i drafod effaith y DU yn gadael yr UE ar Iwerddon a Chymru. Mae’n deg dweud eu bod yn teimlo mor anesmwyth â ninnau. Ond fel yn achos argyfwng economaidd 2008, mae ganddynt offeryn at eu defnydd nad oes gennym ni—annibyniaeth—ac nid wyf yn golygu gwladwriaeth annibynnol yn unig, ond llu o gyrff gweithredol pwerus, a sefydlwyd gan y wladwriaeth, ac sy’n annibynnol o beiriant canolog y Llywodraeth, ond sy’n gweithio’n agos gyda hwy i lywio’r strategaeth economaidd: yr IDA, asiantaeth mewnfuddsoddi Iwerddon; y corff datblygu busnes, Enterprise Ireland; a Bord Bia, bwrdd bwyd Iwerddon, i enwi ond rhai ohonynt.

Nawr, mae’r model hwn wedi darparu cryn elw i Iwerddon, fel y gwyddom—mae eu cynnyrch domestig gros y pen wedi mwy na threblu ers y 1980au, wrth i ninnau, yn anffodus, sefyll yn ein hunfan mewn cymhariaeth. Felly, a gaf fi ymbil ar Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, yng nghyd-destun ei adolygiad presennol o fyrddau cynghori economaidd Llywodraeth Cymru, i ystyried yr achos dros gael asiantaeth annibynnol hyd braich i Gymru ar gyfer hyrwyddo masnach a buddsoddi? Mae gan y Weriniaeth un, a Gogledd Iwerddon hefyd; yn ogystal â’r Alban, a Lloegr drwy Masnach a Buddsoddi y DU. Mae gan Ynys Manaw ac Ynysoedd y Sianel un, hyd yn oed. A allwn fforddio gadael Cymru i wynebu’r storm hon yn noeth?

Credaf fod sawl pwynt i’w gwneud. Yn gyntaf, mae economi Iwerddon wedi gwneud yn dda yn rhannol am fod cymaint o boblogaeth Iwerddon yn byw mewn dinas, a gwyddom fod dinasoedd wedi tyfu’n gyflymach nag ardaloedd gwledig o ran yr economi. Felly, mae’n anodd cymharu gwlad lle y mae cyfran fawr o’r boblogaeth yn byw mewn ardal drefol sydd wedi tyfu’n gyflymach oherwydd ei natur drefol, a Chymru, lle’r ydym yn wlad lawer mwy gwledig. Wedi dweud hynny, gellir dysgu gwersi yn sicr, nid yn unig gan Iwerddon, ond gan wledydd eraill hefyd, ac fel ein marchnad allforio fwyaf ond tair, credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn parhau i ymgysylltu ag Iwerddon.

Efallai fod yr Aelod wedi gweld fy nghynigion yn fy araith yr wythnos diwethaf i greu unedau economaidd rhanbarthol a fydd yn gallu ysgogi twf economaidd a hybu gweithgareddau economaidd yn eu hardaloedd. Credaf fod hwn yn gyfle gwych, gan fod y strwythurau hynny eisoes yn dod i’r amlwg ar sail ranbarthol, gyda’r dinas-ranbarthau a rhanbarth y cytundeb twf, i sicrhau nad oes cystadleuaeth, nad oes dyblygu, ond yn hytrach, fod yna ymagwedd gyson ar lefel llywodraeth leol, ar lefel busnes, ac ar lefel Llywodraeth Cymru hefyd.

Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei ddweud, mae Iwerddon yn farchnad allforio hollbwysig yn strategol i economi Cymru, ac yn werth dros £800 miliwn y flwyddyn. Nawr, ar yr ochr negyddol, yn ystod ein hymweliad, dywedwyd wrthym fod symudiadau eisoes ar y gweill i ddechrau cyfeirio cludiant nwyddau i dir mawr Ewrop i ffwrdd o borthladdoedd Cymru a thrwy Roscoff. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o hyn, a beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud mewn ymateb? Ar yr ochr gadarnhaol, dywedwyd wrthym fod busnesau Iwerddon yn ystyried buddsoddi yn y DU ac yng Nghymru er mwyn cynyddu eu presenoldeb ym marchnad y DU ar ôl Brexit. Nawr, mae hwn yn gyfle penodol i economi Cymru, gan fod llawer o gwmnïau Gwyddelig sefydledig yma eisoes, megis Dawn Meats yn Sir Gaerfyrddin, er enghraifft. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw ei swyddogion eisoes wedi llunio rhestr o gwmnïau Gwyddelig sy’n ystyried buddsoddi neu ehangu eu gweithrediadau presennol? Ac yn olaf, o ystyried y berthynas bwysig rhwng ein dwy economi, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried buddsoddi mewn cynrychiolaeth barhaol yn Nulyn, ac annog ei gymheiriaid Gwyddelig i ailagor eu prif gonswl yma yng Nghymru, er mwyn inni allu cryfhau’r bartneriaeth economaidd rhwng ein dwy wlad?

Credaf fod y bartneriaeth rhwng ein dwy wlad hefyd yn ymestyn y tu hwnt i werthoedd economaidd, wrth gwrs. Mae cysylltiadau diwylliannol anhygoel o gryf rhwng Iwerddon a Chymru, a gallant hwythau sicrhau cryn fanteision economaidd yn ogystal. Rwy’n cofio siarad ag Arlywydd Iwerddon rai blynyddoedd yn ôl ynglŷn â sut y gallem ddefnyddio Blwyddyn y Môr, o bosibl, i greu pont ddiwylliannol, nid yn unig er mwyn hyrwyddo ein diwylliannau, ond hefyd i annog ymwelwyr i ac o Iwerddon a Chymru. Credaf fod cyfleoedd enfawr o bosibl—y gellir eu sicrhau er ein bod yn gadael yr UE—i dyfu a datblygu ein heconomïau, sy’n aml yn seiliedig ar ddiddordebau cyffredin. Credaf fod cyfleoedd i fuddsoddwyr o Iwerddon fuddsoddi ymhellach yng Nghymru, yn arbennig mewn meysydd gweithgaredd economaidd o ansawdd uwch ac o werth ychwanegol gros uwch—er enghraifft, yn y sector gwyddorau bywyd.

O ran porthladdoedd, bydd y gronfa ddatblygu a fydd ar gael i borthladdoedd Cymru yn bwysig, yn ogystal ag ymgysylltu uniongyrchol rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, a’r porthladdoedd eu hunain. Yn ddiweddar, bûm yn rhan o drafodaeth banel gyda chynrychiolwyr o borthladdoedd Cymru, ac nid oes amheuaeth, er bod anesmwythder mewn perthynas â Brexit, fod cyfleoedd i’w cael hefyd. Mae angen i ni sicrhau cymaint o’r cyfleoedd hynny â phosibl, a sicrhau ein bod yn gweithio gyda’n gilydd i oresgyn y rhwystrau a’r heriau y bydd Brexit yn eu hwynebu. O ran ein gallu i ddenu rhagor o fuddsoddiad tramor uniongyrchol, wrth gwrs, bydd Brexit yn her; rydym yn gwybod hynny. Ond dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld y lefelau uchaf erioed—neu’n agos at y lefelau uchaf erioed—o fuddsoddiad tramor uniongyrchol. Gobeithiwn allu cynnal cryn ddiddordeb ymhlith buddsoddwyr tramor yn economi Cymru, ond rwyf hefyd yn bwriadu rhoi ffocws cliriach ar dwf posibl ein heconomi, yn seiliedig ar fewnfuddsoddiad o Loegr a’r Alban, Gogledd Iwerddon, a hefyd, wrth gwrs, twf y cwmnïau sydd gennym eisoes, er mwyn sicrhau y gellir cael gwared ar y peryglon i dwf ac er mwyn iddynt allu gwneud y gorau o’u potensial.

Mae’n braf clywed bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymgysylltu â gwleidyddion Iwerddon. A gaf fi ei annog, mewn trafodaethau pellach, i ddysgu o’r offer a’r tactegau y mae’r Gwyddelod eu hunain wedi eu mabwysiadu? Yn ddiweddar, er enghraifft, mae Llywodraeth Iwerddon wedi cyhoeddi strategaeth fasnach ddynodedig. Ar hyn o bryd, nid oes gan Gymru strategaeth fasnach benodol. Mae’n nodi dulliau rhanbarthol wedi’u targedu ar gyfer Asia, ar gyfer y dwyrain canol, ac Affrica—sectorau allweddol lle y nodwyd cyfleoedd penodol. Mae’n ddull Llywodraeth gyfan, sydd hefyd yn cynnwys cysylltiadau dwyochrog eraill, gan gynnwys cymorth addysg, diwylliant a datblygu, ac ati.

Nawr, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod yr ystadegau allforio mwyaf diweddar yn dangos, er bod gan Gymru ddylanwad cryf o ran gwarged masnach gyda’r UE, fod gennym ddiffyg o £3.7 biliwn gyda gweddill y byd, a bydd honno’n farchnad allweddol, yn amlwg, ar ôl Brexit. Mae arnom angen ymagwedd strategol gan y Llywodraeth, ond mae angen ymdeimlad o frys hefyd. Mae Llywodraeth Iwerddon eisoes, drwy Bord Bia, wedi creu baromedr Brexit i roi cymorth i fusnesau asesu pa mor barod ydynt ar gyfer y bygythiadau a’r cyfleoedd a fydd yn deillio o Brexit. Yn ogystal â chynnig baromedr tebyg ar gyfer busnesau Cymru, efallai y byddai’r Llywodraeth yn awyddus i sefyll y prawf eu hunain, oherwydd, o gymharu â’r Gwyddelod, rwy’n ofni ein bod ar ôl ar hyn o bryd o ran lefel cynllunio a pharodrwydd ar gyfer yr her economaidd fwyaf i neb ohonom ei hwynebu erioed.

Rwy’n cytuno ein bod yn wynebu cryn her, ac yn y dyfodol, ond credaf hefyd fod y bobl gywir gennym yn y Llywodraeth, ac yn gweithio mewn partneriaeth â’r Llywodraeth, i sicrhau y down drwy’r hyn a fydd yn gyfnod cythryblus. O ran ein gweithgarwch tramor, credaf mai un o’r camgymeriadau mwyaf a wnaed yn ddiweddar yw colli llawer o weithgarwch tramor Cymru. Wrth gwrs, rydym bellach wedi eu hadfer, ac mae’r canlyniadau wedi bod yn drawiadol. Erbyn hyn, mae gennym swyddogion mewn tiriogaethau strategol allweddol, mewn dinasoedd strategol allweddol, yn ymgysylltu’n uniongyrchol â darpar fuddsoddwyr, ond hefyd yn sicrhau y gallwn hyrwyddo nwyddau a gwasanaethau o Gymru i’r marchnadoedd hynny lle y gwyddom y ceir y potensial mwyaf ar gyfer twf. Felly, er enghraifft, boed hynny yn Tsieina—yn Shanghai, Chongqing a Beijing—neu yn yr Unol Daleithiau, drwy Atlanta, San Francisco ac Efrog Newydd, rydym eisoes yn targedu’r tiriogaethau, y rhanbarthau a’r dinasoedd y bydd y twf yn deillio ohonynt. Ond o ran strategaeth fasnach a buddsoddi, mae hyn yn rhan o’r gwaith a wnaed rhwng fy swyddfa a swyddfa’r Prif Weinidog i sicrhau bod Cymru’n cael ei hyrwyddo’n well dramor, fod brand clir gennym dramor, a’n bod yn cael ein hystyried yn fan lle y gall pobl gael gafael ar nwyddau a gwasanaethau o’r safon uchaf, a lle y mae gennym werthoedd arbennig mewn perthynas â chynaliadwyedd a thegwch ein heconomi.

Welsh Conservatives spokesperson, Russell George.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae llawer o bwyslais wedi’i roi ar adroddiad diweddar Demos, sy’n tynnu sylw at effaith Brexit ar ranbarthau’r DU fel Cymru. Nawr, wrth edrych ar yr adroddiad yn ei gyfanrwydd, mae sawl pwynt perthnasol yn cael ei nodi, gan gynnwys y potensial i fargeinion dinesig a gweinyddiaethau datganoledig edrych y tu hwnt i’r DU a’r UE er mwyn denu buddsoddiad tramor. Yng Nghymru, rydym yn dal i ddibynnu’n helaeth iawn ar allforion i’r UE, wrth gwrs. Mae’r ffigurau diweddaraf yn awgrymu bod 67 y cant o’n hallforion yn mynd i’r Gymuned Ewropeaidd, o gymharu â 44 y cant yn unig yn 2012. Felly, a gaf fi ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau a gymerwyd gennych i sicrhau bod awdurdodau lleol sy’n rhan o’r bargeinion dinesig yn defnyddio eu dylanwad i helpu busnesau Cymru i edrych y tu hwnt i Ewrop a pharatoi ar gyfer marchnadoedd allforio newydd?

Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn yn yr ystyr fod gan awdurdodau lleol rôl arwyddocaol yn y gwaith o hybu twf economaidd yn eu hardaloedd. Un o fy mhryderon yn ystod fy nghyfnod yn y swydd hon yw diffyg capasiti ac adnoddau mewn rhai rhannau o Gymru i wneud hynny ar lefel yr awdurdodau lleol, a dyna pam rwy’n cymeradwyo’r dull a fabwysiadir ar lefel ranbarthol, drwy ardaloedd y dinas-ranbarthau a rhanbarthau cytundeb twf, i ddod â’r rhai sy’n llwyddo i sbarduno twf lleol a’r rhai sydd â phrofiad o allforio at ei gilydd. Nawr, yr hyn a wnaethom yn ne Cymru ac yng ngogledd Cymru—ac rydym yn ystyried gwneud yr un peth yn y canolbarth—yw dod â’r rhai sy’n gyfrifol am ddatblygu economaidd a’r rhai sydd â phrofiad o allforio at ei gilydd ar lefel yr awdurdodau lleol, ac estyn allan at yr holl allforwyr posibl ym mhob rhanbarth er mwyn sicrhau eu bod yn derbyn yr holl gyngor a chefnogaeth sydd eu hangen i fanteisio ar allforion yn y dyfodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae cyfleoedd buddsoddi, wrth gwrs, yn bodoli y tu hwnt i Ewrop, fel y nodir yn adroddiad Demos, gan gynnwys Tsieina. Nawr, i Tsieina yr aiff 2 y cant o farchnad allforio Cymru ar hyn o bryd, ac mae’r allforion wedi lleihau 3.5 y cant ers 2013. Diben pennaf y daith fasnach ddiweddar i Tsieina oedd cryfhau cysylltiadau gyda chwmnïau o Gymru, ond ychydig o lwyddiant a gafwyd yn hynny o beth. Mae Llywodraeth Cymru wedi cynnal pum taith fasnach i Tsieina ers 2012, ond nid yw’r allforion wedi cynyddu’n sylweddol ers yr ymweliadau hynny. A wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, amlinellu eich cynlluniau i ailgydbwyso allforion Cymru o blaid marchnadoedd mawr fel Tsieina?

Nid sicrhau rhagor o gyfleoedd allforio oedd unig ddiben y daith fasnach. Roedd yn ymwneud hefyd â sicrhau cyfleoedd buddsoddi, ac yn hynny o beth, roedd y daith yn amlwg yn llwyddiant, oherwydd, yn ystod y daith, sicrheais ddau gytundeb ar gyfer buddsoddi yng Nghymru, gan greu nifer o swyddi. Ond mae’r Aelod yn iawn fod yna gyfleoedd enfawr ar gyfer allforio, yn enwedig, yn fy marn i, yn y sector bwyd a diod yn Tsieina. O ran allforion yn unig, mae’r sector wedi tyfu 95 y cant dros y 10 mlynedd diwethaf, ac o ran newid chwaeth ac agweddau a thueddiadau cwsmeriaid, gwyddom fod Tsieina yn diriogaeth ar gyfer twf.

Yn ddiweddar, cyhoeddodd fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, gronfa £21 miliwn drwy Brosiect Helix i edrych yn fyd-eang ar ble y bydd tueddiadau newydd a newidiol yn arwain at fwy o gyfleoedd ar gyfer y sector bwyd a diod. Mae hyn i’w ganmol. Credaf y bydd yn rhoi cyfle gwych inni dyfu’r sector yn rhyngwladol a chreu mwy o swyddi yma yng Nghymru. Ond o ran Tsieina, nid oes unrhyw amheuaeth gennyf y bydd y cysylltiadau diwylliannol cryf rydym wedi’u sefydlu dros y degawd diwethaf yn arwain yn awr at fwy o enillion economaidd i Gymru, a dros y blynyddoedd nesaf, byddaf yn canolbwyntio ar hynny. Credaf ein bod wedi gweld cryn dipyn o waith a llawer iawn o lwyddiant o ran datblygu’r cysylltiadau diwylliannol rhwng rhanbarthau Tsieina a Chymru. Ond yn awr, rwyf am weld y cysylltiadau hynny’n trosi’n rhagor o swyddi, mwy o fuddsoddiad, a mwy o allforion i gwmnïau o Gymru.

Gan fod Llywodraeth y DU bellach wedi sbarduno erthygl 50, byddwn yn dweud, wrth gwrs, fod yn rhaid i Gymru gael strategaeth economaidd ar waith i gefnogi’r hyn sydd yn farchnad economaidd fregus iawn. Felly, beth yw eich cynllun i gefnogi busnesau bach a chanolig, yn benodol, yn ystod y cyfnod hwn? A gaf fi ofyn hefyd pryd y byddwch yn cyhoeddi eich ymateb i strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU?

Byddaf yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn ystod yr wythnosau nesaf, yn amlinellu fy ymateb i’r cynigion. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â Greg Clark yn bersonol a dweud wrtho’r hyn a ddywedais yn gyhoeddus, sef nad oes fawr o ddim i anghytuno yn ei gylch yn y strategaeth. Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn rhai meysydd o’r strategaeth, yn enwedig y meysydd lle y gallem weld adnoddau ychwanegol yn dod i Gymru drwy gyllid ymchwil a datblygu ac arloesi, yn ogystal â thrwy gytundebau sector-benodol posibl. Y quid pro quo yw y bydd Llywodraeth y DU yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru i ddatblygu manylion y strategaeth ddiwydiannol, ac ar sail y trafodaethau a gefais gyda’r Ysgrifennydd Gwladol, rwy’n hyderus y gallwn weithio’n agos gyda’n gilydd yn ystod y cyfnod cythryblus hwn, nid yn unig er budd economi Cymru, ond economi Prydain gyfan.

Gwnaf. Mae ein gwasanaeth Sgrîn Cymru yn darparu gwasanaeth criw a lleoliadau llawn ac yn hyrwyddo Cymru i’r diwydiant cynhyrchu byd-eang. Mae hyn yn golygu bod bywyd Cymru, ein lleoliadau, a’n talent yn cael eu harddangos ar y sgrîn mewn sawl cynhyrchiad bob blwyddyn.

Diolch am eich ateb. Rwy’n falch fod ymdrechion megis y ffilm hyrwyddo wedi llwyddo i gynyddu nifer y cwmnïau a’r prosiectau sy’n ffilmio yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf, ond o gymharu â gwledydd eraill, rydym yn dal ar ei hôl hi. Hoffwn ofyn pa ymdrechion rydych yn eu gwneud i wella’r ffordd y mae cwmnïau cynhyrchu a phrosiectau ffilm allanol yn hyrwyddo’r ffaith eu bod wedi bod yn ffilmio yng Nghymru. A allwch amlinellu hefyd sut rydych yn annog cwmnïau a phrosiectau sy’n elwa o gyllid Llywodraeth Cymru i osod eu ffilmiau yng Nghymru, yn hytrach na defnyddio Cymru fel lleoliad i gynrychioli rhywle arall, fel sy’n digwydd yn rhy aml o lawer? Mae un o fy etholwyr wedi mynegi pryderon ynglŷn â cheisio annog elfen ddiwylliannol unigryw mewn perthynas ag unrhyw grantiau a roddir gan Lywodraeth Cymru. Ymddengys fod Ffilm Cymru yn dweud yn eithaf penodol ar eu gwefan y byddant yn hyrwyddo cynnwys diwylliannol Cymreig mewn perthynas â’r ffilmiau, ond o ran teledu a chyllid Llywodraeth Cymru, nid yw pobl mor siŵr sut y byddech o bosibl yn hyrwyddo pobl sydd â diddordeb mewn adrodd stori am ein hanes i bobl Cymru, os nad ydynt yn gwybod y gallant wneud hynny.

Rwyf am ymddiheuro o flaen llaw am ddefnyddio rheg wrth ateb cwestiwn yr Aelod. Lle y bo modd, rydym yn annog cynyrchiadau nid yn unig i ffilmio yng Nghymru ond hefyd i’w gosod yng Nghymru. Enghraifft o hyn yw’r gyfres ‘The Bastard Executioner’, y bwriadai’r cynhyrchwyr ei gosod yn Lloegr yn wreiddiol, ond wedi trafodaethau gyda Llywodraeth Cymru, fe’i gosodwyd yng Nghymru yn lle hynny. Credaf y byddai’n fuddiol i mi ysgrifennu at yr Aelodau yn manylu ar y meini prawf y mae’n rhaid eu bodloni o ran denu buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, gan eu bod yn cynnwys gofynion penodol.

Er enghraifft, mae angen un neu fwy o’r canlynol: amrywiaeth mor eang â phosibl o ddelweddau o Gymru; adrodd straeon brodorol ar yr un pryd yn Gymraeg ac yn Saesneg, sydd wedi bod yn hynod o lwyddiannus mewn cynyrchiadau megis ‘Hinterland’; a dangos delweddau o Gymru i gynulleidfa ryngwladol eang. Ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau gyda manylion llawn am y meini prawf.

Credaf ei bod yn wych fod y diwydiannau creadigol yng Nghymru wedi tyfu’n gyflymach nag yn unrhyw ranbarth arall yn y DU y tu allan i Lundain. Mae hyn yn dangos bod cryn awydd i ffilmio yng Nghymru. Ond credaf ei fod hefyd yn dangos safon y criwiau sydd gennym yng Nghymru erbyn hyn, yn enwedig ar hyd coridor yr M4, sy’n un o’r canolfannau ffilmio mwyaf atyniadol yn Ewrop ar hyn o bryd.

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi eich llongyfarch ar eich ymdrechion egnïol a rhagorol i sicrhau bod Cymru yn cael ei hyrwyddo mewn cynyrchiadau teledu a ffilm? Nodais â diddordeb y ffilm hyrwyddo a gyflwynwyd gan y seren Hollywood, Michael Sheen, sy’n cynnwys clipiau o rai o’r cynyrchiadau mawr diweddaraf i gael eu ffilmio yng Nghymru, ac sy’n hyrwyddo popeth sydd gan y wlad i’w gynnig fel lleoliad ffilmio. Roedd 2016 yn flwyddyn lwyddiannus i Sgrîn Cymru, wrth iddynt ymdrin â 386 o ymholiadau cynhyrchu, gyda chynyrchiadau’n gwario dros £41 miliwn yng Nghymru, gyda chefnogaeth Llywodraeth Lafur Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog rhagor o hyrwyddo ar Gymru a diwylliant Cymru mewn cynyrchiadau teledu a ffilm?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn ac am ddangos cryn ddiddordeb, ers cael ei hethol i’r Siambr hon, yn y diwydiannau creadigol? Mae’n ofynnol i bob cynhyrchiad sy’n cael ei ariannu gan gronfa Sgrîn Cymru basio prawf diwylliant. Mae’n mynd y tu hwnt i feini prawf y prawf diwylliant a gynlluniwyd gan yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, gan ei fod hefyd yn cynnwys meini prawf sy’n benodol i Gymru a luniwyd i hyrwyddo Cymru a thalent Cymru. Credaf fod hynny’n ychwanegu at werth cynnig Cymru i gynhyrchwyr ffilmiau a theledu ledled y byd. Mae Sgrîn Cymru yn gweithio’n llwyddiannus iawn i ddenu cynyrchiadau i ffilmio yng Nghymru, gan arddangos ein tirweddau anhygoel, sef y ffactor pwysicaf o ran denu twristiaid i Gymru, a hefyd ein dinasweddau, i gynulleidfaoedd rhyngwladol.

Efallai yr hoffai’r Aelod wybod bod swyddogion Sgrîn Cymru hefyd yn marchnata’r hyn y gellir ei gael a’r hyn y gellir ei gyflawni yng Nghymru i gynulleidfa ryngwladol drwy gyswllt uniongyrchol â chynhyrchwyr yn yr Unol Daleithiau a rhannau allweddol eraill o’r byd, megis Cannes. Rydym hefyd yn gwahodd swyddogion gweithredol blaenllaw o’r diwydiant ar ymweliad er mwyn marchnata manteision cynhyrchu teledu a ffilm yng Nghymru. Rydym hefyd, fel y gwelwyd yn y ffilm hyrwyddo ddiweddar, yn gweithio’n ddi-baid i godi ymwybyddiaeth o Gymru fel lle gwych i ffilmio.

Gwnaf. Mae fframwaith diogelwch ar y ffyrdd Cymru yn nodi’r camau rydym ni a’n partneriaid yn eu cymryd i gyrraedd ein targedau lleihau damweiniau. Cyhoeddais gyllid grant cyfalaf a refeniw ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd ar 22 Mawrth.

Roeddwn yn arbennig o falch o weld, yn rhan o’r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf, fod cyllid wedi’i roi ar gyfer mesurau diogelwch ar y ffyrdd yn fy ardal, ac yn enwedig ger ysgolion. Bydd Hakin a Hubberston, Ysgol Uwchradd y Drenewydd, Ysgol Gynradd Llanandras a Llanbedr Pont Steffan i gyd yn elwa yn awr. Felly, diolch am hynny. Ond o dan Ddeddf Cymru 2017, bydd gan Weinidogion Cymru fwy o rym dros ffyrdd a thrafnidiaeth, gan gynnwys terfynau cyflymder cenedlaethol. Felly, a wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, archwilio sut y gellid defnyddio’r pwerau hynny i wella diogelwch ffyrdd, yn enwedig o ran lleihau cyflymder y tu allan i ysgolion ac mewn ardaloedd adeiledig?

Gwnaf, yn sicr. Rwy’n awyddus i weld rhagor o barthau 20 milltir yr awr yn cael eu cyflwyno ger ysgolion. Hyn a hyn yn unig y gall ein hadnoddau ariannol ei gyflawni drwy addysgu pobl ifanc. Mae’n rhaid cyflwyno mesurau eraill, a chredaf y dylem geisio gostwng cyflymder y modurwyr sy’n gyrru heibio i sefydliadau addysg. Ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, fel y nododd yr Aelod, byddwn yn rhyddhau bron i £4 miliwn mewn grantiau cyfalaf diogelwch ar y ffyrdd er mwyn ariannu 31 o gynlluniau ar gyfer lleihau damweiniau ffyrdd mewn 16 awdurdod lleol, ac rydym hefyd yn darparu cynlluniau a fydd o fudd i 21 ysgol ledled Cymru. Ond credaf fod angen inni barhau i gyflwyno ein rhaglen Llwybrau Diogel i Ysgolion ar Gefnffyrdd, sydd wedi arwain at gyflwyno terfynau cyflymder 20 milltir yr awr ger nifer fawr iawn o ysgolion mewn ardaloedd sy’n agos at gefnffyrdd. O ran y pwerau a ddaw i Gynulliad Cymru drwy Fil Cymru, ar hyn o bryd nid oes gennym bwerau i osod terfyn cyflymder cenedlaethol. Ond bydd Bil Cymru yn rhoi’r grym i ni amrywio’r terfyn cyflymder cenedlaethol ar ffyrdd lleol a chefnffyrdd, gan gynnwys ffyrdd arbennig, a bydd hefyd yn rhoi’r gallu i’r Cynulliad Cenedlaethol ddeddfu ar derfynau cyflymder cenedlaethol. Rwy’n edrych eleni—efallai yr hoffai’r Aelod wybod—ar yr adolygiad o derfynau cyflymder, sef adolygiad sy’n edrych i weld a ddylid gostwng terfynau cyflymder mewn mannau prysur, yn enwedig ger ysgolion. Rwy’n bwriadu ei ddiweddaru eleni oherwydd, fel y dywedais, credaf fod yn rhaid i ni ostwng cyflymder teithio cerbydau y tu allan i ysgolion ac yn agos atynt.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod bod cerbydau nwyddau trwm yn dod oddi ar y ffordd yn aml ar yr A470 rhwng Talerddig a Dolfach, lle na cheir unrhyw rwystr ffordd neu balmant. Rydych eisoes wedi fy hysbysu eich bod yn bwriadu cynnal adolygiad arall o derfynau cyflymder ar gefnffyrdd yr haf hwn, gan roi blaenoriaeth i restr o safleoedd. Fodd bynnag, nid y terfyn cyflymder yw’r broblem yma, mewn gwirionedd, ond cynllun y ffordd a’r ffaith nad oes unrhyw arwyddion rhybudd neu rwystrau. Felly, a gaf fi ofyn: a wnewch chi sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn asesu mesurau ataliol eraill yn ogystal â gosod terfynau cyflymder ar y prif gefnffyrdd ledled canolbarth Cymru?

Gwnaf, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny. Ac a gaf fi awgrymu fy mod yn ymweld â’r darn penodol hwnnw o’r A470 gyda’r Aelod? Yn ddiweddar, derbyniais sylwadau gan gyd-Aelod yr Aelod, Darren Millar, ynglŷn â ffordd debyg yn ei etholaeth ef. Bûm ar ymweliad safle yno, ac o ganlyniad, rydym bellach yn ystyried newid yr arwyddion, sy’n aml yn ddryslyd, ar y ffordd. Credaf ei bod yn hollol hanfodol ein bod yn dynodi’n glir i fodurwyr beth sy’n gyflymder diogel, yn hytrach na therfyn cyflymder yn unig. Lle y bo angen gostwng y terfyn cyflymder, byddwn yn gwneud hynny ar sail tystiolaeth, ond yn aml, hefyd, yn unol â phryderon y cymunedau lleol. Ond lle y bo angen rhagor o waith ar ffordd er mwyn sicrhau ei bod yn fwy diogel, rwy’n fwy na pharod i ystyried buddsoddi yn y seilwaith dan sylw.

Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn diogelwch beicio yn fy rhanbarth. A gaf fi dynnu eich sylw, Gweinidog, at fap llwybrau teithio llesol ar gyfer Aberystwyth, nad yw’n cynnwys llwybr Ystwyth? Nawr, llwybr Ystwyth yw’r unig lwybr di-draffig rhwng Aberystwyth a maestrefi fel Rhydyfelin a Llanfarian. Rwy’n gyfarwydd iawn ag ef ac mae’n llwybr sy’n cael cryn ddefnydd. Fodd bynnag, ni ellir ei fapio, mae’n debyg, gan nad yw’r groesfan ar draws y gefnffordd yn Nhrefechan yn cyrraedd y safon. Mae’r gefnffordd yn rhan o’ch cylch gorchwyl, ond ni all yr awdurdod lleol fapio’r llwybr a’i gynnwys fel llwybr teithio llesol neu lwybr diogel am fod y groesfan yn cael ei hystyried yn ‘fethiant difrifol’ yn ôl archwiliad Sustrans o’r llwybr. Pa gamau y gallwch eu cymryd, gyda’r awdurdod lleol yng Ngheredigion, i geisio uwchraddio’r groesfan honno fel y gallwn gynnwys llwybr Ystwyth, sydd wedi costio cryn dipyn o arian i’w adeiladu—gan gynnwys arian o Ewrop—yn ein cynlluniau teithio llesol er mwyn iddo ddod yn fwy cyfarwydd a chael mwy o ddefnydd yn Aberystwyth a’r cyffiniau?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am dynnu fy sylw at y mater penodol hwn? Er mawr gywilydd i mi, nid oeddwn yn ymwybodol o’r mater hwn tan heddiw, ond byddaf yn dod â swyddogion yr awdurdod lleol a swyddogion y cefnffyrdd at ei gilydd er mwyn archwilio sut y gellir datrys y broblem benodol hon, oherwydd ar sail yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud, nid yw’r her hon yn un na ellir ei goresgyn, ac yn anad dim, mae’n rhaid inni ystyried diogelwch beicwyr, a byddwn yn gwneud hynny.

Mae perfformiad cryf y sector TGCh wedi creu dros 9,300 o swyddi uchel eu gwerth yng Nghymru, a gennym ni y mae’r economi ddigidol sy’n tyfu gyflymaf y tu allan i Lundain. Bydd ein cymorth parhaus i’r sector galluogi hwn yn cefnogi datblygiad holl fusnesau Cymru drwy’r defnydd cynyddol o dechnolegau digidol.

Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy’n ei ystyried yn ddiwydiant ac yn sector pwysig iawn, sy’n parhau i dyfu, yn enwedig mewn meysydd fel e-fasnach a roboteg. Er y twf cyflym iawn a fu yn ddiweddar, fel y dywedwch, mae perfformiad cymharol Cymru o ran technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ymhlith y gwaethaf o’r holl sectorau a ddiffinnir gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Hefyd, mae’n rhaid inni osgoi mabwysiadu meddylfryd y 1970au fod TGCh yn ymwneud yn bennaf â chyllid. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet longyfarch dinas-ranbarth Abertawe ar eu hymrwymiad i dwf y diwydiant TGCh fel rhan o raglen y dinas-ranbarth?

Gwnaf, yn sicr. Bydd arwyddo bargen ddinesig £1.3 biliwn dinas-ranbarth bae Abertawe yn rhoi hwb economaidd enfawr, gyda buddsoddiad yn cael ei wasgaru dros yr holl ranbarth, gan ysgogi twf ar draws rhanbarth de-orllewin Cymru. Rwy’n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol ei fod wedi’i ddatblygu fel gweledigaeth o sut y gall y rhanbarth sicrhau ei fod yn manteisio ar dechnoleg y genhedlaeth nesaf, gan ddefnyddio ei gryfderau presennol, ac mae’n cynnwys pedair thema: rhyngrwyd cyflymu economaidd; rhyngrwyd gwyddor bywyd, iechyd a lles; rhyngrwyd ynni; a rhyngrwyd gweithgynhyrchu clyfar. Credaf ei fod yn tanlinellu’n berffaith y technolegau digidol sy’n galluogi ym mhob rhan o’n bywydau ac sy’n hanfodol i dyfu ein heconomi.

Gyda hynny mewn golwg, wrth gwrs, rydym wedi datblygu cymhwysedd digidol mewn ysgolion ac rydym yn datblygu fframweithiau digidol ar gyfer diwydiant ledled Cymru. Gallaf sicrhau’r Aelod a phawb arall yn y Siambr ein bod yn cydnabod nad yw hyn yn ymwneud â chyllid yn unig—mewn gwirionedd, dyma’r dechnoleg sy’n sail i’r rhan fwyaf o weithgynhyrchu uwch yn y byd.

Rwy’n cytuno y gall y fargen ddinesig ddarparu’r llam digidol mawr hwn ymlaen, ond mae’n werth cofio hefyd mai o Abertawe y llamodd Trudy Norris-Grey yn ei blaen—mae’n amlwg eich bod yn gwybod, Gweinidog, mai hi yw rheolwr gyfarwyddwr Microsoft ar gyfer sector cyhoeddus canol a dwyrain Ewrop, a chadeirydd Menywod mewn Gwyddoniaeth, Peirianneg a Thechnoleg. Mae hi’n honni bod ‘cyfleoedd gwych’, i ddefnyddio ei geiriau hi, i fenywod gael mynediad at yrfaoedd mewn TG, ond nad ydynt yn gwybod amdanynt. Felly, tybed sut y gall Llywodraeth Cymru fod o gymorth i fusnesau Cymru—nid yw’n ymwneud â sgiliau yn gymaint â’r busnesau eu hunain—i hyrwyddo gyrfaoedd TG yn well i fenywod.

Mae Trudy yn esiampl ardderchog—yn wir, bûm yn cydgyflwyno’r digwyddiad Menywod mewn Gwyddoniaeth, Peirianneg a Thechnoleg a gawsom yma yn y Senedd er mwyn annog menywod i mewn i feysydd Gwyddoniaeth, Technoleg, Peirianneg a Mathemateg, ac roedd yn ddigwyddiad rhagorol. Rydym wedi gweithio’n galed iawn i sicrhau cydnabyddiaeth i bob agwedd ar yr adroddiad ar fenywod mewn Cymru dalentog—nid wyf byth yn cael y teitl yn hollol iawn—sef, yn y bôn, gweledigaeth drawslywodraethol a thraws-sector—busnes hefyd—o sut y gallwn sicrhau bod rhagor o fenywod yn ymgymryd â meysydd STEM, ac yn wir, sut y gallwn dynnu sylw merched ifanc yn arbennig at y gyrfaoedd hyn drwy nodi gyrfaoedd menywod gwirioneddol wych mewn technolegau STEM ar draws y sector.

Cefais y fraint o eistedd ar bwys menyw a oedd yn gweithio ym maes geneteg yng Ngwobrau Dewi Sant, a hi oedd yr enillydd. Yn wir, rydym yn ystyried ei noddi i gynnal cyfres o ddigwyddiadau model rôl ledled Cymru, er enghraifft, er mwyn tynnu sylw at rôl Pobl Dduon a Lleiafrifoedd Ethnig sy’n fenywod, a’u rôl hanfodol ar draws y meysydd STEM mewn gwirionedd. Rwy’n angerddol iawn ynglŷn â rhoi’r modelau rôl cywir i fenywod ifanc er mwyn sicrhau eu bod yn llwyddo. Felly, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi bod yn hyrwyddo ymgyrch y placiau porffor, er enghraifft, i dynnu sylw at rôl menywod yn y meysydd hyn ledled Cymru er mwyn darparu’r modelau rôl hynny. Byddwn yn cynnwys busnes yn hynny o beth, drwy Busnes yn y Gymuned a’n cynlluniau i gyflwyno Dosbarth Busnes, a byddaf yn cadeirio’r bwrdd trawslywodraethol i sicrhau ein bod yn rhoi hynny ar waith hefyd.

In the context of the Swansea bay city deal, and as that deal is now progressing, can I ask you what steps you as a Government are taking to assist those local councils in south-west Wales to deliver the private investment from IT companies that is crucially important to the success of the deal in trying to create quality jobs?

Mae’r Llywodraeth wedi bod yn gweithio’n agos iawn gyda phartneriaid y fargen ddinesig er mwyn cael y fargen wedi’i harwyddo a’i chymeradwyo, ac i sicrhau bod gennym brosiectau parod i’w dechrau yn y maes hwn. Rydym hefyd wedi bod yn gweithio’n galed iawn gydag ESTnet, er enghraifft, i wneud yn siŵr fod y technolegau digidol creiddiol gennym yn ein busnesau i sicrhau bod hynny’n digwydd. Rwyf hefyd yn rhedeg grŵp data a digidol y Llywodraeth, a fydd yn cynorthwyo partneriaid awdurdodau lleol i wneud y gorau o’u technolegau digidol, a byddwn yn gwneud cyhoeddiadau yn y dyfodol agos ynglŷn â sut y byddwn yn cyflwyno datblygiadau sector cyhoeddus yn y maes hwnnw er mwyn cynorthwyo datblygiad economaidd yn ardaloedd yr awdurdodau lleol.

Byddwn yn gwneud penderfyniad ar gyllid wedi inni dderbyn holl fanylion y cais; pan fyddwn yn fodlon fod proses drwyadl diwydrwydd dyladwy wedi ei chwblhau, a phan fydd y Cabinet wedi ystyried y cynnig.

Nid yw Cylchffordd Cymru, wrth gwrs, yn gofyn am arian uniongyrchol, gan mai buddsoddiad preifat yw’r £425 miliwn. Maent yn chwilio am warant—am hynny y mae’r prosiect yn aros. Ac ar ôl rhoi pwysau eithafol ar Cylchffordd Cymru i sicrhau ymrwymiad o fewn pythefnos, pa hyder y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi i fuddsoddwyr a chefnogwyr brwd y prosiect y bydd penderfyniad yn cael ei wneud cyn bo hir, gan fod pob diwrnod, yn fy marn i, yn gwanhau’r hyder y bydd y prosiect hwn yn mynd rhagddo?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn? Ac wrth gwrs, cyflwynwyd cynnig ffurfiol o ganlyniad i’r pwysau eithafol hwnnw. Ni fu’n bosibl i ddatblygwyr Cylchffordd Cymru ddarparu’r wybodaeth angenrheidiol i ganiatáu i broses diwydrwydd dyladwy ddechrau tan ddiwedd yr wythnos diwethaf. Ac mae’n anffodus hefyd fod y wybodaeth yn anghyflawn ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae fy swyddogion a’r ymgynghorwyr allanol a benodwyd wedi cychwyn ar broses diwydrwydd dyladwy ar sail y wybodaeth a ddarparwyd, ac wrth gwrs, mae hynny’n amodol ar ymateb amserol y cwmni i unrhyw ymholiadau pellach. Rydym yn disgwyl gallu adrodd yn ôl i’r Cabinet erbyn canol mis Mai.

Yn ychwanegol at y cwestiwn hwn, rydym i gyd yn cydnabod pa mor awyddus yw pobl, yn enwedig ym Mlaenau Gwent, i gael penderfyniad ynglŷn â phrosiect Cylchffordd Cymru, yn enwedig o ystyried yr honiadau a wnaed ynglŷn â nifer y swyddi y bydd yn eu creu yn yr ardal. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau na fydd y pwysau hwn yn arwain at wneud penderfyniad hyd nes y cwblheir asesiad grymus iawn o hyfywedd a budd economaidd y prosiect? Diolch.

Gwnaf. Bydd nifer y swyddi a addawyd gan ddatblygwyr y prosiect yn cael ei archwilio’n drwyadl gan yr ymgynghorwyr sy’n cyflawni’r broses ddiwydrwydd dyladwy. Dechreuodd y profion person addas a phriodol yr wythnos hon. Mae ymgynghorwyr yn cynnal arfarniad o’r farchnad gan ystyried manteision posibl y prosiect o ran swyddi, yn ogystal â hyfywedd y prosiect yn ei gyfanrwydd yn y farchnad bresennol. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod pobl y Cymoedd, a phobl Glynebwy yn arbennig, yn deall ac yn gwerthfawrogi potensial y prosiect hwn, ochr yn ochr â, ac o bosibl yn ychwanegol at, y cynlluniau mawr eraill sy’n cael eu cyflwyno gan fuddsoddwyr ar draws rhanbarth y Cymoedd, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i fuddsoddiad Parc Caerau, buddsoddiad Trago Mills ym Merthyr Tudful, yn ogystal â’r potensial ar gyfer planetariwm mawr yn Hirwaun. Mae gan bob un o’r prosiectau hyn gryn botensial, yn unigol a chyda’i gilydd.

Saith wythnos yn ôl, wrth y blwch dogfennau hwnnw, ar 8 Chwefror, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet wrth y Senedd y byddai proses diwydrwydd dyladwy yn para rhwng pedair a chwe wythnos. Nawr, os oes problem wedi bod o ran diffyg gwybodaeth gyflawn, pam nad yw’r Llywodraeth wedi gwneud yr hyn y byddai’r sector preifat wedi’i wneud mewn sefyllfa o’r fath, gyda phrosiectau llawer mwy na hwn, sef rhoi pawb mewn ystafell—eu harchwilwyr, Grant Thornton, y cwmni, eu cyllidwyr ac ati, a Llywodraeth Cymru—er mwyn datrys y broblem hon? O ran y dyddiad y mae wedi’i roi inni bellach, sef canol mis Mai, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o’r risg y mae hynny’n peri i hyfywedd ariannol y prosiect hwn, o ystyried bod hynny’n ymestyn y gofyniad am gyllid pontio?

Mae’n rhaid i mi fod yn hollol glir: ni fyddwn yn osgoi’r broses ddiwydrwydd dyladwy ar gyfer unrhyw benderfyniad. A byddai’n fuddiol i ddatblygwyr Cylchffordd Cymru sicrhau ein bod yn symud yr un mor gyflym ar gyfer yr ymgynghorwyr sy’n ymgymryd â’r broses ddiwydrwydd dyladwy ag y gwnaethant ar fy nghyfer i, pan nodais y terfyn amser o bythefnos iddynt ar gyfer cyflwyno cynnig ffurfiol.

O ran dod â phob un ohonynt i’r ystafell, dyna’r union beth y buom yn galw amdano, ac rydym wedi bod yn rhoi pwysau aruthrol yn hynny o beth. Rydym wedi bod yn rhoi pwysau aruthrol ar y datblygwyr i ddarparu’r wybodaeth ofynnol ar gyfer yr ymgynghorwyr. Gyda’r wybodaeth honno, gellir cwblhau’r broses ddiwydrwydd dyladwy. Byddai’n fuddiol i’r datblygwyr gyflwyno’r wybodaeth er mwyn i bobl Glynebwy a’r Cymoedd wybod a yw hwn yn brosiect hyfyw ai peidio.

A gaf fi gefnogi’r hyn y mae Adam Price newydd ei ddweud? Yn fy marn i, nid diwydrwydd dyladwy sydd dan sylw yma, ond arafwch dyladwy, gan fod datblygwyr Cylchffordd Cymru wedi bod yn awyddus i gyfarfod o gwmpas y bwrdd fel hyn ers peth amser, ac nid ydynt wedi cael cyfle i wneud hynny. Credaf fod natur gyfyngedig y warant a geisir yma yn elfen bwysig i’w hystyried. Oherwydd gwarant am gyllid ar 50 y cant o’r costau cyllido yn unig yw hi, ond bydd yn cael ei sicrhau ar 100 y cant o’r asedau, ac ni fydd yn dod i rym beth bynnag hyd nes y bydd yr asedau hynny wedi cael eu hadeiladu, a bod rhywbeth ffisegol i allu darparu sicrwydd. Rwy’n deall bod yn rhaid i Ysgrifennydd y Cabinet gwblhau’r broses ddiwydrwydd dyladwy, ond os gwelwch yn dda, a wnaiff fwrw ymlaen â hynny?

Rydym eisoes wedi gwneud hynny. Dyna oedd holl ddiben nodi terfyn o bythefnos ar gyfer cyflwyno’r cynnig ffurfiol. Ers hynny, mae datblygwyr Cylchffordd Cymru wedi gwybod yn union pa wybodaeth sydd ei hangen yn yr ystafell ddata, ac maent yn gwybod yn union sut i ddarparu’r wybodaeth honno. Eu cyfrifoldeb hwy yw cyflwyno’r wybodaeth er mwyn dirwyn y mater hwn i ben, i roi hyder i bobl Glynebwy a phrofi bod hwn yn brosiect hyfyw i Gymru.

Gwnaf. Mae’r ddeddfwriaeth bresennol yn caniatáu profi cerbydau awtonomaidd ledled y DU. Rydym yn cydnabod potensial cerbydau awtonomaidd o ran gwella diogelwch ar y ffyrdd ledled y wlad ac rydym yn cadw golwg ar hyn.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wel, efallai y bydd niferoedd cynyddol o geir diyrrwr yn ymddangos ar ffyrdd canolbarth Cymru maes o law. O ganlyniad, pa asesiad y mae eich adran wedi’i wneud o’r defnydd o geir awtonomaidd, yn enwedig ar is-ffyrdd a ffyrdd un trac, ac yn enwedig o dan amgylchiadau pan fydd angen penderfynu pa un ohonoch a ddylai facio’n ôl?

Nid wyf wedi cyrraedd y pwynt lle y mae’n rhaid i mi benderfynu pwy sy’n gyfrifol am facio’n ôl. [Chwerthin.] Ond rydym wedi bod yn asesu’r potensial ar gyfer gosod lonydd dynodedig ar y prif gefnffyrdd ar gyfer cerbydau awtonomaidd. Credaf y byddai hynny’n rhoi cyfle i ni sicrhau mwy o fuddsoddiad yn y sector pwysig hwn o’r economi fodurol. Mae buddsoddiad o’r fath yn gostus; nid yw’n rhad, ond byddai’n rhoi cyfle, er enghraifft, i ni brofi cerbydau awtonomaidd mewn ffordd ddiogel iawn, gan gynnwys eu gallu i facio’n ôl pan fyddant yn dod wyneb yn wyneb â cherbydau awtonomaidd eraill.

Thank you Cabinet Secretary.

Questions now to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. The first question, Leanne Wood.

Diolch am y cwestiwn. Mae bwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf, gyda’i bartneriaid, yn parhau i ddatblygu a chyflwyno ei gynllun i wella mynediad at wasanaethau er mwyn diwallu anghenion iechyd a lles pobl y Rhondda mor lleol â phosibl.

Ar y diwrnod mawr hwn yn y byd gwleidyddol, credaf y dylid nodi nad yw 22 y cant o feddygon teulu bwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf yn hanu o’r DU. Mae’r etholaeth rwy’n byw ynddi ac yn ei chynrychioli yn dibynnu’n helaeth ar feddygon o dramor. Rwy’n sicr nad yw hon yn ffenomen newydd ac nid yw’n sefyllfa unigryw i ni yn lleol. Ceir pryderon difrifol bellach ynglŷn â sut y bydd gadael yr UE yn effeithio ar allu Cymru i ddenu meddygon o dramor yn y dyfodol. Ysgrifennydd y Cabinet, pa waith y mae eich adran yn ei wneud i sicrhau cyn lleied o effaith â phosibl ar ein gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru o ganlyniad i adael yr UE?

Rwy’n llwyr gydnabod pwynt yr Aelod dros y Rhondda. Mae’n peri pryder, fel y gwyddoch, i’r Llywodraeth hon hefyd. Yn dilyn y refferendwm, ac ers hynny, rydym wedi dweud yn gwbl glir fod croeso yma i aelodau staff ac aelodau o’n cymunedau sy’n hanu o’r Undeb Ewropeaidd a thu hwnt, nid fel gweithwyr yn ein gwasanaethau iechyd a gofal yn unig, ond fel dinasyddion yn ein cymunedau. Wrth gwrs, rydych yn llygad eich lle i nodi bod yna nifer sylweddol o bobl yn dod o’r tu allan i’r wlad hon, ac o isgyfandir India yn arbennig, ond hefyd y rhai sy’n ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain a’r Cyngor Meddygol Cyffredinol wedi cynnal eu harolygon eu hunain, a ddangosai fod nifer sylweddol o weithwyr gofal iechyd a meddygon sy’n rhan o system iechyd y DU yn ailystyried eu dyfodol yn y DU o ganlyniad uniongyrchol i Brexit.

Wrth gwrs, rydym yn ceisio ystyried a chynllunio ar gyfer gwahanol sefyllfaoedd yn y dyfodol. Yr her yw hon: hyd nes y bydd gennym gynllun hyfyw ger ein bron o ran yr hyn y mae hynny’n ei olygu, mae’n anodd iawn i ni fel Llywodraeth gael y sgyrsiau hynny gyda’r gweithwyr gofal iechyd. Byddwn yn gwbl glir ynglŷn â neges gyson y Llywodraeth hon fod croeso i bobl aros, a’u bod yn cael eu gwerthfawrogi, nid yn unig fel gweithwyr, ond fel rhan o’n cymunedau, ond byddaf yn parhau i gyfarfod â chynrychiolwyr meddygon a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill i drafod hynny. Mewn gwirionedd, byddaf yn cyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain yr wythnos nesaf i drafod yr union fater hwn.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae fferyllwyr mewn sefyllfa dda iawn i helpu meddygon teulu, ac felly, i wella mynediad at wasanaethau meddygon teulu, yn arbennig o ran rheoli ac adolygu meddyginiaethau. Credaf y gallem wneud yn well yn hyn o beth gan fod llawer o dystiolaeth fod defnydd gwael o feddyginiaethau, neu ddefnydd amhriodol weithiau hefyd, yn llesteirio rhai o’r canlyniadau iechyd y gallem eu sicrhau fel arall.

Rwy’n cytuno â chi, a dyna pam rydym eisoes wedi buddsoddi yn y platfform Dewis Fferyllfa, y platfform technoleg gwybodaeth sy’n galluogi pobl i fynychu amrywiaeth o fferyllfeydd i gael mynediad at y cynllun mân anhwylderau. Roedd Cwm Taf yn un o’r ardaloedd mwyaf blaenllaw yng Nghymru o ran darparu hynny, gan gynnwys yn etholaeth y Rhondda, sydd o dan sylw heddiw. Hwy sydd wedi gwneud y cynnydd mwyaf o blith yr holl fyrddau iechyd o ran sicrhau bod y cyfleuster Dewis Fferyllfa ar gael.

Mae’n ymwneud â mwy na hynny; mae’n ymwneud hefyd ag edrych eto ar y cynlluniau blaenorol a gyhoeddais, er mwyn sicrhau nad ar sail niferoedd yn unig y gwneir y taliad i fferyllfeydd, ond mae’r ymrwymiad a wnaethom i beidio â chyflwyno’r toriadau a gafwyd yn Lloegr yn ymwneud hefyd â sicrhau ansawdd, nid niferoedd yn unig, o ran y gwasanaeth a ddarperir, ond dylid cofio’r gwaith a gychwynnais gyda’r prif swyddog fferyllol i drafod adolygu’r cynllun rhyddhau meddyginiaethau, a fferyllfeydd ysbytai, yn benodol, a’r hyn y maent yn ei wneud a’r hyn y gallem sicrhau o bosibl ei fod yn cael ei wneud ar sail gymunedol hefyd mewn gwirionedd—byddai hynny’n cynorthwyo pobl i adael yr ysbyty yn gynt, gan atgyfnerthu’r angen am wasanaethau cymunedol, a byddai hefyd yn golygu bod fferyllfeydd ysbytai yn gwneud yr hyn y mae angen go iawn iddynt ei wneud yn hytrach na bod pobl yn aros yn hwy cyn gadael yr ysbyty. Felly, rwy’n cytuno’n llwyr â chi o ran cyfeiriad y polisi. Yr her yw pa mor gyflym y gallwn symud ymlaen ar faes ymarfer a gytunwyd.

Rydym eisoes yn buddsoddi mwy mewn gofal sylfaenol yng Nghymru. Ar y cyfan, rydym yn gwario oddeutu 22 y cant o’n cyllideb iechyd ar wasanaethau gofal sylfaenol. Rwy’n darparu £43 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol drwy’r gronfa gofal sylfaenol genedlaethol, a chyhoeddais yn ddiweddar y bydd y contract meddygon teulu newydd yn sicrhau cynnydd o £27 miliwn yn y buddsoddiad yn ystod y flwyddyn sydd i ddod.

Croesawaf y cynnydd hwnnw. O ran yr enw da sydd gan systemau iechyd y DU yn rhyngwladol mewn perthynas â darparu gwerth da am arian, rhoddir cryn bwyslais ar rôl meddygon teulu fel porthorion i rannau llawer mwy costus o’r system, yn enwedig mewn ysbytai. O ystyried y pwysau ar feddygon teulu, oni fyddai o fudd i’r Ysgrifennydd iechyd, o bosibl, gyda’r diffygion y mae’n eu hwynebu mewn ysbytai a’r pwysau ar rannau eraill o’r system, pe gallai sicrhau cynnydd mwy byth yn y buddsoddiad mewn meddygon teulu a’r broses o’u recriwtio?

Nid wyf yn cytuno’n llwyr â’ch cyfeiriad at feddygon teulu fel porthorion. Mae meddygon teulu yn llawer mwy na phorthorion i rannau eraill o’n system a’n gwasanaeth gofal iechyd. Yr hyn a wnawn yn gynyddol gyda’n partneriaid yng Ngholeg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a Chymdeithas Feddygol Prydain yw ceisio datblygu agenda gytûn ar sicrhau tîm amlddisgyblaethol ehangach, gyda meddygon teulu’n arweinwyr hanfodol ar gyfer gofal sylfaenol. Mae’r gwaith sy’n cael ei wneud mewn clystyrau gofal sylfaenol yn galonogol iawn. Ac mae’n deg dweud—a chredaf fy mod wedi dweud hyn eisoes—fod nifer o feddygon teulu wedi bod yn gymharol sinigaidd ynglŷn â chlystyrau pan gawsant eu cyflwyno, pa un a fyddai’n ymarfer biwrocrataidd yn hytrach na’n ddatblygiad ac yn welliant i’r gwasanaeth, i’w helpu i ymdopi â’r pwysau gwirioneddol y maent yn ei wynebu. Ond mae clystyrau wedi cael cefnogaeth go iawn, a gall y meddygon teulu eu hunain weld sut y mae gwasanaethau yn cael eu datblygu a’u darparu o dan eu harweinyddiaeth hwy i wella ansawdd y gofal a ddarperir ganddynt, ond hefyd er mwyn gwneud rhywbeth ynglŷn â’r pwysau y maent yn ei wynebu ar y gweithlu.

Felly, byddwn yn parhau i ddarparu buddsoddiad i gefnogi ein nodau a’n hamcanion er mwyn sicrhau bod gofal sylfaenol yn parhau i fod yn injan y GIG yma yng Nghymru, a byddwn yn parhau i barchu meddygon a chael trafodaethau go iawn gyda hwy a gweithwyr gofal iechyd eraill. Bydd rhagor gennyf i’w ddweud dros weddill y flwyddyn hon ynglŷn â recriwtio yn ogystal â sawl mater arall.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, yn gynharach yr wythnos hon, rhoddwyd cryn sylw i’r ffaith fod pedwar o’r byrddau iechyd yn wynebu heriau ariannol sylweddol, ddwywaith cymaint â’r hyn y mae eu byrddau cyfatebol ar yr ochr draw i Glawdd Offa yn eu hwynebu, a bydd ad-drefnu rhai o’u gwasanaethau wrth reoli’r pwysau cyllidebol hwnnw yn gryn her i lawer o’r byrddau iechyd hyn. Pa mor hyderus ydych chi y bydd y pedwar bwrdd iechyd—yn enwedig Hywel Dda, sydd â diffyg o bron i 10 y cant yn ei gyllideb ar gyfer eleni—yn gallu ad-drefnu gwasanaethau i’r sector sylfaenol, o ystyried y pwysau sy’n eu hwynebu, ar eu cyllideb, gan reoli’r hyn sydd ganddynt yn unig?

Nid wyf yn derbyn eich disgrifiad fod y diffyg ddwywaith cymaint â’r diffyg ar yr ochr arall i’r ffin. Mae dros 90 y cant o ymddiriedolaethau Lloegr yn wynebu diffyg. Nid wyf yn ei dderbyn fel darlun cywir a gonest o’r sefyllfa. O ran realiti ymdopi o fewn eu gallu a llwyddo i ad-drefnu gwasanaethau a darparu—gofal sylfaenol ar ei newydd wedd—mae hynny, mewn gwirionedd, yn dibynnu ar ein perthynas gyda’n partneriaid. Mae’n dibynnu ar ein gallu i recriwtio’r cymysgedd cywir o staff i weithio mewn ffordd wahanol. Mewn gwirionedd, ein cyfeiriad teithio yw annog pobl i weithio yng Nghymru, ac i aros yng Nghymru hefyd. Mae’n amgylchedd gwell i feddygon teulu weithio ynddo, yn ogystal â gweithwyr proffesiynol eraill hefyd.

Ni ddaw adeg byth pan na fydd pwysau ariannol ar y GIG—ac nid wyf yn ceisio esgus y bydd. Ond ni chredaf fod y sgyrsiau ynglŷn â’r prif ddiffygion a drafodwyd gennym yn helaeth dros y deuddydd diwethaf yn esgus o unrhyw fath dros beidio â bwrw ymlaen â chyflwyno llawer mwy o bwyslais ar ofal sylfaenol, o ran symud gwasanaethau i ofal sylfaenol, a chydnabod pwysigrwydd allweddol y maes hwn o’r gwasanaeth ar gyfer dyfodol ein gwasanaeth iechyd gwladol.

A gaf fi nodi pwynt o drefn, Llywydd?

Na chewch.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Ddoe, gofynnodd fy nghyd-Aelod, Steffan Lewis, i’r Prif Weinidog ailagor uned amenedigol arbenigol ar gyfer mamau a’u babanod, wedi i’r uned olaf yng Nghymru gau yn 2013. Dywedodd y Prif Weinidog fod llai na phump o famau newydd wedi cael eu hatgyfeirio yn y blynyddoedd diwethaf at uned cleifion mewnol yng Nghymru. Nid oedd gennyf unrhyw syniad am beth oedd yn sôn—nid oes gennym uned mam a’i baban yng Nghymru. O ble y cafodd y ffigur pump, nid oes gennyf unrhyw syniad chwaith. Ond ei ddadl ef oedd nad yw’r galw yno.

Rhwng mis Ionawr 2015 a mis Ionawr 2017, rydym wedi nodi 21 o fenywod yn ardal Caerdydd yn unig a fyddai wedi cael eu derbyn i uned, pe bai un wedi bod ar gael. O’r rheini, atgyfeiriwyd chwech ohonynt at uned y tu allan i’r ardal, ond dwy’n unig a aeth mewn gwirionedd, gan nad oedd y lleill am gael eu gwahanu oddi wrth eu teuluoedd. A ydych yn derbyn bod y galw’n uwch na’r hyn a awgrymodd y Prif Weinidog ddoe?

Roedd y Prif Weinidog yn llygad ei le yn nodi nifer y menywod a fu mewn uned cleifion mewnol yn ystod pob un o’r tair blynedd diwethaf. Ac mae hwn yn fater gwirioneddol bwysig nad wyf yn ceisio ei fychanu o gwbl. Mae’n rhaid i ni allu deall y dystiolaeth sydd ar gael i ni o ran beth sy’n wirioneddol gynaliadwy, yn ogystal â’r ansawdd priodol yn y gwasanaeth y gallwn ei ddarparu. O ran y gwasanaeth blaenorol, ni allai’r staff gynnal eu sgiliau i ddarparu’r math o wasanaeth o ansawdd uchel y byddai pobl yn dymuno’i gael.

Ac nid yw’r her yn ymwneud ag a fyddai un uned ynddi ei hun yn datrys pob un o’r problemau hynny pe bai wedi’i lleoli yng Nghymru. Fel y gwyddoch, rwyf wedi comisiynu adolygiad, drwy Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, o’r dystiolaeth ar yr hyn sydd ar gael yng Nghymru ar sail anghenion, a’n gallu i ddiwallu’r anghenion hynny, boed yng Nghymru neu fel arall. Bydd yr adolygiad hwnnw’n adrodd yn ddiweddarach eleni, ac wrth gwrs, byddaf yn rhannu’r canfyddiadau a’r cyngor, yn ogystal â fy ymateb, gyda’r Aelodau sydd yma heddiw, ac rwy’n siŵr y bydd ganddynt ddiddordeb ynddo. Rwy’n derbyn bod hyn, yn amlwg, yn bwysig i’r Aelodau ar draws y Siambr hon.

Gan gyfeirio at ymateb y Prif Weinidog ddoe, gofynnodd Steffan Lewis yn benodol, fel y gwneuthum innau heddiw, ynglŷn ag atgyfeiriadau at unedau mamau a’u babanod. Nid oes gennym unedau mamau a’u babanod yng Nghymru. Gwasanaethau cymunedol, cawsant eu cyflwyno dair blynedd wedi cau’r unedau, er ein bod, wrth gwrs, yn cydnabod bod eu hangen. Ond mewn achosion o seicosis ôl-enedigol, er enghraifft, mae angen cyfleusterau cleifion mewnol ar gyfer mamau a babanod. Dyna y mae canllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn e ddweud. Nid oedd y safonau gwasanaeth a nodwyd gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion yn cyfeirio at ffigurau màs critigol hyd yn oed; maent ond yn dweud y dylid cynllunio gwasanaethau ar sail ranbarthol, y dylai pobl gael mynediad cyfartal ble bynnag y maent yn byw. Maent yn sôn am ddefnyddio staff i weithio yn y gymuned pan fo cyfraddau’r cleifion mewnol yn isel. Yn sicr, nid ydynt yn cefnogi cau unedau.

Mae’r coleg brenhinol yn dweud wrthym y gallwn ddisgwyl y bydd 140 o fenywod yng Nghymru angen mynediad at uned mam a’i baban bob blwyddyn—mwy na digon i wneud uned yn hyfyw. Nawr, yn y cyd-destun hwnnw, rhaid bod achos dros ailystyried eich safbwynt ynglŷn ag a ddylai fod uned mam a’i baban arbenigol gan Gymru. Ac yn wir, gan fynd y tu hwnt i’r sefyllfa yn ne Cymru, mae ffigurau’r Coleg Brenhinol Pediatreg yn nodi, nid yn unig yr angen i ailagor y ganolfan, ond yr angen am ganolfan newydd yn y gogledd hefyd, os mai edrych ar y galw a wnawn.

Rwy’n credu bod angen i ni feddwl eto, fel y dywedais, camu’n ôl, a meddwl am yr hyn y gallwn ei wneud, a’i wneud ar y lefel gywir o ran ansawdd ac yn y ffordd gywir y byddai pob un ohonom yn ei ddisgwyl. Nodais fod y ffigurau—nid wyf yn credu ei bod yn deg awgrymu bod y ffigurau wedi cael eu camddisgrifio. Rydym yn sôn am bobl a atgyfeiriwyd at uned cleifion mewnol, sydd wedi bod mewn uned mam a’i baban ar gyfer cleifion mewnol, a’n bod wedi comisiynu’r gofal hwnnw ar gyfer mamau a’u babanod mewn gwirionedd. A’r her gyda’r ffigurau mewn gwirionedd yw, ‘A yw hynny’n ddigon i gynnal uned yng Nghymru?’ yn hytrach na dadleuon gwleidyddion. Dyna pam y comisiynais Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru i gynnal yr adolygiad. Felly, nid yw’n ymwneud â chi a fi, fel gwleidyddion pleidiau neu gynrychiolwyr unigol, yn ceisio gwneud achos ar sail ein dealltwriaeth o ffigurau. Rwy’n mynd at bobl sy’n rhedeg ac yn darparu gwasanaeth, a byddaf yn comisiynu’r gwasanaeth hwnnw, er mwyn deall os yw’r angen yno, ac y gallem ac y dylem ddiwallu’r angen hwnnw yn y ffordd orau bosibl drwy leoli uned yn ffisegol yng Nghymru. Oherwydd, wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod fod y pellter i uned ym Mryste, dyweder, yn her i nifer o fenywod yng Nghymru, yn union fel y byddai pe baech yn byw yn Nhyddewi ac yn teithio i uned yng Nghaerdydd, pe baech yn byw yng Ngheredigion, neu pe baech yn byw ym Mangor. Mae yna her yma ynghylch y mynediad ffisegol hwnnw at uned ni waeth ble y mae’r uned honno wedi’i lleoli’n ffisegol, boed yng Nghymru neu y tu allan i Gymru. Ac mae’n rhaid i hynny fod yn rhan o’r cwestiwn gonest y gofynnwn i ni’n hunain, a dyna pam y comisiynais y cyngor fel sail wrthrychol briodol i ni wneud penderfyniad arni.

Ond mae ble y mae unedau wedi’u lleoli yn bwysig. Mae’n bwysig o ran mynediad, fel y mae Coleg Brenhinol y Seiciatryddion yn ei ddweud. Mae’n eithaf amlwg, rwy’n credu, o’n ffigurau a’n hastudiaethau achos, mai canlyniadau prynu darpariaeth allanol yw mamau’n dewis peidio â chael triniaeth cleifion mewnol yn lle triniaeth sy’n golygu cael eu gwahanu oddi wrth eu teuluoedd. Felly, mae gofal cleifion wedi dioddef. Mae yna faterion sy’n ymwneud â diogelwch plant yn dod i’r amlwg yma, ac nid yw’n gwneud unrhyw synnwyr ariannol chwaith. Mae wedi dod yn amlwg bod y gwasanaeth sy’n cael ei gomisiynu yn Lloegr, er yn trin llai o gleifion, wedi bod yn fwy costus yn y pen draw. Ymddengys bod eich Llywodraeth wedi dilyn trywydd canoli a phrynu darpariaeth allanol yn ddi-gwestiwn. Ac ar y mater hwn yn benodol, onid yw’n bryd i chi gyfaddef eich bod yn anghywir?

Nid wyf yn credu bod hwnnw’n ddull cyfrifol o drin mater sy’n heriol iawn i bob un ohonom. Bydd pawb yn y Siambr hon yn awyddus i sicrhau ein bod yn cael yr ymateb cywir i deuluoedd a babanod yma yng Nghymru. O ran y cyfeiriad at brynu darpariaeth allanol, er mwyn bod yn gwbl glir, cyfeirir at ‘brynu darpariaeth allanol’ yn aml fel ‘preifateiddio’ mewn iaith o’r fath. Rydym yn comisiynu gofal gan y GIG yn Lloegr. Nid ydym yn preifateiddio’r gwasanaeth. Nid ydych wedi awgrymu ein bod ni’n gwneud hynny, ond mae ‘prynu darpariaeth allanol’ yn cael ei ddefnyddio yn rheolaidd fel term y bydd pobl eraill yn ei ddeall fel preifateiddio’r gwasanaeth. Yn sicr, nid yw hynny wedi digwydd.

Nid wyf yn cydnabod yr hyn a ddywedwch fod yna faterion yn ymwneud â diogelwch plant yn codi o hyn am nad oes gennym uned mam a’i baban ffisegol yn unman yma yng Nghymru. Ac rwy’n dweud wrthych eto yn syml iawn: o ran y lleoliad, rwy’n derbyn bod lleoliad yn bwysig. Dyna pam rwy’n dweud, os ydych yn byw yn Nhyddewi yng ngorllewin Cymru a bod yr uned yn ffisegol yng Nghaerdydd, mae honno, yn ymarferol, yn ffordd bell i chi deithio beth bynnag. Nid yw dweud yn syml, ‘Lleolwch uned yng Nghaerdydd’ yn datrys yr holl faterion sy’n codi o ran mynediad ffisegol. Ac mae’n rhaid cael sgwrs fwy synhwyrol i wneud yn siŵr ein bod yn cael yr ymateb cywir i hyn. Dyna pam rydym wedi comisiynu cyngor arbenigol, fel bod yna sail wrthrychol briodol i mi gael fy nghraffu arni, ond hefyd i’r Llywodraeth wneud penderfyniad arni. Ac rwy’n falch o’r ffaith ein bod yn buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol, oherwydd, yn aml, yr hyn y mae pobl yn dymuno ei gael yw cefnogaeth yn eu cymuned ac mae hynny’n aml yn fwy addas.

Rwy’n edrych ymlaen mewn gwirionedd at—. Rwy’n deall fod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn ystyried cael ymchwiliad i’r maes hwn, ac edrychaf ymlaen at roi tystiolaeth i’r pwyllgor hwnnw, gan ateb cwestiynau ger bron yr Aelodau a chael trafodaeth, unwaith eto, sy’n seiliedig ar dystiolaeth i bawb ohonom ynglŷn â beth yw’r dewis cywir i deuluoedd a’u babanod yng Nghymru.

Welsh Conservative spokesperson, Angela Burns.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad a wnaethoch o gyfraddau afiechyd ac absenoldeb yn y GIG yng Nghymru?

Rydym yn adolygu ffigurau absenoldeb yn rheolaidd. Yn wir, mae’n rhan o’r broses arfarnu sydd gennyf gyda chadeiryddion pob un o’r byrddau iechyd. Rwy’n edrych ar eu cyfraddau absenoldeb a gweld a oes gwelliant neu fel arall. Rydym wedi gweld rhywfaint o welliant yn y tair blynedd diwethaf yn gyffredinol, yn enwedig yn y gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru, a chredaf fod cysylltiad rhwng hynny a’r gwelliant yn eu perfformiad. Felly, mae’n achos pryder rheolaidd, ond ni fyddwn yn esgus bod gennyf yr holl fanylion wrth law heddiw.

Gadewch i mi roi ychydig o gymorth i chi gyda hynny felly. Mae’r data y mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi’i gael gan fyrddau iechyd yn dangos bod pryder, straen, iselder ac afiechydon seiciatrig amhenodol eraill wedi effeithio ar 7,945 o aelodau staff y GIG yn 2015-16. Collodd y 7,945 aelod staff gyfanswm o 345,957 diwrnod o waith, sy’n gyfwerth â 948 mlynedd o oriau gwaith a gollwyd i’r GIG mewn un flwyddyn. Dyna werth 948 mlynedd o oriau gwaith. Ysgrifennydd y Cabinet, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod beth fyddwch chi’n ei wneud i fynd i’r afael â’r mater hwn. A chofiwch, ffigurau’n ymwneud â materion iechyd meddwl yn unig oedd y rhain. Nid oeddent yn cynnwys absenoldebau oherwydd clefydau eraill, cyflyrau cyhyrysgerbydol, neu unrhyw anhwylder corfforol arall.

Dyma pam ei bod yn flaenoriaeth i’w thrafod gyda chadeiryddion yn rhan o’u proses arfarnu rhyngof fi, fel yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol, a chadeiryddion byrddau iechyd. Felly, mae yna ddealltwriaeth ein bod eisiau gweld gwelliant pellach. Mae rhywfaint o hyn, o ran rheoli absenoldeb, yn ymwneud â deall y rhesymau pam fod pobl yn sâl ac yn absennol o’r gwaith: weithiau mae hynny’n ymwneud â’r gwaith ac weithiau mae yna resymau y tu hwnt i’r gwaith. Ond mae’n ymwneud â pha gymorth priodol sydd ei angen i helpu rhai ohonynt i ddychwelyd i’r gweithle. Dyna pam y rhown bwyslais ar wasanaethau iechyd galwedigaethol. Er enghraifft, ochr yn ochr â Chymdeithas Feddygol Prydain, rydym wedi ehangu’r gwasanaeth iechyd galwedigaethol ar gyfer meddygon teulu yn ogystal, i feddwl sut y mae hynny’n gweithio ar gyfer pobl a gyflogir mewn gofal sylfaenol hefyd. Felly, daeth Unsain â hyn i fy sylw hefyd, pan gefais gyfarfod â hwy yn ddiweddar ar y gwaith ymgyrchu y maent yn ei wneud gyda’u haelodau. Rwy’n deall yn berffaith pam y byddai unrhyw undeb llafur yn dymuno dod â’r mater i fy sylw yn y sgwrs honno. Felly, mae’n fater a ddeallwn; mae’n fater lle yr hoffem weld gwelliannau pellach oherwydd, yn y pen draw, mae’n well i’r aelod unigol o staff, yn well i’r gwasanaeth y maent yn gweithio ynddo ac yn y pen draw, yn well i’r gwasanaeth rydym yn ei ariannu ac yn ei ddarparu.

Ni allwn gytuno mwy â chi fod hwn yn fater y mae angen mynd i’r afael ag ef ar frys. Mae’n fwy na’r unigolyn yn unig. Ddoe, cawsom drafodaeth hir am y diffygion a welwn yn y GIG yng Nghymru yn rhai o’n hymddiriedolaethau. Rydym yn gwybod bod gennym broblem recriwtio—ni allwn gael digon o feddygon, nyrsys a’r holl staff arall. Rydym hefyd yn gwybod, er enghraifft, fod cost nyrsys cronfa sydd ar gontractau ers dros flwyddyn yn eithriadol o uchel, fel y mae cost meddygon ac ymgynghorwyr meddygol locwm. Rydym yn gwybod nad yw byrddau iechyd yn recriwtio staff ysgrifenyddol pan fyddant ar fin gadael tan ar ôl iddynt adael, sydd wrth gwrs yn llesteirio gwaith meddygon ymgynghorol a meddygon yn fawr am na allant gael gafael ar nodiadau’r holl gleifion y maent yn eu gweld, ac mae’n creu tagfa go iawn. Pe gallem ddod â rhai o’r oriau hynny’n ôl drwy gefnogaeth ddigonol i’r unigolion hyn, yna byddai’n eithriadol o fuddiol i’r GIG yn ariannol ac yn feddygol.

Mae’r ystadegau hyn, o’u cymharu ag ystadegau Lloegr, yn eithaf damniol. Rydych newydd grybwyll staff ambiwlans, ond mae’r ffigurau diweddaraf sydd ar gael, sef mis Gorffennaf i fis Medi 2016, yn dangos cyfradd o 7.5 y cant o staff absennol yng Nghymru, o’i chymharu â 5.4 y cant yn unig o staff absennol yn Lloegr. Mae’r bwlch hwn wedi bod yn debyg dros y pum mlynedd diwethaf.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn Lloegr, maent wedi bod yn treialu system mynediad cyflym at driniaeth. Tybed a allaf eich perswadio i ddechrau edrych yn iawn ar hyn. Rwyf wedi trafod y mater gyda rhai o’r byrddau iechyd. Nid yw’n ymwneud â cheisio datblygu GIG dwy haen, ac rwyf am wneud hynny’n gwbl glir, ond o ystyried ein diffyg adnoddau ariannol yn y GIG, ac o ystyried yr anhawster a gawn gyda llenwi swyddi gwag a recriwtio staff i’r GIG, mae’n ymddangos yn wirioneddol annoeth i beidio â cheisio annog y staff GIG sydd gennym i ddod yn ôl i’r gwaith yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Mae’n dda iddynt. Fe ddywedoch hynny eich hun: mae rhoi cefnogaeth iddynt yn wych. Mae rhai gwersi da i’w dysgu dros y ffin a hoffwn weld eich bod yn ddigon mawr i allu derbyn bod gwledydd eraill yn y DU wedi mynd i’r afael â hyn mewn ffyrdd gwahanol. Gadewch i ni weld a allwn ddod â rhywfaint o’r arfer gorau hwnnw yma a chael rhai o’n staff gweithgar yn ôl wrth eu gwaith, oherwydd rydym eu hangen ac mae angen iddynt fod yn ôl yn eu swyddi, yn ennill cyflog da, ac yn teimlo’n llawer gwell eu hunain.

Nid wyf yn ei chael hi’n anodd o gwbl i edrych ar rannau eraill o wledydd y DU er mwyn deall lle y ceir arferion gwell i ni eu mabwysiadu neu eu haddasu. Ym meysydd rheoli adnoddau dynol, rydym bob amser yn edrych i weld ble y mae’r arferion gorau’n bodoli fel bod staff yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi’n briodol. Rwy’n cydnabod y sylwadau a wnaethoch am sefyllfa ariannol y gwasanaeth iechyd—am yr heriau go iawn sy’n bodoli, gyda chwyddiant iechyd bob amser ar gyfradd uwch na gwasanaethau eraill hefyd.

I raddau helaeth, y rheswm pam fod ein cyfraddau ambiwlans wedi gwella a pham rwy’n credu, yn y ffigurau nesaf a ddaw allan, y gallwn ddisgwyl gweld gwelliant yn ein ffigurau yma yng Nghymru yw oherwydd bod yr amgylchedd gwaith wedi gwella ac oherwydd bod staff yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi’n well erbyn hyn. Nid wyf am esgus fod popeth yn berffaith—mae’n bell o fod yn berffaith—ond rwy’n disgwyl gweld ymdrech barhaus i weld y dull partneriaeth, sy’n cael ei werthfawrogi gennym yma yng Nghymru, yn sicrhau gwelliant, nid yn unig o ran ein cysylltiadau diwydiannol, ond o ran ein gallu i gynorthwyo pobl i ddychwelyd i’r gwaith yn gynt mewn gwirionedd oherwydd credaf fod y mwyafrif helaeth o’n staff eisiau bod yn y gwaith ac eisiau bod wrthi’n darparu gofal uniongyrchol i’r cymunedau y maent yn byw ynddynt ac y maent yn eu gwasanaethu. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw anghytundeb ynghylch y cyfeiriad polisi; mae’n ymwneud yn syml â’n gallu ni i gyflawni’r gwelliant hwnnw.

UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, gellir cymharu gorwariant y byrddau iechyd lleol â’r symiau mawr a werir ar nyrsys asiantaeth. Y llynedd, roedd y GIG yng Nghymru yn gwario £2.5 miliwn bob wythnos ar staff asiantaeth, a fydd yn ddi-os yn cael ei dorri y flwyddyn nesaf. Fodd bynnag, yn syml iawn, nid oes gennym staff parhaol ar gael i wneud yn iawn am y diffyg, felly gofal cleifion fydd yn dioddef. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau bod byrddau iechyd lleol yn cael eu hariannu’n ddigonol i ddarparu lefelau staffio diogel yn ystod y flwyddyn ariannol sydd i ddod?

Rydym yn llawn ddisgwyl y bydd gan bob gwasanaeth GIG lefelau staffio diogel. Rwy’n cydnabod yr hyn rydych yn ei ddweud am gostau asiantaeth, yn yr ystyr nad costau nyrsys asiantaeth yn unig ydynt; ceir costau asiantaeth a locwm ar draws ein system sy’n rhan o’r her ariannol wirioneddol a wynebwn wrth gyflwyno a chynnal modelau gofal. Mae yna sgwrs onest i’w chael ynglŷn ag a ydym yn cynnal modelau gofal sy’n gywir ac yn briodol, neu a ydym, mewn gwirionedd, yn gwario arian mewn ffordd nad yw’n effeithlon nac yn briodol iawn. Felly, bydd honno’n sgwrs y bydd angen i bob un ohonom gymryd rhan ynddi, ond wrth gwrs, ym maes nyrsio, rydym yn ymestyn lefelau nyrsio wrth roi’r Ddeddf lefelau staff nyrsio ar waith. Felly, rwy’n disgwyl gweld mwy o nyrsys yn cael eu recriwtio i Gymru ar sail barhaol.

Ond yn dilyn y cwestiwn cyntaf a ofynnwyd, fe fyddwch yn cydnabod bod yna her o ran hynny gyda realiti’r ffordd y mae staff sydd wedi’u lleoli yn yr Undeb Ewropeaidd yn teimlo ynglŷn â dod i’r DU. Mae ffigurau ar gael i’r cyhoedd ar nifer y nyrsys sydd naill ai wedi gadael y DU, neu nad ydynt bellach yn ystyried dod yma. Yn Lloegr yn arbennig, mae ffynhonnell recriwtio o’r Undeb Ewropeaidd, fel y dywedaf, wedi sychu’n sylweddol, ac mae honno’n her go iawn i ni o ran cynnal ein gwasanaethau, a beth y mae hynny’n ei olygu o ran gorfod talu costau hyd yn oed yn uwch i gael staff i mewn i’n gwasanaeth iechyd i ddarparu’r gofal y byddai pawb ohonom yn disgwyl iddo gael ei ddarparu.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Pasiodd y Cynulliad y Ddeddf lefelau staff nyrsio y llynedd gyda’r addewid y byddai’r ddeddfwriaeth newydd hon yn darparu mesurau diogelu ar gyfer diogelwch cleifion ac yn rhoi diwedd ar sefyllfaoedd lle y mae nyrsys yn teimlo nad oes ganddynt ddigon o amser i ofalu am gleifion yn iawn. Ar hyn o bryd mae eich Llywodraeth yn ymgynghori ar y canllawiau statudol nad ydynt yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at y cymarebau nyrsys i gleifion argymelledig nac unrhyw sôn am statws ychwanegol prif nyrsys ward. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn cytuno â mi fod yr ymgynghoriad hwn yn anfon y neges anghywir am lefelau staffio diogel, ac a wnewch chi ymrwymo i adolygu’r canllawiau fel eu bod yn cynnwys popeth a addawyd pan oedd y Ddeddf yn cael ei thrafod?

Dyna’n union beth ydyw—ymgynghoriad ydyw. Rwy’n disgwyl cael ymatebion, rwy’n disgwyl cael cyngor gan ein swyddogion nyrsio proffesiynol yma, gan gynnwys, wrth gwrs, y prif swyddog nyrsio, ar yr hyn sy’n briodol o ran darparu gofal i gleifion a bodloni amcan y Ddeddf a basiwyd gan y lle hwn, ac o ran darparu gofal nyrsio o ansawdd uchel wrth i ni geisio datblygu’r Ddeddf staff nyrsio ymhellach mewn meysydd ymarfer eraill ar draws ein GIG yma yng Nghymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Dylai lefelau staffio diogel fod yn berthnasol i bob lleoliad. Wrth i ni symud at wasanaeth iechyd sy’n anelu at ddarparu mwy a mwy o wasanaethau yn y gymuned, mae’n rhaid i ni sicrhau nad oes gan dimau nyrsio cymunedol lwyth gwaith gormodol o ran cleifion. Mae nifer y nyrsys ardal sy’n gweithio yng Nghymru wedi gostwng dros 40 y cant yn y blynyddoedd diwethaf, ond yn ôl Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru, mae eu llwyth gwaith wedi cynyddu ddeg gwaith. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i gyflwyno lefelau staffio diogel ar gyfer nyrsys cymunedol a pha gamau rydych yn eu cymryd i gynyddu nifer y nyrsys ardal a lleihau eu llwyth gwaith?

Wel, wrth gwrs, byddwn yn cael ein harwain gan dystiolaeth a chyngor proffesiynol swyddfa’r prif swyddog nyrsio. Mae hynny, mewn gwirionedd, yn rhywbeth y mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru yn ei gefnogi. Maent yn falch iawn nad ydym wedi mabwysiadu’r dull ar draws y ffin o gael gwared, i bob pwrpas, ar brif swyddog nyrsio o’r Llywodraeth i roi cyngor proffesiynol i’r Gweinidog perthnasol. Rwyf wedi bod yn gwbl glir gyda’r Coleg Nyrsio Brenhinol a rhanddeiliaid eraill y byddaf yn cael fy arwain gan y dystiolaeth a’r cyngor ar weithrediad y Ddeddf lefelau staff nyrsio, ac yn mabwysiadu dull a arweinir gan dystiolaeth i ymestyn y cyrhaeddiad hwnnw ymhellach ar draws y gwasanaeth. Felly, rydym yn edrych ar wahanol opsiynau ynglŷn â ble fyddai’r lleoliad priodol nesaf o fewn y gwasanaeth ar gyfer cyflwyno ac atgyfnerthu’r Ddeddf.

Ond o ran ein gallu i recriwtio mwy o nyrsys ardal a thu hwnt, wrth gwrs, cyhoeddais fuddsoddiad ychwanegol o £95 miliwn yn ddiweddar mewn cartrefi nyrsio a phroffesiynau eraill ar gyfer y GIG yma yng Nghymru, a ddylai arwain at 3,000 o leoedd hyfforddi eraill ar draws y proffesiynau a bydd hynny’n cynnwys 30 y cant yn fwy o nyrsys ar ôl 10 y cant ychwanegol a gafwyd y llynedd, a chynnydd o 22 y cant y flwyddyn cyn hynny a chynnydd o fwy na 4 y cant mewn bydwragedd y flwyddyn hon hefyd. Felly, rydym yn buddsoddi yn ein dyfodol ac rwy’n falch ein bod wedi gwneud y penderfyniad i ddiogelu dyfodol ein gwasanaeth yma yng Nghymru.

Gwnaf. Rwy’n disgwyl y bydd pob claf yn cael eu gweld mewn modd amserol yn seiliedig ar eu hangen clinigol. Rwy’n disgwyl y bydd y bwrdd iechyd yn parhau i weithio’n agos gyda’r rhaglen gofal wedi’i gynllunio i ddatblygu gwasanaeth cynaliadwy.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n deall bod llawer o’r llawdriniaethau orthopedig arferol yn rhanbarth gogledd Cymru yn cael eu darparu’n allanol gan ysbyty Robert Jones ac Agnes Hunt yng Nghroesoswallt. A gaf fi ddarllen llythyr a gefais gan lawfeddyg orthopedig ymgynghorol ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, sydd, fel y byddwch yn gwybod rwy’n siŵr, yn destun mesurau arbennig? Mae’n dweud fod peidio â buddsoddi mewn gwasanaethau orthopedig dewisol ers degawdau wedi creu sefyllfa lle y mae’r bwrdd iechyd wedi’i ddal yn gaeth ac ni all hyd yn oed ddiogelu’r gwasanaethau orthopedig dewisol hyn yn awr. Mae’n mynd ymlaen i ddweud bod cynlluniau buddsoddi gwael o’r fath, y diffyg gweledigaeth a’r trefniadau tymor byr sydd, yn ôl pob tebyg, wedi bod yn mynd rhagddynt ers dros ddau ddegawd bellach yn amharu ar ansawdd bywyd llawer o bobl sy’n dioddef poen cronig yn y cymalau, sy’n aros am amseroedd gwarthus o hir am eu triniaethau.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wyddoch faint o arian sy’n mynd dros y ffin ar driniaeth orthopedig? A ydych yn cytuno y byddai’n well i’r arian hwn gael ei fuddsoddi yng ngogledd Cymru? Mewn ymateb i Mark Reckless, fe ddywedoch eich bod yn parchu meddygon ac yn awyddus i gael sgwrs go iawn gyda hwy. Yng ngoleuni hynny, a fyddech yn cytuno i gyfarfod â mi a nifer o lawfeddygon orthopedig yng ngogledd Cymru er mwyn eich helpu i ddeall yn well beth yw’r problemau mewn gwirionedd, ond hefyd i edrych ar ganlyniadau cadarnhaol a sut y gallwn fynd i’r afael â’r problemau hyn?

Wrth gwrs, rwy’n cydnabod her orthopedeg fel arbenigedd yn enwedig yng ngogledd Cymru. Dyna sydd i gyfrif am y nifer fwyaf o bobl sy’n aros yn rhy hir, ac yn aros y tu hwnt i’n safon arferol o ran amseroedd aros yn ardal gogledd Cymru. Rwy’n cydnabod hefyd ein bod yn comisiynu gofal gan ddarparwyr yn Lloegr yn rheolaidd. Yn wir, mae arbenigedd llawdriniaeth ar asgwrn y cefn yn cael ei gomisiynu gan Robert Jones ac Agnes Hunt, ac ar hyn o bryd rydym yn comisiynu lleoedd ychwanegol a thriniaethau ychwanegol dros y ffin hefyd, a’r rheswm am hynny yw bod gennym broblem a bod rhai pobl yn aros yn rhy hir. Gallwn naill ai ddweud ein bod yn barod i fuddsoddi arian yn y presennol i geisio sicrhau ein bod yn lleihau’r niferoedd hynny, neu gallwn ddweud y byddwn yn gwario’r arian hwnnw o fewn y system yn unig. Mae’n fater o gydbwyso, wrth gwrs, a’r hyn y bûm yn hynod o glir yn ei gylch yw bod angen i ni gynnal a gwella lefel y perfformiad yn y presennol, oherwydd nid yw mewn sefyllfa y byddwn i nac unrhyw Aelod arall yn ei ystyried yn dderbyniol. Mae hynny hefyd yn golygu, fodd bynnag, fod yn rhaid i’r bwrdd iechyd, gyda’r gymuned glinigol, feddwl am gynllun ar gyfer y dyfodol.

Mewn gwirionedd, cyfarfûm â thîm orthopedig Ysbyty Glan Clwyd yn ystod fy ymweliad olaf â gogledd Cymru, ychydig wythnosau yn ôl, ac maent hwythau hefyd yn cydnabod bod angen gwella. Mae angen edrych ar draws gogledd Cymru yn ei gyfanrwydd, yn hytrach na bod tri neu bedwar o ganolfannau yn cystadlu â’i gilydd ynglŷn â sut y gallai gwasanaeth newydd edrych, fel nad yw’n ymwneud yn unig â’r pen triniaeth lle y mae pobl yn mynd i gael llawdriniaethau, ond ei fod hefyd yn ymwneud â gofal yn y gymuned—felly, gofal sylfaenol, y gwasanaeth cyhyrysgerbydol. Mae’n rhaid i ni edrych ar y darlun cyfan. Rwy’n disgwyl y bydd cynllun yn dod i’r bwrdd iechyd o fewn mater o wythnosau, yn hytrach na nifer o fisoedd, yn nodi cynigion ar sut y gallai pethau fod yn y dyfodol. Felly, rwyf wedi cyfarfod â llawfeddygon yn y gorffennol, ac rwy’n siŵr y byddaf yn cyfarfod ag aelodau o’r tîm orthopedig yn y dyfodol, ond rwy’n edrych ymlaen at dderbyn y cynllun hwnnw i ddeall beth yw’r amserlenni ar gyfer llwyddiant, a sut beth y gallai ac y dylai llwyddiant fod yn eu barn hwy ar gyfer pobl yng ngogledd Cymru.

A gaf fi ofyn i chi, Gweinidog, o gofio bod y bwrdd iechyd hwn yn destun mesurau arbennig—? Rydym bron i ddwy flynedd i mewn i’r mesurau arbennig hynny, ac un o’r rhesymau pam y cafodd ei wneud yn destun mesurau arbennig oedd oherwydd y perfformiad yn erbyn amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth, gan gynnwys amseroedd aros orthopedig. Dros y cyfnod y mae wedi bod yn destun mesurau arbennig, a’i weithredu, i bob pwrpas, gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y gwasanaethau hynny, mae’r amseroedd aros hynny wedi cynyddu. A ydych yn derbyn rhywfaint o gyfrifoldeb dros berfformiad gwael bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, ac a wnewch chi ymddiheuro i’r etholwyr yn fy etholaeth sy’n aros 112 wythnos am apwyntiadau arferol yng Nglan Clwyd am lawdriniaeth orthopedig?

Yn y pen draw, rwy’n gyfrifol am bopeth sy’n digwydd yn y gwasanaeth iechyd fel yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd. Mae hynny’n golygu’r holl bethau nad ydynt yn mynd yn dda, lle y mae pobl yn aros yn rhy hir, yn ogystal â’r pethau y mae pobl eisiau canmol y gwasanaeth amdanynt hefyd. Nid wyf yn cilio rhag fy nghyfrifoldeb mewn unrhyw ffordd o gwbl. Yn y drafodaeth a gefais yn ddiweddar â llawfeddygon yng Nglan Clwyd, roeddent am ei gwneud yn glir nad yw’r bobl sydd wedi bod yn aros yn hir wedi bod yn aros am apwyntiadau arferol; mewn gwirionedd, maent ar y pen mwy cymhleth. Ond yr her yw, ac maent yn derbyn—

Cant a deuddeg wythnos yw’r amser aros arferol.

[Yn parhau.]—ni waeth a yw’n arferol neu’n gymhleth—ac mae’r rhain y soniwn amdanynt yn gleifion cymhleth—maent yn dal i aros yn rhy hir. Ac mewn gwirionedd, gwaith y gwasanaeth iechyd yw meddwl am gynllun i ddatrys hynny, a dyna beth y mae’r llawfeddygon yn ei ddweud y maent yn ymrwymedig i’w wneud, a dyna pam, mewn ymateb i gwestiynau Nathan Gill, y gallwn ddynodi fy mod yn disgwyl i’r cynllun hwnnw gael ei gyflwyno a’i drafod â’r bwrdd dros gyfnod o rai wythnosau, ac rwy’n edrych ymlaen at gael cyfarwyddyd priodol ar yr hyn y mae’r cynllun yn ei gynnwys a’r mesurau llwyddiant sydd i’w cyflawni o fewn hynny. Fel y byddwch yn ei wybod o’n sgwrs flaenorol yn ystod y cwestiynau diwethaf, Darren Millar, mae cynnydd o 83 y cant wedi bod yn y galw dros y pedair blynedd diwethaf yn erbyn cynnydd o draean yn nifer y llawdriniaethau a gynhaliwyd. Yn amlwg, mae angen i ni wneud rhywbeth i reoli’r galw a’r gallu i ateb y galw hwnnw’n well yng ngogledd Cymru.

Rydym wedi parhau i ddiogelu gofal cymdeithasol gyda chyllid sylweddol. Mae £55 miliwn ychwanegol ar gael ar gyfer gofal cymdeithasol yn 2017-18, ac mae hyn yn cynnwys yr £20 miliwn ar gyfer gofal cymdeithasol a gyhoeddwyd yn gynharach yr wythnos hon. Rydym hefyd wedi darparu £60 miliwn ar gyfer y gronfa gofal integredig.

Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy’n hapus i gydnabod yr arian ychwanegol rydych wedi’i neilltuo ar gyfer gofal cymdeithasol. Er hynny, yn ôl fy nghyfrifiad, nid wyf yn credu bod y cyllid canlyniadol Barnett llawn o £2 filiwn y Canghellor ar gyfer gofal cymdeithasol wedi cael ei gynnwys yn eich cyllideb, ond rwyf am adael hynny ar gyfer diwrnod arall. Oherwydd, er gwaethaf y cyllid ychwanegol sylweddol a neilltuwyd ar gyfer gofal cymdeithasol yng Nghymru, mae awdurdodau lleol yn fy rhanbarth wedi torri £2.2 miliwn oddi ar y gyllideb ar gyfer gofal cymdeithasol y flwyddyn nesaf, wedi’i gynyddu o 0.3 y cant yn unig, neu wedi rhagweld tanwariant o bron i £0.5 miliwn o’i gymharu â’r llynedd. Os daethoch o hyd i arian ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol oherwydd bod gofal cymdeithasol angen yr arian hwnnw, sut rydych yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn ei wario ar ofal cymdeithasol? Rwy’n siŵr y gallwch roi ateb llawer mwy gwybodus na’r ateb diofyn a gefais gan y Prif Weinidog ddoe. Rwy’n credu bod gan bawb ohonom lawer mwy o hyder ynoch chi nag yn Jeremy Corbyn. Diolch.

Wel, fel y byddwch yn gwybod, nid yw’r rhan fwyaf o’r arian a ddarperir gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol wedi’i neilltuo drwy’r grant cynnal refeniw, felly mae hynny’n rhoi’r rhyddid i awdurdodau lleol wario’r arian hwn yn ôl eu blaenoriaethau eu hunain a’u hanghenion eu hunain y maent wedi’u canfod. Ond mae’n bwysig cydnabod bod gan grantiau penodol rôl i’w chwarae yn sicrhau bod blaenoriaethau newydd yn cael eu hariannu a bod digon o bwys yn cael ei roi arnynt o ran eu darparu. Felly, byddwn yn eich cyfeirio’n arbennig at y cyllid ychwanegol o £10 miliwn a ddarparwn i awdurdodau lleol i oresgyn heriau’r cyflog byw cenedlaethol. Bydd hwn yn cael ei ddyrannu i awdurdodau lleol gan ddefnyddio’r fformiwla asesu gwariant safonol, ond bydd hanner y grant ar gael i awdurdodau lleol sy’n ymrwymo i delerau ac amodau’r grant, ac yna bydd yr ail daliad yn amodol ar ein hyder bod y grant yn cyflawni ei amcanion. Felly, mae lleddfu’r pwysau a roddodd y cyflog byw cenedlaethol ar y sector yn hynod o bwysig o ran rhoi gweithlu i ni sy’n gynaliadwy ac sy’n cael ei dalu’n dda, sy’n cael cydnabyddiaeth a pharch a bydd hynny, yn y pen draw, yn arwain at yrfa y bydd pobl eisiau ei dilyn, lle y maent yn gweld dilyniant gyrfa. Yn amlwg, bydd y gwaith y bydd Gofal Cymdeithasol Cymru yn bwrw ymlaen ag ef o ddydd Llun yr wythnos nesaf ymlaen yn bwysig yn hynny o beth, fel y bydd cofrestru gweithwyr gofal cartref o 2020 ymlaen.

Mae gennym ystod eang o bolisïau a luniwyd i helpu i gefnogi pobl sydd â chyflyrau iechyd hirdymor anwadal i sicrhau bod ansawdd eu bywydau cystal â phosibl cyhyd ag y bo modd.

Diolch. O ystyried tystiolaeth fod y gyfradd hunanladdiad ymysg pobl gyda’r cyflwr niwrolegol enseffalomyelitis myalgig, neu ME, yn fwy na chwe gwaith yn uwch na’r gyfradd ar gyfer y boblogaeth gyffredinol, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fwrw ymlaen â’r argymhellion a nodwyd yn adroddiad Awst 2014 y grŵp gorchwyl a gorffen ar ME/syndrom blinder cronig a ffibromyalgia i fynd i’r afael â diffyg gwasanaethau gofal iechyd priodol ar gyfer pobl ag ME?

Nid oes gennyf y manylion penodol i ateb manylion y cwestiwn hwnnw. Rwy’n hapus i ysgrifennu at yr Aelod, a chynnwys Aelodau eraill, i roi manylion iddo mewn perthynas â’r cwestiynau penodol y mae’n eu gofyn.

Yn ddiweddar, rwyf wedi bod yn gwneud rhywfaint o waith i gefnogi’r ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o ME neu’r syndrom blinder cronig cyn Wythnos Ymwybyddiaeth ME ym mis Mai ac i gefnogi gwaith Cymorth ME ym Morgannwg, sy’n cael ei redeg gan un o fy etholwyr. Yr hyn y mae’r ymgyrchwyr yn ei ddweud wrthyf yw y byddent yn hoffi gweld gwell ymwybyddiaeth o’r cyflwr ymhlith meddygon teulu, yn ogystal â diagnosis cyflymach. Maent hefyd yn dweud y byddent yn hoffi cyfleusterau arbenigol yma yng Nghymru, gan fod rhai yn gorfod teithio’n bell i gael cymorth i wella. Beth y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud i helpu i hybu diagnosis cyflymach, ac a oes unrhyw gynlluniau i greu canolfan arbenigol yng Nghymru?

Nid wyf yn ymwybodol fod gennym gynlluniau i greu canolfan arbenigol yng Nghymru. Mae gennym, fodd bynnag, grŵp gweithredu syndrom blinder cronig a grŵp gweithredu ME sy’n ystyried sut y gallwn wella’r gwasanaeth yma yng Nghymru. Ac unwaith eto, pan fyddaf yn ymateb ar y pwynt cyntaf, rwy’n hapus i roi diweddariad mwy cyffredinol i’r Aelodau ar y pwyntiau a nodwyd gennych hefyd ynglŷn â diagnosis cyflymach a chynlluniau ar gyfer y gwasanaeth yn y dyfodol.

Rydym yn falch fod y ffigurau cyffredinol yn dangos bod mynediad yn gwella, ond yn cydnabod fod mwy i’w wneud o hyd, gan gynnwys datblygu ffyrdd newydd o gael mynediad at wasanaethau, ac rydym yn gweithio gyda Phwyllgor Ymarferwyr Cyffredinol Cymru a byrddau iechyd ar fentrau newydd i wella mynediad at wasanaethau amlbroffesiynol, integredig dan arweiniad meddygon teulu.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, ond tybed a ydych yn bwriadu gweithio—neu a ydych yn gweithio gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru? Oherwydd cyhoeddwyd adroddiad gennych yn ddiweddar, wrth gwrs, a oedd yn dwyn y teitl ‘Gwasanaethau Meddygon Teulu yng Nghymru: Safbwynt Pobl Hŷn’, ac roedd yn dangos bod llawer gormod o’r boblogaeth hŷn yn ei chael yn anodd gwneud apwyntiad, yn credu bod y gwasanaeth meddygon teulu yn anhyblyg ac yn methu ymateb i’w hanghenion a’u hamgylchiadau unigol, yn methu cydnabod yr anawsterau a wynebant wrth geisio cael mynediad neu lythrennedd TG, neu wrth ddefnyddio dulliau cyfathrebu technoleg gwybodaeth. Felly, rwy’n meddwl tybed beth rydych chi a’ch Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau nad yw pobl hŷn yn teimlo bod yr un lle y dylent allu cael mynediad ato’n rhwydd yn cael ei gau oddi wrthynt yn araf bach mewn gwirionedd.

Rwy’n cydnabod yr her, ac wrth gwrs, nid pobl hŷn yn unig sy’n wynebu anawsterau rhag cael mynediad at ofal sylfaenol ar brydiau. Nid yw’r mwyafrif helaeth o bobl yn cael anawsterau, ond os ydych mewn ardal lle y mae’n her, nid yw’n help i chi wybod mewn gwirionedd fod mynediad yn llawer haws mewn mannau eraill yng Nghymru. O ran manylion adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, rwyf eisoes wedi ysgrifennu at y byrddau iechyd yn tynnu sylw at yr argymhellion ac yn nodi fy mod yn disgwyl iddynt ymateb iddynt. Oherwydd yn y ffyrdd newydd o weithio sy’n cael eu datblygu, mae angen bob amser i weithwyr proffesiynol sy’n rhedeg ac yn darparu’r gwasanaeth i’w trafod gyda’u cleifion, fel eu bod yn deall yr hyn y gallant ei ddisgwyl a sut i wneud y defnydd gorau o unrhyw newid yn y system. Oherwydd rwy’n cydnabod bod hwn yn faes sydd angen ei wella, ac mae hynny’n rhan o’n trafodaethau gyda Chymdeithas Feddygol Prydain drwy Bwyllgor Ymarferwyr Cyffredinol Cymru.

‘Does bosibl, Ysgrifennydd y Cabinet, nad un o’r ffyrdd eraill o wella mynediad at feddygon teulu yw lleihau beichiau diangen, ac rwyf wedi gweld gwaith aruthrol fferyllwyr cymunedol yn fy etholaeth drosof fy hun, wrth iddynt ymdrin â mân anhwylderau er enghraifft. Felly, tybed pa mor obeithiol ydyw y bydd y cynllun Dewis Fferyllfa, lle y gall cleifion, gyda rhywfaint o wybodaeth, gael mynediad at fferyllfeydd cymunedol i ymdrin â’r pethau a fydd yn tynnu rhywfaint o’r baich oddi ar ysgwyddau meddygon teulu—fel bod gan feddygon teulu fwy o amser i ymdrin â’r math o gleifion y mae Angela Burns newydd fod yn cyfeirio atynt.

Rwy’n optimistaidd at ei gilydd ynglŷn â gallu fferyllfeydd cymunedol i chwarae rhan fwy, yn ogystal â’r fferyllwyr y mae clystyrau yn eu cyflogi eu hunain i helpu gyda mynediad yn eu hardaloedd eu hunain. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi buddsoddi £750,000 ar gyflwyno a darparu platfform TG fferyllfeydd cymunedol ledled Cymru. Mae’r broses o’i gyflwyno yn symud yn ei blaen, ac rwy’n falch o ddweud ein bod yn parhau i fod ar y trywydd cywir ar gyfer dros hanner y fferyllfeydd yng Nghymru erbyn diwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf i allu cyflwyno’r cynllun Dewis Fferyllfa. Bydd hynny’n golygu y bydd y gallu i fynd at fferyllfa leol i ymgymryd â’r cynllun mân anhwylderau yn gwella’n sylweddol. Dylai hefyd olygu y bydd galw yn cael ei reoli yn llawer mwy priodol, fel y bydd gan bobl sydd â gwir angen gweld meddyg teulu well gobaith o’u gweld, ond hefyd dylai’r meddyg teulu fod â mwy o amser i weld y cleifion hynny wedyn hefyd.

On the back of that question, of course, naturally, we still have to have GPs to deal with those problems that only a doctor can deal with. And this week we’ve heard that the Coelbren surgery in my region is going to close because the Abertawe Bro Morgannwg health board has failed to find general practitioners to work there, even though they’ve been trying for some months to do that. In light of that, what are you, as a Government, going to do to find a solution to this problem?

Mae’n achos sylwadau a thrafodaeth reolaidd gyda’r proffesiwn a chyda phartneriaid yn ei gylch. Wrth gwrs, yn ddiweddar, bûm yn ymchwiliad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, yn rhoi tystiolaeth ynglŷn â recriwtio meddygon. Rwy’n edrych ymlaen at ddarparu ffigurau ar lenwi ein lleoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu yn ystod yr wythnosau nesaf, ac rwy’n credu bod yr ymgyrch ‘Hyfforddi. Gweithio. Byw’ wedi cael effaith gadarnhaol iawn. Cawn wybod mwy am hynny hefyd—nid yn unig am y proffil cyfryngau cymdeithasol y mae wedi’i gael, ond gyda llenwi’r lleoedd hynny hefyd mewn gwirionedd. Ond bydd yna her bob amser wrth ailfodelu gofal sylfaenol a deall, lle y ceir y canolfannau hynny ar hyn o bryd, a ddylent barhau i fod y mannau lle rydym yn recriwtio ac yn darparu’r gwasanaeth iddynt yn y dyfodol. Felly, mae’n rhan o’r sgwrs ehangach honno am ailffurfio a diwygio gofal sylfaenol.

Rwyf am ei ddweud eto: mae’r sgyrsiau rydym yn eu cael gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, gyda Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, ond gweithwyr proffesiynol eraill yn ogystal, yn bwysig iawn ar gyfer gwneud hynny. Nid proses o orfodi yw hon. Mae’n broses o drafod, partneriaeth a dysgu am yr hyn sydd eisoes yn gweithio. Dyna pam roedd fy ymweliad â’r prosiect pennu cyfeiriad yng Nghastell-nedd gyda Jeremy Miles a David Rees yn arbennig o bwysig er mwyn gweld sut y mae rhai meddygon teulu eisoes yn byw eu proffes ac yn newid y ffordd y maent yn darparu gofal, gydag ystod ehangach o ofal ar gael. A dweud y gwir, o ran y meddygon teulu eu hunain, maent yn credu ei bod yn ffordd well iddynt weithio ac yn ffordd well i’w cleifion gael mynediad at y gwasanaeth.

Mae Symud Cymru Ymlaen yn nodi ein hymrwymiad i wreiddio byw’n iach ym mhob un o’n rhaglenni ac i gyhoeddi strategaeth ‘iach a gweithgar’. Bydd hyn yn adeiladu ar ein deddfwriaeth, ein rhaglenni, a’n gwaith presennol ar draws y Llywodraeth sy’n anelu at gynorthwyo pobl i wneud dewisiadau iachach.

Diolch i chi am hynny. Rwy’n credu mai’r cam pwysicaf y gellir ei gymryd i wella iechyd pobl Cymru yw hyrwyddo ffordd iach o fyw. Un o lwyddiannau Cymunedau yn Gyntaf yn Abertawe oedd ei raglenni rhoi’r gorau i smygu, gwella deiet, a chynyddu gweithgaredd corfforol. Beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i geisio lleihau cyfraddau smygu, lleihau anweithgarwch, a mynd i’r afael â gordewdra er mwyn gwella iechyd pobl Cymru?

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Dros nifer o flynyddoedd, rydym wedi gweld llwyddiant da o ran lleihau lefelau smygu yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae llai o bobl yn smygu yng Nghymru yn awr nag a fu’n gwneud ers dechrau cadw cofnodion, ond rwy’n credu ei bod yn deg dweud fod gennym beth ffordd i fynd eto. Er mwyn symud tuag at gyrraedd ein targed o 16 y cant erbyn 2020, rydym wedi sefydlu bwrdd strategol rheoli tybaco newydd i gynhyrchu cynllun cyflawni newydd ar reoli tybaco ar gyfer 2017 i 2020 i oruchwylio’r camau hynny. Rwy’n credu ei bod yn arbennig o bwysig ein bod yn cefnogi pobl ifanc i beidio â dechrau smygu yn y lle cyntaf, ac mae gennym y rhaglen Byw Bywyd, a weithredir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac mae honno’n hyfforddi pobl ifanc i siarad â phobl ifanc eraill am fanteision byw bywyd di-fwg, a hefyd y rhaglen Commit to Quit, a drefnir gan Gweithredu ar Smygu ac Iechyd Cymru, sy’n helpu pobl ifanc i roi’r gorau i smygu.

O ran mynd i’r afael â gordewdra, byddwch yn falch o wybod fy mod, yn ein trafodaethau yn ystod Cyfnod 2 Bil iechyd y cyhoedd, wedi cytuno i gyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 3 a fydd yn rhwymo Llywodraeth Cymru i gyflwyno strategaeth er mwyn mynd i’r afael â gordewdra. Mae gennym hefyd, wrth gwrs, yr ymrwymiad hwnnw i’r strategaeth ‘iach a gweithgar’, sy’n nodi iechyd a llesiant fel un o’n blaenoriaethau, fel y dylai fod, gyda nifer o gynigion felly er mwyn bwrw ymlaen â hynny fel amcan trawslywodraethol.

Mae gennym hefyd rai dulliau sy’n seiliedig ar leoliadau drwy ysgolion a gweithleoedd, a hefyd ein dulliau deddfwriaethol, fel Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, a gwaith ymgyrchu megis rhaglen ‘10 Cam i Bwysau Iach’ Iechyd Cyhoeddus Cymru, yn ogystal â nifer o ymyriadau lleol ar gyfer atal neu reoli gordewdra, ac rydych wedi cyfeirio at rai ohonynt yn eich ardal eich hun.

Yng Nghanol De Cymru, Ysbyty Athrofaol Cymru yw’r unig safle. Ar draws GIG Cymru, mae tri safle ysbyty sydd â chontractau allanol ar waith tan 2018 ac sy’n codi tâl am barcio. Mae parcio ar bob safle arall yn rhad ac am ddim i gleifion, staff ac ymwelwyr.

Ie, diolch am yr ateb. Mae llawer o ddadlau wedi bod ynglŷn â’r taliadau, yn enwedig yn Ysbyty Athrofaol Cymru, a elwir yn Ysbyty Mynydd Bychan ar lafar. Yn ddiweddar, cafwyd enghraifft o nyrs y codwyd tâl arni er ei bod wedi gadael arwydd yn ffenestr y car yn dweud ei bod yn nyrs gardiaidd ar alwad frys. Felly, efallai fod y wardeniaid wedi bod yn orfrwdfrydig yn eu hagwedd. Deallaf fod y cytundeb yn dod i ben y flwyddyn nesaf. A allai’r Gweinidog roi unrhyw sicrwydd y bydd taliadau parcio yn dod i ben yn Ysbyty Mynydd Bychan pan ddaw’r cytundeb i ben?

Byddant, rydym wedi bod yn gwbl onest y bydd y taliadau hynny’n dod i ben ar ddiwedd y contract. Edrychwch, gyda phob parch, rwy’n credu bod dau fater gwahanol yma, fodd bynnag, ac efallai bod peth drysu rhyngddynt, Llywydd. Mae un yn ymwneud â chodi tâl am lefydd parcio, ac mae’r llall yn ymwneud â pharcio ar y safle. Mae parcio ar y safle wedi bod yn broblem yn y Mynydd Bychan. Mae’n ddefnyddiol i’r holl Aelodau gofio mai rhan o’r rheswm pam y mabwysiadwyd ymagwedd wahanol tuag at barcio mewn mannau eraill ar wahân i barthau parcio a meysydd parcio eu hunain oedd oherwydd bod heriau ynglŷn â’r safle ei hun ac yn wir, bu farw un person, yn ôl pob tebyg, o ganlyniad i barcio mewn man amhriodol ar y safle. Felly, mae angen i ni ystyried y ddau beth gwahanol ar wahân: mae un yn ymwneud â sut y caiff parcio ei reoli yn y Mynydd Bychan, y tu allan i feysydd parcio, ac mae’r llall yn ymwneud â’n hymrwymiad clir i sicrhau parcio am ddim ar bob safle ysbyty erbyn mis Mawrth 2018.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item on the agenda is the statement by the First Minister on the response to article 50. I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Thank you, Llywydd. Members will know that the Prime Minister of the UK has this afternoon written to the President of the European Council formally declaring the United Kingdom’s intention to leave the European Union, as required under article 50 of the treaty governing the EU. So, today marks the end of easy rhetoric and the beginning of serious negotiation.

Gallaf ddweud, Llywydd, fy mod wedi trafod y llythyr erthygl 50 yn gyffredinol â’r Prif Weinidog pan gyfarfuom yn Abertawe yr wythnos diwethaf. Dylwn ei gwneud yn glir, fodd bynnag, na welais y llythyr cyn heddiw ac ni chawsom ein gwahodd i gyfrannu at y broses o’i ddrafftio. Mae hyn yn annerbyniol ac yn benllanw i broses hynod rwystredig pan gafodd y gweinyddiaethau datganoledig eu trin â diffyg parch yn gyson. Mae hyn i gyd hyd yn oed yn fwy anffodus o ystyried mai nod datganedig Llywodraeth y DU ei hun oedd datblygu fframwaith negodi ar gyfer y DU gyfan. Maent wedi colli’r cyfle i roi mynegiant clir i’r nod hwnnw.

Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn credu yn y DU lawn cymaint ag y mae Llywodraeth y DU yn credu ynddi, hyd yn oed os yw ein gweledigaeth yn wahanol iawn i’w gweledigaeth hwy. Os yw’r Prif Weinidog yn credu go iawn yn yr undeb ac yn credu mewn adlewyrchu dymuniad y DU gyfan, yna mae angen iddi fabwysiadu ymagwedd wahanol iawn. Nid wyf yn gweld sut y gall y Prif Weinidog honni ei bod yn negodi ar ran y DU gyfan pan fo’n anwybyddu hawliau’r Llywodraeth hon i siarad ar ran pobl Cymru.

Fodd bynnag, Llywydd, rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod yn rhaid parchu canlyniad y refferendwm ac anfon llythyr erthygl 50 yw’r canlyniad rhesymegol i’r canlyniad hwnnw. Galwais gyfarfod o’r Cabinet yn gynharach y prynhawn yma ac ar ôl misoedd o ddyfalu, gallwn symud ymlaen yn awr at y trafodaethau. Lywydd, ym mis Ionawr, amlinellodd Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Phlaid Cymru, ymagwedd gredadwy, gynhwysfawr ac awdurdodol tuag at adael yr UE yn ein Papur Gwyn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’. Diffiniwyd blaenoriaethau Cymru yn glir gennym ar gyfer trafodaethau’r UE a gwnaethom hynny mewn ffordd sy’n gweithio ar gyfer y DU gyfan. Galwem am barhau mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl. Galwem am fwy o reolaeth ar fudo drwy wneud cyswllt clir â gwaith, gan warchod rhag camfanteisio ar weithwyr, am gynnydd yn y grant bloc i gymryd lle swm cyllid blynyddol yr UE o £680 miliwn, heb unrhyw ragamodau ynglŷn â sut y caiff hwnnw ei ddefnyddio. Galwem am barch llawn i’r setliad datganoli wrth ddiwygio cyfansoddiad y DU i’w wneud yn addas i’r diben ar ôl gadael yr UE—pwnc y bûm yn ei drafod heddiw gyda chyd-Aelodau’r Blaid Lafur o bob rhan o’r DU. Galwem am gadw’r mesurau diogelu cymdeithasol, cyflogaeth ac amgylcheddol a ddatblygwyd drwy ein haelodaeth o’r UE, ac am roi trefniadau trosiannol ar waith i sicrhau nad oes ymyl clogwyn i fusnesau wrth i ni bontio o’r UE tuag at berthynas newydd ag Ewrop.

Lywydd, rwy’n cytuno â’r Prif Weinidog fod Undeb Ewropeaidd gref a llwyddiannus yn fuddiol i Brydain, a bod Teyrnas Unedig gref a llwyddiannus yn fuddiol i Ewrop. Mae arnom angen ein gilydd, yn rhan o’r UE ai peidio, ac rwy’n croesawu pwyslais y Prif Weinidog ar berthynas ‘newydd, ddofn ac arbennig’ gyda’r UE. Rwyf bob amser wedi dweud nad yw gadael yr Undeb Ewropeaidd yn golygu gadael Ewrop. Dylai’r ymagwedd tuag at drafodaethau adlewyrchu’r ysbryd hwn o ddiddordeb cyffredin.

Mewn llythyr atom heddiw, mae Llywodraeth y DU yn dweud ei bod wedi ystyried ein chwe blaenoriaeth wrth lunio ei safbwynt negodi, ac er gwaethaf y diffygion enfawr ym mhroses negodi fewnol y DU, credaf y gallwn weld tystiolaeth o hyn. Ceir tir cyffredin ar y farchnad sengl—rydym yn galw am ‘fynediad llawn a dilyffethair’ tra’u bod hwy’n dweud y

‘fasnach fwyaf rhydd a mwyaf diffrithiant bosibl’.

Mae’r DU yn awyddus i gyflawni hyn drwy gytundeb masnach rydd dwyochrog pwrpasol â 27 gwlad yr UE. Nid ydym yn credu mai dyna’r unig ffordd, na’r ffordd orau o reidrwydd hyd yn oed, ond rydym yn cydnabod y gallai’r dull hwn weithio mewn egwyddor. Mae llythyr y Prif Weinidog yn cydnabod bod rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn cynrychioli safbwynt diofyn y DU yn absenoldeb cytundeb. Ailadroddaf yr hyn a ddywedais sawl gwaith: byddai canlyniad o’r fath yn drychineb i Gymru ac yn fy marn i, i’r DU yn ei chyfanrwydd.

Lywydd, rwy’n cytuno hefyd â’r ffocws ar berthynas arbennig y DU ag Iwerddon. Mae llawer o sylw’n cael ei roi i gadw ffin feddal ar y tir rhwng gogledd a de Iwerddon, ac rydym yn cefnogi’r flaenoriaeth honno. Ond mae fy ffocws i ar ffin forol Cymru ag Iwerddon, yn enwedig porthladdoedd Caergybi, Abergwaun, a Doc Penfro. Mae’r ardal deithio gyffredin gyda’n cymydog agosaf o ddiddordeb allweddol i Gymru, fel y mae i Iwerddon, ac roedd y Taoiseach a minnau’n cytuno ar hyn pan ddaeth i fy ngweld ychydig wythnosau yn ôl.

Lywydd, mae angen dwy gyfres o drafodaethau wrth gwrs, fel y mae llythyr y Prif Weinidog yn ei ddweud. Y gyntaf yw proses ymadael erthygl 50 sy’n seiliedig ar gytuniad. Yr ail yw perthynas y DU â’r UE yn y dyfodol. Yn ein barn ni, o ystyried maint y gwaith hwn, a hyd yn oed gan dybio cymaint o ewyllys da â phosibl ar y ddwy ochr, mae’n annhebygol iawn y bydd hi’n bosibl cwblhau’r ddau gytundeb o fewn dwy flynedd. Am y rheswm hwnnw, rydym wedi dadlau’n gyson am gyfnod trosiannol i bontio ein perthynas newidiol ag Ewrop. Unwaith eto, rwy’n credu bod Llywodraeth y DU, yn raddol, wedi cyrraedd yr un safbwynt gan ei bod yn sôn fwyfwy—ac yn benodol felly, mewn gwirionedd, yn llythyr y Prif Weinidog—am gyfnod gweithredu i reoli’r broses o adael yr UE.

Lywydd, fel gydag unrhyw gyd-drafod, bydd angen rhywfaint o barodrwydd ar y ddwy ochr i gyfaddawdu a chytuno ar gyfnewidiadau. Rydym yn realistig ac yn deall pam na all y Prif Weinidog ddamcaniaethu’n gyhoeddus ar hyn o bryd ynglŷn â pha gyfnewidiadau y bydd y Llywodraeth yn barod i’w gwneud wrth i’r trafodaethau ddatblygu. Ond o’m rhan ni, rydym yn glir fod yn rhaid i fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl fod yn brif flaenoriaeth i’r DU. Bydd unrhyw beth llai na hyn yn ddrwg i Gymru.

Lywydd, gadewch i mi fod yn glir. Rydym yn barod i weithio gyda Llywodraeth y DU i ddadlau’r achos dros berthynas newydd, ddofn ac arbennig gyda’r UE, wedi’i hangori mewn cytundeb masnach rydd cynhwysfawr ac eang gyda 27 gwlad yr UE, sy’n darparu mynediad llawn a dilyffethair, neu fynediad rhydd a diffrithiant os yw hynny’n well gennych, at y farchnad sengl. Mae hynny’n hanfodol i’n busnesau, i’n heconomi, i ffyniant Cymru yn y dyfodol ac yn wir, i’r DU gyfan. Byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i hyrwyddo’r achos hwn, yma yn y DU, ym Mrwsel a chyda’n partneriaid Ewropeaidd. Rwy’n ailadrodd eto: ni ellir dweud yn ddigon aml y byddai rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn drychineb i Gymru.

Lywydd, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol a minnau wedi dweud yn ddigon clir, mae proses y Cyd-bwyllgor Gweinidogion a’n hebryngodd at y pwynt hwn wedi bod yn destun siom a rhwystredigaeth ddifrifol i ni, ac rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i’n cynnwys yn uniongyrchol ac yn llawn yn y trafodaethau eu hunain wedi i’r fformat gael ei gytuno gyda’r Undeb Ewropeaidd. Mae llawer o gwestiynau pwysig sy’n parhau i fod heb eu hateb yma yn y DU, wrth gwrs, yn enwedig ar gyllid a’n materion cyfansoddiadol. Addawyd i Gymru na fyddai’n colli ceiniog o gyllid o ganlyniad i Brexit a byddwn yn dal Llywodraeth y DU at ei gair.

O ran y materion cyfansoddiadol, mae’r Prif Weinidog yn dweud y bydd gennym fwy o bwerau datganoledig ar ôl gadael yr UE ac na fydd unrhyw beth sydd gennym ar hyn o bryd yn cael ei fachu’n ôl. Os mai felly y bydd, fe groesawaf y canlyniad hwnnw. Os nad felly y bydd, bydd y Llywodraeth hon yn gwrthwynebu’n egnïol—fel y bydd eraill yn y Siambr, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth—unrhyw ymgais i fachu pwerau’n ôl neu i sicrhau bod y pwerau’n aros yn Whitehall yn hytrach na dod yn syth yma o’r UE. Bydd gennyf fwy i’w ddweud am hynny ar ôl i’r Papur Gwyn ar y Bil diddymu mawr gael ei gyhoeddi yfory.

Lywydd, o ran trafodaethau’r UE, os yw Llywodraeth y DU yn barod i weithio’n adeiladol gyda ni, yna rydym yn barod i wneud popeth yn ein gallu i helpu. Mae gennym enw da o fewn yr UE, yn enwedig ymhlith sefydliadau’r UE, am fod yn Ewropeaid da. Mae hynny wedi cael ei ddatblygu dros lawer o flynyddoedd drwy ein safonau uchel wrth weithredu rhaglenni Ewropeaidd, ein gwelededd ym Mrwsel a’n cyfranogiad gweithgar a brwdfrydig mewn ystod eang o rwydweithiau a phartneriaethau Ewropeaidd. Rydym yn barod i ddefnyddio ein henw da fel cyfalaf i helpu i ddadlau achos y DU am berthynas â’r Undeb Ewropeaidd a fydd o fudd i’r ddwy ochr yn y dyfodol.

Mae gan Lywodraeth y DU, a’r Prif Weinidog yn arbennig, gyfrifoldeb trwm yn awr wrth arwain y trafodaethau. Bydd angen iddi hi a’r tîm o’i chwmpas sylweddoli bod negodi’n llwyddiannus yn ei gwneud yn ofynnol ichi wrando a pharchu barn a buddiannau cyfreithlon y rhai y byddwch yn negodi â hwy. Ond gorchwyl cyntaf y Llywodraeth hon yw siarad dros Gymru, a byddwn yn gwneud hynny gydag egni a phenderfyniad. Ni fyddwn yn pwdu ar y cyrion, ond yn hytrach, yn chwarae ein rhan ac yn gwneud yr hyn a allwn i sicrhau’r canlyniad gorau i’n cenedl yng Nghymru.

Brif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Mae’n amlwg yn ddiwrnod hanesyddol—y Prif Weinidog yn sbarduno erthygl 50 sy’n cychwyn y broses negodi ffurfiol ar ôl canlyniad y refferendwm ym mis Mehefin y llynedd.

Rwy’n gwrthwynebu eich paragraff sy’n sôn am Lywodraeth Cymru yn cael ei hepgor o’r broses a heb gael ei chynnwys yn y broses negodi. Mae’n rhaid i mi ddweud bod y Prif Weinidog ei hun wedi ymweld â Chymru bum gwaith, ac mae David Davis ei hun wedi ymgysylltu sawl gwaith â chi, ac eraill yn y Siambr hon, dylwn ychwanegu, fel y mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Ond pan edrychaf ar yr ymgysylltiad y mae Prif Weinidog Cymru wedi ceisio’i gael gyda phobl a bleidleisiodd gyda’r mwyafrif ar ôl 23 Mehefin—nid yw ef na’i Lywodraeth wedi ymgysylltu o gwbl ag unrhyw un a bleidleisiodd gyda’r mwyafrif ar 23 Mehefin ac sy’n eistedd ar yr ochr hon i’r Siambr. Ac felly byddai ychydig o gysondeb, rwy’n credu, o fudd i Brif Weinidog Cymru pan fo’n gwneud yr honiadau hyn. Rwy’n gresynu’n arw hefyd at yr iaith a ddefnyddiodd Prif Weinidog Cymru ddoe yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog: na allai weld unrhyw arian yn dod i amaethyddiaeth ar ôl 2020, na chronfeydd strwythurol. Ar ba dystiolaeth rydych chi’n seilio hynny, Brif Weinidog? Neu a ydym i fod i ragdybio mai dyna yw polisi swyddogol y Blaid Lafur a’ch bod yn siarad yn unig am bolisi’r Blaid Lafur?

Mae’r llythyr y mae’r Prif Weinidog wedi’i anfon at y Llywydd ym Mrwsel heddiw yn nodi’r meysydd y mae’n credu y dylai’r trafodaethau fynd i’r afael â hwy yn glir. Ac rwy’n gobeithio y bydd Prif Weinidog Cymru yn croesawu’r meysydd y mae’r Prif Weinidog wedi’u nodi yn ei llythyr, yn enwedig y cyfeiriad penodol at Iwerddon a’r broses heddwch, a’r trafodaethau sylweddol y bydd eu hangen ynghylch hynny, a phwysigrwydd cael trafodaethau cyfochrog a pheidio ag ynysu’r setliad ymwahanu rhag y berthynas barhaus y mae’r DU angen ei datblygu gyda’r UE. Ac rwy’n gobeithio y bydd Prif Weinidog Cymru yn gallu cymeradwyo’r safbwynt hwnnw; ac yn wir, rwy’n gobeithio y bydd yn gallu cefnogi pob un o’r egwyddorion sydd wedi’u cynnwys yn y llythyr y mae’r Prif weinidog wedi’i anfon—a hefyd yr egwyddorion a nododd y Prif Weinidog yn ei haraith yn Lancaster House, a oedd yn nodi’n glir y 12 egwyddor allweddol a fydd yn ffurfio sail i’r trafodaethau dros y ddwy flynedd nesaf.

Mae’n bwysig fod Llywodraeth y DU yn gweithio gyda’r gweinyddiaethau datganoledig i sicrhau bod parhad yn y neges a pharhad yn y trafodaethau. Rwy’n derbyn hynny’n llwyr, Brif Weinidog, a byddaf yn gweithio’n ddiflino i sicrhau bod hynny’n digwydd. Ac rwy’n credu na ddylid cael—fel y mae’r Prif Weinidog wedi’i ddweud yn glir—unrhyw fachu pŵer neu fachu cyfraith yn ôl oddi wrth unrhyw un o’r gweinyddiaethau datganoledig i San Steffan. Ac mae’r Prif Weinidog wedi datgan hynny’n glir, ac yn y pen draw, yn ei llythyr heddiw, mae’n nodi ei bod yn gweld y bydd cyfrifoldebau a phwerau sylweddol yn cael eu trosglwyddo i’r gweinyddiaethau datganoledig.

Yn eich araith heddiw, Brif Weinidog, rydych yn nodi—ac rwy’n credu ei fod yn bwynt perthnasol iawn i’w nodi—gwaith y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, oherwydd mae llawer o waith i’w wneud yn ddomestig—fel y nodais mewn cyfraniadau eraill a wneuthum yn fy areithiau yn y Siambr hon—ynglŷn â sut y bydd y DU yn gweithredu pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a sut—a dyma’r model rwy’n ei ffafrio—y bydd fframweithiau’r DU, a fyddai’n cael eu rhoi ar waith ar gyfer amaethyddiaeth, ar gyfer cronfeydd strwythurol ac ar gyfer ariannu addysg uwch, yn gweithio ar sail gyfartal i wneud yn siŵr nad oes unrhyw ran o’r DU yn cael ei heffeithio’n anghymesur gan unrhyw newidiadau a allai ddigwydd. Ac felly byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Prif Weinidog roi syniad i ni sut y mae’n credu y dylai’r Cyd-bwyllgor Gweinidogion ddatblygu yn ystod yr wythnosau a’r misoedd nesaf. Oherwydd rwy’n credu bod yna berygl gwirioneddol y byddwn yn colli golwg ar y newid y gallwn ei gyflawni yn y Siambr hon, a’r rôl a fydd gan y Llywodraeth hon, drwy ganolbwyntio gormod ar yr hyn sy’n digwydd ym Mrwsel, a pheidio â chanolbwyntio ar yr hyn sydd angen i ni ei wneud yma yng Nghymru i sicrhau bod pa bynnag negodiad a chytundeb sy’n codi o’r cyd-drafod hwnnw o fudd i bob rhan o’r Deyrnas Unedig.

Y pwynt arall yr hoffwn ei wneud hefyd: rwy’n credu bod y Bil diddymu mawr, y Papur Gwyn a fydd yn cael ei gyhoeddi yfory, yn bwysig iawn. Sylwaf fod y Prif Weinidog yn nodi yn ei ddatganiad heddiw y bydd ganddo lawer mwy i’w ddweud am hwnnw, ond mae’n bwysig, unwaith eto, fod hwnnw’n faes arall y gallem effeithio’n fawr iawn arno o ran sicrhau bod Cymru—wrth drosglwyddo cyfrifoldebau pan fyddant yn dychwelyd o Frwsel—fod y cyfrifoldebau cywir yn dychwelyd i’r sefydliad hwn fel bod difidend cadarnhaol i ddatganoli a difidend cadarnhaol i Gymru, yr Alban, Gogledd Iwerddon, a Lloegr o ran y modd y caiff pwerau a chyfrifoldebau eu hailddosbarthu ar ddiwedd y cyfnod negodi o ddwy flynedd.

Y pwynt arall y mae Prif Weinidog Cymru yn gywir yn ei nodi yw’r ffocws ar drefniadau trosiannol y bydd yn rhaid eu rhoi ar waith, o bosibl, os nad yw’r ddwy flynedd yn ddigon hir i gwblhau’r rhan fwyaf o’r trafodaethau. Pa fath o drefniadau trosiannol y mae’r Prif Weinidog a’i Lywodraeth yn ystyried y gallai fod eu hangen? Mae siarad am drefniadau trosiannol yn un peth, mae deall beth yn union y gallent ei olygu yn beth arall. Ac rwy’n credu, o ystyried bod y Prif Weinidog yn nodi’n glir yn ei llythyr heddiw nad yw hi’n anelu i gael ymagwedd ‘dim cytundeb’—fel y mae’n nodi, mae’n bwysig fod y cytundeb yn cael ei gwblhau, ond cytundeb sy’n deg i’r ddau bartner yn y trafodaethau hyn. Oherwydd nid yw hyn yn ymwneud â bychanu Ewrop ac ni ddylai ymwneud â bychanu’r DU. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau ein bod yn cadw ein cysylltiadau cryf ag Ewrop fel partneriaid o ran diogelwch, amddiffyn a chyfleoedd economaidd, gan gydnabod y bydd sofraniaeth yn dychwelyd i’r ynysoedd hyn ac y bydd y penderfyniadau hynny’n cael eu gwneud o fewn yr ynysoedd hyn, ond gan adlewyrchu, yn bwysig, nad yw’r ynysoedd y bydd sofraniaeth yn dychwelyd iddynt yr un fath â’r ynysoedd ym 1972 pan ymunasom â’r Undeb Ewropeaidd. Mae gennym Lywodraeth ddatganoledig, mae angen i ni gydnabod hynny ac mae’r Prif Weinidog wedi rhoi’r ymrwymiad hwnnw. Ond rwy’n gwneud y pwynt a wneuthum wrth agor fy sylwadau, Brif Weinidog: rwy’n credu bod Llywodraeth y DU yn ddiffuant yn ei hymrwymiad i weithio gyda chi a’r gweinyddiaethau datganoledig eraill. Mae’n drueni mawr dros yr wyth neu naw mis diwethaf nad ydych wedi dewis gweithio gydag eraill yn y Siambr hon.

Wel, rydym yn bwriadu gweithio gyda Llywodraethau etholedig, wrth gwrs, lle y gallwn. Ond o ran rhai o’r cwestiynau y mae arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig wedi’u gofyn, y broblem—. Mae’n gywir yn dweud bod ymgysylltu wedi bod; rwyf wedi cyfarfod â’r Prif Weinidog ac mae’r ymgysylltiad â David Davis wedi bod yn dda. Rwy’n fwy na pharod i dderbyn hynny. Nid yw wedi bod yn dda yn gyson ar draws Llywodraeth y DU, mae’n rhaid i mi ddweud. Mae gwahanol ddulliau wedi cael eu mabwysiadu gan wahanol Weinidogion. Yn anffodus, wrth gwrs, o ran y llythyr, nid oeddem yn ymwybodol o’r hyn a oedd yn y llythyr nes iddo gael ei gyhoeddi yn Siambr Tŷ’r Cyffredin. Fel y mae’n digwydd, roeddwn yn credu bod y naws yn gywir o ran y ffordd y cyflwynwyd y llythyr. Mae’n pwysleisio ein bod yn gyd-Ewropeaid; y dylem ddatblygu perthynas ddofn ac arwyddocaol ag Ewrop, a chredaf fod hynny’n gywir.

O ran ffermio, mae’n rhaid i mi ddweud wrtho fod yna leisiau yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn dweud, ‘Dim cymorthdaliadau ar ôl 2020’—rwyf wedi’u clywed. Mae yna bobl yn ei blaid ei hun, fel Boris Johnson, sydd o’r farn fod rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn iawn. Dyna dariff o 40 y cant ar yr hyn y mae’n ei gynhyrchu ar ei fferm: llaeth. Nawr, o’i safbwynt ef, ac mae’n un o nifer o ffermwyr, mae’n rhaid i mi ddweud nad wyf yn credu y gall unrhyw fusnes oroesi tariff o 40 y cant ar gynhyrchion llaeth a gweld cymorthdaliadau’n gostwng neu’n diflannu ar yr un pryd. Nid oes gennym unrhyw sicrwydd y tu hwnt i 2020 y bydd unrhyw beth yn bodoli o ran cymorth ariannol i’n ffermwyr. Pe bai Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â hynny, byddai’n dweud. Y cyfan sy’n rhaid iddi ddweud yw hyn: y bydd yr un faint o arian ar gael ar gyfer ein ffermwyr o 2020 ymlaen, ac y bydd yn cael ei ddosbarthu yn yr un ffordd. Dyna ni. Mae hynny’n datrys y mater. Nid ydynt wedi gwneud hynny. Felly, mae’n hollol iawn i dynnu sylw ein ffermwyr—a dywedodd ffermwyr eu hunain wrthyf dros y penwythnos eu bod yn bryderus iawn y bydd hyn yn arwain at ddiwedd cymorthdaliadau ffermio a £260 miliwn yn cael ei dynnu allan o’r economi wledig.

Rhai o’r materion y mae wedi sôn amdanynt: wel, yn gyntaf oll soniodd am ddatganoli pwerau. Yr hyn nad yw’n glir yw a oes gan Lywodraeth y DU farn bendant ynglŷn â phwy fydd â’r pwerau pan fyddant yn dychwelyd o’r UE. Maent wedi dweud, ar fwy nag un achlysur, y bydd y sefydliad hwn yn cael mwy o bwerau ac na fydd unrhyw ymgais i fachu pwerau presennol yn ôl, ond nid wyf yn credu eu bod yn cynnwys fframweithiau cyfredol yr UE fel pwerau presennol. Dyna’r broblem i ni. Nawr, pe baent yn dweud yfory eu bod yn ystyried efelychu’r fframweithiau presennol sy’n bodoli ym maes amaethyddiaeth a physgodfeydd—wel, mae rhywfaint o rinwedd yn hynny o ran y synnwyr sy’n sail iddo, ond ni fyddem yn derbyn o dan unrhyw amgylchiadau fod ganddynt hawl i wneud hynny heb ganiatâd y Siambr hon, neu gydsyniad, yn wir, Senedd yr Alban neu Gynulliad Gogledd Iwerddon. Os oes unrhyw fframweithiau o unrhyw fath yn mynd i fod, hyd yn oed os ydynt ond yn ail-greu’r hyn sydd eisoes yn bodoli am y tro, mae’n rhaid i hynny gael ei wneud gyda chydsyniad y Cynulliad etholedig hwn sy’n cynrychioli pobl Cymru.

A gaf fi droi at y Cyd-bwyllgor Gweinidogion? Nid yw’r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn addas i’r diben mwyach. Siop siarad yw’r Cyd-bwyllgor Gweinidogion, a dyna a fu ers iddo ddod i fodolaeth. Ni allwn fforddio gadael i hyn barhau. Os ydym am gael marchnad sengl fewnol o fewn y DU—ac mae wedi fy nghlywed yn dweud hyn sawl gwaith—mae’n bwysig fod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn datblygu i fod yn gyngor Gweinidogion lle y caiff fframweithiau cyffredin eu negodi a’u cytuno, a bod pawb yn cymeradwyo hynny. Er enghraifft, os oes gweithdrefn newydd yn mynd i fod mewn perthynas â rheolau cymorth gwladwriaethol ym marchnad fewnol y DU, wel, mae yna synnwyr yn hynny, ond mae’n rhaid iddynt gael eu cytuno. Fel arall, o’n safbwynt ni fel Llywodraeth, ni fyddwn yn teimlo bod unrhyw ddyletswydd arnom i ufuddhau iddynt. Yn ail, wrth gwrs, lle y ceir rheolau mae’n rhaid cael llys i orfodi’r rheolau hynny. Mae’r un peth yn wir yn yr Unol Daleithiau; mae’r un peth yn wir yn y farchnad sengl Ewropeaidd; a byddai’n rhaid i’r un peth fod yn wir ym marchnad sengl y DU yn ogystal.

Nodais yr hyn a ddywedodd ynglŷn â’r cyfrifoldebau cywir yn cael eu datganoli i’r lle hwn. Gadewch i mi ei gwneud yn gwbl glir: fy marn i yw y bydd unrhyw beth sydd wedi’i ddatganoli yn awr yn dychwelyd yma’n syth o’r UE pan fyddwn yn gadael yr UE. Ni fydd yn mynd drwy Whitehall. Ni fydd yn mynd i Whitehall i benderfynu a ydym yn ei gael ai peidio. Mae hynny’n cynnwys amaethyddiaeth, mae’n cynnwys pysgodfeydd, mae’n cynnwys materion datblygu economaidd rhanbarthol, mae’n cynnwys materion amgylcheddol—mae’r rheini’n faterion sydd wedi’u datganoli. Nid yw ein setliad datganoli yn dweud bod y materion hyn wedi’u datganoli, ac eithrio’r materion y mae’r UE yn ymdrin â hwy ar hyn o bryd. A byddai hwnnw’n newid sylweddol i’r setliad datganoli, ac yn mynd yn groes i refferendwm 2011. Ac nid wyf yn credu y byddai hynny’n ddemocrataidd, ac ni fyddai’n iawn i bobl Cymru.

Mae trefniadau trosiannol yn hynod o bwysig. Rwy’n falch eu bod wedi cael eu cydnabod. Y gwir plaen yw nad wyf yn credu y bydd unrhyw drafodaethau’n cychwyn cyn yr hydref—mae yna etholiadau yn Ffrainc a’r Almaen. Bydd yn rhaid cytuno ar unrhyw gytundeb erbyn yr hydref nesaf, nid fis Mawrth nesaf. Pam? Oherwydd bod yna broses gadarnhau o fewn yr UE, nid gyda’r Comisiwn yn unig, nid gyda’r Senedd yn unig, ond gyda’r 28, rwy’n credu—mwy na hynny o bosibl—28 o wahanol Seneddau, a byddai angen i bob un ohonynt gadarnhau unrhyw gytuniad newydd, ac mae hynny’n cymryd misoedd. Mae hynny’n golygu, erbyn mis Mawrth 2019, os ydym am osgoi ymyl y clogwyn, byddai’n rhaid cael cytuniad wedi’i gadarnhau’n llawn ar waith. Mae hynny’n annhebygol, byddwn yn awgrymu—yn dra annhebygol, byddwn yn dweud.

Beth yw’r dewis arall? Wel, gallai’r DU fynd yn aelod o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd yn y cyfamser. Y tu allan i’r UE, ie, mae hynny’n wir; mae’n gywir dweud yn rhan o’r farchnad sengl, ie; mae’n gywir dweud o fewn awdurdodaeth Llys Cyfiawnder Ewrop o hyd; ac ie, mae’n gywir dweud gyda chyfraniad yn cael ei wneud. Mae’n bodloni canlyniad y refferendwm, ac mae’n ffordd o ddarparu trefniant trosiannol hyd nes y bydd cytundeb masnach rydd yn cael ei gytuno neu fel arall. Rwy’n credu mai dyna yw’r pwynt synhwyrol.

Rwy’n cytuno â’r sylw a wnaeth nad y DU yn 1972—gwladwriaeth unedol, gydag un Llywodraeth—fydd y DU pan fydd yn gadael yr UE, ac mae’n werth cofio hynny. Mae’n werth cofio hefyd fod y DU yn daer am ymuno â’r farchnad gyffredin yn y lle cyntaf, oherwydd bod ei heconomi’n methu. Ac mae’r rhai ohonom sy’n cofio’r 1970au cynnar yn cofio bod economi’r DU mewn llanast go iawn, yn enwedig gweithgynhyrchu, ac roedd hi wedi bod felly ers tua 20 neu 25 mlynedd ar y pwynt hwnnw. Ond mae’n gywir dweud nad yw dychwelyd i’r ffordd yr oedd pethau, cyn 1973, yn opsiwn. Rydym bellach yn bedair gwlad, yn bedair Llywodraeth, ac yn bartneriaeth, yn fy marn i, y mae angen iddi weithio tuag at bwrpas cyffredin. Mae hynny’n cael ei gydnabod gan Lywodraeth y DU, ac rwy’n croesawu hynny, ond mae’n bwysig gwireddu hynny.

Mae heddiw’n ddiwrnod dwys yn hanes Cymru. Er bod Cymru wedi pleidleisio o drwch blewyn i adael yr Undeb Ewropeaidd, bwriad Llywodraeth y DU yw mynd â ni allan o’r farchnad sengl Ewropeaidd yn ogystal. Dyma’r bloc economaidd a’r bloc masnachu mwyaf yn y byd. I Gymru, y farchnad sengl honno yw cyrchfan oddeutu 67 y cant o’n hallforion, lefel uwch nag unrhyw ran arall o’r DU. Ac ni fydd bwriad Llywodraeth y DU i ddod i gytundeb masnach rydd yn ein rhoi yn yr un sefyllfa â Norwy, Gwlad yr Iâ neu’r Swistir. Rwy’n gobeithio y byddwn mewn sefyllfa i drafod datganiad Llywodraeth y DU yn fuan iawn. Bydd yn hanfodol i’r Cynulliad hwn graffu ar y datganiad hwnnw, wrth gwrs, ond mae gennyf rai cwestiynau uniongyrchol yn awr ar farn Llywodraeth Cymru.

Brif Weinidog, mae angen i ni fod yn wyliadwrus iawn o fwriadau go iawn Llywodraeth y DU, o’i gymharu â’r geiriau cynnes a gawsom gan y Llywodraeth yn gynharach heddiw. Maent yn cyfaddef y bydd y DU yn colli dylanwad dros yr economi Ewropeaidd. Maent yn sôn am sicrhau’r fasnach fwyaf rhydd sy’n bosibl mewn nwyddau a gwasanaethau, ond maent yn cyfaddef na fydd hyn yn aelodaeth o’r farchnad sengl—ni fydd yn cydymffurfio â’r pedwar rhyddid—ac felly, gallai arwain at dariffau. Hoffwn wybod beth yw safbwynt y Llywodraeth Lafur ar hyn, os gwelwch yn dda. A ydych yn credu y gall cytundeb masnach rydd arwain at barhau ein cyfranogiad yn y farchnad sengl? A ydych yn rhagweld tariffau, ac os felly, pa sectorau a fyddai fwyaf mewn perygl yn eich barn chi? Beth y mae sbarduno erthygl 50 heddiw yn ei olygu i Airbus, i Toyota, i weithgynhyrchu yn gyffredinol?

Rwyf am droi yn awr at ddyfodol y Cynulliad hwn, a dyfodol y genedl hon. Ni ddylem fod dan unrhyw gamargraff heddiw ynglŷn â rhybudd erthygl 50. Nid yw’n cyflawni dymuniad Llywodraeth yr Alban, na Llywodraeth Cymru yn fy marn i. Yn sicr nid yw’n bodloni Plaid Cymru. Mae iaith Llywodraeth y DU yn dynodi eu bod yn disgwyl gweld cynnydd sylweddol yn y pwerau datganoledig. Mae unrhyw un sy’n derbyn hynny’n ddigwestiwn yn colli golwg ar realiti. Llywodraeth y DU, drwy ddiffiniad, sydd mewn grym. Mae cydbwysedd pwerau yn y DU o fewn eu cylch gorchwyl, ac nid oes rhaid iddo gael ei negodi gyda sefydliadau’r UE. Dylai Llywodraeth y DU fod yn rhoi gwarantau i ni, nid disgwyliadau. Brif Weinidog, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau cynnydd o’r fath yn y pwerau y bydd eu hangen arnom i ddiogelu a hybu ein heconomi wrth i Brexit digwydd? A yw hi bellach yn bryd cyflwyno’r achos dros Fil Cymru newydd, Bil Cymru sy’n addas at y diben mewn gwirionedd?

Nid oedd datganiad Llywodraeth y DU ar erthygl 50 yn cynnwys unrhyw sôn am amaethyddiaeth neu’r amgylchedd. Hyd at 2020 yn unig y mae cyllid yr UE yn cael ei warantu, sy’n golygu bod angen inni sicrhau’r trefniadau newydd yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Brif Weinidog, fe ddywedoch mewn ymateb i fy nghwestiynau ddoe y gallai cymorthdaliadau amaethyddol ddiflannu. Mae’r angen am sicrwydd yn daer bellach. Ni fydd Plaid Cymru yn derbyn unrhyw golli cyllid amaethyddol o ganlyniad i Brexit. Rydym wedi dweud yn glir y dylai Cymru gael yr un arian ac y dylem gael rheolaeth lawn dros bolisi ynglŷn â sut y caiff ei ddyrannu. A ydych yn barod i ymladd am y cyllid hwnnw yn y cyfnod sydd i ddod, Brif Weinidog?

Gan droi at y trafodaethau eu hunain, mae Llywodraeth y DU wedi nodi y bydd yn ymgynghori â’r Llywodraethau datganoledig. Nid wyf wedi cael fy llenwi â hyder ynglŷn â’r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi disgrifio’r ymgynghoriad sydd wedi digwydd hyd yn hyn. Heddiw, clywsom siarad am y Deyrnas Unedig yn negodi â’r UE fel un wladwriaeth, ond mae dwy flynedd o’n blaenau yn awr sy’n mynd i fod yn allweddol i ddyfodol Cymru. Rydych yn dweud yn eich datganiad fod heddiw’n ddechrau ar negodi o ddifrif. O gofio eich bod yn siomedig ac yn rhwystredig gyda phroses y cyd-bwyllgor gweinidogion, sut y byddwch yn gweithio gyda Llywodraeth y DU yn awr? Rydych wedi dweud na fyddwch yn pwdu ar y cyrion, felly sut rydych yn mynd i roi budd cenedlaethol Cymru ar yr agenda? Ac o ystyried na welsoch y llythyr hwnnw ymlaen llaw, ac na chawsoch unrhyw gyfle i gyfrannu ato, a allwch ddweud yn onest fod y Prif Weinidog wedi gwrando arnoch hyd at y pwynt hwn? Rydych yn honni eich bod yn gweld tystiolaeth o symud, ond Brif Weinidog, i ni, nid yw’n edrych fel pe bai yna fawr o symud wedi bod.

Mae arweinydd Plaid Cymru wedi gofyn nifer o gwestiynau i mi. Yn gyntaf oll, un o eironïau’r ddadl a glywais gan y Prif Weinidog yw na ddylai refferendwm yr Alban ddigwydd am nad yw pobl yn gwybod yn iawn am beth y byddant yn pleidleisio. Wel, dyna’n union a ddigwyddodd y llynedd. Gofynnwyd i bobl a ddylem fod yn aelodau o’r UE, ond wrth gwrs, nid yw’r manylion a’r manion yn hysbys. Nid ydym yn gwybod beth yw barn pobl am y farchnad sengl, neu a ddylem fod yn yr undeb tollau ai peidio, neu eu safbwyntiau ar fewnfudo yn arbennig. Gallwn ddyfalu beth oedd rhai pobl yn meddwl am y peth, wrth gwrs—clywsom hynny ein hunain. Ond y broblem yw mai nawr yw’r amser i roi’r manylion, er mai fy ngobaith yw bod y pragmatyddion yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd â’r llaw uchaf ar y cenedlaetholwyr, ac y bydd synnwyr yn drech. Gwrandewais yn astud ar gyfweliad Phillip Hammond y bore yma ar Radio 4. Roedd yn gyfweliad diddorol. Siaradodd am—. Roedd yn agored am yr heriau i’r DU. Clywsoch y Prif Weinidog yn dweud heddiw nad yw aelodaeth o’r farchnad sengl yn opsiwn. Wel, bydd hi a minnau’n gwybod—rydym wedi cael y ddadl hon. Efallai ei bod yn ddadl semantig, ond serch hynny, mae’n ddadl, ynglŷn ag a yw cyfranogiad yr un peth ag aelodaeth. Ond roeddwn yn meddwl bod defnydd y Prif Weinidog o’r geiriau ‘diystyru aelodaeth, heb ddiystyru cyfranogiad’, yn ddiddorol, ond bydd rhaid i ni aros i weld. Efallai nad yw Cremlinoleg neu Whitehalloleg ond yn mynd â chi ran o’r ffordd.

O ran mewnfudo—eto, rwyf wedi dweud hyn o’r blaen, a chroesawaf yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog heddiw ynglŷn â pha mor bwysig yw mewnfudo, yn enwedig, wrth gwrs, sicrhau bod pobl yn gallu dod i’r DU a defnyddio eu sgiliau. Ac fel y dywedais o’r blaen, ni fydd unrhyw reolaeth dros fewnfudo. Nid oedd hynny byth yn mynd i ddigwydd—myth oedd hynny o’r cychwyn, oherwydd y ffin agored gyda Gweriniaeth Iwerddon. Ni allwch reoli eich mewnfudo os oes gennych ffin agored. Mae’n ocsimoron drwy ddiffiniad.

O ran y cytundeb masnach rydd, y broblem gyda chytundeb masnach rydd yn fy marn i, os edrychwch ar gytundebau masnach rydd ar draws y byd, yw eu bod bron bob amser yn eithrio bwyd, amaethyddiaeth a physgodfeydd. Maent bob amser y tu allan i’r cytundeb, ac maent, felly, yn amodol ar dariffau. A fy mhryder mawr yw ein bod yn cael rhyw fath o gytundeb â’r UE yn y pen draw sy’n eithrio amaethyddiaeth a physgodfeydd, lle y caiff tariffau eu gosod. Mae yna beryglon eraill o gael cytundebau masnach rydd gydag Awstralia neu Seland Newydd er enghraifft. Nid ydynt o fudd i Gymru o gwbl. Mae disodli marchnad o 500 miliwn gan farchnad o 4.8 miliwn yn Seland Newydd, a chaniatáu i gig oen o Seland Newydd lifo’n ddirwystr i mewn i Gymru ar yr un pryd yn wych i Seland Newydd, ond yn wael iawn i Gymru, a byddem yn gwrthwynebu i’r carn unrhyw gytundeb masnach rydd gyda Seland Newydd neu Awstralia, neu unrhyw wlad arall sy’n bygwth ein diwydiant ffermio.

O ran yr effaith ar Airbus a Toyota, mae’r sefydliadau hynny’n poeni am ddau beth. Yn gyntaf oll, tariffau—sy’n cynyddu eu costau, ond yn ail, wrth gwrs, eu gallu i symud gweithwyr o gwmpas. Mae’n llythrennol wir fod Airbus angen symud pobl o Frychdyn i Toulouse o fewn diwrnod. Nid ydynt eisiau chwarae o gwmpas gyda fisas a cheisio ymdrin â’r gwaith papur. Bydd hynny’n anochel yn golygu bod Brychdyn dan anfantais yn y blynyddoedd i ddod. Felly, rhaid gallu symud pobl o gwmpas o fewn diwrnod neu ddau fel y gallant weithio mewn gwlad arall neu o fewn yr Undeb Ewropeaidd heb fod angen mynd drwy waith papur diangen.

Wel, o ran pwerau datganoledig, ni allaf ond darllen yr hyn a welais hyd yn hyn. Wrth ei flas y bydd profi’r pwdin, wrth gwrs. Bydd rhaid i ni aros i weld beth fydd yn digwydd o ran pwerau datganoledig yn y dyfodol.

Credaf mai un o’r ystyriaethau sy’n rhaid i’r DU fod yn wyliadwrus ohoni hefyd yw bod yr UE mewn gwirionedd yn, neu wedi dod yn rhan o’r glud a oedd yn dal y DU at ei gilydd. Heb hynny, mae’n hynod o bwysig ailstrwythuro’r DU er mwyn iddi fod yn gadarn yn y dyfodol. Yn achos Gogledd Iwerddon, er enghraifft—roedd yr unig hunaniaeth yr oedd pobl yn ei rhannu yng Ngogledd Iwerddon yn un Ewropeaidd. Y tu hwnt i hynny, nid oes ganddynt unrhyw beth yn gyffredin o ran hunaniaeth. Rhaid i ni fod yn ofalus, felly, nad yw Gogledd Iwerddon yn rhythu, neu’n syllu’n ôl ar yr hyn a ddigwyddodd o’r blaen. Nid oes angen i hynny ddigwydd, ond mae’n rhaid i ni fod yn wyliadwrus o hynny.

Bil Cymru—mae’n rhaid cael Bil Cymru arall. Hynny yw, mae’r un sydd gennym yn awr yn rhywbeth y gallwn ei ddefnyddio ar gyfer mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ond mae’n bell o fod yn gynaliadwy—fe wyddom hynny. Nid yw materion megis plismona, awdurdodaeth a tholl teithwyr awyr, i enwi tri mater yn unig, wedi cael eu datrys—mae angen iddynt gael eu datrys. Nid oes unrhyw reswm pam, yn y dyfodol, y dylai Cymru gael ei thrin mewn ffordd eilradd o gymharu â’r Alban.

O ran cymorthdaliadau, mae’r materion a grybwyllais eisoes yn bwysig, hynny yw bod angen i ni weld sicrwydd y tu hwnt i 2020. Mae angen i ni weld y dyraniad wedi’i neilltuo ar lefel y DU a’n bod yn cael ein dyraniad yng Nghymru wedyn wrth gwrs. Ni ellir ei roi drwy fformiwla Barnett, neu fel arall, byddwn yn cael toriad enfawr drwy Barnett; ni all ddod â llinynnau ynghlwm wrtho ychwaith. Ar bob cyfrif, gallwn negodi a chytuno ar fframwaith cyffredin—iawn, ond drwy negodi ac nid drwy orfodaeth. Ond rwy’n pryderu mai’r hyn a allai ddigwydd i’r arian hwnnw yw y bydd yn glynu at fysedd yn Whitehall yn hytrach na dod i Gymru ar hyn o bryd.

Y mater arall sy’n fy mhoeni am ffermio yw hyn: ers blynyddoedd, mae cymorthdaliadau amaethyddol wedi bod y tu allan i broses y gyllideb arferol. Credaf fod angen clustnodi cymorthdaliadau amaethyddol, a’r pedair gwlad i gytuno ar yr arian sydd i’w glustnodi, neu fel arall, bob blwyddyn yn y Siambr hon, bydd dadlau ynglŷn ag a yw ffermwyr yn cael mwy o arian neu’r gwasanaeth iechyd yn cael mwy o arian. Nid wyf yn credu bod hynny er lles amaethyddiaeth, i fod yn onest. Rwy’n credu y dylid ei dynnu allan o’r arena honno.

O ran negodi, fel y dywedais o’r blaen, nid yw Cyd-bwyllgor y Gweinidogion yn addas at y diben. Os yw’r DU yn mynd i oroesi, mae’n rhaid iddi addasu. Fe all addasu, ond mae hynny’n golygu cyngor Gweinidogion priodol gyda phroses briodol ar gyfer gwneud penderfyniadau a phroses ddatrys anghydfodau sy’n annibynnol, oherwydd sut arall y gallai unrhyw un ohonom gael ffydd ynddo os yw’n parhau â’r sefyllfa bresennol, lle y caiff unrhyw anghydfod rhyngom a Thrysorlys y DU ei ddatrys gan Drysorlys y DU? Prin fod honno’n system annibynnol a diduedd ar gyfer ymdrin ag anghydfod. Bydd yfory yn rhoi mwy o syniad i ni o’r cyfeiriad teithio ac wrth gwrs, yn ystod yr wythnos nesaf, rwy’n siŵr y bydd digon o gyfle, fel y dylai fod, i edrych yn ofalus iawn ar y materion sy’n codi yn ystod y dyddiau nesaf.

Rwy’n gresynu bod y Prif Weinidog, unwaith eto, wedi methu â chodi i lefel y digwyddiadau? Onid yw’n gweld bod heddiw mewn gwirionedd yn ddiwrnod gwych i’r Deyrnas Unedig, ac yn ddiwrnod gwych i Gymru, am mai’r hyn a welwn yma yw dechrau proses o adfer hunanlywodraeth ddemocrataidd i Gynulliadau fel hwn, lle y bydd gennym Weinidogion sy’n gwneud penderfyniadau ac yn cael eu dwyn i gyfrif amdanynt, ac os nad ydym yn hoffi’r hyn a wnânt, gallwn bleidleisio yn eu herbyn? Ceir braint hefyd i bobl ar sail reolaidd ar ffurf etholiadau. Felly, onid yw hynny’n fantais ddiamwys i’r wlad hon? Wrth gwrs, nid wyf yn disgwyl i’r blaid ranbarthol gyferbyn—y blaid ranbarthol Ewropeaidd, sef yr esgus o genedlaetholwyr Cymreig gyferbyn, ddeall hynny. Byddai’n llawer gwell ganddynt i ni gael ein llywodraethu o Frwsel nag o Gaerdydd. ‘Does bosibl na ddylai Llywodraeth Lafur Cymru fabwysiadu safbwynt mwy synhwyrol.

Un o’r rhesymau—os yw hyn yn wir—pam nad yw’r Prif Weinidog wedi gwrando ar Brif Weinidog Cymru, yn ddiau, yw oherwydd ei fod yn dal i ailymladd ymgyrch y refferendwm ac ef yw llais gofid a gwae. Mae’n gwneud i Gordon Brown edrych yn wirioneddol siriol mewn cymhariaeth. Nid yw’n gweld unrhyw gyfleoedd ac mae’n gweld yr holl broblemau posibl. Mae Nicola Sturgeon yn defnyddio’r broses ar gyfer gosod ei stondin yn wleidyddol ar gyfer refferendwm nad yw mo’i heisiau mewn gwirionedd am ei bod yn gwybod y bydd yn ei cholli. Yn sicr, os ydym am chwarae rhan lawn yn y broses o negodi â Llywodraeth y DU ynglŷn â’r dyfodol ar ôl i ni adael yr UE, yr amser i wneud hynny, ar sail gadarnhaol, yw nawr, ac nid rhefru’n gyson am yr agweddau negyddol a’r ansicrwydd sy’n bodoli, doed a ddel.

Fel y nododd arweinydd y Ceidwadwyr, mae wyneb gan y Prif Weinidog i gwyno nad yw’n cael rhan yn y broses ag yntau mor bendant ei wrthwynebiad i gynnwys pleidiau eraill ar wahân i Blaid Cymru yn y broses o negodi safbwynt cyffredin y gallai Cymru ei arddel o ran y DU.

O ran mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, i’r graddau y mae hynny’n golygu masnach rydd, mae’n gwybod bod y Llywodraeth eisoes wedi ymrwymo i geisio sicrhau’r nod hwnnw, a byddai sicrhau hynny’n fuddiol i’r ddwy ochr—yr UE a’r DU. Mae gennym ddiffyg masnach enfawr o £60 biliwn y flwyddyn gyda’r UE. O ran ceir yn unig, mae gennym ddiffyg o £20 biliwn y flwyddyn gyda’r Almaen, felly mae gennym destun bargeinio enfawr yn ein dwylo yn y broses negodi, ond eto i gyd y cyfan y gall y Prif Weinidog ei ddweud yw na fyddwn yn gallu gwerthu unrhyw geir am y gallai fod tariff o 10 y cant ar geir o bosibl. Wel, rydym eisoes wedi gweld gostyngiad o 18 y cant yng ngwerth y bunt yn y 12 mis diwethaf beth bynnag, sy’n mwy na gwneud iawn am hynny o’i gymharu â lle roeddem y tro diwethaf.

Wrth gwrs fe fydd yna broblemau i amaethyddiaeth yn y ffordd y mae’n disgrifio, ond bydd o fewn ein cymhwysedd yma yn y lle hwn i benderfynu sut i ymdrin â’r problemau hynny. Fe fydd yn arweinydd gweinyddiaeth a fydd â rheolaeth lwyr dros amaethyddiaeth o ganlyniad i adael yr UE, ac rwy’n cytuno’n llwyr ag ef—rwy’n cytuno’n llwyr â’r pwynt a wnaeth—y dylid dychwelyd pwerau o Frwsel i Gaerdydd ar unwaith lle y bo hynny’n briodol o dan y setliad datganoli sydd gennym eisoes, ac na ddylai fod unrhyw rwystr yn Whitehall neu San Steffan yn y cyfamser.

O ran proses bontio sy’n para mwy na dwy flynedd, bydd llawer o bobl yn gweld hynny fel ystryw amlwg i geisio ein cadw yn yr UE yn hwy hyd yn oed na’r broses a bennwyd o dan gytundeb Lisbon. Ni ddylai fod unrhyw bosibilrwydd o gwbl o ymestyn y broses negodi, oherwydd gallai Deddf Parkinson ddod yn weithredol wedyn, lle y mae’r gwaith yn ehangu i lenwi’r amser sydd ar gael, a bydd cyfnod diddiwedd o amser yn golygu ymestyn yr amser y byddwn yn parhau i fod yn aelodau o’r Undeb Ewropeaidd yn ddiddiwedd.

Mae digon o amser yn awr i Lywodraeth Lafur Cymru ddatblygu llinellau polisi y byddent yn hoffi eu gweld. Er enghraifft, mewn amaethyddiaeth, pa fath o drefn cymhorthdal yr hoffem ei chael yng Nghymru ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd? Bydd hynny’n rhywbeth a fydd o fewn ei reolaeth yn gyfan gwbl. Rwy’n cytuno ag ef fod angen i ni roi trefn ar gyllido polisïau yn y dyfodol, ac rwy’n cytuno gyda Phlaid Cymru a’r Llywodraeth y dylem gael pob ceiniog a ddaeth drwy Frwsel—holl arian trethdalwyr Prydeinig beth bynnag. Dylai pob ceiniog o hwnnw ddod i Gymru, boed ar gyfer cymorth amaethyddol, cronfeydd strwythurol neu beth bynnag, ac yna dylai Llywodraeth Lafur Cymru osod ei blaenoriaethau ei hun yng ngoleuni hynny. Gall pobl Cymru ffurfio’u barn eu hunain ynglŷn ag a yw’r blaenoriaethau hynny’n gywir ai peidio adeg etholiadau nesaf y Cynulliad.

O ran y cyfansoddiad, unwaith eto rwy’n cytuno’n llwyr ag ef na ddylid tanseilio’r setliad datganoli mewn unrhyw ffordd. Ond yr hyn sy’n digwydd yn awr drwy sbarduno erthygl 50 yw ein bod mewn gwirionedd yn gwella’r setliad datganoli—mewn gwirionedd rydym yn gwella pwerau’r Cynulliad hwn ac yn gwella pŵer Gweinidogion Cymru i lywodraethu ein hunain mewn ffordd—. Dyma baradocs sefyllfa’r cenedlaetholwyr honedig, wrth gwrs: nid ydynt am gael sefydliadau democrataidd megis Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn penderfynu beth fydd ein polisi amgylcheddol, beth fydd ein polisi amaethyddol a chymaint o feysydd polisi eraill sydd ar hyn o bryd yn eiddo i’r Undeb Ewropeaidd.

Felly, rwy’n dweud wrth y Prif Weinidog: codwch eich calon. Dyma gyfle gwych i ni, yn ogystal â her. Wrth gwrs, mae yna heriau a chyfleoedd mewn bywyd yn gyffredinol, ond yn sicr mae’r cyfle i ffurfio cytundebau masnach rydd â’r 85 y cant o’r economi fyd-eang sydd y tu allan i’r yr UE—. O ystyried bod yr Unol Daleithiau yn mynd â 22 y cant o allforion Cymru, er enghraifft, onid oes cyfle gwych yno i gymryd rhan yn y broses o negodi cytundebau masnach rydd er mwyn sicrhau bod Llywodraeth y DU, wrth drafod ar ein rhan mewn gwladwriaeth unedol i’r graddau ein bod yn dal i fod yn un, yn rhoi sylw llawn i fuddiannau Cymru? Maent yn annhebygol o wneud hynny os yw ef yn parhau â’r alarnad enbyd o ofid a gwae a gawn yn rheolaidd, ddydd ar ôl dydd, yng Nghymru. Roedd wrthi ddoe yn ystod y cwestiynau, a heddiw: ‘Bydd rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn drychineb i Gymru.’ Wel, mae’r tariff cyfartalog o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd oddeutu 3.5 y cant. Rhaid cyfaddef, byddent yn uwch ar gyfer rhai sectorau sy’n bwysig i Gymru, megis y sector modurol ac amaethyddiaeth nad ydynt, yn gyffredinol, fel y dywedodd y Prif Weinidog, yn destun cytundeb mewn cytundebau masnach rydd. Ond yn sicr, y cyfle a ddaw o fod yn gadarnhaol yn hytrach na negyddol yw chwarae rhan go iawn yn y broses o drafod â Llywodraeth y DU ac os yw ef yn parhau fel y mae wedi bod yn ei wneud, yna bydd yn parhau i gael ei anwybyddu.

Wel, rhaid i mi ddweud wrth arweinydd UKIP: mae’n disgrifio’r diwrnod fel diwrnod dychweliad hunanlywodraeth democrataidd; os yw’r Alban yn pleidleisio dros ‘adael’ mewn refferendwm, tybed a fyddai’n dweud hynny am yr Alban. Ond mae’n bwynt rhyfedd i’w wneud yn hynny o beth.

Nid yw’r DU erioed wedi colli ei sofraniaeth. Mae bob amser wedi cadw ei sofraniaeth. Mae’n wladwriaeth sofran, ac mae’n dal i rannu ei—. Bydd bob amser yn rhannu ei sofraniaeth. Mae’n aelod o sefydliadau cenedlaethol sy’n sefydliadau amlwladol lle y caiff sofraniaeth ei rhannu gyda’r sefydliadau hynny, fel arall ni fyddech byth yn cael unrhyw gytuniadau, ni fyddech yn aelod o’r Cenhedloedd Unedig, ac ni fyddech yn aelod o unrhyw sefydliadau uwch-genedlaethol. Ffolineb llwyr yw awgrymu bod y DU neu unrhyw wladwriaeth arall, o ran yr enghraifft honno, mewn unrhyw ffordd yn gyfan gwbl sofran yn ystyr glasurol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Ceir peth eironi—ac rwy’n gwybod bod hyn wedi digio Aelodau Plaid Cymru, ond achosodd rywfaint o ddifyrrwch i mi—ond ni chredais erioed y byddwn yn gweld y dydd pan fyddai UKIP yn cyhuddo Plaid Cymru o beidio â bod yn ddigon Cymreig neu’n ddigon cenedlaetholgar. O ystyried bod UKIP bum mlynedd yn ôl yn blaid a oedd yn gadarn wrth-Gymreig ac yn gadarn wrth-ddatganoli, mae rhywfaint o eironi yn hynny onid oes? Mae pethau wedi newid yn wir. Nid oes amheuaeth am hynny.

O ran ailymladd yr ymgyrch, mae’r ymgyrch ar ben; y llynedd oedd hynny. Mae hwn yn gwestiwn ynglŷn â beth a wnawn nesaf. Mae’n rhaid i mi ddweud wrth arweinydd UKIP nad wyf wedi clywed unrhyw beth adeiladol ganddo o gwbl. Rydym wedi derbyn y canlyniad. Rydym wedi cyflwyno cynigion pendant. Rydym wedi cyflwyno Papur Gwyn. Rydym wedi cyflwyno cynigion ar gyfer llywodraethu’r DU yn fewnol. Yr hyn a gaf ganddo yw, ‘Bydd popeth yn iawn.’ Dim cynigion pendant o gwbl. Edrychaf ymlaen at eu gweld pan, ac os dônt i ben â’u cynhyrchu yn UKIP—os gallant gytuno â’i gilydd, hynny yw.

Y peth arall sy’n rhaid i mi ei ddweud wrtho yw fy mod yn anghytuno’n sylfaenol ag ef y bydd cytundeb masnach rydd yn cwmpasu popeth. Ni fydd yn gwneud hynny. Mae’n rhaid ei fod yn deall, ‘does bosibl, fod Cyngor Gweinidogion Ewrop yn cynrychioli 27 o wledydd gwahanol. Bydd y broses gadarnhau ar gyfer unrhyw gytundeb yn galw am gadarnhad seneddau cenedlaethol ac yn wir, rhai rhanbarthol, yn enwedig yng Ngwlad Belg. Fodd bynnag, nid yw’r broses gadarnhau yn cynnwys BMW a Mercedes-Benz, nad oes ganddynt sedd ar fwrdd Cyngor Gweinidogion Ewrop ac ni fydd yn cael cyfle i ddylanwadu ar yr hyn y mae’r Undeb Ewropeaidd cyfan yn ei wneud o ran ei drefniadau masnach terfynol.

O ran tariffau, gallaf ddweud wrtho mai’r tariff cyfartalog yw 5.5 y cant. Mae cannoedd ohonynt: mae tariffau ar hetiau ac ymbarelau. Ond yn fwy difrifol, mae tariffau ar gydrannau modurol ac awyrennau ac mae’r tariffau trymaf ar fwyd, yn drymaf ar fwyd, yn enwedig cynnyrch llaeth. Ni allaf gredu ei fod o’r farn mai’r ateb i osod tariffau a’u heffaith yw gostwng gwerth arian. Cadw’r bunt yn isel, ei gwneud yn ddrud dros ben i ni fewnforio nwyddau, gwthio chwyddiant drwy’r to, ond mae hynny’n iawn oherwydd bydd yn gwrthbwyso tariffau. Nid yw hwnnw’n bolisi economaidd cadarn a chynaliadwy.

O ran Sefydliad Masnach y Byd, unwaith eto, mae’n ymddangos ei fod yn meddwl bod chwalu rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn beth da. Nid oes ond 60 miliwn o bobl yn y DU. Mae’r Undeb Ewropeaidd yn farchnad lawer iawn yn fwy o faint. Cawn ein brifo’n fawr gan y tariffau a osodir. Bydd ein cynhyrchwyr yn gweld bod eu nwyddau’n ddrutach. Ar wahân i’r rhwystr ariannol, ceir rhwystr seicolegol. Pe baech yn fuddsoddwr o economi fawr arall, pam y byddech yn buddsoddi mewn gwlad lle roedd rhwystr tariff ar waith rhwng un o’ch ffatrïoedd a’r llall? Mae’n amlwg nad yw hynny’n mynd i ddigwydd. Mae’r diwydiant modurol yn dweud hynny wrthym, mae’r diwydiant awyrennau yn dweud hynny wrthym. Tybed â phwy y mae’n siarad pan fydd yn ystyried safbwyntiau pobl.

Rwy’n edrych ymlaen at y £350 miliwn yr wythnos a fydd yn cael ei wario yn awr ar y GIG ar draws y DU. Mae hynny wedi cael ei anghofio’n llwyr, ac yn gyfleus. Mae’n fy atgoffa o rywun sy’n rhan o grŵp o bobl a daflodd fricsen drwy ffenestr ac sydd bellach yn beirniadu’r bobl sy’n ceisio rhoi’r ffenestr yn ôl at ei gilydd eto drwy ddweud na chafodd y ffenestr ei thorri yn y lle cyntaf neu ein bod yn ei rhoi’n ôl at ei gilydd yn y ffordd anghywir, neu mae rhai o’i blaid hyd yn oed yn dadlau na wnaethant daflu’r fricsen drwy’r ffenestr yn y lle cyntaf. Y realiti yw bod rhai ohonom yn ceisio symud ymlaen, mae rhai ohonom yn ceisio sicrhau bod gan y DU ddyfodol y tu allan i’r UE, nad yw Cymru yn cael ei niweidio o ganlyniad i adael yr UE, ond nid yw ei blaid wedi cyflwyno unrhyw gynigion o gwbl—dim cynigion o gwbl. Hyd yn oed ddoe—mae hon yn un dda—roedd yna daflen yn dweud y byddai pysgotwyr yn y DU yn cael mynediad i barth pysgota 200 milltir. Rhag ofn nad yw wedi sylwi, mae’r DU o fewn 200 milltir i wledydd eraill yr holl ffordd o gwmpas y DU. Nid oes parth pysgota 200 milltir. Nid yw hwnnw ond yn bodoli os oes gennych fwlch o 200 milltir rhyngoch chi a gwlad arall, ac nid yw’n bodoli yn achos y DU. Rhaid i mi ddweud, mae’r nonsens yn dal i barhau gydag UKIP, ond rwy’n cynnig cyfle iddo gyflwyno rhywbeth synhwyrol a chadarn yn ystod yr wythnosau nesaf i ni allu ei drafod a’i archwilio.

A gaf fi ofyn un cwestiwn syml iawn yn seiliedig ar y cyfraniadau eisoes gan lefarwyr y gwrthbleidiau? A yw’r Prif Weinidog wedi rhoi unrhyw warant o gwbl ar gyllid ar gyfer amaethyddiaeth a datblygu gwledig hyd at 2020, ac y byddai’r cyllid hwnnw’n cael ei basio ar gyfer Cymru? A fy ail gwestiwn yw hwn: mewn ymateb i’r sylwadau yr wythnos diwethaf gan un o’r prif ymgyrchwyr o blaid ‘gadael’—sydd bellach yn rhywfaint o alltud ei hun, sef Michael Gove—fod hwn yn awr yn gyfle i leihau neu gael gwared yn llwyr ar gyfarwyddebau cynefinoedd a bywyd gwyllt Ewropeaidd—a chan gofio goblygiadau hynny i Gymru, heb sôn am gydlyniad ecolegol rhwydweithiau o amgylch y DU a’r UE—beth yw ei farn ar y syniad fod hwn yn awr yn gyfle i gymryd rhan mewn ras i’r gwaelod o ran safonau amgylcheddol?

Gallaf ddweud wrth yr Aelod fod gwarantau ar waith tan 2020, ond nid y tu hwnt i hynny. Dyna’r broblem. Y tu hwnt i hynny, nid oes sicrwydd o un geiniog a dyna pam y mae angen sicrwydd o ran hynny. Mae Michael Gove, yn anffodus, yn cynrychioli rhan o’r Blaid Geidwadol sy’n frwdfrydig dros lywodraeth leiafsymiol. Byddent yn eistedd yn eithaf hapus ar asgell dde’r blaid Weriniaethol yn yr Unol Daleithiau, rwy’n amau. Maent yn gweld pethau fel diogelu’r amgylchedd fel baich ar fusnes. Gallaf ddweud mewn perthynas â’r gyfarwyddeb cynefinoedd, er enghraifft, mai mater i’r sefydliad hwn yn llwyr fydd penderfynu beth y mae’n dymuno ei wneud o ran rheoleiddio amgylcheddol yn y dyfodol. Ond gallaf yn sicr warantu, er gwaethaf barn Michael Gove, mai’r hyn na fyddwn yn ei wneud yw dychwelyd at ddyddiau lefelau llygredd uchel yn ein hafonydd a gwneud Cymru yn lle llai gwyrdd a deniadol na’r hyn ydyw yn awr.

Mae ein hamser ar y datganiad hwn wedi dod i ben. Mae gennyf lawer o siaradwyr yn dal heb eu galw. Fe alwaf am rai cyfraniadau pellach ar yr amod eu bod yn addo bod yn fyr ac yn gryno. David Melding, gosodwch y naws.

Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Brif Weinidog, dywedodd llywydd Pwyllgor y Rhanbarthau, Markku Markkula, y byddai Pwyllgor y Rhanbarthau yn rhoi darlun i brif negodwr yr UE, Mr Barnier, o’r sefyllfa sy’n datblygu ar lefel ranbarthol. Dywedodd Mr Markkula hefyd mewn dadl ym Mhwyllgor y Rhanbarthau yr wythnos diwethaf, ac rwy’n dyfynnu,

rhaid i ni weithio i ddiogelu cysylltiadau hirsefydlog rhwng awdurdodau rhanbarthol a lleol yn yr UE a’r DU.

Mae’n ymddangos i mi fod hyn yn mynd i gyfeiriad cadarnhaol ac mae’n bwysig ein bod yn defnyddio ein haelodaeth o Bwyllgor y Rhanbarthau er mwyn sicrhau bod y rhai sy’n negodi ar ran yr UE yn cael darlun llawn o’r sefyllfa yma. Tybed, yn ogystal â’r cynrychiolwyr, a fydd Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â Mr Markkula a’i gydweithwyr o bosibl?

Wel, rwy’n fwy na hapus gan ragdybio bod cyfarfod yn bosibl, ond mae’n hollol iawn i ddweud, yn unol â’r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog y prynhawn yma, nad ydym yn gadael Ewrop. Mae’n hynod bwysig ein bod yn cadw ac yn cryfhau ein cysylltiadau gyda sefydliadau ar draws Ewrop—mae cydweithio yn y fath fodd er lles Cymru ac er lles yr holl bobl ar draws Ewrop.

Diolch i’r Prif Weinidog am ei ddatganiad ac mae’n rhaid i mi ddweud, er nad wyf yn synnu, rwy’n dal i’w hystyried yn rhyfeddol fod Prif Weinidog y wlad hon a etholwyd yn ddemocrataidd yn y teulu hwn o wledydd, fel y’i gelwir, wedi ei eithrio rhag drafftio llythyr i nodi’r ffaith ein bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Mae fy nghwestiynau i’r Prif Weinidog heddiw yn ymwneud â’r broses ei hun, ond o ran y broses, i beidio â cholli golwg ar y pethau y gallwn ddal i arwain arnynt. Felly, mae’r Prif Weinidog wedi siarad am ailffurfio Cydbwyllgor y Gweinidogion yn gyngor priodol o Weinidogion gyda chyflafareddu annibynnol. A yw’n bwriadu cyhoeddi rhagor o fanylion am hynny a sut y gellir llywodraethu marchnad fewnol yn y DU mewn modd teg a democrataidd ar ôl Brexit? Ond nid y strwythurau o fewn y DU yn unig, oherwydd mae’n tynnu sylw’n gywir at y berthynas sydd gennym gydag Iwerddon a’r ardal deithio gyffredin. A yw’n cytuno â mi ei bod yn bryd bellach i ni edrych ar ddiwygio’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig fel ei fod yn debycach i fodel y cyngor Nordig lle y mae gennych gymysgedd, wrth gwrs, o wladwriaethau sofran, tiriogaethau datganoledig, aelod-wladwriaethau’r UE, aelod-wladwriaethau nad ydynt yn yr UE ac yn y blaen?

Ac yn olaf, a yw’r Prif Weinidog yn rhannu fy nicter fel y mae pethau, mai dwy senedd yn unig yn yr ynysoedd hyn fydd yn cael pleidlais ystyrlon ar y cytundeb terfynol gyda’r Undeb Ewropeaidd—Senedd San Steffan a Senedd Iwerddon, fel un o 27 aelod-wladwriaeth yr UE—ac y bydd seneddwyr yn Wallonia yn cael mwy o lais ar ddyfodol y wlad hon na seneddwyr Cymru?

Ydw’n wir, a bydd wedi fy nghlywed yn dweud sawl gwaith fy mod yn credu y dylai unrhyw gytuniad gael ei gadarnhau gan y pedair Senedd, ac nid un yn unig am nifer o resymau, gan gynnwys y ffaith y gall unrhyw gytundeb yn hawdd effeithio ar feysydd sydd wedi’u datganoli’n gyfan gwbl, megis amaethyddiaeth a physgodfeydd. Ni fyddai’n iawn mewn egwyddor i ni gael ein rhwymo gan rywbeth nad oedd gennym unrhyw rôl yn ei negodi na’i gytuno. Rwy’n credu bod honno’n egwyddor sylfaenol sy’n gyfarwydd iawn yng Ngwlad Belg. Nid yw’n gyfarwydd eto yn y DU, ond mae angen iddi fod yn gyfarwydd fel egwyddor yn y DU.

O ran perthynas â gwledydd eraill, bydd Iwerddon yn bartner pwysig i ni yn y dyfodol. Mae gennym ffin forol gyda’r Weriniaeth a bydd y cysylltiadau hynny’n cael eu cryfhau yn y dyfodol, a byddwn yn ceisio gweithio gyda’n cyfeillion yn Llywodraeth Iwerddon er budd y ddwy ochr.

Mae’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig mewn sefyllfa ryfedd yn yr ystyr y bydd un o aelodau’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn aros yn yr UE. Mae yna rai problemau ynglŷn ag a all Iwerddon fod yn rhan o drafodaethau ar yr UE, oherwydd ei haelodaeth o’r UE, yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig—mae hynny’n gymhleth. Ceir tri aelod arall nad ydynt yn aelodau o’r UE, ond maent yn aelodau o’r undeb tollau a gallant yn hawdd gael eu tynnu allan o’r undeb tollau heb i neb ofyn iddynt—Ynys Manaw, Jersey a Guernsey. Ni chawsant bleidlais arno, ond byddant yn cael gwybod gan Lywodraeth y DU, ‘Rydych yn gadael, hoffi neu beidio’. Nid oes ganddynt unrhyw ffordd o ailnegodi mynediad i’r undeb tollau am nad oes ganddynt reolaeth neu bŵer dros faterion tramor. Felly mae eu sefyllfa hyd yn oed yn waeth yn yr ystyr y byddant yn cael eu tynnu allan o drefniant masnachu heb i neb ofyn barn eu pobl ar y mater. Felly, ceir nifer o gymhlethdodau y bydd angen ymdrin â hwy drwy broses Cyd-bwyllgor y Gweinidogion a’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig.

O ran y manylion, ydym, rydym yn fwy na pharod i gyhoeddi manylion, ond bydd yn gwybod am yr egwyddorion rwyf eisoes wedi’u hegluro, sef: cyngor o Weinidogion, pedair Llywodraeth yn cytuno ar fframweithiau ar y ffordd ymlaen, a hefyd, wrth gwrs, proses ddyfarnu annibynnol, er mwyn i bawb ohonom gael ffydd fod yna lys masnach neu gorff arall sy’n plismona’r rheolau y cytunwyd arnynt ar gyfer y farchnad sengl yn deg. Dyna’r ffordd y mae’n gweithio yn yr Undeb Ewropeaidd, dyna’r ffordd y mae’n gweithio yn yr Unol Daleithiau, dyna sut y dylai weithio yn y DU.

And, finally, Eluned Morgan.

A yw’r Prif Weinidog yn cytuno â mi fod heddiw yn ddiwrnod hynod o drist i’r genedl, a hefyd i’n plant a phlant ein plant? Ac wrth gwrs, y rhai a fydd yn talu’r pris uchaf am erthygl 50 fydd y rhai sydd leiaf abl i’w fforddio.

[Anghlywadwy.]

Tybed a allai’r Prif Weinidog ddweud wrthyf beth yw ei ddehongliad—[Torri ar draws.]

Rwy’n credu y byddai’r Aelod yn hoffi ymddiheuro am y sylw, a glywais innau hefyd. Yn gyflym iawn.

Lywydd, roeddwn yn gwrando ar yr Aelod, ac—[Torri ar draws.]

Na. Ymddiheurwch. Beth bynnag oedd y bwriad, ymddiheurwch am y modd y cafodd ei glywed.

Wel, beth oedd yn anseneddol am y sylw?

A ydych yn gwrthod ymddiheuro?

Wel, beth sydd yno i ymddiheuro amdano?

Rydych yn gwybod yn iawn, Neil Hamilton, beth oedd y sylw rydych newydd ei wneud wrth Eluned Morgan. Ymddiheurwch yn gwrtais iawn—

Wel, er parch i chi, Llywydd, fe ymddiheuraf am ba sylw bynnag rwyf i fod wedi’i wneud.

Diolch i chi am hynny. Eluned Morgan.

Byddai’n dda gennyf pe baech yn dangos parch ataf fi, mewn gwirionedd. Mae’n iawn dangos parch at y Llywydd, ond hoffwn innau ymddiheuriad hefyd.

Derbyniaf yr ymddiheuriad ar eich rhan. Ewch ymlaen gyda’ch sylwadau.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn ofyn i’r Prif Weinidog am ei ddehongliad o’r llythyr a anfonwyd. Un o’r pwyntiau a wnaed oedd bod y Prif Weinidog wedi dweud y byddai’n cyflawni ei chyfrifoldebau fel aelod-wladwriaeth. A yw hynny’n golygu y bydd Llywodraeth y DU yn cyflawni ymrwymiadau a wnaed gydag aelod-wladwriaethau eraill, ac a allwn ddisgwyl talu biliau mawr felly?

Roeddwn yn meddwl tybed a fyddai Prif Weinidog Cymru yn cytuno â mi hefyd—. Mae Prif Weinidog y DU wedi dweud o’r blaen ei bod am gynrychioli barn pob unigolyn yn y Deyrnas Unedig. Hoffwn ddweud yn glir na fydd hi’n cynrychioli fy safbwyntiau i, a thybed a fydd hi’n cynrychioli eich safbwyntiau chi.

Wel, mae hi bob amser yn annoeth i wleidydd awgrymu y gall gynrychioli barn pob unigolyn, yn amrywio o’r asgell chwith eithafol i’r asgell dde orffwyll yn hynny o beth. Ond rwy’n meddwl mai’r hyn y byddai wedi bod eisiau ei ddweud yw y byddai’n ceisio cynrychioli pobl mor eang â phosibl; nid fy lle i yw siarad ar ei rhan.

Ni ddywedwyd unrhyw beth ynglŷn â pha ymrwymiadau ariannol y gallai fod a sut y gellid eu datrys. Byddant yn ffurfio rhan o’r cyd-drafod, ac mae hwnnw’n fater i’r DU a’r UE ei ddatrys. Ond wrth gwrs, o’n safbwynt ni, os oes unrhyw rwymedigaethau ariannol, os nad ydynt yn mynd i gael eu cyflawni, yna mae’n ymddangos nad yw hwnnw’n ddechrau arbennig o dda i unrhyw drafodaethau yn y dyfodol. Ond mae’r rhain yn faterion y bydd angen eu datrys.

Y pryder mwyaf sydd gennyf ar hyn o bryd yw y bydd gan y DU dîm sy’n ddibrofiad yn erbyn tîm yr UE sy’n brofiadol iawn. Nid oes gan y DU unrhyw brofiad o negodi’r mathau hyn o gytundebau, ac felly rwy’n meddwl mewn gwirionedd y byddai o fudd i’r DU pe bai’r broses hon yn cymryd mwy o amser er mwyn i’r tîm hwnnw gael y profiad sydd ei angen arno. Rwy’n credu bod ceisio cael cytundeb wedi’i wneud o fewn blwyddyn gyda thîm dibrofiad yn ddrwg, a bydd y rhai sy’n gwybod—ac rwyf wedi siarad â rhai a fu’n rhan o drafodaethau masnach—yn dweud bod cael cytundeb masnach rydd cwbl weithredol yn cymryd rhwng chwech a saith mlynedd. Nid yw’n broses sydd ond yn cymryd blwyddyn. A hynny lle y mae dau barti eisoes wedi cytuno i siarad â’i gilydd yn hytrach nag un yn dweud, ‘Rydym yn mynd i siarad â chi’, a’r llall heb fod yn bartner parod yn y trafodaethau hynny, er yn bartner sydd bellach yn cymryd rhan yn y trafodaethau hynny.

Felly, fy mhroblem fawr gyda hyn i gyd yw fy mod yn meddwl bod yna realwyr, ond mae yna rai sy’n dal o’r farn fod hyn i gyd yn hawdd, y bydd y byd yn disgyn wrth draed Prydain, ac y bydd popeth yn iawn yn y diwedd. Nid yw hynny’n mynd i ddigwydd; mae hyn yn mynd i gymryd llawer o waith caled. Rhaid parchu barn y bobl, rwy’n deall hynny, ond er mwyn i bobl beidio â chael eu brifo’n economaidd, er mwyn i Gymru beidio â dioddef colli swyddi, mae’n hynod o bwysig ein bod yn sefydlu strwythur sydd er lles Cymru, er lles y DU ac er lles yr UE. Rwy’n derbyn gair y Prif Weinidog y prynhawn yma pan ddywedodd ei bod eisiau perthynas ddofn gydag Ewrop. Rwy’n derbyn ei gair pan ddisgrifiodd ei hun ac eraill fel cyd-Ewropeaid. Mae’n rhaid i ni estyn llaw gyfeillgar, hyd yn oed wrth i ni adael, ac mae hynny o fudd i’r ddwy ochr.

I thank the First Minister.

In accordance with Standing Order 12.69, I have accepted a request from Simon Thomas to move a motion for an urgent debate. I call, therefore, on Simon Thomas to move the motion.

Thank you, Llywydd, and thank you for accepting the request. I’m grateful to the First Minister for the statement that he brought before the Assembly today, but, of course, there is more to a parliament than just listening to the view of Government and asking questions of Government. A parliament is supposed to be a national, democratic forum where we discuss urgent issues and issues of interest to our constituents, and there is nothing more pertinent to our constituents than today’s decision to issue this letter on behalf of the UK to the European Union giving notice of intent to formally leave the union. As we have just heard from the First Minister, the Welsh Government hasn’t been party to drafting the letter, or had any influence on the content of the letter. It’s even more important under those circumstances that we as a parliament can speak with one voice and discuss now the content of this letter and similar decisions taken by the Government in Westminster, and how we can influence those decisions. There is no political decision that will have greater impact on Wales, and there hasn’t been since the second world war. And, certainly, there are huge impacts on the Welsh economy, culture and the people of Wales.

Pe baem yn cynnal dadl frys yn awr, byddai’n ein galluogi i archwilio a thrafod yn fanylach rai o’r cwestiynau sydd eisoes wedi cael eu gofyn i’r Prif Weinidog, ond gan wneud hynny mewn ffordd ddemocrataidd, seneddol, fel y gall pob Aelod roi eu barn. Byddwn yn arbennig o awyddus i archwilio pam nad yw’r llythyr a anfonwyd gan y Prif Weinidog ar ran gwladwriaeth y DU yn cyfeirio at yr amgylchedd, neu amaethyddiaeth, neu newid yn yr hinsawdd, neu’n wir, at ymchwil ymhlith ein sefydliadau addysg uwch—sydd oll yn elfennau allweddol o economi Cymru a dyfodol Cymru. Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut y gallwn gael gwell bargen i ddinasyddion yr UE sy’n byw yng Nghymru yn awr, a diogelu eu hawliau a sicrhau y gallant aros yn rhan o’n cymuned. Hwy yw’r pleidleiswyr a bleidleisiodd i lawer ohonom fod yma, ac mae eu lleisiau yn haeddu bod yma heddiw hefyd.

Byddai’n ein galluogi i archwilio’r berthynas rhwng Cymru a’r farchnad sengl yn well ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae Plaid Cymru eisiau aros yn aelod o’r farchnad sengl a’r undeb tollau, ond mae angen inni ddeall, os nad yw hynny’n digwydd, beth fyddai’r trefniadau trosiannol a sut y gallwn sicrhau bod rhannau hanfodol o’n heconomi, fel ffermio a gweithgynhyrchu, yn cael eu diogelu yn y ffordd honno. Byddem am gofnodi ein bod eisiau cadw pob ceiniog o arian Ewropeaidd yma yng Nghymru, fel yr addawyd gan yr ymgyrchwyr dros ‘adael’ flwyddyn yn ôl, ac rydym yn awyddus i gofnodi hynny fel senedd. Byddem yn awyddus i gofnodi hefyd nad ydym yn derbyn unrhyw ymgais i gipio pwerau yn ôl o ddwylo Cymru. Mae’n rhyfedd iawn, o ran y ffordd y cafodd y llythyr ei fframio heddiw, a’r datganiad a wnaeth Theresa May yn Nhŷ’r Cyffredin heddiw, ei bod hi’n gallu dweud y gallai rhagor o bwerau ddod i’r sefydliad hwn, ond ni ddywedodd y byddai’r holl bwerau yn y meysydd datganoledig a gedwir ar hyn o bryd ar lefel Ewropeaidd yn dod i’r sefydliad hwn. Bydd cipio tir yn Stryd Downing cyn i ni gael y pwerau ychwanegol hynny.

Yn olaf, gallwn gofnodi ein cred fod rhaid cael cymeradwyaeth seneddol i’r fargen derfynol a bod rhaid i lais Cynulliad Cenedlaethol Cymru ffurfio rhan o’r gymeradwyaeth honno yn ogystal.

I call on the First Minister to reply—Carwyn Jones.

Gallaf ddweud y prynhawn yma na fyddwn yn cefnogi’r cais am ddadl y prynhawn yma, nid am fod gennym unrhyw broblem gyda dadl, ond credwn y dylai’r ddadl gael ei chynnal yr wythnos nesaf. Mae rhesymau da dros hyn. Yn gyntaf oll, bydd gennym y Papur Gwyn—neu bydd gan yr Aelodau y Papur Gwyn—yfory. Bydd hwnnw’n rhoi mwy o wybodaeth, er na allaf ateb rhai o’r cwestiynau a ofynnodd Simon Thomas heddiw; y Prif Weinidog yn unig a all ateb. Efallai y bydd y Papur Gwyn yn rhoi rhagor o wybodaeth i ni yfory. Bydd gennym wybodaeth gychwynnol am ffurf debygol mandad negodi’r UE a chyhoeddiad penderfyniad drafft y Senedd Ewropeaidd ar drafodaethau erthygl 50. Ar y sail honno, felly, mae cyfle i’r Aelodau drafod erthygl 50, sy’n bwysig, ond hefyd y Papur Gwyn a’r materion eraill y cyfeiriais atynt, mewn dadl, gyda digon o amser, yn amlwg, ar gyfer ffurfio barn yn y ddadl honno yr wythnos nesaf.

Felly, dadl lawn yr wythnos nesaf yw’r hyn y byddem yn ei gynnig fel Llywodraeth. Gallwn ystyried yr holl ddatblygiadau pwysig hynny, ac mae’n rhywbeth y gwn ei fod ef a minnau wedi trafod yn y dyddiau a fu—fod dadl yn rhywbeth y dylid edrych arno, yn benodol—. Wel, rydym yn cytuno i gynnal dadl, gan ein bod am weld dadl yn digwydd, yn sgil cyhoeddi’r Papur Gwyn yfory wrth gwrs. Felly, nid ydym yn credu mai heddiw yw’r diwrnod ar gyfer cynnal dadl, ond bydd mwy o wybodaeth ar gael i’r Aelodau yn ystod y dyddiau nesaf ac wrth gwrs, bydd angen cael trafodaeth lle y gall yr Aelodau fynegi eu barn yn llawn yr wythnos nesaf.

The proposal is to agree the motion for an urgent debate. Does any Member object? [Objection.] Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to a vote on the motion. I call for a vote, therefore, on the motion for an urgent debate. Open the vote. Close the vote. In favour 20, no abstentions, 34 against. And, therefore, the motion is not agreed, and, as the motion is not agreed, there will be no urgent debate.

I have accepted the urgent question under Standing Order 12.66, and I call on Russell George to ask the urgent question.

Diolch. Mae Lawrence Conway wedi cytuno i barhau fel cadeirydd dros dro am weddill y flwyddyn, a byddaf yn cyhoeddi enw is-gadeirydd dros dro yn fuan i’w benodi o aelodaeth y bwrdd presennol. Bydd hyn yn darparu sefydlogrwydd a pharhad i arweinyddiaeth Chwaraeon Cymru.

Diolch i chi, Gweinidog, a diolch i chi am eich datganiad ysgrifenedig yn gynharach y prynhawn yma. Mae datganiad heddiw, mewn llawer o ffyrdd, yn ymestyn y cyfnod o barlys yn Chwaraeon Cymru, ac nid ydym fawr cliriach a doethach ynglŷn â’r hyn a ddigwyddodd yn Chwaraeon Cymru mewn gwirionedd. Ond dyma sefydliad sy’n derbyn dros £22 miliwn o arian cyhoeddus bob blwyddyn, ac rwy’n credu ei fod yn galw am dryloywder gan Lywodraeth Cymru y prynhawn yma. Rydych wedi dweud o’r blaen eich bod wedi disgwyl y byddai’r prosesau llywodraethu arferol yn galluogi bwrdd Chwaraeon Cymru i reoli unrhyw wrthdaro personoliaeth, ac nid yw’n ymddangos bod hynny’n wir o’ch datganiad heddiw.

Felly, a gaf fi ofyn pa mor hir y credwch y bydd yn ei gymryd i gael y corff mewn cyflwr addas i oruchwylio chwaraeon ledled Cymru a pha oruchwyliaeth fydd gennych, wrth symud ymlaen, ar weithgareddau Chwaraeon Cymru? Sut y byddwch yn ceisio newid y prosesau llywodraethu cyfredol a fydd yn rhoi hyder na fydd methiant arall o ran arweinyddiaeth Chwaraeon Cymru? A gaf fi ofyn hefyd: a ydych yn credu mai gwrthdaro personoliaeth yn unig ydoedd neu a ydych yn bwriadu ymchwilio i’r camweithredu a’r problemau strwythurol difrifol a nododd y cadeirydd blaenorol? Os felly, a wnewch chi nodi amserlen ar gyfer pryd y bydd yr adolygiad hwn yn adrodd a phryd y gweithredir ei argymhellion?

Yn olaf, mae gan Chwaraeon Cymru rôl enfawr i’w chwarae yn hyrwyddo gweithgarwch corfforol a datblygu chwaraeon elitaidd, ond mae’r saga hon, unwaith eto, yn codi cwestiynau ynglŷn â’i ddyfodol, felly, fel y cyfryw, a ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i ddiddymu Chwaraeon Cymru yn gyfan gwbl a’i hollti’n wahanol sefydliadau—efallai un yn canolbwyntio ar chwaraeon ac iechyd y cyhoedd a sefydliad chwaraeon elît ar wahân? A ydych yn meddwl bod Chwaraeon Cymru yn addas at y diben yng ngoleuni’r digwyddiadau diweddar hyn?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny ac am y cyfle i’w hateb yn y Siambr. Rwy’n credu y byddai’n ddefnyddiol i mi ddechrau drwy atgoffa’r Aelodau ynglŷn â sut y daethom i’r fan hon heddiw. Nodwyd nifer o bethau yn y cyfnod yn arwain at y bleidlais o ddiffyg hyder yng nghadeiryddiaeth Chwaraeon Cymru ym mis Tachwedd, ac yn ystod yr adolygiad sicrwydd a gynhaliwyd gan fy swyddogion. Roedd angen ymchwilio pob un o’r rhain yn unol â phroses briodol i fod yn deg â’r unigolion dan sylw. Roedd ein hymchwiliad yn drwyadl, ac mae wedi rhoi sicrwydd sylweddol i mi fod Chwaraeon Cymru yn sefydliad sy’n cael ei redeg yn dda yn y bôn. Hefyd, ysgrifennodd cadeirydd dros dro Chwaraeon Cymru, Lawrence Conway, ataf i gadarnhau mai dyma yw ei safbwynt, gan roi ei farn ar lywodraethu mewnol cryf y sefydliad, a chadarnhawyd hyn hefyd gan adroddiadau archwilio amrywiol. Felly, caf fy nghalonogi gan y wybodaeth honno o ran y trefniadau llywodraethu sydd ar waith ar hyn o bryd.

Fe gyfeirioch at y sefyllfa strwythurol gyda Chwaraeon Cymru, a gallaf gadarnhau bod y panel, y cyfeiriais ato’n flaenorol, wedi cytuno i gwblhau’r adolygiad o Chwaraeon Cymru yr oedd y Cadeirydd blaenorol, Dr Paul Thomas, yn ei gynnal. A gwn eu bod wedi bod yn parhau’r gwaith hwnnw’n gyflym ac yn gobeithio rhoi adroddiad i mi yn ystod mis Ebrill. Bydd yr adroddiad hwnnw’n edrych ar wahanol bethau. Gallai gynnwys strwythur Chwaraeon Cymru, ond bydd yn sicr yn cynnwys i ba raddau y gall Chwaraeon Cymru wneud y mwyaf o’i effaith o ran gwireddu dyheadau Llywodraeth Cymru mewn perthynas ag iechyd corfforol yng Nghymru, ond hefyd o ran ein hathletwyr elitaidd yn ogystal.

Thank you for the short written statement today. We all, of course, share the aspiration of the Minister of ensuring that Sport Wales does operate in the most effective way possible, but there are serious questions to ask, I think, in terms of how the Government managed to allow this body to reach the level of ineffectiveness. And what the statement today and the latest steps do is prove again the depth of that ineffectiveness. The recent period has been one of great concern, not just for staff and everyone who’s involved with Sport Wales, but also in terms of the development of sport in Wales. Without leadership, there’s no strategy; without strategy, there’s no development. And we have to sort that situation out urgently.

I have a number of questions for you, if I may. What review has been done of the original appointment and the original appointment process with the chair who is now leaving? And could you also publish the findings of the assurance review that was announced in November? We hear that personalities were at the core of many of these problems. Could you give us an explanation of some of the issues that led to the failure of the relationships of those at the leadership level on the board, and how did the Government fail to realise such significant failures? And to close: will there be additional support now for Sport Wales as they try to get back on the right path?

Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Credaf ei bod yn deg dweud bod Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau priodol ar bob cam o’r ffordd ers i ni eu hysbysu cyntaf ynglŷn â phryderon ar fwrdd Chwaraeon Cymru, yn fuan iawn cyn y bleidlais o ddiffyg hyder yn y cadeirydd a wnaed yn ôl ym mis Tachwedd. Felly, rwy’n hyderus ein bod wedi cymryd camau priodol ar bob cam, a’n bod wedi ceisio bod yn deg â phawb dan sylw. Ers i mi gymryd y camau cyntaf yn ôl ym mis Tachwedd, mae Chwaraeon Cymru wedi bod yn gweithio’n dda iawn mewn gwirionedd. Ni ddylai pobl sy’n cael cyfleoedd a chymorth chwaraeon gan Chwaraeon Cymru o ddydd i ddydd fod wedi sylwi ar unrhyw wahaniaeth yn y math o gymorth a chyfleoedd a oedd ar gael iddynt. Ac rwy’n talu teyrnged, fel y gwneuthum o’r blaen, i waith rhagorol staff Chwaraeon Cymru yn ystod y cyfnod hwn y gwn ei fod wedi bod yn arbennig o anodd iddynt fel unigolion, ond hefyd i’r sefydliad yn ogystal, ac rwy’n llwyr ddeall hynny.

O ran yr adolygiad sicrwydd ei hun, edrychodd ar wahanol agweddau ar y pryderon a fynegwyd, ac nid yw’n fwriad gennyf ei wneud yn gyhoeddus, am mai dogfen fewnol a baratowyd ar fy nghyfer fel Gweinidog oedd hi, ac mae wedi bod yn rhan o broses sydd wedi bod yn digwydd ers rhai misoedd, ac un lle roedd gan unigolion a gymerodd ran yn hynny—a chynhaliwyd 42 o gyfweliadau—le dilys i ddisgwyl cyfrinachedd. Credaf ei bod yn bwysig cael sefydlogrwydd y sefydliad yn y dyfodol ar flaen ein meddyliau bob amser. O ran cymorth ychwanegol, mae Lawrence Conway wedi bod yn gweithio gyda’r bwrdd ers i mi wneud fy nghyhoeddiad diwethaf, ac rwy’n falch iawn gyda’r ffordd y mae’r bwrdd wedi ymgasglu o amgylch Lawrence fel cadeirydd dros dro—mae’n canolbwyntio’n gadarn ar y dyfodol. Cyfarfûm â bwrdd Chwaraeon Cymru fy hun yn ddiweddar iawn a chefais gyfle i gofnodi fy niolch iddynt eto am y ffordd y maent wedi ymdrin â sefyllfa anodd dros y misoedd diwethaf, a hefyd am yr angerdd sydd gan bawb ohonynt am chwaraeon yng Nghymru a Chwaraeon Cymru fel sefydliad.

Mae sefyllfa Chwaraeon Cymru bellach mewn perygl o ddod yn stori newyddion drwg hirsefydlog. Mae’r stori’n mynd rhagddi mewn cyfres o benodau anffodus, gyda’r bennod ddiweddaraf heddiw yn digwydd braidd yn gyfleus ar yr un diwrnod â chyhoeddiad erthygl 50. [Torri ar draws.] Wel, efallai eu bod, efallai nad ydynt. Wrth i’r stori fynd rhagddi, mae gwahanol gwestiynau wedi codi. Paul Thomas, y cadeirydd: ai ef oedd yr ymgeisydd mwyaf galluog ar gyfer y rôl neu, fel sy’n cael ei honni mewn rhai cylchoedd, ai swyddog y Blaid Lafur yn unig ydoedd? [Torri ar draws.] Wel, a’n gwaredo rhag y fath syniad. A ddiswyddwyd Mr Thomas am ei fod yn ceisio newid diwylliant y bwrdd oherwydd, fel y mae’n datgan, ei fod yn chwythwr chwiban neu rywbeth tebyg, neu a oedd, yn syml, yn rhywun nad oedd yn gweddu, neu rywun heb syniad clir ynglŷn â sut i reoli’r sefydliad? Nawr, nid wyf yn gwybod yr atebion i’r cwestiynau hyn, ond mae’r saga wedi bod yn mynd rhagddi ers cymaint o amser fel fy mod yn credu y dylai rhywbeth tebyg i’r stori lawn gael ei hadrodd yn awr neu o leiaf, cyn belled ag y gellir ei hadrodd. Rwy’n siomedig na fyddwch yn gwneud canfyddiadau’r adolygiad yn gyhoeddus, er fy mod yn sylweddoli y gall fod yna faterion cyfrinachol sy’n rhaid rhoi cyfrif amdanynt. Ond o ystyried yr arian cyhoeddus sylweddol a fuddsoddwyd yn Chwaraeon Cymru, rhaid inni sicrhau bod y Llywodraeth yn dysgu gwersi o’r gyfres anffodus hon o ddigwyddiadau. Felly, fy nghwestiwn olaf yw: pa wersi, Gweinidog, y credwch fod Llywodraeth Cymru wedi’u dysgu o hyn?

Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Mae’n rhaid i mi ddweud nad wyf yn amseru fy nghyhoeddiadau er hwylustod i Gareth Bennett neu unrhyw Aelod arall o’r Cynulliad; ac mae’n rhaid i mi ddweud nad oeddwn am i’r broses gymryd mwy o amser nag oedd yn rhaid iddi, ac nid oeddwn eisiau iddi lusgo ymlaen er lles yr holl bobl sydd ynghlwm wrth y mater hefyd.

Fe awgrymoch fod hon yn stori newyddion drwg, ond mewn gwirionedd, credaf fod angen i ni ystyried y ffaith fod yna gymaint o straeon newyddion da ym mhob rhan o Gymru, diolch i’r gwaith da y mae Chwaraeon Cymru yn ei wneud yn trawsnewid bywydau pobl drwy rym chwaraeon. Mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd, ond ni ddylem golli golwg ar hynny hefyd.

Nid wyf yn bwriadu ateb cwestiynau am rinweddau unrhyw unigolion, ond carwn ddweud bod buddiannau Chwaraeon Cymru wedi bod yn bwysig i’r cadeirydd a’r is-gadeirydd bob amser, ac mae’r ddau wedi dangos cryn egni ac ymroddiad yn ystod y cyfnod o amser. Fodd bynnag, rwy’n ystyried yr angen i sicrhau arweinyddiaeth ffres. Fy nod cyffredinol, bob cam o’r ffordd, yw effeithiolrwydd Chwaraeon Cymru.

Mae gennyf un cwestiwn penodol am lywodraethiant presennol Chwaraeon Cymru. Nid wyf yn ei olygu fel beirniadaeth o’r unigolyn dan sylw, sydd wedi bod yn gydweithiwr i mi yn y gorffennol, ac rwy’n ei barchu’n fawr iawn, ond rwy’n pryderu bod gennym gorff cyhoeddus erbyn hyn sydd â chadeirydd dros dro, ond mae’r cadeirydd dros dro hwn mewn gwirionedd yn mynd i fod wrthi—yn eich datganiad ysgrifenedig—am weddill y flwyddyn hon fan lleiaf. Nawr, nid yw hynny’n unol ag arfer gorau o ran penodi’r cadeiryddion, egwyddorion Nolan a phenodiadau a safonau mewn bywyd cyhoeddus. Rwy’n awgrymu nad yw’n iawn fod gan gorff cyhoeddus sy’n dosbarthu £20 miliwn o arian cyhoeddus bob blwyddyn gadeirydd nad yw wedi mynd ac nad yw wedi’i benodi drwy’r broses honno. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi a’r Siambr a chyrff allanol y byddwch yn penodi cadeirydd ar gyfer Chwaraeon Cymru drwy’r broses reolaidd cyn gynted ag y bo modd?

Gallaf gadarnhau y byddaf yn sicr yn defnyddio’r broses reolaidd ar gyfer penodi cadeirydd ar gyfer Chwaraeon Cymru. Rwy’n credu ei bod yn bwysig yn awr, fodd bynnag, fod y sefydliad yn cael cyfnod o sefydlogrwydd. Dylwn hefyd ddweud fy mod yn bwriadu defnyddio fy mhŵer o dan y cod ymarfer ar gyfer penodiadau cyhoeddus i benodi cadeirydd dros dro heb gystadleuaeth tra bydd ymgyrch recriwtio ar waith i lenwi’r rôl honno. Mae’n ofyniad i ymgynghori â’r Comisiynydd Penodiadau Cyhoeddus cyn i’r penodiad gael ei gyhoeddi; felly, cyhoeddir enw’r unigolyn cyn gynted ag y daw’r broses ymgynghori i ben.

Thank you, Minister.

The next item on the agenda is the 90-second statements. Jenny Rathbone.

Ar 24 Ebrill 2013, lladdwyd dros 1,100 o weithwyr yn Rana Plaza, y ddamwain ddiwydiannol waethaf yn hanes Bangladesh. Roedd yr adeilad naw llawr wedi cael ei wacáu am fod craciau mawr wedi ymddangos yn yr adeilad, ond ni wnaed unrhyw beth. Gyrrwyd dros 3,000 o fenywod ifanc yn bennaf yn ôl i’r gwaith, neu byddent yn colli eu gwaith. Hanner awr yn ddiweddarach roeddent wedi marw neu wedi’u hanafu’n ddifrifol.

Roedd trychineb Rana Plaza yn Dhaka yn tynnu sylw at yr amodau y mae’r rhan fwyaf o’r dillad a brynwn yn ein gwlad yn cael eu gwneud—cyflog ac amodau ofnadwy a fawr o sylw i iechyd a diogelwch sylfaenol. Mae enwau cwmnïau stryd fawr, gan gynnwys Primark, Gap, Walmart a llawer o rai eraill yn rhan o hyn. Bedair blynedd yn ddiweddarach, ychydig iawn a wnaethant i wella diogelwch ffatrïoedd. Yn wir, os yw Bangladesh yn gorfodi’r rheoliadau adeiladu, mae’n debygol y bydd y cwmnïau rhyngwladol hyn yn symud eu gwaith i wlad arall lle nad yw’r rheolau’n cael eu gorfodi. Felly, ein cyfrifoldeb ni yw gwneud i’r cwmnïau rhyngwladol byd-eang fynnu safonau gweddus, lle bynnag yn y byd y caiff ein dillad eu cynhyrchu. Ni fydd dim yn newid oni bai ein bod ni fel defnyddwyr yn mynnu hynny.

Mae Wythnos Chwyldro Ffasiwn yn dechrau ar 24 Ebrill, pan fyddwn ar ein toriad. Mae Chwyldro Ffasiwn yn fudiad byd-eang, sy’n galw am ddiwydiant ffasiwn mwy diogel, cynaliadwy a thryloyw. Holwch o ble y daw eich dillad, ac o dan ba amodau y cawsant eu creu. Gwisgwch eich siaced neu’ch siwmper y tu chwith allan, fel y gallwn weld y label. Mae Chwyldro Ffasiwn yn galw am fwy o ymwybyddiaeth o gost dillad rhad, ac mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd yn galw am hynny.

Diolch. Mark Isherwood.

Yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Awtistiaeth y Byd, sy’n codi ymwybyddiaeth fel bod cymaint o bobl ag y bo modd yn dysgu am awtistiaeth. Ceir nifer o dargedau yng nghynllun gweithredu strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistiaeth 2016-20, a ddylai fod wedi ei gwblhau erbyn mis Ebrill 2017. Dylai byrddau iechyd fod wedi datblygu llwybrau gofal ar gyfer cyflyrau niwroddatblygiadol o dan y rhaglen Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc erbyn mis Tachwedd 2016. Mae angen i ni wybod a ydynt wedi cael eu datblygu a sut y gellir cael mynediad atynt.

Targed Mawrth 2017 o 26 wythnos rhwng atgyfeirio ac asesiad cyntaf—mae angen i ni wybod a yw wedi cael ei gyrraedd ar gyfer plant ac oedolion. Mawrth 2016 oedd y dyddiad targed ar gyfer y gwasanaeth integredig hefyd, ac mewn ymateb i ddatganiad tyst i Janet Finch-Saunders ar 21 Chwefror, dywedodd y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd y bydd y pedwar rhanbarth cyntaf yn cynnig y gwasanaeth o fis Mehefin eleni. Felly, byddai’n ddefnyddiol gwybod a yw hynny’n dal yn wir, a phryd, yng Ngogledd Cymru, y bydd bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn cynnig y gwasanaeth.

Yn fwy na dim, mae pob plentyn ac oedolyn, waeth beth yw eu gallu academaidd neu gymdeithasol, yn meddu ar sgiliau a chryfderau, ond mae gormod yn dioddef o agweddau pobl tuag at awtistiaeth a diffyg dealltwriaeth gweithwyr proffesiynol o awtistiaeth. Mae’n rhaid i hyn newid.

Diolch. Suzy Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth Prosiect Ymgysylltu a Grymuso ar gyfer Dementia, neu DEEP fel y bydd rhai ohonoch eisoes yn ei adnabod, rywbeth gydag archfarchnad yn Abertawe y credais y byddech eisiau gwybod amdano, i weld a oes unrhyw beth tebyg yn digwydd yn eich etholaethau a’ch rhanbarthau chi. Ddydd Mercher, gosododd Tesco her i fusnesau eraill ac agorodd ei drysau am y tro cyntaf i’r hyn y maent yn ei alw’n Ddiwrnod Siopa Araf yn ei siop ym Marina Abertawe. Dyma’r cyntaf. Bob dydd Mercher o hyn ymlaen, rhwng 1 o’r gloch a 3 o’r gloch, mae Tesco wedi ymrwymo i gael staff sydd wedi cael hyfforddiant dementia ac sy’n adnabod arwyddion o ddementia wrth law drwy’r siop, ac i helpu siopwyr. Mae mwy o gadeiriau ar gael, a bydd til sy’n deall dementia ar agor i gynorthwyo siopwyr a rhoi cymorth gyda thasgau fel didoli newid mân. Gwneir popeth yn anymwthgar ac yn urddasol iawn, ond gan ddarparu gwasanaeth heb wahaniaethu.

Yn ddiweddar, cynhaliais sesiwn hyfforddi Cyfeillion Dementia gyda Chymdeithas Alzheimer Cymru yng Nghilâ yn Abertawe, ac er ein bod i gyd wedi dysgu oddi wrthi, gallech weld y bylbiau golau yn cynnau uwch pennau’r bobl fusnes yno. Mae DEEP eisoes wedi cynghori Llywodraeth Cymru ar ei strategaeth ddementia ac rwy’n gobeithio y bydd eu partneriaeth gyda’r archfarchnad benodol hon yn cael ei gweld fel gwahoddiad i bob busnes yng Nghymru fanteisio ar y fenter a helpu Cymru o ddifrif i fod yn wlad sy’n deall dementia. Diolch.

Diolch yn fawr iawn.

Eitem 5 ar ein hagenda y prynhawn yma yw’r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar yr ymchwiliad i ddarparu eiriolaeth statudol, a galwaf ar Lynne Neagle i gynnig y cynnig. Lynne.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rhwng 2003 a 2014, ni fu llai na saith adroddiad yn mynegi pryderon am gyflwr gwasanaethau eiriolaeth yng Nghymru. Cyhoeddodd Pwyllgor Plant a Phobl Ifanc y trydydd Cynulliad dri adroddiad a gwnaeth nifer o argymhellion a galwadau mynych ynghylch darparu gwasanaethau eiriolaeth i blant sy’n derbyn gofal a grwpiau eraill o blant agored i niwed. Rhwng 2012 ac 2014 hefyd, cyhoeddodd y comisiynydd plant ar y pryd dri adroddiad gydag argymhellion ar ddarparu eiriolaeth statudol. Rwy’n credu ei bod yn sobreiddiol inni atgoffa ein hunain hefyd lle y dechreuodd y daith eiriolaeth rydym arni mewn gwirionedd, gan ei fod bron yn cyd-daro â genedigaeth y sefydliad hwn a chyhoeddi adroddiad Waterhouse, ‘Ar Goll mewn Gofal’, yn ôl ym mis Chwefror 2000.

Canfu’r adroddiad hwnnw, 17 mlynedd yn ôl, nad oedd dioddefwyr degawdau o gam-drin plant yn rhywiol a chorfforol ar raddfa eang mewn cartrefi gofal yng ngogledd Cymru wedi cael eu credu na’u clywed. Argymhellodd y dylai pob plentyn sy’n derbyn gofal gael mynediad at eiriolwr annibynnol. Felly, mae’n hen bryd i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yng Nghymru ddatrys y mater unwaith ac am byth.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig inni atgoffa ein hunain heddiw pam y mae gwasanaethau eiriolaeth annibynnol yn bwysig. Yn syml, mae eiriolaeth yn rhoi llais i’n plant mwyaf agored i niwed ac yn helpu i’w cadw’n ddiogel. Dywedodd Gwasanaeth Eiriolaeth Ieuenctid Cenedlaethol Cymru wrth ein pwyllgor fod eiriolaeth annibynnol yn ei hanfod yn ddarpariaeth i ddiogelu ac amddiffyn y plant a’r bobl ifanc mwyaf agored i niwed yng Nghymru. Roedd hon yn neges a bwysleisiwyd gan y comisiynydd plant a ddywedodd wrthym yn glir nad yw gwasanaethau eiriolaeth yn opsiwn ychwanegol—maent yn fesurau diogelu cwbl angenrheidiol i’n plant mwyaf agored i niwed. Atgoffodd ein pwyllgor hefyd, o Waterhouse ac ymchwiliadau eraill i’r digwyddiadau a ddigwyddodd yn fwy diweddar yn Rotherham, na wrandawyd ar leisiau plant a bod plant wedi’u bwrw i’r cysgod pan oeddent yn fwyaf agored i niwed.

Mae tua 25,000 o blant a fyddai’n gymwys i gael cymorth yng Nghymru. Yn 2016, roedd 2,936 ar y gofrestr amddiffyn plant, roedd 5,554 yn blant sy’n derbyn gofal, ac eithrio’r rhai ar y gofrestr amddiffyn plant, ac roedd 15,884 wedi’u dosbarthu fel plant mewn angen. Mae’r pwyllgor yn cydnabod bod cynnydd wedi’i wneud. Rwy’n croesawu bod y ddyletswydd statudol bresennol i ddarparu eiriolaeth i blant sy’n derbyn gofal a grwpiau perthnasol eraill wedi’i hailddatgan yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn ddiweddar. Ond mae angen gwneud llawer mwy i sicrhau bod hyn yn cael ei droi’n realiti ym mywydau ein plant mwyaf agored i niwed.

Mae llawer o ymchwiliad y pwyllgor yn canolbwyntio ar yr angen i roi dull cenedlaethol cyson ar waith mewn perthynas ag eiriolaeth yn unol â’r argymhellion a nodwyd yn yr adroddiadau a gyhoeddwyd gan y comisiynydd plant—gwaith a ddechreuodd bedair blynedd yn ôl. Er ein bod yn cydnabod bod cynnydd wedi’i wneud yn y misoedd diwethaf yn y maes hwn, mae’r pwyllgor yn awr yn awyddus i weld cynnydd brys o ran cyflwyno’r dull gweithredu cenedlaethol hwn. Gwnaeth y pwyllgor wyth argymhelliad clir, a fyddai, os cânt eu gweithredu’n briodol, yn mynd gryn dipyn o’r ffordd tuag at liniaru’r problemau a nodwyd gan yr adroddiadau lluosog dros y blynyddoedd.

Rwy’n falch o weld bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrando ar y pwyllgor ac wedi ymateb yn gadarnhaol i’r rhan fwyaf o’r argymhellion a wnaed gennym. Mae’r ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno dull cenedlaethol o ddarparu eiriolaeth statudol yn un sy’n cael ei groesawu’n fawr gan y pwyllgor ac ar draws y sector. Ni allaf bwysleisio digon, fodd bynnag, fod angen i hyn bontio’n ystyrlon a llwyddiannus i ddull cenedlaethol ac nid un sy’n llai na’r disgwyliadau. Mae angen trefniadau clir ar waith i sicrhau bod y dull hwn yn cael ei weithredu, ei gydlynu a’i fonitro’n barhaus.

Bydd cyflawni’r dull cenedlaethol erbyn mis Mehefin 2017 yn garreg filltir bwysig, ond cyflawni’r dull yn llawn y tu hwnt i’r dyddiad hwnnw fydd mesur llwyddiant. Gwn fod gan randdeiliaid allweddol bryderon dilys ynghylch cynaliadwyedd y model, yn enwedig pan fydd y rheolwr gweithredu yn gorffen yn ei swydd ym mis Mehefin ac yn absenoldeb grŵp cynghori rhanddeiliaid.

Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru o leiaf wedi derbyn mewn egwyddor yr argymhelliad i ddarparu’r manylion diweddaraf ar y symud tuag at ddull cenedlaethol ym mis Mehefin. Ond hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet gymeradwyo hyn yn llawn a dod yn ôl at y pwyllgor yn ddiweddarach yn y flwyddyn i drafod y cynnydd y gobeithiwn y bydd wedi cael ei wneud.

Nid yw’r pwyllgor yn bwriadu i’r adroddiad hwn orwedd ar silff. Ac rydym yn bwriadu monitro cynnydd y dull cenedlaethol yn drylwyr. Roedd yn siomedig nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ein hargymhelliad yn galw am fonitro gwariant awdurdodau lleol ar wasanaethau eiriolaeth a chyllid yn seiliedig ar anghenion y boblogaeth yn flynyddol. Teimlwn fod yn rhaid ariannu’r gwasanaethau hanfodol hyn ar sail angen. Bydd y cyllid hwnnw, mewn dwy flynedd, yn mynd i mewn i’r grant cynnal ardrethi i gael ei fonitro gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol, ac mae pryderon gwirioneddol, yn enwedig mewn hinsawdd lle y ceir y fath bwysau ar wasanaethau cymdeithasol, ynglŷn â sut y bydd y cyllid hwn yn cael ei fonitro ac yn adlewyrchu anghenion cynyddol poblogaeth plant sy’n derbyn gofal, amddiffyn plant a phlant mewn angen.

Cyn i mi gloi’r sylwadau agoriadol hyn, hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i’n hymchwiliad. Rwyf am gofnodi fy niolch yn arbennig i Grŵp Darparwyr Eiriolaeth Plant a Phobl Ifanc Cymru Gyfan, sy’n cynnwys sefydliadau y gwn eu bod wedi ymgyrchu’n ddiflino ar y mater hwn ers blynyddoedd. Diolch hefyd i’r comisiynydd plant a’i thîm am eu dyfalbarhad a’u hymrwymiad ar y mater hwn; heb hynny, nid wyf yn credu y byddem wedi gallu gwneud y cynnydd a wnaethom hyd yn hyn.

Wrth gloi, hoffwn bwysleisio wrth yr Aelodau fod hwn yn fater na fydd yn diflannu. Mae Llywodraethau dilynol ac awdurdodau lleol hyd yn hyn wedi methu mabwysiadu model sydd wedi bodloni anghenion ein pobl ifanc mwyaf agored i niwed. Rydym am weld ymrwymiad clir gan Lywodraeth Cymru i roi diwedd ar y cylch hwn o adroddiadau sy’n cael eu cyhoeddi heb lawer iawn o gynnydd yn cael ei wneud. Mae angen i hyn fod yn rhywbeth a gawn yn iawn. Mae diogelwch ein plant mwyaf agored i niwed yn dibynnu arno.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle y prynhawn yma i siarad am adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar yr ymchwiliad i ddarparu eiriolaeth statudol. A gaf fi ddechrau drwy ddweud bod y Ceidwadwyr Cymreig yn llwyr gefnogi’r canfyddiadau a’r argymhellion yn yr adroddiad hwn? Mae gan y Cynulliad hanes balch o gefnogi hawliau plant. Rwy’n credu bod ein hadroddiad yn nodi carreg filltir arall ar y ffordd i fod o ddifrif ynglŷn â hawliau plant a phobl ifanc. Mae’r mesur hwn yn pwysleisio ein penderfyniad i fod o ddifrif ynglŷn â hawliau plant a phobl ifanc.

Bwriad ein hadroddiad yw cryfhau a gwella hawliau eiriolaeth plant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae hyn yn unol â dyletswydd statudol awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau eiriolaeth. Yn y gorffennol, gwnaeth comisiynwyr plant, ynghyd â rhagflaenydd y pwyllgor hwn, gyfres o argymhellion a gynlluniwyd i gryfhau gwasanaethau eiriolaeth statudol yng Nghymru. Mewn ymateb, dechreuodd Llywodraeth Cymru waith yn 2013 i gyflwyno dull cenedlaethol o ddarparu gwasanaethau eiriolaeth statudol. Roedd cynigion ar gyfer y dull cenedlaethol hwn i fod i gael eu cyflwyno erbyn diwedd 2015. Yn ystod y sesiynau tystiolaeth ar gyfer yr ymchwiliad hwn, mynegodd rhai rhanddeiliaid bryderon am y diffyg cynnydd a wneir ar ddarparu’r dull gweithredu cenedlaethol hwn. Ni chafwyd unrhyw gadarnhad y byddai awdurdodau lleol yn gweithredu’r dull cenedlaethol er gwaethaf y gwaith a wnaed ers 2013. Roedd llawer o randdeiliaid yn gweld yr oedi hwn, tua 16 mlynedd ers cyhoeddi adroddiad Waterhouse, yn annerbyniol ac yn rhwystredig. Mae’n bleser nodi, felly, fod trafodion ein pwyllgor i’w gweld yn rhoi rhywfaint o ysgogiad wrth i gynnydd gael ei wneud ar gyflwyno’r dull cenedlaethol yn ystod ein trafodaethau. Gwnaeth y pwyllgor wyth argymhelliad, ac mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn chwech ohonynt, gydag un arall wedi’i dderbyn mewn egwyddor. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod y dull cenedlaethol ar y trywydd cywir i fod yn weithredol erbyn mis Mehefin eleni, a bod pob awdurdod lleol yn gwbl ymrwymedig i’w addasu a’i weithredu?

Mae’n hanfodol fod awdurdodau lleol yn cael eu monitro er mwyn sicrhau bod y dull cenedlaethol yn cael ei weithredu’n llawn o fewn yr amserlenni. A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu mwy o fanylion ynglŷn â pha drefniadau monitro a fydd ar waith i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cydymffurfio â’r gofynion a osodir arnynt? Sut y bydd cynnydd ar gyflawniad yn cael ei adrodd i awdurdodau lleol, rhanddeiliaid ac i’r Cynulliad Cenedlaethol? Un pwynt a ddaeth yn amlwg yn ystod ein trafodion oedd bod amrywio enfawr yn y swm o arian y mae awdurdodau lleol yn ei wario ar eu dyletswydd eiriolaeth statudol. A allai’r Ysgrifennydd y Cabinet ddweud sut y mae’n bwriadu mynd i’r afael ag amrywio o’r fath ac a fydd unrhyw gyllid newydd ar gael i gyflawni rhwymedigaethau darparu gwasanaethau eiriolaeth?

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, mae gan grwpiau penodol o blant anghenion arbennig o ran eiriolaeth statudol—mae’r rhain yn cynnwys plant sydd â phroblemau iechyd meddwl ac sydd ag anghenion dysgu ychwanegol, a phlant ceiswyr lloches. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd anghenion penodol plant fel y rhain yn cael sylw yn y dull cenedlaethol?

Ddirprwy Lywydd, rwy’n croesawu’r adroddiad hwn, sy’n yn cadw Cymru ar flaen y gad o ran hyrwyddo a diogelu hawliau plant yng Nghymru. Diolch.

Local authorities have a statutory duty, of course, to provide advocacy services to specific groups of children, and as we heard from the committee Chair, it’s not an optional extra. But, unfortunately, the voices of those children haven’t been heard as they should have been when they have been most vulnerable. We also heard a reference to a series of reports, and an even lengthier series of recommendations that have been made over the years by various reports and children’s commissioners and so on since the Waterhouse report back in the year 2000.

Despite that, of course, although there have been developments over the past few months, we are still waiting for the national approach to be agreed and to be implemented. That is exceptionally disappointing—we should all admit that. In the meantime, of course, as the children’s commissioner has reminded us in the committee, children have been reporting to her office over a number of years that not all of them know what advocacy is, that they don’t know how to access advocacy, and that they are not reminded at the right times that they have a right to an advocate.

Then, of course, during our inquiry, we heard, as a committee, about the recent progress that’s been made in terms of agreeing the national approach that would be fully implemented by June of this year. In his evidence, the Cabinet Secretary told us that it was the ethical thing to do and financially right, and we would agree with that 100 per cent. Both of those points—the moral case of ensuring that children and young people are aware of their rights to advocacy, and the benefit in terms of their well-being, as well as the financial savings in the long term—remind me just how important it will be to ensure the strongest possible duties in terms of advocacy in the Additional Learning Needs and Educational Tribunal (Wales) Bill, and I’m sure we will have that debate as that Bill goes through the various stages in this Parliament.

Now, there are questions about funding, I think, that remain, because evidence to the committee from local authorities, I have to say, wasn’t particularly emphatic. Clearly, the Government is playing its part by contributing half of the anticipated cost of the national approach, but there was an admission that, ultimately, resources will have an impact on what advocacy services will be available and which services will be commissioned. Local authorities said that the current financial climate means that we have to be realistic about the expectations placed on local authorities, without additional funds being provided. Of course, there is a huge divergence in the level of funding across local authorities in Wales when it comes to expenditure on that statutory responsibility. So, the journey for some local authorities to get to where they should be, and where many of us would like to see them getting to, is going to be extremely challenging, I’m sure.

Now, the Cabinet Secretary has said that there will be no ring-fencing for the funding, and I understand the rationale behind that. But, of course, we have done some work in the committee looking at the education improvement grant, and the implications of not being able to identify with any certainty that the funding is reaching its intended point—also in terms of our inquiry into youth services, and notional sums being allocated in the RSG. But, of course, if you look at what actually reaches those services ultimately, it’s nowhere near, in many examples, to what it should be. So, if there is no ring-fencing—and I know that the Cabinet Secretary will be more than aware of this—we will need strong performance frameworks in place to ensure that what we want to see is delivered.

Fe bwysodd Plaid Cymru, wrth gwrs, am gryfhau eiriolaeth annibynnol yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer pob oedran. O ganlyniad i hynny, o leiaf yn awr nid yw awdurdodau lleol yn mynd i allu codi tâl am y gwasanaethau hyn. Nid oes gennyf syniad pam y credai unrhyw un yn y Llywodraeth y byddai’n dderbyniol yn y lle cyntaf i ganiatáu codi tâl am eiriolaeth.

Ond mae’n amlwg fod angen gwneud llawer mwy eto, ac mae’r argymhellion hyn gan y pwyllgor yn eithaf cymedrol yn fy marn i, ond maent yn gamau ymarferol iawn sydd angen eu cymryd. Felly, rwy’n siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi dewis gwrthod argymhelliad 4, sydd ond yn gofyn i Lywodraeth Cymru fonitro gwariant gan awdurdodau lleol ar wasanaethau eiriolaeth a’i fod yn cael ei ariannu’n unol â dadansoddiad o’r asesiad o anghenion y boblogaeth. Beth sy’n bod ar fonitro lefelau gwario? Pan fyddwn yn sôn am eiriolaeth i blant yr hyn y siaradwn amdano mewn gwirionedd, wrth gwrs, yw darparu cymorth ar gyfer y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Mae’n bosibl fod llawer o’r plant, wrth gwrs, yn derbyn gofal ac efallai eu bod eisoes wedi profi esgeulustod ac mae gennym ddyletswydd, fel rhieni corfforaethol, nad ydym yn ei chyflawni fel y dylem ar hyn o bryd. Felly, mae angen i’r Llywodraeth fod yn gryf yma. Mae angen i awdurdodau lleol gamu ymlaen a chyflawni, a bydd y pwyllgor, wrth gwrs, fel y mae’r Cadeirydd wedi ailadrodd, yn parhau i graffu ar y maes hyd nes y darperir y gwasanaeth y mae ein plant mwyaf agored i niwed yn ei haeddu, a’i angen yn wir.

Diolch yn fawr iawn. Yn olaf, Julie Morgan.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o siarad yn y ddadl hon am adroddiad y pwyllgor. Mae siaradwyr blaenorol wedi pwysleisio pa mor bwysig yw hi fod gennym gynllun eiriolaeth wedi’i ddatblygu’n llawn ar gyfer Cymru gyfan ac sy’n cynnwys pob awdurdod lleol oherwydd mai’r plant mwyaf agored i niwed sydd ei angen. Rydym yn gwneud cam â hwy os nad ydym yn cyflawni hyn mewn gwirionedd. Mae’n debyg, mewn gwirionedd, mai’r brif neges gan y pwyllgor yw y dylem fwrw ymlaen â’r peth. Clywn lawer am y paratoadau a wnaed, y trafodaethau a gafwyd a’r ymrwymiadau a roddwyd, ond erbyn hyn rwy’n credu bod yn rhaid ei ddarparu gan fod arnom hynny i blant Cymru. Gwn fod y Gweinidog, Carl Sargeant, wedi rhoi ei ymrwymiad personol yn y pwyllgor i weld hyn yn cael ei wireddu.

Cefais fy atgoffa o ba mor agored i niwed yw plant pan oedd gennyf ddadl fer yn ddiweddar iawn ar y cam-drin honedig yn y 1950au yn ysgolion Llandrindod ar gyfer pobl fyddar am fod ymchwil gan fy etholwr, Cedric Moon, wedi dangos bod bechgyn ifanc byddar wedi cael eu cam-drin gan lysfeistr. Ond ni ddygwyd y gamdriniaeth i sylw awdurdodau’r ysgolion nes i un o’r bechgyn, a oedd yn gallu siarad rhywfaint, gael ei gam-drin ac fe roddodd wybod i’r awdurdodau. Roedd y bechgyn eraill wedi methu cyfathrebu’r hyn oedd yn digwydd iddynt ac wrth gwrs, nid oedd unrhyw eiriolwyr. I mi dyna enghraifft berffaith o ble roedd angen eiriolwr i siarad dros y bechgyn ifanc agored i niwed hynny. Nid oeddent yn gallu siarad ac nid oedd neb i siarad ar eu rhan. Rwy’n falch, o ganlyniad i’r cyhoeddusrwydd i’r ddadl honno, fod yna ymchwiliad ar y gweill bellach i’r hyn a ddigwyddodd, ond mae’n dangos pa mor daer yw’r angen am eiriolaeth.

Rwy’n meddwl bod yna grwpiau penodol o blant sydd angen eiriolaeth. Yn ystod ein hadroddiad, tynnodd y comisiynydd plant sylw at hynny, ac mae pobl eraill wedi cyfeirio atynt heddiw. Ond rwy’n meddwl bod yna gwestiynau mawr iawn yn codi mewn perthynas â phlant sydd mewn gofal, plant sydd â phroblemau iechyd meddwl ac yn benodol hefyd rwy’n credu, plant sydd â phroblemau cyfathrebu. Rhoddodd y Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar dystiolaeth i’r pwyllgor. Awgrymasant y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi safonau gofynnol ar gyfer gwasanaethau eiriolaeth sy’n ystyried anghenion penodol plant a phobl ifanc byddar: yr union blant na allant gymryd rhan mewn dadl a thrafodaeth. Gwnaethant argymhellion ynglŷn â lefel sylfaenol o ymwybyddiaeth o fod yn fyddar a dealltwriaeth o’r rhwystrau sy’n wynebu plant a phobl ifanc byddar. Ymgynghorwyd â phlant byddar ar yr hyn yr oedd ei angen. Anfonasant restr o’r mathau o bethau y dywedodd pobl ifanc eu bod eu heisiau:

Mae fy eiriolwr perffaith yn mynd i fod yn neis, ac ni fydd yn ymyrryd yn y modd rwy’n cyflwyno fy ngwaith, yn gymwynasgar, yn un o fy ffrindiau gorau.

ac ‘ymddiriedaeth’, ‘ifanc’, ‘i’ch gwneud yn hyderus’, ac ‘rwyf eisiau cymryd rhan’. Dywedodd llawer o’r bobl ifanc hefyd y byddent yn hoffi gallu cyfathrebu â gwasanaeth eiriolaeth y gellid ei wneud drwy neges destun, e-bost neu gyfryngau cymdeithasol eraill, a soniwyd hefyd am yr angen am ddehonglwr i’r rhai sy’n defnyddio iaith arwyddion.

Yn amlwg, gwnaed llawer o gynnydd ac rwy’n gobeithio ein bod bron yno. Rwy’n meddwl bod adroddiad y pwyllgor yn rhoi ysgogiad ar gyfer y cam olaf un, gobeithio. Ond yn amlwg, ceir rhai pryderon o hyd. Mae Grŵp Darparwyr Eiriolaeth Plant a Phobl Ifanc Cymru Gyfan, sydd wedi rhoi tystiolaeth i’r pwyllgor ac sydd wedi cydweithio’n agos â ni, wedi pwysleisio pwysigrwydd monitro allanol. Maent yn teimlo y dylid ailsefydlu grŵp cynghori rhanddeiliaid, fel y gellir gweithio gyda phobl sy’n gweithio yn y maes mewn gwirionedd. Wrth i hyn gael ei gyflwyno, rwy’n teimlo’n gryf iawn y dylai fod ymgysylltiad â phobl ifanc fel rhan o’r cynllun gweithredu, gan ein bod wedi ymrwymo i hawliau plant yn y Cynulliad hwn, ac rwy’n credu ei bod yn gwbl hanfodol fod pobl ifanc yn cael eu cynnwys yn y ddadl ac yn cael eu cynnwys yn y drafodaeth ynglŷn â sut y caiff hyn ei weithredu mewn gwirionedd. Felly, rwy’n gobeithio y bydd yr adroddiad hwn yn rhoi’r ysgogiad terfynol i wneud i hyn ddigwydd.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu’r adroddiad a diolch i’r pwyllgor am yr ymchwiliad. Yn sicr, mae wedi helpu i symud y dull gweithredu ei flaen. Yn ystod yr ymchwiliad, clywodd y pwyllgor gan ddarparwyr a Chomisiynydd Plant Cymru ynglŷn â phwysigrwydd eiriolaeth ac ategaf eu teimladau.

Mae’n rhaid i’n plant ifanc a’n pobl ifanc, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed, deimlo y gallant fynegi eu hunain a chael eu clywed. Rwyf wedi clywed ac wedi gwrando’n ofalus ar y sylwadau a wnaeth yr Aelodau heddiw.

Bydd y dull o weithredu yn gwella darpariaeth gwasanaethau eiriolaeth ac yn bodloni gofynion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Rwy’n parhau’n ymrwymedig i sicrhau ymagwedd gynaliadwy tuag at eiriolaeth ac nid yw ymrwymiad Llywodraeth Cymru i hyn erioed wedi llacio. Rydym bob amser wedi ceisio ysgogi cynnydd yn wyneb oedi. Gadewch i ni gofio bod y ffocws yn ymwneud â sicrhau bod plant ledled Cymru yn cael gwasanaeth cyson. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi hyn yn llawn o’r cychwyn.

Nid yw eiriolaeth yn ddarpariaeth newydd i awdurdodau lleol—mae wedi bod yn ddyletswydd statudol—ond rwy’n cydnabod bod y cynnig gweithredol yn ofyniad newydd. Dyna pam rwy’n ymrwymo i ddarparu cyllid ychwanegol i dalu cost lawn y cynnig gweithredol. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen i gefnogi’r dull hwn ac wedi ariannu secondiad yn ymroddedig i ddatblygu achos busnes cadarn, ond ers i’r cynllun gael ei gytuno, rydym wedi parhau gyda’r cyllid hwn drwy ariannu rheolwr gweithredu y cyfeiriwyd ato yn ystod y trafodaethau hyn, i gydlynu cynnydd a sicrhau y cedwir at amserlen y gwasanaeth cenedlaethol.

Ddirprwy Lywydd, os caf droi at yr adroddiad yn awr. Roedd yr adroddiad yn cynnwys wyth argymhelliad i Lywodraeth Cymru. Rydym yn derbyn chwech yn llawn, yn derbyn un arall mewn egwyddor ac yn gwrthod un am resymau y byddaf yn eu nodi yn nes ymlaen. 

Gallaf gadarnhau, ers yr ymchwiliad, fod y cynllun gweithredu wedi datblygu’n dda. Ym mis Rhagfyr, cefais gadarnhad ysgrifenedig oddi wrth Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fod pob un o’r 22 arweinydd wedi cael cymorth cenedlaethol. Bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn bwrw ymlaen â’i hymrwymiad yn y cynllun. Ddiwedd y mis, byddwn yn rhoi ymgynghoriad 12 wythnos ar waith ar fframwaith safonau a chanlyniadau eiriolaeth annibynnol cenedlaethol, a byddwn yn diweddaru’r cod ymarfer ar eiriolaeth i gynnwys y dull cenedlaethol. Bydd grŵp technegol yn cael ei sefydlu yn y gwanwyn i gynghori ar y newidiadau i’r cod y bwiadaf ei osod gerbron y Cynulliad yn y gaeaf.

Gwrandewais yn ofalus ar gyfraniad Julie Morgan mewn perthynas â phanel cynghori rhanddeiliaid. Er na fyddaf yn cyfeirio atynt heddiw, byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny wrth drafod yr agweddau ehangach. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cydnabod y bydd angen i ni ystyried darparu gwasanaethau eiriolaeth yn ehangach pan gaiff y dull o weithredu ei roi ar waith, gan gynnwys Meic, a sut y maent yn cydredeg. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod yr holl wasanaethau eirioli yn hygyrch ac osgoi dryswch i blant a phobl ifanc ynglŷn â’r hyn sydd ar gael iddynt.

Gan droi at y ddau argymhelliad na allai Llywodraeth Cymru eu derbyn yn llawn, roedd argymhelliad 8 yn galw am gynnal adolygiad annibynnol o gynnydd ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf o weithredu. Derbyniais hyn mewn egwyddor gan fod adrodd ar gynnydd yn hanfodol i ddatblygiad yn y dyfodol, ond ni allaf ei dderbyn yn llawn gan fod yn rhaid i’r cynllun gweithredu gael ei ddatblygu gan Gymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru. Hwy fydd yn adrodd i Lywodraeth Cymru drwy’r uwch grŵp arweinyddiaeth ac ar y pwynt hwnnw, byddaf yn rhoi’r newyddion diweddaraf i’r pwyllgor. Felly, mater o broses yn unig oedd yn ein hatal rhag cefnogi’r argymhelliad hwnnw’n llawn.

Gwrthodais argymhelliad 4, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i ddarparu hyd at £550,000 i’r rhanbarthau drwy grant rhanbarthol, a fydd yn cynnwys telerau ac amodau i alluogi Llywodraeth Cymru i fonitro gwariant ar gyfer y cyfnod cynnar o weithredu. Yna, bydd yr arian yn cael ei roi gyda’r grant cynnal refeniw a bydd monitro’n digwydd drwy adroddiad blynyddol y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Rwy’n aml yn clywed trafodaethau yn y Siambr hon am swm y grantiau a anfonwn allan a sut y dylai rhai gael eu cynnwys yn y grant cynnal ardrethi ac nid y lleill, ac mae dadlau ynghylch hynny i gyd. Rwyf am fod yn hyderus fod gennym wasanaeth da cyn i ni ryddhau hwn i’r grant cynnal ardrethi. A byddaf yn ystyried yr agwedd gyfan mewn perthynas â’r sylwadau a wnaed ynglŷn â grŵp cynghori rhanddeiliaid. Fel chithau, rwyf o ddifrif yn awyddus i gael gwasanaeth da ar gyfer ein pobl ifanc. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau’n cydnabod bod y cwestiwn hwn ynglŷn â’r union ffordd o gyflawni ein nod cyffredin o weithredu a monitro, a’n hymrwymiad i hynny, yn hollol glir.

Diolch i’r pwyllgor am dynnu sylw at yr her o weithredu’r dull cenedlaethol. Bydd y dystiolaeth a gyflwynwyd i’r pwyllgor a’i adroddiad yn darparu sylfaen gadarn ar gyfer sicrhau gweithrediad y dull cenedlaethol wrth symud ymlaen. Mae’r ymchwiliad hwn wedi atgyfnerthu’n fawr yr ymrwymiad a rennir gan Lywodraeth Cymru a’i holl bartneriaid i ddarparu eiriolaeth statudol ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae hwn yn ddull sy’n datblygu, a bydd yn llwyddiannus gydag ymrwymiad pawb. Mae’n rhaid i ni ganiatáu amser iddo wreiddio a chael ei weithredu’n gywir fel bod y gwasanaeth a gynigir i blant yn bodloni’r safonau a ddisgwyliwn ar gyfer y plant sydd ei angen.

Drwy’r dull cenedlaethol, rwy’n hyderus y ceir cysondeb o ran mynediad at eiriolaeth a fydd yn gwella profiadau plant a phobl ifanc mewn gofal, ac yn hyrwyddo canlyniadau cadarnhaol ar eu cyfer. Yn olaf, rydym mewn deialog reolaidd â llywodraeth leol ynglŷn â’r dull, a byddaf yn cadw llygad ar y cynnydd yn bersonol. Ond rwy’n sicr y bydd y dull cenedlaethol ar waith erbyn 27 Mehefin, a gwn fod Mohammad Asghar yn gofyn am hynny yn ei gyfraniad.

Ddirprwy Lywydd, mae wedi bod yn drafodaeth ddiddorol, ond y tu ôl i’r holl drafodaethau hyn, mae’n ymwneud â phlant a phobl ifanc ac mae’n rhaid i ni gadw ffocws ar sicrhau ein bod yn creu’r amgylchedd cywir a’r gwasanaethau cywir ar eu cyfer, ac rwy’n ddiolchgar iawn am yr adroddiad gan y pwyllgor.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Gadeirydd y pwyllgor, Lynne Neagle, i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i aelodau’r pwyllgor sydd wedi siarad y prynhawn yma, a’r Gweinidog a holl aelodau’r pwyllgor a gyfrannodd at yr ymchwiliad?

Cyfeiriodd Mohammad Asghar, yn ei gyfraniad, at hanes da y Cynulliad hwn o hybu hawliau’r plentyn, a byddem i gyd yn cytuno â hynny, wrth gwrs, ond rwy’n meddwl bod angen inni ofyn cwestiynau i ni ein hunain—bob un ohonom—ynglŷn â sut, mewn sefydliad sydd i fod wedi ymrwymo i hawliau’r plentyn, y mae cymaint o flynyddoedd bellach ers i ni ddechrau mynd i’r afael â’r mater hwn mewn gwirionedd. Felly, credaf fod hwnnw’n gwestiwn i bob un ohonom fyfyrio yn ei gylch, gan gynnwys Llywodraeth Cymru.

Gwnaeth Llyr Gruffydd gyfraniad pwysig ar bwysigrwydd eiriolaeth. Croesawaf yn arbennig y cyfeiriadau a wnaeth at bwysigrwydd y cynnig gweithredol. Yn amlwg, mae’n gwbl hanfodol fod gennym wasanaethau eiriolaeth ar waith y mae plant yn ymwybodol ohonynt. Mae’r rhain yn blant sy’n agored i niwed ac mae angen hyrwyddo’r gwasanaethau hyn iddynt er mwyn iddynt allu cael mynediad atynt. Mae hynny’n un o nodweddion y model cenedlaethol newydd sy’n mynd i fod yn hynod o bwysig.

Cyfeiriodd Llyr hefyd at y tebygolrwydd y caiff eiriolaeth ei gynnwys yn y Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol; yn amlwg, mae hynny hefyd yn rhywbeth y mae’r pwyllgor yn edrych arno. Rwy’n siŵr y byddai pob un ohonom am weld eiriolaeth gadarn ar gael, ond mae’n rhaid i ni fod yn ymwybodol hefyd o’r heriau a fu wrth gyflawni hyn, wrth i ni geisio symud hyn ymlaen i feysydd eraill. Yn bersonol, hoffwn yn fawr weld eiriolaeth ar gael i blant mewn lleoliadau eraill, gan gynnwys Anghenion Dysgu Ychwanegol, ond hefyd ym maes pwysig iechyd meddwl. Mynegodd Llyr bryderon hefyd am y materion ariannu ac yn arbennig, ynglŷn â gwrthod argymhelliad 4, y byddaf yn dychwelyd ato pan ddof at ymateb y Gweinidog.

Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am ei chyfraniad y prynhawn yma. Cytunaf yn llwyr â hi mai’r hyn sy’n rhaid inni ei wneud yn awr yw bwrw ymlaen â hyn a gwneud rhywfaint o gynnydd. Rhoddodd gyfraniad pwysig iawn ar anghenion penodol plant byddar a hoffwn ddiolch iddi am ei gwaith parhaus yn y maes hwnnw, oherwydd os yw plant yn agored i niwed beth bynnag, maent hyd yn oed yn fwy agored i niwed os na allant gyfathrebu yn y ffyrdd mwyaf sylfaenol. Mae’r adroddiad yn cyfeirio at blant byddar a gobeithio bod hynny’n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus iawn arno, wrth symud ymlaen. Hoffwn ddiolch i Julie hefyd am ei chyfeiriad at yr angen am grŵp cynghori rhanddeiliaid, a chredaf fod hynny’n gwbl hanfodol, wrth symud ymlaen?

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb heddiw? Rwy’n cydnabod ei ymrwymiad personol i gael hyn yn iawn, ac rwy’n gobeithio y gallwn sicrhau drwy hynny ein bod yn datrys y mater yn awr. Rwy’n falch iawn fod yr ymgynghoriad yn mynd i ddechrau ar ddiwedd mis Mawrth ar y safonau eiriolaeth. Rwy’n credu bod hynny i’w groesawu’n fawr ac rwy’n croesawu’r arwydd a roesoch i Julie Morgan yn awr hefyd eich bod yn barod iawn i edrych ar ffurfio panel cynghori rhanddeiliaid. Cyfeiriodd y Gweinidog hefyd at bwysigrwydd Meic, sydd hefyd yn cael ei gynnwys yn ein hadroddiad, ac rwy’n credu bod angen inni fod yn ymwybodol iawn fod cael y mathau hynny o wasanaethau cyffredinol ar gael i bob plentyn a pherson ifanc yn borth pwysig iawn i mewn i eiriolaeth ar gyfer y plant a allai fod fwyaf mewn angen ac mewn perygl. Unwaith eto, rydym yn croesawu’r ffaith fod y Llywodraeth wedi derbyn y rhan fwyaf o’n hargymhellion. Cyfeiriodd y Gweinidog yn benodol y prynhawn yma at y rhai nad ydynt wedi cael eu derbyn yn llawn, neu sydd wedi cael eu gwrthod. Os caf fi ddweud, o ran argymhelliad 8, mae ei dderbyn mewn egwyddor yn gam ymlaen, a nodaf eich sylwadau am yr angen i lywodraeth leol ddatblygu hyn. Ond rwy’n meddwl mai’r hyn y byddem am ei osgoi ar bob cyfrif yw sefyllfa lle y ceir dadlau parhaus yn ôl a blaen rhwng llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru. Yn y pen draw, mae’r cyfrifoldeb eithaf yn y fan hon o ran cyflawni hyn, ac rwy’n credu mai dyna oedd y pwyllgor yn ceisio ei adlewyrchu yn ein hargymhelliad.

I orffen, ar argymhelliad 4, mae’r arian ychwanegol y cyfeiriodd y Gweinidog ato i’w groesawu’n fawr, ond cyfeiriodd Llyr ac Aelodau eraill at y ffaith fod yna bryderon go iawn, pan fydd llywodraeth leol mor brin o arian, y gallai’r arian hwnnw fynd i rywle arall yn y pen draw pan fo wedi’i gynnwys yn y grant cynnal ardrethi. Felly, rwy’n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gallu edrych eto ar fonitro annibynnol er mwyn i ni fod yn hollol sicr fod yr arian yn mynd lle y bwriedir iddo fynd.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i bawb eto am y cyfle i siarad ar y pwnc pwysig hwn y prynhawn yma. Rwy’n gobeithio’n fawr mai dyma fydd y tro olaf y bydd yn rhaid inni sefyll yma yn trafod yr angen am gynnig eiriolaeth cenedlaethol priodol ar gyfer plant a phobl ifanc. Byddai hynny’n nodi cynnydd gwirioneddol, ac rwy’n gobeithio yn awr y gallwn fwrw ymlaen â hynny, a darparu’r gwasanaeth yr ydym i gyd am ei weld ar gyfer ein plant a’n pobl ifanc. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6 ar ein hagenda, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar ddeiseb ar ganser yr ofari. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, Mike Hedges, i gynnig y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o agor y ddadl hon ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar ddeiseb a ddaeth i law yn galw am raglen sgrinio genedlaethol ar gyfer canser yr ofari. Cafodd y ddeiseb yma ei threfnu gan Margaret Hutcheson, ac fe’i cefnogwyd gan 104 o bobl. Cafodd Ms Hutcheson, nyrs gofal lliniarol wedi ymddeol, ei hysbrydoli i gychwyn y ddeiseb ar ôl i sawl un o’i ffrindiau gael diagnosis o ganser yr ofari. Ei phrif bryder oedd gwella diagnosis a thriniaeth amserol ar gyfer y clefyd dychrynllyd hwn. Ei phrif uchelgeisiau ar gyfer y ddeiseb oedd gweld rhaglen sgrinio genedlaethol ar gyfer canser yr ofari, a mwy o ymwybyddiaeth o ganser yr ofari a’i symptomau ymysg gweithwyr iechyd proffesiynol a’r cyhoedd yn gyffredinol. Fel pwyllgor, cynhaliwyd sesiynau tystiolaeth lafar gyda’r deisebwr, y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, ac ysgrifennwyd hefyd at elusennau canser i ofyn am eu barn. Fel pwyllgor, rydym yn ddiolchgar i Lywodraeth Cymru, Cancer Research UK, Ovarian Cancer Action, a Target Ovarian Cancer, sydd wedi rhoi eu barn ar destun y ddeiseb.

Mae canser yr ofari yn arwain at oddeutu 240 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru—neu, mewn termau yr ydym yn eu deall, chwech ym mhob etholaeth—ac mae’n un o brif achosion marwolaeth ymhlith menywod yn y DU. Bydd un o bob 50 o fenywod yn cael canser yr ofari ar ryw adeg yn ystod eu bywydau ac yn drasig, bydd llai na hanner y menywod sy’n cael diagnosis o ganser yr ofari yn dal yn fyw bum mlynedd ar ôl cael y diagnosis. Roedd y dystiolaeth a gawsom hefyd yn dangos bod cyfraddau goroesi yn y DU yn is na’r cyfartaledd ar gyfer Ewrop. Cafodd Margaret Hutcheson, y deisebydd, gwmni ei ffrind Jenny Chapman i ateb cwestiynau’r pwyllgor, a hoffwn gofnodi diolch diffuant y pwyllgor i’r ddwy ohonynt am ddod draw i roi eu safbwyntiau.

Mae’r holl safbwyntiau a glywsom yn cefnogi pwysigrwydd nodi symptomau canser yr ofari yn gynnar. Onid yw hynny’n swnio’n gyffredin ar gyfer pob canser? Mae diagnosis cynnar yn gwella’r gobaith o drechu’r clefyd yn llwyddiannus, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y mae angen i ni ei ddweud yn amlach. Clywsom fod cydberthynas agos rhwng diagnosis cynnar a’r rhagolygon i fenywod sy’n cael y diagnosis. Er nad yw hyn yn unigryw i ganser yr ofari, clywodd y pwyllgor y gall canser yr ofari fod yn arbennig o anodd gwneud diagnosis yn ei gylch. Y rheswm am hyn yw y gellir yn hawdd gamgymryd y symptomau cyffredin am gyflyrau eraill, neu nid oes unrhyw symptomau o gwbl. Am y rhesymau hyn, erbyn yr adeg y bydd y rhan fwyaf o fenywod â chanser yr ofari yn datblygu symptomau a’u canser yn cael ei ganfod, mae wedi lledaenu y tu allan i’r ofarïau ac yn llawer anos ei drin yn llwyddiannus.

Mae ffigyrau a gawsom gan Cancer Research UK yn dangos bod y gyfradd goroesi pum mlynedd ar gyfer canser yr ofari yng Nghymru a Lloegr yn 46 y cant, neu o’i roi mewn ffordd arall, mae 54 y cant yn marw o fewn pum mlynedd. Fodd bynnag, ymysg menywod sy’n cael diagnosis ar y cam cynharaf, mae’n codi i 90 y cant. Felly, mae dros draean yn fwy o fenywod sy’n cael diagnosis yn y cyfnod cynnar yn goroesi nag a fyddai pe baent yn aros nes y cam diweddarach. Credwn fod hyn yn gwneud achos argyhoeddiadol dros roi camau pellach ar waith i gynyddu nifer y menywod â chanser yr ofari sy’n cael diagnosis cynnar.

Roedd y ddeiseb hon yn galw’n bennaf am gyflwyno rhaglen sgrinio i ganfod canser yr ofari ar gam cynnar. Dadleuodd y deisebydd yn gryf y gallai hyn helpu i achub bywydau merched sy’n datblygu canser. Gwnaeth y deisebwr yr achos y dylai hyn gynnwys prawf gwaed blynyddol i fenywod gyda’r nod o ganfod canser yr ofari ar gam cynnar. Yn ei thystiolaeth i’r pwyllgor, awgrymodd Margaret Hutcheson y dylai’r rhaglen dargedu pob menyw dros 50 yn benodol. Nid yw sgrinio canser yr ofari ar gael ar y GIG yng Nghymru ar hyn o bryd, nac yn unrhyw ran arall o’r DU.

Clywodd y pwyllgor fod astudiaethau i ddod o hyd i brawf sgrinio poblogaeth cyffredinol ar gyfer canser yr ofari yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd. Y mwyaf o’r rhain yw treial cydweithredol sgrinio canser yr ofari y DU sydd wedi bod ar waith ers 2001. Cyhoeddwyd y canfyddiadau ym mis Rhagfyr 2015. Roeddent yn dangos y gallai fod manteision o sgrinio drwy ddefnyddio profion gwaed, ond roedd y rhain yn amhendant ar y cyfan. O ganlyniad, mae’r astudiaeth wedi cael ei hymestyn am dair blynedd arall.

Yn ei thystiolaeth, amlinellodd y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd y broses lle y mae Llywodraeth Cymru yn cymryd cyngor gan bwyllgor sgrinio cenedlaethol y DU, sy’n cynghori pob Llywodraeth yn y DU. Gwelsom fod y pwyllgor sgrinio

wedi adolygu ei argymhelliad yn ddiweddar ynglŷn â sgrinio ar gyfer canser yr ofari a’u hargymhelliad presennol o hyd yw na ddylid sgrinio’r boblogaeth ar hyn o bryd.

Clywsom bryderon hefyd ynglŷn â chywirdeb y prawf gwaed mwyaf cyffredin ar gyfer canser yr ofari, y prawf CA125. Mae menywod â chanser yr ofari yn tueddu i fod â lefelau uchel o’r protein CA125 yn eu gwaed—mwy na menywod heb ganser yr ofari. Ond gall y lefelau CA125 fod yn uwch am nifer o resymau nad ydynt yn ymwneud â chanser. Mae hyn yn golygu bod risg sylweddol o ganlyniadau positif anghywir. Clywsom ei bod yn bosibl mai 1 y cant yn unig o fenywod a atgyfeirir at ofal eilaidd yn dilyn prawf gwaed CA125 a fyddai â chanser yr ofari mewn gwirionedd, ac rwy’n meddwl mai un o’r pethau a deimlem oedd nad ydym am i bobl ofni rhywbeth pan fo’r posibilrwydd eu bod yn dioddef ohono mor isel â hynny. Felly, mae’r gwaith ymchwil ar hyn o bryd yn dangos nad yw’r prawf yn ddigon cywir i gael ei ddefnyddio fel rhan o raglen sgrinio.

Ar ôl ystyried yn ofalus yr ystod o dystiolaeth a gyflwynwyd i’r pwyllgor, ar y cyfan, rydym yn derbyn nad yw’r dystiolaeth bresennol yn cefnogi cyflwyno rhaglen sgrinio poblogaeth. Fodd bynnag, o ystyried bod yr astudiaeth yn dal i fod ar y gweill ac y bydd yn adrodd ar ganfyddiadau pellach yn y blynyddoedd i ddod, rydym yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru gadw llygad agos ar y sefyllfa a rhoi ystyriaeth fanwl i unrhyw dystiolaeth mewn perthynas â rhaglen sgrinio genedlaethol newydd. O ystyried bod diagnosis cynnar mor bwysig mewn achosion o ganser yr ofari, gallai rhaglen sgrinio effeithiol chwarae rôl hanfodol yn gwella cyfraddau goroesi, ac rwy’n falch fod y Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn.

Fel y nodwyd yn gynharach, er nad ydym yn gallu cefnogi rhaglen sgrinio genedlaethol, rydym yn teimlo fel pwyllgor fod mesurau eraill a gymerir i wella camau i nodi canser yr ofari yn gynnar—. Trof yn awr at y rheini.

Yr angen i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd o ganser yr ofari oedd thema ganolog y dystiolaeth a gawsom. Mynegodd y deisebwr bryder fod ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r cyflwr yn isel iawn a disgrifiodd ganser yr ofari fel ‘llofrudd tawel’. Clywsom fod taflen ar ganser yr ofari, gan gynnwys symptomau cyffredin y clefyd, ar gael drwy feddygfeydd meddygon teulu, a chynhaliodd Ymddiriedolaeth GIG Felindre ymgyrch ymwybyddiaeth drwy gydol mis Mawrth 2016. Fel rhan o hyn, cynhyrchwyd pecynnau gwybodaeth ar gyfer meddygon teulu gan elusen Target Ovarian Cancer. Rydym yn croesawu’r camau hyn a’r ymdrechion a wnaed i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd o ganser yr ofari a’r symptomau cyffredin.

Serch hynny, teimlwn y gellid ac y dylid gwneud mwy i sicrhau bod mwy o fenywod yn ymwybodol o’r clefyd. Mae adeiladu ymwybyddiaeth yn allweddol, oherwydd, pan fyddant yn dod yn ymwybodol ohono ac yn dod yn ymwybodol o symptomau, yna mae mwy o obaith y byddant yn mynd i weld eu meddyg teulu a chael eu hatgyfeirio. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o ganser yr ofari, gan gynnwys y symptomau cyffredin a phryd y dylai pobl ofyn am gyngor meddygol. Byddem yn hoffi gweld hyn yn adeiladu ar waith blaenorol ac yn rhedeg dros gyfnod estynedig.

Rwy’n cydnabod bod gwerth mewn codi proffil cyhoeddus nifer fawr o gyflyrau a chlefydau. Fodd bynnag, cawsom ein hargyhoeddi gan y dystiolaeth a gawsom y dylai fod ffocws ar ganser yr ofari yn benodol oherwydd pwysigrwydd hanfodol canfod y clefyd ar y cam cynharaf posibl. Câi hyn ei gefnogi’n gryf gan y deisebydd a chan yr elusennau y cysylltwyd â hwy. Er enghraifft, dywedodd Ovarian Cancer Action wrthym:

Byddai’n well gwario arian ar hyn o bryd ar ymgyrch gyhoeddus genedlaethol i godi ymwybyddiaeth o’r symptomau.

Rhaid i mi ddweud fy mod yn siomedig iawn fod y Gweinidog wedi gwrthod yr argymhelliad hwn. Rwy’n gobeithio yn ateb y Gweinidog y bydd yn gallu egluro sut y bydd ymrwymiad i godi ymwybyddiaeth o symptomau canser yn gyffredinol yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser yn cael yr effaith a ddymunir o godi ymwybyddiaeth o ganser yr ofari.

Mae ein hargymhelliad olaf yn ymwneud ag ymwybyddiaeth gweithwyr proffesiynol o ganser yr ofari. Mae’n hanfodol i bob menyw allu cael profion a diagnosis amserol pan fydd canser yr ofari yn bosibilrwydd. Rhaid i fenywod sy’n mynd at y meddyg gyda symptomau canser yr ofari allu cael mynediad at y profion diagnostig priodol yn gyflym fel bod y driniaeth orau sy’n bosibl ar gael iddynt. Roedd y dystiolaeth a ddaeth i law yn glir ynglŷn â phwysigrwydd ymwybyddiaeth o ganser yr ofari ymysg gweithwyr iechyd proffesiynol. Yn benodol, mae’n hanfodol fod meddygon teulu—y person cyntaf y bydd y rhan fwyaf o bobl yn ei weld pan fyddant yn cael symptomau sy’n eu gwneud yn sâl—yn gyson yn gallu adnabod symptomau canser yr ofari a chyfeirio pobl i gael profion diagnostig yn briodol. Yr hyn nad ydym ei eisiau yw meddygon teulu nad ydynt yn gwybod am y peth, yn eu hanfon yn ôl a dweud wrthynt ddod yn ôl ymhen tri mis os nad ydynt wedi gwella, oherwydd bydd hynny’n golygu bod yr amser y mae’n rhaid iddynt aros i gael eu trin yn cynyddu a bydd eu gobaith o oroesi’n lleihau.

Roeddem yn falch o glywed bod gwaith diweddar wedi cael ei wneud mewn perthynas ag ymwybyddiaeth meddygon teulu yng Nghymru, a siaradodd y Gweinidog am ei bwriad i barhau i wella dealltwriaeth o symptomau a diagnosis cynnar o ganser yr ofari gan glinigwyr. Nododd y pwyllgor fod hyn eisoes yn faes â blaenoriaeth yng nghontractau meddygon teulu a’i bod yn ofynnol i feddygon teulu adolygu pob achos o ganser yr ofari a ganfuwyd yn 2015 er mwyn helpu i ddysgu gwersi o ran diagnosis ac atgyfeirio.

Rydym yn argymell bod y Llywodraeth yn parhau â’r gwaith hwn ac yn cynorthwyo arweinwyr canser gofal sylfaenol i ddefnyddio’r hyn a ddysgwyd o’r adolygiad hwn i lywio cynlluniau ym mhob bwrdd iechyd gyda’r nod o wella diagnosis cynnar. Rwy’n falch iawn fod y Dirprwy Weinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw.

I gloi, Llywydd, hoffwn ailadrodd bod y pwyllgor yn cefnogi’r ysgogiad sy’n sail i’r ddeiseb. Er nad yw’r dystiolaeth yn cefnogi’r alwad am sgrinio cenedlaethol i bob menyw ar hyn o bryd, credwn fod yna dystiolaeth gref o bwysigrwydd ceisio datblygu mwy o ymwybyddiaeth o ganser yr ofari ymysg y cyhoedd a gweithwyr iechyd proffesiynol. Rwy’n gobeithio y bydd ein hadroddiad a’r drafodaeth y prynhawn yma yn helpu i gyfrannu mewn rhyw ffordd fach tuag at hyn.

Yn olaf, hoffwn gofnodi diolch y pwyllgor i Margaret Hutcheson am ddefnyddio’r broses ddeisebu i ddod â’r mater i sylw’r Cynulliad, ac am ei gwaith caled a’i brwdfrydedd drwy gydol y broses. Hoffwn ddiolch hefyd i aelodau’r pwyllgor ac i’r staff a fu’n helpu wrth i ni ystyried y ddeiseb a chynhyrchu ein hadroddiad. Os caiff un fenyw ddiagnosis digon cynnar i achub ei bywyd, bydd wedi bod yn werth chweil.

Rwy’n falch iawn o gael siarad yn y ddadl hon. Nid oeddwn yn aelod o’r pwyllgor ar y pryd, ond darllenais yr adroddiad ac ymateb y Llywodraeth, a siaradais â nifer o sefydliadau a gyflwynodd eu pryderon ynglŷn â’r mater hwn. Hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at yr adroddiad hwn. Hoffwn ddiolch i’r Cadeirydd a’i dîm clercio, a hoffwn ddiolch yn arbennig i’r deisebydd, Margaret Hutcheson, gan ei bod wedi defnyddio ei hawl ddemocrataidd i gyflwyno mater pwysig iawn ger ein bron—pwysig iawn oherwydd yr ystadegyn arswydus fod menyw’n marw bob dwy awr o ganser yr ofari yn y DU. Fel y dywedodd Margaret ei hun, ni lwyddodd dwy o’i ffrindiau agos—y ddwy’n nyrsys cemotherapi—i adnabod arwyddion o ganser yr ofari. Felly, mae’n dangos ei fod yn ganser anodd iawn i’w ganfod. Mae llawer o bobl yn ei ddisgrifio fel lladdwr tawel, ond mae ganddo rai symptomau clir iawn: bol wedi chwyddo’n barhaus, poen parhaus yn y stumog, anhawster i fwyta, teimlo’n llawn yn gyflymach ac angen i basio dŵr yn amlach. Felly, yn hytrach na meddwl am ganser yr ofari fel lladdwr tawel, byddwn yn awgrymu ei fod yn feistres mewn cuddwisg. Roedd 41 y cant o fenywod wedi gorfod ymweld â’u meddyg teulu fwy na thair gwaith cyn cael eu hatgyfeirio am brofion diagnostig, oherwydd bod y symptomau’n anodd iawn i’w nodi. Gallant fod yn debyg iawn i syndrom coluddyn llidus, neu gael eu gweld fel un o ganlyniadau’r menopos. Dyma un o’r canlyniadau trist: pe bai canser yr ofari yn cael ei ddal yng ngham 1, mae cyfraddau goroesi oddeutu 90 y cant. Gwn fod y Cadeirydd wedi gwneud y pwynt hwn, ond rwy’n credu ei fod yn bwynt pwysig iawn i’w ailbwysleisio—90 y cant os caiff ei ddal ar gam 1. Ond erbyn i fenyw gyrraedd cam 3, mae ei chyfradd goroesi’n plymio i 19 y cant yn unig. Mewn geiriau eraill, bydd 81 y cant o’r holl fenywod ar gam 3 yn marw. A dyna ddedfryd marwolaeth uffernol.

Mae hwn yn fwy nag ystadegyn sobreiddiol, ond mae’n fyd o ofid i’r unigolion hyn ac i’w teuluoedd, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn. Felly, fy her i Lywodraeth Cymru—ac i chi, Gweinidog—yw hyn: wrth wrthod argymhelliad 3, pa mor hyderus ydych chi fod symptomau canser yr ofari, y feistres mewn cuddwisg, yn dod yn fwy cyfarwydd i fenywod a’r gymuned feddygol, yn enwedig meddygon teulu, oherwydd hwy yw ein rheng flaen? A gaf fi ofyn beth yn union y mae eich ymateb yn golygu pan fyddwch yn dweud—rwy’n mynd i ddarllen o’ch ymateb, Gweinidog—am y cynllun cyflawni ar gyfer canser:

‘Mae’n cynnwys ymrwymiad i godi ymwybyddiaeth am symptomau canser. Bydd y Grŵp Gweithredu ar gyfer Canser yn penderfynu ar gynnwys y gweithgarwch hwn ar sail nifer yr achosion o diwmor a’r canlyniadau’?

Nawr, darllenais hynny gan gymryd bod ‘nifer yr achosion o diwmor’ yn golygu faint o bobl a allai fod ag ef. Wel, nid niferoedd enfawr, mae’n debyg, ond digon i fenyw farw bob dwy awr. Ond yr hyn sy’n glir iawn am ganser yr ofari, pan fydd arnoch, oni bai ei fod yn cael ei ddal yn gyflym, nid ydych yn mynd i gael amser hawdd. Felly, gwyddom beth a olygir wrth nifer yr achosion.

Gwyddom hefyd mai gan Gymru y mae’r gyfradd oroesi waethaf o bob un o’r gwledydd cartref. Mae’r gyfradd oroesi pum mlynedd, Gweinidog, ar gyfer canser yr ofari yng Nghymru yn ddim ond 38 y cant. Felly, fel y dywedodd y Cadeirydd, bydd 62 y cant o’r holl fenywod yng Nghymru sydd â chanser yr ofari yn marw o fewn pum mlynedd. Felly, credaf ei bod yn hanfodol eich bod yn sicrhau bod y symptomau’n cael eu gwneud yn hysbys iawn i fenywod a’r gymuned feddygol.

Weinidog, a fyddech yn cytuno â mi fod ymrwymiad gennych chi a Llywodraeth Cymru i ddilyn canllawiau NICE a sicrhau bod unrhyw un sydd â risg o 10 y cant o gario un o’r genynnau BRCA yn cael prawf? Oni fyddai hwnnw’n lle da i ddechrau? Er fy mod yn deall y pwysau ar gyllid, a pha mor anodd yw hi i ni wneud yr holl ganserau’n hysbys i bawb, y broblem gyda’r un arbennig hwn yw bod eich gobaith, unwaith y bydd wedi mynd y tu hwnt i gam penodol, yn mynd yn fain iawn yn wir. Dim ond 10 y cant yw’r gyfradd oroesi ar ôl pum mlynedd os ydych wedi cyrraedd cam 3. Felly, byddai’n bwysig iawn pe gallech geisio sicrhau bod canser yr ofari yn cael sylw difrifol iawn o ran y negeseuon i bobl. Yn syml iawn, menywod a meddygon teulu: mae yna bedwar neu bump o symptomau allweddol cryf iawn, ac os bydd menyw yn parhau i fynd at y meddyg fwy nag unwaith neu ddwywaith â’r rheini, rhaid i chi ei gwneud yn bosibl iddynt gael prawf, a rhaid i chi eu galluogi i gael eu symud ymlaen, drwy’r llwybr diagnostig. Ond mae angen i chi ddweud wrth fenywod nad yw’n fater syml o fod â dŵr poeth neu boen bol a theimlo’n gwla, ac mae angen i chi wneud yn siŵr fod meddygon teulu yn deall beth yw symptomau canser yr ofari mewn gwirionedd. Y ffordd i wneud hynny yw drwy negeseuon iechyd y cyhoedd. Diolch.

Could I thank Margaret Hutcheson for submitting this very important petition? I read the report with great interest and some shock as well, because the petition itself noted the astonishing effect that ovarian cancer has had. We’ve heard some of the figures already: in 2014, 365 women diagnosed and 238 women died of this disease. The percentage of those who failed to survive is incredibly high as well, so I think that we all agree that we need to tackle this situation, change the situation and more people need to be able to survive this very cruel disease. We have lower survival rates than other places, which shows that we should be learning from others as well.

The petition does call for a national screening programme to be introduced, and the committee’s report does note that this may not be the most effective way of improving diagnosis and finding it early at present. So, until we have a more accurate test, I do think that we should focus on other ways of having an early diagnosis, while at the same time look proactively for the latest evidence on the effectiveness of screening.

The first critical thing to do is to increase awareness of symptoms, and increase awareness of symptoms among women themselves, but also among GPs. The rates of general awareness are still very low, and that’s what recommendation 3 by the committee was. Strangely, it was refused by the Government; I don’t really understand the reasons why, if the Government is intending to do this anyway as part of their cancer plan, then why reject this recommendation?

I think there is an interesting point to be made here about the conflict between, on the one hand, the messages that we are giving here about ensuring that people do go to their GPs early enough when the symptoms emerge, so that serious illnesses are captured early and that treatments can be effective, and then, on the other hand, the messages that you should only go to the GP if things are serious, and that you should instead perhaps be looking to using a pharmacy or practice nurse, or rather see how things go.

And it is a balance between GPs having to deal with those who are okay but who are concerned, while making sure that those who are not healthy but who are not concerned are encouraged to try and go and see a GP at an earlier stage, and have a better opportunity to survive.

The second thing that we should do is bring waiting times for diagnostic tests down when someone is brave enough to go to their GP. Once again, the model that we see in Denmark of diagnostic centres or multidisciplinary centres is worth looking at as something that could contribute to increasing capacity in order to allow this to happen.

So, just to close, I’ll repeat the approval of Plaid Cymru of the messages in the report. It is a shame that not all of us in the Chamber can agree with the three recommendations, but as I said at the outset, I’m pleased that this has been submitted by Margaret Hutcheson as an issue for the Petitions Committee to discuss.

Mae’n amserol ein bod yn cael y ddadl hon heddiw, wrth i Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ofari ar gyfer eleni dynnu at ei derfyn. Yn wir, fel y mae eraill wedi dweud, mae codi ymwybyddiaeth yn gwbl allweddol ar gyfer mynd i’r afael â chanser gynaecolegol mwyaf marwol y DU. Hefyd, rwyf am ddiolch i’r deisebydd, Margaret Hutcheson. Er na fydd yr argymhellion yn cyflawni’n llawn yr hyn yr oedd yn gofyn amdano i gychwyn, o bosibl, rwy’n credu na ellir bychanu’r ffaith fod ei gweithred wedi sicrhau bod y mater ar agenda’r Cynulliad heddiw. Am gam sylweddol ymlaen yw hynny o ran codi ymwybyddiaeth a’n galluogi i gamu ymlaen a siarad am symptomau canser yr ofari.

Yn fy nadl 90 eiliad ar y mater hwn wythnos neu ddwy yn ôl, soniais ynglŷn â sut y bydd y rhan fwyaf ohonom yma yn adnabod rhywun sydd wedi cael y canser hwn, neu sydd â ffrind neu aelod o’r teulu, ac mae hynny’n wir yn fy achos i. Felly, nid yn unig y mae mynd i’r afael â chanser yr ofari yn flaenoriaeth i mi fel gwleidydd ond mae’n flaenoriaeth wedi’i gyrru gan brofiad personol. Y ffordd orau y gallwn weithio gyda’n gilydd heddiw i drechu canser yr ofari yw bod yn ymwybodol o’r ffeithiau, bod yn ymwybodol o’r symptomau a bod yn ymwybodol o hanes eich teulu eich hun.

Yn wir, mae un o bob pedair menyw yn credu bod cael prawf ceg y groth yn golygu eu bod wedi cael prawf am bob canser gynaecolegol. Er ein bod yn gwybod bod profion ceg y groth yn bwysig ac na ddylid eu hofni ac yn sicr ni ddylid eu colli, mae’n bwysig cydnabod nad ydynt yn canfod canser yr ofari.

Ar hyn o bryd, y ffordd orau o hyd o ganfod canser yr ofari yw i fenywod ac ymarferwyr iechyd fel ei gilydd, fel y mae eraill wedi dweud, wybod a gweithredu ar brif symptomau’r canser hwn. Ar yr olaf, mae’n hanfodol fod gan feddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill well dealltwriaeth o symptomau canser yr ofari, er mwyn cynyddu’r gobaith o’i ganfod yn gynnar.

Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Angela Burns, gwneir diagnosis anghywir o’r symptomau’n aml ar y pwynt cyswllt cyntaf fel pethau fel syndrom coluddyn llidus neu bethau sy’n gysylltiedig â’r menopos. Yn achos fy mam, credid yn wreiddiol fod ganddi gerrig bustl. Daeth rhai o’r symptomau a ddaethai’n amlwg yn flaenorol yn llythrennol gronig dros nos fwy neu lai. Aeth at y meddyg teulu ym mis Mawrth ac er nad oedd yn ddiagnosis hawdd, cafodd lawdriniaeth ym mis Mehefin. Yr allwedd i hynny yw ymwybyddiaeth o symptomau ac i fenywod sy’n mynd at y meddyg allu dweud, ‘A dweud y gwir, rwy’n poeni y gallai fod hyn’, a gallu teimlo’n hyderus y bydd y meddyg yn gwneud yr asesiad hwnnw i gael diagnosis cynnar.

Byddai’n esgeulus ohonof i beidio â dweud heddiw fy mod yn fythol ddiolchgar, fel y mae fy nheulu, i’r GIG gwych a’r tîm anhygoel o arbenigwyr yng ngogledd Cymru, gan gynnwys yr oncolegydd a ddywedodd wrth fy mam, ‘Er bod y canser yn ymosodol, rydym yn mynd i fwrw ymlaen â hyn’. Roedd hyn yn 2009 a chyn hynny, roedd hi wedi cael canser y fron yn 2005.

Mae’n debyg y dylwn nodi ar y pwynt hwn fod fy mam yn rhan o’r grŵp dethol hwnnw, gawn ni ddweud, o wylwyr brwd Senedd.tv—gobeithio ei bod hi’n gwylio heddiw. Ond mae’n debygol na fydd yn gwneud sylwadau ar gynnwys fy nghyfraniad, mae’n fwy na thebyg y bydd hi’n dweud wrth ei iPad fy mod yn siarad yn rhy gyflym neu’n gwylio i weld a wyf wedi bachu un o’i heitemau o emwaith eto.

Mae’n swnio fel mam wych.

Diolch. Felly, mae canfod canser yr ofari yn gynnar yn achub bywydau ac mae gwybod am y symptomau yn gwneud gwahaniaeth, ond mae’r anhawster gyda gwneud diagnosis wedi golygu bod canser yr ofari yn cael ei alw’n lladdwr tawel. Rwy’n credu bod angen inni wrthod hynny, oherwydd nid yw’n dawel—fel yr ydym wedi dweud, mae yna symptomau, ac mae’n hanfodol ein bod yn siarad yn y ddadl hon ac wrth fynd ymlaen, ein bod yn defnyddio hynny fel arf i fynd i’r afael â’r canser creulon hwn.

Gwn fod eraill wedi dweud beth yw’r symptomau, ond rwy’n mynd i’w nodi eto, oherwydd po fwyaf y byddwn yn eu nodi a pho fwyaf y byddwn yn eu rhannu, y mwyaf y bydd y neges yn mynd ar led. Felly, y pedwar prif symptom i edrych amdanynt yw: poen parhaus yn y stumog, bol wedi chwyddo’n barhaus, anhawster i fwyta neu deimlo’n llawn yn gyflym ac angen i basio dŵr yn amlach.

Hefyd—crybwyllais hyn ar y cychwyn—yn gysylltiedig â chodi ymwybyddiaeth, mae’n bwysig i bobl fod yn ymwybodol o hanes eu teulu. Mae tua 20 y cant o’r achosion o ganser yr ofari yn cael eu hachosi gan gellwyriadau genetig, gan gynnwys cellwyriad y genyn BRCA. Os canfyddir bod menyw yn cario genyn BRCA diffygiol, mae ei risg o ddatblygu canser yr ofari yn cynyddu o un ym mhob 54 i un o bob dau, ac mae hefyd yn cynyddu’r risg o ddatblygu canser y fron. Gwn fod Ovarian Cancer Action yn ymgyrchu dros ddefnyddio BRCA fel strategaeth atal canser, gan nodi bod ymwybyddiaeth o’u statws BRCA yn rhoi’r pŵer i bobl roi camau ar waith i atal canser.

Fodd bynnag, rwy’n ymwybodol iawn nad yw cymryd camau i gael prawf am BRCA yn benderfyniad y byddai unrhyw un yn ei gymryd yn ysgafn, ac mae’n aml yn un a fydd yn llawn ofn a phryder am y penderfyniadau pwysig, a allai newid bywydau, a fyddai’n cael eu gwneud o ganlyniad i gael y prawf. I mi, mae hynny’n cysylltu’n ôl at werth—yr angen—i gynyddu ymwybyddiaeth a gwneud pobl yn ymwybodol y gallai fod ganddynt y genyn BRCA, ond gan wneud yn siŵr fod cymorth ar gael i bobl mewn ffordd hygyrch a digonol.

I gloi, ceir consensws clir o’r elusennau canser blaenllaw, gan gynnwys Ovarian Cancer Action a Cancer Research UK, nad yw cyflwyno rhaglen sgrinio genedlaethol ar gyfer canser yr ofari yn cael ei argymell, ar sail y dystiolaeth gyfredol sydd ar gael. Nid yw 90 y cant o fenywod yn ymwybodol o bedwar prif symptom canser yr ofari, ond er bod gan fenywod sy’n cael diagnosis ar gam 1 gyfradd oroesi o 90 y cant, ymwybyddiaeth yw’r arf gorau sydd gennym ar hyn o bryd o ran diagnosis a thriniaeth gynnar ar gyfer canser yr ofari.

Yn bendant, argymhellion y Pwyllgor Deisebau, o ran cynnig bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda meddygon teulu a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill i sicrhau profion priodol a diagnosis cynnar, ac yn yr un modd, i wneud mwy i wella ymwybyddiaeth o ganser yr ofari dros gyfnod hir o amser, yw ein hamddiffyniad gorau o ran cynyddu cyfraddau canfod a diagnosis cynnar o ganser yr ofari. Felly, gadewch i ni wneud yn siŵr fod y ddadl heddiw yn tanio’r gwn i gychwyn gwneud hynny.

Hoffwn ddiolch i’r Pwyllgor Deisebau am eu hadroddiad ar y gwaith a wnaethant i ystyried y ddeiseb hon. Mae canser yr ofari’n taro tua 20 o fenywod bob dydd yn y DU ac yn anffodus, mae’n gyfrifol am oddeutu 248 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn. Mae pawb ohonom yn gwybod bod diagnosis cynnar, yn achos canser, yn golygu mwy o obaith goroesi. Os gwneir diagnosis yn y camau cynnar o ganser yr ofari, bydd 90 y cant yn goroesi am bum mlynedd neu fwy. Fodd bynnag, os gwneir diagnosis yn y cyfnod diweddarach, tri yn unig o bob 100 sy’n goroesi y tu hwnt i bum mlynedd. Mae’n hanfodol, felly, ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i wneud diagnosis o ganser yr ofari yn gynt.

Yn anffodus, nid oes prawf sgrinio dibynadwy ar gyfer canser yr ofari ar gael eto. Cynhaliodd treial cydweithredol y DU ar ganser yr ofari astudiaeth 14 mlynedd yn edrych ar fanteision prawf gwaed CA125 a stilwyr uwchsain i ganfod arwyddion cynnar o ganser yr ofari. Yn anffodus, ni ddaeth y canlyniadau o hyd i unrhyw dystiolaeth bendant y byddai’r math hwn o sgrinio’n lleihau marwolaethau o ganser yr ofari. Yn wir, canfu’r treial fod yna nifer fawr o ganlyniadau positif anghywir. Ni fyddai canser ar ddwy o bob tair menyw a gâi lawdriniaeth i edrych am ganser yr ofari yn seiliedig ar eu prawf gwaed. Mae ymestyn hynny dros y boblogaeth gyfan yn arwain at lawer o lawdriniaethau diangen.

Nid yw’n llawdriniaeth fach—fel gydag unrhyw lawdriniaeth, mae’n cynnwys risgiau sylweddol. Cafodd oddeutu tair o bob 100 menyw a gafodd lawdriniaeth gymhlethdodau mawr o ganlyniad i hynny—yn cynnwys heintiau neu ddifrod i organau eraill. Felly, mae angen inni ddod o hyd i ffordd well o sgrinio—dull mwy dibynadwy—cyn i ni gyflwyno sgrinio i’r boblogaeth gyfan.

Mae’r Pwyllgor Deisebau’n argymell bod Llywodraeth Cymru yn cadw’r rhaglen sgrinio ar gyfer canser yr ofari dan arolwg ac rwy’n llwyr gefnogi’r argymhelliad hwn. Rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn hynny. Hoffwn i ni fynd ymhellach. Dylem fod yn gwthio’n weithredol am ymchwil pellach i ffyrdd o sgrinio ar gyfer canser yr ofari. Ar wahân i sgrinio, mae’n bwysig fod pob gweithiwr iechyd proffesiynol yn adnabod arwyddion a symptomau cynnar canser yr ofari, gan mai dyma’r allwedd i ddarparu diagnosis a thriniaeth gynnar. Mae dros 40 y cant o fenywod â chanser yr ofari wedi gorfod ymweld â’u meddyg teulu ar nifer o achlysuron i gael eu hatgyfeirio i gael profion pellach. Felly, rwy’n croesawu ail argymhelliad y pwyllgor a’r ffaith fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ei dderbyn.

Fodd bynnag, roeddwn yn siomedig iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrthod trydydd argymhelliad y pwyllgor, sy’n galw ar Lywodraeth Cymru i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o ganser yr ofari. Yn aml gelwir canser yr ofari yn lladdwr tawel gan mai un o bob pedair o fenywod sy’n gallu enwi’r symptomau, fel bol wedi chwyddo’n barhaus, poen parhaus yn y stumog, anhawster i fwyta ac angen i basio dŵr yn amlach. Mae chwarter y menywod hefyd yn credu, yn anghywir, y bydd prawf ceg y groth yn canfod canser yr ofari. Os nad yw menywod yn adnabod arwyddion a symptomau’r clefyd hwn sy’n lladd, sut yn y byd y gallant obeithio cael triniaeth? Rwy’n gofyn, felly, i Ysgrifennydd y Cabinet ailystyried os gwelwch yn dda. Gall ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r clefyd hwn achub bywydau yn sicr, felly hyd nes y cawn sgrinio gwell ar gyfer canser yr ofari, dyma yw ein gobaith gorau i achub menywod rhag marw o’r clefyd ofnadwy hwn. Diolch yn fawr.

Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond rwy’n falch iawn o gael cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon. Hoffwn longyfarch y pwyllgor ar ei adroddiad, ac yn arbennig, hoffwn longyfarch Margaret Hutcheson a’i ffrindiau am dynnu sylw at ganser yr ofari, ac fel y dywedodd Hannah Blythyn, am lwyddo i’w gael wedi’i drafod yma ar lawr y Siambr. Felly, rwy’n credu bod hwnnw’n gam mawr ymlaen ynddo’i hun.

Rwy’n siŵr fod llawer ohonoch yn bresennol yn y digwyddiad Lleisiau Cleifion Canser yn gynharach eleni, yn ôl ym mis Ionawr. Dyma oedd yr ail ddigwyddiad o’i fath. Trefnwyd y digwyddiad cyntaf, y cyntaf o’i fath yng Nghymru, gan Annie Mulholland. Efallai y bydd rhai ohonoch yn cofio, neu efallai hyd yn oed yn adnabod Annie, a oedd yn ymgyrchydd gwych ac a ymddangosai’n aml yn y cyfryngau ac ar y teledu i dynnu sylw at faterion yn ymwneud â chanser yr ofari. Sefydlodd y digwyddiad Lleisiau Cleifion Canser i ddod â phobl sy’n dioddef o’r holl wahanol fathau o ganser at ei gilydd. Cafodd Annie ei hun ddiagnosis o ganser yr ofari yn 2011 ac yn anffodus, bu farw ym mis Mai 2016. Ond hoffwn dalu teyrnged i’r sylw a dynnodd at yr achos ar y pryd. Gwn ei bod yn aelod o’r grŵp trawsbleidiol ar ganser yr wyf yn gadeirydd arno, a’i chenhadaeth oedd amlygu materion sy’n gysylltiedig â chanser a’u dwyn i sylw pawb.

Rwy’n llongyfarch Margaret Hutcheson ar gyflwyno’r ddeiseb hon ac rwy’n cydnabod y lleisiau cryf iawn a geir ar y mater hwn. Mae llawer o etholwyr wedi dod i fy ngweld i ofyn am sgrinio, a gofyn i Lywodraeth Cymru gyflwyno sgrinio ac yn y digwyddiad Lleisiau Cleifion Cancer yn gynharach eleni, cafwyd galwad gyson gan fenywod a dynion am raglen sgrinio. Gwn y bydd y deisebwyr wedi eu siomi gan yr argymhellion, gan fy mod yn gwybod bod Margaret Hutcheson, sydd ei hun yn nyrs gofal lliniarol wedi ymddeol, eisiau sgrinio blynyddol ar gyfer canser yr ofari gan ddefnyddio’r prawf gwaed CA125. Ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, a’r dystiolaeth a amlinellir yn adroddiad y Pwyllgor Deisebau, ceir perygl o ganlyniadau positif anghywir gyda’r prawf hwn a daw’r adroddiad i’r casgliad, waeth faint y dymunwn iddo weithio, nid oes unrhyw dystiolaeth i gefnogi cyflwyno rhaglen sgrinio poblogaeth gan ddefnyddio’r prawf gwaed CA125, neu ddull amgen, ar hyn o bryd. Rwy’n credu bod rhaid i ni dderbyn y penderfyniad hwn, sy’n seiliedig ar dystiolaeth, ac felly rwy’n meddwl bod y Pwyllgor Deisebau yn iawn yn eu hargymhellion. Ond rwy’n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn cadw’r posibilrwydd o sgrinio dan arolwg, gan fod gwyddoniaeth yn newid drwy’r amser a cheir datblygiadau enfawr drwy’r amser. Felly, gadewch i ni barhau i adolygu hyn er mwyn i ni wybod, os daw cyfle byth i fynd i’r afael â’r clefyd hwn, y byddwn mewn sefyllfa i wneud hynny.

Rwy’n cytuno ag Angela Burns a Hannah Blythyn na ddylai hwn gael ei alw’n lladdwr distaw, am fod hynny’n awgrymu nad oes unrhyw beth y gallwch ei wneud am y peth. O’r holl ddadlau a glywsom heddiw, mae yna lawer y gallwch ei wneud am y peth. Gallwch adnabod y symptomau, gall meddygon teulu gael eu helpu drwy hyfforddiant gydag ymwybyddiaeth o’r materion hyn ac rwy’n credu bod y ffaith ei fod wedi dod yma heddiw ac yn cael ei drafod yn bwysig tu hwnt.

Cynhaliwyd ymgyrch i godi ymwybyddiaeth gan Ganolfan Ganser Felindre yn gynnar yn 2016 ac rwy’n croesawu hynny. Croesawaf y ffaith eu bod wedi gweithio gyda Target Ovarian Cancer i ddosbarthu pecynnau gwybodaeth i feddygon teulu ac i geisio gwneud meddygon teulu yn fwy ymwybodol o symptomau a chydnabod—oherwydd, fel rwy’n meddwl bod pawb wedi dweud heddiw, mae diagnosis cynnar yn gyfan gwbl allweddol.

Rwy’n credu ein bod angen mwy o’r ymgyrchoedd gwybodaeth hyn ac ymgyrchoedd hefyd i dynnu sylw at y symptomau i fenywod eu hunain, fel y mae pobl wedi sôn heddiw. Nid wyf yn credu y gallwn roi proffil rhy uchel i’r mater hwn. Ni ddylai fod yn ymgyrch codi ymwybyddiaeth untro, oherwydd gwyddom y gall diagnosis cynnar arwain at wella. Felly, hoffwn orffen mewn gwirionedd drwy ddweud da iawn wrth bob menyw sydd wedi gwneud ymdrechion o’r fath i dynnu sylw at yr ymgyrch hon a diolch i’r Pwyllgor Deisebau am ei ymateb.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, Rebecca Evans.

Diolch. Hoffwn ddechrau drwy ymuno â’r siaradwyr eraill i ddiolch i’r deisebwyr a dynnodd sylw at y mater pwysig hwn, a hefyd i gofnodi fy niolch i’r Pwyllgor Deisebau am ei ystyriaeth feddylgar o’r mater a’i adroddiad a’i argymhellion, a hefyd i’r holl siaradwyr yn y ddadl am eu cyfraniadau ystyriol a phwerus.

Gall canser yr ofari effeithio ar fenywod o unrhyw oedran, ond mae’n fwy cyffredin ymhlith menywod sydd wedi bod drwy’r menopos ac fel y clywsom yn y ddadl, gall symptomau canser yr ofari fod yn debyg i symptomau cyflyrau eraill ac felly gall fod yn anodd gwneud diagnosis ohono. Mae hwn yn fater pwysig i fenywod yng Nghymru ac rwy’n gobeithio y bydd ystyriaeth y pwyllgor o’r mater hwn a’n dadl heddiw yn helpu i godi proffil canser yr ofari.

Sgrinio’r boblogaeth yw’r broses o nodi pobl iach a allai wynebu mwy o risg o glefyd neu gyflwr, neu nodi presenoldeb clefyd neu gyflwr nad oes diagnosis wedi’i wneud ohono hyd yma mewn unigolyn. Yna gallwn ymateb drwy ddarparu gwybodaeth, profion neu driniaeth bellach. Mae gan sgrinio botensial felly i nodi cyflyrau ar gam cynnar pan ellir eu trin yn haws. Gall sgrinio achub bywydau, gwella ansawdd eich bywyd a lleihau’r angen am ymyriadau a thriniaethau costus ar gam mwy datblygedig.

Fodd bynnag, mae’n bwysig deall beth y gall sgrinio ei wneud a beth nad yw’n gallu ei wneud. Gall sgrinio achub bywydau drwy nodi risgiau’n gynnar, ond gall hefyd achosi niwed drwy nodi rhai ffactorau na fydd byth yn datblygu i fod yn gyflwr difrifol. Nid yw sgrinio yn gwarantu amddiffyniad chwaith. Efallai y bydd rhai pobl yn cael canlyniad risg isel o sgrinio, ond efallai na fydd hynny’n eu hatal rhag datblygu’r cyflwr yn ddiweddarach.

Ni ddylid cynnig sgrinio poblogaeth ac eithrio lle y ceir tystiolaeth gadarn o ansawdd da y bydd yn gwneud mwy o les na niwed a’i fod yn gosteffeithiol o fewn cyllideb gyffredinol y GIG. Lle y ceir tystiolaeth o’r fath, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn rhaglenni sgrinio.

Hoffwn eich sicrhau bod pob un o’n rhaglenni sgrinio ar sail y boblogaeth cyn i symptomau ymddangos, sy’n amrywio o sgrinio cyn-geni i fenywod beichiog i sgrinio dynion hŷn am ymlediadau, yn cael eu datblygu a’u darparu gan ddefnyddio’r dystiolaeth orau sydd ar gael ac maent yn destun adolygu rheolaidd.

Mae Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU yn darparu cyngor annibynnol, arbenigol ar sgrinio’n seiliedig ar boblogaeth i holl Weinidogion y DU. Mae’r pwyllgor yn sicrhau trylwyredd academaidd ac awdurdod mewn maes hynod o gymhleth ac mae’n arwain y byd yn ei faes. Mae’r rhaglenni sgrinio yn y DU ymhlith y mwyaf uchel eu parch yn y byd. Yn ddiweddar, bu Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU yn ystyried y dystiolaeth o dreial mawr yn y DU i sgrinio canser yr ofari. Nid yw’r dystiolaeth hyd yma yn derfynol ac nid yw’r pwyllgor arbenigol wedi argymell sgrinio ar hyn o bryd ar gyfer canser yr ofari.

Mae treial cydweithredol y DU ar gyfer sgrinio canser yr ofari ac elusennau canser blaenllaw yn cytuno nad yw’r dystiolaeth yn dangos y gall sgrinio leihau nifer y marwolaethau o ganser yr ofari. Fel y clywsom yn ystod y ddadl, gwelodd yr astudiaeth fod nifer o fenywod wedi cael llawdriniaeth ddiangen am bob canser yr ofari a ganfuwyd drwy sgrinio, a chafwyd cymhlethdodau mawr yn achos oddeutu 3 y cant o’r menywod a gafodd lawdriniaeth ddiangen. Bydd angen ystyried y rhain a mathau eraill o niwed, fel lefelau uwch o orbryder, yn ofalus pe bai tystiolaeth bellach yn cefnogi sgrinio.

Mae treial cydweithredol y DU ar gyfer sgrinio canser yr ofari yn mynd rhagddo a deallaf y bydd rhagor o dystiolaeth ar gael yn 2019. Bydd Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU yn adolygu ei argymhelliad pan ddaw’r dystiolaeth hon i law. Bydd Llywodraeth Cymru yn cadw’r posibilrwydd o gael rhaglen sgrinio poblogaeth genedlaethol ar gyfer canser yr ofari dan arolwg ac rydym yn parhau i gael cyngor gan bwyllgor ymgynghorol arbenigol y DU ar y mater hwn.

Rydym yn cydnabod bod angen i ni wneud mwy i ganfod canserau’n gynt. Rhaid i’n GIG ymateb yn briodol i fenywod sydd â symptomau sydd angen eu harchwilio. Mae’r GIG yng Nghymru yn gweithredu canllawiau atgyfeirio newydd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar gyfer achosion lle y ceir amheuaeth o ganser, sydd wedi gostwng y trothwy amheuaeth ac wedi’u hanelu’n benodol at annog mwy o atgyfeiriadau. Mae ein contract meddygon teulu ar hyn o bryd yn mynnu bod pob meddygfa’n adolygu achosion o ganser yr ofari i nodi cyfleoedd i wella’r gofal a roddir i fenywod. A bellach, ceir arweinydd meddygon teulu ym mhob bwrdd iechyd i helpu gofal sylfaenol i wella’r modd y maent yn nodi, atgyfeirio a chefnogi pobl yr effeithiwyd arnynt gan ganser.

Byddwn yn parhau i weithio gyda’r GIG ledled Cymru i wella lefelau canfod canser yr ofari yn gynnar a gwella mynediad cyflym at y driniaeth ddiweddaraf sy’n seiliedig ar dystiolaeth. Mae’n bwysig fod pobl yn gallu adnabod symptomau ac yn teimlo’n hyderus i gysylltu â’u meddyg teulu. Nid her o ran canser yr ofari yn unig yw hon, ond o ran sawl math o ganser gyda symptomau amhenodol. Cynhaliwyd ymgyrch ymwybyddiaeth o ganser yr ofari yn ddiweddar. Cafodd yr ymgyrch ei lansio ym mis Mawrth 2016 ac roedd yn cynnwys dosbarthu taflenni a phosteri i bob meddygfa yng Nghymru. Mae’r gweithgaredd hwn, ynghyd â gwaith gwerthfawr elusennau canser ac ymgyrchwyr, wedi helpu i godi ymwybyddiaeth o ganser yr ofari ar draws Cymru. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer canser, a gafodd ei lansio ym mis Tachwedd 2016, yn cynnwys ymrwymiad i godi ymwybyddiaeth o symptomau canser. Mae’n hanfodol ein bod yn cael gwybod gan yr arbenigwyr pa ganserau i’w targedu a sut. Yn syml, fel lleygwr, nid wyf am achub y blaen ar hynny, a dyna’r rhesymeg sy’n sail i’n hymagwedd at argymhelliad 3. Bydd y grŵp gweithredu ar gyfer canser yn arwain ar y gwaith o ddatblygu gweithgaredd codi ymwybyddiaeth yn y dyfodol. Byddant yn ystyried ymgyrchoedd ymwybyddiaeth safle-benodol, ond byddant hefyd yn ystyried manteision ymgyrch fwy cyffredinol i godi ymwybyddiaeth. Mae cynigion ar gyfer ymgyrch ymwybyddiaeth i’w chyflwyno fesul cam tan 2020 i ddod yn ddiweddarach eleni.

Hoffwn gloi drwy ddiolch i’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno’r ddadl ar lawr y Senedd heddiw ac rwy’n siŵr y bydd gwaith craffu’r pwyllgor ar y mater hwn a’r ddadl hon yn helpu i godi ymwybyddiaeth o ganser yr ofari ar draws Cymru. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, Mike Hedges, i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau a siaradodd heddiw. Ac a gaf fi ddweud rhywbeth nad wyf yn aml yn ei ddweud? Roeddwn yn cytuno â phob gair a ddywedodd pob un ohonoch. Felly, gallwn eistedd yn awr a dweud, ‘Rwy’n cytuno â phopeth rydych wedi’i ddweud’, ond rwy’n meddwl efallai y byddai’n well i mi ddweud ychydig bach rhagor. A gaf fi hefyd ddiolch i’r Gweinidog am ei hateb? Yn bennaf oll—ac rwy’n meddwl y byddai pawb yn cytuno—hoffwn ddiolch i Margaret Hutcheson am drefnu’r ddeiseb a dod â hyn ger ein bron.

Angela Burns: mae dynes yn marw bob dwy awr yn y DU. Mae hynny’n golygu bod dwy wedi marw ers i ni gychwyn y cyfarfod hwn. Mae’n ganser anodd ei ganfod, ac roeddwn yn dwli ar eich disgrifiad, ‘meistres mewn cuddwisg’—hoffwn pe bawn wedi meddwl amdano. Gellir drysu rhyngddo a syndrom coluddyn llidus neu’r menopos, ac mewn gwirionedd, os byddwch yn ei ddal yn gynnar, mae pobl yn byw; os byddwch yn ei ddal yn hwyr, mae pobl yn marw.

Rhun ap Iorwerth: mae angen inni newid y strwythur a gwella cyfraddau goroesi. Rwy’n credu bod pawb wedi dweud hynny. Rydym am i bobl gael eu canfod yn gynnar a goroesi. Mae angen i ni gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith menywod a meddygon teulu. I aralleirio’r hyn a ddywedwch, problem y rhai iach pryderus sydd gennym ym maes iechyd drwy’r amser yn hytrach na’r rhai sâl nad ydynt yn poeni.

Hannah Blythyn, a gaf fi ddiolch i chi am ddangos dewrder drwy sôn am fater teuluol? Rhaid ei bod yn anodd iawn, ond a gaf fi ddiolch ichi am hynny, oherwydd pan fydd pobl yn cyflwyno profiadau personol i’r dadleuon hyn, credaf ei fod yn ychwanegu llawer mwy na’r rhai ohonom sy’n siarad yn y trydydd person?

Mis Ymwybyddiaeth o Ganser yr Ofari—pwysig iawn. Nid oeddwn yn gwybod mai dyma ganser gynaecolegol mwyaf marwol y DU. Rwy’n credu ei fod yn rhywbeth sydd angen i ni ei gyfleu. Mae angen i ni godi ymwybyddiaeth. Mae angen i bobl wybod nad yw prawf ceg y groth yn ei ganfod, ac mae’n rhaid i ddealltwriaeth meddygon teulu wella. Unwaith eto, siaradodd Caroline Jones am ddiagnosis cynnar a phroblem canlyniadau positif anghywir yn sgil sgrinio—dyna un o’r rhesymau pam nad ydym wedi cefnogi sgrinio. Mae arnom angen dull sgrinio dibynadwy, a gorau po gyntaf y cawn hynny. Soniodd Julie Morgan am Annie Mulholland. Roedd llawer ohonom yn gwybod am ei chenhadaeth i dynnu sylw at ganser a chanser yr ofari. Mae’r dystiolaeth yn dangos nad yw’r prawf CA125 yn gweithio, a dyna pam nad oedd y pwyllgor yn ei argymell, ond mae angen i ni gael diagnosis cynnar. Mae angen i bobl fynd at eu meddygon teulu, mae angen i’r meddygon teulu ei adnabod, a pheidio â dweud, ‘Wel, efallai mai syndrom coluddyn llidus ydyw yn ôl pob tebyg’, neu, ‘Eich menopos ydyw, dowch yn ôl mewn tri mis’. Ond mae dau o’r tri mis yn lleihau’r gobaith o oroesi yn ddramatig.

Weinidog, rydych yn hollol gywir, mae sgrinio yn achosi niwed a gofid. Os ydych yn sgrinio pobl a’ch bod yn cael canlyniadau positif anghywir, mae pobl yn poeni. Rwyf wedi bod gydag aelod o’r teulu i gael ei sgrinio ar gyfer canser, a diolch byth, nid oedd ganddynt ganser, ond gallaf ddweud wrthych, gallwn fod wedi darllen y papur ar ei ben i lawr ac ni fyddwn wedi sylwi fy mod yn gwneud hynny. Mae’n creu llawer iawn o bryder. Dyna pam nad oedd y pwyllgor yn argymell cyflwyno sgrinio ar hyn o bryd. Mae’n lladdwr distaw; nid fy ngeiriau i, ond geiriau’r deisebydd, ond mae’n rhywbeth y mae gwir angen i ni ei gael allan. Hoffwn ddweud fy mod yn dal yn siomedig, ac rwy’n siŵr y bydd gweddill y pwyllgor ac efallai Aelodau eraill yn siomedig nad yw’r cynnig y ceisiwn ei hyrwyddo, y cynnig y ceisiwn gael gwell dealltwriaeth ymhlith meddygon teulu a chleifion o’r hyn ydyw, wedi cael ei dderbyn gan y Gweinidog. Felly, a gaf fi, fel apêl, ofyn i’r Gweinidog feddwl eto am y peth? Mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn mynd allan ac yn gadael i bobl wybod.

Fel y dywedais, bydd dwy fenyw wedi marw y prynhawn yma ers i ni gyfarfod. Mae dau o deuluoedd bellach yn galaru o’i herwydd. Y tebygolrwydd yw eu bod wedi cael eu dal yn hwyr. Pe baent wedi cael eu dal yn gynnar, byddai’r teuluoedd hynny yn awr yn mynd drwy fywyd teuluol arferol. Dyna’r darn sy’n dod â’r neges adref i mi, nid wyf yn gwybod a yw’n gwneud hynny i eraill, ein bod yn gwneud penderfyniad. Os ydych yn ei ddal yn gynnar, yna bydd pobl yn byw, ac os byddwch yn ei ddal yn hwyr—. Rwy’n credu mai Angela Burns a ddywedodd fod y posibilrwydd y byddwch yn marw ohono yn un mewn 10 os yw’n cael ei ddal yn gynnar iawn, a’r posibilrwydd y byddwch yn goroesi yn un mewn 10 os yw’n cael ei ddal yn hwyr iawn. Dyna’r gwahaniaeth. Mae’n ddedfryd marwolaeth os ydym yn ei gael yn anghywir. Dyma apelio ar y Gweinidog i ailystyried, unwaith eto, i gael mwy o wybodaeth ar gael a chael mwy o bobl i sylweddoli pa mor bwysig yw hi os oes ganddynt unrhyw un o’r symptomau hyn, i fynd yno ac i feddygon teulu fod o ddifrif yn ei gylch. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar ysgolion cyfrwng Cymraeg. Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig y cynnig. Neil.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Rwy’n gobeithio y bydd hon yn ddadl adeiladol y prynhawn yma—yn sicr, yn yr ysbryd hwnnw y cyflwynasom y cynnig hwn. Fel y mae’n dweud yn glir yn y cymal cyntaf un, rydym yn cefnogi amcan Llywodraeth Cymru o gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a byddwn yn cefnogi pob mesur rhesymol i gyflawni hynny. Fel y mae ein hanthem genedlaethol yn datgan, ‘O bydded i’r heniaith barhau’, a

The old language of the Welsh is as alive as ever.

Dyna un o hanfodion bod yn Gymry, yn fy marn i: cefnogi iaith frodorol ein tir. Yn sicr rwyf am ei gweld yn llwyddo, ond y ffordd orau o gyflawni amcan y Llywodraeth yw gwneud hynny gyda graen y farn gyhoeddus drwy berswâd ac efengylu, os mynnwch. Yn sicr ni chaiff ei gyflawni yn wyneb gwrthwynebiad, sy’n cael ei greu gan yr hyn yr ystyrir ei fod yn bolisi o orfodaeth.

Mae Deddf Addysg 1996 yn dweud y dylai disgyblion gael eu haddysgu yn unol â dymuniadau’r rhieni, ac y dylai’r Ysgrifennydd Gwladol ystyried yr egwyddor gyffredinol fod disgyblion yn cael eu haddysgu yn unol â dymuniadau eu rhieni. Mae’r ddeddfwriaeth honno, wrth gwrs, wedi cael ei goddiweddyd ers datganoli, ond ni ddylai’r egwyddor sy’n sail iddi fod yn ddadleuol iawn yn fy marn i. Rwy’n tybio mai dyna pam y cafwyd proses ymgynghori, a gynhaliwyd gan Gyngor Sir Caerfyrddin, yn achos ysgol Llangennech a’r cynigion sydd ganddynt i uno’r ddwy ysgol bresennol yn un ysgol cyfrwng Cymraeg yn unig. Ond os mai diben yr ymgynghoriad yw ceisio barn y cyhoedd, yn enwedig y rhai yr effeithir arnynt yn fwyaf agos gan y penderfyniad, sef, wrth gwrs, rhieni’r plant yr effeithir yn fwyaf dwfn ar eu bywydau gan yr addysg y maent yn mynd i’w derbyn, dyma un nad yw wedi llwyddo.

Mae’r ymgynghoriad wedi bod yn un maith. Ym mis Ionawr 2016, cafwyd ymgynghoriad cychwynnol ar y cynigion ac roedd 154 o ymatebion o blaid, 102 yn erbyn. Cafwyd un ymateb dienw o blaid, a 32 canlyniad dienw yn erbyn, ond roedd yna ddeiseb gyda 505 o enwau arni a gafodd ei chyfrif fel un bleidlais. Os ydych yn cymryd lleisiau unigol fel arwydd o farn y cyhoedd, sef y peth amlwg i’w wneud, yna mae gennyf ofn fod Llangennech wedi pleidleisio’n drwm yn erbyn cynnig y cyngor sir. Cafwyd ymgynghoriad arall, neu ymestyniad o’r ymgynghoriad, pan gyhoeddwyd yr hysbysiad statudol yn ddiweddarach yn y flwyddyn, a bryd hynny y canlyniad oedd 1,418 o ymatebion i gyd, ac o’r rhain roedd 698 o blaid yr hyn a gynigiodd y cyngor sir ac roedd 720 yn erbyn. Ond 44 y cant yn unig o’r ymatebion hynny y gellir eu nodi’n gadarnhaol fel rhai gan bobl sy’n byw yn y pentref ac o’i amgylch—dôi 25 y cant o’r tu allan ac roedd 31 y cant yn ymatebwyr na roddodd unrhyw gyfeiriad neu god post, neu unrhyw ddull arall o nodi o ble roeddent yn dod. Roedd yna ddeiseb, a oedd, y tro hwn, yn cynnwys 757 o enwau arni o Langennech, ond yn yr un modd, roedd honno’n cyfrif fel un bleidlais yn unig yn y broses hon.

Nawr, mae’r cyngor sir yn gwbl briodol yn dweud yn y ddogfen sy’n crynhoi’r holl ganlyniadau hyn,

‘Mae’n rhaid, yn statudol, i’r penderfyniad ynghylch camu ymlaen neu beidio â’r cynnig gael ei wneud er lles pennaf y dysgwyr. Felly mae’n rhaid penderfynu ar sail y rhinweddau addysgol hyn hytrach nag ar sail nifer yr ymatebion a ddaeth i law, boed o blaid neu yn erbyn y cynnig.’

Ac rwy’n cytuno â hynny, na ddylai niferoedd rhifyddol gwirioneddol o reidrwydd fod yn unig sail i’r penderfyniad a wneir, ond yn y pen draw, rwy’n credu y dylem barchu barn rhieni oni bai y gellir gwneud achos cryf i’r gwrthwyneb, ac nid wyf yn credu, yn yr achos penodol hwn, ei fod wedi ei wneud. Wrth gwrs, mae gwerth diwylliannol enfawr i gael plant i ddysgu siarad Cymraeg, yn ogystal â Saesneg, ac rwyf o blaid dwyieithrwydd. Ond yn anffodus, un o’r datblygiadau yn ddiweddar—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Nodaf ei fod yn awyddus i gyflwyno ei hun fel ffrind i’r iaith Gymraeg. A wnaiff fanteisio ar y cyfle hwn i gondemnio’r sylwadau gan Gareth Bennett, a ddisgrifiodd ymgyrchwyr dros yr iaith Gymraeg fel ‘loonies’, sylw a oedd yn sarhaus ar sawl lefel?

Wel, dechreuais fy sylwadau y prynhawn yma, Llywydd, drwy ddweud fy mod yn gobeithio y byddai hon yn ddadl adeiladol, ac ni ddylem geisio gwneud pwyntiau gwleidyddol pitw o’r math hwnnw, a byddaf yn parhau yn yr ysbryd hwnnw—[Torri ar draws.] Wel, gallwn gael dadl wrthwynebus os mynnwch, ond nid wyf yn credu y bydd agwedd Plaid Cymru ar hynny’n creu argraff fawr ar y cyhoedd yn gyffredinol. Hoffwn wneud ychydig o gynnydd, os gwelwch yn dda.

Ac felly, y cyfan rwy’n ei awgrymu yw bod safbwyntiau rhieni a’r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan benderfyniad y cyngor sir yn yr achos penodol hwn, wedi cael eu hanwybyddu’n helaeth gan y cyngor sir. Mae’r cynllun strategol y mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi ei gynhyrchu wedi cael ei dderbyn, yn fras, gan bawb, cyn belled ag y gwn i, ac eithrio yn yr un achos hwn. Rwy’n credu mai camgymeriad yw gwneud y gorau’n elyn i’r da, o safbwynt y rhai sydd am weld mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg yn unig. Yn amlwg, os oes gwrthwynebiad lleol enfawr i’r cynnig penodol hwn, dylai hynny achosi i ni ymatal. Gadewch i ni geisio dwyn perswâd. Gadewch i ni symud ychydig yn arafach yn yr un achos penodol hwn. Mae’n 2017; nid oes rhaid i ni gael pob ysgol unigol a oedd yn y cynllun strategol yn ysgol cyfrwng Cymraeg erbyn 2017 os yw’n mynd i achosi aflonyddwch enfawr yn yr ardal. Y cyfan rwy’n ei awgrymu os ydym, fel y mae pawb ohonom, mae’n debyg, am weld y Llywodraeth yn llwyddo yn ei nod, yw bod yn rhaid i ni gario’r bobl gyda ni.

Nid yw’n helpu, felly, i gyfeirio at bryderon gwirioneddol rhieni, pa un a oes modd eu cyfiawnhau ai peidio, fel rhai sy’n cyfrannu at yr awyrgylch gwenwynig yn Llangennech, fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei wneud. [Torri a draws.] Fel y dywedodd y Prif Weinidog mewn cwestiynau y diwrnod o’r blaen, nid oedd hwnnw’n gyfraniad cadarnhaol ac adeiladol i’r ddadl. Nid yw’n ddefnyddiol, wrth gwrs, os yw cydlynydd rhieni dros addysg Gymraeg yn dweud, ‘Os nad yw’r rhieni hynny’n hoffi’r iaith Gymraeg, a gaf fi awgrymu bod y ffin draw yno, a gallant groesi’r ffin?’ Nid yw ychwaith yn ddefnyddiol fod cyflwynydd S4C ar Twitter wedi dweud,

‘Dwi’n casau Lloegr â fy holl enaid, ddoe, heddiw, ac am byth.’

Felly, os yw Plaid Cymru eisiau condemnio rhagfarn, efallai y byddant am gondemnio Morgan Jones, y person dan sylw yn y trydariad hwnnw. [Torri ar draws.]

Cyfraniad Jonathan Edwards, yr Aelod Seneddol dros ddwyrain Caerfyrddin—[Torri ar draws.]

Gadewch i’r Aelod barhau neu geisio ymyrryd. Gadewch i’r Aelod barhau.

Gallaf eich sicrhau, Llywydd, na fyddaf yn gadael i weiddi—

Na, na, gallwch barhau.

[Yn parhau.]—gan yr aelodau anoddefgar o Blaid Cymru gyferbyn fy nhrechu; nid yw pob aelod o Blaid Cymru yn anoddefgar, ond mae rhai ohonynt, mae’n amlwg.

Cyfraniad Jonathan Edwards i’r ddadl oedd ymosod ar y Blaid Lafur, gan ddweud bod y Blaid Lafur yn Llanelli wedi cynnal ymgyrch gas, ymrannol yn erbyn cynlluniau’r cyngor lleol a arweinir gan Blaid Cymru. Rhagfarn sefydliadol wrth-Gymreig Llafur yn lleol yw’r rheswm pam y mae gwleidyddion dosbarth gweithiol fel ef, mae’n debyg, yn cael cartref naturiol bellach ym Mhlaid Cymru. Wrth gwrs, ni fyddaf yn oedi’r Cynulliad ymhellach â’r mathau hynny o sylwadau, yn enwedig y rhai sy’n ymosodol tuag at UKIP. Ond hoffwn ganmol Nia Griffith, sef yr AS Llafur dros Lanelli, am ei hymagwedd at y ddadl hon, oherwydd yn ei hymateb i ymgynghoriad y cyngor sir, mae hi wedi dweud—mae gennyf ei chyfraniad yma rhywle—

y dylai pob plentyn yng Nghymru gael cyfle i gael mynediad at addysg ysgol drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae disgyblion yn Llangennech ar hyn o bryd yn cael y cyfle hwnnw drwy fynychu’r ffrwd Gymraeg. Byddai’n wrthgynhyrchiol i’r nod o gynyddu nifer y disgyblion sy’n gallu defnyddio’r iaith Gymraeg pe bai disgyblion wedyn yn dewis mynychu ysgolion cyfrwng Saesneg oherwydd y newid hwn.

Felly, os mai canlyniad anhyblygrwydd polisi’r cyngor sir yw eich bod yn gyrru plant allan o ysgolion dwy ffrwd i mewn i addysg Saesneg yn unig, yna mae hynny mewn gwirionedd yn ein gwthio’n ôl. Nid yw’n mynd â ni ymlaen mewn gwirionedd. Felly, yr hyn rwy’n ceisio ei wneud yn ystod y ddadl hon heddiw yw dangos y ffordd ymlaen y byddwn, yn wir, yn gwneud cynnydd aruthrol drwy weithredu polisi’r Llywodraeth, a lle y gall cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg wneud hynny, ond os oes gennym frwydr yn Llangennech heddiw, nid yw’n ddim o gymharu â’r frwydr a fydd gennych pan fyddwch eisiau ceisio cyflwyno addysg cyfrwng Cymraeg mewn ardaloedd gyda llawer llai yn siarad Cymraeg na Sir Gaerfyrddin. Rwyf eisiau osgoi’r canlyniad hwnnw. [Torri ar draws.] Rwyf eisiau osgoi’r canlyniad hwnnw, a dyna pam rwy’n cefnogi’r egwyddorion sy’n cael eu mynegi yn y cynnig.

Gwelaf fod Lee Waters yma i wneud ei araith hun, rwy’n gobeithio, ond rwyf hefyd yn cymeradwyo yr hyn y mae wedi ei ddweud o’r blaen yn hyn o beth, fod angen i ni fod yn ofalus iawn o ran y ffordd yr ydym yn ymdrin â hyn. Roedd yn siarad am y Gweinidog pan ddywedodd,

Mae ef a minnau’n rhannu’r uchelgais i sicrhau bod pob unigolyn 16 oed yn gallu siarad Cymraeg erbyn iddynt adael yr ysgol, ac yn parhau i’w defnyddio yn eu bywydau bob dydd. Ac rydym yn awyddus i gynnal yr ewyllys da a fu tuag at yr iaith Gymraeg.

Bydd yn drasiedi, ac yn wir yn drychineb, i’r polisi o sicrhau 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 os ydym yn mabwysiadu ymagwedd ymwthiol, a chymeradwyaf ein cynnig i’r Cynulliad.

I have selected the eight amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Move.

I call on Darren Millar to move amendments 2, 4 and 5, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch, Llywydd. Rwyf am gynnig gwelliannau 4 a 5 ar y papur trefn, ond ni fyddaf yn cynnig gwelliant 2, gan ein bod yn bwriadu tynnu’r gwelliant hwnnw’n ôl, gyda’ch caniatâd, Llywydd, oherwydd byddwn yn cefnogi gwelliant 1 ar y papur trefn.

Rhaid i mi ddweud fy mod ychydig yn siomedig fod y ddadl hon yn cael ei defnyddio i dynnu sylw at un mater penodol mewn un rhan o Gymru. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni, fel Cynulliad Cenedlaethol sydd wedi cefnogi’r iaith Gymraeg ar sail drawsbleidiol drwy sawl gweinyddiaeth wahanol, yn uno gyda’n gilydd er mwyn hyrwyddo achos addysg cyfrwng Cymraeg. Byddwn ni, er mwyn ein plaid, yn cefnogi’r uchelgais aruthrol a osodwyd gan Lywodraeth Cymru i greu 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae hwnnw’n uchelgais a gefnogwn ac rydym yn awyddus i helpu’r Llywodraeth i’w gyflawni. Gwyddom fod addysg cyfrwng Cymraeg yn mynd i fod yn gwbl hanfodol os ydym yn mynd i gyrraedd y targed hwnnw, a dyna pam y mae’n rhaid i ni wneud yr hyn a allwn ym mhob cornel fach o Gymru, ni waeth a yw’r corneli hynny o Gymru yn ardaloedd lle y mae’r iaith Gymraeg yn cael ei siarad yn helaeth ai peidio. Nid oes ots a yw hyn yng ngogledd-ddwyrain Cymru neu’r gororau yn agos at Loegr. Yn y pen draw, dylem hyrwyddo’r Gymraeg ym mhob cwr o’n gwlad a gwneud yr hyn a allwn i wneud y gorau o’r cyfleoedd i bobl ifanc fwynhau eu profiad addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Rwy’n fodlon derbyn ymyriad.

A gaf fi groesawu’r geiriau hynny? A fyddai’r Aelod yn cytuno bod yn rhaid i gefnogaeth fod yn fwy na geiriau bob amser? Rwy’n credu mai’r hyn yr ydych yn ei ddweud hefyd yw bod yn rhaid i weithredoedd ategu geiriau a bod yn rhaid i ni dderbyn y bydd gwrthwynebiad mewn mannau, a lle y ceir gwrthwynebiad, mae’n rhaid i ni weithio gyda’r bobl hynny i egluro iddynt, sef pam y credaf fod dyletswydd ar bob un ohonom yma i gyfeirio ein hegni tuag at berswadio pobl ynglŷn â pham ein bod yn rhoi’r camau hyn ar waith i gyflwyno ac ehangu mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg.

Rwy’n cytuno’n llwyr â’r farn honno. Mae’n rhaid i ni hyrwyddo ac mae’n rhaid i ni berswadio oherwydd ceir rhai pobl sydd angen mwy o ddarbwyllo nag a wnaethom hyn yn hyn. Mae angen i’n system gyn-ysgol yn ogystal â’n hysgolion yma yng Nghymru gael cyfle i dyfu nifer y lleoedd a chapasiti. Nid yw ein sector addysg bellach yn benodol wedi’i baratoi’n arbennig o dda ar gyfer darparu cyfleoedd addysg cyfrwng Cymraeg ychwaith. Dyna pam yr ydym wedi bod yn gefnogol i benderfyniad Llywodraeth Cymru i adolygu’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, i ddod ag Aled Roberts i mewn, fel cydweithiwr y gellir ymddiried ynddo i nifer o’r ACau yn y Siambr hon, er mwyn gwneud y gwaith hwnnw. Ond mae’n bwysig iawn fod y gwaith hwnnw’n cael ei gwblhau cyn gynted â phosibl a bod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg hynny yn cael eu siapio’n briodol er mwyn i ni allu nodi llwybr clir i gyrraedd yr uchelgais o gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae’n rhaid mynd i’r afael â’r gwendidau yn y system ar hyn o bryd, lle nad oes gennym ddigon o gapasiti yn ein trefniadau cyn-ysgol, a lle nad oes gennym nifer ddigonol o athrawon cyfrwng Cymraeg yn dod i mewn i’r proffesiwn.

Yn ogystal â hynny, mae’n bryder, fel y dywedasom yn un o’n gwelliannau, ei bod yn ymddangos bod ysgolion Cymraeg wedi cael eu heffeithio’n anghymesur gan gau yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mae tua 41 y cant o’r holl ysgolion a gaewyd ers 1999 wedi bod yn ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac eto nid ydynt ond yn cynrychioli chwarter o holl ysgolion Cymru. Felly, mae wedi bod yn eithaf anghymesur.

Y peth arall yr ydym yn arbennig o awyddus i’r Llywodraeth ei wneud yn ogystal yw edrych yn ofalus iawn ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i weld a allai fod ffordd o hybu capasiti ychwanegol o ran buddsoddi yn ein hysgolion er mwyn creu mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg a mwy o fuddsoddi mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Nid yw’r rhaglen, fel y mae ar hyn o bryd, i’w gweld yn pwysleisio’r angen i greu mwy o leoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Felly, rydym am i chi edrych ar hynny, os gwnewch, Gweinidog, am ein bod yn credu, ar yr ochr hon i’r tŷ, ei fod yn rhan bwysig iawn o’r hyn y dylai’r Cynulliad hwn fod yma i’w wneud. Yn y pen draw, pan gawsom ein sefydlu—rydym yma i hyrwyddo Cymru. Rydym yma i hyrwyddo ein diwylliant. Rydym yma i hyrwyddo ein hiaith, a pha le gwell i wneud hynny na thrwy’r system addysg a chael llawer mwy o bwyslais ar greu mwy o leoedd.

Rydym yn gwybod bod y galw am leoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yn fwy na’r capasiti ar draws Cymru. Nid yw’n iawn nad yw pobl a rhieni a dysgwyr yn cael dewis cael eu plant wedi eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac oni bai ein bod yn gweithio gyda’n gilydd ar bob ochr i’r Siambr hon i gyflawni’r uchelgais hwn, nid ydym yn mynd i lwyddo i gyrraedd yno. Felly, byddwn yn cefnogi’r gwelliant a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda chi, Gweinidog, er mwyn cyflwyno’r dull uchelgeisiol rydych wedi’i nodi, a gweithio gyda chi hefyd i wneud yn siŵr fod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn uchelgeisiol, fod yr awdurdodau lleol yn cydnabod eu cyfrifoldeb pwysig i hybu’r iaith Gymraeg ac i hyrwyddo’r lleoedd ychwanegol y mae angen i ni fod wedi’u sicrhau a’u creu yn ein hysgolion cyfrwng Cymraeg.

I call on Simon Thomas to move amendments 3, 6, 7 and 8, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd. I follow Darren Millar and endorse what he said, and welcome his contribution to this debate, which has been very positive, if I may say so. We’ve heard this afternoon just how positive the leader of UKIP can be to our debates here. During the course of a 10-minute speech, he didn’t mention a single policy that would lead to an increase in the number of Welsh speakers—not a single policy. He only opposed, and despite his warm words he was only trying to stir things up once again in one particular community in Carmarthenshire.

Let’s state clearly that being bilingual provides many cognitive, educational, economic and social benefits. There is evidence in all parts of the world demonstrating this. It doesn’t matter which two languages you have—the benefits extend across the curriculum when you have bilingual skills. The same is true in Spain, Canada, parts of France, and it’s certainly true here in Wales. So, the educational benefits of bilingualism are clear. The Government is working not only for the Welsh language in promoting this policy, but for higher standards in education.

The only concern I have here is that we haven’t seen from the Welsh Government what we were promised when we discussed the WESPs the first time round, namely a campaign to promote the benefits of bilingual education. There’s been some work from Government, but it wasn’t the type of campaign that we’d hoped to see. I hope, in responding to the debate, that the Minister can give us more details as to how the Government is going to promote bilingual education in terms of educational standards, as well as pure linguistic standards.

Let’s be clear, because this has been said a number of times and there’s an opportunity here to put on record, about the specific steps that were taken in the case of Llangennech school. This all emerges from the approval by Carmarthenshire County Council, which at the time was Labour-led, when they approved the WESP back in 2014. Included in that WESP was a reference and a commitment by the county council, which read as follows:

That the County Council works closely with the staff and Governing Bodies of Carmarthenshire’s dual stream schools in order for them to become Welsh schools’.

Now, there were three such schools at the time in Carmarthenshire, and Llangennech was one of them. So, the county council has agreed to work closely with staff and governing bodies. If they hadn’t followed those steps, I would have some sympathy with the burden of today’s debate. But, these are the steps taken by Carmarthenshire County Council under Labour and then under Plaid Cymru, and those steps were approved through a vote. The cabinet agreed—the democratic body established under legislation—to do this. Llangennech Community Council voted in favour of the proposal in September 2016. On 21 November 2015, the scheme was supported by the education scrutiny committee. So, the cabinet has agreed and the council’s education scrutiny committee has agreed, as has the community council involved.

There was support from the governing body within the school also. Then, in the plenary meeting of the council on 22 December 2016, the cabinet voted in favour of the proposal and then, in January, the full council voted in favour—this was the specific proposal on Llangennech. So, the WESP was approved by the cabinet, it was approved by the governing body, the community council and the staff had approved this—the vast majority of staff. It then went back for approval by the scrutiny committee. It went back to cabinet, and then went back to the full council.

I venture to say that this decision has had more documentation and more democratic decision than the decision to leave the European Union. [Laughter.] That’s the truth of the decision in the case of Llangennech. It was decided—I know that UKIP wasn’t part of the Assembly when the legislation was passed, but this body passed legislation that put the right to make this decision in the hands of the local authority, because we believe that these are local decisions to be taken by the local council according to the specific steps outlined. So, there is no room to question the decision.

We can work with the community locally, of course, far more than, perhaps, has happened on occasion in this case, but we must respect and take hold of the spirit of this decision and ensure that we learn lessons from this—that the Minister learns lessons, that the Government learns lessons and that all councils learn lessons—in order to ensure that no mistakes are made in future, but, more importantly, to ensure that we do treat the Welsh language as something that respects education standards and raises us all above political argument, and ensures that we debate the Welsh language in this place, which needs to be done now and again, in a way that respects the language and in a way that shows that the language belongs to all of us.

Codaf i gefnogi gwelliant y Llywodraeth ac i gefnogi uchelgais y polisi o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg. Yn benodol, rwy’n canmol uchelgais polisi Llywodraeth Cymru, ac ni ddylem fod dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor radical yw’r polisi hwn. Rydym wedi cael dirywiad yn yr iaith Gymraeg ers canrif neu fwy, ac rydym yn cynnig, o fewn y 30 mlynedd nesaf, nid yn unig ein bod yn atal y dirywiad, ond yn ei wrthdroi—i ddyblu nifer y siaradwyr Cymraeg yng nghyd-destun tueddiadau rhyngwladol sy’n gwneud hyn yn hynod o anodd. Felly, peidiwch â gadael i ni fod dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor anodd yw hyn.

Mae aelodau Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chymunedau’r Cynulliad wedi bod yn edrych yn ofalus ar y dystiolaeth ers nifer o fisoedd bellach, ac mae’r heriau sydd o’n blaenau yn amlwg. Mae un darn o dystiolaeth—nid oes gennym ffigurau swyddogol y Llywodraeth ar hyn eto—a ddaeth i law yn awgrymu bod angen i ni greu 9,000 o siaradwyr Cymraeg ychwanegol bob blwyddyn rhwng nawr a 2050 er mwyn cyflawni’r ymrwymiad hwn—9,000 o siaradwyr Cymraeg ychwanegol. Mae hon yn her sylweddol pan gofiwch mai 30 y cant yn unig—

Leanne Wood, byddwn yn hapus i dderbyn ymyriad, ond mae arnaf ofn nad wyf yn gallu eich clywed.

Rwy’n credu ei fod yn mynd i gael ei wneud hyd yn oed yn fwy anodd pan fydd gennych wrthwynebiad yn lleol i’r camau bach sy’n cael eu gwneud tuag at sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg. Felly, pam rydych wedi bod mor wrthwynebus iddo?

Rhowch gyfle i mi ddatblygu fy nadl a byddaf yn hapus i fynd i’r afael â hynny, ond yn syml iawn, nid wyf yn derbyn y syniad fod pobl sy’n pryderu am y ffordd y mae’r polisi hwn yn cael ei weithredu yn Sir Gaerfyrddin yn gwrthwynebu’r polisi. Un o’r pethau roeddwn yn ddig iawn yn eu cylch yn y ddadl dros y misoedd diwethaf yw bod pobl sy’n mynegi pryderon dilys ynglŷn â’r heriau ymarferol rydym yn eu hwynebu yn cael eu cyhuddo o fod yn wrth-Gymreig.

Mae’n rhaid i mi ddweud wrthych, Leanne Wood, fel rhywun y mae gennyf barch mawr tuag atoch, roeddwn yn siomedig iawn ynglŷn â’r ffordd y rhyddhawyd yr heidiau seiber arnaf ar Twitter pan benderfynoch ddod yn rhan o’r ddadl hon, ar ben y ffaith fod Neil Hamilton wedi dod i mewn i’r ddadl mewn ffordd anffodus, ddi-fudd ac ymfflamychol, mae’n rhaid i mi ddweud. Dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, rwyf wedi rhoi llawer iawn o ymdrech amyneddgar i geisio tynnu’r gwres allan o’r ddadl hon, ac roedd Neil Hamilton—.

Nac ydych—nid ydych wedi gwneud hynny o gwbl.

Wel, rwy’n herio Leanne Wood i roi enghraifft o’r hyn a wneuthum i ddwysau’r ddadl hon.

Roeddwn yn ystyried ei bod yn wirioneddol ddi-fudd fod Neil Hamilton wedi ymuno â’r llinell biced yn Llangennech, a theimlwn ei fod yn amharchus iawn o’r pentref, yr ysgol, yr athrawon a’r disgyblion yn y pentref hwnnw. Cafwyd—

Na, hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd, os caf—mae llawer o bwyntiau rwyf am eu cynnwys mewn amser byr.

Ceir rhai pryderon gwirioneddol ym mhentref Llangennech ynglŷn â’r ffordd y mae hyn wedi cael ei weithredu. Mae i Simon Thomas ddweud nad oes lle i gwestiynu’r penderfyniad yn anghywir yn fy marn i. Mae’r broses a nododd yn un anghyflawn, gan mai’r un peth sydd ar goll gennym yma yw bod pryder gwirioneddol ymysg rhieni sydd wedi rhoi cenedlaethau o’u plant drwy ysgol ddwy ffrwd yn y pentref ac sydd wedi ymrwymo’n ddwfn i ddyfodol yr iaith Gymraeg, rhieni a oedd yn teimlo bod y penderfyniad yn cael ei wneud iddynt. Er ei fod, do, wedi mynd drwy strwythurau ffurfiol y cyngor, i’r gymuned nid oedd wedi cael ei drafod yn agored. Gallaf roi—. Rydych yn dweud bod y cyngor cymuned wedi ei drafod—do, fe wnaeth, fel corff gwleidyddol.

Gallaf roi profiad personol o fod wedi mynd i ysgol Llangennech fel darpar riant tua 18 mis yn ôl i edrych o gwmpas ac ni chafodd ei grybwyll wrthyf unwaith—nid unwaith—gan athrawon yr ysgol honno fod yna gynllun i droi Llangennech yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Felly, ni chafodd hyn ei wneud yn y ffordd fwyaf agored a thryloyw ac rwy’n credu y dylem ddysgu’r wers o hynny, gan fy mod o ddifrif eisiau i ni gyflawni’r polisi hwn ac rwyf o ddifrif eisiau cael gwared ar unrhyw ddrwgdeimlad a thensiwn o’r drafodaeth, gan nad wyf yn credu ei fod yn ddefnyddiol.

Bydd yn caniatáu cyfraniad os yw o ddifrif ynglŷn â hynny.

A all yr Aelod barhau os gwelwch yn dda ac rwy’n siŵr y bydd arweinydd Plaid Cymru yn ceisio ymyrryd os yw hi eisiau, ond nid yw’n—

Byddwn yn hapus i dderbyn ymyriad gan Leanne Wood, am fy mod yn meddwl bod y sylw’n annheilwng ohoni. Os yw eisiau ymyrryd rwy’n hapus i ildio iddi, gan fy mod yn ystyried bod ei chyfraniad hyd yn hyn yn ymfflamychol.

Nid wyf yn meddwl y byddech wedi gwneud y cyfraniad hwn heddiw pe baech o ddifrif am yr hyn yr oeddech yn ei ddweud. Rydych wedi ymuno ag arweinydd UKIP i wrthwynebu’r datblygiad hwn, sy’n bolisi gan eich Llywodraeth eich hun. Rwy’n credu eich bod wedi ymddwyn yn anghyfrifol ac o ran y sylwadau a gawsoch ar y cyfryngau cymdeithasol—pan fyddwch yn arddel safbwyntiau o’r fath, rhaid i chi fod yn barod i gael eich craffu a dyna sydd wedi digwydd i chi yma.

Rwy’n meddwl bod y mwgwd wedi llithro y prynhawn yma, Llywydd. Rwy’n credu eich bod wedi dangos eich lliwiau go iawn yno, Leanne Wood, sy’n ceisio arfogi’r ddadl hon am resymau di-fudd. Rwyf wedi ceisio’n galed iawn i dynnu’r gwres allan o’r ddadl hon ac nid wyf yn credu bod pardduo rhieni sydd â phryderon dilys o unrhyw fudd. Roeddwn wedi gobeithio—[Torri ar draws.]

Gadewch i’r Aelod barhau, os gwelwch yn dda, Blaid Cymru. Rydych wedi cael eich cyfle. Lee Waters.

Ac mae hyn yn nodweddiadol o’r ddadl yr ydym wedi bod yn ei chael, yn anffodus, fod gwir bryderon didwyll rhywun sydd am i’r polisi hwn lwyddo yn wynebu heclo a gweiddi gan bobl yn lladd ar fy nghymhellion tuag at yr iaith, ac rwy’n ddig yn ei gylch ac mae angen i’r Cynulliad hwn wneud yn well na hynny. Ac os ydym yn mynd i fynd â phobl Cymru gyda ni, mynd â phobl fy etholaeth gyda ni, mae angen i ni wneud yn well na hyn. Rwy’n siomedig iawn ynglŷn â sylwadau Plaid Cymru ac mae’n rhaid i mi ddweud, roeddwn wedi disgwyl gwell ganddynt.

Roeddwn wedi gobeithio crwydro’n llawer ehangach i edrych ar rai o’r materion sydd wedi codi y prynhawn yma, Llywydd, ond er mwyn ceisio—[Torri ar draws.]

Blaid Cymru, a wnewch chi fod yn dawel, os gwelwch yn dda, a chaniatáu i’r Aelod barhau?

Dyma rwyf wedi bod wedi gorfod ei ddioddef, Llywydd, ac nid wyf yn credu ei fod yn ddefnyddiol. Rwyf o ddifrif eisiau gweithio ar sail drawsbleidiol i ddod â’r gymuned gyda ni i gyflawni’r polisi hwn ac mae gennyf ofn fod Leanne Wood, er ei holl sylwadau fel arall, wedi cyflawni’r gwrthwyneb.

Gareth Bennett.

Ac nid dyna’r araith roeddwn i eisiau ei gwneud.

Diolch i Lee Waters am yr hyn a oedd yn gyfraniad da iawn i’r ddadl heddiw yn fy marn i. Rwy’n credu bod y ddadl heddiw yn un bwysig gan fy mod yn credu ei bod yn cyffwrdd ar y tensiwn sy’n cael ei gynhyrchu weithiau pan ddaw dau amcan gwleidyddol gwahanol benben â’i gilydd. Un o’r amcanion yw nod Llywodraeth Cymru o gyflawni 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, y bydd addysg yn chwarae rhan hanfodol ynddo, fel y dywedodd Darren Millar. Yr ail amcan, neu efallai y dylwn ddweud egwyddor, yw’r egwyddor o ddewis rhieni.

Nawr, ym mholisi addysg Llywodraeth Cymru yn gyffredinol, ceir rhywfaint o ymrwymiad i ddewis rhieni ac yn sicr, Llywodraeth ryfedd a fyddai’n gwrthwynebu’r egwyddor hon yn agored. Ond yn Llangennech, mae’n ymddangos ein bod yn gweld yr egwyddor honno o ddewis rhieni yn mynd benben â’r ymgyrch am fwy o addysg cyfrwng Cymraeg. Fy nghred yw bod llawer o gymuned Llangennech yn gwrthwynebu’r ymgyrch hon dros addysg cyfrwng Cymraeg yn y ffurf y caiff ei chynnig, hynny yw, troi’r ysgol gynradd ddwy ffrwd yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Drwy geisio gwthio’r newid drwodd drwy rym, rwy’n credu efallai fod Cyngor Sir Caerfyrddin yn gweithio yn erbyn y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn gwirionedd.

Cafodd hyn ei gydnabod gan yr AS Llafur lleol, Nia Griffith, yr amlinellwyd ei chyfraniad i’r ymgynghoriad yn gynharach heddiw gan Neil Hamilton, felly nid wyf am ailadrodd y dyfyniad. Ond yr hyn yr oedd Nia Griffith yn ei fynegi oedd ei hofn, pe bai’r ysgol yn troi i fod yn un cyfrwng Cymraeg, yna efallai y byddai llawer o rieni yn symud eu disgyblion i ysgol cyfrwng Saesneg, hyd yn oed os byddai hynny’n golygu symud cartref. Byddai hyn yn tueddu i drechu diben cyngor Sir Caerfyrddin—[Torri ar draws.] Byddai hyn yn tueddu i drechu diben Cyngor Sir Caerfyrddin o gynyddu cyfranogiad yn y Gymraeg.

Mae polisïau iaith Gymraeg Llywodraeth Cymru i ryw raddau wedi cael eu gyrru gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, sef grŵp pwyso hynod lwyddiannus. Un o nodau datganedig y Gymdeithas yw ‘addysg Gymraeg i bawb’, sy’n golygu, rwy’n credu, ‘Welsh learning for all’. Mae hyn yn iawn i’r graddau nad yw’n golygu gorfodi addysg cyfrwng Cymraeg i’r rhai nad ydynt yn dymuno hynny. Bydd hynny’n wrthgynhyrchiol. I gloi, mae’n rhaid i ni symud oddi wrth orfodaeth, sef yr hyn yr ydym i’n gweld yn symud tuag ato yn Llangennech, a dychwelyd at y cysyniad o ddewis rhieni.

Thank you very much, Llywydd, and I was going to pursue—[Interruption.] Thank you very much, Lee.

Dai Lloyd.

Thank you very much. I’m pleased to have an intervention before I open my mouth, but I was going to outline the historical context of the Welsh language, while supporting entirely the intention of the Government here to have a million Welsh speakers by halfway through this century.

To go back in history in order to set the context, because some are new to the history of Wales and its language, the writings of Aneurin and Taliesin from the sixth century, that’s the oldest Welsh language available, showing how alive the Welsh language was 1,500 years ago—Welsh, the original language of the islands of Britain. Amazingly, 562,000 people in Wales can still speak Welsh today, with nearly another 600,000 with some grasp of the language. So, 19 per cent of the population therefore speak Welsh, which is quite a significant minority. We take pride in those figures, given what’s happening to other minority languages in small nations cheek to jowl with a large nation. It is even more miraculous in light of our history as a nation.

Because the history of my people is bathed in blood. In 1136, Gwenllian was killed. She was beheaded in front of her son having lost the battle in Kidwelly. She suffered because she was a Welsh woman. In 1282, Llywelyn ein Llyw Olaf suffered a similar fate, along with many of his followers. From 1400 onwards, the brave battle of Owain Glyndŵr for independence led to the killing of thousands and they lost their blood for freedom, as our anthem says. In 1536, we saw the Act of Union between Wales and England, with the Welsh language banned from public life until 1993; 1588 gave some hope to the language with the translation of the Bible into Welsh.

Ac eto, yn 1847, gwelwyd brad y Llyfrau Gleision fel y’i gelwid, wrth i’r awdurdodau sarhau a phardduo’r iaith Gymraeg, gan achosi cywilydd a gwaradwydd parhaus am genedlaethau wedyn. Dyna’n rhannol y mae’n rhaid i ni fod yn atebol iddo o hyd y dyddiau hyn. Daeth y Ddeddf addysg ag addysg gynradd i bawb drwy gyfrwng y Saesneg. Câi’r Welsh Not ei chrogi am yddfau plant a siaradai Gymraeg ac os oedd yn dal o gwmpas eich gwddf ar ddiwedd y dydd, fe gaech y gansen. Dyna a ddigwyddodd i fy nhaid yn Llanegryn yn Sir Feirionydd dros ganrif yn ôl. Maint y sarhad y mae pob cenhedlaeth wedi’i deimlo ar hyd y canrifoedd sydd wedi meithrin y penderfyniad llwyr y bydd y Gymraeg yn goroesi ac y caiff ei throsglwyddo o un genhedlaeth i’r llall ac y bydd y mynyddoedd a’r Cymoedd yn atseinio am byth i oslef y Gymraeg.

Oes, mae 19 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg: rhyfeddol. Rwy’n cymeradwyo polisïau sy’n seiliedig ar hawliau fel y’u cymhwysir i anableddau, materion rhywedd, rhywioldeb, ffydd a hil—i gyd wedi eu cynnwys mewn deddfwriaeth heddiw. Mae hawliau o’r fath wedi eu hymgorffori’n gadarn heb ystyried unrhyw ewyllys da tybiedig ar ran mwyafrif y boblogaeth tuag at y lleiafrif, waeth beth yw’r gost, heb ystyried y nifer sy’n defnyddio gwasanaeth penodol, ac ni waeth a yw’n ymwneud â’r sector cyhoeddus neu’r sector preifat. Mae hawl yr unigolyn yn sofran, ond nid oes gennym hynny ar gyfer defnyddwyr y Gymraeg ar hyn o bryd. Mae gan rai planhigion amddiffyniad cyfreithiol, ac nid oes gan enwau lleoedd hanesyddol Cymru unrhyw amddiffyniad o’r fath.

Mae’r hanes a briwiau hanesyddol yn parhau. Gwn fod llawer o genhedloedd eraill wedi dioddef sarhad ofnadwy a hanesion gwaedlyd ac rydym yn euog yn ein rhwystredigaethau, fel siaradwyr Cymraeg, o beidio â dadlau ein hachos yn dda o gwbl ar adegau. Gall pob un ohonom anwybyddu’r hanes hwn ar adegau yn ogystal, a bychanu digwyddiadau’r gorffennol, ond gallwn yn sicr ddioddef gwawd, dirmyg a cham-drin, oherwydd, fel cenedl, rydym wedi goroesi cydymdrech dros ganrifoedd i ddileu ein hiaith a’n diwylliant oddi ar wyneb y ddaear. Ond, ‘Hei’, bydd pobl yn dweud pan fyddaf yn mynd yn fy mlaen fel hyn, ‘Paid â bod mor ddwys, Dai; anghofia’r hanes’. Ond wyddoch chi, hanes y buddugwr sy’n dal i deyrnasu heddiw. Dyna pam, yn ystod y ganrif ddiwethaf, yr adeiladwyd ysgol fomio Penyberth yn Llŷn Gymraeg ei hiaith—am eu bod yn gallu. Fe gliriodd y Weinyddiaeth Amddiffyn y ffermwyr Cymraeg eu hiaith oddi ar Fynydd Epynt yn ystod y rhyfel diwethaf—am eu bod yn gallu. Boddi Tryweryn—am eu bod yn gallu. Ac ie, elfennau yn nadl Llangennech—am eu bod yn gallu. Yr ymgais ddiweddaraf i rwbio ein trwynau ynddo, fel cenedl a orchfygwyd.

Mae pentrefi a threfi fy ieuenctid a arferai atsain i oslef y Gymraeg bellach yn siarad Saesneg. Ond nid ni pia’r Gymraeg hon, yr iaith Gymraeg hon a ddirmygir, nid ni pia hi i’w hildio. Mae’r iaith fyw hynaf yn Ewrop yn drysorfa i genedlaethau’r dyfodol ac yn haeddu parch gan bawb sy’n dewis byw a gweithio yng Nghymru. Diolch yn fawr.

I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, Alun Davies.

Thank you very much, Llywydd. I’m pleased that I can agree with at least the final sentence of Dai’s contribution. [Interruption.] But may I say this? But may I say this in responding on behalf of the Government? When we discuss the Welsh language in this Chamber, we usually hear the kinds of speeches that we heard from Darren Millar and Simon Thomas, and I think they’re the kind of contributions that we want to hear in the future. Those are the kinds of contributions that will unite our nation, unite politicians, unite communities and will unite us as a nation. The kind of shouting and heckling that we see does create division. We don’t want that, and everyone has to take responsibility for that. [Interruption.] May I—?

Let’s allow the Minister to continue. Alun Davies.

[Anghlywadwy.]—gradd Meistr mewn heclo. [Chwerthin.]

Alun Davies.

Thank you, Llywydd. Thank you for safeguarding my right to speak—[Interruption.] Thank you for safeguarding my right to speak in our national Parliament. May I say this? I also agree with some speakers this afternoon who have said that I wouldn’t have wanted a motion discussing one school in one community in one part of Wales. I would prefer to have a debate on how we provide education to our children wherever they are. When we do choose to have a depressing debate such as the one we’ve had this afternoon, then we choose to ignore the real challenge of creating Welsh speakers who take pride in the Welsh language, and take pride in the efforts across Wales to safeguard the future of the Welsh language. Our ambition as a Government is to reach a million Welsh speakers by 2050. There is no doubt that this is a challenging ambition, but the message that I want to convey this afternoon is that we have chosen to do that because we want to challenge Wales, we want to challenge ourselves and I want to challenge us as a nation to ensure that the kind of ambition that I hope and I believe is shared across the Chamber, for the most part at least, is one that can inspire people across Wales.

I want to see an interesting debate. I want to see a positive debate about how we can expand Welsh-medium education. I want to see a debate about how we ask parents and children to take pride in the language and to learn the language so that they can use the Welsh language. I don’t think that the kind of debate that we’ve had this afternoon is going to assist that. I don’t think it is going to be of assistance to us. In fact, I think it’s going to be a barrier, it’s going to preclude us from doing that, it’s going to hold us back. When I hear people who say that they believe in the future of the Welsh language, but then shout people down who perhaps don’t share the same enthusiasm as them, what I see is people who don’t practice the kind of tolerance that we need in this country. We must capture people’s imagination, but we also need to reach out to people: reach out to families who don’t currently speak Welsh, reach out to people who perhaps aren’t confident about Welsh-medium education, reach out to people in order to ensure that we can transfer the Welsh language to communities where perhaps it’s been lost, reach out to people who perhaps don’t see the benefits of speaking and using the Welsh language—reach out to people, rather than shouting them down. That’s the disappointment I sometimes feel when I hear the kind of debate that we have seen in Llangennech and in other areas. I want to respond to this afternoon’s debate in the terms set out by Darren and Simon this afternoon, because I do think that we have to look at how we can strengthen the planning that happens within local authorities. I was very pleased that Aled Roberts agreed to my proposal that he should review the WESPs that we have, and Darren is entirely right in his analysis; we need to proceed with that as a matter of haste. There should be no delay on that, and I know that Llyr Gruffydd has made the point on a number of occasions, and I agree with him when he makes those points. We do need to make progress with that. I very much hope that Aled can report back to us at the beginning of the summer, and once that is done, I very much hope that we can then ensure that we’re able to make progress so that we do have workable WESPs.

I was pleased to hear that Darren Millar was withdrawing his amendment and was to support the Government amendment. The Government amendment to this debate aims to be positive, to unite people with that aim of supporting the Welsh language and creating a million Welsh speakers.

We do oppose the fourth amendment in the name of Paul Davies, but we don’t oppose the spirit underpinning that amendment. I agree with many aspects, but we are opposing it this afternoon. However, it is a debate that I think we need to continue to have, and I am happy to continue that discussion with Darren Millar or Paul himself. Our priority over the next five years will be to create a workforce that has the appropriate skills to educate and provide services through the medium of Welsh. This will require planning to support the work of training teachers and teaching assistants, to expand sabbatical programmes for the current workforce and to increase the number of workers in the early years and the care sector. We understand all of that, and we will do that.

We also oppose the fifth amendment in the name of Paul Davies. The school code is clear that any case for a school closure must be strong—and that there will be education provision in the area concerned. Proposers must consider what else can be done rather than closing a school. They should consider the likely impact on a community by holding a community impact assessment.

We will agree with amendment 6 in terms of the benefits of bilingualism. I think I have said a number of times that the Government understands the benefits of bilingualism, and Simon Thomas made a very strong point when it comes to promoting Welsh-medium education. I think in the past that Governments have been a little reticent in doing that. I will be making a statement later this week on how we are going to promote the Welsh language, and I very much hope that some of this will be reflected—maybe not this week, but when we do come to the Welsh language strategy later this year.

But may I turn to the eighth amendment? I do understand that the Welsh in education strategic plan for Carmarthenshire wishes to see Welsh-medium provision expanded, but there is no specific reference to the proposal to close Llangennech school. But may I say this? The school organisation code does note the process for school organisation, and this shouldn’t be confused with rules for introducing the WESPs. Proposals for Llangennech were entirely consistent with that aspiration and with the Welsh-medium strategy of the Welsh Government. The work has already commenced, and we are engaging with partners and stakeholders to gather evidence in order to draw up a White Paper to consult on these issues over the summer.

Llywydd, may I bring my comments to a conclusion with these words? We have had a difficult debate this afternoon, and we haven’t seen enough light during the debate. That has been a disappointment to me. May I say this? I believe that we do need to unite. I do think that there is agreement on where we want to get to in future. I think there is agreement on the plan and the vision, and this isn’t just the Welsh Government’s vision. It’s not just the Welsh Government’s vision—it’s a vision for Wales as a nation and for communities across Wales. It’s not Ministers or politicians here or anywhere else who are going to save the Welsh language; it’s people using and speaking and choosing to speak the Welsh language that will secure a future for the language and for our culture. And if we are to achieve that, then each and every one of us, wherever we sit in this place, has a duty to ensure that we do have a positive debate in order to promote the Welsh language.

I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. Wel, rwy’n cymeradwyo popeth y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud yn ei araith y prynhawn yma, ac mae’r nodyn y daeth i ben ag ef yn hollol gywir; fod yn rhaid inni gael pobl i ddewis defnyddio’r Gymraeg. Ni ellir eu gorfodi i’w defnyddio os nad ydynt yn dymuno gwneud hynny. Ac nid yw’r math o agweddau a welsom o’r ochr arall i’r llawr heddiw yn debygol o arwain at yr amcan hwnnw—

Fe ildiaf.

A fyddech yn gweld mai’r mater craidd wrth wraidd y ddadl hon yw hyn: os ydym am roi’r dewis i bobl i ddefnyddio’r Gymraeg yn eu bywydau fel oedolion, mae’n rhaid i ni roi’r gallu iddynt siarad yr iaith honno, ac mai addysg yw’r ffordd allweddol o sicrhau bod ganddynt y sgiliau hynny?

Ydw, wrth gwrs fy mod yn derbyn hynny. Rwy’n cefnogi polisi’r Llywodraeth. Y cyfan rwy’n ei ddweud yw y dylem, wrth weithredu’r polisi hwnnw, fod yn sensitif i farn leol, yn enwedig barn y rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan benderfyniadau addysgol. Y gwrthwyneb sy’n digwydd yn Llangennech. Cyfeiriodd Simon Thomas, yn ystod ei araith, at y ffaith fod llywodraethwyr yr ysgol yn cefnogi’r cynnig hwn, ond cynhaliodd llywodraethwyr yr ysgol noson rieni y llynedd lle roedd 70 o bobl yn bresennol, a phleidleisiodd 68 yn erbyn y cynigion a phleidleisiodd dau o’u plaid. Gofynnwyd i gadeirydd llywodraethwyr yr ysgol, Tim Davies, a gadeiriodd y cyfarfod, fel eiriolwr y rhieni, a fyddai’n mynd â chanlyniad y cyfarfod hwnnw at Gyngor Sir Caerfyrddin a’i gefnogi, a dywedodd ‘na’. Gofynnwyd iddo’r eilwaith, ac atebodd gan gadarnhau hyd yn oed pe bai’r bleidlais yn unfrydol y byddai’n dal i ddweud ‘na’ gan ei fod yn bersonol am i’r ysgol newid i fod yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Nid yw hynny’n cynrychioli buddiannau’r rhieni y mae i fod i’w cynrychioli fel cadeirydd.

Nawr, wrth gwrs, rwy’n deall rhwystredigaeth Plaid Cymru a’r rhai sydd am weld y Gymraeg yn iaith fyw ac iaith fwyafrifol yng Nghymru—rwy’n siŵr ein bod i gyd yn ystyried bod araith ymosodol Dai Lloyd yn deimladwy iawn, ac rwy’n cytuno gyda’r teimladau cyffredinol a fynegodd am y gorffennol a’r presennol. Rydym i gyd yn y Siambr hon am weld yr iaith Gymraeg yn llwyddo fel iaith genedlaethol Cymru, ac nid lladd ar gymhellion pobl a dwyn anfri arnynt yw’r ffordd i gyrraedd y nod hwnnw. Mae’n ddrwg gennyf—gwn nad yw’n wleidyddol gywir i ddweud unrhyw beth sy’n ganmoliaethus mewn unrhyw fodd, neu hyd yn oed yn niwtral, am UKIP mewn cylchoedd blaengar, ond nid wyf wedi ceisio cyflwyno unrhyw nodau ymfflamychol i’r ddadl hon, a llai byth yn Llangennech. Y rheswm y deuthum yn rhan o bethau yn Llangennech oedd oherwydd bod y rhieni wedi dod i gysylltiad â mi a gofyn i mi ymweld â’r ysgol gyda hwy, a dyna sut y deuthum yn rhan o hyn yn y lle cyntaf. Maent yn etholwyr i mi, fel y maent yn etholwyr iddo ef, ac yn etholwyr i Simon Thomas ac eraill yn y Siambr hon. Mae agwedd Plaid Cymru, fel y’u cynrychiolwyd gan arweinydd Plaid Cymru, ein bod rywsut yn blaid anghyfreithlon yn y Cynulliad hwn yn rhan o’r broblem. Mae’r rhagfarn blwyfol, gibddall y mae’n ei dangos yn y ddadl hon yn—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn sicr.

Mae gennych hanes o fod yn ymrannol. A fyddech yn derbyn hynny?

Lywydd, fe wnaf, er budd—

Parhewch.

[Yn parhau.]—dadl resymegol yn y Siambr hon, anwybyddu’r sylw hwnnw.

Y cyfan rwy’n ei ddweud yw pe bai Plaid Cymru yn gweld ble y mae budd gorau’r polisi y maent yn honni eu bod yn ei gefnogi, byddent yn ceisio bod yn oddefgar a deall ofnau’r rhieni. Efallai eu bod yn gwbl ddi-sail. Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedodd Simon Thomas am rinweddau dwyieithrwydd. Yn ystod fy ngyrfa addysgol rwyf wedi astudio Ffrangeg, Almaeneg a Rwsieg; nid oes angen i neb fy argyhoeddi ynglŷn â rhinweddau gallu siarad mwy nag un iaith. Rwy’n edifar fy mod wedi gorfod dewis rhwng Almaeneg a Chymraeg pan oeddwn yn yr ysgol, a dewisais Almaeneg am mai dyna oedd yr ethig ar y pryd. Roedd hynny cyn i ni gael Llywodraeth gyda gweledigaeth fel yr un sydd gennym heddiw. Roedd yn fyd gwahanol 50 neu 60 mlynedd yn ôl, ac felly rwyf wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu’r polisi sydd ganddi, ac rwyf wedi dod â fy mhlaid gydag ef. Byddwn wedi meddwl y byddai Plaid Cymru yn dymuno croesawu hynny ac nid ceisio tanseilio’r polisi drwy ymosod arnom a’n sarhau, oherwydd yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma yw cyflawni amcan cyffredin. Mae’r ddadl heddiw yn canolbwyntio ar un mater unigol y farn gyhoeddus a’i phwysigrwydd enfawr wrth gyflawni amcan Llywodraeth Cymru.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

The only vote that remains this afternoon is the vote on the UKIP Wales debate. I call for a vote, therefore, on the motion tabled in the names of David Rowlands and Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour 7, no abstentions, 45 against. Therefore, the motion is not agreed.