Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/03/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, a’r cwestiwn cyntaf, Dai Lloyd.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and the first question is from Dai Lloyd.

Prosiectau Gwasanaethau Cyhoeddus

Public Service Projects

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer prosiectau gwasanaethau cyhoeddus o fewn Dinas a Sir Abertawe? OAQ(5)0104(FLG)

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government funding for public service projects within the City and County of Swansea? OAQ(5)0104(FLG)

Member
Mark Drakeford 13:30:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cyllid i brosiectau gwasanaethau cyhoeddus, mawr neu fach, o fewn Dinas a Sir Abertawe. Mae hyn yn amrywio o £100,000 o arian buddsoddi i arbed ar gyfer gwasanaeth i blant sy’n derbyn gofal i £100 miliwn tuag at safle Ysbyty Treforys.

Thank you very much. The Welsh Government provides funding for public service projects, large or small, within the City and County of Swansea, from £100,000 invest-to-save money for a new looked after children service to £100 million at the Morriston Hospital site.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, dros yr wythnosau diwethaf, mae pobl ar draws Abertawe wedi bod mewn cysylltiad yn pryderu am ddyfodol Fferm Gymunedol Abertawe, sydd wedi gwneud gwaith arbennig dros 20 mlynedd a mwy yn darparu cyfleoedd dysgu i bobl o bob oed. Yn anffodus nawr, mae’n wynebu cau ar ddiwedd y mis yma os na allan nhw godi £50,000 i gadw’r lle ar agor. A wnewch chi gydweithio gydag aelodau eraill eich Llywodraeth a chyngor Abertawe i drio diogelu dyfodol yr ased bwysig yma yn y tymor byr, tra byddan nhw’n edrych ar ffyrdd eraill o godi arian yn yr hir dymor?

Thank you very much for that response, Cabinet Secretary. Over the past few weeks, people from across Swansea have been in touch with concerns about the future of the Swansea Community Farm, which has done excellent work over a period of more than 20 years in providing learning opportunities for people of all ages. Unfortunately, it is now facing closure at the end of this month unless they can raise £50,000 to keep the farm open. Will you work with other members of your Government and Swansea council to try and safeguard the future of this important asset in the short term, whilst they look at alternative methods of fundraising in the longer term?

Diolch yn fawr am y cwestiwn. Rwy’n gyfarwydd gyda’r pwnc. Gwelais yr ateb roedd arweinydd y sir yn Abertawe wedi rhoi mas, yn dweud bod arian ychwanegol ar gael i’r fferm i roi cais i fewn amdano, i weld os mae nhw’n gallu helpu nhw yn y ffordd yna. Mae’r sir yn mynd i helpu’r fferm gyda manylion am sut i roi i fewn am yr arian, ac rwy’n fodlon siarad ag aelodau eraill y cabinet i weld a oes rhywbeth y gallwn ni ei wneud. Ond nid ydym ni wedi derbyn cais o gwbl gan y fferm fel Llywodraeth eto.

Well, thank you very much for the question. I am familiar with this issue. I saw the response issued by the leader of Swansea council, stating that additional funding is available for the farm to submit a bid, in order to see whether they can assist them in that manner. The county is going to assist the farm in the submission of that bid and I am happy to speak to other Cabinet colleagues to see whether there is anything that we can do. But we, as a Government, haven’t received any bid from the farm as yet.

Can I thank the Cabinet Secretary for his mention of Morriston Hospital? I, like everyone living in the Swansea city region, are very pleased with the work that’s being done in Morriston Hospital, and the work it’s doing, attracting the hub-and-spoke model for health across the whole of south-west Wales. The question I’ve got though is: the project of greatest importance to Swansea city at the moment is the Swansea city region and the need for financial support for that. What I’m asking is whether the Welsh Government will commit to continuing to fully support the Swansea city region project.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am grybwyll Ysbyty Treforys? Rwyf fi, fel pawb sy’n byw yn ninas-ranbarth Abertawe, yn falch iawn o’r gwaith sy’n cael ei wneud yn Ysbyty Treforys, a’r gwaith y mae’n ei wneud, gan ddenu’r model prif ganolfan a lloerennau ar gyfer iechyd ar draws de-orllewin Cymru i gyd. Fy nghwestiwn, fodd bynnag, yw: y prosiect o’r pwys mwyaf i ddinas Abertawe ar hyn o bryd yw dinas-ranbarth Abertawe a’r angen am gymorth ariannol ar gyfer hwnnw. Yr hyn rwy’n ei ofyn yw a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i barhau i gefnogi prosiect dinas-ranbarth Abertawe yn llawn?

I’m very happy to give that commitment this afternoon, Llywydd. The Welsh Government has been ready to sign the Swansea city deal for some weeks now. We are frustrated by the actions of the UK Government in the different messages that different Ministers in that Government appear to relay. I was pleased to see the letter from the Chancellor of the Exchequer to Jonathan Edwards, the MP for Carmarthen East, in which the Chancellor again committed himself to the deal, and said that he hoped the Government would be in a position to move ahead with it very shortly. We certainly believe that they ought to be in that position.

Rwy’n hapus iawn i roi’r ymrwymiad hwnnw y prynhawn yma, Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn barod i arwyddo bargen ddinesig Abertawe ers rhai wythnosau bellach. Rydym yn teimlo’n rhwystredig oherwydd gweithredoedd Llywodraeth y DU yn y gwahanol negeseuon y mae gwahanol Weinidogion yn y Llywodraeth honno i’w gweld yn eu cyfleu. Roeddwn yn falch o weld y llythyr oddi wrth Ganghellor y Trysorlys i Jonathan Edwards, yr AS dros Ddwyrain Caerfyrddin, lle roedd y Canghellor yn ymrwymo i’r fargen unwaith eto, a dywedodd ei fod yn gobeithio y byddai’r Llywodraeth mewn sefyllfa i symud ymlaen â hynny’n fuan iawn. Rydym yn sicr yn credu y dylent fod yn y sefyllfa honno.

Well, of course, Cabinet Secretary, one of the reasons for the delays is the UK Government’s concerns over the public/private sector balance with that city deal. And on that subject, if you like, I wonder if you could give us an indication—I appreciate you can’t give me a specific figure—of what proportion of Wales’s European funding in my region has gone on public service projects where the main delivery partner has come from either the private or the third sector?

Wel, wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet, un o’r rhesymau dros yr oedi yw pryderon Llywodraeth y DU ynglŷn â’r cydbwysedd sector cyhoeddus/sector preifat gyda’r fargen ddinesig honno. Ac ar y pwnc hwnnw, os hoffech, tybed a allech roi syniad i ni—rwy’n sylweddoli na allwch roi ffigur penodol i mi—pa gyfran o gyllid Ewropeaidd Cymru yn fy rhanbarth sydd wedi cael ei wario ar brosiectau gwasanaethau cyhoeddus lle y mae’r prif bartner cyflenwi wedi dod o naill ai’r sector preifat neu’r trydydd sector?

I’m very happy to provide those figures and that level of detail to the Member. In general, as she knows, private sector partners are one of the major ways in which we’re able to deliver European funding alongside our universities, local government and the Welsh Government itself. Private sector partners are up there at that end of the league, and are fully represented at the programme monitoring committee, chaired by my colleague, Julie Morgan. I was pleased to be at that programme monitoring committee at the end of February, and to talk with private sector partners there, both about the way in which they are able to deploy funds under the current round, and how they can help us shape our thinking in relation to regional policy beyond Brexit.

Rwy’n hapus iawn i ddarparu’r ffigurau a’r manylion hynny i’r Aelod. Yn gyffredinol, fel y gŵyr, partneriaid sector preifat yw un o’r prif ffyrdd y gallwn gyflenwi arian Ewropeaidd ochr yn ochr â’n prifysgolion, llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru ei hun. Mae partneriaid sector preifat i fyny yno ar y pen hwnnw i’r gynghrair, ac yn cael eu cynrychioli’n llawn yn y pwyllgor monitro rhaglenni, dan gadeiryddiaeth fy nghyd-Aelod, Julie Morgan. Roeddwn yn falch o fod ar y pwyllgor monitro rhaglenni ar ddiwedd Chwefror, ac yn falch o siarad â phartneriaid sector preifat yno, am y ffordd y maent yn gallu defnyddio arian o dan y cylch presennol, a sut y gallant ein helpu i ffurfio syniadau mewn perthynas â pholisi rhanbarthol y tu hwnt i Brexit.

Cabinet Secretary, the Welsh Government provide the City and County of Swansea with around £300 million per year to deliver public service to the people of Swansea. In the most recent National Survey for Wales, the number of people who felt that the City and County of Swansea delivered high-quality services was just over 50 per cent. Cabinet Secretary, do you believe that this represents value for money, and what can the Government do to ensure that local authorities deliver high-quality public services to the people whom they serve and, in the next survey, reach for the 70 per cent and expand on that in the future?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Llywodraeth Cymru yn darparu tua £300 miliwn y flwyddyn i Ddinas a Sir Abertawe ar gyfer darparu gwasanaethau cyhoeddus i bobl Abertawe. Yn yr Arolwg Cenedlaethol Cymru diweddaraf, roedd nifer y bobl a oedd yn teimlo bod Dinas a Sir Abertawe yn darparu gwasanaethau o ansawdd uchel ychydig dros 50 y cant. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn credu bod hyn yn cynrychioli gwerth am arian, a beth y gall y Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau cyhoeddus o ansawdd uchel i’r bobl y maent yn eu gwasanaethu ac i geisio cyrraedd 70 y cant yn yr arolwg nesaf a gwella ar hynny yn y dyfodol?

I do think that the people of Swansea get good value for money from the investment that we make in their public services—both health services and services provided by local authorities. Of course, we need to be ambitious for levels of satisfaction. Health service levels of satisfaction, as you know, at primary and secondary care are eye-wateringly high and always have been. I know that colleagues in local government aspire to achieving similar levels of satisfaction in the future.

Rwy’n credu bod pobl Abertawe yn cael gwerth da am arian o’r buddsoddiad yr ydym yn ei wneud yn eu gwasanaethau cyhoeddus—gwasanaethau iechyd a gwasanaethau a ddarperir gan awdurdodau lleol. Wrth gwrs, mae angen i ni fod yn uchelgeisiol parthed lefelau boddhad. Mae lefelau boddhad y gwasanaeth iechyd, fel y gwyddoch, mewn gofal sylfaenol ac eilaidd yn eithriadol o uchel a bob amser wedi bod. Gwn fod cydweithwyr mewn llywodraeth leol yn anelu at gyflawni lefelau boddhad tebyg yn y dyfodol.

Diwygio Llywodraeth Leol

Local Government Reform

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymateb cychwynnol yr awdurdodau lleol i'r papur gwyn ar ddiwygio Llywodraeth Leol yng Nghymru? OAQ(5)0111(FLG)[W]

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the initial response from local authorities to the white paper on Welsh local government reform? OAQ(5)0111(FLG)[W]

Diolch am y cwestiwn. Hyd yn hyn, dim ond un awdurdod lleol, sef Caerffili, sydd wedi ymateb yn swyddogol i’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol, sy’n cau ar 11 Ebrill. Croesawodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru y Papur Gwyn ar ran yr awdurdodau lleol, gan nodi ei fod wedi’i lunio ar sail trafodaethau gyda’r awdurdodau lleol.

To date, only one local authority, Caerphilly, has responded formally to the White Paper consultation on local government reform, which closes on 11 April. The Welsh Local Government Association, on behalf of local authorities in Wales, welcomed the White Paper, noting it had been formed by dialogue and engagement with local authorities.

Diolch. Mae’r ymateb cychwynnol rydw i wedi’i dderbyn gan gynghorwyr yn bennaf, ac o bob rhan o Gymru, yn nodi nifer o bryderon difrifol. Tra’n cefnogi’r ymgais i wneud gwasanaethau cyhoeddus Cymru yn fwy effeithiol, mae llawer yn pryderi fod y cynigion sy’n cael eu hamlinellu yn y Papur Gwyn yn peryglu egwyddorion craidd llywodraeth leol—egwyddorion sy’n ymwneud efo bod yn ymatebol ac yn atebol yn lleol. Fe all eich cynigion chi beryglu rôl llywodraeth leol fel rhan allweddol o ddemocratiaeth Cymru. Mae yna eraill yn gofyn a fydd creu’r haenau rhanbarthol yn arwain at gyfundrefn fwy effeithiol ac effeithlon. Felly, sut ydych chi’n bwriadu cynnal yr atebolrwydd pwysig yma yn y gyfundrefn ranbarthol? A fydd yna ddadansoddiad o gost cynigion y Papur Gwyn yn cael ei wneud?

Thank you. The initial response that I’ve received from councillors mainly, from all parts of Wales, does note a number of grave concerns. While supporting the efforts to make public services in Wales more effective, many are concerned that the proposals outlined in the White Paper put at risk the core principles of local government—principles related to being responsive and being accountable at a local level. Your proposals could put at risk the role of local authorities as a crucial part of democracy in Wales. Others ask whether the creation of these regional strata will lead to a more effective and efficient system. So, how do you intend to maintain this important accountability in that regional system, and will there be an analysis of the cost of the proposals contained within the White Paper?

Lywydd, fel dywedais i, dim ond un ateb swyddogol rŷm ni wedi’i dderbyn ar hyn o bryd. Roedd hwnnw’n adeiladol, ac roedd yn codi cwestiynau, wrth gwrs, gan roi sylwadau newydd i ni er mwyn trio cryfhau’r Papur Gwyn. Dyna beth yr wyf fi eisiau i’r bobl sydd yn mynd i ymateb yn swyddogol i’r Papur Gwyn ei wneud. Os yw pobl yn codi cwestiynau, mae hynny’n helpu, ond mae’n helpu mwy pan fyddant yn codi atebion hefyd ac yn rhoi sylwadau i ni ar sut rydym yn gallu cryfhau’r sylwadau rŷm ni wedi eu rhoi yn y Papur Gwyn ac er mwyn ein helpu ni i ymateb i’r cwestiynau y mae Sian Gwenllian wedi’u codi'r prynhawn yma.

Llywydd, as I said, we’ve received only one formal response to date, and that was a very constructive response, which, of course, raised questions and gave us new comments about trying to strengthen the White Paper. That is what I’m looking for from the respondents to the White Paper. If people ask questions, that does help, but it’s better still if they offer solutions and make representations on how we can strengthen our proposals in the White Paper, and to assist us in answering questions such as those raised by Sian Gwenllian this afternoon.

On a visit to Milford Haven recently with the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, I was surprised to hear one senior officer of one of the public bodies in the meeting, saying that, at a senior level, surprise had been expressed that money was being paid to another organisation to carry out a function that was going to collectively benefit the community. How well do you think local authority and other public bodies are grasping the opportunities of public service boards as a new way of working and a new way of thinking about how we deliver the benefits for our communities?

Ar ymweliad diweddar ag Aberdaugleddau gyda’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, roeddwn yn synnu clywed uwch-swyddog un o’r cyrff cyhoeddus yn y cyfarfod yn dweud bod syndod wedi’i fynegi, ar lefel uwch, fod arian yn cael ei dalu i sefydliad arall gyflawni swyddogaeth a oedd yn mynd i fod o fudd cyfunol i’r gymuned. Pa mor dda rydych chi’n credu y mae awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill yn manteisio ar gyfleoedd y byrddau gwasanaethau cyhoeddus fel ffordd newydd o weithio ac fel ffordd newydd o feddwl ynglŷn â sut rydym yn darparu’r manteision i’n cymunedau?

I’ve been pleased with the progress that PSBs have made to date on their first core task, and that is the assessment of local well-being. I believe now, as a Government, we’ve received drafts of those assessments from all local authorities in Wales, and they’re being reviewed by my officials. I’ve had an opportunity to read parts of those assessments from different parts of Wales and I think that they demonstrate a genuinely engaged attempt to try and provide an asset-based approach to the assessment of well-being in their areas, looking at the strengths that their local populations have and how we can build on those better in the future. What they won’t be able to do is to succeed to the extent we would like them to succeed if they reflect the attitude that Jenny Rathbone expressed in the first part of her supplementary question. The whole thrust of PSBs and the White Paper on local government reform is to bring people together in new collaborative and co-operative relationships in which people will recognise that some things will be done by other organisations on behalf of a wider population, and that will be the right and proper way to do things.

Rwyf wedi bod yn falch o’r cynnydd y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi ei wneud hyd yma ar eu tasg graidd gyntaf, sef asesu llesiant lleol. Rwy’n credu ein bod yn awr, fel Llywodraeth, wedi derbyn drafftiau o’r asesiadau hynny gan bob awdurdod lleol yng Nghymru, ac maent yn cael eu hadolygu gan fy swyddogion. Rwyf wedi cael cyfle i ddarllen rhannau o’r asesiadau hynny o wahanol rannau o Gymru ac rwy’n credu eu bod yn dangos ymgais wirioneddol ymroddgar i geisio darparu dull sy’n seiliedig ar asedau i asesu llesiant yn eu hardaloedd, gan edrych ar gryfderau eu poblogaethau lleol a sut y gallwn adeiladu ar y rheini’n well yn y dyfodol. Yr hyn na fyddant yn gallu ei wneud yw llwyddo i’r graddau yr hoffem iddynt lwyddo os ydynt yn adlewyrchu’r agwedd a fynegwyd gan Jenny Rathbone yn y rhan gyntaf o’i chwestiwn atodol. Holl bwyslais y byrddau gwasanaethau cyhoeddus a’r Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol yw dod â phobl at ei gilydd mewn perthynas gydweithredol newydd lle y bydd pobl yn cydnabod y bydd rhai pethau’n cael eu gwneud gan sefydliadau eraill ar ran y boblogaeth ehangach, a dyna fydd y ffordd gywir a phriodol o wneud pethau.

Cabinet Secretary, I was going to raise the question of responses coming in with regard to voluntary mergers, and whether any local authorities had actually responded and wanted to come forward with voluntary mergers, which are a large part of your forthcoming local government reform in terms of looking for efficiency savings. Having only received one response—just one out of 22 local authorities—how do you intend to actually get stuck in now? We’ve been in disarray over the last three years in terms of local government reform. It doesn’t look to me that there’s an appetite to engage with you, having had only the one response. Therefore, how do you intend now to actually go forward and work with our local authorities to ensure that we’re not keeping our front-line workers and our elected members in a vague situation where no one knows what’s happening? I’m really disappointed to learn that we’ve only had one response.

Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn am ofyn y cwestiwn ynglŷn â’r ymatebion sy’n dod i mewn ar uno gwirfoddol, a gofyn a oes unrhyw awdurdodau lleol wedi ymateb mewn gwirionedd ac yn awyddus i uno’n wirfoddol, sy’n rhan fawr o’ch cynlluniau sydd ar y ffordd ar gyfer diwygio llywodraeth leol o ran chwilio am arbedion effeithlonrwydd. O ystyried nad ydym ond wedi cael un ymateb—un yn unig o 22 awdurdod lleol—sut rydych yn bwriadu bwrw iddi yn awr? Mae wedi bod yn anhrefn arnom dros y tair blynedd diwethaf o ran diwygio llywodraeth leol. Nid yw’n ymddangos i mi fod yna awydd i ymgysylltu â chi, o ystyried mai un ymateb yn unig a gafwyd. Felly, sut rydych yn bwriadu symud ymlaen yn awr a gweithio gyda’n hawdurdodau lleol i sicrhau nad ydym yn cadw ein gweithwyr rheng flaen a’n haelodau etholedig mewn sefyllfa amwys lle nad oes neb yn gwybod beth sy’n digwydd? Rwy’n siomedig iawn o glywed nad ydym ond wedi cael un ymateb.

I’m not disappointed, Llywydd, in the sense that the closing date for the consultation isn’t until 11 April. I’m absolutely confident that we will have a large number of responses from right across Wales by the closing date. There were two specific questions that the Member raised. We’ve received no formal request on the voluntary mergers front as yet. Frankly, with local government elections on the horizon, I wouldn’t have anticipated that any local authority would have made such a proposal with only a few weeks still to go. I will repeat what I’ve said in the White Paper—that where local authorities do come forward with proposals for voluntary merger, the Welsh Government wouldn’t look to be neutral on that but would look to support them where we could to try to bring those proposals to fruition. As to the Member’s final point, which I’ve now managed to forget in my answer—.

Nid wyf wedi siomi, Lywydd, o ystyried nad yw’r dyddiad cau ar gyfer yr ymgynghoriad tan 11 Ebrill. Rwy’n gwbl hyderus y cawn nifer fawr o ymatebion o bob cwr o Gymru erbyn y dyddiad cau. Gofynnodd yr Aelod ddau gwestiwn penodol. Nid ydym wedi derbyn unrhyw gais ffurfiol o ran uno gwirfoddol hyd yn hyn. A dweud y gwir, gydag etholiadau llywodraeth leol ar y gorwel, ni fyddwn wedi rhagweld y byddai unrhyw awdurdod lleol wedi gwneud cynnig o’r fath o ystyried mai ychydig wythnosau yn unig sydd tan hynny. Ailadroddaf yr hyn a ddywedais yn y Papur Gwyn—pan fo awdurdodau lleol yn cyflwyno cynigion ar gyfer uno gwirfoddol, ni fyddai Llywodraeth Cymru yn ceisio bod yn niwtral ar hynny, ond byddem yn ceisio eu cefnogi lle y gallem i geisio sicrhau bod y cynigion hynny’n dwyn ffrwyth. O ran pwynt olaf yr Aelod, rwyf wedi llwyddo i’w anghofio yn fy ateb—.

It was about engagement really.

Roedd yn ymwneud ag ymgysylltu mewn gwirionedd.

Apologies. We were engaged very much with local authorities to encourage them to make sure that they do make those submissions, but it will be in their own best interests to do so, and that’s why I feel confident we will see a far larger number over the next few weeks.

Ymddiheuriadau. Roeddem yn ymgysylltu llawer ag awdurdodau lleol er mwyn eu hannog i wneud yn siŵr eu bod yn gwneud y cyflwyniadau hynny, ond bydd yn fanteisiol iddynt wneud hynny, a dyna pam rwy’n teimlo’n hyderus y byddwn yn gweld nifer lawer mwy dros yr ychydig wythnosau nesaf.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

A gawn ni aros gyda’r Papur Gwyn, Lywydd, a hefyd yr argymhelliad ynglŷn â’r map rhanbarthol newydd i Gymru? Mae’n 20 mlynedd—rwyf bron ffaelu credu—ers i fi gael fy nghomisiynu, ar y cyd â’r Athro Kevin Morgan, gan yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd, Ron Davies, i ail-lunio map rhanbarthol Cymru o ran NUTS II, i greu rhanbarth y Cymoedd a gorllewin Cymru, a dwyrain Cymru, er mwyn ymgysylltu â’r ardaloedd mwyaf difreintiedig a thrwy hynny, wrth gwrs, ennill statws Amcan 1. Mae’r map yma, wrth gwrs, yn gwneud y gwrthwyneb: mae’n ymgysylltu ag ardaloedd difreintiedig a’r ardaloedd mwyaf llewyrchus. A gaf i ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet ai dyma’r map y bydd e’n defnyddio wrth drafod y dyfodol ar gyfer unrhyw ddilyniant o ran cronfeydd rhanbarthol a hefyd y map ar gyfer ardaloedd a gynorthwyir, sef yr ‘assisted areas map’, i Gymru?

Could we stay with the White Paper, Llywydd, and the recommendation on the regional map for Wales? It’s 20 years—I almost can’t believe it—since I was commissioned, along with Professor Kevin Morgan, by the Secretary of State at that time, Ron Davies, to redesign the regional map for Wales in terms of NUTS II, to create a Valleys and west Wales region, and an east Wales region, in order to engage with the most deprived areas and, in so doing, obtain Objective 1 status for Wales. This map does the opposite: it engages disadvantaged areas and the most prosperous areas. So, could I ask the Cabinet Secretary whether this is the map that he will use in discussing the future for any continuity in terms of regional funds? Also, is it the assisted areas map for Wales?

Wel, wrth gwrs, rwyf i’n cofio’r gwaith 20 mlynedd yn ôl. Rwyf i’n meddwl fy mod i’n cofio clywed yr Aelod yn siarad am y gwaith a beth oedd yn dod mas o’r gwaith mewn cynhadledd yma yng Nghaerdydd.

The map provides three footprints—the three city region footprints in effect—which we say will be responsible for economic development responsibilities. In that sense, the map is clearly relevant to the way in which regional policy and regional economic development policy would be taken forward in Wales post Brexit. What I don’t want to do, though, is to in any way close down debate about that at this point. I think there is the need for a lot of further thought, a lot of further engagement with people in the sector, about how that regional policy will be taken forward and what the geographies of that might be. If we’re trying to look at some of the upsides of Brexit, then we might say that greater geographical flexibility in the way that we deploy funds could be one of them, and that certainly has been a point made at the programme monitoring committee, where discussions of a future regional policy have already very usefully begun.

Well, of course, I remember that piece of work 20 years ago. I believe that I remember hearing the Member talking at a conference here in Cardiff about the work and what emanated from that work.

Mae’r map yn darparu tri ôl traed—tri ôl traed y dinas-ranbarthau i bob pwrpas—ac rydym yn dweud mai hwy a fydd yn gyfrifol am gyfrifoldebau datblygu economaidd. Yn yr ystyr hwnnw, mae’r map yn amlwg yn berthnasol i’r ffordd y byddai polisi rhanbarthol a pholisi datblygu economaidd rhanbarthol yn cael eu datblygu yng Nghymru ar ôl Brexit. Yr hyn nad wyf am ei wneud, fodd bynnag, yw cau pen y mwdwl ar y drafodaeth honno mewn unrhyw ffordd ar y pwynt hwn. Rwy’n credu bod angen llawer o ystyried pellach, llawer o ymgysylltu pellach â phobl yn y sector, ynglŷn â sut y caiff y polisi rhanbarthol hwnnw ei ddatblygu a beth allai daearyddiaeth hynny fod. Os ydym yn ceisio edrych ar rai o fanteision Brexit, yna efallai y byddem yn dweud y gallai mwy o hyblygrwydd daearyddol o ran y modd y defnyddiwn y cyllid fod yn un ohonynt, ac yn sicr mae hwnnw wedi bod yn bwynt a wnaed yn y pwyllgor monitro rhaglenni, lle y mae trafodaethau ar bolisi rhanbarthol y dyfodol eisoes, yn ddefnyddiol iawn, wedi dechrau.

Rwy’n ddiolchgar i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei ateb ystyrlon. Fe glywom ni yn y Pwyllgor Economi, Isadeiledd a Sgiliau y bore yma gonsýrn gan Sefydliad Bevan, er enghraifft, a gan yr Athro Karel Williams, bod gorddibyniaeth ar y model ac ar y map sydd, yn y de, ar sail y dinas-ranbarthau, yn y gogledd ar y fargen twf i ogledd Cymru, a'r perig o ddiwallu—o lastwreiddio’r ffocws, yn hytrach—ar yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng ngogledd y Cymoedd, er enghraifft, neu yng ngogledd-orllewin Cymru. A fyddai fe yn edrych ar y syniadau amgen sy’n cael eu cyflwyno gan Sefydliad Bevan ynglŷn â chreu parth menter i’r Cymoedd ac, a dweud y gwir, gan fy mhlaid i ynglŷn a chreu fersiwn newydd o’r Bwrdd Datblygu Cymru Wledig mewn ffordd, a hefyd asiantaeth datblygu pwrpasol i’r Cymoedd?

I’m grateful to the Cabinet Secretary for his considered response. Now, we heard in the Economy, Infrastructure and Skills Committee this morning some concern expressed by the Bevan Foundation, for example, and by Professor Karel Williams, that there is an overdependence on the model and the map, which is, in the south, based on the city regions, and, in the north, based on the growth deal for north Wales, and the risk of actually diluting the focus on those most deprived areas in the northern Valleys, for example, or the north-west of Wales. Will he look at the alternative ideas that are being proposed by the Bevan Foundation in terms of creating an enterprise zone for the Valleys, and by my own party in terms of creating a new version of the Development Board for Rural Wales and also a development body that is purpose-built for the Valleys?

Wel, Lywydd, wrth gwrs, mae diddordeb mawr gyda fi yng ngwaith Sefydliad Bevan. Roedd gwaith yr Athro Karel Williams—roedd hwnnw’n rhan o’r trafodaethau yn y PMC ym Merthyr nôl ym mis Chwefror, lle roeddem ni’n treial i—. Wel, y ddadl oedd am le.

How do we have a sense of place in the way that we fashion our future regional economic development policies that takes account of those places where there are the greatest concentrations of disadvantage, while not doing it in a way that seems to isolate those communities from possibilities that lie nearby or around their borders? And it was a very interesting discussion, with contributions from all the different sectors around that table, as to how we can best map a future, both geographically and conceptually, that allows us to find a way of taking account of the very particular needs of those whose needs are greatest without, as I say, seeking to isolate them from opportunities that they need to be connected to and would make a difference to their futures if we have a different set of ideas about how place-based policies can operate more successfully in the future.

Well, Llywydd, I have a great interest in the work of the Bevan Foundation. Professor Karel Williams’s work was part of the discussions in the PMC back in Merthyr in February, where the debate was about place.

Sut y gallwn gael ymdeimlad o le yn y ffordd yr ydym yn llunio ein polisïau datblygu economaidd rhanbarthol yn y dyfodol sy’n ystyried y mannau hynny lle y ceir y crynodiadau mwyaf o anfantais, heb ei wneud mewn ffordd sydd i’w gweld yn ynysu’r cymunedau hynny rhag posibiliadau sydd i’w cael gerllaw neu o gwmpas eu ffiniau? Ac roedd yn drafodaeth ddiddorol iawn, gyda chyfraniadau gan yr holl sectorau gwahanol o amgylch y bwrdd ynglŷn â’r ffordd orau i ni fapio dyfodol, yn ddaearyddol ac yn gysyniadol, sy’n ein galluogi i ddod o hyd i ffordd o ystyried anghenion penodol iawn y rhai sydd â’r anghenion mwyaf heb eu hynysu, fel y dywedais, rhag cyfleoedd y mae angen iddynt fod wedi’u cysylltu â hwy ac a fyddai’n gwneud gwahaniaeth i’w dyfodol pe bai gennym gyfres wahanol o syniadau ynglŷn â sut y gall polisïau sy’n seiliedig ar le weithredu’n fwy llwyddiannus yn y dyfodol.

Fe gawsom ni ddeialog, llai ystyrlon efallai, ychydig ddyddiau nôl ar draws y Siambr ynglŷn â’r cwestiwn o falans y buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru ar draws ein rhanbarthau, a gad i mi bwysleisio nad oes unrhyw beth y byddwn i am ddweud a fyddai’n wrth-Caerdydd, ond a fyddai’r Ysgrifennydd Cabinet yn fodlon ystyried comisiynu ymchwil fel bod gyda ni ystadegau i edrych ar yr agendor sydd yna dros gyfnod o flynyddoedd—mae wedi bod yna dros ddegawdau—ynglŷn â buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru yn y gwahanol ranbarthau?

Ac, yn olaf, wrth ffocysu ar gyfle euraid i’r Cymoedd, nid wyf yn gofyn iddo fe ddweud beth fydd penderfyniad Llywodraeth Cymru, ond mae hwn yn rhan o’i gyfrifoldeb ef, a all yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud a ydy unrhyw benderfyniad neu unrhyw gyhoeddiad ynglŷn â’r Circuit of Wales yn cael ei effeithio gan reolau Llywodraeth Cymru ynglŷn â ‘purdah’ llywodraeth leol a fydd yn digwydd ymhen 10 diwrnod, neu, gan ei fod yn gyhoeddiad o bwys cenedlaethol, fydd e ddim?

We had a perhaps less considered dialogue a few days ago across this Chamber on the question of the balance of investment by Welsh Government across our regions, and let me emphasise that there is nothing I would say that would be anti-Cardiff in any sense, but would the Cabinet Secretary be willing to commission research so that we have statistics to look at the gulf that exists and has been there over a period of decades in terms of investment by Welsh Government in the various regions?

And, finally, in focusing on a golden opportunity for the Valleys, I’m not going to ask him to tell us what the Welsh Government’s decision will be, but this is part of his remit, could the Cabinet Secretary tells us whether any decision or any announcement on the Circuit of Wales will be affected or impacted by Welsh Government rules on purdah within local government, which will come into force in 10 days’ time? As it is an announcement of national importance, perhaps it won’t affected by purdah.

Chair, I heard the exchanges in the Chamber yesterday between the leader of the house and the Member in relation to investment in different parts of Wales. There is a lot of information already available on patterns of investment over recent years and I’m sure that information can be made available. I am myself more focused on making sure that we make the right investments for the future and that we invest our scarce capital resources in a way that secures prosperity for all, right across Wales.

As to the question of the Circuit of Wales, I know that my colleague Ken Skates has embarked upon what he has already promised to this Chamber, which is a period of scrutiny of the final plans that have been received from the Circuit of Wales. He will want to do that with a proper sense of due diligence and it will have to take the time that is required to do that job. I’m sure he’s aware of the purdah issue, but he will be focused, I’m sure, on making sure that the plans that have been submitted are subject to the right level of scrutiny so that he can make a recommendation in due course to the National Assembly.

Gadeirydd, clywais y drafodaeth yn y Siambr ddoe rhwng arweinydd y tŷ a’r Aelod mewn perthynas â buddsoddi mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae llawer o wybodaeth eisoes ar gael am batrymau buddsoddi dros y blynyddoedd diwethaf ac rwy’n siŵr y gellid sicrhau bod y wybodaeth ar gael. Yn bersonol, rwy’n canolbwyntio mwy ar sicrhau ein bod yn gwneud y buddsoddiadau cywir ar gyfer y dyfodol a’n bod yn buddsoddi ein hadnoddau cyfalaf prin mewn ffordd sy’n sicrhau ffyniant i bawb ym mhob rhan o Gymru.

O ran y cwestiwn ar Gylchffordd Cymru, gwn fod fy nghyd-Aelod, Ken Skates, wedi crybwyll yr hyn y mae eisoes wedi ei addo i’r Siambr hon, sef cyfnod o graffu ar y cynlluniau terfynol a ddaeth i law gan Gylchffordd Cymru. Bydd yn dymuno gwneud hynny gydag ymdeimlad priodol o ddiwydrwydd dyladwy a bydd yn rhaid iddo gymryd yr amser sydd ei angen i wneud y gwaith hwnnw. Rwy’n siŵr ei fod yn ymwybodol o’r purdah, ond bydd yn canolbwyntio, rwy’n siŵr, ar sicrhau bod y cynlluniau a gyflwynwyd yn destun i’r lefel gywir o graffu er mwyn iddo allu gwneud argymhelliad i’r Cynulliad Cenedlaethol maes o law.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Nick Ramsay.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Nick Ramsay.

Will the Cabinet Secretary update us on any inter-governmental discussions on the roll-out of tax devolution in the wake of the agreement on the fiscal framework?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau rhyng-lywodraethol ar gyflwyno datganoli treth yn sgil y cytundeb ar y fframwaith cyllidol?

Well, thank you, Llywydd. Since the fiscal framework was signed between the UK Government and the Welsh Government in December, I’ve continued to meet with the Chief Secretary to the Treasury. I met him last in Edinburgh in a quadrilateral meeting between finance Ministers, at which fiscal devolution in all parts of the United Kingdom was discussed. Two aspects, I suppose: how we make the system we’ve now agreed work effectively; what things we need to see on the horizon that we might want to put on future agendas for work between us.

Wel, diolch i chi, Lywydd. Ers i’r fframwaith cyllidol gael ei lofnodi rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr, rwyf wedi parhau i gyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Cyfarfûm ag ef ddiwethaf yng Nghaeredin mewn cyfarfod pedairochrog rhwng y Gweinidogion cyllid, lle y trafodwyd datganoli ariannol ym mhob rhan o’r Deyrnas Unedig. Dwy agwedd, mae’n debyg: sut rydym yn gwneud i’r system yr ydym yn awr wedi cytuno arni i weithio’n effeithiol; pa bethau y mae angen i ni eu gweld ar y gorwel y gallem fod eisiau eu rhoi ar ein hagendâu yn y dyfodol ar gyfer cyflawni gwaith rhyngom.

Thank you, Cabinet Secretary. As you know, there was cross-party support for the fiscal framework and we welcome its implementation. This morning, in Finance Committee, we took evidence from the Office for Budget Responsibility on the next big challenge—accurate forecasts of Welsh tax is no easy task. I’m sure you agree accuracy is vital, because the forecasts will be used to make future block grant deductions. What discussions have you had with the OBR about forecasting and how do you envisage working with them in the future to ensure that forecasts are as accurate as possible?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, roedd cefnogaeth drawsbleidiol i’r fframwaith cyllidol ac rydym yn croesawu ei weithrediad. Y bore yma, yn y Pwyllgor Cyllid, cawsom dystiolaeth gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar yr her fawr nesaf—nid yw cyflawni rhagolygon cywir o dreth Gymreig yn dasg hawdd. Rwy’n siŵr eich bod yn cytuno bod cywirdeb yn hanfodol, gan y bydd y rhagolygon yn cael eu defnyddio i wneud didyniadau grant bloc yn y dyfodol. Pa drafodaethau a gawsoch gyda’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ynglŷn â chyflawni rhagolygon a sut rydych yn rhagweld y byddwch yn gweithio gyda hwy yn y dyfodol i sicrhau bod y rhagolygon mor gywir â phosibl?

Well, Llywydd, I met Robert Chote, the head of the OBR, in Cardiff just before Christmas to discuss the work of the OBR and how it can capture data that are important to us in Wales. But, as Nick Ramsay will know, one of the key things that we secured in the fiscal framework was an independent stream of advice—independent of the OBR—that would come particularly from a Welsh perspective should we need to deploy that as part of the fiscal framework agreement. Part of the agreement was that we would secure independent scrutiny of the Welsh Government’s forecasts for the near future and I was pleased to issue a written statement to Members a few days ago, confirming that Bangor University has been successful in securing the contract to provide that independent oversight.

Wel, Lywydd, cyfarfûm â Robert Chote, pennaeth y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, yng Nghaerdydd ychydig cyn y Nadolig i drafod gwaith y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol a sut y gall gasglu data sy’n bwysig i ni yng Nghymru. Ond fel y bydd Nick Ramsay yn ei wybod, un o’r pethau allweddol a sicrhawyd gennym yn y fframwaith cyllidol oedd ffrwd o gyngor annibynnol—annibynnol ar y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—a fyddai’n dod o safbwynt Cymreig yn benodol pe bai angen i ni ddefnyddio hwnnw fel rhan o’r cytundeb fframwaith cyllidol. Rhan o’r cytundeb oedd y byddem yn sicrhau gwaith craffu annibynnol ar ragolygon Llywodraeth Cymru ar gyfer y dyfodol agos, ac roeddwn yn falch o gyhoeddi datganiad ysgrifenedig i’r Aelodau ychydig ddyddiau yn ôl, yn cadarnhau bod Prifysgol Bangor wedi llwyddo i ennill y cytundeb i ddarparu’r oruchwyliaeth annibynnol honno.

Thank you. The OBR—and others, indeed—have identified that, in recent years, growth in income receipts has been significantly lower in Wales than across the UK, due in part to issues like the raising of the personal allowance threshold and the shifting of the burden higher up the income scale, with lower incomes forming a greater proportion of the Welsh tax base. It’s vital that forecasting is tailored to Welsh needs and I’m pleased with the answer that you’ve just given as to how you’re trying to achieve an independent view of Welsh tax needs and Welsh forecasting.

As I said before, it’s vital that we do have accurate forecasts. It’s vital that we don’t have a one-size-fits-all solution to that. In the absence of a Welsh fiscal commission, how do you plan to ensure the highest input of Welsh data and Welsh experience over the years to come into the process of forecasting, which is so vital in terms of the amount of money we receive in the block grant?

Diolch. Mae’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—ac eraill, yn wir—wedi nodi, yn y blynyddoedd diwethaf, fod twf yn yr incwm a dderbynnir wedi bod yn sylweddol is yng Nghymru nag ar draws y DU, yn rhannol oherwydd materion fel codi trothwy lwfans personol a symud y baich yn uwch i fyny’r raddfa incwm, gydag incwm is yn ffurfio cyfran fwy o’r sylfaen dreth yng Nghymru. Mae’n hanfodol fod rhagolygon yn cael eu teilwra i anghenion Cymru ac rwy’n fodlon â’r ateb rydych newydd ei roi mewn perthynas â sut rydych yn ceisio sicrhau golwg annibynnol ar anghenion y dreth yng Nghymru a rhagolygon Cymru.

Fel y dywedais o’r blaen, mae’n hanfodol fod gennym ragolygon cywir. Mae’n hanfodol nad oes gennym ateb un maint i bawb i hynny. Yn absenoldeb comisiwn cyllidol Cymreig, sut rydych yn bwriadu sicrhau cymaint o fewnbwn â phosibl o ddata Cymreig a phrofiad Cymreig dros y blynyddoedd i ddod i gael ei gynnwys yn y broses o gyflawni rhagolygon, sydd mor hanfodol mewn perthynas â faint o arian a gawn yn y grant bloc?

Llywydd, let me begin by agreeing with the general points that Nick Ramsay is making—the importance of having good, independent oversight of the process and accurate data that give us the best possible and reliable outcomes. Economic forecasting is an art, not a science, and the OBR—with its resources that we will never be able to match—you will know that, in a six-month period, its forecasts are able to move very significantly in some very important areas.

So, even with very good data, and with very good resources, this remains an imprecise activity. I met the chair of the Scottish Fiscal Commission, Lady Susan Rice, when I was in Edinburgh a few weeks ago to learn from them as to how they have gone about securing that sort of advice. I’m still thinking with officials about the best way to provide that stream of independent oversight beyond the contract with Bangor, which is for the immediate future. Whether we need a full-blown commission for the level of fiscal devolution we have, I think is a question we have to be prepared to ask, but that doesn’t mean to say that there aren’t alternative ways in which we can secure the sort of assistance and independent input into this process that Nick Ramsay has rightly highlighted this afternoon.

Lywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â’r pwyntiau cyffredinol y mae Nick Ramsay yn eu gwneud—pwysigrwydd goruchwyliaeth dda, annibynnol o’r broses a data cywir sy’n rhoi’r canlyniadau gorau posibl a mwyaf dibynadwy i ni. Mae creu rhagolygon economaidd yn gelfyddyd, nid gwyddor, a’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—gyda’i hadnoddau na fyddwn byth yn gallu cael eu tebyg—fe fyddwch yn gwybod bod ei rhagolygon, mewn cyfnod o chwe mis, yn gallu symud cryn dipyn mewn rhai meysydd pwysig iawn.

Felly, hyd yn oed gyda data da iawn, ac adnoddau da iawn, mae’n dal i fod yn weithgaredd anfanwl. Cyfarfûm â chadeirydd Comisiwn Cyllidol yr Alban, yr Arglwyddes Susan Rice, pan oeddwn yng Nghaeredin rai wythnosau yn ôl i ddysgu oddi wrthynt sut y maent wedi mynd ati i sicrhau’r math hwnnw o gyngor. Rwy’n dal i ystyried gyda swyddogion beth yw’r ffordd orau o ddarparu’r ffrwd honno o oruchwyliaeth annibynnol y tu hwnt i’r cytundeb gyda Bangor, sydd ar gyfer y dyfodol agos. Rwy’n credu bod y cwestiwn pa un a oes angen comisiwn llawn arnom ar gyfer y lefel o ddatganoli cyllidol sydd gennym, yn un y mae’n rhaid i ni fod yn barod i’w ofyn, ond nid yw hynny’n golygu nad oes ffyrdd eraill y gallwn sicrhau’r math o gymorth a mewnbwn annibynnol i’r broses hon y mae Nick Ramsay wedi tynnu sylw ati’n briodol y prynhawn yma.

Llefarydd UKIP, Mark Reckless.

UKIP spokesperson, Mark Reckless.

The Scottish First Minister has said that her Government is now to seek a second independence referendum. One of the challenges she will face is that, on a stand-alone basis, Scotland is running a deficit of some 9 per cent or 10 per cent of gross domestic product, compared to 4 per cent for the UK as a whole. It’s estimated, therefore, that an independent Scotland would have to fill a fiscal hole of some £15 billion to 16 billion. Has the Cabinet Secretary made any estimate of the equivalent figure for Wales?

Mae Prif Weinidog yr Alban wedi dweud y bydd ei Llywodraeth yn cynnal ail refferendwm annibyniaeth. Un o’r heriau a fydd yn ei hwynebu yw bod yr Alban, ar ei phen ei hun, yn gweithredu ar ddiffyg o tua 9 y cant neu 10 y cant o gynnyrch domestig gros, o’i gymharu â 4 y cant ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd. Amcangyfrifir, felly, y byddai’n rhaid i Alban annibynnol lenwi twll cyllidol o tua £15 biliwn i £16 biliwn. A yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwneud unrhyw amcangyfrif o’r ffigur cyfatebol ar gyfer Cymru?

Well, there are figures of that sort available for Wales, of course, but matters for Scotland, Llywydd, are a matter for the Scottish Parliament and then for the Scottish people to weigh up and come to a decision.

Wel, mae ffigurau o’r math hwnnw ar gael ar gyfer Cymru, wrth gwrs, ond mae materion yr Alban, Lywydd, yn faterion i Lywodraeth yr Alban ac yna i bobl yr Alban eu pwyso a’u mesur a gwneud penderfyniad.

The Wales Governance Centre has helpfully recently published a report where it sets out total Welsh public sector spending by all levels of Government. The most recent year—2014-15—for which they have comparable data was £38 billion. That compares with total public sector revenues drawn from Wales of £23.3 billion. So, the report finds that Wales’s net fiscal balance was a deficit of £14.7 billion, almost the same as Scotland, despite a significantly smaller economy, which would leave a fiscal gap of 24 per cent of GDP. Given that gap, and Wales’s dependence on fiscal transfers from England, is it sensible for the First Minister to say that Scotland should be the model for Wales?

Yn ddefnyddiol iawn, mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi cyhoeddi adroddiad yn ddiweddar lle y mae’n nodi cyfanswm gwariant y sector cyhoeddus yng Nghymru ar bob lefel o’r Llywodraeth. Y flwyddyn ddiweddaraf y mae ganddynt ddata cymaradwy ar ei chyfer yw 2014-15, ac roedd yn £38 biliwn. Mae hynny’n cymharu â chyfanswm refeniw sector cyhoeddus i Gymru o £23.3 biliwn. Felly, mae’r adroddiad yn canfod mai cydbwysedd cyllidol net Cymru oedd diffyg o £14.7 biliwn, bron yr un fath â’r Alban, er gwaethaf economi sylweddol lai, a fyddai’n gadael bwlch cyllidol o 24 y cant o’r cynnyrch domestig gros. O ystyried y bwlch hwnnw, a dibyniaeth Cymru ar drosglwyddiadau cyllidol o Loegr, a yw’n synhwyrol i’r Prif Weinidog ddweud mai’r Alban a ddylai fod yn fodel ar gyfer Cymru?

I’m sure the First Minister was right to point to the fact that there are many ways in which Scotland can be a model for Wales, just as there are many things that we do here that Scotland regards as a model that they can learn from as well. So, there are no points to be made of a sensible nature from that remark. What there is, as the Member says—and, from this Government’s point of view, we are a devolutionist Government that believes in being part of the United Kingdom. The reason we believe in being part of the United Kingdom is that we regard it as an insurance policy in which we pool our risks and we share rewards. I don’t believe that questions that appear to pit one part of the United Kingdom against another and to say that one part is being subsidised by another—I don’t think that’s a helpful way of thinking about things. The Member will be aware that the same report from the Wales Governance Centre says that Wales makes a greater fiscal effort per head of the population that any other part of the United Kingdom. We all make contributions, we all have needs that we are able to address, and I think that that is the most sensible way of trying to think about these matters.

Rwy’n siŵr fod y Prif Weinidog yn iawn i dynnu sylw at y ffaith fod yna sawl ffordd y gall yr Alban fod yn fodel ar gyfer Cymru, yn union fel y mae llawer o bethau rydym yn eu gwneud yma y mae’r Alban yn eu hystyried yn fodelau y gallant ddysgu oddi wrthynt hefyd. Felly, nid oes unrhyw bwyntiau o natur synhwyrol i’w gwneud o’r sylw hwnnw. Yr hyn sydd gennym, fel y dywed yr Aelod—ac o safbwynt y Llywodraeth hon, rydym yn Llywodraeth ddatganoliadol sy’n credu mewn bod yn rhan o’r Deyrnas Unedig. Y rheswm y credwn mewn bod yn rhan o’r Deyrnas Unedig yw ein bod yn ystyried hynny’n bolisi yswiriant lle rydym yn cyfuno ein risgiau ac yn rhannu buddiannau. Nid wyf yn credu bod cwestiynau sydd i’w gweld yn gosod un rhan o’r Deyrnas Unedig yn erbyn rhan arall ac yn dweud bod un rhan yn cael ei sybsideiddio gan ran arall—nid wyf yn credu bod honno’n ffordd ddefnyddiol o feddwl am bethau. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod yr un adroddiad gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru yn dweud bod Cymru yn gwneud mwy o ymdrech cyllidol y pen o’r boblogaeth nag unrhyw ran arall o’r Deyrnas Unedig. Rydym i gyd yn gwneud cyfraniadau, mae gennym i gyd anghenion y gallwn fynd i’r afael â hwy, ac rwy’n credu mai dyna’r ffordd fwyaf synhwyrol o geisio meddwl am y materion hyn.

So, £7,500, approximately, per head is raised in tax in Wales, compared to £10,000 across the UK as a whole. I’m glad to hear the Cabinet Secretary’s restatement and clarification that his party, at least, and the Government he leads, is a devolutionist one, because, in many of the actions of this Government, agreement is sought with a certain party opposite—and I’m never quite clear whether they are in opposition or supporting the Government, but their signature policy of independence for Wales is supported by a mere 6 per cent of people living in Wales. Now, the Cabinet Secretary spoke earlier about a quadrilateral meeting, and the First Minister has put great emphasis on the Joint Ministerial Committee sort of structure, but are we not in a very different situation? Not only did Wales, as England, vote for leaving the European Union, and did so by more than the UK as a whole, the situation we face is that Northern Ireland has no government, and it’s not clear when they will have a government, while the Scottish Government will, for the foreseeable future, be agitating for independence, seeking pretext for dispute, rather than trying to make the UK work. In that situation, should the Welsh Government not put a greater emphasis on bilateral meetings and negotiation with the UK Government to get the best result for Wales, as the Cabinet Secretary sought to do with the fiscal framework?

Felly mae tua £7,500 y pen o dreth yn cael ei godi yng Nghymru, o’i gymharu â £10,000 ar draws y DU yn ei chyfanrwydd. Rwy’n falch o glywed ailddatganiad ac eglurhad Ysgrifennydd y Cabinet fod ei blaid, o leiaf, a’r Llywodraeth y mae’n ei harwain, yn un ddatganoliadol, oherwydd, yn llawer o weithredoedd y Llywodraeth hon, ceisir cytundeb ag un o’r gwrthbleidiau gyferbyn—ac nid wyf byth yn hollol siŵr a ydynt yn wrthblaid neu’n cefnogi’r Llywodraeth, ond 6 y cant yn unig o’r bobl sy’n byw yng Nghymru sy’n cefnogi eu polisi mwyaf arwyddocaol sef sicrhau annibyniaeth i Gymru. Nawr, siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach am gyfarfod pedairochrog, ac mae’r Prif Weinidog wedi rhoi pwyslais mawr ar y math o strwythur sydd i Gyd-bwyllgor y Gweinidogion, ond onid ydym mewn sefyllfa wahanol iawn? Nid yn unig fod Cymru, fel Lloegr, wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd, a’i bod wedi gwneud hynny o fwy na’r DU yn ei chyfanrwydd, y sefyllfa sy’n ein hwynebu yw nad oes gan Ogledd Iwerddon lywodraeth, ac nid yw’n glir pryd y bydd ganddynt lywodraeth, tra bydd Llywodraeth yr Alban, hyd y gellir rhagweld, yn ymgyrchu dros annibyniaeth, gan geisio chwilio am esgus dros greu anghydfod, yn hytrach na cheisio gwneud i’r DU weithio. Yn y sefyllfa honno, oni ddylai Llywodraeth Cymru roi mwy o bwyslais ar gyfarfodydd dwyochrog a negodi â Llywodraeth y DU i gael y canlyniad gorau i Gymru, fel y ceisiodd Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud â’r fframwaith cyllidol?

Bilateral contacts with UK Government are important. On the Brexit front, I met with the Secretary of State for Exiting the European Union the week before last, and the First Minister met bilaterally with him last week. But these things are not, in the end, a substitute for the JMC process and, indeed, for a better, improved and substantially stepped up JMC process. The Scottish Minister for leaving the European Union said very explicitly to me that, despite the fact that they have a political set of ambitions that they hope to take forward in the way that the First Minister of Scotland has set out, Scotland intended to continue to be participating members of the JMC. Coming together in that way, where the four component parts of the United Kingdom share ideas and attempt to find common solutions to common problems, I think, is not to be sidelined by bilateral contacts. Bilateral contacts supplement them and are important, but they are not a substitute for them.

Mae cysylltiadau dwyochrog â Llywodraeth y DU yn bwysig. O ran Brexit, cefais gyfarfod â’r Ysgrifennydd Gwladol dros Adael yr Undeb Ewropeaidd yr wythnos cyn y ddiwethaf, a chafodd y Prif Weinidog gyfarfod dwyochrog ag ef yr wythnos diwethaf. Ond nid yw’r pethau hyn, yn y pen draw, yn gweithredu yn lle proses y Cyd-bwyllgor Gweinidogion nac yn wir, yn lle fersiwn well a chryn dipyn yn fwy datblygedig o broses Cyd-bwyllgor y Gweinidogion. Dywedodd Gweinidog yr Alban dros Adael yr Undeb Ewropeaidd yn benodol iawn wrthyf, er bod ganddynt gyfres wleidyddol o uchelgeisiau y maent yn gobeithio bwrw ymlaen â hwy yn y ffordd y mae Prif Weinidog yr Alban wedi ei nodi, bwriad yr Alban oedd parhau i fod yn aelod cyfrannog o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion. Credaf na ddylai cysylltiadau dwyochrog gymryd lle’r ffordd honno o ddod ynghyd, lle y mae pedair cydran y Deyrnas Unedig yn rhannu syniadau ac yn ceisio dod o hyd i atebion cyffredin i broblemau cyffredin. Mae cysylltiadau dwyochrog yn eu hategu ac yn bwysig, ond nid ydynt yn cymryd eu lle.

Cyllideb y Gwanwyn

The Spring Budget

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyllid canlyniadol Barnett sy'n deillio o Gyllideb y Gwanwyn Canghellor y DU? OAQ(5)0114(FLG)

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on any Barnett consequentials arising from the Chancellor’s Spring Budget? OAQ(5)0114(FLG)

I thank Julie Morgan for the question. The Welsh Government will always aim to make best use of any new funding available to us. The consequentials that arise from the spring budget do nothing to reverse the UK Government’s pursuit of the damaging policy of austerity.

Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn. Bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn ceisio gwneud y defnydd gorau o unrhyw gyllid newydd sydd ar gael i ni. Nid yw’r symiau canlyniadol sy’n codi o gyllideb y gwanwyn yn gwneud dim i wrthdroi polisi niweidiol caledi y mae Llywodraeth y DU yn ei ddilyn.

Before you ask the supplementary question, I believe you’ve requested a grouping of this question with question 4.

Cyn i chi ofyn y cwestiwn atodol, rwy’n credu eich bod wedi gofyn i’r cwestiwn hwn gael ei grwpio â chwestiwn 4.

And you’ve been able to agree that, Llywydd?

Ac rydych wedi gallu cytuno i hynny, Lywydd?

Yes. Consider it done. [Laughter.]

Ydw. Wedi’i wneud. [Chwerthin.]

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am oblygiadau Cyllideb y Gwanwyn 2017 Llywodraeth y DU i grant bloc Cymru? OAQ(5)0110(FLG)

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the implications of the UK Government’s 2017 Spring Budget on the Welsh block grant? OAQ(5)0110(FLG)

The Chancellor announced in his budget a £5 million fund to celebrate next year’s centenary of the first British woman to get the vote in 1918. This is, I know, a small amount of money in relation to the whole of the budget, but I wondered if the Cabinet Secretary could tell us how much of that money we would receive in Wales, how would that money be distributed and to what sort of projects.

Yn ei gyllideb, cyhoeddodd y Canghellor gronfa o £5 miliwn i ddathlu canmlwyddiant y wraig gyntaf ym Mhrydain i gael y bleidlais yn 1918 y flwyddyn nesaf. Mae hwn, rwy’n gwybod, yn swm bychan o arian o’i gymharu â’r gyllideb gyfan, ond roeddwn yn meddwl tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym faint o’r arian hwnnw y byddem yn ei dderbyn yng Nghymru, sut y byddai’r arian hwnnw’n cael ei ddosbarthu ac i ba fath o brosiectau.

I thank Julie Morgan for that question. Wales’s share of that £5 million fund is £294,000. That’s the consequential of it. The Welsh Cabinet will meet on Tuesday of next week to consider how we will use budget consequentials, and that will be part of our consideration.

Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn hwnnw. £294,000 yw cyfran Cymru o’r gronfa o £5 miliwn. Dyna’r swm canlyniadol. Bydd Cabinet Cymru yn cyfarfod ddydd Mawrth yr wythnos nesaf i ystyried sut y byddwn yn defnyddio symiau canlyniadol y gyllideb, a bydd hynny’n rhan o’n hystyriaeth.

Minister, I really welcome the fact that this Welsh Labour Government has continued to prioritise investment in social services, in contrast to the approach that’s been taken in recent years in England, but it remains the case that pressure on social services is immense. I hope that you are giving very serious consideration to using the additional funding to tackle those pressures. I know that you’re well aware of my continued concern about the reduction in funding for the Family Fund. What assurances can you offer that addressing the pressures in social services will be a top priority for you, and would you agree with me that this additional money presents an excellent opportunity to review the support for disabled children in general and the cut to the Family Fund specifically?

Weinidog, rwy’n croesawu’n fawr y ffaith fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi parhau i flaenoriaethu buddsoddiad mewn gwasanaethau cymdeithasol, yn wahanol i’r ymagwedd a fabwysiadwyd yn Lloegr dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae’n dal i fod yn wir fod y pwysau ar y gwasanaethau cymdeithasol yn enfawr. Rwy’n gobeithio eich bod yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i ddefnyddio’r arian ychwanegol i fynd i’r afael â’r pwysau hwnnw. Rwy’n gwybod eich bod yn ymwybodol iawn o fy mhryder parhaus ynglŷn â’r toriad yn y cyllid ar gyfer Cronfa’r Teulu. Pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd mynd i’r afael â’r pwysau ar y gwasanaethau cymdeithasol yn brif flaenoriaeth i chi, ac a fyddech yn cytuno bod yr arian ychwanegol hwn yn gyfle gwych i adolygu’r gefnogaeth i blant anabl yn gyffredinol a’r toriad i Gronfa’r Teulu yn benodol?

Well, Llywydd, it’s because of the priority that we have always attached to social services that social services in Wales have not suffered from the cuts that have been experienced across our border. Our social services do face very considerable pressures from demography and other factors—I absolutely acknowledge that—but they are in a better place to face those pressures than other services are elsewhere. The Member will have seen the report published only last week by Wales Public Services 2025 that confirms that, again, in this financial year, spending on health and social services in Wales is 106 per cent of spending in England, and it’s why, in the budget that was put in front of this Assembly for next year, in agreement with Plaid Cymru, £25 million extra was identified in the RSG for social services, and then a further £10 million recurrent funding was identified between the final and draft budget, to help social services departments come to a tripartite solution to the pressures of the so-called living wage in social care. In the run-up to the budget, I wrote to the Chancellor of the Exchequer, urging him to find additional funding for social care, and that matter will certainly be on the table when colleagues in the Cabinet meet on Tuesday of next week to discuss the consequentials. How that money is used, if any of it can be made available for social services, will of course be a matter for the Minister concerned, but she will certainly be aware of the Member’s views and will have heard what she has said this afternoon.

Wel, Lywydd, y flaenoriaeth honno yr ydym bob amser wedi ei rhoi i’r gwasanaethau cymdeithasol yw’r rheswm pam nad yw gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru wedi dioddef o’r toriadau a wnaed ar draws y ffin. Mae ein gwasanaethau cymdeithasol yn wynebu pwysau sylweddol iawn o ganlyniad i ddemograffeg a ffactorau eraill—rwy’n cydnabod hynny’n llwyr—ond maent mewn lle gwell i wynebu’r pwysau hynny na gwasanaethau eraill mewn mannau eraill. Bydd yr Aelod wedi gweld yr adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru 2025 sy’n cadarnhau, unwaith eto, bod gwariant ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol hon yn 106 y cant o’r gwariant yn Lloegr, a dyna pam, yn y gyllideb a roddwyd gerbron y Cynulliad hwn ar gyfer y flwyddyn nesaf, mewn cytundeb â Phlaid Cymru, y cafodd £25 miliwn ychwanegol ei nodi yn y Grant Cynnal Refeniw ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, ac yna cafodd £10 miliwn o gyllid rheolaidd pellach ei nodi rhwng y gyllideb derfynol a’r gyllideb ddrafft, i helpu adrannau gwasanaethau cymdeithasol i ddod o hyd i ateb teiran i bwysau’r hyn a elwir yn gyflog byw mewn gofal cymdeithasol. Yn y cyfnod yn arwain at y gyllideb, ysgrifennais at Ganghellor y Trysorlys, yn ei annog i ddod o hyd i gyllid ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol, a bydd y mater hwnnw’n sicr o gael ei drafod pan fydd cyd-Aelodau yn y Cabinet yn cyfarfod ddydd Mawrth yr wythnos nesaf i drafod y symiau canlyniadol. Bydd sut y caiff yr arian hwnnw ei ddefnyddio, os gellir sicrhau y bydd unrhyw ran ohono ar gael ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, wrth gwrs, yn fater i’r Gweinidog dan sylw, ond bydd hi’n sicr yn ymwybodol o farn yr Aelod a bydd wedi clywed yr hyn a ddywedodd y prynhawn yma.

Cabinet Secretary, will you join me in welcoming the £50 million increase to the Welsh Government’s capital budget that will now come as a result of the budget, which builds on the £400 million increase announced in the autumn statement? This does give us some real flexibility in terms of capital development.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r cynnydd o £50 miliwn i gyllideb cyfalaf Llywodraeth Cymru a fydd yn awr yn dod yn sgil y gyllideb, sy’n adeiladu ar y cynnydd o £400 miliwn a gyhoeddwyd yn natganiad yr hydref? Mae hyn yn rhoi hyblygrwydd go iawn i ni o ran datblygu cyfalaf.

Well, Chair, I welcome any extra money that comes to Wales. The £50 million additional capital is over a four-year period. When you take it into account with the autumn statement money, it means that our capital budgets will only be 21 per cent, now, less in 2019-20, compared to what they were in 2009-10. So, the Chancellor has gone some way—some small way—to filling the hole that his predecessor had created.

Wel, Gadeirydd, rwy’n croesawu unrhyw arian ychwanegol sy’n dod i Gymru. Bydd y cyfalaf ychwanegol o £50 miliwn yn cael ei rannu dros gyfnod o bedair blynedd. Pan fyddwch yn ei ystyried gydag arian datganiad yr hydref, mae’n golygu mai dim ond 21 y cant yn llai y bydd ein cyllidebau cyfalaf yn 2019-20 yn awr, o’i gymharu â’r hyn oeddent yn 2009-10. Felly, mae’r Canghellor wedi mynd ran o’r ffordd—rhan fach o’r ffordd—i lenwi’r twll a grëwyd gan ei ragflaenydd.

In previous UK budgets, there has been considerable disagreement on how the UK Government has classified certain spending lines, particularly in capital spending—so, whether they designate a project UK-wide where there is no Barnett consequential, or England only where there is. Has the Cabinet Secretary made any assessment on the recent budget in terms of whether there has been any evidence to suggest similar accounting jiggery-pokery as far as Barnett consequentials are concerned?

Mewn cyllidebau blaenorol ar gyfer y DU, mae cryn anghytundeb wedi bod ynglŷn â sut y mae Llywodraeth y DU wedi dosbarthu llinellau gwariant penodol, yn enwedig mewn gwariant cyfalaf—felly, pa un a ydynt yn dynodi prosiect ledled y DU lle nad oes symiau canlyniadol Barnett, neu brosiect yn Lloegr yn unig os yw ar gael. A yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnal unrhyw asesiad ar y gyllideb ddiweddar i weld a gafwyd unrhyw dystiolaeth sy’n awgrymu bod cyfrifo ystrywgar tebyg wedi digwydd mewn perthynas â symiau canlyniadol Barnett?

Well, the Member can be sure that we are eagle-eyed in looking for exactly those sorts of manoeuvres, and my officials have been looking very closely at the detail of what was said by the Chancellor last week. As you know, the budget turns out to be a very moving feast indeed, and moved again only within the last hour with a further retreat from the proposals that were made only a week ago. But we do look very directly at the point the Member has made and challenge where we need to, where we think that classifications are being wrongly deployed to the disadvantage of Barnett consequentials.

Wel, gall yr Aelod fod yn sicr ein bod yn cadw llygad barcud wrth chwilio am yr union fathau hynny o ystrywiau, ac mae fy swyddogion wedi bod yn edrych yn ofalus iawn ar fanylion yr hyn a ddywedwyd gan y Canghellor yr wythnos diwethaf. Fel y gwyddoch, mae’r gyllideb yn wledd newidiol iawn yn wir, a newidiodd eto o fewn yr awr ddiwethaf yn unig gyda chamu’n ôl eto o’r argymhellion a wnaed gwta wythnos yn ôl. Ond rydym yn edrych yn fanwl iawn ar y pwynt y mae’r Aelod wedi’i wneud ac yn herio lle y mae angen i ni wneud hynny, lle y credwn fod dosbarthiadau’n cael eu defnyddio ar gam er anfantais i symiau canlyniadol Barnett.

The spring budget provides a £150 million boost to the Welsh Government resource budget and £50 million to its capital budget, as mentioned earlier. The Welsh Government recently announced an additional £10 million a year for social care in Wales, to help meet the additional costs of the national minimum wage. Will the Cabinet Secretary agree to give strong consideration to using some of the increase in the block grant to provide additional finance for social care in Wales, please?

Mae cyllideb y gwanwyn yn darparu hwb o £150 miliwn i gyllideb adnodd Llywodraeth Cymru a £50 miliwn i’w chyllideb cyfalaf, fel y crybwyllwyd yn gynharach. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru £10 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol yng Nghymru, er mwyn helpu i dalu costau ychwanegol yr isafswm cyflog cenedlaethol. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno i roi ystyriaeth gref i ddefnyddio peth o’r cynnydd yn y grant bloc i ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Well, as I think I’ve said this afternoon already, Llywydd, Members can be assured that social care will be properly considered when the Cabinet meets to look at ways in which we are able to deploy any of the additional resources that have come to Wales as a result of last week’s budget.

Wel, fel y credaf fy mod wedi’i ddweud eisoes y prynhawn yma, Lywydd, gall yr Aelodau fod yn sicr y bydd gofal cymdeithasol yn cael ei ystyried yn briodol pan fydd y Cabinet yn cyfarfod i edrych ar ffyrdd y gallwn ddefnyddio’r adnoddau ychwanegol sydd wedi dod i Gymru o ganlyniad i gyllideb yr wythnos diwethaf.

I was indeed going to ask you about the impact on the block grant of the national insurance rises, particularly for small and medium-sized enterprises in rural Wales, but the smell of the rubber from that particular u-turn is still fresh in my nostrils. So, let me ask, instead: one issue that wasn’t addressed in this budget that does impact on a lot of Welsh residents is that of state pension inequality for women—the WASPI campaign. Is it still the position of this Welsh Government that you are seeking a resolution of that issue, and have you had any conversations with the Chief Secretary or anyone else in the Westminster Government about addressing that in further budgets going forward?

Roeddwn yn mynd i ofyn i chi, yn wir, am effaith y codiadau yswiriant cenedlaethol ar y grant bloc, yn enwedig ar gyfer mentrau bach a chanolig eu maint yng nghefn gwlad Cymru, ond mae arogl y gwreichion o’r tro pedol penodol hwnnw yn dal i fod yn fyw yn fy ffroenau. Felly, gadewch i mi ofyn, yn lle hynny: un mater nad aethpwyd i’r afael ag ef yn y gyllideb hon sy’n effeithio ar lawer o drigolion Cymru yw anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod—ymgyrch Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth. Ai safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd yw eich bod yn ceisio dod o hyd i ateb i hynny, ac a ydych wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda’r Prif Ysgrifennydd neu unrhyw un arall yn Llywodraeth San Steffan ynglŷn â mynd i’r afael â hynny mewn cyllidebau pellach yn y dyfodol?

Llywydd, we were very disappointed that the Chancellor failed to take an opportunity last week to grasp that issue and to respond to the points that are very properly made by that campaign. We take the opportunities that are available to us to continue to raise matters of that sort with the Chief Secretary and with the UK Government more generally, and had hoped that the budget would have been thought of as an opportunity to redress some of the injustices that that campaign has highlighted.

Lywydd, roeddem yn siomedig iawn fod y Canghellor wedi methu manteisio ar gyfle yr wythnos diwethaf i fynd i’r afael â’r mater hwnnw ac ymateb i’r pwyntiau a wneir yn briodol iawn gan yr ymgyrch honno. Rydym yn manteisio ar y cyfleoedd sydd ar gael i ni i barhau i drafod materion o’r fath gyda’r Prif Ysgrifennydd a Llywodraeth y DU yn fwy cyffredinol, ac roeddem wedi gobeithio y byddai’r gyllideb wedi cael ei gweld fel cyfle i wneud iawn am rai o’r anghyfiawnderau y mae’r ymgyrch honno wedi tynnu sylw atynt.

Tryloywder o ran Llywodraeth Leol

Transparency within Local Government

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu beth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud i gynyddu tryloywder o ran llywodraeth leol? OAQ(5)0112(FLG)

5. Will the Cabinet Secretary outline what the Welsh Government has done to increase transparency within local government? OAQ(5)0112(FLG)

I thank Angela Burns for the question. The Welsh Government continues to encourage local government to conduct its business in an open and transparent manner. The current White Paper on reforming local government proposes a range of ways to further increase transparency.

Diolch i Angela Burns am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i annog llywodraeth leol i gynnal ei fusnes mewn modd agored a thryloyw. Mae’r Papur Gwyn cyfredol ar ddiwygio llywodraeth leol yn cynnig ystod o ffyrdd i gynyddu tryloywder ymhellach.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. My understanding is that the current White Paper, though, has dropped the obligation for councillors to publish an annual report to increase transparency and to allow voters to see what their representatives have been doing. I wondered if you could perhaps explain that a little bit further and explain why that requirement has been watered down and, if it has, why you feel that regular and consistent reporting by all councillors on the work they undertake for those they represent is not a suitable mechanism for open and accountable government.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fy nealltwriaeth i, fodd bynnag, yw bod y Papur Gwyn cyfredol wedi diddymu’r rhwymedigaeth i gynghorwyr gyhoeddi adroddiad blynyddol i gynyddu tryloywder ac i ganiatáu i bleidleiswyr weld beth y mae eu cynrychiolwyr wedi bod yn ei wneud. Roeddwn yn meddwl tybed a allech, efallai, esbonio rhywfaint mwy ar hynny ac egluro pam fod y gofyniad hwnnw wedi’i wanhau ac os yw, pam y teimlwch nad yw sicrhau bod yr holl gynghorwyr yn adrodd yn rheolaidd a chyson ar y gwaith a wnânt ar ran y rhai y maent yn eu cynrychioli yn system addas i lywodraeth agored ac atebol.

Well, Llywydd, I absolutely agree that it is an obligation on any elected councillor to remain in a continuous relationship with those people who have elected them. What the White Paper does is to set up a menu of ways in which a local councillor can demonstrate that they have done that. They will have to demonstrate that they have done it. But if you are a local councillor, for example, who publishes four quarterly newsletters and delivers them around your ward, then I think you’ve gone beyond a single annual report in demonstrating that you are delivering on the obligation that the White Paper does create, that you as a councillor must be able to show that you are doing what we would, I think, collectively agree that you should do. So, there is a menu of choices that councillors will be able to use to show that they are doing it. An annual report is one, but there are other ways as well. Councillors will have to show what they have done from that list of things to remain in that continuously answerable relationship with their populations.

Wel, Lywydd, rwy’n cytuno’n llwyr ei bod yn rhwymedigaeth ar unrhyw gynghorydd etholedig i fod mewn perthynas barhaus â’r bobl hynny sydd wedi eu hethol. Yr hyn y mae’r Papur Gwyn yn ei wneud yw sefydlu dewislen o ffyrdd y gall cynghorydd lleol ddangos eu bod wedi gwneud hynny. Bydd yn rhaid iddynt ddangos eu bod wedi gwneud hynny. Ond os ydych yn gynghorydd lleol, er enghraifft, sy’n cyhoeddi pedwar cylchlythyr chwarterol ac yn eu dosbarthu o amgylch eich ward, yna rwy’n credu eich bod wedi mynd y tu hwnt i un adroddiad blynyddol i ddangos eich bod yn cyflawni’r rhwymedigaeth y mae’r Papur Gwyn yn ei chreu, sef bod yn rhaid i chi fel cynghorydd allu dangos eich bod yn gwneud yr hyn y byddem i gyd, rwy’n credu, yn cytuno y dylech ei wneud. Felly, mae dewislen o ddewisiadau y bydd cynghorwyr yn gallu ei defnyddio i ddangos eu bod yn gwneud hynny. Mae adroddiad blynyddol yn un, ond mae ffyrdd eraill yn ogystal. Bydd yn rhaid i gynghorwyr ddangos yr hyn y maent wedi’i wneud o’r rhestr honno o bethau i aros yn y berthynas atebol barhaus honno gyda’u poblogaethau.

Cabinet Secretary, do you want equal pay enough to introduce pay transparency in local government, since transparency is a vital step towards equal pay?

Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi ddigon o eisiau cyflog cyfartal i gyflwyno tryloywder cyflog mewn llywodraeth leol, gan fod tryloywder yn gam hanfodol tuag at gyflog cyfartal?

Well, I agree that transparency is very important in relation to pay. It’s why, in December 2015, the Welsh Government published ‘Transparency of Senior Remuneration in the Devolved Welsh Public Sector’, a set of principles and guidance. It’s why the Public Services Staff Commission was asked to develop guidance on this, which they published in December of last year. That guidance was discussed at the workforce partnership council, which I chaired last week, with employers and trade unions. We remain committed to taking further steps, where necessary, to ensure that there is transparency in the way that pay is reported in the Welsh public service.

Wel, rwy’n cytuno bod tryloywder yn bwysig iawn mewn perthynas â chyflog. Dyna pam, ym mis Rhagfyr 2015, y cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ‘Tryloywder Cydnabyddiaeth Ariannol Uwch Reolwyr yn y Sector Cyhoeddus Datganoledig yng Nghymru’, cyfres o egwyddorion a chanllawiau. Dyna pam y gofynnwyd i Gomisiwn Staff y Gwasanaethau Cyhoeddus ddatblygu canllawiau ar hyn, ac fe’u cyhoeddwyd ganddynt ym mis Rhagfyr y llynedd. Trafodwyd y canllawiau hynny yng nghyngor partneriaeth y gweithlu, a gadeiriwyd gennyf yr wythnos diwethaf, gyda chyflogwyr ac undebau llafur. Rydym yn parhau’n ymrwymedig i gymryd camau pellach, lle y bo angen, er mwyn sicrhau bod tryloywder yn y ffordd y caiff cyflog ei adrodd yn y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Cynllun Peilot Parcio Ceir

Car Parking Pilot Scheme

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddyrannu cyllid i’r portffolio Cymunedau a Phlant i gefnogi cynllun peilot parcio ceir Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0105(FLG)

6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the allocation of funding to the Communities and Children portfolio to support the Welsh Government’s car parking pilot scheme? OAQ(5)0105(FLG)

The budget of 2017-18, approved by the Assembly, reflects our agreement with Plaid Cymru to provide £3 million for pilot schemes to support free town-centre car parking.

Mae cyllideb 2017-18, a gymeradwywyd gan y Cynulliad, yn adlewyrchu ein cytundeb gyda Phlaid Cymru i ddarparu £3 miliwn ar gyfer cynlluniau peilot i gefnogi meysydd parcio am ddim yng nghanol trefi.

Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. Can I ask what further details you can give on the £3 million fund for a pilot scheme to support town-centre parking and how it will operate? What involvement, so far, have you had with local authorities across Wales? I will say that one local authority that I did write to recently informed me that they were unaware of this funding or how to apply for it and, as a result, have not made any submission to the Welsh Government to receive this funding.

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf fi ofyn pa fanylion pellach y gallwch eu rhoi am y gronfa £3 miliwn ar gyfer cynllun peilot i gefnogi parcio yng nghanol trefi a sut y bydd yn gweithredu? Pa ymwneud a fu rhyngoch chi ac awdurdodau lleol ledled Cymru hyd yn hyn? Rwyf am ddweud bod un awdurdod lleol yr ysgrifennais ato’n ddiweddar wedi dweud wrthyf nad oedd yn ymwybodol o’r arian hwn na sut i wneud cais amdano ac o ganlyniad, nid yw wedi cyflwyno cais i Lywodraeth Cymru am y cyllid hwn.

Well, Llywydd, local authorities don’t have to apply to receive the funding because they receive it through the RSG. So, they will all receive their share of the funding. Let me say that I do expect that every local authority in Wales will participate in the new scheme. I understand that my colleague Carl Sargeant met with Plaid Cymru’s spokesperson on this matter earlier today. The Cabinet Secretary, Carl Sargeant, has written to all local authorities today, and the letter has already been published, in which he sets out a series of requirements and guidelines to make sure that local authorities are aware of the scheme and that they will participate within it in the way that we would have expected.

Wel, Lywydd, nid oes rhaid i awdurdodau lleol wneud cais am y cyllid gan eu bod yn ei dderbyn drwy’r grant cynnal refeniw. Felly, byddant i gyd yn derbyn eu cyfran o’r cyllid. Gadewch i mi ddweud fy mod yn disgwyl y bydd pob awdurdod lleol yng Nghymru yn cymryd rhan yn y cynllun newydd. Deallaf fod fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant wedi cyfarfod â llefarydd Plaid Cymru ar y mater hwn yn gynharach heddiw. Mae Ysgrifennydd y Cabinet, Carl Sargeant, wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol heddiw, ac mae’r llythyr eisoes wedi cael ei gyhoeddi, lle roedd yn nodi cyfres o ofynion a chanllawiau i sicrhau bod awdurdodau lleol yn ymwybodol o’r cynllun ac y byddant yn cymryd rhan ynddo yn y ffordd y byddem wedi ei ddisgwyl.

Mae Plaid Cymru yn siomedig bod yr arian ar gyfer y cynllun parcio am ddim yn cael ei ddosbarthu drwy’r grant cynnal refeniw, yn hytrach na bod pot penodol o arian ar gael i gynghorau bidio amdano fo, oherwydd bod yna berig na fydd yr arian yn cael ei ddefnyddio i’r pwrpas a fwriadwyd. Ond rwy’n deall, yn dilyn y cyfarfod rwyf wedi’i gael y bore yma, ac ar fy nghais i, y byddwch chi yn cysylltu â phob arweinydd cyngor yn gofyn iddyn nhw neilltuo’r arian ar gyfer y cynllun penodol yma. A wnewch chi felly gadarnhau bod eich Llywodraeth chi yn gofyn i gynghorau ddefnyddio’r arian ar gyfer parcio am ddim, fel y cytunwyd rhwng y ddwy blaid, a hynny, wrth gwrs, fel rhan o ymgyrch barhaus i wella’r stryd fawr ar draws Cymru?

Plaid Cymru is disappointed that the funding for the free parking programme is being distributed through the revenue support grant, rather than there being a specific pot available for councils to bid for, because there is a risk that this funding won’t be used to its intended purpose. But I do understand, following the meeting I had this morning, and at my request, that you will be contacting all council leaders asking them to allocate the funding for this specific programme. Will you therefore confirm that your Government is asking councils to use the funding for free parking, as was agreed between the two parties, as part of an ongoing attempt to improve our high streets across Wales?

Well, I understand, Chair, that whenever anybody has a particular scheme that they are committed to, they would like to see it in a special grant because it’s more visible in that way. That’s always in a bit of a conflict with the principle that local authorities of all parties prefer that money should go into the RSG to allow greater flexibility for people on the ground. In this case, I decided that it would go into the RSG, but that it would be very carefully monitored. The Cabinet Secretary’s letter makes that clear. We want to have innovation. We want to allow local authorities to develop pilots that work best in their own localities, with the aim—. As Sian Gwenllian said, the shared aim of them all is to do more to allow our high streets to be thriving places where businesses can operate successfully and local people can feel that they are provided with something that is vibrant and worth while in their lives, too.

Wel, Gadeirydd, pryd bynnag y bydd gan rywun gynllun penodol y maent wedi ymrwymo iddo, rwy’n deall y byddent yn hoffi ei weld mewn grant arbennig am ei fod yn fwy gweladwy yn y ffordd honno. Mae hynny bob amser yn creu tipyn o wrthdaro â’r egwyddor ei bod hi’n well gan awdurdodau lleol o bob plaid weld yr arian yn mynd i mewn i’r grant cynnal refeniw er mwyn caniatáu mwy o hyblygrwydd i bobl ar lawr gwlad. Yn yr achos hwn, penderfynais y byddai’n mynd i mewn i’r grant cynnal refeniw, ond y byddai’n cael ei fonitro’n ofalus iawn. Mae llythyr Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud hynny’n glir. Rydym eisiau arloesedd. Rydym eisiau caniatáu i awdurdodau lleol ddatblygu’r cynlluniau peilot sy’n gweithio orau yn eu hardaloedd eu hunain, gyda’r nod—. Fel y dywedodd Sian Gwenllian, y nod a rennir ganddynt oll yw gwneud mwy i ganiatáu i’n strydoedd mawr fod yn lleoedd ffyniannus lle y gall busnesau weithredu’n llwyddiannus a lle y gall pobl leol deimlo eu bod yn cael rhywbeth sy’n fywiog ac yn werth chweil yn eu bywydau hefyd.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

2. 2. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
2. 2. Questions to the Assembly Commission

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Mae’r cwestiwn cyntaf gan Simon Thomas.

The next item on our agenda is questions to the Assembly Commission. The first question is from Simon Thomas.

Cerbydau Trydan

Electric Cars

1. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i hybu teithio i'r Cynulliad mewn cerbydau trydan? OAQ(5)0004(AC)

1. What steps is the Commission taking to promote travelling to the Assembly in electric vehicles? OAQ(5)0004(AC)

I thank the Member for his question. I would like to say that, following on from my response to your question on this matter in October, I am pleased to confirm that arrangements are in hand for two charging points to be installed on the estate. These will utilise a pay-as-you-go card/keyfob payment system that will allow for charging of electric vehicles on site and an easy payment scheme for the user. Once it is in place, we will promote knowledge of the facility amongst Members and staff. We hope that this provision will encourage the use of electric vehicles.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Hoffwn ddweud, yn dilyn fy ymateb i’ch cwestiwn ar y mater hwn ym mis Hydref, rwy’n falch o allu cadarnhau fod trefniadau ar y gweill i osod dau bwynt gwefru ar yr ystad. Bydd y rhain yn defnyddio system cerdyn talu wrth ddefnyddio/cerdyn allwedd a fydd yn caniatáu ar gyfer gwefru cerbydau trydan ar y safle a chynllun taliad hawdd i’r defnyddiwr. Unwaith y bydd ar waith, byddwn yn hyrwyddo gwybodaeth am y cyfleuster ymysg Aelodau a staff. Rydym yn gobeithio y bydd y ddarpariaeth hon yn annog y defnydd o gerbydau trydan.

I thank the Commissioner for her reply, and I welcome very much the development and the response to earlier questions on this, and the fact that we will shortly have charging points for electric vehicles in the Assembly. Battery technology is not quite there for the battery that takes me from Aberystwyth to the Assembly in one go yet, but I think it’s almost there. I think it is important as well that we send a very clear statement of our sustainability principles and that we welcome all forms of sustainable transport to the Assembly. I look forward, therefore, and would like confirmation from the Commissioner that this will be available to both staff and Assembly Members, and also visitors.

Diolch i’r Comisiynydd am ei hateb, ac rwy’n croesawu’n fawr y datblygiad a’r ymateb i gwestiynau cynharach ar hyn, a’r ffaith y bydd gennym, cyn bo hir, bwyntiau gwefru ar gyfer cerbydau trydan yn y Cynulliad. Nid yw technoleg batri wedi datblygu’n llawn eto i mi allu teithio o Aberystwyth i’r Cynulliad heb ailwefru, ond rwy’n credu ei fod bron â bod yno. Rwy’n credu ei bod yn bwysig hefyd ein bod yn anfon datganiad clir iawn o’n hegwyddorion cynaliadwyedd a’n bod yn croesawu pob math o drafnidiaeth gynaliadwy i’r Cynulliad. Edrychaf ymlaen, felly, a hoffwn gael cadarnhad gan y Comisiynydd y bydd hyn ar gael i staff ac Aelodau’r Cynulliad, yn ogystal ag ymwelwyr.

I’d like to thank the Member again for asking about the electric vehicles. I’d like to say that we will need to go through the proper procurement process, and this is going to take some time. But following the survey that was sent out in February, there was a more positive response to electric vehicles, and we have responded affirmatively. I’d like to say that we are hoping and being positive that this would be completed by the summer—the charging bays—but we obviously have to allow time for contingencies. Thank you.

Hoffwn ddiolch i’r Aelod unwaith eto am holi ynglŷn â cherbydau trydan. Hoffwn ddweud y bydd angen i ni fynd drwy’r broses gaffael briodol, a bydd hyn yn cymryd peth amser. Ond yn dilyn yr arolwg a anfonwyd allan ym mis Chwefror, cafwyd ymateb mwy cadarnhaol i gerbydau trydan, ac rydym wedi ymateb yn unol â hynny. Hoffwn ddweud ein bod yn gobeithio ac yn bod yn gadarnhaol y bydd hyn yn cael ei gwblhau erbyn yr haf—y baeau gwefru—ond yn amlwg mae’n rhaid i ni ganiatáu amser ar gyfer hapddigwyddiadau. Diolch.

I welcome the introduction of the two charging points on the Assembly estate. Could you elucidate whether or not this would be exclusively on the National Assembly site here in Cardiff, or whether there might be other charging points on other parts of the National Assembly’s estate up in north Wales? Because, like Simon Thomas said, one of the major problems is that it’s not possible to get from south Wales to north Wales because there aren’t sufficient charging points to enable you to get there.

Rwy’n croesawu cyflwyniad y ddau bwynt gwefru ar ystad y Cynulliad. A allech egluro ai ar safle’r Cynulliad Cenedlaethol yma yng Nghaerdydd yn unig y bydd hyn yn digwydd, neu a fydd pwyntiau gwefru eraill ar rannau eraill o ystad y Cynulliad Cenedlaethol yn y gogledd? Oherwydd, fel y dywedodd Simon Thomas, un o’r prif broblemau yw nad yw’n bosibl teithio o dde Cymru i ogledd Cymru oherwydd nad oes digon o bwyntiau gwefru i’ch galluogi i gyrraedd yno.

I thank the Member for her question. I’d like to say that, at the moment, we are looking just at two charging points in Tŷ Hywel, but obviously, we’ll see the success of this, and we’re interested in looking at this positively and reducing the carbon emissions footprint. We want to progress with this idea, so with progression I would anticipate that we would be looking at other sites.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Hoffwn ddweud ein bod, ar hyn o bryd, yn edrych yn unig ar ddau bwynt gwefru yn Nhŷ Hywel, ond yn amlwg, fe welwn pa mor llwyddiannus fydd hyn, ac mae gennym ddiddordeb mewn edrych ar hyn yn gadarnhaol a lleihau ôl troed allyriadau carbon. Rydym yn awyddus i fwrw ymlaen â’r syniad hwn, felly gyda chynnydd, byddwn yn rhagweld y byddem yn edrych ar safleoedd eraill.

3. 3. Datganiadau 90 Eiliad
3. 3. 90-second Statements

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiadau 90 eiliad. Hannah Blythyn.

The next item on our agenda is the 90-second statements. Hannah Blythyn.

March marks Ovarian Cancer Awareness Month. Ovarian cancer is the fifth most common cancer in women. In the UK alone, around 7,200 women are diagnosed with the disease annually, and there are approximately 4,300 deaths due to ovarian cancer each year. Many of us here have a family member, a friend or will know somebody who has been affected by ovarian cancer. And although this is a relatively rare cancer, the fact that one woman dies every two hours from the disease testifies to the need to tackle this, to raise awareness and to bust the myths around ovarian cancer with both women and practitioners alike.

Ovarian cancer has been called ‘the silent killer’ because of the difficulty in diagnosis, but there are symptoms to be aware of. Knowing, taking seriously and acting on these symptoms is a crucial factor in the fight to crack this cruel cancer. The main symptoms to look out for are persistent stomach pain, persistent bloating, finding it difficult to eat or feeling full quickly, and needing to urinate more often. We know that 90 per cent of women are not aware of these four main symptoms. More can and must be done to raise awareness around ovarian cancer. The Ovarian Cancer Action charity recommends that, if you experience any symptoms, don’t ignore them, act quickly and talk to your general practitioner. If diagnosed at stage 1, women have a 90 per cent survival rate from ovarian cancer. Early detection is a lifesaver; knowing the symptoms makes a difference.

Mis Mawrth yw Mis Ymwybyddiaeth Canser yr Ofari. Canser yr Ofari yw’r pumed canser mwyaf cyffredin mewn menywod. Yn y DU yn unig, mae tua 7,200 o fenywod yn cael diagnosis o’r clefyd bob blwyddyn, ac mae tua 4,300 o farwolaethau o ganlyniad i ganser yr ofari bob blwyddyn. Bydd llawer ohonom yma ag aelod o’r teulu neu ffrind, neu’n adnabod rhywun yr effeithiwyd arnynt gan ganser yr ofari. Ac er bod hwn yn ganser cymharol brin, mae’r ffaith fod un fenyw’n marw bob dwy awr o’r clefyd yn tystio i’r angen i fynd i’r afael â hyn, i godi ymwybyddiaeth ac i chwalu mythau am ganser yr ofari ymysg menywod ac ymarferwyr fel ei gilydd.

Mae canser yr ofari wedi cael ei alw’n ‘llofrudd distaw’ oherwydd yr anhawster i wneud diagnosis, ond mae yna symptomau i fod yn ymwybodol ohonynt. Mae gwybod am y symptomau, eu cymryd o ddifrif a gweithredu arnynt yn ffactor allweddol yn y frwydr i guro’r canser creulon hwn. Y prif symptomau i edrych amdanynt yw poen parhaus yn y stumog, chwyddo parhaus yn y stumog, anhawster i fwyta neu deimlo’n llawn yn gyflym, a’r angen i basio dŵr yn amlach. Rydym yn gwybod nad yw 90 y cant o fenywod yn ymwybodol o’r pedwar prif symptom hyn. Mae mwy y gellir ei wneud ac mae mwy sy’n rhaid ei wneud i godi ymwybyddiaeth ynglŷn â chanser yr ofari. Os ydych yn dioddef unrhyw symptomau, mae’r elusen Ovarian Cancer Action yn argymell na ddylech eu hanwybyddu, gweithredwch yn gyflym a siaradwch â’ch meddyg teulu. Os gwneir diagnosis yng ngham 1, mae cyfradd oroesi menywod o ganser yr ofari yn 90 y cant. Mae canfod y clefyd yn gynnar yn achub bywydau; mae gwybod beth yw’r symptomau yn gwneud gwahaniaeth.

Diolch, Lywydd. Yn 40 oed eleni, mae Biosffer Dyfi wedi bod yn un o chwech o warchodfeydd biosffer cydnabyddedig UNESCO yn y Deyrnas Unedig. Ailenwyd ac ymestynnwyd y biosffer yn 2001, ac erbyn hyn mae’n ymestyn o Aberystwyth i Lanbryn-mair ac o Borth i Ddinas Mawddwy. Mae ganddo weledigaeth bendant a chlir, sef: bydd Biosffer Dyfi yn cael ei gydnabod a’i barchu yn rhyngwladol, yn genedlaethol ac yn lleol am amrywiaeth ei harddwch naturiol, ei dreftadaeth a’i fywyd gwyllt, ac am ymdrechion ei bobl i wneud cyfraniad cadarnhaol i fyd mwy cynaliadwy. Bydd yn gymuned hyderus, iach, gofalgar a dwyieithog, gyda chefnogaeth economi gref wedi’i gwreiddio yn lleol.

I gwrdd â’r weledigaeth heriol a chyffrous, mae ganddo naw prif amcan. Un ohonynt yw sicrhau y bydd yn gymuned ddwyieithog, a fydd yn cael ei chydnabod a’i pharchu am ei threftadaeth. Felly, mae statws y biosffer yn ymwneud â llawer mwy na’r amgylchedd—mae’n cwmpasu sefyllfa’r iaith Gymraeg o gwmpas aber Afon Dyfi.

Hoffwn ddiolch a chymeradwyo Biosffer Dyfi am ei waith, nid yn unig fel platfform i ddatblygiadau cynaliadwy, ond am ei bendantrwydd i ganoli’r iaith Gymraeg fel rhan annatod o’i waith. Rwy’n annog, felly, Lywodraeth Cymru i barchu a hyrwyddo’r biosffer fel enghraifft o gynaliadwyedd yng Nghymru sydd â statws rhyngwladol, ac i gydweithio ag UNESCO i sicrhau ei ddyfodol.

Thank you, Llywydd. At 40 years of age this year, the Dyfi Biosphere has been one of the six designated UNESCO biosphere reserves in the UK. It was renamed and extended in 2001, and by now it extends from Aberystwyth to Llanbryn-mair and from Borth to Dinas Mawddwy. It has a clear, decisive vision, namely that the Dyfi Biosphere will be recognised and respected internationally, nationally and locally for the diversity of its natural beauty, its heritage and its wildlife, and for the effort of the people there to make a positive contribution to a more sustainable world. It will be a self-confident, healthy, caring and bilingual community, supported by a strong locally based economy.

To meet that challenging and exciting vision, it has nine main objectives. One of them is to ensure that it will be a bilingual community that will be recognised and respected for its heritage. Therefore, the biosphere status relates to far more than just the environment—it encompasses the situation of the Welsh language around the Dyfi estuary.

I’d like to thank and applaud the Dyfi Biosphere for its work, not only as a platform for sustainable development, but for its decisiveness in placing the Welsh language at the heart of its activities. I therefore encourage the Welsh Government to respect and promote the biosphere as an exemplar of sustainability in Wales that has international status, and to work with UNESCO to secure its future.

4. 4. Cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn Ceisio Cytundeb y Cynulliad i Gyflwyno Bil Aelod ynghylch Diogelu Enwau Lleoedd Hanesyddol Cymru
4. 4. Motion under Standing Order 26.91 Seeking the Assembly's Agreement to Introduce a Member Bill on Protection of Historic Place Names

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn ceisio cytundeb y Cynulliad i gyflwyno Mesur Aelod ynghylch diogelu enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Rydw i’n galw ar Dai Lloyd i wneud y cynnig.

The next item on our agenda is the motion under Standing Order 26.91 seeking the Assembly’s approval to bring forward a Member Bill on the protection of historic place names in Wales. I call on Dai Lloyd to move the motion.

Cynnig NDM6249 Dai Lloyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.91:

Yn cytuno y caiff Dai Lloyd AC gyflwyno Bil i roi effaith i'r wybodaeth a gaiff ei chynnwys yn y Memorandwm Esboniadol a gyflwynwyd ar 28 Chwefror 2017 o dan Reol Sefydlog 26.91A.

Motion NDM6249 Dai Lloyd

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.91:

Agrees that Dai Lloyd AM may introduce a Bill to give effect to the information included in the Explanatory Memorandum tabled on 28 February 2017 under Standing Order 26.91A.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Llywydd, for the opportunity to explain the rationale for proposing this Billon protecting historical place names, and for giving Members an opportunity to discuss the means by which the Bill may develop. Essentially, there is no protection now. I hope to use this debate to explain to members the very clear policy objective that I have in mind, to show that I have undertaken consultation with a range of organisations and experts in the field, to show that there is support for the Bill’s aims, and that there are a range of options open to us in being able to deliver against the policy objectives. I will also state how I believe that we can look to learn from international experiences in this field in developing the legislation.

Essentially, the purpose of the Bill is very simple—it is to protect historical place names in Wales, and to try and ensure that a key element of our local and national heritage is not lost. Members across the Chamber will be aware of the high-profile examples of historic place names that have been lost or have been at risk of being lost and have received media attention as a result—changing ‘Maes-llwch’ in Powys to ‘Foyles’, ‘Cwm Cneifion’ in Snowdonia to ‘Nameless Cwm’, and ‘Faerdre Fach’ farm near Llandysul, which is now promoted as ‘Happy Donkey Hill’ farm.

Fel mab ffarm, mae diwylliant amaethyddol yn bwysig i mi. Ac mae’n bwysig nodi bod gan bron pob cae ar ffermydd Cymru enw penodol hanesyddol—a phob craig a bryn, i’r perwyl hynny hefyd—ond bod llawer ohonynt nawr mewn perig o gael eu colli. Maen nhw ar hen fapiau ond nid o reidrwydd ar fapiau modern. Yn wir, ar draws Cymru, mae enwau ffermydd, caeau, tai hanesyddol, nodweddion naturiol a thirweddau yn cael eu colli. Yn aml, mae ein henwau lleoedd ni yn adlewyrchu topograffeg ardal, cysylltiad â pherson hanesyddol neu nodedig, cysylltiad â digwyddiadau yn y gorffennol, er enghraifft brwydrau fel Garn Goch yn Abertawe, lle collwyd lot o waed—dyna’r ‘coch’—neu gyfnodau, fel ymosodiadau, sydd wedi cael effaith ar hanes cymdeithasol-ddiwylliannol ac economaidd Cymru, a hefyd y cysylltiad â hanes diwylliannol lleoliad, er enghraifft cysylltiadau â thraddodiadau, diwydiant a chwedlau.

Mae colli’r enwau yma yn meddwl ein bod ni’n colli ein treftadaeth leol a chenedlaethol. Yn wir, mae Llywodraeth Cymru eisoes yn cydnabod pwysigrwydd yr enwau yma, ac mae Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, a gafodd ei gynnig gan y Llywodraeth, yn rhoi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i—ac rwy’n dyfynnu nawr—

‘lunio rhestr o enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru.’

O ran cynnwys y rhestr hon, mae memorandwm esboniadol y Bil yn nodi:

‘Mae enwau lleoedd hanesyddol yn dystiolaeth werthfawr o ran hanes cymdeithasol, diwylliannol ac ieithyddol. Mae enwau aneddiadau, tai a ffermydd, caeau a nodweddion naturiol yn darparu gwybodaeth am arferion amaethyddol y presennol a’r gorffennol, diwydiannau lleol, sut mae’r dirwedd wedi newid a chymunedau’r presennol a’r gorffennol. Maent yn dystiolaeth o ddatblygiad treftadaeth ieithyddol gyfoethog—yn Gymraeg, yn Saesneg ac mewn ieithoedd eraill.’

Mae hyn yn adlewyrchu ein hanes dros y 2,000 o flynyddoedd diwethaf. Mae enwau Cymraeg, Lladin, Eingl-Sacsonaidd, Llychlynnaidd, Ffrengig, Normanaidd, Saesneg—maen nhw yna i gyd, ac unrhyw iaith arall rwyf wedi anghofio sôn amdani.

Mae’r rhestr genedlaethol hon yn y broses o gael ei chreu, gyda Chomisiwn Brenhinol Henebion Cymru yn arwain ar y gwaith. Felly, mae diffiniad o enw hanesyddol yna’n barod. Mae gyda ni restr yn barod. Mae arbenigwyr penodol yn helpu gyda’r gwaith ac, ar y foment, mae mwy na 300,000 o enwau hanesyddol ar y rhestr yma. Mae angen gwneud yn siŵr bod y gofrestr yma yn ddibynadwy ac yn awdurdodol, ac wrth sicrhau hyn, fe fydd hi’n bosibl defnyddio’r rhestr hon fel sail i ddeddfwriaeth ychwanegol i ddiogelu a hyrwyddo’r enwau lleoedd hanesyddol sydd arni.

Yn dilyn y balot llwyddiannus ar 25 Ionawr eleni, fe wnaeth nifer o sefydliadau ac unigolion sydd â diddordeb mewn diogelu enwau lleoedd hanesyddol ddangos eu diddordeb i mi a'u cefnogaeth ar gyfer egwyddor gyffredinol ac amcanion polisi’r Bil. Rwyf wedi cysylltu ac ymgynghori gyda nifer o fudiadau ac arbenigwyr yn y maes, ac fel rhan o’r broses ymgynghori yma, penderfynwyd cynnal digwyddiad penodol i randdeiliaid ar 17 Chwefror, yma yn y Senedd. Roeddwn yn falch iawn gweld cymaint yn mynychu, gan gynnwys cynrychiolwyr ac unigolion o Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, yr Arolwg Ordnans, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru, Prifysgol Caerdydd, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, swyddfa Comisiynydd y Gymraeg a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Mae cefnogaeth i amcanion y Bil wedi ei derbyn wrth Gymdeithas Enwau Lleoedd Cymru, Mynyddoedd Pawb, Comisiynydd y Gymraeg ac amryw o unigolion eraill, gan gynnwys academyddion ac arbenigwyr yn y maes. Prif nod y digwyddiad i randdeiliaid yma ar 17 Chwefror oedd i drafod cwmpas y Bil, yr opsiynau o ran fframweithiau deddfwriaethol a chostau posibl y Bil. Fe wnaeth y trafodaethau hynny ddangos yn glir fod yna amrywiaeth o ffyrdd y gellid diogelu enwau lleoedd hanesyddol.

Mae’r sbectrwm yma yn cynnwys, ymysg eraill, sicrhau bod perchnogion tir yn ymwybodol o arwyddocâd hanesyddol eu henwau lleoedd; neu gyflwyno gofyniad i berchnogion tir neu gyrff cyhoeddus ymgynghori â chorff cyhoeddus penodol, neu gyrff cyhoeddus penodol, pan fyddant yn newid enw lle hanesyddol; neu ei gwneud yn ofynnol i berchnogion tir neu gyrff cyhoeddus ddefnyddio enwau lleoedd hanesyddol wrth baratoi gwybodaeth sydd ar gael i’r cyhoedd; neu, eto, gyflwyno cyfundrefn ganiatâd wrth fynd ati i newid enw lle hanesyddol; neu gyflwyno gwaharddiad cyffredinol ar newid enwau lleoedd hanesyddol; neu, yn olaf, gyfuniad o’r opsiynau gwahanol cynt, gan ddibynnu o bosibl ar y math o enw neu sefyllfa lle y gallai enw gael ei newid. Mae’n bwysig nodi bod dim diogelwch ar gael i enwau lleoedd hanesyddol ar y foment, ond am y ffaith eu bod nhw’n bodoli, neu yn mynd i fodoli ar y rhestr genedlaethol sy’n cael ei datblygu gan Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru. Felly, byddai unrhyw un o’r opsiynau uchod, ar y sbectrwm, yn gam ymlaen.

Rwyf wedi gweithio yn agos â’r Gwasanaeth Ymchwil a gwasanaeth deddfwriaeth y Cynulliad dros y mis diwethaf, ac yn ddiolchgar tu hwnt iddynt oll am eu gwaith wrth i ni ddatblygu opsiynau ar gyfer y Bil. Yn dilyn y gwaith yma, rwy’n gwbl argyhoeddedig ei bod hi’n bosib i greu deddfwriaeth bositif yn y maes, ac hefyd o’r posibilrwydd o edrych at wledydd eraill a sut y maen nhw’n mynd ati i warchod enwau hanesyddol. Mae gwledydd fel Seland Newydd, er enghraifft, yn cydnabod pwysigrwydd enwau hanesyddol, ac wedi datblygu deddfwriaeth, ac felly mae yna botensial i ddysgu wrth eraill wrth i ni ddatblygu deddfwriaeth yma yng Nghymru. Yn amlwg, yn dilyn y bleidlais heddiw, rwy’n gobeithio y bydd gen i flwyddyn arall i ddatblygu’r Bil yma, ac i benderfynu ar fodel a strwythur o ddeddfwriaeth briodol. Rwy’n edrych ymlaen at wrando ac i gydweithio ag Aelodau ar draws y Siambr i sicrhau ein bod ni’n gallu datblygu’r ddeddfwriaeth yma. Yn wir, mae’r trafodaethau hynny eisoes wedi dechrau, ac roeddwn yn falch o gael cyfle i drafod y mater gyda’r Ysgrifennydd Cabinet dros ddiwylliant yr wythnos diwethaf, ac hefyd yr wythnos yma, a byddwn yn gobeithio gweld y trafodaethau hynny yn parhau wrth i’r Bil ddatblygu.

Mae gofyniad yn Rheol Sefydlog 26.91A(iv) i gynnal asesiad cychwynnol o unrhyw gostau neu arbedion sy’n deillio o’r Bil, ac mae cryn dipyn o waith wedi’i wneud i drio ystyried yr agwedd yma. Gan fy mod i’n ystyried ystod o opsiynau o ran sut y bydd y Bil hwn yn cael ei ddatblygu, daeth i’r amlwg yn ystod y digwyddiad rhanddeiliaid cychwynnol, a gynhaliwyd ar 17 Chwefror, y bydd cyfle i greu Bil na fyddai’n esgor ar effaith ormodol, ond a fyddai’n dal yn driw i egwyddor y bwriad o warchod enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Mae hyn wedi’i nodi fel rhan o’r memorandwm esboniadol i’r Bil, sy’n cynnwys ysgrifennu canllawiau a gwneud newidiadau i ddeddfwriaeth yn hysbys; sefydlu neu ddilysu rhestr gyfredol o leoedd ac enwau; unrhyw gostau ymgynghori a allai fod yn rhan o system weithredu a sefydlir gan y Bil a/neu gostau sy’n gysylltiedig â phrosesu ceisiadau am gydsynio ag enw lleoedd hanesyddol; gorfodi’r ddeddfwriaeth a chostau apeliadau/tribiwnlys; ac unrhyw ganlyniadau annisgwyl. Yn amlwg, byddai angen cyfathrebu’r newid statws a’r newidiadau o ran y gofynion sydd ar bobl sy’n berchen ar eiddo, neu’r sawl sy’n cael eu heffeithio gan y Bil. Mae amcangyfrif o’r costau yma ar gyfer Biliau tebyg ar gael, ond, wrth gwrs, bydd y gost wirioneddol yn dibynnu ar gymhlethdod y canllawiau a nifer y bobl neu sefydliadau y byddai angen cysylltu â nhw i’w hysbysu o’r newidiadau i ddeddfwriaeth.

Tra gallai’r dasg o sefydlu rhestr o enwau a lleoedd fod â chost sylweddol ynghlwm â hi, rwyf eisoes wedi nodi bod Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 eisoes yn sicrhau bod yn rhaid i Weinidogion Cymru greu a chynnal rhestr o enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Byddaf felly yn archwilio pa mor dda y mae’r rhestr yn diwallu anghenion y Bil a gaiff ei ddatblygu. Byddai angen golygu ansawdd y wybodaeth ar y rhestr yma, ac ystyried a fyddai angen dilysu’r enwau ar y rhestr, neu gynnal gwaith pellach arnynt. Serch hynny, mae’r ffaith bod rhestr eisoes yn bodoli, a chyllid eisoes ar gael i greu’r rhestr, yn golygu na fydd y goblygiadau ariannol sy’n deillio o’r Bil yma yn fawr o gwbl. Mae potensial hefyd y gallai rhoi’r Bil hwn ar waith godi proffil rhestr gyfredol Llywodraeth Cymru ynghyd â’i disgwyliadau. O ganlyniad, gall fod mwy o alw i ychwanegu enwau at y rhestr.

Yn amlwg, byddaf yn ymgynghori yn eang yn ystod datblygiad y Bil er mwyn lleihau’r posibilrwydd y bydd canlyniadau anfwriadol yn dilyn, er enghraifft, costau ychwanegol ar sefydliadau ac unigolion. Rwy’n hynod ymwybodol o’r angen i reoli costau a biwrocratiaeth, ac wrth ddatblygu’r ddeddfwriaeth a’r wahanol opsiynau, byddaf yn pwyso a mesur yr angen i leihau’r gost gymaint ag y gellid a’r modd y gellid cyflawni amcanion y Bil hwn.

So, Llywydd, in summary, I am pleased to note that there is strong support for the Bill’s objectives from a number of external organisations and from key individuals within the field, and that there are a number of options open to us as we seek to develop the legislation. I would be keen to listen to Members from across the Chamber over the next year in developing the Bill, and I look forward to hearing what Members have to say on the subject today as that conversation begins. Diolch yn fawr.

Diolch i chi, Lywydd, am y cyfle i esbonio’r rhesymeg dros gynnig y Bil hwn i ddiogelu enwau lleoedd hanesyddol, ac am roi cyfle i’r Aelodau drafod y modd y gall y Bil ddatblygu. Yn y bôn, nid oes diogelwch yn awr. Rwy’n gobeithio defnyddio’r ddadl hon i esbonio i’r Aelodau yr amcan polisi clir iawn sydd gennyf mewn golwg, er mwyn dangos fy mod wedi cynnal ymgynghoriad gydag ystod o sefydliadau ac arbenigwyr yn y maes, i ddangos bod yna gefnogaeth i amcanion y Bil, a bod ystod o opsiynau ar gael i ni er mwyn gallu cyflawni amcanion y polisi. Byddaf hefyd yn datgan sut y credaf y gallwn ddysgu o brofiadau rhyngwladol yn y maes hwn wrth ddatblygu’r ddeddfwriaeth.

Yn ei hanfod, mae diben y Bil yn syml iawn—diogelu enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru, a cheisio sicrhau nad yw elfen allweddol o’n treftadaeth leol a chenedlaethol yn cael ei cholli. Bydd Aelodau ar draws y Siambr yn ymwybodol o’r enghreifftiau adnabyddus o enwau lleoedd hanesyddol sydd wedi cael eu colli neu sydd wedi bod mewn perygl o gael eu colli ac wedi cael sylw yn y cyfryngau o ganlyniad—newid ‘Maes-llwch’ ym Mhowys yn ‘Foyles’, ‘Cwm Cneifion’ yn Eryri yn ‘Nameless Cwm’, a fferm ‘Faerdre Fach’ ger Llandysul, sydd bellach yn cael ei hyrwyddo fel fferm ‘Happy Donkey Hill’.

As a farmer’s son, agricultural culture is important to me. And it’s important to note that every field on farms in Wales has a specific historic name—as well as every crag and hill, to that end—but that now they are at risk of being lost. They’re on the ancient maps but not necessarily on modern maps. In fact, across Wales, the names of farms, fields, historic houses, natural features and landscapes are being lost. Often, our place names reflect the topography of an area, a link with a notable or historic person, a link with historic events, for example battles such as Garn Goch in Swansea, where a lot of blood was lost—and the ‘coch’, ‘red’, there means the red of the blood—or periods, such as attacks, that have had an impact on the social and cultural and economic history of Wales, and also a link with the cultural history of a location, for example links with traditions and legends.

Losing these names means that we are losing our local and national heritage. Indeed, the Welsh Government already acknowledges the importance of these names, and the Historic Environment (Wales) Act 2016, proposed by the Government, places a duty on Welsh Ministers to—and I quote—

compile and maintain a list of historic place names in Wales.’

In terms of what’s included in this list, the explanatory memorandum in the Bill notes:

Historic place names provide invaluable evidence about social, cultural and linguistic history. The names of settlements, houses and farms, fields and natural features provide information about past and present agricultural practices, local industries, changed landscapes and current and former communities. They provide evidence for the development of a rich linguistic heritage—Welsh, English and other languages.’

This reflects our history over the last 2,000 years. There are names that are Welsh, Latin, Anglo-Saxon, Scandinavian, French, Norman, English—they’re all there, and any other language that I might have forgotten.

This national list is in the process of being created, with the Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales leading on this work. So, we already have a definition of a historic name and we already have a list. Specific experts are assisting with this work and, at present, more than 300,000 historic names are listed. We must ensure that this register is dependable and authoritative, and in securing this, it will be possible to use this list as the basis for additional legislation to safeguard and promote the historic place names contained within it.

Following the successful ballot on 25 January this year, a number of institutions and individuals interested in the safeguarding and protecting of historic names indicated their interest and their support for the general principle and the policy aims of the Bill. I have contacted and consulted with a number of these institutions and experts in the field, and as part of this consultation process, a specific stakeholder event was held on 17 February, here in the Senedd. I was very pleased to see so many attending, including representatives and individuals from the Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales, the National Trust, the Ordinance Survey, the Welsh Place-Name Society, the Cardiff University, the Welsh Local Government Association, the office of the Welsh Language Commissioner and the Welsh Language Society.

Support for the aims of the Bill have been accepted by the Society for Welsh Place-Names, Mynyddoedd Pawb, the Welsh Language Commissioner and a number of other individuals, including academics and experts in the field. The main aim of the stakeholder event held here on 17 February was to discuss the scope of the Bill, the options as regards legislative structures and the possible costs associated with the Bill. Those discussions clearly showed that there is a diversity of ways in which we can protect historic place names.

This spectrum includes, inter alia, ensuring that landowners are aware of the historic significance of their place names; or introducing a requirement for landowners or public bodies to consult with a specific public body, or public bodies, when they change the name of a historic place; or make it a requirement for landowners or public bodies to use historic place names when preparing information that is available to the public; or, again, to introduce a consent system as you set about changing a historic name; or introducing a general ban on changing historic place names; or, finally, a combination of these various options, depending possibly on the kind of name or situation where a name may be changed. It’s important to note that there is no protection whatsoever available for historic place names at present, apart from the fact that they already exist, or will be included in the schedule that is being developed by the Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales. So, any of the aforementioned options on the spectrum would be a step forward.

I have worked closely with both the Research Service and the legislation service in the Assembly over the past month, and I’m very grateful to then all for their work in developing options for the Bill. In pursuing this work, I am completely convinced that it is possible to create positive legislation in the field, and also of the possibility of looking towards other countries and how they set about protecting historic names. Countries such as New Zealand, for example, acknowledge the importance of historic names, and it has developed legislation, so there is potential to learn from others as we develop legislation here in Wales. Evidently, following today’s vote, I hope that I will have another year to develop this Bill and to decide on an appropriate model of legislation. I look forward to listening to Members and to collaborating with Members across the Chamber in order to ensure that we can develop this legislation. In fact, those discussions have already begun, and I was pleased to have the opportunity to discuss the matter with the Cabinet Secretary for culture last week, and also this week, and I hope to see those discussions continuing as the Bill develops.

There is a requirement under Standing Order 26.91A(iv) to undertake an initial assessment of any costs or savings arising from the Bill. A great deal of work has been undertaken on this. As I’m looking at a range of options as regards the development of the Bill, it became obvious during the initial stakeholder event, held on 17 February, that this is an opportunity to create a Bill that wouldn’t have a huge impact, but would remain true to the principle of the intention of protecting Welsh historic place names. This has been included in the explanatory memorandum of the Bill, which includes writing guidelines and making amendments to legislation known; establishing or validating a current list of places and names; any consultation costs that could be part of the implementation system. Established by the Bill and/or costs associated with processing applications for historic place name consent; enforcing the legislation and the costs of dealing with appeals/tribunals; and also any unforeseen consequences. Obviously, the change in status and changes regarding the requirements on landowners or those affected by the Bill would need to be communicated. An estimate of these costs for similar Bills is available, but, of course, the real cost would depend on the complexity of the guidelines and the number of people or institutions that we would need to contact to inform them of changes to the legislation.

Whilst the task of establishing a schedule of names and places could have a significant cost associated with it, I’ve already noted that the Historic Environment (Wales) Act 2016 already ensures that Welsh Ministers must create and maintain a schedule of historic place names in Wales. I will therefore investigate how well this schedule meets the needs of the Bill that will be developed. There will be a need to edit and assess the quality of the data on this schedule, and also consider whether we would need to validate the names on the schedule, or undertake further work on them. However, the fact that a schedule already exists, and that funding is also available to create the schedule, means that the financial implications arising from this Bill will not be great at all. There is also potential that bringing this Bill into being could raise the profile of the current Welsh Government schedule and its expectations. As a consequence, there could be more demand to add names to that schedule.

Obviously, I will be consulting broadly during the development of the Bill in order to ensure that we won’t have unintended consequences, for example, additional costs for institutions and individuals. I am extremely aware of the need to control costs and bureaucracy, and in developing the legislation on various options, I will evaluate and bear in mind the need to keep the costs as low as possible and the way in which the aims of this Bill can be achieved.

Felly, Lywydd, i grynhoi, rwy’n falch o nodi bod cefnogaeth gref i amcanion y Bil gan nifer o sefydliadau allanol a chan unigolion allweddol yn y maes, a bod yna nifer o opsiynau ar gael i ni wrth i ni geisio datblygu’r ddeddfwriaeth. Byddwn yn awyddus i wrando ar Aelodau o bob rhan o’r Siambr yn ystod y flwyddyn nesaf wrth ddatblygu’r Bil, ac edrychaf ymlaen at glywed yr hyn sydd gan yr Aelodau i’w ddweud ar y pwnc heddiw wrth i’r drafodaeth honno ddechrau. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, Ken Skates.

I call on the Cabinet Secretary for the Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Member
Ken Skates 14:36:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Diolch, Lywydd. Thank you, Presiding Officer, and can I start also by thanking Dai Lloyd for bringing forward this proposal and also for the constructive dialogue that I’ve had with him in recent weeks? There is no doubt that historic place names are an important part of our heritage and bear witness to the linguistic, social, and historical changes that have shaped our nation. Dai recognises this and so do I. They constitute a rich legacy for the present and for future generations and, as some in this Chamber may recall, this is not the first time that the Assembly has given consideration to recognising and to promoting the importance of historic place names.

Indeed, during the passage of the Historic Environment (Wales) Act, historic place names were a subject of debate, both here in the Chamber and in committee. The Assembly considered a number of options for their protection and I’ve always been clear that a formal consenting regime is very complex: it’s costly to administer and near impossible to enforce. But, I do understand and appreciate the desire to protect the historic names that mean so much to all of us. That’s why I was very pleased to respond to the constructive debate that we had during the passage of the Historic Environment (Wales) Bill and to successfully introduce a Government amendment to place a duty on Welsh Minsters to create and maintain a list of historic place names for Wales.

In May, Wales will have the only statutory list of historic place names—a first, not only for the United Kingdom, but a world first. This groundbreaking list is being developed by the royal commission under the guidance of a steering group that includes representatives of the Welsh Place-Name Society, the Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies and the National Library of Wales, and also, as an observer, the Welsh Language Commissioner.

The list will be freely accessible, not only online, but also through the Welsh historic environment records. It will record historic names and variants of geographical features, settlements, thoroughfares, farms, houses and fields. Indeed, the only criteria for the inclusion of a place name is that it can be confidently identified and mapped for reliable historical evidence. At launch, as Dai Lloyd has outlined, the list will contain over 350,000 place names derived from historic Ordinance Survey maps, nineteenth century tithe maps, and apportionments and earlier evidence. However, that will only be the beginning. The list will continue to develop and grow as other sources are added and further research adds greater depth to the records of our historic place names. The list will not attempt to identify a single authoritative historic place name for each feature, locality or property. That would be an impossible task given the sheer volume of names and their sometimes complex transformations over many centuries. Rather, it will present the evidence to show how a place name has changed over time. Researchers will, of course, find this an invaluable tool, but it will also be something that members of the public can easily use if they are curious about the history of their property or their local area. As such—.

Diolch i chi, Lywydd, ac a gaf fi ddechrau hefyd drwy ddiolch i Dai Lloyd am gyflwyno’r cynnig hwn, a hefyd am y ddeialog adeiladol a gefais gydag ef yn yr wythnosau diwethaf? Nid oes amheuaeth fod enwau lleoedd hanesyddol yn rhan bwysig o’n treftadaeth ac yn tystio i’r newidiadau ieithyddol, cymdeithasol, a hanesyddol sydd wedi siapio ein cenedl. Mae Dai yn cydnabod hyn ac rwyf innau hefyd. Maent yn ffurfio etifeddiaeth gyfoethog ar gyfer y presennol ac ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol ac fel y bydd rhai yn y Siambr hon yn cofio, nid dyma’r tro cyntaf i’r Cynulliad roi ystyriaeth i gydnabod a hyrwyddo pwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol.

Yn wir, yn ystod hynt Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), roedd enwau lleoedd hanesyddol yn destun dadl, yma yn y Siambr ac yn y pwyllgor. Ystyriodd y Cynulliad nifer o opsiynau ar gyfer eu diogelu ac rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod trefn gydsynio ffurfiol yn gymhleth iawn: mae’n gostus i’w gweinyddu a bron yn amhosibl i’w gorfodi. Ond rwy’n deall ac yn gwerthfawrogi’r awydd i ddiogelu’r enwau hanesyddol sy’n golygu cymaint i bob un ohonom. Dyna pam roeddwn yn falch iawn o ymateb i’r ddadl adeiladol a gawsom yn ystod hynt Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) a chyflwyno gwelliant llwyddiannus y Llywodraeth i osod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i greu a chadw rhestr o enwau lleoedd hanesyddol ar gyfer Cymru.

Ym mis Mai, bydd gan Gymru yr unig restr statudol o enwau lleoedd hanesyddol—y gyntaf, nid yn unig yn y Deyrnas Unedig, ond y gyntaf yn y byd. Mae’r rhestr hon yn torri tir newydd ac yn cael ei datblygu gan y comisiwn brenhinol dan arweiniad grŵp llywio sy’n cynnwys cynrychiolwyr o Gymdeithas Enwau Lleoedd Cymru, y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd a Llyfrgell Genedlaethol Cymru, a hefyd, fel sylwedydd, Comisiynydd y Gymraeg.

Bydd y rhestr ar gael i bawb, nid yn unig ar-lein, ond hefyd drwy gofnodion amgylchedd hanesyddol Cymru. Bydd yn cofnodi enwau hanesyddol ac amrywiadau nodweddion daearyddol, aneddiadau, tramwyfeydd, ffermydd, tai a chaeau hanesyddol. Yn wir, yr unig feini prawf ar gyfer cynnwys enw lle yw y gellir ei nodi’n hyderus a’i fapio am dystiolaeth hanesyddol ddibynadwy. Wrth ei lansio, fel y mae Dai Lloyd wedi’i amlinellu, bydd y rhestr yn cynnwys dros 350,000 o enwau lleoedd yn deillio o fapiau hanesyddol Arolwg Ordnans, mapiau degwm o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, a chyfrannau a thystiolaeth gynharach. Fodd bynnag, dechrau’n unig fydd hynny. Bydd y rhestr yn parhau i ddatblygu a thyfu wrth i ffynonellau eraill gael eu hychwanegu ac wrth i ymchwil pellach ychwanegu mwy o ddyfnder i gofnodion ein henwau lleoedd hanesyddol. Ni fydd y rhestr yn ceisio nodi un enw lle hanesyddol awdurdodol ar gyfer pob nodwedd, ardal neu eiddo. Byddai honno’n dasg amhosibl o ystyried y nifer fawr o enwau a’u trawsffurfiadau cymhleth, weithiau, dros lawer o ganrifoedd. Yn hytrach, bydd yn cyflwyno’r dystiolaeth i ddangos sut y mae enw lle wedi newid dros amser. Bydd ymchwilwyr, wrth gwrs, yn ei ystyried yn adnodd amhrisiadwy, ond bydd hefyd yn rhywbeth y gall aelodau’r cyhoedd ei ddefnyddio’n hawdd os ydynt yn chwilfrydig ynglŷn â hanes eu heiddo neu eu hardal leol. Fel y cyfryw—.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I thank the Cabinet Secretary for giving way and, of course, I wasn’t here when that Act, as it now is, was taken forward. What are the implications of that, whether it’s a local authority or a developer in a local area, in terms of having due regard to that list of names? Because, as you say, it cannot be utterly definitive. Even in my own area I know of areas of attractive woodland that have two, possibly three, different names that are used by local people and have been used for generations. But what is the practical effect of that on somebody proposing some sort of development or, for example, on the Ordnance Survey map?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ildio ac wrth gwrs, nid oeddwn yma pan gyflwynwyd y Ddeddf honno, fel y mae yn awr. Beth yw goblygiadau hynny, boed yn awdurdod lleol neu’n ddatblygwr mewn ardal leol, o ran rhoi sylw dyledus i’r rhestr honno o enwau? Oherwydd, fel y dywedwch, ni all fod yn hollol derfynol. Hyd yn oed yn fy ardal fy hun, gwn am goetiroedd hardd sydd â dau enw gwahanol, tri o bosibl, yn cael eu defnyddio gan bobl leol ac sydd wedi cael eu defnyddio ers cenedlaethau. Ond beth yw effaith ymarferol hynny ar rywun sy’n cynnig rhyw fath o ddatblygiad neu, er enghraifft, ar fap yr Arolwg Ordnans?

The Member makes a very strong point. Many place names have changed multiple times over the centuries. There are towns and villages in Wales that have had no fewer than five names. The key point to the historic environment Act is that we were able to bring forward statutory duties on—and I’ll come to this point—local planning authorities to pay due regard to that list and to consider historic place names in any changes that may take place. So, there are practical purposes behind this list that go beyond merely educating and informing the public.

The list will, of course, help to raise general awareness about the importance of historic place names and encourage their use, but it will be much more than just a record. It will also support, as I’ve mentioned, the informed and sensitive management of the historic environment. In statutory guidance that I will be issuing to local and national park authorities and Natural Resources Wales this May, use of the list of historic place names will be specifically considered. In general terms, that guidance will direct these public bodies to take account of the list of historic place names when considering the naming and renaming of streets, properties and other places, either directly or, indeed, as the Member outlined, by another party. This will make sure that appropriate historic names are given proper consideration before these bodies take any naming decisions. More specifically, it will guide local authorities on the use of the list of historic place names in the exercise of their statutory responsibilities over street and property naming and numbering. Anyone wishing to change a property name that is part of its official address, whether that name is historic or not, must make an application to the local authority. The new guidance will direct local authorities to recognise historic place names and their policies on street and property naming, and make applicants aware of historic names and encourage them to use them.

These measures will highlight the importance of historic place names and make sure that they continue to be vital elements of Wales’s heritage. These measures are proportionate and crucially they are deliverable. Any legislation to introduce formal protection at this time would be premature. Moreover, based on the information provided in the Member’s explanatory memorandum, I have some reservations about the proposals.

Mae’r Aelod yn gwneud pwynt cryf iawn. Mae llawer o enwau lleoedd wedi newid sawl gwaith dros y canrifoedd. Ceir trefi a phentrefi yng Nghymru sydd wedi cael cymaint â phum enw. Pwynt allweddol Deddf yr amgylchedd hanesyddol yw ein bod wedi gallu cyflwyno dyletswyddau statudol—a byddaf yn dod at y pwynt hwn—ar awdurdodau cynllunio lleol i roi sylw dyledus i’r rhestr honno ac i ystyried enwau lleoedd hanesyddol mewn unrhyw newidiadau a allai ddigwydd. Felly, mae yna ddibenion ymarferol yn sail i’r rhestr hon sy’n mynd y tu hwnt i addysgu a hysbysu’r cyhoedd yn unig.

Bydd y rhestr, wrth gwrs, yn helpu i godi ymwybyddiaeth gyffredinol am bwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol ac yn annog pobl i’w defnyddio, ond bydd yn llawer mwy na chofnod yn unig. Fel y soniais, bydd hefyd yn cefnogi rheolaeth wybodus a sensitif ar yr amgylchedd hanesyddol. Mewn canllawiau statudol y byddaf yn eu cyhoeddi i awdurdodau parciau lleol a chenedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru ym mis Mai, bydd defnydd o’r rhestr o enwau lleoedd hanesyddol yn cael ei ystyried yn benodol. Yn gyffredinol, bydd y canllawiau hynny’n cyfarwyddo’r cyrff cyhoeddus hyn i ystyried y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol wrth ystyried enwi ac ailenwi strydoedd, adeiladau a lleoedd eraill, naill ai’n uniongyrchol neu’n wir, fel yr amlinellodd yr Aelod, gan barti arall. Bydd hyn yn gwneud yn siŵr fod enwau hanesyddol priodol yn cael eu hystyried yn briodol cyn i’r cyrff hyn wneud unrhyw benderfyniadau ynglŷn ag enwau. Yn fwy penodol, bydd yn cyfeirio awdurdodau lleol ar eu defnydd o’r rhestr o enwau lleoedd hanesyddol wrth iddynt arfer eu cyfrifoldebau statudol dros enwi a rhifo strydoedd ac eiddo. Mae’n rhaid i unrhyw un sy’n dymuno newid enw eiddo sy’n rhan o’i gyfeiriad swyddogol, pa un a yw’r enw hwnnw’n hanesyddol ai peidio, wneud cais i’r awdurdod lleol. Bydd y canllawiau newydd yn cyfarwyddo awdurdodau lleol i gydnabod enwau lleoedd hanesyddol a’u polisïau ar enwi strydoedd ac eiddo, a gwneud ymgeiswyr yn ymwybodol o enwau hanesyddol a’u hannog i’w defnyddio.

Bydd y mesurau hyn yn amlygu pwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol ac yn gwneud yn siŵr eu bod yn parhau i fod yn elfennau hanfodol o dreftadaeth Cymru. Mae’r mesurau hyn yn gymesur ac yn allweddol, maent yn gyflawnadwy. Byddai unrhyw ddeddfwriaeth i gyflwyno diogelwch ffurfiol ar hyn o bryd yn gynamserol. Ar ben hynny, yn seiliedig ar y wybodaeth a ddarparwyd ym memorandwm esboniadol yr Aelod, mae gennyf rai amheuon ynglŷn â’r cynigion.

Would the Cabinet Secretary give way again?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio eto?

I thank the Cabinet Secretary for giving way. Could I ask about the flip side of that? Having due regard by local developers or a local authority or a national park authority to historic place names is absolutely right. But, what is the balance in terms of the developer coming forward with a proposal, which they have market tested, for some wonderful new name for an attractive development they have? Is that proportionality right in the burden that is placed on them as well? Is there anything within this that actually makes it too burdensome and too bureaucratic with too much red tape? Do you feel that the balance is right?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ildio. A gaf fi ofyn am yr ochr arall i hynny? Mae sicrhau bod datblygwyr lleol neu awdurdod lleol neu awdurdod parc cenedlaethol yn rhoi sylw dyledus i enwau lleoedd hanesyddol yn hollol gywir. Ond beth am yr ochr arall os yw datblygwr yn cyflwyno cynnig y maent wedi’i brofi ar y farchnad ar gyfer rhyw enw newydd gwych ar ddatblygiad deniadol sydd ganddynt? A yw’r cymesuredd hwnnw’n gywir o ran y baich a roddir arnynt hwy hefyd? A oes unrhyw beth yn hyn mewn gwirionedd sy’n ei wneud yn rhy feichus ac yn rhy fiwrocrataidd? A ydych yn teimlo bod y cydbwysedd yn gywir?

We were always conscious of the need to minimise bureaucracy and administration, but equally to ensure that any provisions that we bring forward lead to a better understanding and appreciation of historic place names and our heritage. We are confident that the arrangements that were developed as part of the passage of the Historic Environment (Wales) Bill results in minimal additional bureaucracy costs and administration but do deliver the job of better informing and ensuring that historic place names are, indeed, guaranteed and protected.

I’ve already said that the list of historic place names now contains over 350,000 entries and it will, of course, continue to grow. It will grow at a rapid rate. It will grow to, potentially, 1 million place names. And given the number of historic place names and the wide-ranging protection that the Member would like to introduce, I do not see how any system of general consent or control for changes can be feasible or affordable.

The issue of enforcement also gives me concern. A particular problem will be the regulation of names for natural features, fields and archaeological remains. Who would police infringements and what penalties would be imposed? In practice, I struggle to see what the legislation that the Member proposes will achieve beyond the actions that we are already taking. In May, we will have a resource that will, for the first time, provide access to our rich stock of historic place names for all. This will promote our historic place names so that they continue to be a living part of our nation long into the future.

Although I cannot support this motion, I believe that the groundbreaking measures that we are about to introduce are vital steps in appreciating and valuing this precious inheritance. And this is where I believe our energies and our resources should be directed. We will continue to work with the royal commission and its advisers, relevant public bodies and other interested parties to broaden awareness of the list and the important role it will have in the future, and I will keep Members fully informed of our work.

Rydym bob amser yn ymwybodol o’r angen i leihau biwrocratiaeth a gweinyddiaeth, ond i’r un graddau i sicrhau bod unrhyw ddarpariaethau a gyflwynwn yn arwain at well dealltwriaeth a gwerthfawrogiad o enwau lleoedd hanesyddol a’n treftadaeth. Rydym yn hyderus y bydd y trefniadau a ddatblygwyd yn rhan o hynt Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn arwain at gyn lleied â phosibl o gostau biwrocratiaeth a gweinyddiaeth ychwanegol ond y byddant yn cyflawni’r gwaith o wella’r modd o roi gwybod am enwau lleoedd hanesyddol a sicrhau eu bod, yn wir, yn cael eu gwarantu a’u diogelu.

Rwyf eisoes wedi dweud bod y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol bellach yn cynnwys dros 350,000 o gofnodion, a bydd, wrth gwrs, yn parhau i dyfu. Bydd yn tyfu ar raddfa gyflym. Bydd yn tyfu, o bosibl, i 1 filiwn o enwau lleoedd. Ac o ystyried nifer yr enwau lleoedd hanesyddol a’r diogelwch eang y byddai’r Aelod yn hoffi ei gyflwyno, nid wyf yn gweld sut y gall unrhyw system ganiatâd cyffredinol neu reolaeth dros newidiadau fod yn ymarferol nac yn fforddiadwy.

Mae mater gorfodaeth hefyd yn peri pryder i mi. Bydd rheoleiddio enwau nodweddion naturiol, caeau ac olion archeolegol yn broblem benodol. Pwy fyddai’n plismona troseddau a pha gosbau fyddai’n cael eu rhoi? Yn ymarferol, rwy’n ei chael hi’n anodd gweld beth fydd y ddeddfwriaeth y mae’r Aelod yn ei chynnig yn ei chyflawni y tu hwnt i’r camau yr ydym eisoes yn eu cymryd. Ym mis Mai, bydd gennym adnodd a fydd, am y tro cyntaf, yn darparu mynediad i bawb at ein stoc gyfoethog o enwau lleoedd hanesyddol. Bydd hyn yn hyrwyddo ein henwau lleoedd hanesyddol fel eu bod yn parhau i fod yn rhan fyw o’n cenedl ymhell i’r dyfodol.

Er na allaf gefnogi’r cynnig hwn, rwy’n credu bod y mesurau arloesol yr ydym ar fin eu cyflwyno yn gamau hanfodol yn y broses o werthfawrogi’r etifeddiaeth werthfawr hon. A dyma ble y credaf y dylid cyfeirio ein hegni a’n hadnoddau. Byddwn yn parhau i weithio gyda’r comisiwn brenhinol a’i gynghorwyr, cyrff cyhoeddus perthnasol ac eraill sydd â diddordeb mewn ehangu ymwybyddiaeth o’r rhestr a’r rôl bwysig a fydd ganddi yn y dyfodol, a byddaf yn parhau i roi gwybod i’r Aelodau am ein gwaith.

Thank you, Dai Lloyd, for bringing these proposals forward today. You may have to run all those languages past me again, because I really didn’t catch them all, but thank you very much.

On behalf of the Welsh Conservatives, I can confirm that we’re happy to support the proposals for the Bill at this stage, recognising the aims that you set out. During the passage of the Historic Environment (Wales) Bill, the Welsh Government did indeed agree to the compilation of a list of historic place names, accessible through the historic environment record, and with that duty on Welsh Ministers to compile and maintain that list of place names. So, accordingly, I’m not hugely surprised that the Cabinet Secretary argues that he’s already protecting historic place names by virtue of this growing list.

Nevertheless, at Stage 2, the then Deputy Minister accepted that referencing historic place names via the historic environment record would not formally safeguard them. Huw Irranca-Davies, you spotted that without even being here during the fourth Assembly, so I am grateful to the Cabinet Secretary today for the confirmation regarding due regard. However, I’ve still got to ask: what status does guidance have in these circumstances, and what consequences would befall those individuals who fail to observe the guidance that you’ve indicated you’re producing today, Cabinet Secretary?

Dai, the explanatory memorandum suggests that this duty is the basis for a more explicit piece of legislation, and some of its aims I can support without any further query, actually, but there are some others I’d like to see developed in a revised explanatory memorandum or, indeed, in a draft Bill. In particular, I just want to look at the requirement for landowners to consult on changing names, and there are three things there. The first is that, on first reading, it doesn’t of itself seem to solve the ‘happy donkey’ problem, where the holding is called whatever the holding is called, but the business is called something else, and that’s what causes the upset. So, I’m wondering, as this Bill develops, whether you will be tackling that particular question.

The second on this particular point is the relationship between ensuring landlords are aware of an historic name and the duty to consult if they wish to change it. And I’m looking for a categoric assurance that we do not repeat the unhappy story of the Historic Environment (Wales) Bill, where an offence of strict liability was created, even when there were identifiable instances where it was clearly not reasonable to expect an individual landowner to know something important about their land. While I don’t think you can place a failure to consult due to ignorance in the same category as damaging a scheduled monument due to ignorance, you will need to make it clear what you mean by ensuring that landowners ‘are aware’ of the historical significance of a place name for us to support that point at the next stage.

The third thing is—and, in fact, the Cabinet Secretary raised something similar—what penalties you have in mind for those who may flout the proposed consent regime. Will you be coming down harder on big developers than someone who turns Pen-y-bryn into Squire’s Roost, to quote a miserable local example? Using the list in a consent regime rather than as a reference point, if you like, is attractive, but you will have to be very clear that the process is proportionate to the purpose of that.

I’m pleased to see that the protection would apply regardless of language. I wonder, though, if you have any plans to capture local pronunciation as well. Seven or eight years ago, local communities found themselves caught up—some of you may remember this—in consultations on the correct spelling of the name of their town or village in both languages for road signs and official documents, and I can remember an excruciatingly long evening discussing how to spell Crickhowell in Welsh. On the back of that though, we confirmed correct Welsh spellings, losing the Anglicised spelling in many cases, though my understanding of this is that the historic environment Bill list will still record the ‘Dolgelleys’ and the ‘Llanellys’ with a ‘y’ in them. On the other hand, we haven’t done anything to acknowledge that spelling and local pronunciation can diverge quite considerably. I’m just wondering what’s going to happen to Hirwaun, Pencoed, Groesfaen, Llanfaes, Waunarlwydd, Beddau, Ponty, Llani, Aber—I’m wondering whether your Bill will cover those as well.

Just briefly then, two other questions. The Deputy Minister at the time was adamant that the inclusion of commonly used current names would fundamentally alter the character of the list. While I have no particular issue with a centralised system for recording a list for purposes of consistency and avoiding a sort of Wikipedia free-for-all, I did very much come from the perspective that local opinion mattered when it came to inclusion on the list and supported Bethan Jenkins in her amendment to include current usage, because today’s social use, of course, is tomorrow’s historic use. When my grandchildren grow up, I want them to know what I meant when, as a child I was forbidden to go up the Werfa—something Vikki Howells might know what I’m on about—and I’d like them to know that I wasn’t coalmining and I wasn’t doing anything rude. So, I want you to explain whether the Bill will be covering current as well as historic usage. Thank you.

Diolch i chi, Dai Lloyd, am gyflwyno’r cynigion hyn heddiw. Mae’n bosibl y bydd yn rhaid i chi fynd drwy’r holl ieithoedd hynny i mi eto, oherwydd ni lwyddais i’w dal i gyd, ond diolch yn fawr iawn.

Ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, gallaf gadarnhau ein bod yn hapus i gefnogi’r cynigion ar gyfer y Bil ar hyn o bryd, gan gydnabod y nodau a grybwyllwyd gennych. Yn ystod hynt Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), cytunodd Llywodraeth Cymru i lunio rhestr o enwau lleoedd hanesyddol y gellir dod o hyd iddi drwy’r cofnod amgylchedd hanesyddol, a chyda’r ddyletswydd honno ar Weinidogion Cymru i lunio a chynnal y rhestr o enwau lleoedd. Felly, yn unol â hynny, nid wyf yn synnu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn dadlau ei fod eisoes yn diogelu enwau lleoedd hanesyddol yn rhinwedd y rhestr gynyddol hon.

Serch hynny, yng Ngham 2, derbyniodd y Dirprwy Weinidog ar y pryd na fyddai cyfeirio enwau lleoedd hanesyddol drwy’r cofnod amgylchedd hanesyddol yn eu diogelu’n ffurfiol. Huw Irranca-Davies, fe sylwoch chi ar hynny a chithau heb fod yma yn ystod y pedwerydd Cynulliad hyd yn oed, felly rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet heddiw am y cadarnhad ynglŷn â sylw dyledus. Fodd bynnag, mae’n rhaid i mi ofyn o hyd: pa statws sydd gan ganllawiau yn yr amgylchiadau hyn, a pha ganlyniadau a fyddai’n dod i ran yr unigolion sy’n methu cydymffurfio â’r canllawiau yr ydych wedi nodi heddiw eich bod yn eu cynhyrchu, Ysgrifennydd y Cabinet?

Dai, mae’r memorandwm esboniadol yn awgrymu bod y ddyletswydd hon yn sail i ddeddfwriaeth fwy pendant, a gallaf gefnogi rhai o’i hamcanion heb unrhyw gwestiwn pellach, mewn gwirionedd, ond ceir rhai amcanion eraill yr hoffwn eu gweld yn cael eu datblygu mewn memorandwm esboniadol diwygiedig neu’n wir, mewn Bil drafft. Yn benodol, rwyf am edrych ar y gofyniad i dirfeddianwyr ymgynghori ar newid enwau, ac mae tri pheth yno. Y cyntaf yw nad yw, ar y darlleniad cyntaf, i’w weld yn datrys problem yr ‘happy donkey’ ynddo’i hun, lle y gelwir y daliad yn beth bynnag y gelwir y daliad, ond bod y busnes yn cael ei alw’n rhywbeth arall, a dyna sy’n peri gofid. Felly, rwy’n meddwl tybed, wrth i’r Bil hwn ddatblygu, a fyddwch yn mynd i’r afael â’r cwestiwn penodol hwnnw.

Yr ail beth ar y pwynt penodol hwn yw’r berthynas rhwng sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o enw hanesyddol a’r ddyletswydd i ymgynghori os ydynt yn dymuno ei newid. Ac rwy’n chwilio am sicrwydd pendant nad ydym yn ailadrodd stori anhapus Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), lle y crëwyd trosedd atebolrwydd caeth, hyd yn oed pan oedd enghreifftiau y gellid eu nodi lle roedd hi’n amlwg nad oedd yn rhesymol disgwyl i berchennog tir unigol wybod rhywbeth pwysig am eu tir. Er nad wyf yn credu y gallwch osod methiant i ymgynghori oherwydd anwybodaeth yn yr un categori â niweidio heneb gofrestredig oherwydd anwybodaeth, bydd angen i chi egluro beth a olygwch wrth sicrhau bod tirfeddianwyr ‘yn ymwybodol’ o arwyddocâd hanesyddol enw lle i ni allu cefnogi’r pwynt hwnnw yn y cam nesaf.

Y trydydd peth—ac mewn gwirionedd, crybwyllodd Ysgrifennydd y Cabinet fater tebyg—yw pa gosbau sydd gennych mewn golwg ar gyfer rhai sy’n anwybyddu’r system ganiatâd arfaethedig. A fyddwch yn fwy llym tuag at ddatblygwyr mawr na rhywun sy’n newid enw Pen-y-bryn yn Squire’s Roost, i nodi un enghraifft leol ddiflas? Mae defnyddio’r rhestr mewn system ganiatâd yn hytrach nag fel pwynt cyfeirio, os mynnwch, yn ddeniadol, ond bydd yn rhaid i chi fod yn glir iawn fod y broses yn gymesur â diben hynny.

Rwy’n falch o weld y byddai’r diogelwch yn gymwys ni waeth beth y bo’r iaith. Tybed, fodd bynnag, a oes gennych unrhyw gynlluniau i gofnodi ynganiad lleol yn ogystal. Saith neu wyth mlynedd yn ôl, cafodd cymunedau lleol eu cynnwys—efallai y bydd rhai ohonoch yn cofio hyn—mewn ymgyngoriadau ar sillafiad cywir enw eu trefi neu eu pentrefi yn y ddwy iaith ar gyfer arwyddion ffyrdd a dogfennau swyddogol, a gallaf gofio un noson arteithiol o hir yn trafod sut i sillafu Crucywel yn y Gymraeg. Ar gefn hynny, fodd bynnag, rydym wedi cadarnhau sillafiadau Cymraeg cywir, gan golli’r sillafiad Seisnigaidd mewn llawer o achosion, ond yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall bydd rhestr Bil yr amgylchedd hanesyddol yn dal i gofnodi’r ‘Dolgelleys’ a’r ‘Llanellys’ gydag ‘y’ ynddynt. Ar y llaw arall, nid ydym wedi gwneud unrhyw beth i gydnabod bod sillafiadau ac ynganiadau lleol yn gallu amrywio’n eithaf sylweddol. Tybed beth fydd yn digwydd i Hirwaun, Pencoed, Groes-faen, Llan-faes, Waunarlwydd, Beddau, Ponty, Llani, Aber—tybed a fydd eich Bil yn cwmpasu’r rheini hefyd.

Yn fyr iawn felly, dau gwestiwn arall. Roedd y Dirprwy Weinidog ar y pryd yn bendant y byddai cynnwys enwau cyfredol a ddefnyddir yn gyffredin yn newid natur y rhestr yn sylfaenol. Er nad oes gennyf unrhyw broblem benodol gyda system ganolog ar gyfer cofnodi rhestr at ddibenion cysondeb ac osgoi rhyw fath o Wicipedia am ddim i bawb, fy safbwynt i yn sicr oedd bod barn leol yn bwysig wrth gynnwys enwau ar y rhestr ac roeddwn yn cefnogi Bethan Jenkins yn ei gwelliant i gynnwys defnydd cyfredol, gan mai defnydd cymdeithasol heddiw, wrth gwrs, yw defnydd hanesyddol yfory. Pan fydd fy wyrion yn tyfu i fyny, rwyf am iddynt wybod beth a olygwn pan gefais fy ngwahardd i fynd i fyny’r Werfa yn blentyn—rhywbeth y bydd Vikki Howells efallai’n gwybod am beth rwy’n sôn—a byddwn yn hoffi iddynt wybod nad oeddwn yn cloddio am lo ac nad oeddwn yn gwneud unrhyw beth anweddus. Felly, rwyf am i chi egluro a fydd y Bil yn cwmpasu defnydd cyfredol yn ogystal â defnydd hanesyddol. Diolch.

Well, I rise to support Dai Lloyd in this proposal and congratulate him on the convincingly ministerial way in which he introduced the motion today. My party’s often unfairly accused of living in the past, but respect for the past is an essential element in what we stand for. Lee Waters, the other day, talking about UKIP wanting to take the party back to the 1950s—of course, what he really meant was the 1450s. If we look at the history of a nation, it is very importantly reflected in the etymology of the place names, and they tell us so much about the country that we are and the country that we were. I forget who it was who once said that, as the past ceases

‘to throw it’s light on the future the mind of man wanders in obscurity’,

but I think there is an essential truth in that.

We’re all accustomed to the corruption of names over the years. Indeed, I suppose Dai should really be called ‘Dai Llwyd’, although he is the very opposite of a grey man in my opinion. But, in place names, this is all part of our history, as Suzy Davies pointed out a moment ago. The changes themselves and corruptions are an essential part of history too.

With the examples that have featured in the newspapers et cetera in recent years—unhappy ones like the ‘Happy Donkey Hill’ story. It refers to, as Dai said in his speech, y Faerdre Fach, which I believe means ‘little home farm of the prince’, which was a smallholding that was designed to provide an income to the lord in medieval times. I would have thought that it doesn’t require a great deal of imagination, in marketing terms, if you’re running a business based upon such a plot, to make something of that. To change it to something like ‘Happy Donkey Hill’, which bears no relationship whatsoever with the history of the place, is rather unfortunate and I wouldn’t have thought that there’s much business advantage in that. It’s interesting that Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch was itself an invention of the mid nineteenth century designed to sell the touristic advantages of visiting that part of Anglesey. So, this works perhaps two ways as well.

There is an argument, of course, which was referred to by Suzy Davies in her speech, about interfering with people’s own rights to do with their own property what they will. But, of course, we accept this in relation to historic buildings where people know that there is a public interest in protecting what they are entrusted with for the period that they’re on this planet earth. I think, therefore, that there is no real question of principle involved here in relation to the protection of historic place names, and, whilst there are lots of technical issues that might arise during the course of the passage of the Bill, which has been referred to already, nevertheless, in general terms, we should give a warm welcome to what is a measure that is long overdue.

I’m sorry at the rather unimaginative approach that has been given by the Welsh Government, because I certainly don’t think we should make the best the enemy of the good, and, just because the Government is already doing something that is worth while and valuable, that we shouldn’t overlay that with another measure that could supplement what the Government is doing. So, I give this proposal a very warm welcome and we’ll do our best to make sure that it gets onto the statute book.

Wel, rwy’n codi i gefnogi Dai Lloyd yn y cynnig hwn ac i’w longyfarch ar y ffordd weinidogol argyhoeddiadol y mae wedi cyflwyno’r cynnig heddiw. Mae fy mhlaid yn aml yn cael ei chyhuddo’n annheg o fyw yn y gorffennol, ond mae parch tuag at y gorffennol yn elfen hanfodol o’r hyn y safwn drosto. Roedd Lee Waters, y diwrnod o’r blaen, yn siarad am UKIP eisiau mynd â’r blaid yn ôl i’r 1950au—wrth gwrs, yr hyn a olygai mewn gwirionedd oedd y 1450au. Os edrychwn ar hanes cenedl, caiff ei adlewyrchu yn bwysig iawn yn nharddiad enwau lleoedd, ac maent yn dweud cymaint wrthym am y wlad ydym ni a’r wlad yr arferem fod. Rwyf wedi anghofio pwy a ddywedodd unwaith, wrth i’r gorffennol

roi’r gorau i daflu ei oleuni ar y dyfodol, mae meddwl dyn yn crwydro mewn tywyllwch,

ond rwy’n credu bod yna wirionedd sylfaenol yn hynny.

Rydym i gyd yn gyfarwydd â’r modd y mae enwau wedi cael eu llygru dros y blynyddoedd. Yn wir, mae’n debyg y dylai Dai gael ei alw’n ‘Dai Llwyd’ mewn gwirionedd, er ei fod yn gwbl groes i ddyn llwyd yn fy marn i. Ond mewn enwau lleoedd, mae hyn i gyd yn rhan o’n hanes, fel y nododd Suzy Davies funud yn ôl. Mae’r newidiadau a’r llygredigaethau eu hunain yn rhan hanfodol o hanes hefyd.

Gyda’r enghreifftiau sydd wedi ymddangos yn y papurau newydd ac yn y blaen dros y blynyddoedd diwethaf—rhai anhapus megis stori ‘Happy Donkey Hill’. Mae’n cyfeirio, fel y dywedodd Dai yn ei araith, at y Faerdre Fach, sy’n golygu ‘fferm fach y tywysog’ rwy’n credu, sef tyddyn a luniwyd i ddarparu incwm i’r arglwydd yn yr Oesoedd Canol. Byddwn wedi meddwl nad oes angen llawer iawn o ddychymyg, o ran marchnata, os ydych yn cynnal busnes sy’n seiliedig ar blot o’r fath, i wneud rhywbeth o hynny. Mae ei newid i rywbeth fel ‘Happy Donkey Hill’, nad oes ganddo unrhyw gysylltiad o gwbl â hanes y lle, braidd yn anffodus ac ni fyddwn wedi meddwl bod yna lawer o fantais busnes yn hynny. Mae’n ddiddorol bod Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch ei hun yn enw a ddyfeisiwyd yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg i werthu manteision twristaidd ymweld â’r rhan honno o Sir Fôn. Felly, mae hyn yn gweithio’r ddwy ffordd hefyd, o bosibl.

Mae yna ddadl, wrth gwrs, y cyfeiriwyd ati gan Suzy Davies yn ei haraith, am ymyrryd â hawliau pobl eu hunain i wneud beth bynnag y maent yn dymuno ei wneud gyda’u heiddo. Ond wrth gwrs, rydym yn derbyn hyn mewn perthynas ag adeiladau hanesyddol lle y mae pobl yn gwybod bod yna fudd i’r cyhoedd o ddiogelu’r hyn a ymddiriedwyd iddynt am y cyfnod y maent ar y ddaear hon. Rwy’n credu, felly, nad oes unrhyw gwestiwn gwirioneddol o egwyddor dan sylw yma mewn perthynas â diogelu enwau lleoedd hanesyddol, ac er bod llawer o faterion technegol a allai godi yn ystod taith y Bil, y cyfeirwyd atynt yn barod, er hynny, yn gyffredinol, dylem roi croeso cynnes i’r Bil hirddisgwyliedig hwn.

Rwy’n gresynu at agwedd braidd yn ddiddychymyg Llywodraeth Cymru, oherwydd yn sicr nid wyf yn credu y dylem wneud y gorau yn elyn i’r da, ac nid yw’r ffaith fod y Llywodraeth eisoes yn gwneud rhywbeth sy’n werth chweil ac yn werthfawr yn golygu na ddylem ychwanegu mesur arall at hynny a allai ategu’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ei wneud. Felly, rwy’n rhoi croeso cynnes iawn i’r cynnig hwn a byddwn yn gwneud ein gorau i wneud yn siŵr ei fod yn cael ei gynnwys yn y llyfr statud.

Diolch am roi’r cyfle i fi gyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Rwyf i, yn amlwg, yn mynd i gefnogi ymgais Dai Lloyd i gyflwyno’r Bil yma, sy’n bwysig yn nhermau ein hetifeddiaeth a’n hanes ni fel gwlad.

Fel sydd wedi cael ei grybwyll gan nifer o Aelodau yma heddiw, roedd yna drafodaeth eithaf trylwyr yn y Senedd ddiwethaf, ac roedd gwelliannau wedi cael eu rhoi i mewn gennym ni, fel plaid, a gan bleidiau eraill, a daethom ni at ryw fath o gyfaddawd gyda'r rhestr, ond nid oeddem ni’n dal i fod yn hapus gyda’r ffaith nad oedd yna ffordd i amddiffyn yr enwau hynny o fewn y ddeddfwriaeth fel y cafodd ei phasio yn y Senedd ddiwethaf. Rwy’n credu, ac yn dal i gredu, ei fod wedi colli ar gyfle i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn fwy cryf nag yw hi, oherwydd, fel y mae Dai Lloyd wedi’i amlygu’n barod, rhestr yw rhestr, ac mae’n rhaid i ni roi cig ar y rhestr hynny i sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio’r rhestr a chael ffydd yn sut mae hynny’n cael ei ddatblygu.

Felly, wrth gwrs, mae unrhyw fath o ‘guidance’ newydd yn hynny o beth yn mynd i fod yn rhywbeth da, ond nid yw hynny’n mynd i fod yn ddeddfwriaeth, ac felly rydw i angen clywed gan y Gweinidog yma heddiw sut mae hynny’n mynd i newid y sefyllfa sydd ohoni, a sut, wedyn, mae pobl yn mynd i sicrhau bod y rhestr hynny’n ddigon cryf ynddi’i hun. Rwy’n credu mai beth sy’n bwysig yn y drafodaeth yma yw sut rydym ni’n amddiffyn ein treftadaeth, ynglŷn â’r gorffennol, a hefyd sut rydym ni’n trafod yr hyn sydd yn digwydd nawr yn ein cymdeithas sydd ohoni. Os ydy enw’n mynd i newid jest achos bod rhywun yn meddwl ei fod e’n enw neis, wedyn, sut ydym ni’n gallu dweud y stori am hanes y cae, neu am hanes y diwydiant penodol hynny, os nad oes rhyw fath o statws, wedyn, i’r dreftadaeth honno at y dyfodol?

Fel rhywun sydd wedi rhoi deddfwriaeth gerbron y lle yma o’r blaen, nid wyf i wir yn prynu’r ddadl ynglŷn â chost ar gyfer y ddadl yma. Rydw i’n gwybod bod Dai Lloyd yn gwneud y ddadl, oherwydd mae e, yn amlwg, eisiau dod i gyfaddawd gyda’r Llywodraeth. Ond, os ydy rhywbeth yn flaenoriaeth wleidyddol, ni ddylai rhywbeth fel rhestr a gwarchod y rhestr hynny a gwarchod yr enwau hyn, fod yn rhywbeth nad sydd yn bosib. Rwyf i wedi gweld y Llywodraeth yn dweud bod pethau eithaf cymhleth yn bosib yn y gorffennol, ac nid wyf i’n gweld sut y byddai hyn yn rhy gymhleth i allu ei wneud os yw’r ewyllys wleidyddol yno i ddelifro yn y maes yma.

Rydw i’n credu y byddwn i eisiau clywed mwy gan y Gweinidog ar sut y gallwn ni ddefnyddio’r records amgylchedd hanesyddol—yr ‘historical environment records’—yn hynny o beth. Mae yna bobl sydd yn gwneud gwaith trylwyr iawn yn casglu data pob dydd ar hyn o bryd. Nid ydym ni’n dal i wybod rhai enwau hanesyddol oherwydd y ffaith bod archeolegwyr ar hyn o bryd allan yn y maes yn gwneud ymchwil. Felly, sut ŷm ni’n gallu defnyddio’r records hyn i ‘complement-o’ y gwaith y mae’r rhestr yn ei wneud? Dyna’r hyn y byddwn ni eisiau ei ychwanegu yma heddiw.

Hefyd, un o’r gwelliannau y gwnes i ei roi gerbron yn y Senedd ddiwethaf oedd y dylai pobl unigol allu ychwanegu at y rhestr neu dynnu enwau oddi ar y rhestr hynny. Wrth gwrs, mae angen i rywun fonitro hynny, ond mae’n ffordd i bobl gyffredin ar draws Cymru allu ymwneud â’r broses yma. Felly, os oes rhywbeth—fel y mae Suzy yn gwybod am rywbeth lleol yn Aberdâr, os yw rhywun yn gwybod am rywbeth lleol yn eu hardal nhw nad yw’n drafodaeth genedlaethol ar hyn o bryd, maen nhw’n gallu ychwanegu at y rhestr honno fel rhan o’r drafodaeth ar y mater yma.

Rydw i’n credu ei bod hi’n bwysig nad ydym ni’n colli ein hanes, ac ein bod ni’n dathlu ein hanes ac ein bod ni’n cael gwerth ein hanes, a, drwy enwau—. Efallai bod rhai pobl yn meddwl nad yw’n bwysig, ond, drwy enwau, rydym ni’n gallu deall ein hanes. Rydym ni i gyd yma yn cael enwau fel pobl. Mae Neil Hamilton wedi disgrifio enw Dai Lloyd, ond mae’n ein creu ni fel person—mae ein enw ni yn creu pwy ydym ni, ein personoliaethau ni, ac rwy’n credu bod yr un peth yn wir os ydy’n dŷ, neu’n fferm, neu’n gae, neu’n fynydd. Rydym ni’n adnabod y mynydd neu’r cae hwnnw drwy’r enw hwnnw ac rydym ni’n cael rhyw fath o hiraeth neu ryw fath o gysylltiad mwy tyngedfennol gydag ef oherwydd yr enw. Felly, peidiwn â diystyru y ddadl yn hynny o beth, a diolch, felly, i Dai am roi’r syniad yma gerbron eto. Gobeithio’n fawr y bydd e’n llwyddiannus, fel y mae e wedi bod yn llwyddiannus gyda’i ddeddfwriaeth blaenorol, pan oedd yma gynt gyda’r meysydd caeau chwarae. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for the opportunity to contribute to this afternoon’s debate. Clearly, I’m going to support Dai Lloyd’s attempts in bringing this Bill forward, which is important in terms of our heritage and history as a nation.

As has been mentioned by a number of Members this afternoon, there was a thorough debate in the last Assembly, and amendments were tabled by us as a party and by other parties, and we did reach some sort of consensus on the list, but we still weren’t happy with the fact that there was no means of protecting those place names within the legislation as it was passed in the last Assembly. I do believe, and still believe, that that was a missed opportunity to ensure that the legislation could be more robust. As Dai Lloyd has already highlighted, a list is simply a list, and we must put some meat on the bones in order to ensure that people can use that list and have faith in how that is developed.

Of course, any new guidance in that regard is going to be a positive development, but that isn’t going to be on a statutory basis, so I need to know from the Minister today how that is going to change the situation as it currently exists, and how people can ensure that that list is robust in and of itself. Because I think what’s important in this debate is how we protect and defend our heritage in terms of our past, and also how we discuss and deal with what’s happening in contemporary society. If place names are to change just on a whim, because someone prefers another name, then how can we actually tell our own story about the history of a certain field or of a particular industry unless there is some sort of status to that heritage for the future?

As one who has brought legislation before this place in the past, I don’t really buy the argument about cost in terms of this Bill. I know that Dai Lloyd has presented some information about that, because he wants to reach a compromise with Government. But, if something is a political priority, then something like a list and protecting these place names shouldn’t be impossible. I have heard the Government saying in the past that relatively complex things are possible, and I don’t see how this could be too complex to be achievable if the political will is there to deliver in this area.

I would want to hear more from the Minister as to how we can use the historic environment records in that regard. There are people doing some very detailed work in gathering data on a daily basis at the moment. Some of our historic names remain unknown because of the fact that archaeologists are only now working in the field, carrying out that research. So, how can we use these records to complement the work of the list? That is what I would want to add to this debate today.

Also, one of the amendments I put forward in the last Assembly was that individual people should be able to add to the list or remove names from that list. Of course, somebody needs to monitor that and there need to be safeguards, but this provides a means for ordinary people across Wales to become involved in this process. And so, if someone—as Suzy is aware of something locally in Aberdare, for example, if someone is aware of something in their own locality that isn’t a national issue at the moment, they could add that to that list as part of the debate on this issue.

I think it’s important that we don’t lose our history, and that we celebrate it and that we see the value of it, and, through place names—. Some people may think that it is not important, but, through place names, we can understand our history. We all here have our own names as individuals. Neil Hamilton has described Dai Lloyd’s name, but it makes us as an individual—our name is who we are, it reflects our personality, and I think the same is true for place names, be it a house, a field, a mountain. We know that mountain or hill or field through that name, and there is a sense of ‘hiraeth’ or a more fundamental relationship with that place because of its name. So, we shouldn’t discount the argument, and I’d like to thank Dai, therefore, for bringing this idea forward again. I very much hope he will be successful, as Dai has been successful with previous legislation when he’s been a Member in the past in terms of playing fields. Thank you.

Diolch, a llongyfarchiadau mawr i Dai Lloyd ar ei ymgais i gyflwyno Bil Aelod ynghylch diogelu enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Rydw i’n falch iawn o’i gefnogi fo heddiw, ac yn hyderus y gaiff o gefnogaeth ar draws y pleidiau. Mae enwau lleoedd hanesyddol Cymru yn rhan o’n treftadaeth balch, ac yn haeddu’r un warchodaeth ag mae anifeiliaid neu blanhigion prin yn ei gael. Yn aml, mae'r enw Cymraeg gwreiddiol yn llawn ystyr ehangach, ac mewn un neu ddau o eiriau fe ellir cael cyfoeth cefndir y man dan sylw o ran ei le yn y tirwedd neu hanes lleol.

Yn anffodus, mae sawl enghraifft o newid dibwrpas wedi digwydd neu lurgunio llwyr a hyll ar enwau traddodiadol ein gwlad. Rydym wedi clywed sawl o enghraifft o hyn heddiw yma. Rydw i am sôn am enghraifft o fy etholaeth i a arweiniodd at ymgyrch fer, ond, rydw i'n falch o ddweud, ymgyrch effeithiol i gadw enw hanesyddol plasty enwog o'r enw Glynllifon. Fe saif y tŷ hynafol mewn parc gwledig mawr gyda muriau o'i gwmpas tua chwech milltir o Gaernarfon ar y brif ffordd i Ben Llŷn. Defnyddiwyd yr enw Glynllifon cyn belled yn ôl a'r unfed ganrif ar bymtheg—plasty 100 stafell mewn safle 700 erw—ond, yn 2015, fe gafwyd ymgais i newid yr enw. Roedd cwmni o Swydd Efrog yn Lloegr o'r enw MBI Sales yn cynnig gwerthu unedau yn y plasty hynafol fel buddsoddiadau prynu i rhentu. Fe ddaeth hyn i sylw'r boblogaeth leol, ac fe sylwyd nad yr enw Glynllifon oedd yn cael ei ddefnyddio, ond roedd y cwmni wedi bathu enw newydd, a'r enw hwnnw oedd ‘Wynnborn Mansion’—dim sôn am yr enw iawn, Plas Glynllifon. Roedd yr holl ddeunydd marchnata yn cyfeirio at Wynnborn Mansion. Rhyw ymgais, mae’n debyg, i greu delwedd arbennig—rhyw adlais o ‘To the Manor Born’ neu'r lleoliad opera enwog Glyndebourne, efallai. Ond, yng nghefn gwlad Cymru, nid oedd yn gweddu o gwbl.

Mi oedd y bobl leol yn gandryll. Nid oedd yna ddim ymgynghori lleol wedi digwydd ynglŷn â'r newid enw. Cafwyd ymgyrch effeithiol, ac mi ges i’r fraint o arwain yr ymgyrch honno. Ar y pryd mi oeddwn i’n aelod o bwyllgor iaith Cyngor Gwynedd, ac mi ges i gefnogaeth unfrydol trawsbleidiol i geisio cael y cwmni i ymwrthod â'r newid enw. Cafwyd cefnogaeth o bob cwr a chornel—roedd poblogaeth di-Gymraeg yr ardal yr un mor benderfynol â'r siaradwyr Cymraeg i gadw'r enw gwreiddiol. Roedd yna deimladau cryfion yn dod i'r amlwg, ac roedd yn dda gweld pa mor bwysig oedd treftadaeth leol i bobl yr etholaeth. Mi ges i gyfarfod efo MBI Sales, cafwyd sylw mawr yn y wasg, ac, yn y diwedd, yn wyneb y ffasiwn wrthwynebiad lleol, fe newidiodd y cwmni ei feddwl ac fe aed yn ôl i ddefnyddio Plas Glynllifon yn Hydref 2015. Gyda llaw, ni ddaeth dim byd o'r syniad prynu i rentu, ac erbyn hyn rydw i'n deall fod Plas Glynllifon mewn dwylo newydd sy'n bwriadu ei droi yn westy, gan gadw'r enw gwreiddiol a'r holl hanes sydd ynghlwm â hynny.

Un stori ydy hon, a, diolch byth, stori efo diweddglo cadarnhaol. Ond faint o enwau, ac, felly, sawl darn o'n hetifeddiaeth ni sydd wedi cael eu colli am byth? Rydw i’n falch o weld bod Bil Dai Lloyd yn cynnig nifer o opsiynau ynglŷn â sut i fynd i’r afael â’r mater yma o ddiogelu enwau hanesyddol. Rydw i yn nodi sylwadau’r Ysgrifennydd Cabinet dros yr economi, ond rydw i yn dymuno’n dda i Dai, a diolch iddo am ddod â’r Bil yma gerbron. Mae yna wahaniaeth mawr rhwng canllawiau a gosod gwarchodaeth mewn deddfwriaeth, a dyna sydd angen ei wneud yn yr achos yma. Diolch.

Thank you, and warm congratulations to Dai Lloyd on his attempt to introduce a Member’s Bill as regards the protection of historic place names in Wales. I’m very pleased to support him today, and I’m confident that he will receive cross-party support. The historic names of Wales are part of our proud heritage, and they deserve the same protection as rare plants and animals. Very often, the original Welsh name is full of meaning, and, in a couple of words, you can get a wealth of historic background as regards the landscape or local history.

Unfortunately, there are a number of examples of pointless changes or perhaps corruption of our traditional place names. We’ve heard a number of examples of this today. I am going to talk about an example from my constituency that led to a short, but, I’m pleased to say, effective, campaign to retain the historic name of a famous mansion, namely Plasty Glynllifon. It stands in a large, walled country park about six miles from Caernarfon on the main route to the Llŷn peninsula. The name Glynllifon was used as far back as the sixteenth century—a 100 room mansion in a 700 acre park—but, in 2015, there was an attempt to change the name. A company from Yorkshire in England called MBI Sales proposed to sell units in the historic mansion as buy-to-rent opportunities. This came to the attention of the local population, and it was noted that the name Glynllifon wasn’t being used, but that the company had coined a new name, ‘Wynnborn Mansion’, with no mention of the real name, Plas Glynllifon. All the marketing materials referred to ‘Wynnborn Mansion’. It was an attempt, apparently, to create a particular kind of image—an echo of ‘To the Manor Born’, or the famous opera location Glyndebourne, perhaps, that, in rural Wales, did not fit at all.

The local people were livid. No local consultation had taken place on the name change. An effective campaign was launched, and I had the privilege of leading that campaign. At the time, I was a member of Gwynedd Council’s language committee, and I got cross-party support to try and get the company to change their mind. I received support from every part of the community, because the non-Welsh speakers were just as supportive as the Welsh speakers. Very strong feelings came to the fore, and it was good to see how important local heritage was to the people of the constituency. I met with MBI Sales, there was a great deal of press attention, and, finally, in the face of such local opposition, the company changed its mind and reverted to using Plas Glynllifon in October 2015. By the way, nothing came of the idea of buy-to-rent, and by now I understand that Plas Glynllifon is in new hands, and those owners intend to convert it into a hotel, keeping the original name, Plas Glynllifon, with all its associated history.

This is just one story, and, thankfully, it had a positive outcome. But how many names, and, therefore, how much of our heritage has already been lost forever? I’m pleased to see that Dai Lloyd’s Bill offers a number of options as regards how to address this matter of protecting historic names. I note the comments of the Cabinet Secretary for the economy, but I do wish Dai well, and thank him for bringing this Bill forward. There is a great difference between guidelines and placing protection into law and legislation, and that is what is required in this case. Thank you.

Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i’r ddadl.

I call on Dai Lloyd reply to debate.

Diolch yn fawr, Lywydd. A gaf i ddechrau drwy ddiolch i’r holl gyfranwyr yn y ddadl heddiw ac i’r Aelodau hynny sy’n gefnogol i egwyddorion ac i brif amcan y Bil o ddiogelu enwau hanesyddol Cymru yn y gyfraith? Gallaf i ddweud ‘ie’ i bron bob un o gwestiynau Suzy Davies, ond gallaf i ymhelaethu eto tu allan i’r Senedd, efallai, ar y manylion, achos prif bwrpas y ddadl heddiw oedd jest ennill pleidlais ar egwyddorion cyffredinol—ar yr angen i gael cyfraith. Mae gyda fi 13 mis i fynd ar ôl y manylion—y fath o fanylion a oedd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau eu gwybod nawr. Wel, rydym ni wedi cael tua mis i gyrraedd y pen hwn. Dyna pam mae yna broses, ac ennill pleidlais nawr ar jest yr egwyddor o fynd i gyfraith—dyna i gyd. Bydd y manylion yn cael eu datrys dros yr 13 mis nesaf. Dyna pam mae’r broses fel y mae. Felly, nid yw holi am y manylion heddiw yn gwneud dim synnwyr o gwbl, ac rwy’n siomedig, felly, yn agwedd Ysgrifennydd y Cabinet.

The vote today was about establishing a general principle. That’s all. Is it a good idea to protect our historic place names in Wales—yes or no—in law? It’s not difficult. Cab Sec.

Thank you very much, Llywydd. May I start by thanking all contributors to today’s debate and those Members who are supportive of the principle and main objective of the Bill, namely safeguarding historic place names in Wales and putting that in law? Now, I can say ‘yes’ to virtually all of Suzy Davies’s questions, but I can expand upon that again outside the Chamber, perhaps, because the main purpose of the debate today was just to win a vote on the general principles—on the need for legislation. I have 13 months to pursue the details—the kinds of details that the Cabinet Secretary wanted today. Well, we’ve had around a month to reach this point. That’s why there is a process, and we’re today voting simply on the principle of making new law—that’s all. The details will be thrashed out over the next 13 months. That’s why the process is in place as it is. So, asking for the details today makes no sense whatsoever, and I’m disappointed, therefore, in the approach of the Cabinet Secretary.

Roedd y bleidlais heddiw yn ymwneud â sefydlu egwyddor gyffredinol. Dyna i gyd. A yw’n syniad da i ddiogelu ein henwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru—ydi neu nac ydi—yn gyfreithiol? Nid yw’n anodd, Ysgrifennydd y Cabinet.

Can I thank the Member for giving way? Nobody would dispute that whatsoever, but the point of legislation is that it should be a last resort. The problem with the proposals is that, as presented, there is no evidence base, and, indeed, Sian Gwenllian asked the question of how many names have been changed. Without a sound evidence base, it is simply not possible—I’m sure the Member would agree—to make sound legislation.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ildio? Ni fyddai neb yn anghytuno â hynny o gwbl, ond pwynt deddfwriaeth yw y dylai fod yn ddewis olaf. Y broblem gyda’r cynigion, fel y cawsant eu cyflwyno, yw nad oes unrhyw sylfaen dystiolaeth, ac yn wir, gofynnodd Sian Gwenllian faint o enwau sydd wedi cael eu newid. Heb sylfaen dystiolaeth gadarn, yn syml, nid yw’n bosibl—rwy’n siŵr y byddai’r Aelod yn cytuno—creu deddfwriaeth gadarn.

I beg to differ with the Cabinet Secretary there. There have been countless representations. That’s why we had the original historic environment Act and the Plaid Cymru amendments that have got you to the position of having the register that you have today. The fact is that there is no statutory protection for our historic place names, be they of any language—English, Anglo-Saxon, Viking, Latin, old Welsh, new Welsh, Norse, Flemish, you name it. The rich smorgasbord of our history is going down the tube, and we’re standing idly by, either doing nothing or lamely saying, ‘Duw, let’s have a bit of guidance, is it?’ [Laughter.] No, it is not on. We’re talking history of nation here, pride in the history of that nation, pride that deserves to be enshrined in law. Nick.

Rwy’n anghytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet ar hynny. Cafwyd cyflwyniadau di-ri. Dyna pam y cawsom y Ddeddf amgylchedd hanesyddol wreiddiol a’r diwygiadau gan Blaid Cymru a’ch galluogodd i gael y gofrestr sydd gennych heddiw. Y ffaith amdani yw nad oes unrhyw ddiogelwch statudol i’n henwau lleoedd hanesyddol mewn unrhyw iaith—Saesneg, Eingl-Sacsoneg, ieithoedd Llychlyn, Lladin, hen Gymraeg, Cymraeg newydd, Norseg, Fflemeg, pa iaith bynnag a fynnwch. Mae smorgasbord cyfoethog ein hanes yn dirywio, ac rydym yn loetran yn segur, naill ai’n gwneud dim neu’n dweud yn chwithig, ‘Duw, gadewch i ni gael ychydig o ganllawiau, ie?’ [Chwerthin.] Na, nid yw’n iawn. Rydym yn sôn am hanes cenedl yma, balchder yn hanes y genedl honno, balchder sy’n haeddu cael ei ymgorffori yn y gyfraith. Nick.

You’ve inspired me with that bit of old English there, Dai, or whatever it was.

Rydych wedi fy ysbrydoli gyda’r tamaid hwnnw o hen Saesneg, Dai, neu beth bynnag ydoedd.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 15:08:00

Norse.

Norseg.

Norse. I will be supporting your Bill at this stage and the general principles, but I have to say I do have some sympathy for the Cabinet Secretary, because law does have to be very clear. In my constituency, the village of Trellech has 13 different local variants in pronunciations and spellings, which causes massive confusion on road signs, as you can imagine. So, you have to be very careful when you do develop this that you don’t protect one variant of a place name at the expense of others. So, I’m looking forward to seeing how you actually achieve that.

Norseg. Byddaf yn cefnogi eich Bil ar y cam hwn a’r egwyddorion cyffredinol, ond mae’n rhaid i mi ddweud fy mod yn cydymdeimlo rhywfaint ag Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd mae’n rhaid i’r gyfraith fod yn glir iawn. Yn fy etholaeth i, mae gan bentref Tryleg 13 o amrywiadau lleol gwahanol o ran ynganiadau a sillafiadau, sy’n achosi dryswch enfawr ar arwyddion ffyrdd, fel y gallwch ei ddychmygu. Felly, mae’n rhaid i chi fod yn ofalus iawn pan fyddwch yn datblygu hyn nad ydych yn diogelu un amrywiad ar enw lle ar draul enwau eraill. Felly, rwy’n edrych ymlaen at weld sut y byddwch yn cyflawni hynny mewn gwirionedd.

It’s not about protecting one place name vis-à-vis another form of it. If it’s historic and on that list, they’re all protected, regardless of language—Trellech, Treleck, whatever. I’m reminded there’s a village also in Monmouthshire, ‘point of Scotland’ and people say, ‘Well, Duw, where do we get “point of Scotland” from?’ From the old Welsh ‘pysgotlyn’, a pool full of fish, originally. But both names would be protected under my Bill. Diolch yn fawr.

Nid yw’n ymwneud â diogelu un enw lle yn hytrach na ffurf arall arno. Os yw’n hanesyddol ac ar y rhestr honno, caiff pob un ei ddiogelu, ni waeth beth y bo’r iaith—Tryleg, Treleck, beth bynnag. Caf fy atgoffa hefyd fod yna bentref yn Sir Fynwy, Point of Scotland, ac mae pobl yn dweud, ‘Duw, o ble y cawsom "Point of Scotland "?’ O’r hen air Cymraeg ‘pysgotlyn’, pwll llawn o bysgod, yn wreiddiol. Ond byddai’r ddau enw’n cael eu diogelu o dan fy Mil. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. 5. Dadl ar Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru
5. 5. Debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee Report on the National Infrastructure Commission for Wales

Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar gomisiwn seilwaith cenedlaethol, ac rydw i’n galw ar Russell George i wneud y cynnig. Russell George.

The next item is the debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report on the national infrastructure commission for Wales, and I call on Russell George to move the motion. Russell George.

Cynnig NDM6258 Russell George

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Ionawr 2017.

Motion NDM6258 Russell George

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry into the National Infrastructure Commission for Wales, which was laid in the Table Office on 23 January 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Thank you, Presiding Officer. I move the motion in my name. The committee’s inquiry into a national infrastructure commission was a significant piece of work for the committee. In Wales, at this time, I think we do seem to have a number of really high-profile, blockbusting projects in the pipeline. We have the M4 relief road that’s, of course, going through its public inquiry at the moment—and I thank the Cabinet Secretary for his drop-in session today that he put on for Members—proposals for a new nuclear power station at Wylfa, electrification, of course, of the main line through Cardiff and to Swansea and the south Wales metro, and, of course, the potential, as well, for a Swansea tidal lagoon, which, I should add, has cross-party support in this Chamber. And, of course, I don’t want to leave out mid Wales: we have the likes of the Newtown bypass, which will of course be hugely beneficial to the mid Wales economy. So, I think it’s fitting that the Cabinet Secretary is proposing a national infrastructure commission for Wales by the end of this year.

Now, the Economy, Infrastructure and Skills Committee has taken a great interest in the plans, and has indeed made it one of its first inquiries. So, the committee looked in detail at the proposals the Government was putting forward earlier this year. We invited evidence from stakeholders in Wales, those involved in the new UK National Infrastructure Commission, and looked at how similar organisations work in Australia. We didn’t do a site visit, I should add; it was all without a site visit, unfortunately. Our conclusions were largely very positive. The Cabinet Secretary’s vision of an expert body that can depoliticise some of the most contentious and far-reaching decisions in Wales, I thought, was a compelling one, and that was the view of the committee.

Diolch, Lywydd. Cynigiaf y cynnig yn fy enw i. Roedd ymchwiliad y pwyllgor i gomisiwn seilwaith cenedlaethol yn waith sylweddol i’r pwyllgor. Yng Nghymru, ar hyn o bryd, rwy’n credu ei bod yn ymddangos bod sawl prosiect blaengar a phwysig gennym ar y gweill. Mae gennym ymchwiliad cyhoeddus yn mynd rhagddo ar hyn o bryd i ffordd liniaru’r M4, wrth gwrs—a diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gynnal sesiwn alw heibio ar gyfer yr Aelodau heddiw—cynigion ar gyfer gorsaf bŵer niwclear newydd yn Wylfa, trydaneiddio’r brif reilffordd drwy Gaerdydd ac i Abertawe a metro de Cymru, ac wrth gwrs, y potensial hefyd ar gyfer morlyn llanw yn Abertawe, a dylwn ychwanegu fod cefnogaeth drawsbleidiol i’r syniad hwnnw yn y Siambr hon. Ac wrth gwrs, nid wyf am anghofio am ganolbarth Cymru: mae gennym brosiectau fel ffordd osgoi’r Drenewydd, a fydd yn hynod fuddiol i economi canolbarth Cymru. Felly, credaf ei bod yn briodol fod Ysgrifennydd y Cabinet yn argymell comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru cyn diwedd y flwyddyn hon.

Nawr, mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dangos cryn ddiddordeb yn y cynlluniau, ac wedi sicrhau y bydd un o’i ymchwiliadau cyntaf yn ymdrin â’r cynlluniau hynny. Felly, edrychodd y pwyllgor yn fanwl ar y cynigion a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yn gynharach eleni. Gwahoddwyd rhanddeiliaid yng Nghymru sy’n ymwneud â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol newydd y DU i roi tystiolaeth, a buom yn edrych ar sut y mae sefydliadau tebyg yn gweithio yn Awstralia. Dylwn ychwanegu na chynhaliasom ymweliad safle; gwnaed popeth heb ymweliad safle, yn anffodus. Roedd ein casgliadau at ei gilydd yn gadarnhaol iawn. Credaf fod gweledigaeth Ysgrifennydd y Cabinet am gorff arbenigol sy’n gallu dadwleidyddoli rhai o’r penderfyniadau mwyaf dadleuol a phellgyrhaeddol yng Nghymru yn weledigaeth gref iawn, ac roedd y pwyllgor o’r un farn.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

But there were three areas where the committee recommended change. While we agree that the establishment of the body shouldn’t be delayed by legislation, we believe that there was a real benefit of putting it on a statutory basis to give it more credibility and clout, and, to that end, we recommended that it should be set up with the presumption that legislation will follow. We thought that the remit of the commission should be slightly wider to include the supply of land for strategically significant housing developments, and we also wanted to make the body more independent, by making it accountable to the future generations commissioner, and by ensuring that it was based outside Cardiff and not sharing a building with Government, and by giving an Assembly committee the chance to scrutinise the chair prior to his or her appointment. So, in all, we made 10 recommendations, and I’m pleased that the Government has engaged seriously with the work that we undertook and has given consideration to the ideas that we put forward, and the Welsh Government has accepted six of the committee’s recommendations. Another three have been accepted in principle, and one was rejected.

So, I’m pleased that the committee has been able to influence the model for the national infrastructure commission in the following ways. The preferred candidate for chair of the commission will be scrutinised by an Assembly committee in a pre-appointment hearing, as the Finance Committee did recently for the preferred chair of the Welsh Revenue Authority. The commission will produce a ‘state of the nation’ report on future Welsh infrastructure needs every three years, to detach its work from the political cycle, and will produce an annual report focusing on governance and past and upcoming work, and the Government has agreed to respond to all recommendations within six months. The commission’s annual remit letter will provide information on how much the Welsh Government expects to be able to spend on infrastructure funding over the longest possible timescale to give important context to its recommendations. The remit letter will also encourage the commission to build a strong relationship with the UK National Infrastructure Commission and the Scottish Futures Trust to maximise effectiveness. Appointments, also, to the commission will need to take into account the diversity of communities across Wales, and engagement at regional levels will be set in its terms of reference. Finally, the Welsh Government will explore mechanisms such as the development bank to focus on how more private funding can be used to support infrastructure development.

The only recommendation that the Government has rejected is our view that the commission would be in a stronger position if it was established under the assumption that it would be put on a statutory basis in due course. Now, our recommendation was influenced by the evidence from federal and state level infrastructure advisory bodies in Australia, which told the committee that their status as an authoritative voice on infrastructure has been enhanced by their independent status, and that the benefits of such an approach would apply more widely than Australia. The chief executive of the UK National Infrastructure Commission told the committee that, although being a non-statutory body had allowed it to be established more quickly, there was also a downside, since stakeholders perceived it to be less permanent. The committee agreed with the Government that we shouldn’t wait for legislation in order to establish the commission with pace, but we felt that there would be a real benefit in giving a clear commitment from the outset that legislation would be likely to follow. Now, as it stands, the risk remains that a future Cabinet Secretary—one perhaps less committed than the present Cabinet Secretary’s vision of a national infrastructure commission—could abolish the organisation at the stroke of a pen, or compromise its independence. So, a statutory body would provide protection to the new body and send a clear message to stakeholders that it was here to stay. So, I am, of course, disappointed that the Government has rejected this particular recommendation.

However, I do note that the Cabinet Secretary hasn’t completely slammed the door on this, and his plan to review the body before the end of the Assembly leaves a window, I hope, where these issues will be considered again. So, I and my committee colleagues will look forward to reviewing progress in 2021—it sounds a long way off—and seeing whether the vision that we all share today has been delivered. So, I know there are a number of committee members that are keen to speak and be called in this debate today, and I look forward to hearing the Members’ views and the response from the Cabinet Secretary.

Ond argymhellodd y pwyllgor newidiadau mewn tri maes. Er ein bod yn cytuno na ddylai deddfwriaeth ohirio’r broses o sefydlu’r corff, credwn y byddai rhoi sail statudol iddo yn fuddiol iawn, er mwyn sicrhau bod ganddo fwy o hygrededd a grym, ac i’r perwyl hwnnw, argymhellwyd y dylid ei sefydlu gyda’r rhagdybiaeth y bydd deddfwriaeth yn dilyn. Roeddem o’r farn y dylai cylch gwaith y comisiwn fod ychydig yn ehangach er mwyn iddo gynnwys cyflenwi tir ar gyfer datblygiadau tai sy’n arwyddocaol yn strategol, ac roeddem hefyd yn awyddus i sicrhau bod y corff yn fwy annibynnol, drwy ei wneud yn atebol i gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, a thrwy sicrhau ei fod wedi’i leoli y tu allan i Gaerdydd, a heb fod yn rhannu adeilad gyda’r Llywodraeth, a thrwy roi cyfle i un o bwyllgorau’r Cynulliad graffu ar y cadeirydd cyn ei benodi neu ei phenodi. Felly, at ei gilydd, gwnaethom 10 argymhelliad, ac rwy’n falch fod y Llywodraeth wedi ymgysylltu o ddifrif â’r gwaith a wnaethom ac wedi ystyried y syniadau a gyflwynwyd gennym, ac mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn chwech o argymhellion y pwyllgor. Mae tri arall wedi’u derbyn mewn egwyddor, a gwrthodwyd un.

Felly, rwy’n falch fod y pwyllgor wedi gallu dylanwadu ar y model ar gyfer y comisiwn seilwaith cenedlaethol yn y ffyrdd canlynol. Bydd un o bwyllgorau’r Cynulliad yn craffu ar yr ymgeisydd a ffafrir i gadeirio’r comisiwn mewn gwrandawiad cyn penodi, fel y gwnaeth y Pwyllgor Cyllid yn ddiweddar ar gyfer y sawl a ffafrid yn gadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru. Bydd y comisiwn yn cynhyrchu adroddiad ‘cyflwr y genedl’ bob tair blynedd ar anghenion seilwaith Cymru ar gyfer y dyfodol, i ddatgysylltu ei waith oddi wrth y cylch gwleidyddol, a bydd yn cynhyrchu adroddiad blynyddol sy’n canolbwyntio ar lywodraethu a gwaith yn y gorffennol a gwaith sydd ar y gweill, ac mae’r Llywodraeth wedi cytuno i ymateb i’r holl argymhellion o fewn chwe mis. Bydd llythyr cylch gwaith blynyddol y comisiwn yn rhoi gwybodaeth ynglŷn â faint y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl gallu ei wario ar gyllid seilwaith dros yr amser hiraf posibl i roi cyd-destun pwysig i’r argymhellion. Bydd y llythyr cylch gwaith hefyd yn annog y comisiwn i adeiladu perthynas gref gyda Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol y DU a’r Scottish Futures Trust i sicrhau ei fod mor effeithiol â phosibl. Bydd angen ystyried amrywiaeth y cymunedau ledled Cymru wrth benodi i’r comisiwn, a bydd ei gylch gwaith yn cynnwys ymgysylltu ar lefelau rhanbarthol. Yn olaf, bydd Llywodraeth Cymru yn archwilio mecanweithiau megis y banc datblygu i ganolbwyntio ar sut y gellir defnyddio mwy o arian preifat i gefnogi’r gwaith o ddatblygu seilwaith.

Yr unig argymhelliad a wrthodwyd gan y Llywodraeth yw ein safbwynt y byddai’r comisiwn mewn sefyllfa gryfach pe bai’n cael ei sefydlu gyda’r rhagdybiaeth y byddai’n cael ei roi ar sail statudol maes o law. Nawr, dylanwadwyd ar ein hargymhelliad gan y dystiolaeth gan gyrff ymgynghorol ar gyfer seilwaith ar lefel ffederal a lefel y taleithiau yn Awstralia, a ddywedodd wrth y pwyllgor fod eu statws fel llais awdurdodol ar seilwaith wedi cael ei wella gan eu statws annibynnol, ac y gallai manteision dull o’r fath ymestyn y tu hwnt i Awstralia. Dywedodd prif weithredwr Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol y DU wrth y pwyllgor fod y ffaith ei fod yn gorff anstatudol wedi ei gwneud yn bosibl ei sefydlu’n gyflymach, ond roedd yna ochr lai cadarnhaol hefyd gan fod rhanddeiliaid yn ei ystyried yn llai parhaol. Roedd y pwyllgor yn cytuno â’r Llywodraeth na ddylem aros am ddeddfwriaeth er mwyn sefydlu’r comisiwn yn gyflym, ond teimlem y byddai budd gwirioneddol mewn rhoi ymrwymiad clir o’r cychwyn y byddai deddfwriaeth yn debygol o ddilyn. Nawr, fel y mae pethau, mae’r risg yn parhau y gallai un o Ysgrifenyddion y Cabinet yn y dyfodol—un llai ymroddedig, efallai, nag Ysgrifennydd presennol y Cabinet a’i weledigaeth am gomisiwn seilwaith cenedlaethol—gael gwared ar y sefydliad mewn dim o dro, neu beryglu ei annibyniaeth. Felly, byddai corff statudol yn darparu diogelwch i’r corff newydd ac yn rhoi neges glir i’r rhanddeiliaid ei fod yma i aros. Felly, rwy’n siomedig, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi gwrthod yr argymhelliad penodol hwn.

Fodd bynnag, rwy’n nodi nad yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi clepio’r drws ar gau yn llwyr ar hyn, a gobeithiaf y bydd ei gynllun i adolygu’r corff cyn diwedd tymor y Cynulliad yn rhoi cyfle i ystyried y materion hyn eto. Felly, byddaf i a fy nghydweithwyr ar y pwyllgor yn edrych ymlaen at adolygu cynnydd yn 2021—mae’n swnio’n bell i ffwrdd—a gweld a yw’r weledigaeth yr ydym oll yn ei rhannu heddiw wedi cael ei gwireddu. Felly, gwn fod nifer o aelodau’r pwyllgor yn awyddus i siarad a chael eu galw yn y ddadl hon heddiw, ac edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau ac ymateb Ysgrifennydd y Cabinet.

As a member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, I welcome the opportunity to contribute in this debate and add my support to the motion. I’d like to start by thanking, actually, my fellow committee members and committee staff for the work that has gone into producing the report, and the Cabinet Secretary for his careful and positive consideration on behalf of the Welsh Government. The Chair is quite right about the range and scale of the potential projects currently in the pipeline, and as a proud north-Walian, it would be remiss of me not to add into the mix the north-east Wales metro and a potential third Menai crossing.

I’d like to focus my contribution briefly today on two areas of the committee report, recommendations 7 and 8. Starting in reverse order, recommendation 8 states that

‘the NICfW board should reflect the diverse communities of Wales to ensure an understanding of all parts of Wales.’

I’ve always stressed that this pan-Wales body, in principle, needs to be just that in practice, and that there is potential for all regions of Wales to benefit. But in order to do so, the commission must have a comprehensive understanding of the needs and aspirations of the different areas of our nation. Given the focus and the recognition of the role of the various city deals and the cross-border growth vision within the north of Wales, I’m pleased that the economy Cabinet Secretary on behalf of the Welsh Government has concurred with the committee’s recommendation that it will be important for the commission to engage with regional fora at the appropriate levels. In fact, the written response to the committee states:

‘This principle will be enshrined in its terms of reference; I see the detailed mechanisms as a matter for the commission.’

I hope that, once the commission is established, we as a committee will be able to play a part in ensuring that these mechanisms are put adequately into action, and effectively into action, of course.

Moving back to recommendation 7, that

‘The NICfW should produce a regular “State of the Nation” report in a timescale disconnected from the political timetable’,

and putting forward a suggestion of every three years—a suggestion that was accepted by the Welsh Government—this idea of taking steps to separate projects so significant to the future investment of our economy and the infrastructure of our country from the political cycle, coupled with a long-term pipeline, planning and vision that will hopefully be enabled by the establishment of the commission, was met with consensus and support at a recent Future Flintshire event that I held this week in my own constituency, to discuss the needs and aspirations of our local economy with stakeholders across the area. The priority now must be to establish the commission within the planned timescale and to kick-start work on these key projects, which would not only benefit businesses, communities and stakeholders in my area but across the whole of Wales.

Fel aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, croesawaf y cyfle i gyfrannu i’r ddadl hon ac ychwanegu fy nghefnogaeth i’r cynnig. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor a staff y pwyllgor am eu gwaith a wnaed ar gynhyrchu’r adroddiad, ac i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ystyriaeth ofalus a chadarnhaol ar ran Llywodraeth Cymru. Mae’r Cadeirydd yn iawn ynglŷn ag ystod a maint y prosiectau posibl sydd ar y gweill, ac fel Gogleddwraig falch, byddwn yn esgeulus pe na bawn yn ychwanegu metro gogledd-ddwyrain Cymru a’r trydydd croesiad posibl dros y Fenai at y cynnwys.

Hoffwn ganolbwyntio ar ddwy agwedd ar adroddiad y pwyllgor yn fy nghyfraniad heddiw, sef argymhellion 7 ac 8. Gan ddechrau tuag yn ôl, mae argymhelliad 8 yn nodi y

‘Dylai’r penodiadau a wneir i’r Comisiwn adlewyrchu cymunedau amrywiol Cymru er mwyn sicrhau bod y Comisiwn yn deall pob rhan o Gymru.’

Rwyf bob amser wedi pwysleisio bod angen i’r corff hwn ar gyfer Cymru gyfan, mewn egwyddor, fod yn union hynny yn ymarferol, a bod potensial i bob rhanbarth o Gymru elwa. Ond er mwyn gwneud hynny, mae’n rhaid i’r comisiwn sicrhau bod ganddo ddealltwriaeth gynhwysfawr o anghenion a dyheadau gwahanol ardaloedd ein cenedl. O ystyried ffocws a chydnabyddiaeth o rôl y gwahanol fargeinion dinesig a’r weledigaeth ar gyfer twf trawsffiniol yng ngogledd Cymru, rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, ar ran Llywodraeth Cymru, wedi cytuno ag argymhelliad y pwyllgor y bydd yn bwysig i’r comisiwn ymgysylltu â fforymau rhanbarthol ar y lefelau priodol. Yn wir, noda’r ymateb ysgrifenedig i’r pwyllgor:

‘Bydd yr egwyddor hon yn cael ei hymgorffori yn y cylch gorchwyl. Rwy’n credu mai mater i’r Comisiwn yw penderfynu ar y trefniadau manwl.’

Wedi i’r comisiwn gael ei sefydlu, gobeithiaf y byddwn fel pwyllgor yn gallu chwarae ein rhan yn sicrhau bod y mecanweithiau hyn yn cael eu rhoi ar waith yn ddigonol ac yn effeithiol, wrth gwrs.

Gan ddychwelyd at argymhelliad 7, sy’n dweud

‘Dylai’r Comisiwn lunio adroddiad rheolaidd ar “Gyflwr y Genedl” gan ddilyn amserlen wahanol i’r amserlen wleidyddol’,

a chynnig awgrym o bob tair blynedd—awgrym a dderbyniwyd gan Lywodraeth Cymru—cafwyd consensws a chefnogaeth, mewn digwyddiad diweddar Dyfodol Sir y Fflint a gynhaliwyd gennyf yr wythnos hon yn fy etholaeth er mwyn trafod anghenion a dyheadau ein heconomi leol gyda rhanddeiliaid ledled yr ardal, i’r syniad hwn o gymryd camau i sicrhau y cedwir prosiectau sydd mor arwyddocaol i fuddsoddi ein heconomi yn y dyfodol a seilwaith ein gwlad ar wahân i’r cylch gwleidyddol, ynghyd â’r llif gwaith, y cynlluniau a’r weledigaeth hirdymor a ddaw, gobeithio, o ganlyniad i sefydlu’r comisiwn. Dylid sicrhau mai’r flaenoriaeth yn awr yw sefydlu’r comisiwn o fewn yr amserlen a gynlluniwyd a thanio’r gwaith ar y prosiectau allweddol hyn, a fyddai nid yn unig o fudd i fusnesau, cymunedau a rhanddeiliaid yn fy ardal i, ond ledled Cymru gyfan.

I think that, as the Chair has highlighted, while it is welcome to see the Government’s positive response to some of the recommendations, there is some disagreement about the role and the remit of the national infrastructure commission, and some of that disagreement is fundamental. It goes to the very heart of what problem the commission is trying to solve. You wouldn’t necessarily know this level of disagreement from the figures that the Government has published in relation to its own consultation exercise. The percentages that disagree: it’s 1 per cent and 0 per cent in many of them. I would have to say—and I am not trying to be deliberately provocative here—that some of them are almost questions that it is impossible to disagree with:

‘Do you agree that NICfW should work collaboratively with the UK National Infrastructure Commission…?’

Who could possibly disagree with that? Nobody does. Similarly, ‘Do you agree there should be an open public appointments process for the commission?’ So, I think maybe, if we want to learn something from consultations, let’s actually frame the questions about those areas where there is genuine, sincere disagreement. Even on the first question, which is the fundamental one about the role and remit, it says that 87 per cent agree—but in brackets, it says ‘in whole or in part’. It is the second bit—‘in part’—where of course we find there is disagreement. So, on the question of the statutory basis, some of the key industry bodies—the Civil Engineering Contractors Association—clearly argue, as they indeed have done in terms of the UK Commission, that for this commission to do the job of work that it is tasked with on behalf of the people of Wales, it needs to be set on a statutory basis. Indeed, Lord Kinnock, of course, in response to the u-turn following the commitment in the Queen’s speech in Westminster—which now, of course, means that the UK Commission is also not being put on a statutory basis—went as far as to say that that actually wrecked the whole impact of the body to create the kind of independence and authority that actually is needed to have a long-term approach to our infrastructure needs, which go beyond the political cycle and go beyond the vagaries of the change of administration from one term to another. So, I have to say that that is a great source of disappointment, not least to my party, but indeed, clearly, as evidenced by the committee’s report, across the Chamber and among key bodies and sectors that base it upon their own expertise.

In terms of social infrastructure, again, part of the problem that we have and that we are trying to solve is the imbalance of our infrastructure investment: the fact that there isn’t a long-term approach but there isn’t a comprehensive or holistic approach either. That’s why, though I couldn’t convince all of my fellow committee Members on this—. Why actually keep social infrastructure out? As we heard powerfully this morning, I think, in evidence from Karel Williams, it is an arbitrary divide—the difference between social and economic or productive infrastructure. So, bring it in. There are tentative moves, possibly, hidden within the Government’s response, but actually, let’s make that part of the core remit. I’m glad to see that the Government has said that it will explore alternatives in relation to this key question of how we fund infrastructure investment, but can I ask the Cabinet Secretary a very direct question? Does that mean that infrastructure investment will be part of the other remit letter that he’ll be writing soon to the development bank for Wales?

Finally, on this question of the other imbalance, which is an imbalance of investment across Wales, it’s something of a personal and indeed a party obsession of ours at the moment. There’s reference to having the voice of the different regions of Wales heard within the context of the infrastructure commission, but could we have, in that remit letter to this body, a commitment to equalise investment—indeed, in the region in which his constituency lies as well, in north Wales, but across Wales—so that that is clearly there on the face of the remit? And for us to get a sense—if it’s not going to be put on a statutory basis, could the Cabinet Secretary at least tell us, if he has a figure, what the size of the budget for the new body will be, so that we get a sense of its capacity to do the work of overcoming the decades of underinvestment to which I referred earlier?

Fel y nododd y Cadeirydd, er bod ymateb cadarnhaol y Llywodraeth i rai o’r argymhellion i’w groesawu, credaf fod peth anghytuno ynghylch rôl a chylch gwaith y comisiwn seilwaith cenedlaethol, ac mae peth ohono’n anghytundeb sylfaenol. Mae’n mynd i wraidd y cwestiwn ynglŷn â pha broblem y mae’r comisiwn yn ceisio’i datrys. Ni fyddech o reidrwydd yn ymwybodol o’r lefel hon o anghytuno o edrych ar y ffigurau a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth mewn perthynas â’i hymgynghoriad ei hun. Y canrannau sy’n anghytuno: 1 y cant a 0 y cant yn unig mewn llawer ohonynt. Mae’n rhaid i mi ddweud—ac nid wyf yn ceisio bod yn fwriadol bryfoclyd yma—fod rhai ohonynt bron yn gwestiynau y mae’n amhosibl anghytuno â hwy:

‘Ydych chi’n cytuno y dylai’r Comisiwn gydweithio â Chomisiwn Seilwaith y DU...?’

Pwy’n wir a allai anghytuno â hynny? Nid oes unrhyw un yn anghytuno â hynny. Yn yr un modd, ‘Ydych chi’n cytuno y dylai pob penodiad i’r Comisiwn gael ei wneud drwy ymarfer penodi cyhoeddus agored?’ Felly, os ydym am ddysgu rhywbeth o ymgynghoriadau, credaf efallai y dylem fframio’r cwestiynau am y meysydd lle y ceir anghytuno dilys a diffuant yn eu cylch. Hyd yn oed yn y cwestiwn cyntaf, sef yr un sylfaenol am y rôl a’r cylch gwaith, mae’n dweud bod 87 y cant yn cytuno—ond mewn cromfachau, mae’n dweud ‘yn llwyr neu’n rhannol’. Yn yr ail ran—’yn rhannol’—y gwelwn, wrth gwrs, fod yna anghytuno. Felly, o ran y cwestiwn ynglŷn â’r sail statudol, mae rhai o gyrff allweddol y diwydiant—Cymdeithas Contractwyr Peirianneg Sifil—yn amlwg yn dadlau, fel y gwnaethant mewn perthynas â Chomisiwn y DU, fod angen i’r comisiwn hwn, er mwyn iddo gyflawni ei waith ar ran pobl Cymru, gael ei sefydlu ar sail statudol. Yn wir, aeth yr Arglwydd Kinnock, mewn ymateb i’r tro pedol yn dilyn yr ymrwymiad yn araith y Frenhines yn San Steffan—sy’n golygu bellach, wrth gwrs, na fydd sail statudol i Gomisiwn y DU ychwaith—mor bell â dweud bod hynny’n dinistrio holl effaith y corff o ran creu’r math o annibyniaeth ac awdurdod sydd ei angen er mwyn sicrhau ymagwedd hirdymor tuag at ein hanghenion seilwaith, sy’n mynd y tu hwnt i’r cylch gwleidyddol ac yn mynd y tu hwnt i fympwyon newid yn y weinyddiaeth o un tymor i’r llall. Felly, mae’n rhaid i mi ddweud bod hynny’n siom enfawr, nid yn unig i fy mhlaid, ond yn amlwg, fel y gwelir yn adroddiad y pwyllgor, ar draws y Siambr ac ymhlith cyrff a sectorau allweddol sy’n ei seilio ar eu harbenigedd eu hunain.

O ran seilwaith cymdeithasol, unwaith eto, rhan o’r broblem sydd gennym ac rydym yn ceisio’i datrys yw anghydbwysedd ein buddsoddiad mewn seilwaith: y ffaith nad oes ymagwedd hirdymor, ond hefyd nad oes ymagwedd gynhwysfawr neu gyfannol ychwaith. Dyna pam, er na allwn argyhoeddi pob un o fy nghyd-aelodau o’r pwyllgor ynglŷn â hyn—. Pam hepgor seilwaith cymdeithasol? Fel y clywsom yn rymus y bore yma, yn fy marn i, mewn tystiolaeth gan Karel Williams, mae’n rhaniad mympwyol—y gwahaniaeth rhwng seilwaith cymdeithasol a seilwaith economaidd neu gynhyrchiol. Felly, dewch inni ei gynnwys. Ceir ymdrechion petrus, o bosibl, yn cuddio o fewn ymateb y Llywodraeth, ond mewn gwirionedd, gadewch i ni sicrhau ei fod yn rhan o’r cylch gwaith craidd. Rwy’n falch o weld bod y Llywodraeth wedi dweud y bydd yn archwilio dewisiadau eraill mewn perthynas â’r cwestiwn allweddol ynglŷn â sut yr awn ati i ariannu buddsoddiad mewn seilwaith, ond a gaf fi ofyn cwestiwn uniongyrchol iawn i Ysgrifennydd y Cabinet? A yw hynny’n golygu y bydd buddsoddi mewn seilwaith yn rhan o’r llythyr cylch gwaith arall y bydd yn ei ysgrifennu cyn bo hir at fanc datblygu Cymru?

Yn olaf, ynglŷn â’r cwestiwn o ran yr anghydbwysedd arall, sef anghydbwysedd mewn buddsoddi ledled Cymru, mae’n obsesiwn personol, ac yn wir, yn obsesiwn gan ein plaid ar hyn o bryd. Ceir cyfeiriad at gael lleisiau gwahanol ranbarthau Cymru wedi’u clywed yng nghyd-destun y comisiwn seilwaith, ond a allwn gael ymrwymiad yn y llythyr cylch gwaith i’r corff hwn i gydraddoli buddsoddiad—yn wir, yn rhanbarth ei etholaeth hefyd, yng ngogledd Cymru, ond ledled Cymru—er mwyn iddo fod yno’n rhan amlwg o’r cylch gwaith? Ac i ni gael syniad—os na chaiff ei osod ar sail statudol, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym, o leiaf, os oes ganddo ffigur, beth fydd maint y gyllideb ar gyfer y corff newydd, er mwyn inni gael rhyw fath o syniad o’i allu i gwblhau’r gwaith o oresgyn y degawdau o danfuddsoddi y cyfeiriais atynt yn gynharach?

As stated in the Chair’s foreword to our committee report:

‘The Cabinet Secretary’s vision of an independent expert body which can de-politicise contentious decisions that have far reaching consequences is compelling.... We hope our recommendations will provide a basis for the swift establishment of a Commission that—once strengthened by legislation—can ensure Wales develops the essential infrastructure we all rely on for a prosperous 21st century nation.’

As the Cabinet Secretary says in his response,

‘we have committed towards establishing a National Infrastructure Commission for Wales to provide independent and expert advice on strategic infrastructure needs and priorities’.

It is therefore regrettable that the Cabinet Secretary has chosen to reject the committee’s recommendation that the commission should be established as a non-statutory body but with a clear presumption that legislation will follow to move the commission to become a statutory independent body.

As our report states:

‘While the Committee believes that believes that ultimately the independence and credibility of the Commission will best be secured by it being placed on a statutory footing, there is no need to delay setting up the body waiting for legislation.’

But as the Civil Engineering Contractors Association told committee,

‘if it is part of Government, I really don’t think that we’ll get what we need from this. I mean that not as an industry, but as a nation’.

Evidence from Australian infrastructure bodies emphasised the importance of being established by legislation. Infrastructure Australia told us that legislation strengthening their role as an independent, transparent and expert advisory body has allowed them to operate more effectively and independently. Infrastructure Victoria told us that the reasons for setting up an independent body to advise on infrastructure applies not just to their particular circumstances, but across countries, increasing, they said, community confidence in processes and outcomes.

Although the Cabinet Secretary has already committed to a review of the status of the commission ahead of the next Assembly election, the committee concluded that, to have clout and credibility and to overcome the perceived lack of permanence of a non-statutory commission, it must be, and be seen to be, an independent body.

The Cabinet Secretary should be aware that local campaigns against proposed housing developments generally focus on the claimed inappropriateness of the site proposed and the inadequacy of local infrastructure such as schools, GP surgeries and transport links to support an increased population. It is therefore also regrettable that he has only accepted in principle the committee recommendation that the remit of the commission should be extended to include the supply of land for strategically significant housing developments and related supporting infrastructure alongside the economic and environmental infrastructure. His statement that this issue will not be considered until the review of the commission before the end of this Assembly term leaves the Welsh Government following rather than leading the agenda.

Ironically, the Welsh Government’s own local development plan manual, setting out criteria against which local planning applications will be considered, includes housing, access, parking, design, green infrastructure and landscaping, and refers to both sites for development and areas of restraint. It would therefore be entirely inconsistent if the remit of the commission excluded this. In contrast, good practice is exhibited in the North Wales Economic Ambition Board’s ‘A Growth Vision for the Economy of North Wales’, which states that the delivery of the vision will be integrated into plans for sustainable community planning, but to deliver a more successful and balanced economy, long-term investment will be required to tackled long-term challenges, including housing needs, and that the housing offer across north Wales, a key component to enabling growth, will have to respond to demographic shifts and cater for housing needs across the region. Further, it identifies the need to address key barriers to housing delivery to ensure supply of adequate land for residential development to meet projected demand and need, especially reuse of brownfield sites, and to assist with costs associated with site remediation and enabling infrastructure.

In its acceptance, in principle only, of the committee’s recommendation that the commission should be based outside Cardiff and should not share premises with Welsh Government departments, but should share accommodation with another public body to keep costs down, the Cabinet Secretary rightly identifies the commission’s need to maintain its independence from a range of influences and bodies, which was precisely the point made by the committee. However, his response makes no reference to the commission’s location outside Cardiff, and I therefore ask him to address this in his response today.

Fel y nodwyd yn rhagair y Cadeirydd i adroddiad ein pwyllgor,

‘Gweledigaeth Ysgrifennydd y Cabinet yw sefydlu corff arbenigol, annibynnol a all wneud penderfyniadau hynod bwysig mewn meysydd dadleuol heb unrhyw ddylanwad gwleidyddol. Mae’r weledigaeth honno’n un gref... Gobeithiwn y bydd ein hargymhellion yn rhoi sail i sefydlu’r Comisiwn yn ddiymdroi. Bydd y Comisiwn hwnnw—ar ôl i’r ddeddfwriaeth gael ei chryfhau—yn gallu sicrhau bod Cymru yn datblygu’r seilwaith hanfodol rydym i gyd yn dibynnu arno er mwyn creu cenedl ffyniannus yn yr unfed ganrif ar hugain.’

Fel y dywed Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ymateb,

‘rydym wedi ymrwymo i sefydlu Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol i Gymru i ddarparu cyngor annibynnol ac arbenigol ar yr anghenion a’r blaenoriaethau o ran y seilwaith strategol’.

Felly, mae’n drueni fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dewis gwrthod argymhelliad y pwyllgor y dylai’r comisiwn gael ei sefydlu fel corff anstatudol ond gyda rhagdybiaeth glir y bydd deddfwriaeth yn dilyn i sicrhau bod y comisiwn yn dod yn gorff statudol annibynnol.

Fel y dywed ein hadroddiad,

‘Er bod y Pwyllgor yn credu mai’r ffordd orau o sicrhau annibyniaeth a hygrededd y Comisiwn yw rhoi sail statudol iddo, nid oes angen oedi cyn ei sefydlu drwy aros am ddeddfwriaeth.’

Ond fel y dywedodd y Gymdeithas Contractwyr Peirianneg Sifil wrth y pwyllgor,

os yw’n rhan o’r Llywodraeth, nid wyf yn credu y byddwn yn cael yr hyn yr ydym ei angen ganddo. Rwy’n golygu hynny nid fel diwydiant, ond fel cenedl.

Roedd tystiolaeth gan gyrff seilwaith Awstralia yn pwysleisio pwysigrwydd cael eu sefydlu drwy ddeddfwriaeth. Dywedodd Infrastructure Australia wrthym fod y ffaith fod deddfwriaeth wedi cryfhau eu rôl fel corff ymgynghorol annibynnol, tryloyw ac arbenigol wedi eu galluogi i weithredu’n fwy effeithiol ac annibynnol. Dywedodd Infrastructure Victoria wrthym fod y rhesymau dros sefydlu corff annibynnol i gynghori ar seilwaith nid yn unig yn berthnasol i’w hamgylchiadau penodol hwy, ond i wledydd gwahanol, gan gynyddu hyder cymunedol mewn prosesau a chanlyniadau.

Er bod Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi ymrwymo i adolygu statws y comisiwn cyn etholiad nesaf y Cynulliad, daeth y pwyllgor i’r casgliad, er mwyn sicrhau ei ddylanwad a’i hygrededd ac i fynd i’r afael â’r canfyddiad nad yw comisiwn anstatudol yn ddigon parhaol, y byddai’n rhaid i’r corff fod yn gorff annibynnol, a chael ei ystyried yn gorff annibynnol.

Dylai Ysgrifennydd y Cabinet fod yn ymwybodol fod ymgyrchoedd lleol yn erbyn datblygiadau tai arfaethedig yn canolbwyntio’n gyffredinol ar amhriodoldeb honedig y safle arfaethedig ac annigonolrwydd seilwaith lleol megis ysgolion, meddygfeydd a chysylltiadau trafnidiaeth i gynnal poblogaeth fwy. Felly, mae’n drueni hefyd mai mewn egwyddor yn unig y derbyniodd argymhelliad y pwyllgor y dylid ymestyn cylch gwaith y comisiwn i gynnwys cyflenwi tir ar gyfer datblygiadau tai sy’n arwyddocaol yn strategol a seilwaith ategol cysylltiedig ochr yn ochr â’r seilwaith economaidd ac amgylcheddol. Golyga ei ddatganiad na fydd y mater yn cael ei ystyried nes yr adolygiad o’r comisiwn cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn fod Llywodraeth Cymru yn dilyn yn hytrach nag yn arwain yr agenda.

Yn eironig, mae llawlyfr Llywodraeth Cymru ar gyfer y cynllun datblygu lleol, sy’n nodi’r meini prawf ar gyfer ystyried ceisiadau cynllunio lleol, yn cynnwys tai, mynediad, parcio, dylunio, seilwaith gwyrdd a thirlunio, ac yn cyfeirio at safleoedd i’w datblygu yn ogystal ag ardaloedd atal datblygu. Felly, byddai’n hollol anghyson pe na fyddai cylch gwaith y comisiwn yn cynnwys hyn. Mewn cyferbyniad, gwelir arfer da yn adroddiad Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, ‘Gweledigaeth ar gyfer Twf yr Economi yng Ngogledd Cymru’, sy’n nodi y bydd y gwaith o gyflawni’r weledigaeth yn cael ei integreiddio i mewn i gynlluniau ar gyfer cynllunio cymunedol cynaliadwy, ond er mwyn sicrhau economi fwy llwyddiannus a chytbwys, y bydd angen buddsoddiad hirdymor i fynd i’r afael â heriau hirdymor, gan gynnwys anghenion tai, ac y bydd yn rhaid i’r cynnig tai yng ngogledd Cymru, sy’n elfen allweddol o ran hybu twf, ymateb i newidiadau demograffig a diwallu anghenion tai ledled y rhanbarth. Mae hefyd yn nodi’r angen i fynd i’r afael â’r rhwystrau allweddol mewn perthynas â chyflenwi tai er mwyn sicrhau bod cyflenwad digonol o dir yn cael ei ddarparu ar gyfer datblygiadau eiddo preswyl i fodloni’r galw a’r angen a ragwelir, yn enwedig o ran ailddefnyddio safleoedd tir llwyd, ac i gynorthwyo gyda chostau sy’n gysylltiedig ag adfer safleoedd a galluogi seilwaith.

Wrth dderbyn, mewn egwyddor yn unig, argymhelliad y pwyllgor y dylid lleoli’r comisiwn y tu allan i Gaerdydd ac na ddylai rannu adeilad ag adrannau Llywodraeth Cymru, ond y dylai rannu adeilad gyda chorff cyhoeddus arall i leihau’r costau, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn iawn i nodi bod angen i’r comisiwn warchod ei annibyniaeth rhag nifer o ddylanwadau a chyrff, sef yr union bwynt a wnaed gan y pwyllgor. Fodd bynnag, nid yw ei ymateb yn cyfeirio o gwbl at leoli’r comisiwn y tu allan i Gaerdydd, ac felly gofynnaf iddo wneud sylwadau ar hyn yn ei ymateb heddiw.

I’m pleased to speak in support of this motion today, and as a member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, I’d like to thank the Chair, the clerking team, other Members and witnesses for what’s been a really interesting inquiry. For my contribution today, I’d like to focus on the first recommendation in the report. The evidence we took reinforced how important it is for housing and related supporting infrastructure to be included in the commission’s report, alongside economic and environmental infrastructure. The testimony of the North Wales Economic Ambition Board, the Home Builders Federation, and the Association for Consultancy and Engineering made a powerful case that our approach to housing needs to be holistic, Wales-wide and at the core of how we conceptualise infrastructure.

I welcome the response from the Cabinet Secretary that the Welsh Government will consider the way we use strategic land during the review of the commission within this Assembly. But I’d like to make the point that when housing is developed, we also need to make sure we get the peripheral infrastructure right. For example, I’m dealing with an issue on a housing estate in the urban heart of my constituency that was developed a few years ago. For all this time, residents have been without decent broadband. For example, one resident told me their broadband speed is just 0.3 kilobytes per second. The reason for this: infrastructure provision at the site has never been linked up. This impacts on their ability to work, to study, to communicate and to relax. Residents are forced to go to unnecessary cost and are left disappointed that an infrastructural expectation on a brand-new housing estate just isn’t up to scratch.

Alongside this, the committee considered social infrastructure. We didn’t reach agreement that all aspects of this should be within the commission’s remit, but I am pleased that the Cabinet Secretary placed on record in his reply that the national infrastructure commission for Wales will be expected to consider the potential interactions between its future recommendations and social infrastructure. I’d like to briefly explore why this is so important, and why it is the glue that can bring together and strengthen local communities, to quote from a document on considering Infrastructure in the Thames gateway. Ed Evans, from the Civil Engineering Contractors Association Wales gave some important evidence, which is quoted in our report. He said:

‘we need to see infrastructure in its entirety, and it does encompass economic, social and environmental considerations.’

If we don’t do this, I would argue that we won’t align with the sustainability principles underpinning the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Chwarae Teg also made this point, noting that the definition of sustainable development in the Act intertwines the social with the economic and environmental. Including childcare, social care and educational facilities will ensure the commission can play its strategic role effectively. In a twenty-first century Wales, we need to consider these elements of social infrastructure, alongside more traditional aspects of infrastructure such as transport or broadband, as both determine whether people can access work, as well as how and where they’re able to do so. Public services and infrastructure are key components of the foundational economy and I was glad to table a motion last week with two other members of the committee on this crucial issue.

Flexible childcare provision is one aspect of this. My constituency and others across the northern Valleys are well-served by a plethora of childcare providers and we see some innovative practices currently in development, such as Wales’s first outdoor kindergarten, which is scheduled to open in Dare Valley Country Park this summer. The network of existing provision will be further utilised under the roll-out of the Welsh Government’s childcare policy, and, indeed, demand for childcare may well outstrip supply. Additional childcare providers are likely to be needed to provide this vital infrastructure—infrastructure that has the potential to assist residents in enhancing their employability prospects, increasing their disposable income and boosting their social mobility.

My final point in support of including social infrastructure within the remit of the commission is that this is what the most ambitious global examples already do. Australian federal and state governments both look at economic and social infrastructure. New Zealand and Canada’s national infrastructure bodies include social aspects in their remits, too. And these seem like good examples for us to be following.

Rwy’n falch o allu siarad o blaid y cynnig hwn heddiw, ac fel aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, hoffwn ddiolch i’r Cadeirydd, y tîm clercio, Aelodau eraill a thystion am ymchwiliad diddorol iawn. Ar gyfer fy nghyfraniad heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar argymhelliad cyntaf yr adroddiad. Roedd y dystiolaeth a glywsom yn atgyfnerthu pa mor bwysig yw cynnwys tai a seilwaith ategol cysylltiedig yn adroddiad y comisiwn, ochr yn ochr â seilwaith economaidd ac amgylcheddol. Gwnaeth tystiolaeth Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, y Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi, a’r Gymdeithas ar gyfer Ymgynghori a Pheirianneg achos cryf iawn a nodai fod angen i’n hymagwedd at dai fod yn gyfannol, ar gyfer Cymru gyfan ac wrth wraidd y ffordd y meddyliwn am seilwaith.

Croesawaf ymateb Ysgrifennydd y Cabinet y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y ffordd y defnyddiwn dir strategol yn ystod yr adolygiad o’r comisiwn yn y Cynulliad hwn. Ond hoffwn ychwanegu, pan fo tai’n cael eu datblygu, fod angen inni sicrhau hefyd fod y seilwaith ymylol yn iawn. Er enghraifft, rwy’n ymdrin â mater ar ystad dai a ddatblygwyd ychydig flynyddoedd yn ôl yng nghanol ardal drefol yn fy etholaeth. Dros yr holl amser hwn, nid yw’r trigolion wedi gallu cael band eang boddhaol. Er enghraifft, dywedodd un o’r trigolion wrthyf mai 0.3 cilobeit yr eiliad yn unig oedd cyflymder eu band eang. Y rheswm am hyn: nid yw’r ddarpariaeth seilwaith ar y safle erioed wedi’i gydgysylltu. Mae hyn yn effeithio ar eu gallu i weithio, i astudio, i gyfathrebu ac i ymlacio. Mae trigolion yn cael eu gorfodi i fynd i gostau diangen ac yn cael eu siomi nad yw’r disgwyliad o ran seilwaith ar ystad o dai newydd sbon yn cyrraedd y safon.

Ochr yn ochr â hyn, ystyriwyd seilwaith cymdeithasol gan y pwyllgor. Ni ddaethom i gytundeb y dylai cylch gwaith y comisiwn gynnwys pob agwedd ar hyn, ond rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi cofnodi yn ei ateb y bydd disgwyl i gomisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru ystyried y rhyngweithio posibl rhwng ei argymhellion yn y dyfodol a’r seilwaith cymdeithasol. Yn gryno, hoffwn archwilio pam fod hyn mor bwysig, a pham mai dyma yw’r glud sy’n gallu dod â chymunedau lleol ynghyd a’u cryfhau, i ddyfynnu o ddogfen ar ystyried seilwaith ym mhorth Tafwys. Cafwyd tystiolaeth bwysig, a ddyfynnir yn ein hadroddiad, gan Ed Evans, o Gymdeithas Contractwyr Peirianneg Sifil Cymru. Dywedodd:

[fod] angen inni weld seilwaith yn ei gyfanrwydd, ac mae hynny’n cwmpasu ystyriaethau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol.

Os na wnawn hyn, byddwn yn dadlau na fyddwn yn cydymffurfio â’r egwyddorion cynaliadwyedd sy’n sail i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Tynnodd Chwarae Teg sylw at y pwynt hwn hefyd, gan nodi bod y diffiniad o ddatblygu cynaliadwy yn y Ddeddf yn cydblethu agweddau cymdeithasol gydag agweddau economaidd ac amgylcheddol. Bydd cynnwys gofal plant, gofal cymdeithasol a chyfleusterau addysgol yn sicrhau y gall y comisiwn gyflawni ei rôl strategol yn effeithiol. Yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar hugain, mae angen inni ystyried yr elfennau hyn o seilwaith cymdeithasol ochr yn ochr ag agweddau mwy traddodiadol ar seilwaith megis trafnidiaeth neu fand eang, gan y gallant bennu a yw pobl yn gallu cael mynediad at waith ai peidio, yn ogystal â sut a ble y gallant wneud hynny. Mae gwasanaethau cyhoeddus a seilwaith yn elfennau allweddol o’r economi sylfaenol ac roeddwn yn falch o allu cyflwyno cynnig yr wythnos diwethaf gyda dau aelod arall o’r pwyllgor ar y mater hollbwysig hwn.

Mae darpariaeth gofal plant sy’n hyblyg yn un agwedd ar hyn. Mae fy etholaeth i ac eraill ledled y Cymoedd gogleddol yn cael eu gwasanaethu’n dda gan lu o ddarparwyr gofal plant, ac rydym yn gweld rhai arferion arloesol yn cael eu datblygu ar hyn o bryd, megis ysgol feithrin awyr agored gyntaf Cymru, a fydd yn agor ym Mharc Gwledig Cwm Dâr yn ystod yr haf. Bydd y rhwydwaith presennol o ddarpariaeth yn cael rhagor o ddefnydd wrth i bolisi gofal plant Llywodraeth Cymru gael ei roi ar waith, ac yn wir, efallai y bydd y galw am ofal plant yn fwy na’r cyflenwad. Yn ôl pob tebyg, bydd angen rhagor o ddarparwyr gofal plant i ddarparu’r seilwaith hanfodol hwn—seilwaith sydd â’r potensial i gynorthwyo trigolion i wella eu rhagolygon cyflogadwyedd, cynyddu eu hincwm gwario a hybu eu symudedd cymdeithasol.

Fy mhwynt olaf i gefnogi’r syniad o gynnwys seilwaith cymdeithasol yng nghylch gwaith y comisiwn yw’r ffaith mai dyma beth y mae’r enghreifftiau mwyaf uchelgeisiol ledled y byd eisoes yn ei wneud. Mae’r llywodraeth ffederal a llywodraethau’r taleithiau yn Awstralia yn edrych ar seilwaith economaidd a chymdeithasol. Mae cyrff seilwaith cenedlaethol Seland Newydd a Chanada hefyd yn cynnwys agweddau cymdeithasol yn eu cylchoedd gwaith. Ac ymddengys eu bod yn enghreifftiau da i ni eu dilyn.

Much of what I say will echo comments by other members of the committee, but it does no harm to reiterate some of those points. Firstly, I confirm that the Economy, Infrastructure and Skills Committee, recognises and welcomes the formation of a commission that will provide expert, professional and, above all, independent advice to the Government of Wales. As a member of that committee, I’m also pleased that this commission will receive an explicit mandate and a clear idea of its funding model.

Whilst I realise and accept that it will be instituted as a non-statutory body in the first instance, I note the information received from a number of Australian infrastructure advisory bodies, which almost all stated that the standing of the body was substantially enhanced by its status as a body of statute. In addition to this announced status, there would be the added advantage of the commission being a permanent institution. So, whilst I am sure that the present Cabinet Secretary would at no time seek to dissolve this body, it would prevent anyone, subsequently holding his position, from doing so at some time in the future. I would also add that I believe that the commission’s permanence would greatly assist its prospects of recruiting the very best quality of personnel. The acceptance in principle to locate the commission outside of Cardiff is seen as a positive move and I welcome this proposal.

I wish to make the point that scrutiny of the commission is of paramount importance and I note here that we do not have a defined set of targets. I feel that it’s highly desirable that this deficit be remedied at the earliest possible opportunity. It cannot be stressed too forcefully that the appointment of the commission chair should be the subject of a pre-appointment hearing by a relevant committee. This is an absolute necessity, given the importance of the appointment, and would establish, from the outset, the independence of the commission. I also wish to echo my fellow committee members’ comments with regard to including social infrastructure in the commission’s remit.

So, in conclusion, we in UKIP welcome the Cabinet Secretary’s vision of creating a body that is removed from the burden of political expediency when making decisions of strategic importance with long-term implications. My party will fully support its implementation.

Bydd llawer o’r hyn a ddywedaf yn adleisio sylwadau gan aelodau eraill y pwyllgor, ond nid yw ailadrodd rhai o’r pwyntiau hynny’n gwneud unrhyw niwed. Yn gyntaf, gallaf gadarnhau bod Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn cydnabod ac yn croesawu’r syniad o ffurfio comisiwn a fydd yn darparu cyngor arbenigol, proffesiynol, ac yn anad dim, annibynnol i Lywodraeth Cymru. Fel aelod o’r pwyllgor hwnnw, rwy’n falch hefyd y bydd y comisiwn hwn yn derbyn mandad eglur a syniad clir o’i fodel ariannu.

Er fy mod yn sylweddoli ac yn derbyn y bydd yn cael ei sefydlu fel corff anstatudol i gychwyn, nodaf y wybodaeth a gafwyd gan nifer o gyrff cynghori ar seilwaith yn Awstralia, ac roeddent i gyd bron yn dweud bod canfyddiadau ynglŷn â’r corff wedi gwella’n sylweddol o ganlyniad i’w statws fel corff statudol. Yn ogystal â chyhoeddi’r statws hwn, byddai mantais ychwanegol o ganlyniad i’r ffaith y byddai’r comisiwn yn sefydliad parhaol. Felly, er fy mod yn siŵr na fyddai Ysgrifennydd presennol y Cabinet yn ceisio diddymu’r corff hwn ar unrhyw adeg, byddai’n atal unrhyw un sy’n ymgymryd â’r swydd ar ei ôl rhag gwneud hynny ar ryw adeg yn y dyfodol. Hoffwn ychwanegu hefyd fy mod o’r farn y byddai parhauster y comisiwn yn gwella’i ragolygon yn fawr o ran recriwtio personél o’r ansawdd gorau. Ystyrir bod derbyn mewn egwyddor y dylid lleoli’r comisiwn y tu allan i Gaerdydd yn gam cadarnhaol a chroesawaf yr argymhelliad hwn.

Hoffwn nodi’r pwynt fod craffu ar y comisiwn yn hollbwysig, a nodaf yma nad oes gennym set ddiffiniedig o dargedau. Teimlaf y dylid cywiro’r diffyg hwn cyn gynted â phosibl. Ni ellir gorbwysleisio y dylai penodiad i swydd cadeirydd y comisiwn fod yn destun gwrandawiad cyn penodi gan bwyllgor perthnasol. Mae hyn yn gwbl angenrheidiol, o ystyried pwysigrwydd y penodiad, a byddai’n sefydlu annibyniaeth y comisiwn o’r cychwyn cyntaf. Hefyd rwy’n awyddus i adleisio sylwadau fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor o ran cynnwys seilwaith cymdeithasol yng nghylch gwaith y comisiwn.

Felly, i gloi, rydym ni yn UKIP yn croesawu gweledigaeth Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â chreu corff sydd ar wahân i faich hwylustod gwleidyddol wrth wneud penderfyniadau o bwys strategol gyda goblygiadau hirdymor. Bydd fy mhlaid yn cefnogi ei weithrediad yn llawn.

Can I echo the thanks that my fellow committee members have already extended to the committee Commission staff and everyone who’s engaged with the work of the committee? I think there is some very useful evidence in the transcripts that may not have made its way through to the report, which it would bear reflecting on.

I also welcome the Cabinet Secretary’s response. I wish he had felt able to go further in relation to the land for housing and in relation also to acknowledging an ultimate statutory destination, if you like, for the commission, but I also appreciate the fact that he’ll return to that question in his review in due course.

I want to comment briefly on three aspects of the work of the commission and its implications. The first is the 30-year horizon over which the commission intends to work. We heard, both anecdotally in discussions and formally, how important that was for investors and for the industry generally in terms of resource planning, financial planning and, indeed, skills planning. So, I welcome the long time frame over which it will work. Any business knows that there’s greater certainty in the early years than the outer years, but, nevertheless, I think that visibility is important. I also welcome it because I think it actually increases the prospect of political consensus around some of the projects that will inevitably be proposed. Having a solid base of evidence in the public domain over time, available for reflection and challenge, is bound to maximise the opportunity for political consensus to be reached where that’s possible.

I would say, though, that a 30-year time horizon is no small task. It’s not yet 30 years since the worldwide web was invented, and if any of us can think of a more transformative development in recent decades—I’m sure we can’t. It’s a significant task to do that, whether it’s in the marine renewable sector, in terms of the challenges we face for energy distribution, how we fuel our vehicles, what our ports will be doing, and how the internet of things becomes an indispensable part of everyday life. Imagine a world where 10G connectivity is absolutely essential in all parts of Wales to deliver in-home healthcare, which may by then have become the norm. There are all sorts of challenges, which are, at this point beyond imagining. I think it’s important, therefore, that we will have some free thinkers on the commission, and that we won’t be forgiven for building yesterday’s infrastructure tomorrow. And given the pace of rapid technological change, the 30-year period has never been longer than it is today.

I want to speak briefly about the composition and the approach to the work of the commission. As well as the free thinkers, whom I mentioned, we’ll also need people on the commission with hands-on experience of delivery: people with the imagination to think ahead. Reflecting the comments that Vikki Howells and other speakers have made today, despite the fact that social infrastructure isn’t part of the remit, I think it’s important that we have people on the commission with an understanding of social infrastructure, because it’s vital to understand the interconnection between economic, environmental and social infrastructure, even if that’s not a formal part of its activity.

I’ll venture to say as well that I don’t think this is a time just for the familiar faces. We should be bold and we should seek the best available people from wherever they come. I would like, personally, to see experience of international infrastructure on the commission itself. I happen to think that the quality of the people we’ll be able to attract to the commission correlates very closely to their confidence in the independence of the body. Whatever the formal structure is, I hope the Cabinet Secretary will reflect on that in the arrangements of the commission generally. I think it’s absolutely integral that members of the commission have full confidence in its independence.

The third point I want to make is on its role as a challenge partner. It’s not a delivery body: it’s an advisory body and it exists to advise the Welsh Government principally, and in that sense to be a challenge partner to the Welsh Government. But I also hope that other public bodies with an interest and a responsibility for infrastructure will engage in the same way with the work of the commission, and that it can present useful challenge to some of the assumptions in our local authorities, the NHS and in our city regions. I hope that is welcomed by those bodies. No public body has a monopoly on wisdom, and certainly not over a 30-year horizon. Provided that’s a credible challenge, I think it would be a useful contribution to Welsh economic life, and I hope that other public bodies will engage in the same way the Welsh Government has promised to do.

A gaf fi adleisio’r diolch y mae fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor eisoes wedi’i roi i staff Comisiwn y pwyllgor a phawb sydd wedi ymwneud â gwaith y pwyllgor? Credaf fod tystiolaeth ddefnyddiol iawn yn y trawsgrifiadau nad yw o bosibl wedi cyrraedd yr adroddiad, a byddai’n werth myfyrio arni.

Croesawaf ymateb Ysgrifennydd y Cabinet hefyd. Mae’n drueni nad oedd yn teimlo y gallai fynd ymhellach o ran tir ar gyfer tai ac mewn perthynas hefyd â chydnabod cyfeiriad statudol ar gyfer y comisiwn yn y pen draw, os mynnwch, ond rwyf hefyd yn derbyn y ffaith y bydd yn dychwelyd at y cwestiwn hwnnw yn ei adolygiad maes o law.

Rwyf am wneud sylwadau cryno ar dair agwedd ar waith y comisiwn a’i oblygiadau. Y cyntaf yw’r llinell amser 30 mlynedd y bwriada’r comisiwn weithio drosti. Clywsom, yn anecdotaidd mewn trafodaethau ac yn ffurfiol, pa mor bwysig oedd hynny i fuddsoddwyr ac i’r diwydiant yn gyffredinol o ran cynllunio adnoddau, cynllunio ariannol, ac yn wir, cynllunio sgiliau. Felly, croesawaf y ffrâm amser hir y bydd yn gweithio ynddi. Gŵyr unrhyw fusnes fod mwy o sicrwydd yn ystod y blynyddoedd cynnar na’r blynyddoedd canlynol, ond serch hynny, credaf fod gwelededd yn bwysig. Fe’i croesawaf hefyd gan fy mod yn credu y bydd, mewn gwirionedd, yn cynyddu’r posibilrwydd o gonsensws gwleidyddol mewn perthynas â rhai o’r prosiectau a fydd, yn anochel, yn cael eu cynnig. Mae cael sylfaen gadarn o dystiolaeth gyhoeddus dros amser, tystiolaeth a fydd ar gael i fyfyrio drosti a’i herio, yn sicr o arwain at gymaint o gyfle â phosibl i gyrraedd consensws gwleidyddol lle y bo hynny’n bosibl.

Fodd bynnag, byddwn yn deud nad yw llinell amser 30 mlynedd yn dasg hawdd. Nid oes 30 mlynedd wedi bod eto ers dyfeisio’r we fyd-eang, ac os gall unrhyw un ohonom feddwl am ddatblygiad mwy trawsnewidiol dros y degawdau diweddar—rwy’n sicr na allwn ni. Mae gwneud hynny’n dasg sylweddol, boed yn sector ynni adnewyddadwy ar y môr, o ran yr heriau sy’n ein hwynebu mewn perthynas â dosbarthu ynni, sut y byddwn yn pweru ein cerbydau, beth fydd ein porthladdoedd yn ei wneud, a sut y bydd y rhyngrwyd o bethau’n dod yn rhan annatod o’n bywyd bob dydd. Dychmygwch fyd lle y mae cysylltedd 10G yn gwbl hanfodol ym mhob rhan o Gymru ar gyfer darparu gofal iechyd yn y cartref, a allai fod yn arferol erbyn hynny. Mae sawl math o her na ellir ei dirnad ar hyn o bryd. Credaf, felly, ei bod yn bwysig fod gennym unigolion ar y comisiwn sy’n gallu meddwl yn greadigol, ac na chawn faddeuant am adeiladu seilwaith ddoe yfory. Ac o ystyried cyflymder newidiadau technolegol, nid yw’r cyfnod o 30 mlynedd erioed wedi bod yn hwy nag y mae heddiw.

Rwyf am siarad ychydig am gyfansoddiad ac ymagwedd at waith y comisiwn. Yn ogystal â’r unigolion creadigol a grybwyllais, bydd angen pobl ar y comisiwn hefyd sydd â phrofiad ymarferol o gyflawni: pobl â’r dychymyg i feddwl ymlaen. Gan adlewyrchu’r sylwadau a wnaeth Vikki Howells a siaradwyr eraill heddiw, er gwaethaf y ffaith nad yw seilwaith cymdeithasol yn rhan o’r cylch gwaith, credaf ei bod yn bwysig fod gennym bobl â dealltwriaeth o seilwaith cymdeithasol ar y comisiwn, gan fod deall y rhyng-gysylltiad rhwng seilwaith economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol yn hanfodol, hyd yn oed os nad yw hynny’n rhan ffurfiol o’i weithgaredd.

Mentraf ddweud hefyd nad wyf yn credu mai dyma’r amser ar gyfer y wynebau cyfarwydd yn unig. Dylem fod yn feiddgar a dylem geisio dod o hyd i’r bobl orau sydd ar gael, ni waeth o ble y dônt. Yn bersonol, hoffwn weld profiad o seilwaith rhyngwladol ar y comisiwn ei hun. Rwy’n digwydd meddwl fod ansawdd y bobl y gallwn eu denu i’r comisiwn yn cyfateb yn agos iawn i’w hyder yn annibyniaeth y corff. Beth bynnag y bo’r strwythur ffurfiol, gobeithiaf y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn myfyrio ar hynny yn nhrefniadau’r comisiwn yn gyffredinol. Credaf ei bod yn hollol hanfodol fod gan aelodau’r comisiwn hyder llwyr yn ei annibyniaeth.

Mae’r trydydd pwynt yr hoffwn ei wneud yn ymwneud â’i rôl fel partner her. Nid yw’n gorff cyflawni: mae’n gorff ymgynghorol ac mae’n bodoli er mwyn cynghori Llywodraeth Cymru yn bennaf, ac i fod yn bartner her i Lywodraeth Cymru yn hynny o beth. Ond gobeithiaf hefyd y bydd cyrff cyhoeddus eraill sydd â diddordeb a chyfrifoldeb dros seilwaith yn ymgymryd yn yr un modd â gwaith y comisiwn, ac y gall fod o ddefnydd wrth herio rhai o’r rhagdybiaethau yn ein hawdurdodau lleol, y GIG a’n dinas-ranbarthau. Gobeithiaf y bydd y cyrff hynny’n ei groesawu. Nid oes gan unrhyw gorff cyhoeddus fonopoli ar ddoethineb, ac yn sicr nid dros linell amser 30 mlynedd. Ar yr amod ei bod yn her resymol, credaf y byddai’n gyfraniad defnyddiol i fywyd economaidd Cymru, a gobeithiaf y bydd cyrff cyhoeddus eraill yn ymgysylltu yn yr un ffordd ag y mae Llywodraeth Cymru wedi addo ei wneud.

It’s a pleasure to follow my friend Jeremy Miles, and to echo his call for free thinkers to engage with the debate around our future infrastructure needs. I do have some hesitation about the emphasis on the importance of infrastructure. As we’ve discussed previously in this Chamber, the future economic pressures we face demand a more agile and rapid iterative response rather than focusing heavily on infrastructure as we have in the past. That said, we do need to take a long-term view to meet the known long-term challenges that our economy and society face, not least the climate change target that we’ve all signed up to and the implications of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. It’s quite clear the current system does not work terribly well. I remember Gerry Holtham recounting to me his experience as the Welsh Government’s advisor on finance when he had been tasked to go off to the city to try and raise alternative funds to fund the infrastructure ambitions of the Welsh Government. He patiently spent time cultivating his city contacts, agreeing a package of finance, but no sooner than he was about to sign, a Cabinet reshuffle meant that the infrastructure priorities of the Government had changed and all that work had been for nought, and back to square one it was on trying to find finance for infrastructure.

It’s crucial, though, I think, that any new body makes its decisions in a way that takes into account the long-term challenges and sets out the basis on which it makes those decisions transparently, and applies them in a consistent way. A key measurement must be value for money. We should surely prioritise those schemes that give the greatest payback. The Treasury’s Green Book very helpfully sets out a categorisation of what it regards as good value for money.

I’ll just recount briefly its guidance. A scheme that will return somewhere between £1 and £1.50 for every £1 invested is regarded as being low value for money. A scheme that returns £2 for every £1.50 invested is regarded as being medium value for money. A scheme that returns somewhere between £2 and £4 for every £1 is seen as high value for money, and anything delivering a return of over £4 is seen as delivering very high value for money. As an example of that, schemes that encourage walking and cycling for short journeys, for example, typically return about £9 for every £1 that’s invested. But, some of the schemes that we’re currently progressing or have progressed recently don’t fare terribly well according to that benchmark.

The black route of the M4, for example, is predicting a return of £1.62 for every £1 invested. And it’s worth bearing in mind that the formula used to come up with that figure is in itself heavily biased to try and make road-building schemes look attractive. So, to give you an example of how it works, it’ll project that the scheme will produce a saving in journey time of a certain number of minutes, and it’ll then estimate how many cars will make that journey; it’ll take that figure and multiply it by that year—so, in effect, it’ll randomly pick a number up that has no real basis in fact; it’s a projection—and then it’ll multiply that by 30 because that’s the number of years for which it thinks that the scheme will return an investment. So, road schemes are inflated to make them look as if they’re giving the maximum possible return for public money. Even using that formula, the schemes we’re progressing don’t fare terribly well.

Again, the A477, St Clears to Red Roses, had a return of £1.35 for every £1 invested, even using that very ambitious formula and its assumptions. That is a low return on investment. I was staggered to receive a written response from the Cabinet Secretary on the Llandeilo bypass, which in fact said it didn’t have a figure that it based its decision on to give it the go-ahead. I quote:

‘As there has been no development work carried out on the scheme over the last 10 years the Benefit to Cost Ratio (BCR) dates back to the Public Inquiry in the nineties and at that time was 1.16.’

For a £1 investment, a very low figure. He went on to say:

‘establishing a robust BCR for the project will be an early action as part of the scheme's development.’

Now, I do hope that, when we have an infrastructure commission, we won’t be giving the go-ahead to schemes without robust data to justify them and without a strong resonance for implementing the target we’ve all signed up to on climate change.

I hear muttering from Adam Price. I must say, I do find it breathtaking cynicism to hear him talk about the need for a statutory body, which would take the discretion out of the hands of Ministers, while at the same time getting an exemption for any scheme—

Mae’n bleser dilyn fy ffrind Jeremy Miles, ac adleisio ei alwad am unigolion creadigol i ymroi i’r drafodaeth ynglŷn â’n hanghenion seilwaith ar gyfer y dyfodol. Rwyf ychydig yn betrus ynglŷn â’r pwyslais ar bwysigrwydd seilwaith. Fel rydym wedi’i drafod o’r blaen yn y Siambr hon, bydd angen ymateb ailadroddol mwy ystwyth a chyflym i fynd i’r afael â’r pwysau economaidd y byddwn yn ei wynebu yn y dyfodol, yn hytrach na chanolbwyntio’n helaeth ar seilwaith fel y gwnaethom yn y gorffennol. Wedi dweud hynny, mae angen i ni feddwl yn hirdymor er mwyn goresgyn yr heriau hirdymor y gwyddom eu bod yn wynebu ein heconomi a’n cymdeithas, yn enwedig y targed newid hinsawdd y mae pawb ohonom wedi ymrwymo iddo, a goblygiadau Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae’n eithaf amlwg nad yw’r system bresennol yn gweithio yn arbennig o dda. Cofiaf Gerry Holtham yn dweud wrthyf am ei brofiad fel cynghorydd Llywodraeth Cymru ar gyllid, pan ofynnwyd iddo fynd i’r ddinas i geisio codi arian amgen i ariannu uchelgeisiau seilwaith Llywodraeth Cymru. Treuliodd ei amser yn meithrin cysylltiadau yn y ddinas yn amyneddgar, gan gytuno ar becyn o gyllid, ac roedd ar fin arwyddo pan ad-drefnwyd y Cabinet a olygai fod blaenoriaethau seilwaith y Llywodraeth wedi newid gan wneud yr holl waith yn ofer, a bu’n rhaid dechrau o’r dechrau o ran ceisio dod o hyd i arian ar gyfer seilwaith.

Credaf, fodd bynnag, ei bod yn hanfodol fod unrhyw gorff newydd yn gwneud ei benderfyniadau mewn modd sy’n ystyried yr heriau hirdymor, ac yn nodi, yn hollol dryloyw, ar ba sail y mae’n gwneud y penderfyniadau hynny, ac yn eu rhoi ar waith mewn modd cyson. Dylai gwerth am arian fod yn fesur allweddol. Yn sicr, dylem roi blaenoriaeth i’r cynlluniau sy’n rhoi’r elw mwyaf. Yn ddefnyddiol iawn, mae Llyfr Gwyrdd y Trysorlys yn categoreiddio’r hyn y mae’n ei ystyried yn werth da am arian.

Soniaf yn gryno am ei ganllawiau. Ystyrir bod cynllun sy’n darparu rhwng £1 a £1.50 am bob £1 a fuddsoddir yn cynnig gwerth isel am arian. Ystyrir bod cynllun sy’n darparu £2 am bob £1.50 a fuddsoddir yn cynnig gwerth canolig am arian. Ystyrir bod cynllun sy’n darparu rhwng £2 a £4 am bob £1 a fuddsoddir yn cynnig gwerth uchel am arian, ac ystyrir bod unrhyw beth sy’n darparu elw o dros £4 yn cynnig gwerth uchel iawn am arian. Fel enghraifft o hynny, mae cynlluniau sy’n annog cerdded a beicio ar gyfer teithiau byr, er enghraifft, fel arfer yn darparu oddeutu £9 am bob £1 a fuddsoddir. Ond nid yw rhai o’r cynlluniau sydd ar waith gennym ar hyn o bryd neu sydd wedi cael eu rhoi ar waith yn ddiweddar yn talu’n arbennig o dda yn ôl y meincnod hwnnw.

Rhagwelir y bydd llwybr du yr M4, er enghraifft, yn darparu elw o £1.62 am bob £1 a fuddsoddir. A dylid cofio bod y fformiwla a ddefnyddir i gyfrifo’r ffigur hwnnw yn rhagfarnllyd iawn er mwyn gwneud i gynlluniau adeiladu ffyrdd edrych yn ddeniadol. Felly, er mwyn rhoi enghraifft i chi o sut y mae’n gweithio, bydd yn rhagweld y bydd y cynllun yn cynhyrchu arbedion o nifer penodol o funudau o ran amser teithio, ac yn amcangyfrif wedyn sawl car a fydd yn gwneud y daith honno; bydd yn cymryd y ffigur hwnnw ac yn ei luosi â’r flwyddyn honno—felly, i bob pwrpas, bydd yn dewis rhif ar hap nad oes iddo unrhyw sail yn ffeithiol; amcanestyniad ydyw—ac yna bydd yn lluosi’r rhif hwnnw â 30, gan mai dyna nifer y blynyddoedd y mae’n credu y bydd y cynllun yn darparu adenillion ar fuddsoddiad. Felly, mae cynlluniau ffyrdd yn cael eu hystumio i edrych fel pe baent yn darparu cymaint o elw â phosibl ar arian cyhoeddus. Hyd yn oed o ddefnyddio’r fformiwla honno, nid yw’r cynlluniau a roddwn ar waith yn talu’n arbennig o dda.

Unwaith eto, roedd yr A477, rhwng Sanclêr a Rhos-goch, yn darparu elw o £1.35 am bob £1 a fuddsoddwyd, hyd yn oed o ddefnyddio’r fformiwla uchelgeisiol iawn honno a’i rhagdybiaethau. Mae hynny’n cynnig adenillion isel ar fuddsoddiad. Cefais fy syfrdanu wrth dderbyn ymateb ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â ffordd osgoi Llandeilo, a ddywedai mewn gwirionedd nad oedd ganddo ffigur yn sail i’w benderfyniad i roi sêl bendith i’r cynllun. Dyfynnaf:

Gan nad oes unrhyw waith datblygu wedi ei gyflawni ar y cynllun dros y 10 mlynedd diwethaf, mae’r Gymhareb Budd a Chost yn dyddio’n ôl i’r Ymchwiliad Cyhoeddus yn y nawdegau, ac ar y pryd, 1.16 oedd y ffigur hwnnw.

Ffigur isel iawn am fuddsoddiad o £1. Aeth ymlaen i ddweud:

y bydd sefydlu Cymhareb Budd a Chost gadarn ar gyfer y prosiect yn weithred gynnar fel rhan o ddatblygiad y cynllun.

Nawr, pan fydd gennym gomisiwn seilwaith, gobeithiaf na fyddwn yn rhoi sêl bendith i gynlluniau heb ddata cadarn i’w cyfiawnhau a heb eu bod yn cydymffurfio’n gadarn â’r nod o gyflawni’r targed yr ydym i gyd wedi ymrwymo iddo mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd.

Clywaf Adam Price yn mwmian. Mae’n rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy syfrdanu gan ei sinigiaeth wrth iddo sôn am yr angen am gorff statudol, a fyddai’n mynd â’r disgresiwn o ddwylo’r Gweinidogion, ac ar yr un pryd yn cael eithriad ar gyfer unrhyw gynllun—

Adam Price a gododd—

Adam Price rose—

Sadly, I’m out of time.

Yn anffodus, nid oes gennyf amser.

No, he’s out of time. I’m sorry, Adam; the Member is—[Interruption.]

Na, mae ei amser ar ben. Mae’n ddrwg gennyf, Adam; mae’r Aelod yn—[Torri ar draws.]

Getting an exemption—. As it happens, Dai Lloyd, I’ve given way to Adam Price more times than he’s given way to me.

Cael eithriad—. Fel y mae’n digwydd, Dai Lloyd, rwyf wedi ildio i Adam Price lawer mwy o weithiau nag y mae ef wedi ildio i mi.

You are winding up, aren’t you, now? Thank you.

Rydych yn dirwyn i ben yn awr, onid ydych? Diolch.

Absolutely. An exemption was granted for the Llandeilo bypass so it wouldn’t need to be looked at by the independent commission, knowing full well that, on the basis of a £1.16 return on investment, it wouldn’t pass muster. I do find that breathtakingly cynical when he’s then demanding that other schemes have to pass a similar test. We’ve all signed up to tackling climate change. We all now need to follow through and reflect that commitment in the decisions we make.

Ydw. Caniatawyd eithriad i ffordd osgoi Llandeilo fel na fyddai angen i’r comisiwn annibynnol ei hystyried, gan wybod yn iawn, ar sail elw o £1.16 ar y buddsoddiad, na fyddai’n ddigon da. Rwyf wedi fy syfrdanu gan ei sinigiaeth wrth iddo fynnu bod yn rhaid i gynlluniau eraill basio prawf tebyg. Rydym oll wedi ymrwymo i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd. Mae’n rhaid i bawb ohonom gyflawni ein hymrwymiad a’i adlewyrchu yn y penderfyniadau a wnawn.

Let’s calm it down. I’d like to focus on recommendation 1 and recommendation 8 in my response, particularly recommendation 1:

‘the supply of land for strategically significant housing developments and related supporting infrastructure’.

This is a theme I spoke about on a number of occasions in the Chamber when I was first elected and, indeed, formed an unlikely double act with Neil McEvoy, talking about the need for joined-up—. [Interruption.] It’s a shame he’s not here today, because with his newly independent status perhaps we could have revived that double act. We spoke about the need for joined-up strategic development plans to address the cross-boundary challenges of housing particularly, but also employment and transport, as opposed to several competing local development plans in areas of close geographical proximity. This is something that was discussed at length in the committee, and it’s something I still don’t think we’ve quite got to grips with. I’m hoping that there may be a way for the commission to examine this, even if it isn’t part of its formal remit.

As the demand and supply of housing is intimately linked to the economy and the environment, to me, it makes sense to expand the commission’s remit in this regard. Mark Isherwood made that point, albeit in a slightly grumpy way. He’s not grumpy in real life, but I did agree with him. [Laughter.] I noted that the Cabinet Secretary has accepted the recommendation in principle, subject to a formal review. In his response he says that there are already existing mechanisms in place to consider this issue, and that there’s a need for regional development plans to bed down before extending the commission’s remit. I’d like to know more about what the Cabinet Secretary means by bedding down, and regional plans are needed sooner rather than later, in my view. I would expect the Welsh Government therefore to monitor that situation very closely. They’ve said ‘over the course of this Assembly term’. Could, therefore, the Cabinet Secretary clarify for me how strategically significant housing developments will informally be incorporated in the commission’s remit in order to take the holistic view that he refers to in his response to the report?

Finally, recommendation 8 says the commission’s board

‘should reflect the diverse communities of Wales to ensure an understanding of all parts of Wales.’

And that it should

‘consider establishing a forum to bring together and consider the work going on in each of the regions of Wales.’

That, of course, is directly related to the city deal in Cardiff—the Cardiff city deal. My constituents in Caerphilly would benefit from the Cardiff capital region deal and the associated south Wales metro. I’m pleased that the Cabinet Secretary has accepted this recommendation, but one of the concepts that I’ve tried to develop in the Chamber, and which other Members have made reference to today, is the concept of the northern Valleys, and the need for an economic strategy for these parts of Wales that don’t attract as much investment as the city hub. I’m concerned that the city deal serves the northern Valleys. With the interest in the northern Valleys, which are communities in their own right, would you then have representatives of that area on the commission’s board to ensure that this area is considered in the depth that it should be, now and in the future?

Gadewch i ni dawelu. Hoffwn ganolbwyntio ar argymhelliad 1 ac argymhelliad 8 yn fy ymateb, yn enwedig argymhelliad 1:

‘y modd y cyflenwir tir ar gyfer datblygiadau tai ac iddynt arwyddocâd strategol, ynghyd â’r seilwaith cysylltiedig’.

Mae hon yn thema y siaradais amdani ar sawl achlysur yn y Siambr pan gefais fy ethol gyntaf ac yn wir, roeddwn yn rhan o ddeuawd annhebygol gyda Neil McEvoy, yn siarad am yr angen am gynlluniau cydgysylltiedig—. [Torri ar draws.] Mae’n drueni nad yw yma heddiw, oherwydd gyda’i statws annibynnol newydd efallai y gallem fod wedi ailffurfio’r ddeuawd honno. Soniasom am yr angen am gynlluniau datblygu strategol cydgysylltiedig i fynd i’r afael â’r heriau trawsffiniol ym maes tai yn arbennig, ond cyflogaeth a thrafnidiaeth hefyd, yn hytrach na nifer o gynlluniau datblygu lleol yn cystadlu mewn ardaloedd agos yn ddaearyddol. Mae hyn yn rhywbeth a drafodwyd yn helaeth yn y pwyllgor, ac mae’n rhywbeth nad wyf yn credu ein bod wedi mynd i’r afael ag ef yn iawn o hyd. Rwy’n gobeithio y gallai fod modd i’r comisiwn archwilio hyn, hyd yn oed os nad yw’n rhan o’i gylch gwaith ffurfiol.

Gan fod y galw am dai a’r cyflenwad tai wedi’u cysylltu’n agos â’r economi a’r amgylchedd, i mi, mae’n gwneud synnwyr i ehangu cylch gwaith y comisiwn yn hyn o beth. Gwnaeth Mark Isherwood y pwynt hwnnw, er iddo wneud hynny mewn ffordd ychydig yn flin. Nid yw’n flin mewn bywyd go iawn, ond roeddwn yn cytuno ag ef. [Chwerthin.] Nodais fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad mewn egwyddor, yn amodol ar adolygiad ffurfiol. Yn ei ymateb mae’n dweud bod mecanweithiau presennol ar waith eisoes i ystyried y mater hwn a bod angen i gynlluniau datblygu rhanbarthol wreiddio cyn ymestyn cylch gwaith y comisiwn. Hoffwn wybod mwy am yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei olygu wrth wreiddio, ac mae angen cynlluniau rhanbarthol yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach yn fy marn i. Byddwn yn disgwyl i Lywodraeth Cymru fonitro’r sefyllfa honno’n agos iawn felly. Maent wedi dweud ‘yn ystod y tymor Cynulliad hwn’. A allai Ysgrifennydd y Cabinet egluro i mi felly sut y caiff datblygiadau tai sy’n arwyddocaol yn strategol eu hymgorffori’n anffurfiol yng nghylch gwaith y comisiwn er mwyn mabwysiadu’r safbwynt cyfannol y mae’n cyfeirio ato yn ei ymateb i’r adroddiad?

Yn olaf, mae argymhelliad 8 yn dweud y dylai bwrdd y comisiwn:

‘adlewyrchu cymunedau amrywiol Cymru er mwyn sicrhau bod y Comisiwn yn deall pob rhan o Gymru.’

Ac y dylai

‘ystyried sefydlu fforwm i ddwyn ynghyd y gwahanol ranbarthau yng Nghymru ac i ystyried y gwaith sy’n mynd rhagddo yn y rhanbarthau hynny.’

Mae hynny, wrth gwrs, yn uniongyrchol gysylltiedig â’r fargen ddinesig yng Nghaerdydd—bargen ddinesig Caerdydd. Byddai fy etholwyr yng Nghaerffili yn elwa o fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd a’r metro de Cymru cysylltiedig. Rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad hwn, ond un o’r cysyniadau y ceisiais ei ddatblygu yn y Siambr, ac y mae Aelodau eraill wedi cyfeirio ato heddiw, yw’r cysyniad o’r Cymoedd gogleddol, a’r angen am strategaeth economaidd ar gyfer y rhannau hyn o Gymru nad ydynt yn denu cymaint o fuddsoddiad â’r canol dinesig. Rwy’n awyddus i’r fargen ddinesig wasanaethu’r Cymoedd gogleddol. Gyda’r diddordeb yn y Cymoedd gogleddol, sy’n gymunedau yn eu hawl eu hunain, a fyddai gennych gynrychiolwyr o’r ardal honno wedyn ar fwrdd y comisiwn i sicrhau bod yr ardal hon yn cael ei hystyried mor drylwyr ag y dylai, yn awr ac yn y dyfodol?

Thank you very much, and I now call the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, Ken Skates.

Member
Ken Skates 15:53:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I begin by thanking the Chair and members of the Economy, Infrastructure and Skills Committee for their inquiry and their report? The inquiry was both thorough and inclusive, expertly chaired by Russell George, and members of the committee took a very deep and inquisitive interest in the subject. I do appreciate the strong contribution that their findings have made to the development of the national infrastructure commission for Wales. Ensuring people are united and connected is a fundamental part of this Government’s work, and a key part of ‘Taking Wales Forward’. Our success will be measured by the economic growth and stability that we are able to provide to communities across Wales in the years to come, and that’s why we must focus on developing a stronger and fairer economy.

A fundamental element to improving economic stability is the range and the quality of a country’s infrastructure—the physical systems and services that we need to have in place in order to ensure that Wales works effectively. Individuals, families, communities and businesses all need to be supported by sustainable services that meet the needs of today, but which also prepare us for the challenges of tomorrow. This will be particularly crucial because we know how tough the next few years are going to be. So, our challenge is to create the stability needed for the long-term well-being of our people and communities.

We are living at a time of particular financial uncertainty, which makes it even more important to act now and strengthen the way we consider and prioritise future infrastructure needs. We must create the conditions for sustainable, long-term investment and there is no question that getting the right infrastructure is vital. It’s for this reason the Government is committed to moving towards a better informed, longer term strategy of investment in infrastructure, which enshrines the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

The establishment of the national infrastructure commission for Wales will be a critical step towards achieving this ambition, and I was encouraged that the committee recognised the importance of the commission by making it the subject of one of its very first inquiries in this Assembly. The timing couldn’t have been better as, last year, I launched a 12-week public consultation on the commission, which ran alongside the committee’s inquiry. I very much welcome the committee’s report and the opportunity today to discuss it further with Members.

The report, which echoed many of the views expressed during our public consultation, was very constructive in helping to shape my considerations of the commission. I was pleased to accept, or accept in principle, almost all of the recommendations. One of the most prominent emerging themes from the report and from the consultation exercise was the pressing need for advice that is strategic, that is cross-cutting and that takes a long-term objective view.

The remit of the commission will be tailored towards ensuring focus and resource are directed towards strategic infrastructure needs. It will be critical, also, to protect the independence of the commission. So, I welcome suggestions for the National Assembly to take an active role in scrutinising the independence and recommendations of the commission, as well as how Welsh Government responds to these recommendations. So, to facilitate this, I plan to lay the annual report of the commission in the Chamber. I also agree with the committee’s suggestion for a three-year state of the nation report to provide an effective framework for the reporting arrangements.

Now, although the committee’s recommendations align mostly with our thinking, there are some areas where more time is needed to assess the benefit and the potential impact. I view the establishment of the commission as the first stage of a developing process and I was encouraged by the clear support in the committee’s report and the consultation responses for a review of the commission’s status and remit towards the end of this Assembly term. We’ll establish the commission on a non-statutory basis to ensure that it is able to provide advice and recommendations as soon as possible.

I agree with the committee that the remit should not extend to social infrastructure in general, and have accepted in principle the recommendation to extend the remit to include land supply for housing developments. I recognise the clear links between housing supply and economic growth, but I’m minded to give this more careful consideration given the pre-existing mechanisms in this sector. Furthermore, more time is needed for strategic development plans to mature and for their effectiveness to be assessed. I therefore consider the scope of the commission to be a focus for planned review before the end of this Assembly.

However, from the outset, the commission will be expected to consider the potential interactions between its recommendations and social infrastructure, as many Members in this Chamber have spoken of today. This will ensure that the commission’s recommendations take a holistic view of infrastructure needs, but also maintain its primary focus. Furthermore, through its advice and recommendations, the commission will be expected to fully reflect the obligations on the Welsh Government in respect of the environment Act as well as the goals and principles of the well-being of future generations Act. Another key aspect of the consultation was the importance of having a close working relationship with the UK National Infrastructure Commission. We’re committed to building on and developing a constructive and mutually beneficial relationship with the UK commission on such key areas as rail connectivity and energy, and this was strongly supported by the committee and responses to our consultation.

The UK commission has liaised closely with us on engaging with stakeholders in Wales to help inform its first national infrastructure assessment. We are co-hosting a visit by the UK commission to Wrexham this week with round-table discussions for politicians and for businesses.

I’ll pick up on the small number of additional points that were raised today during the debate. I do believe that, as Members have indicated, the commission should be based outside of Cardiff, but in an area, in a building, that sufficiently removes it from any organisations that might benefit from its considerations. I also believe, as Members have highlighted, that there should be a fairer allocation of resource for projects right across Wales. We shouldn’t just look at a fairer share of resource, though, for the regions, but also within the regions. Because, quite frankly, if we were to follow the suggestion that has been posed by some to reduce spending dramatically in south-east Wales without looking at how that spending within south-east Wales is proportioned, then—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd ac aelodau Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau am eu hymchwiliad a’u hadroddiad? Roedd yr ymchwiliad yn drylwyr a chynhwysol, ac fe’i cadeiriwyd yn fedrus gan Russell George, ac roedd gan aelodau’r pwyllgor ddiddordeb dwfn a chwilfrydig iawn yn y pwnc. Rwy’n gwerthfawrogi’r cyfraniad cryf y mae eu canfyddiadau wedi’i wneud i ddatblygiad comisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru. Mae sicrhau bod pobl yn unedig a chysylltiedig yn rhan sylfaenol o waith y Llywodraeth hon, ac yn rhan allweddol o ‘Symud Cymru Ymlaen’. Caiff ein llwyddiant ei fesur yn ôl y twf economaidd a’r sefydlogrwydd y gallwn ei ddarparu i gymunedau ledled Cymru yn y blynyddoedd sydd i ddod, a dyna pam y mae’n rhaid i ni ganolbwyntio ar ddatblygu economi gryfach a thecach.

Elfen sylfaenol ar gyfer gwella sefydlogrwydd economaidd yw ystod ac ansawdd seilwaith gwlad—y systemau ffisegol a’r gwasanaethau sydd angen inni eu rhoi ar waith er mwyn sicrhau bod Cymru’n gweithio’n effeithiol. Mae angen i unigolion, teuluoedd, cymunedau a busnesau gael eu cefnogi gan wasanaethau cynaliadwy sy’n diwallu anghenion heddiw, ond sydd hefyd yn ein paratoi ar gyfer heriau yfory. Bydd hyn yn arbennig o hanfodol gan ein bod yn gwybod pa mor anodd y mae’r blynyddoedd nesaf yn mynd i fod. Felly, ein her yw creu’r sefydlogrwydd sydd ei angen ar gyfer lles hirdymor ein pobl a’n cymunedau.

Rydym yn byw mewn cyfnod o ansicrwydd ariannol mawr, sy’n ei gwneud hyd yn oed yn fwy pwysig ein bod yn gweithredu yn awr ac yn cryfhau’r ffordd yr ydym yn ystyried ac yn blaenoriaethu anghenion seilwaith yn y dyfodol. Mae’n rhaid i ni greu’r amodau ar gyfer buddsoddiad cynaliadwy hirdymor ac nid oes amheuaeth fod cael y seilwaith cywir yn hanfodol. Am y rheswm hwn mae’r Llywodraeth wedi ymrwymo i symud tuag at strategaeth fwy gwybodus, mwy hirdymor o fuddsoddi mewn seilwaith, sy’n ymgorffori egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.

Bydd sefydlu comisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru yn gam hanfodol tuag at yr uchelgais hwn, ac roeddwn yn falch fod y pwyllgor wedi cydnabod pwysigrwydd y comisiwn drwy ei wneud yn destun un o’i ymchwiliadau cyntaf yn y Cynulliad hwn. Ni allai’r amseru fod wedi bod yn well gan i mi lansio ymgynghoriad cyhoeddus dros 12 wythnos y llynedd ar y comisiwn i redeg ochr yn ochr ag ymchwiliad y pwyllgor. Croesawaf yn fawr adroddiad y pwyllgor a’r cyfle heddiw i drafod ymhellach gyda’r Aelodau.

Roedd yr adroddiad, a oedd yn adleisio llawer o’r safbwyntiau a fynegwyd yn ystod ein hymgynghoriad cyhoeddus, yn un adeiladol iawn a helpodd i lunio fy ystyriaethau o’r comisiwn. Roeddwn yn falch o dderbyn, neu dderbyn mewn egwyddor, bron bob un o’r argymhellion. Un o’r themâu amlycaf a godai o’r adroddiad ac o’r ymarfer ymgynghori oedd yr angen dybryd am gyngor sy’n strategol, yn drawsbynciol ac yn cynnal safbwynt gwrthrychol hirdymor.

Bydd cylch gwaith y comisiwn yn cael ei deilwra i sicrhau bod ffocws ac adnoddau wedi’u cyfeirio tuag at anghenion seilwaith strategol. Fe fydd yn hanfodol er mwyn amddiffyn annibyniaeth y comisiwn hefyd. Felly, rwy’n croesawu awgrymiadau i’r Cynulliad Cenedlaethol fabwysiadu rôl weithredol yn y gwaith o graffu ar annibyniaeth ac argymhellion y comisiwn, yn ogystal â’r modd y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i’r argymhellion hyn. Felly, er mwyn hwyluso hyn, rwy’n bwriadu gosod adroddiad blynyddol y comisiwn gerbron y Siambr. Rwyf hefyd yn cytuno ag awgrym y pwyllgor ynglŷn ag adroddiad tair blynedd ar gyflwr y genedl i ddarparu fframwaith effeithiol ar gyfer y trefniadau adrodd.

Nawr, er bod argymhellion y pwyllgor yn cyd-fynd i raddau helaeth â’n syniadau ni, ceir rhai meysydd lle y mae angen mwy o amser i asesu’r budd a’r effaith bosibl. Rwy’n ystyried mai cam cyntaf mewn proses sy’n datblygu yw sefydlu’r comisiwn a chefais fy nghalonogi gan y gefnogaeth glir yn adroddiad y pwyllgor a’r ymatebion i’r ymgynghoriad i adolygiad o statws a chylch gwaith y comisiwn tuag at ddiwedd y tymor Cynulliad hwn. Byddwn yn sefydlu’r comisiwn ar sail anstatudol er mwyn sicrhau ei fod yn gallu darparu cyngor ac argymhellion cyn gynted ag y bo modd.

Rwy’n cytuno â’r pwyllgor na ddylai’r cylch gwaith ymestyn i seilwaith cymdeithasol yn gyffredinol, ac wedi derbyn mewn egwyddor yr argymhelliad i ymestyn y cylch gwaith i gynnwys cyflenwi tir ar gyfer datblygiadau tai. Rwy’n cydnabod y cysylltiadau clir rhwng y cyflenwad tai a thwf economaidd, ond rwy’n bwriadu rhoi ystyriaeth fwy gofalus i hyn o gofio’r mecanweithiau sydd eisoes yn bodoli yn y sector hwn. Ar ben hynny, mae angen mwy o amser i gynlluniau datblygu strategol aeddfedu ac i’w heffeithiolrwydd gael eu hasesu. Felly, rwy’n ystyried y bydd cwmpas y comisiwn yn ffocws i adolygiad a gynlluniwyd cyn diwedd y Cynulliad hwn.

Fodd bynnag, o’r cychwyn cyntaf, bydd disgwyl i’r comisiwn ystyried y rhyngweithio posibl rhwng ei argymhellion a seilwaith cymdeithasol, fel y mae llawer o Aelodau yn y Siambr hon wedi sôn heddiw. Bydd hyn yn sicrhau bod argymhellion y comisiwn yn edrych yn gyfannol ar anghenion seilwaith, ond hefyd yn cynnal ei brif ffocws. Ar ben hynny, drwy ei gyngor a’i argymhellion, bydd disgwyl i’r comisiwn adlewyrchu’n llawn y rhwymedigaethau ar Lywodraeth Cymru mewn perthynas â Deddf yr amgylchedd yn ogystal â nodau ac egwyddorion Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Agwedd allweddol arall ar yr ymgynghoriad oedd pwysigrwydd cael perthynas waith agos gyda Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol y DU. Rydym wedi ymrwymo i adeiladu a datblygu perthynas adeiladol a buddiol i’r ddwy ochr gyda chomisiwn y DU ar feysydd allweddol megis cysylltedd rheilffyrdd ac ynni, ac roedd y pwyllgor ac ymatebion i’n hymgynghoriad yn cefnogi hyn yn gryf.

Mae comisiwn y DU wedi cydgysylltu’n agos gyda ni ar ymgysylltu â rhanddeiliaid yng Nghymru i helpu i lywio ei asesiad seilwaith cenedlaethol cyntaf. Rydym yn cydweithio i gynnal ymweliad gan gomisiwn y DU â Wrecsam yr wythnos hon gyda thrafodaethau o gwmpas y bwrdd i wleidyddion ac i fusnesau.

Fe af ar ôl y nifer fach o bwyntiau ychwanegol a nodwyd heddiw yn ystod y ddadl. Fel y mae’r Aelodau wedi nodi, rwy’n credu y dylid lleoli’r comisiwn y tu allan i Gaerdydd, ond mewn ardal, mewn adeilad, sy’n ei osod ychydig ar wahân i unrhyw sefydliadau a allai elwa o’i ystyriaethau. Rwyf hefyd yn credu, fel y mae Aelodau wedi nodi, y dylai adnoddau gael eu dyrannu’n decach ar gyfer prosiectau ledled Cymru. Ni ddylem edrych yn unig ar gyfran decach o adnoddau, fodd bynnag, ar gyfer y rhanbarthau, ond hefyd o fewn y rhanbarthau. Oherwydd, a dweud y gwir, pe baem yn dilyn yr awgrym a gynigiwyd gan rai i leihau gwariant yn ddramatig yn ne-ddwyrain Cymru heb edrych ar sut y rhennir y gwariant o fewn de-ddwyrain Cymru, yna—

Will the Cabinet Secretary give way?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?

When has anyone, I think, in this Chamber, actually called for less investment in south-east Wales or in any part of Wales? The point is to get investment up in the other regions as well. We’ve provided him with some innovative methods whereby he could do that.

Pa bryd y mae unrhyw un, rwy’n meddwl, yn y Siambr hon, wedi galw mewn gwirionedd am lai o fuddsoddiad yn ne-ddwyrain Cymru, neu yn unrhyw ran o Gymru? Y pwynt yw cynyddu buddsoddiad yn y rhanbarthau eraill yn ogystal. Rydym wedi darparu rhai dulliau arloesol ar ei gyfer er mwyn iddo allu gwneud hynny.

In talking about disparities between regions, and, essentially, playing regions off against one another on the spending, unless you can identify how to increase spending and the resource in those areas without cutting in other areas of Government, one must assume that you are talking of and proposing a reduction in one or another region of Wales in order to increase funding in another area. My point is a point that should surely be supported by yourselves, and it’s this: it’s not just about regional inequality, it’s about intraregional inequality, as well, and we must ensure that, within the regions, there is a fair allocation of resources to ensure that no communities are left behind or disadvantaged.

In terms of some of the other points that have been made, I think that it’s absolutely essential that we should look at drawing the best technical experts from not just within Wales, but from around the world, and I would agree entirely with Jeremy Miles that we have to reach out and bring in new blood and new ideas and innovation. This is something that I’ll be speaking with Lord Adonis about on Friday.

Finally, in terms of social infrastructure, Vikki Howells made a very important point about childcare. Of course, childcare provision should be linked closely to the development of new metro stations, and this is why I think it’s absolutely essential that there is a good understanding of emerging social infrastructure on the commission.

Deputy Presiding Officer, I now look forward to seeing the commission set up and starting to fulfil its potential. My aim is to launch the public appointments exercise for the chair and members in the early autumn and to have the commission in place by the end of this year.

Wrth sôn am wahaniaethau rhwng rhanbarthau, ac yn ei hanfod, drwy osod rhanbarthau yn erbyn ei gilydd o ran y gwariant, oni bai eich bod yn gallu nodi sut i gynyddu’r gwariant a’r adnoddau yn yr ardaloedd hyn heb dorri mewn meysydd eraill o’r Llywodraeth, rhaid cymryd yn ganiataol eich bod yn trafod, ac yn argymell toriad mewn rhyw ardal neu’i gilydd o Gymru er mwyn cynyddu’r cyllid mewn ardal arall. Mae fy mhwynt yn bwynt y dylech ei gefnogi, ‘does bosibl: nid yw’n ymwneud yn unig ag anghydraddoldeb rhanbarthol, mae’n ymwneud ag anghydraddoldeb o fewn rhanbarthau yn ogystal, a rhaid inni sicrhau, o fewn y rhanbarthau, fod adnoddau’n cael eu dyrannu’n deg er mwyn sicrhau nad oes unrhyw gymunedau’n cael eu gadael ar ôl neu dan anfantais.

O ran rhai o’r pwyntiau eraill a wnaed, rwy’n meddwl ei bod yn gwbl hanfodol y dylem ystyried denu’r arbenigwyr technegol gorau nid yn unig o Gymru, ond o bedwar ban byd, a byddwn yn cytuno yn llwyr gyda Jeremy Miles fod yn rhaid i ni estyn allan a dod â gwaed newydd a syniadau newydd ac arloesedd i mewn. Mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ei drafod â’r Arglwydd Adonis ddydd Gwener.

Yn olaf, o ran seilwaith cymdeithasol, gwnaeth Vikki Howells bwynt pwysig iawn am ofal plant. Wrth gwrs, dylai darpariaeth gofal plant fod yn gysylltiedig iawn â datblygu gorsafoedd metro newydd, a dyna pam y credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod dealltwriaeth dda o seilwaith cymdeithasol yn datblygu ar y comisiwn.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n edrych ymlaen yn awr at weld y comisiwn wedi’i sefydlu ac yn dechrau cyflawni ei botensial. Fy nod yw lansio’r ymarfer penodiadau cyhoeddus ar gyfer y cadeirydd a’r aelodau yn gynnar yn yr hydref a chael y comisiwn yn ei le erbyn diwedd y flwyddyn hon.

Thank you very much. I call on Russell George to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Russell George i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank all the Members who took part in this debate today? I think the fact that every single member of the committee, and further Members, not part of the committee, also, took part in the debate demonstrates the level of interest in the national infrastructure commission for Wales, and, indeed, the potential it has, I think, to develop the Wales of tomorrow.

I should like to also put on record my thanks to not only my fellow committee members for their work in this inquiry, but also for the support that we’ve had from the committee clerking team and the wider integrated team. I speak on behalf of all my members in that regard. They’ve offered fantastic support in supporting us in our work.

Adam Price presented some fair views in regard to some of the questions asked in the Government’s consultation, and I wonder if there is an opportunity here where the Government is aware that there is a committee undertaking an inquiry where it could, indeed, consult with that committee and involve that committee in, indeed, asking the committee for its views on its own consultation questions. I think having valid and purposeful questions in a consultation is something that we’d all want to see, and I wonder whether committees in the Assembly have a role to play in supporting Government in that regard. Adam Price also talked about why keep social infrastructure out, and we had a very good session with Professor Karel Williams this morning in that regard as well. I’m grateful to Hannah Blythyn and to Mark Isherwood, both who often fly the flag in the committee in regard to north Wales, and they did so in the debate today as well, and to Mark for expanding in more detail in regard to the recommendations that were only accepted in principle.

Vikki Howells has been a strong advocate in the committee in our discussions in regards to social infrastructure, and very much shaped our report in that regard and prompted the recommendation from us in that regard as well, I think, and I thank Vikki for fleshing that out a little bit more and presenting the examples that she did today as well. I thank David Rowlands and Jeremy Miles and Hefin David for their contributions, and Lee Waters—I thank Lee for taking part in today’s debate; not being a member of the committee, it’s interesting to have views from outside of the committee. I was a bit disappointed that there wasn’t time for Adam Price’s intervention, but if Adam did want to intervene on me to put across the point he was going to make to you, I’d be happy to accept that intervention. [Laughter.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl hon heddiw. Rwy’n meddwl bod y ffaith fod pob aelod o’r pwyllgor, ac Aelodau eraill hefyd nad ydynt yn rhan o’r pwyllgor, wedi cymryd rhan yn y ddadl yn dangos lefel y diddordeb mewn comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru, ac yn wir, y potensial sydd ganddo, rwy’n credu, i ddatblygu Cymru’r dyfodol.

Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch nid yn unig i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor am eu gwaith yn yr ymchwiliad hwn, ond hefyd am y gefnogaeth a gawsom gan dîm clercio’r pwyllgor a’r tîm integredig ehangach. Rwy’n siarad ar ran fy holl aelodau yn hynny o beth. Maent wedi cynnig cefnogaeth wych yn ein cynorthwyo yn ein gwaith.

Cyflwynodd Adam Price safbwyntiau teg mewn perthynas â rhai o’r cwestiynau a ofynnwyd yn ymgynghoriad y Llywodraeth, ac rwy’n meddwl tybed a oes cyfle yma lle y mae’r Llywodraeth yn ymwybodol fod yna bwyllgor yn cynnal ymchwiliad lle y gallai, yn wir, ymgynghori â’r pwyllgor hwnnw a chynnwys y pwyllgor hwnnw, yn wir, drwy ofyn i’r pwyllgor am ei farn ar ei gwestiynau ymgynghori ei hun. Rwy’n meddwl y byddai pawb ohonom eisiau gweld cwestiynau dilys a phwrpasol mewn ymgynghoriad, a tybed a oes gan bwyllgorau yn y Cynulliad rôl i’w chwarae yn cefnogi’r Llywodraeth yn hynny o beth. Siaradodd Adam Price hefyd ynglŷn â pham hepgor seilwaith cymdeithasol, a chawsom sesiwn dda iawn gyda’r Athro Karel Williams y bore yma ar hynny hefyd. Rwy’n ddiolchgar i Hannah Blythyn ac i Mark Isherwood, sy’n aml, ill dau, yn chwifio’r faner dros ogledd Cymru yn y pwyllgor, ac fe wnaethant hynny yn y ddadl heddiw yn ogystal, ac i Mark am ehangu’n fwy manwl ar yr argymhellion a gafodd eu derbyn mewn egwyddor yn unig.

Mae Vikki Howells wedi cefnogi seilwaith cymdeithasol yn gryf yn y pwyllgor yn ein trafodaethau, a bu’n rhan fawr iawn o’r gwaith o siapio ein hadroddiad yn hynny o beth ac ysgogodd yr argymhelliad oddi wrthym yn hynny o beth yn ogystal, rwy’n meddwl, a diolch i Vikki am ymhelaethu rhywfaint yn rhagor ar hynny a chyflwyno’r enghreifftiau a gafwyd ganddi heddiw hefyd. Diolch i David Rowlands a Jeremy Miles a Hefin David am eu cyfraniadau, a Lee Waters—diolch i Lee am gymryd rhan yn y ddadl heddiw; ag yntau heb fod yn aelod o’r pwyllgor, mae’n ddiddorol cael barn o’r tu allan i’r pwyllgor. Roeddwn ychydig yn siomedig nad oedd amser ar gyfer ymyriad Adam Price, ond pe bai Adam eisiau i mi gymryd ymyriad iddo allu cyflwyno’r pwynt yr oedd am ei roi i chi, byddwn yn hapus i dderbyn yr ymyriad hwnnw. [Chwerthin.]

I’m very grateful to the Chair of the committee—collaborative and consensual as ever. I think the key point was the role of a national infrastructure commission, if, in the remit letter, it has clear guidance from the Welsh Government that we need to equalise the levels of infrastructure investment across the regions, and, absolutely—echoing the point made by Hefin David—as well within the existing city regions so that no community is left behind.

Rwy’n ddiolchgar iawn i Gadeirydd y pwyllgor—mor gydsyniol a chydweithredol ag erioed. Rwy’n meddwl mai’r pwynt allweddol oedd rôl comisiwn seilwaith cenedlaethol os yw, yn y llythyr cylch gwaith, yn cael arweiniad clir gan Lywodraeth Cymru fod angen inni gydraddoli’r lefelau o fuddsoddiad seilwaith ar draws y rhanbarthau ac yn bendant—i adleisio’r pwynt a wnaeth Hefin David—o fewn y dinas-ranbarthau presennol hefyd fel nad oes unrhyw gymuned yn cael ei gadael ar ôl.

I’d certainly support that, and very much so. I think also the important point here, as well, is that doesn’t take away—the infrastructure commission would not take away responsibility from a Government Minister, but it would allow the commission to work outside of politics, and I think that’s what the commission is set up for in that regard.

Can I also say that I do think that the Cabinet Secretary has taken a pragmatic approach, I think, to establishing the commission, and his intention, I think, to review its effectiveness at the end of the Assembly term is to be welcomed as well? It will give us a chance to take stock on whether the commission has delivered and is delivering on its potential as well, and whether it needs support, for example, by putting it on a statutory basis in order to succeed. The next steps, I think, will be absolutely crucial, and Jeremy Miles spoke strongly in this regard, but I do wish the Cabinet Secretary and his team well in recruiting the high quality of individuals that will be needed, with a diverse range of backgrounds and experience and knowledge of Wales, to give the commission the human infrastructure that it needs to deliver for Wales. So, I would like to thank the members of the committee and Lee Waters for contributing to today’s debate. Thank you.

Byddwn yn sicr yn cefnogi hynny’n fawr iawn. Rwyf hefyd yn meddwl mai’r pwynt pwysig yma hefyd yw nad yw hynny’n cael gwared ar—ni fyddai comisiwn seilwaith yn mynd â chyfrifoldeb oddi wrth Weinidog y Llywodraeth, ond byddai’n caniatáu i’r comisiwn weithio y tu allan i wleidyddiaeth, ac rwy’n credu mai dyna pam y sefydlwyd y comisiwn o ran hynny.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn credu bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi mabwysiadu dull pragmataidd, rwy’n meddwl, o sefydlu’r comisiwn, ac mae ei fwriad, rwy’n credu, i adolygu ei effeithiolrwydd ar ddiwedd tymor y Cynulliad i’w groesawu yn ogystal? Bydd yn rhoi cyfle i ni ystyried a yw’r comisiwn wedi cyflawni ac yn cyflawni ei botensial hefyd, ac a oes angen cymorth arno, er enghraifft, drwy ei roi ar sail statudol er mwyn iddo lwyddo. Bydd y camau nesaf yn gwbl hanfodol, rwy’n credu, a siaradodd Jeremy Miles yn gryf i’r perwyl hwn, ond rwy’n dymuno’n dda i Ysgrifennydd y Cabinet a’i dîm wrth iddynt recriwtio’r unigolion o ansawdd uchel y bydd eu hangen, gydag amrywiaeth eang o gefndiroedd a phrofiad a gwybodaeth am Gymru, i roi’r seilwaith dynol sydd ei angen ar y comisiwn er mwyn iddo allu cyflawni dros Gymru. Felly, hoffwn ddiolch i aelodau’r pwyllgor a Lee Waters am gyfrannu at y ddadl heddiw. Diolch.

Thank you very much. The proposal is to note the committee report. Does any Member object? No. Therefore the motion to note the committee report is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig i nodi adroddiad y pwyllgor yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Perfformiad Llywodraeth Cymru
6. 6. Welsh Conservatives Debate: Welsh Government Performance

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move on to item 6 on today’s agenda, which is the Welsh Conservatives debate on Welsh Government’s performance. I call on Andrew R.T. Davies to move that motion.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6 ar yr agenda heddiw, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar berfformiad Llywodraeth Cymru. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6257 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu bod Llywodraeth Cymru o dan arweiniad Llafur yn methu o ran pobl Cymru.

Motion NDM6257 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

Believes that the Welsh Labour-led Government is failing the people of Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I formally move the motion in the name of Paul Davies on the order paper today, which took a huge amount of thought process and literacy to put together, which simply states:

‘Believes that the Welsh Labour-led Government is failing the people of Wales.’

I understand the leader of the house is responding on behalf of the Government. We will not, unsurprisingly, be accepting the Plaid Cymru amendment that has been tagged onto our motion. That was a very difficult one to weigh up as well, and we spent a long time in group. But I do hope that Plaid Cymru do reflect, because, given that the language that has come from Plaid Cymru over recent days and weeks, there does seem to be an element of unhappiness with Plaid Cymru, and not necessarily getting the best of both worlds, as their leader stated at their conference, certainly seems to be the order of the day at the moment in their arrangements with the current Welsh Labour Government.

It would be a shame if the opposition parties couldn’t coalesce around this motion this afternoon to vote on what is before us. Because it is a fact the Welsh Labour Government won the election back last May. This motion isn’t trying to seek to deny that, and the Government came together and formed, obviously, after that election. But most Governments, when they come into being, have an energy about themselves, especially in the first year, the first 18 months, when they set a trail and blaze that trail to show that they have energy and they want to make the change and the reforms that are so desperately required, especially in the environment that we find ourselves in today and as we go forward in the years ahead.

It is interesting, watching the Government, how it does work over the last couple of months—or not, as the case may be. There is the issue over whether you can hold collective responsibility of the Government. It is interesting to see the Cabinet Secretary for Education, who’s just walked in now. It is interesting to reflect on the one major European vote that was held some three weeks ago, where the education Secretary was unable to support the Government line in opposing the Plaid Cymru amendment that was tabled that day. I think most people would find that rather bizarre, to say the least, when you think of collective responsibility. Then we saw, over the weekend, the Lib Dems conference where, outside of this Chamber, you were going to be opposing the Government’s intention to legislate on the right to buy. Yet, as I understand it, the Cabinet Secretary has indicated that she will be exercising collective responsibility and voting to outlaw the right to buy here in Wales, which I’ll deal with later on in my speech.

I think that that’s a real shame, that, looking at these early weeks and early months, the Government has had so much difficulty in trying to co-ordinate itself, and, in particular, with Plaid Cymru. They say they have the best of both worlds, but, just before Christmas, we had the spectacle of Adam Price, who’s left the Chamber, throwing his papers in the air in complete despair after we’d just had the economy Secretary making his leadership speech—or, sorry, his speech at Cardiff Airport about economic infrastructure developments—when they hadn’t been consulted at all on what was in that speech. That really does pose the question: exactly how is this Government working, and exactly how are they going to deal with some of the real challenges that need serious thought and positive answers coming from the Government of the day? Regrettably, we just don’t see that happening and we don’t see it coming from the Government that was formed after May.

This wonderful document that was put together that outlines five years’ worth of work—five years. I’ve been doing my best to try and think what on earth I can do with it: it’s not even wide enough to prop up or hold a door shut or open a door, whichever way you wanted to use it. I’m still trying to think of ideas for what can be done with it, although it may be, as we have the Record of Proceedings, it most probably isn’t the best place to suggest what to do with this document. Because it is so broad in nature that, really, it doesn’t justify being called a programme for government at all, in fairness. For five years’ worth of work, we get 15 pages’ worth of—well, nothing, if I’m honest with you. I do hope that the leader of the house will actually be more positive in her response and actually offer us some solutions that this document clearly doesn’t offer us in—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a chynigiaf y cynnig yn enw Paul Davies ar y papur trefn heddiw yn ffurfiol, cynnig a oedd yn galw am lawer iawn o feddwl a llythrenogrwydd i’w roi at ei gilydd, ac mae’n datgan yn syml:

‘Yn credu bod Llywodraeth Cymru o dan arweiniad Llafur yn methu o ran pobl Cymru.’

Rwy’n deall bod arweinydd y tŷ yn ymateb ar ran y Llywodraeth. Nid yw’n syndod na fyddwn yn derbyn gwelliant Plaid Cymru sydd wedi ei ychwanegu at ein cynnig. Roedd hi’n anodd pwyso a mesur hwnnw hefyd a threuliasom amser hir yn ei drafod yn y grŵp. Ond rwy’n gobeithio y bydd Plaid Cymru yn ystyried, oherwydd, o gofio’r iaith sydd wedi dod gan Blaid Cymru yn ystod y dyddiau a’r wythnosau diwethaf, mae’n ymddangos bod yna elfen o anhapusrwydd gyda Phlaid Cymru, ac yn sicr mae’n ymddangos mai’r sefyllfa ar hyn o bryd yw nad ydynt o reidrwydd yn cael y gorau o ddau fyd, fel y dywedodd eu harweinydd yn eu cynhadledd, o ran eu trefniadau gyda Llywodraeth bresennol Llafur Cymru.

Byddai’n drueni os na all y gwrthbleidiau uno o gwmpas y cynnig hwn y prynhawn yma i bleidleisio ar yr hyn sydd ger ein bron. Oherwydd mae’n ffaith fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi ennill yr etholiad yn ôl ym mis Mai diwethaf. Nid yw’r cynnig hwn yn ceisio gwadu hynny, a daeth y Llywodraeth at ei gilydd a ffurfio, yn amlwg, ar ôl yr etholiad hwnnw. Ond mae’r rhan fwyaf o lywodraethau, pan fyddant yn dod i fodolaeth, yn meddu ar ryw egni, yn enwedig yn y flwyddyn gyntaf, y 18 mis cyntaf, pan fyddant yn gosod llwybr ac yn nodi’r llwybr hwnnw i ddangos bod ganddynt egni a’u bod yn awyddus i wneud y newid a’r diwygiadau sydd eu hangen mor daer, yn enwedig yn yr amgylchedd yr ydym ynddo heddiw ac wrth inni symud ymlaen yn y blynyddoedd i ddod.

Mae’n ddiddorol, wrth wylio’r Llywodraeth, sut y mae’n gweithio dros yr ychydig fisoedd diwethaf—neu beidio, boed fel y bo. Mae yna gwestiwn ynglŷn ag a allwch ysgwyddo cydgyfrifoldeb y Llywodraeth. Mae’n ddiddorol gweld Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, sydd newydd gerdded i mewn yn awr. Mae’n ddiddorol ystyried yr un bleidlais Ewropeaidd o bwys a gynhaliwyd ryw dair wythnos yn ôl, pan oedd yr Ysgrifennydd addysg yn methu cefnogi safbwynt y Llywodraeth i wrthwynebu gwelliant Plaid Cymru a gyflwynwyd y diwrnod hwnnw. Rwy’n credu y byddai’r rhan fwyaf o bobl yn gweld hynny braidd yn rhyfedd, a dweud y lleiaf, pan fyddwch yn meddwl am gydgyfrifoldeb. Yna gwelsom gynhadledd Democratiaid Rhyddfrydol dros y penwythnos, lle roeddech yn mynd i fod yn gwrthwynebu bwriad y Llywodraeth, y tu allan i’r Siambr hon, i ddeddfu ar yr hawl i brynu. Eto i gyd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi y bydd yn arfer cydgyfrifoldeb ac yn pleidleisio i wahardd yr hawl i brynu yma yng Nghymru, a dof at hynny yn nes ymlaen yn fy araith.

Credaf ei bod yn drueni mawr, wrth edrych ar yr wythnosau cynnar a’r misoedd cynnar hyn, fod y Llywodraeth wedi cael cymaint o anhawster wrth geisio cydlynu ei hun, ac yn arbennig, gyda Phlaid Cymru. Maent yn dweud eu bod yn cael y gorau o’r ddau fyd, ond ychydig cyn y Nadolig, gwelsom Adam Price, sydd wedi gadael y Siambr, yn taflu ei bapurau i’r awyr mewn anobaith llwyr yn syth ar ôl i ni gael Ysgrifennydd yr economi yn gwneud ei araith arweinyddiaeth—neu, mae’n ddrwg gennyf, ei araith ym Maes Awyr Caerdydd am ddatblygiadau seilwaith economaidd—pan nad oedd neb wedi ymgynghori â hwy o gwbl ar yr hyn a oedd yn yr araith honno. Mae hynny’n sicr yn gofyn y cwestiwn: sut yn union y mae’r Llywodraeth hon yn gweithio, a sut yn union y maent yn mynd i ymdrin â rhai o’r heriau gwirioneddol y mae angen meddwl o ddifrif amdanynt ac atebion cadarnhaol gan Lywodraeth y dydd? Yn anffodus, nid ydym yn gweld hynny’n digwydd ac nid ydym yn ei weld yn dod gan y Llywodraeth a ffurfiwyd ar ôl mis Mai.

Mae’r ddogfen wych hon a gafodd ei rhoi at ei gilydd sy’n amlinellu gwerth pum mlynedd o waith—pum mlynedd. Rwyf wedi bod yn gwneud fy ngorau i geisio meddwl beth ar y ddaear y gallaf wneud â hi: nid yw hyd yn oed yn ddigon llydan i gynnal neu ddal drws ar gau neu agor drws, pa bynnag ffordd y byddech eisiau ei ddefnyddio. Rwy’n dal i geisio meddwl am syniadau ynglŷn â beth y gellid ei wneud â hi, er y gallai fod yn ôl pob tebyg nad dyma’r lle gorau i awgrymu beth i’w wneud gyda’r ddogfen hon gan fod gennym Gofnod y Trafodion. Oherwydd mae hi mor eang ei natur, yn wir, fel na ellir cyfiawnhau ei galw’n rhaglen lywodraethu o gwbl, a bod yn deg. Am werth pum mlynedd o waith, cawn 15 tudalen o—wel, o ddim byd, a bod yn onest gyda chi. Rwy’n gobeithio y bydd arweinydd y tŷ yn fwy cadarnhaol yn ei hymateb mewn gwirionedd ac yn cynnig rhai atebion i ni nad yw’r ddogfen hon yn eu cynnig i ni, mae’n amlwg, yn—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

[Continues.]—its programme for government. I’ll gladly take the intervention.

[Yn parhau.]—ei rhaglen lywodraethu. Rwy’n hapus i gymryd yr ymyriad.

Thank you for taking the intervention. Perhaps I can give you some advice: use it for your next manifesto. It works.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Efallai y gallaf roi rhywfaint o gyngor i chi: defnyddiwch hi ar gyfer eich maniffesto nesaf. Mae’n gweithio.

Well, I question whether it does work, actually, because—. That leads me very nicely into the problems, the deep-seated problems, that the people of Wales do face. I do see the Deputy Minister for skills congratulating you on such a wonderful intervention. [Laughter.] If that passes for congratulations, why are one in seven people in Wales on a waiting list? Why is this Government failing to tackle one of the huge obstacles that have been around the neck of the NHS here in Wales for 17 years, which is tackling the waiting lists that have grown over the years?

It’s not the UK Government—I can hear, from a sedentary position, the Member for Aberavon say it’s the UK Government. If you actually look at treatment times here for cataracts, for example, in England, you will be seen within 58 days; here, it’s 107 days. Upper digestive tracts, 21 days; 32 days in Wales. Heart operations, 40 days; 48 days in Wales. Hip operations—which the Member for Aberconwy will know shortly about, because her husband is going in shortly to have his hip done—in England, 76 days for treatment; 226 days people wait in Wales to have that treatment done. On diagnosis, heart disease—38 days in England; 46 days here in Wales. On a hernia, 43 days in England; 120 days in Wales. Those are the facts. They’re not my facts; they’re the Nuffield Trust’s facts, which were done in their recent report. So, the Member for Aberavon says about it being a successful manifesto. I have seen nothing over the first 12 months of this term to show that this Government is getting on top of waiting lists.

And when you look at recruitment into the NHS in Wales, we are told that we have to wait for the new recruitment campaign that this Welsh Government has brought forward, while GP surgeries the length and breadth of Wales are shutting. We had a recruitment campaign back in 2011 from the then health Minister in this Assembly, and that didn’t exactly work very well, did it, when you see GP surgery and consultant posts going vacant the length and breadth of Wales. As I said, I’m not disputing the fact that it’s the right of the Labour Party to have the Government here; you won the election. I recognise that. But you should have the energy. You should have the appetite to deal with these deep-seated problems, and you don’t. When you look at our health boards, four of the six health boards are in some form of special measures here in Wales, and I appreciate there are health concerns across the whole of the United Kingdom, but there’s nowhere with those type of figures where four out of six—you’ve only got six health boards—are in special measures in some shape or form.

In education, you look at the PISA rankings that came out before Christmas. We had a First Minister who, when he came into position in 2009, quite rightly marked out education as being his chief policy priority, wanting to develop improvements across the board in education. He was going to invest to improve the outcomes for children in Wales. And what do the PISA rankings tell us? We’re going backwards in education here in Wales, and that cannot be a position that, after six or seven years of leadership, gives anyone any confidence at all, let alone in this Chamber, but outside of this Chamber. Spend per school is still horrendously in deficit when it’s compared to other parts of the United Kingdom, as the education committee heard only recently from the teaching unions, where Rex Phillips gave us the figures of £607 being the difference in a secondary school in Wales to a secondary school in England—£607 more is spent in a secondary school, per pupil, in England than in Wales. [Interruption.] I’ll gladly take that answer.

Wel, rwy’n amau a yw’n gweithio, mewn gwirionedd, oherwydd—. Mae hynny’n fy arwain yn daclus iawn at y problemau, y problemau dwfn, y mae pobl Cymru yn eu hwynebu. Rwy’n gweld y Dirprwy Weinidog sgiliau yn eich llongyfarch ar ymyriad mor wych. [Chwerthin.] Os yw’n haeddu llongyfarchiadau, pam y mae un o bob saith o bobl yng Nghymru ar restr aros? Pam y mae’r Llywodraeth hon yn methu mynd i’r afael ag un o’r rhwystrau mawr sydd wedi bod o amgylch gwddf y GIG yma yng Nghymru ers 17 mlynedd, sef mynd i’r afael â’r rhestrau aros sydd wedi tyfu dros y blynyddoedd?

Nid Llywodraeth y DU ydyw—gallaf glywed yr Aelod dros Aberafan yn dweud ar ei eistedd mai Llywodraeth y DU yw’r rhwystr. Os edrychwch ar amseroedd triniaeth yma ar gyfer cataractau, er enghraifft, yn Lloegr, cewch eich gweld o fewn 58 diwrnod; yma, mae’n 107 o ddiwrnodau. Llwybr treulio uchaf, 21 diwrnod; 32 diwrnod yng Nghymru. Llawdriniaethau’r galon, 40 diwrnod; 48 diwrnod yng Nghymru. Llawdriniaethau’r clun—rhywbeth y bydd yr Aelod dros Aberconwy yn gwybod amdano’n fuan am fod ei gŵr yn mynd i mewn yn fuan i gael ei glun wedi’i wneud—yn Lloegr, 76 diwrnod i gael triniaeth; mae pobl yn aros 226 diwrnod yma yng Nghymru i gael y driniaeth honno. Ar ddiagnosis, clefyd y galon—38 diwrnod yn Lloegr; 46 diwrnod yma yng Nghymru. Ar hernia, 43 diwrnod yn Lloegr; 120 diwrnod yng Nghymru. Dyna’r ffeithiau. Nid fy ffeithiau i ydynt, ond ffeithiau Ymddiriedolaeth Nuffield a wnaed yn eu hadroddiad diweddar. Felly, mae’r Aelod dros Aberafan yn dweud ei fod yn faniffesto llwyddiannus. Nid wyf wedi gweld unrhyw beth yn ystod 12 mis cyntaf y tymor hwn i ddangos bod y Llywodraeth hon yn cael y llaw uchaf ar restrau aros.

A phan edrychwch ar recriwtio i’r GIG yng Nghymru, dywedir wrthym fod yn rhaid inni aros am yr ymgyrch recriwtio newydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i chyflwyno, wrth i feddygfeydd ar hyd a lled Cymru gau. Cawsom ymgyrch recriwtio yn ôl yn 2011 gan y Gweinidog iechyd ar y pryd yn y Cynulliad hwn, ac ni weithiodd honno’n dda iawn, pan welwch swyddi mewn practisau meddygon teulu a swyddi meddygon ymgynghorol yn wag ar hyd a lled Cymru. Fel y dywedais, nid wyf yn dadlau ynglŷn â hawl y blaid Lafur i gael Llywodraeth yma; chi a enillodd yr etholiad. Rwy’n cydnabod hynny. Ond dylai fod gennych egni. Dylai fod gennych awydd i ymdrin â’r problemau dyfnion hyn, ac nid oes. Pan edrychwch ar ein byrddau iechyd, mae pedwar o’r chwe bwrdd iechyd yn destun rhyw fath o fesurau arbennig yma yng Nghymru, ac rwy’n sylweddoli bod pryderon ynglŷn ag iechyd ar draws y Deyrnas Unedig, ond nid oes unman gyda’r mathau hynny o ffigurau lle y mae pedwar o’r chwech—dim ond chwe bwrdd iechyd sydd gennych—yn destun mesurau arbennig o ryw fath neu’i gilydd.

Ym maes addysg, rydych yn edrych ar y safleoedd PISA a ddaeth allan cyn y Nadolig. Roedd gennym Brif Weinidog a ddywedodd yn gwbl briodol, pan ddaeth i’w swydd yn 2009, mai addysg oedd ei brif flaenoriaeth polisi, a’i fod am ddatblygu gwelliannau ar draws addysg yn gyffredinol. Roedd yn mynd i fuddsoddi i wella’r canlyniadau ar gyfer plant yng Nghymru. A beth y mae safleoedd PISA yn dweud wrthym? Rydym yn mynd am yn ôl mewn addysg yma yng Nghymru, ac ni all honno fod yn sefyllfa, ar ôl chwech neu saith mlynedd o arweinyddiaeth, sy’n rhoi unrhyw hyder i unrhyw un o gwbl, heb sôn am yn y Siambr hon, ond y tu allan i’r Siambr hon. Mae gwariant fesul ysgol yn dal i fod yn ddiffygiol iawn o’i gymharu â rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig, fel y clywodd y pwyllgor addysg yn ddiweddar gan yr undebau athrawon, lle y rhoddodd Rex Phillips ffigurau o £607 fel y gwahaniaeth rhwng ysgol uwchradd yng Nghymru ac ysgol uwchradd yn Lloegr. Gwerir £607 y disgybl yn fwy mewn ysgol uwchradd yn Lloegr nag yng Nghymru. [Torri ar draws.] Fe gymeraf yr ateb hwnnw’n llawen.

Do you know why? Have you considered that perhaps one of the reasons is that capital expenditure in Wales by local authorities is held separately, whereas in England, in academies, it’s held by the academies?

A ydych yn gwybod pam? A ydych wedi ystyried efallai mai un o’r rhesymau yw bod gwariant cyfalaf yng Nghymru gan awdurdodau lleol yn cael ei gadw ar wahân, ond yn Lloegr, mewn academïau, mae’n cael ei gadw gan yr academïau?

That doesn’t account for it, Mike. What I do know is that in the figures that were given to us at the start of devolution, that gap was £32. It’s now £607. That’s happened on your watch—the Labour Party’s watch—and this Government is not giving us any confidence that it is dealing with that particular issue. When you look at teacher numbers, a vital component of any successful education system, again, the evidence shows that there are less teachers in the classrooms in Wales, and there are over 3,500 teachers registered to be in the profession—[Interruption.] Fewer teachers. I will be corrected grammatically by my peers.

When it comes to the economy, when we look at the business rates fiasco: we were told in the Labour manifesto that there was going to be a new business rate regime brought forward that would unshackle businesses from the business rate revaluation that was coming around the corner. And what have we had? We’ve had business upon business lobbying Member upon Member to say that their livelihoods and their futures were being threatened. When you look at the general take-home pay conditions here in Wales, nearly £100 less a week is in the average pay packet in Wales, as opposed to other parts of the United Kingdom. We have the lowest take-home pay anywhere in the United Kingdom. How does that give us confidence that this Government is dealing with these deep-seated issues and deep-seated problems? And when we look at the way the infrastructure developments are processed via the Welsh Government, as we heard in the previous debate, it just seems that it’s pork barrel politics when it comes to the Llandeilo bypass, as part of a budget deal, when there’s a village just down the road from here, Dinas Powys, which is the largest village in Wales, and has been calling out for a bypass for the last 50 years, and doesn’t even get a look-in on having a bypass. [Interruption.] I’ll gladly take the intervention.

Nid yw hynny’n cyfrif amdano, Mike. Yr hyn a wn yw bod y bwlch hwnnw’n £32 yn y ffigurau a roddwyd i ni ar ddechrau datganoli. Mae bellach yn £607. Mae hynny wedi digwydd o dan eich arweiniad chi—o dan arweiniad y Blaid Lafur—ac nid yw’r Llywodraeth hon yn rhoi unrhyw hyder i ni ei bod yn ymdrin â’r mater penodol hwnnw. Pan edrychwch ar niferoedd athrawon, elfen hanfodol o unrhyw system addysg lwyddiannus, unwaith eto, mae’r dystiolaeth yn dangos bod llai o athrawon yn yr ystafelloedd dosbarth yng Nghymru, ac mae dros 3,500 o athrawon wedi’u cofrestru i fod yn y proffesiwn—. [Torri ar draws.] Llai o athrawon. Caf fy nghywiro’n ramadegol gan fy nghyd-Aelodau.

O ran yr economi, pan edrychwn ar ffiasgo ardrethi busnes: dywedwyd wrthym ym maniffesto Llafur fod trefn ardrethi busnes newydd yn mynd i gael ei chyflwyno a fyddai’n rhyddhau busnesau oddi wrth y drefn ailbrisio ardrethi busnes a oedd yn dod yn fuan. A beth a gawsom? Cawsom fusnes ar ben busnes yn lobïo Aelod ar ben Aelod i ddweud bod eu bywoliaeth a’u dyfodol dan fygythiad. Pan edrychwch ar yr amodau cyflog mynd adref cyffredinol yma yng Nghymru, mae bron i £100 yr wythnos yn llai yn y pecyn cyflog cyfartalog yng Nghymru o gymharu â rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Gennym ni y mae’r cyflog mynd adref isaf yn unrhyw ran o’r Deyrnas Unedig. Sut y mae hynny’n rhoi hyder i ni fod y Llywodraeth hon yn mynd i’r afael â’r materion a’r problemau dyfnion hyn? A phan edrychwn ar y ffordd y mae’r datblygiadau seilwaith yn cael eu prosesu drwy Lywodraeth Cymru, fel y clywsom yn y ddadl flaenorol, mae’n ymddangos mai gwleidyddiaeth pwrs y wlad yw ffordd osgoi Llandeilo, fel rhan o gytundeb ar y gyllideb, pan fo pentref i lawr y ffordd o’r fan hon, Dinas Powys, sef y pentref mwyaf yng Nghymru, wedi bod yn galw am ffordd osgoi dros yr 50 mlynedd diwethaf, ac nid yw’n cael ei ystyried hyd yn oed ar gyfer cael ffordd osgoi. [Torri ar draws.] Rwy’n hapus i gymryd yr ymyriad.

I’m enjoying thoroughly his extensive peroration here. Could I simply ask, on the issue of national infrastructure, where is the electrification from beyond Cardiff down to Swansea and west Wales? When is it going to happen—if ever?

Rwy’n mwynhau ei berorasiwn helaeth yma’n fawr. A gaf fi ofyn yn syml, ar fater seilwaith cenedlaethol, lle y mae’r trydaneiddio o’r tu hwnt i Gaerdydd i lawr i Abertawe a gorllewin Cymru? Pa bryd y mae’n mynd i ddigwydd—os o gwbl?

Excuse me. Before you carry on, can everyone just calm down? Because when you shout, somebody else has to shout above you to be heard. Can we just keep it down slightly, and we’ll listen?

Esgusodwch fi. Cyn i chi barhau, a wnaiff pawb dawelu? Oherwydd pan fyddwch yn gweiddi, rhaid i rywun arall weiddi’n uwch na chi i gael eu clywed. A gawn ni dawelu rhywfaint, ac fe wrandawn?

Sorry, Deputy Presiding Officer. I would gladly take an intervention from the Member for Ogmore so that he can correct the Record to say how many times he voted for the Labour Government to electrify rail lines in Wales when he was a Member of Parliament. I think it will show that he never voted once, whereas the Conservatives are electrifying the line between Paddington and Cardiff, and will continue to electrify beyond Cardiff. That’s more than the Labour Party ever did. I would love to give way, but the clock is slowly going to beat me.

If you look at the economic statistics, this Government is not giving the confidence that is required to say that it is a new Government, with new energy and a new impetus to deal with the deep-seated economic problems that Wales faces. That cannot be right. It cannot be the way that Members are going to allow this Government to carry on for the next four years. We, on this side of the house, will certainly continue to challenge the Government at every turn and work to make sure that people’s aspirations and beliefs in our great country can be achieved. That’s why we have tabled this motion today. I hope that Plaid Cymru will consider their amendment. I’ll most probably be disappointed in that fact, but it will be good to see the opposition come together and vote to show that we do not have the confidence in the current programme for government—and rather than just change the headlines, they act with substance and vote for this motion that’s before the Assembly today.

Mae’n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd. Byddwn yn falch o dderbyn ymyriad gan yr Aelod dros Ogwr er mwyn iddo allu cywiro’r Cofnod i ddweud sawl gwaith y pleidleisiodd dros weld y Llywodraeth Lafur yn trydaneiddio rheilffyrdd yng Nghymru pan oedd yn Aelod Seneddol. Rwy’n credu y bydd yn dangos na phleidleisiodd unwaith, ond mae’r Ceidwadwyr yn trydaneiddio’r rheilffordd rhwng Paddington a Chaerdydd, a bydd yn parhau i drydaneiddio y tu hwnt i Gaerdydd. Mae hynny’n fwy nag y gwnaeth y Blaid Lafur erioed. Byddwn wrth fy modd yn ildio, ond mae’r cloc yn mynd yn drech na fi’n araf bach.

Os edrychwch ar yr ystadegau economaidd, nid yw’r Llywodraeth hon yn dangos yr hyder sydd ei angen i ddweud ei bod yn Llywodraeth newydd, gydag egni newydd ac ysgogiad newydd i ymdrin â’r problemau economaidd dwfn sy’n wynebu Cymru. Ni all hynny fod yn iawn. Ni all yr Aelodau ganiatáu i’r Llywodraeth fwrw rhagddi yn y ffordd hon am y pedair blynedd nesaf. Byddwn ni, ar yr ochr hon i’r tŷ, yn sicr yn parhau i herio’r Llywodraeth ar bob cyfle ac yn gweithio i sicrhau y gellir gwireddu dyheadau a ffydd pobl yn ein gwlad wych. Dyna pam y cyflwynasom y cynnig hwn heddiw. Gobeithiaf y bydd Plaid Cymru yn ystyried eu gwelliant. Mae’n siŵr y caf fy siomi yn hynny o beth yn ôl pob tebyg, ond bydd yn dda gweld y gwrthbleidiau’n dod at ei gilydd ac yn pleidleisio i ddangos nad oes gennym hyder yn y rhaglen lywodraethu bresennol—ac yn hytrach na rhedeg ar ôl y penawdau, eu bod yn gweithredu gyda sylwedd ac yn pleidleisio dros y cynnig sydd gerbron y Cynulliad heddiw.

Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on Simon Thomas to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a galwaf ar Simon Thomas i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Cynnwys ar ddiwedd y pwynt:

‘a bod ei methiannau yn cael eu cymhlethu gan weithredoedd Llywodraeth Geidwadol y DU’.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Insert at end of point:

and that its failures are compounded by the actions of the UK Conservative Government’.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I think we had a very good example just now of chasing the headlines and not producing any substance whatsoever. I get it that the Conservatives oppose the Labour Party. What I don’t get is any sense of what they’d do if they were in Government in Wales, or any progressive or positive ideas that they have for our economy or our society.

Now, it will come as no shock to the Conservatives, or to the Labour Party for that matter, that Plaid Cymru says, ‘A plague o’ both your houses!’ We don’t stand here to support either of the unionist parties who want to lock us into a union that has been so unsuccessful at protecting the interests of the people of Wales or building the Welsh economy. We don’t accept that narrative at all, and we will always try, in this place, as the elected opposition, to work with the Government of the day to achieve what’s best for our communities, what’s best for Wales—and we will work with any party in that regard.

I think I understand where the Conservatives were coming from in putting forward this rather simple but straightforward motion today. They saw us vote against the supplementary budget last week, and they thought, ‘Ah, that’s the vote against the supply, let’s put a motion down on the confidence, and let’s see if we can get some kind of parliamentary thing going here’. But we don’t follow Westminster conventions in this place. Plaid Cymru certainly doesn’t. We’re not in a relationship with the Labour Party that’s one of confidence and supply, or one of coalition. We’re in a Welsh solution that we agreed with the Labour Party at the time that we elected the First Minister. Because, like the leader of the Welsh Conservatives had to accept—and we have to accept as well—the Labour Party won the election; and therefore their nomination for First Minister deserved our attention and potential support, or at least tolerance, in this Chamber. As a result of that, we had a series of agreements, leading up to the budget, which has delivered, as far as we are concerned, on many of the things that we think were important for Wales. We’ve seen the fruits of that, whether it’s the innovative fund for drugs, whether it’s the extra resources for economic development, or whether it’s what we’ve done on business rates. We’ve seen that delivered in the process over the last year.

So, we are confident in going back to the people who voted for Plaid Cymru on what we’ve done, having been elected to this place. What we don’t have, however, is any confidence in the UK Conservative Government to deliver likewise. We’ve just seen that in this last week, with the budget and the screeching u-turn that was done only today. The fact is this: after 10 years almost now of austerity politics, we’ve only recorded mediocre growth in the economy, negligible growth in productivity throughout the UK, and Wales is even more behind in productivity than that. By 2022, people will be 18 per cent poorer than they were in 2008. Now, I know that that was just after a recession, but the fact is that austerity politics, as worked through by the Conservatives, have not delivered for the people of Wales.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n meddwl ein bod wedi cael enghraifft dda iawn yn awr o redeg ar ôl y penawdau a pheidio â chynhyrchu unrhyw sylwedd o gwbl. Rwy’n sylweddoli bod y Ceidwadwyr yn gwrthwynebu’r Blaid Lafur. Yr hyn nad wyf yn ei gael yw unrhyw synnwyr o’r hyn y byddent yn ei wneud pe baent mewn Llywodraeth yng Nghymru, neu unrhyw syniadau blaengar neu gadarnhaol sydd ganddynt ar gyfer ein heconomi neu ein cymdeithas.

Nawr, ni fydd yn syndod o gwbl i’r Ceidwadwyr, na’r Blaid Lafur o ran hynny, fod Plaid Cymru yn dweud wrth y ddwy blaid, ‘Deled pla i gartrefi’r ddwy ohonoch!’ Nid ydym yn sefyll yma i gefnogi’r naill neu’r llall o’r pleidiau unoliaethol sydd eisiau ein clymu at undeb a fu mor aflwyddiannus yn diogelu buddiannau pobl Cymru neu’n adeiladu economi Cymru. Nid ydym yn derbyn y naratif hwnnw o gwbl, ac yn y lle hwn fel yr wrthblaid etholedig, byddwn bob amser yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y dydd i gyflawni’r hyn sydd orau ar gyfer ein cymunedau, yr hyn sydd orau i Gymru—a byddwn yn gweithio gydag unrhyw blaid yn hynny o beth.

Rwy’n credu fy mod yn deall pam y cyflwynodd y Ceidwadwyr y cynnig braidd yn ddinod ond syml hwn heddiw. Gwelsant ein bod wedi pleidleisio yn erbyn y gyllideb atodol yr wythnos diwethaf, a gwnaeth hynny iddynt feddwl, ‘A, dyna bleidlais yn erbyn y cyflenwi, gadewch i ni gyflwyno cynnig ar yr hyder, a gadewch i ni weld a allwn gael rhyw fath o rywbeth seneddol ar waith yma’. Ond nid ydym yn dilyn confensiynau San Steffan yn y lle hwn. Yn sicr, nid yw Plaid Cymru yn gwneud hynny. Nid ydym mewn perthynas â’r Blaid Lafur sy’n berthynas o hyder a chyflenwi, neu’n berthynas glymblaid. Rydym yn rhan o ateb i Gymru a gytunwyd rhyngom a’r Blaid Lafur ar yr adeg yr etholwyd y Prif Weinidog gennym. Oherwydd, fel y mae arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig wedi gorfod derbyn—ac mae’n rhaid i ni ei dderbyn hefyd—y Blaid Lafur a enillodd yr etholiad; ac felly roedd eu henwebiad ar gyfer Prif Weinidog yn haeddu ein sylw a’n cefnogaeth bosibl, neu oddefgarwch o leiaf, yn y Siambr hon. O ganlyniad i hynny, cawsom gyfres o gytundebau, yn arwain at y gyllideb, sydd, o’n rhan ni, wedi cyflawni llawer o’r pethau y credwn eu bod yn bwysig i Gymru. Rydym wedi gweld ffrwyth hynny, boed yn gronfa arloesol ar gyfer cyffuriau, boed yn adnoddau ychwanegol ar gyfer datblygu economaidd, neu’r hyn a wnaethom ar ardrethi busnes. Rydym wedi gweld hynny’n cael ei gyflawni yn y broses dros y flwyddyn ddiwethaf.

Felly, rydym yn hyderus wrth fynd yn ôl at y bobl a bleidleisiodd dros Blaid Cymru ynglŷn â’r hyn a wnaethom, ar ôl cael ein hethol i’r lle hwn. Yr hyn nad oes gennym, fodd bynnag, yw unrhyw hyder yn Llywodraeth Geidwadol y DU i gyflawni yn yr un modd. Rydym newydd weld hynny yn ystod yr wythnos ddiwethaf, gyda’r gyllideb a’r tro pedol mawr a wnaed heddiw. Y ffaith amdani yw hyn: bellach, ar ôl bron i 10 mlynedd o wleidyddiaeth caledi, twf cymedrol yn unig a gofnodwyd yn yr economi, fawr o dwf o gwbl mewn cynhyrchiant ar draws y DU, ac mae Cymru hyd yn oed ymhellach ar ôl na hynny o ran cynhyrchiant. Erbyn 2022, bydd pobl 18 y cant yn waeth eu byd nag yr oeddent yn 2008. Nawr, rwy’n gwybod bod hynny’n syth ar ôl dirwasgiad, ond y ffaith amdani yw nad yw gwleidyddiaeth caledi, fel y bu’r Ceidwadwyr yn gweithio drwyddi, wedi cyflawni ar ran pobl Cymru.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Would you agree that austerity has never worked, from Hoover in the United States of America, through to Greece today, and all it does is make people poorer?

A fyddech yn cytuno nad yw caledi erioed wedi gweithio, o Hoover yn Unol Daleithiau America, i Wlad Groeg heddiw, a’r cyfan y mae’n ei wneud yw gwneud pobl yn dlotach?

I think that I and Mike Hedges would share a Keynesian view of the world in this regard. I would say to him that the Office for Budget Responsibility came to the Finance Committee this morning. They didn’t tell the Finance Committee this morning because it is in their report, but they said that, clearly, fiscal consolidation continues to depress GDP. In other words, austerity is damaging the economy. But Westminster is insistent on sticking to it, regardless of the damage it is causing. I have to say that, although the Labour Party has changed a little over the last year, initially, they signed up to that austerity charter. Even Jeremy Corbyn and John McDonnell put their names to that austerity charter. That’s why they have proven to be such an ineffective opposition since then in Westminster—up to and including today, as I can see in Prime Minister’s questions.

Infrastructure is something that could drive us out of austerity. But, even those infrastructure projects that could be benefiting Wales—such as electrification to Swansea, such as the tidal lagoon, such as the Swansea city deal—are all delayed by UK Government politics and their considerations. So, I think it is quite simplistic, really, for the Conservatives in Westminster and former Conservatives here in this Chamber as well—[Interruption.] I don’t have time now, sorry, Mark. I appreciate your view, but I don’t have time now. I think it is very easy for them to gloat about the poor situation that Wales finds itself in—the constant harping that we have that we could never pay our own way and we could never be independent. It is as a result of the two unionist parties and what they have done to Wales that we are in this poor situation and unable to make those key decisions for ourselves that the Scottish people are able to take. So, until that changes, we will remain the voice of opposition in this place, both to the Conservatives and to the Labour Party—or rather to the coalition government, which Peter Black usefully described it as now. We will remain a clear voice of alternative politics in this place. That is our view.

Rwy’n meddwl y byddwn i a Mike Hedges yn rhannu safbwynt Keynesaidd ar y byd yn hyn o beth. Byddwn yn dweud wrtho fod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi dod i’r Pwyllgor Cyllid y bore yma. Ni wnaethant ddweud wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma oherwydd ei fod yn eu hadroddiad, ond dywedasant ei bod hi’n amlwg fod cyfuno cyllidol yn parhau i ostwng cynnyrch domestig gros. Mewn geiriau eraill, mae caledi’n niweidio’r economi. Ond mae San Steffan yn mynnu glynu ato, waeth beth yw’r niwed y mae’n ei achosi. Rhaid i mi ddweud, er bod y Blaid Lafur wedi newid ychydig dros y flwyddyn ddiwethaf, i ddechrau, fe ymrwymasant i’r siarter caledi. Fe gefnogodd hyd yn oed Jeremy Corbyn a John McDonnell y siarter caledi. Dyna pam eu bod yn wrthblaid mor aneffeithiol yn San Steffan ers hynny—hyd at ac yn cynnwys heddiw, fel y gallaf weld yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog.

Mae seilwaith yn rhywbeth a allai ein gwthio allan o galedi. Ond mae hyd yn oed y prosiectau seilwaith a allai fod o fudd i Gymru—megis trydaneiddio i Abertawe, megis y morlyn llanw, megis bargen ddinesig Abertawe—i gyd wedi’u hoedi gan wleidyddiaeth Llywodraeth y DU a’i hystyriaethau. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn rhy syml, mewn gwirionedd, i’r Ceidwadwyr yn San Steffan a chyn Geidwadwyr yma yn y Siambr hefyd—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser bellach, mae’n ddrwg gennyf, Mark. Rwy’n derbyn eich safbwynt, ond nid oes gennyf amser yn awr. Rwy’n credu ei bod yn hawdd iawn iddynt orfoleddu am y sefyllfa wael y mae Cymru ynddi—y rhygnu cyson a gawn na allem byth dalu ein ffordd ac na allem byth fod yn annibynnol. Oherwydd y ddwy blaid unoliaethol a’r hyn y maent wedi’i wneud i Gymru, rydym yn y sefyllfa wael hon ac yn methu gwneud y penderfyniadau allweddol drosom ein hunain, penderfyniadau y mae pobl yr Alban yn gallu eu gwneud. Felly, hyd nes y bydd hynny’n newid, byddwn yn parhau i fod yn llais yr wrthblaid yn y lle hwn, i’r Ceidwadwyr ac i’r Blaid Lafur—neu’n hytrach i’r llywodraeth glymblaid, fel y’i disgrifiwyd yn ddefnyddiol gan Peter Black yn awr. Byddwn yn parhau i fod yn llais clir gwleidyddiaeth amgen yn y lle hwn. Dyna yw ein safbwynt ni.

The Welsh Government has been in power in Wales for 18 years. For 11 of those 18 years they have governed hand in hand with a Labour Government in Westminster. During those 18 long and wasted years, they have systematically failed to improve the lives of our most vulnerable members of society. One in five children in Wales still lives in poverty. What a shame. This is higher than in England or Scotland, and higher than the average of the United Kingdom. In spite of spending £500 million since 2001 on their much-vaunted Communities First programme, they have failed to raise prosperity levels in the most disadvantaged parts of Wales. I represent many of those communities in south-east Wales. These communities have been let down by Labour’s failure to break the cycle of poverty and deprivation. Of the United Kingdom’s 12 regions, Wales is the tenth most impoverished, and that is a shame. Despite the goal to eradicate child poverty by 2020, rates have remained stagnant. Last month, the Cabinet Secretary for Communities and Children admitted that Communities First, in his words, had not had the impact on overall poverty levels in these communities, which remain stubbornly high. He went on to say that a new approach is needed that deals with the root causes of poverty.

In spite of this admission of failure, we have had no clear announcement of what will replace Communities First. Instead, the current programme will continue until March 2018, and there will be 30 per cent cuts in funding. It could be that one of the reasons for the failure of Communities First is that not enough money reached front-line projects in Wales. For example, the Communities First cluster in Caerphilly, Deputy Presiding Officer, spend £375,000 on front-line projects last year. However, they spent more than £2 million on staffing. Communities First promised so much, but has delivered so little.

Education remains the best route out of poverty, but Welsh Labour has failed to provide so many of our children with the skills they need to succeed in life. The recent PISA result, which Andrew earlier mentioned, highlights the growing gap between the skills businesses need from their employees and the provision of education in Wales. More than a fifth of Welsh students lack the reading skills for functioning in the workplace. Again, this is the highest proportion of any nation in the United Kingdom. We face a skills shortage here in Wales. More than 72 per cent of Welsh businesses experienced difficulty in recruiting the right staff in 2015. Sixty-one per cent of Welsh businesses fear they will not be able to recruit enough high-skilled workers to meet demand and to grow. Employers in various industries frequently raise concerns that they struggle to find graduates with the right skill or work experience in Wales.

Deputy Presiding Officer, I came to live in Wales 47 years ago. It used to be a wonderful city, Newport, and a prosperous town. But if you look at it now, I think instead of going forward, it’s pedalling backwards in all walks of life. This is true. I know this is something—I have seen it. I know the people who are living there. Whether you look at education, housing, transport, you name it—and I can count many other areas where even our councils are struggling to fulfil—. [Interruption.] We were debating here the rubbish collection, which used to be very good every week, but not anymore—fortnightly. And there is more rubbish—[Interruption.] No, I’ve got no time. There is more rubbish on the streets now than probably for recycling. It’s frustrating. It frustrates me to see the country I chose to make my home fall further and further behind other parts of the United Kingdom and the world. The Welsh Government cannot duck its responsibility and pass blame to others on the other side of the channel, to the Westminster Government. That is totally foolish. They have had 18 years to change and to make life better in Wales, which they haven’t done. They have let Wales down, and it’s a shame. Thank you.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod mewn grym yng Nghymru ers 18 mlynedd. Am 11 o’r 18 mlynedd, roeddent yn llywodraethu law yn llaw â Llywodraeth Lafur yn San Steffan. Dros y 18 mlynedd hir a wastraffwyd, maent wedi methu’n systematig â gwella bywydau ein haelodau mwyaf agored i niwed yn y gymdeithas. Mae un o bob pump o blant yng Nghymru yn dal i fyw mewn tlodi. Dyna drueni. Mae’n uwch nag yn Lloegr neu’r Alban, ac yn uwch na chyfartaledd y Deyrnas Unedig. Er iddynt wario £500 miliwn ers 2001 ar eu rhaglen Cymunedau yn Gyntaf a glodforwyd yn fawr, maent wedi methu codi lefelau ffyniant yn y rhannau mwyaf difreintiedig o Gymru. Rwy’n cynrychioli nifer o’r cymunedau hynny yn ne-ddwyrain Cymru. Mae’r cymunedau hyn wedi cael eu siomi gan fethiant Llafur i dorri cylch tlodi ac amddifadedd. O blith 12 rhanbarth y Deyrnas Unedig, Cymru yw’r tlotaf ond dau, ac mae hynny’n drueni. Er gwaethaf y nod o ddileu tlodi plant erbyn 2020, mae’r cyfraddau wedi aros yn llonydd. Y mis diwethaf, cyfaddefodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant fod Cymunedau yn Gyntaf, yn ei eiriau ef, heb gael yr effaith ar lefelau tlodi cyffredinol yn y cymunedau hyn, sy’n parhau i fod yn ystyfnig o uchel. Aeth ymlaen i ddweud bod angen dull newydd sy’n ymdrin ag achosion sylfaenol tlodi.

Er gwaethaf y cyfaddefiad hwn o fethiant, nid ydym wedi cael unrhyw gyhoeddiad clir ynglŷn â’r hyn a ddaw yn lle Cymunedau yn Gyntaf. Yn lle hynny, bydd y rhaglen bresennol yn parhau tan fis Mawrth 2018 a bydd toriadau o 30 y cant yn y cyllid. Mae’n bosibl mai un o’r rhesymau dros fethiant Cymunedau yn Gyntaf yw na chyrhaeddodd digon o arian y prosiectau rheng flaen yng Nghymru. Er enghraifft, gwariodd clwstwr Cymunedau yn Gyntaf yng Nghaerffili, Ddirprwy Lywydd, £375,000 ar brosiectau rheng flaen y llynedd. Fodd bynnag, gwariasant fwy na £2 filiwn ar staffio. Mae Cymunedau yn Gyntaf wedi addo cymaint a chyflawni cyn lleied.

Addysg yw’r ffordd orau allan o dlodi o hyd, ond mae Llafur Cymru wedi methu darparu’r sgiliau sydd eu hangen ar gynifer o’n plant er mwyn iddynt lwyddo mewn bywyd. Mae’r canlyniad PISA diweddar, a grybwyllodd Andrew yn gynharach, yn tynnu sylw at y bwlch cynyddol rhwng y sgiliau y mae busnesau eu hangen gan eu gweithwyr a’r ddarpariaeth addysg yng Nghymru. Mae mwy nag un rhan o bump o fyfyrwyr Cymru heb y sgiliau darllen i allu gweithredu yn y gweithle. Unwaith eto, dyma’r gyfran uchaf o blith unrhyw genedl yn y Deyrnas Unedig. Rydym yn wynebu prinder sgiliau yma yng Nghymru. Profodd mwy na 72 y cant o fusnesau Cymru anhawster i recriwtio staff cywir yn 2015. Mae 61 y cant o fusnesau Cymru yn ofni na fyddant yn gallu recriwtio digon o weithwyr gyda sgiliau lefel uwch i ateb y galw ac i dyfu. Mae cyflogwyr mewn diwydiannau amrywiol yn aml yn mynegi pryderon eu bod yn ei chael hi’n anodd dod o hyd i raddedigion sydd â’r sgiliau neu’r profiad gwaith cywir yng Nghymru.

Ddirprwy Lywydd, deuthum i fyw yng Nghymru 47 mlynedd yn ôl. Roedd yn arfer bod yn ddinas wych, Casnewydd, ac yn dref ffyniannus. Ond os edrychwch arni yn awr, yn hytrach na symud ymlaen, rwy’n credu ei bod yn mynd am yn ôl ym mhob agwedd ar fywyd. Mae hyn yn wir. Rwy’n gwybod bod hyn yn rhywbeth—rwyf wedi’i weld. Rwy’n adnabod y bobl sy’n byw yno. Pa un a fyddwch yn edrych ar addysg, tai, trafnidiaeth, beth bynnag—a gallaf gyfrif llawer o feysydd eraill lle y mae hyd yn oed ein cynghorau’n cael trafferth i gyflawni—. [Torri ar draws.] Roeddem yn trafod casglu sbwriel yma, rhywbeth a arferai fod yn dda iawn bob wythnos, ond nid mwyach—bob pythefnos. Ac mae mwy o sbwriel—[Torri ar draws.] Na, nid oes gennyf amser. Mae mwy o sbwriel ar y strydoedd yn awr nag ar gyfer ailgylchu yn ôl pob tebyg. Mae’n rhwystredig. Mae’n peri rhwystredigaeth i mi weld y wlad y dewisais wneud fy nghartref ynddi yn llithro ymhellach ac ymhellach ar ôl rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig a’r byd. Ni all Llywodraeth Cymru osgoi ei chyfrifoldeb a throsglwyddo’r bai i eraill ar yr ochr arall i’r sianel, i Lywodraeth San Steffan. Mae hynny’n hollol ffôl. Maent wedi cael 18 mlynedd i newid ac i wneud bywyd yn well yng Nghymru, ac nid ydynt wedi gwneud hynny. Maent wedi gwneud cam â Chymru, ac mae’n drueni. Diolch.

I’m delighted to speak in today’s debate, to set on the record the excellent work this Welsh Labour Government has done, and continues to do, as the people of Wales experience the impact of attacks and failure of the Tory Government at Westminster. Members will only need to look at my own constituency to see how the Welsh Labour Government is providing strong leadership on economic support, together with investment for our future, whilst the Tory Government turns away from us.

Deputy Presiding Officer, I could actually spend the rest of the whole hour highlighting the Welsh Labour Government achievements and Tory failures, but in my contribution I’ll focus on just two examples that highlighted such differences. Firstly, the steel industry, as you would expect, often referred to as the beating heart of Port Talbot, has seen unwavering support from this Welsh Labour Government, and it remains committed to doing everything in its power to secure the long-term future of the Tata plants in Wales. It continues to work closely with the trade unions and Tata Steel in this regard, and since the announcements of job losses last year, and then the sale of Tata Steel’s business in the UK, this Welsh Government has offered significant conditional support to keep steel production and steel jobs at all Tata sites in Wales. Such support includes the provision of over £4 million for skills and training, a package that will help develop the future workforce of Tata’s Welsh sites, improving succession planning and facilitating the transfer of skills for the mature workforce to the young employees—a vitally important area to ensure the longevity of steel making in Wales, and which shows the Welsh Government’s confidence in the long-term production of steel in Wales.

The Welsh Government has also announced £8 million support towards an £18 million investment in the power plant at Port Talbot works, reducing energy costs and cutting carbon emissions. At the recent cross-party group on steel here at the Assembly, senior trade union officials told us this will be a game changer for Port Talbot, helping towards a reduction in energy costs. So, what has the Tory UK Government done? Any takers? [Interruption.] Oh, yes, I’m happy to take an intervention.

Mae’n bleser mawr gennyf siarad yn y ddadl heddiw, i gofnodi’r gwaith ardderchog y mae’r Llywodraeth Lafur hon wedi’i wneud yng Nghymru, ac yn parhau i wneud, wrth i bobl Cymru brofi effaith ymosodiadau a methiant y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan. Nid oes ond angen i’r Aelodau edrych ar fy etholaeth i i weld sut y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn darparu arweinyddiaeth gref ar gymorth economaidd ynghyd â buddsoddiad ar gyfer ein dyfodol, tra bo’r Llywodraeth Dorïaidd yn troi ei chefn arnom.

Ddirprwy Lywydd, gallwn dreulio gweddill yr awr gyfan yn tynnu sylw at lwyddiannau Llywodraeth Lafur Cymru a methiannau Torïaidd, ond yn fy nghyfraniad fe ganolbwyntiaf ar ddwy enghraifft yn unig a oedd yn amlygu gwahaniaethau o’r fath. Yn gyntaf, mae’r diwydiant dur, fel y byddech yn disgwyl, y cyfeirir ato’n aml fel curiad calon Port Talbot, wedi cael cefnogaeth ddiwyro gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, ac mae’n parhau i fod yn ymrwymedig i wneud popeth yn ei gallu i sicrhau dyfodol hirdymor gweithfeydd Tata yng Nghymru. Mae’n parhau i weithio’n agos gyda’r undebau llafur a Tata Steel yn hyn o beth, ac ers y cyhoeddiadau am golli swyddi y llynedd, a gwerthu busnes Tata Steel yn y DU wedyn, mae Llywodraeth Cymru wedi cynnig cefnogaeth sylweddol yn amodol ar gadw cynhyrchiant a swyddi dur ar bob safle Tata yng Nghymru. Mae cefnogaeth o’r fath yn cynnwys darparu dros £4 miliwn ar gyfer sgiliau a hyfforddiant, pecyn a fydd yn helpu i ddatblygu gweithlu safleoedd Tata yng Nghymru yn y dyfodol, gan wella cynllunio ar gyfer olyniaeth a hwyluso trosglwyddo sgiliau ar gyfer y gweithlu aeddfed i’r cyflogeion ifanc—maes hanfodol bwysig i sicrhau hirhoedledd cynhyrchu dur yng Nghymru, a maes sy’n dangos hyder Llywodraeth Cymru yn nyfodol hirdymor cynhyrchu dur yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cyhoeddi cymorth gwerth £8 miliwn tuag at fuddsoddiad £18 miliwn yn y gwaith pŵer ar safle Port Talbot, gan ostwng costau ynni a lleihau allyriadau carbon. Yn y grŵp trawsbleidiol ar ddur yn ddiweddar yma yn y Cynulliad, dywedodd uwch-swyddogion undebau llafur wrthym y bydd hyn yn newid popeth i Bort Talbot, gan helpu tuag at ostwng costau ynni. Felly, beth y mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi ei wneud? A oes unrhyw un eisiau ateb? [Torri ar draws.] O, iawn, rwy’n hapus i gymryd ymyriad.

A package of measures for green energy; £132 million has gone into high-energy companies such as Tata Steel, and more to come up to the £400 million rebate that’s been offered by the Treasury in London. That’s a lot more than you’ve done on business rates, which you haven’t tackled at all from this front bench.

Pecyn o fesurau ar gyfer ynni gwyrdd; mae £132 miliwn wedi mynd i gwmnïau trwm ar ynni fel Tata Steel, a mwy i ddod i fyny at yr ad-daliad o £400 miliwn a gynigiwyd gan y Trysorlys yn Llundain. Mae hynny’n llawer mwy nag wnaethoch ar ardrethi busnes, nad ydych wedi mynd i’r afael â hwy o gwbl o’r fainc flaen hon.

I was waiting for that one. Can I remind the Member that, in fact, his party promised in 2011 that package? In 2014 the EU actually approved a package, in 2015 they approved another one, and extended it, and by 2016 we still hadn’t received the money. When announcements are made about job losses, when announcements were made about sales—over four years waiting for the UK Government to do something. So, don’t tell me that they actually are reacting. They were slow to react. They did call a steel summit when Redcar was closed. There was enough hot air coming from politicians to keep the rolling mills going for quite a while. But, you know, they did need help to create an even playing field, and that’s all the industry asked for—an even playing field. It didn’t happen. They failed to take the necessary steps to reduce the costs on energy for all Tata and other steel companies, and the quality of steel in this country is one of the best in the world. And we need that to support our industry, but despite promises of procurement, the Ministry of Defence actually went to France for steel for the Trident submarines, and the UK Government has failed to commit itself to procurement of British steel for HS2. It’s terrible, in fact. And in contrast, the Welsh Government has examined the future need for steel in public sector infrastructure and construction projects in Wales and has committed to using procurement to open up accessible opportunities, doing more than the UK Government has actually ever done.

My second example—because I did say two—reflects the progress in building modern, state-of-the-art schools for our children. In England, we saw the Tory Government abolish the building schools for the future programme, and that would have actually seen a similar concept. And if it had been under the control of English Government, we’d have seen no schools built in Wales at all. Here in Wales, we’re proud of the twenty-first century schools programme. But more than building new schools, it’s actually a programme that focuses resources on building the right school in the right place to deliver education from early years through to post-16. It delivers learning environments that will enable successful implementation of strategies to deliver improved educational outcomes. It creates public buildings that meet national building standards and reduces the costs that schools will have to find.

Only this Monday, the Cabinet Secretary actually attended one, Ysgol Bae Baglan, and saw for herself the fantastic state-of-the-art school that has replaced three ageing secondary schools in my constituency. Twenty million pounds from this Welsh Government has actually allowed young people in Briton Ferry, Sandfields, Port Talbot and Baglan to benefit from modern, state-of-the-art facilities. And they’re building three more schools in Aberavon—fantastic news and fantastic support from this Welsh Government.

Dirprwy Lywydd, the truth always comes out and this debate reminds us that this Labour Government invests in our future, while the Tories in power in Westminster have shown that they either ignore us or seek to penalise those most at risk. The Welsh Labour Government is fighting for the people of Wales and the people of Wales recognised that last May.

Roeddwn yn aros am honno. A gaf fi atgoffa’r Aelod fod ei blaid, mewn gwirionedd, wedi addo’r pecyn hwnnw yn 2011? Yn 2014 cymeradwyodd yr UE becyn mewn gwirionedd, yn 2015 cymeradwywyd un arall ganddynt, a’i ymestyn, ac erbyn 2016 roeddem yn dal heb gael yr arian. Pan gaiff cyhoeddiadau eu gwneud am golli swyddi, pan gafodd cyhoeddiadau eu gwneud am werthiannau—dros bedair blynedd o aros i Lywodraeth y DU wneud rhywbeth. Felly peidiwch â dweud wrthyf eu bod yn ymateb. Roeddent yn araf i ymateb. Gwnaethant alw uwchgynhadledd ar ddur pan gafodd Redcar ei gau. Roedd digon o aer poeth yn dod gan wleidyddion i gadw’r melinau rholio i fynd am gryn amser. Ond wyddoch chi, roeddent angen help i sicrhau chwarae teg, a dyna’r oll y gofynnai’r diwydiant amdano—chwarae teg. Ni ddigwyddodd. Fe wnaethant fethu rhoi’r camau angenrheidiol ar waith i leihau’r costau ynni ar gyfer pob gwaith Tata a chwmnïau dur eraill, ac mae ansawdd dur yn y wlad hon ymhlith y gorau yn y byd. Ac mae angen hynny arnom i gefnogi ein diwydiant, ond er gwaethaf addewidion ynglŷn â chaffael, aeth y Weinyddiaeth Amddiffyn i Ffrainc mewn gwirionedd i gael dur ar gyfer llongau tanfor Trident, ac mae Llywodraeth y DU wedi methu ymrwymo i gaffael dur Prydain ar gyfer HS2. Mae’n ofnadwy, mewn gwirionedd. Ac mewn cyferbyniad, mae Llywodraeth Cymru wedi archwilio’r angen am ddur yn y dyfodol mewn prosiectau seilwaith ac adeiladu yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ac mae wedi ymrwymo i ddefnyddio caffael er mwyn agor cyfleoedd hygyrch, gan wneud mwy nag y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud erioed mewn gwirionedd.

Mae fy ail enghraifft—oherwydd fe wnes i ddweud dwy—yn adlewyrchu’r cynnydd ar adeiladu ysgolion modern o’r radd flaenaf ar gyfer ein plant. Yn Lloegr, gwelsom y Llywodraeth Dorïaidd yn diddymu’r rhaglen adeiladu ysgolion ar gyfer y dyfodol, a byddai hynny mewn gwirionedd wedi arwain at gysyniad tebyg. A phe bai wedi bod dan reolaeth y Llywodraeth yn Lloegr, ni fyddem wedi gweld unrhyw ysgolion yn cael eu hadeiladu yng Nghymru o gwbl. Yma yng Nghymru, rydym yn falch o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Ond yn fwy nag adeiladu ysgolion newydd, mewn gwirionedd mae’n rhaglen sy’n canolbwyntio adnoddau ar adeiladu’r ysgol gywir yn y lle cywir i gyflwyno addysg o’r blynyddoedd cynnar hyd at addysg ôl-16. Mae’n darparu amgylcheddau dysgu a fydd yn ei gwneud hi’n bosibl i strategaethau gael eu gweithredu’n llwyddiannus er mwyn sicrhau canlyniadau addysgol gwell. Mae’n creu adeiladau cyhoeddus sy’n bodloni safonau adeiladu cenedlaethol ac yn lleihau’r costau y bydd yn rhaid i ysgolion ddod o hyd iddynt.

Ddydd Llun mewn gwirionedd, ymwelodd Ysgrifennydd y Cabinet ag un o’r rhain, Ysgol Bae Baglan, a gwelodd drosti ei hun yr ysgol wych o’r radd flaenaf a ddaeth yn lle tair hen ysgol uwchradd yn fy etholaeth. Mae £20 miliwn gan Lywodraeth Cymru wedi caniatáu i bobl ifanc yn Llansawel, Sandfields, Port Talbot a Baglan i elwa o gyfleusterau modern o’r radd flaenaf. Ac maent yn adeiladu tair ysgol newydd arall yn Aberafan—newyddion gwych a chefnogaeth wych gan y Llywodraeth hon yng Nghymru.

Ddirprwy Lywydd, daw’r gwir i’r golwg bob amser ac mae’r ddadl hon yn ein hatgoffa bod y Llywodraeth Lafur hon yn buddsoddi yn ein dyfodol, tra bod y Torïaid mewn grym yn San Steffan wedi dangos eu bod naill ai’n ein hanwybyddu neu’n ceisio cosbi’r rhai sy’n wynebu’r risg fwyaf. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ymladd dros y Cymry a chydnabuwyd hynny gan y Cymry fis Mai diwethaf.

I am tempted to just cough and say the words ‘Cwrt Sart’, but I won’t.

Andrew R.T. Davies was talking earlier about energy, and 18 years is a long time for any party, and I do mean any party, to be in Government. It doesn’t really matter who props them up, it’s still a long time. But the one thing that is good about it is that it gives those parties a long term to plan, and I do think that is a good thing.

Since the Alastair Campbell days of headline-driven policy making, short-termism has become a less than helpful feature of politics. This sort of ‘show me now’ expectation puts pressure on Governments to come up with a shiny new distraction on the back of every budget, and an annual budget cycle brings its own difficulties to long-term planning.

Eighteen years also gives parties a long time to make mistakes. I think we can be forgiven for making the odd mistake. Everyone miscalculates from time to time. But my essential difficulty with these Labour-led Governments is that 18 years is a long time to put those mistakes right. And they haven’t done that—they just keep making them. Eighteen years is also a long time to blame everybody else. In the six years or so that I’ve been here, the standard response to scrutiny has been, ‘Well, it’s not me, Miss, it’s those Tories in Westminster.’ Well, at 18, I would expect a more mature response from anyone. Those Tories had to play the hand that was dealt to them and the Government here needs to do the same, especially as they’ve had 12 years more practice. And, yes, I would expect a party that’s been in power for 18 years to do things differently from the UK Government. The reason we have devolution is to put the needs of the people of Wales first. You’ve seen the Welsh Conservatives develop policies that are quite different from those of colleagues in Westminster, because the needs of Wales are specific. The reality of that, though, is that these needs now are specific, and not in a good way, as a result of 18 years of poor Government here: NHS waiting lists, education and skills and standards—despite the lovely new schools—GVA, child poverty, bad investment decisions along with small business deaths, poor social mobility, and indifference to rural communities.

In the six years that I’ve been here, Labour-led Government haven’t just blamed Westminster, it’s been a series of, ‘I expect the health boards to do this’, ‘That’s a matter for local authorities’, ‘That’s for the headteacher to decide’. And I would go some way to accepting those responses, as a subscriber to localism and subsidiarity myself, if they were followed up by adequate resource following every new expectation, and if they were subject to some visible accountability.

Last week, I was at Bridgend College, which has received a double excellent result from its Estyn inspection. This is a miracle for two reasons. The first is that they managed to weather the loss of 150 members of staff, following the crippling cuts that Welsh Government inflicted on them two years ago, and the second is that 88 per cent of their learners are below level 1 in numeracy and 84 per cent are below level 1 in literacy.

Now, these are the students who were born under a Welsh Labour Government. They have been educated in accordance with Welsh Labour policy. Half of them come from areas classified as ‘most deprived’, most deprived after a whole lifetime of Labour Welsh policy. Our new teachers, of whom we’re going to expect so much in this Donaldson era, only know the education system that they had themselves. How can we imagine that a nine-month PGCE is anywhere near long enough for them to look for those new ideas when their own experience was either about grade-led meltdown, or no expectation at all? I don’t doubt the Cabinet Secretary’s determination not to waste another generation’s potential, but I have no sense of direction of leadership about how this Labour-led Government will ameliorate the consequences of 18 years of mistakes. It is the same old stuff: only already exhausted local authorities can be trusted to effect change, but you won’t give them any sufficient resource to do what you’re asking them to do—not on education; delays in planning anything so local businesses with good ideas give up on the whole idea of partnership working and get on with what they do, locking up their expertise and not sharing it; a lack of frankness about how efficiently public services work, for fear of it being an attack on the workforce when, actually, a workforce feels valued when it’s able to do its job as best as it can without waste and without constant meddling, and you get constant meddling when there is no vision at the top, and no say at the bottom.

Caf fy nhemtio i beswch a dweud y geiriau ‘Cwrt Sart’ ond ni wnaf.

Roedd Andrew R.T. Davies yn siarad yn gynharach am ynni, ac mae 18 mlynedd yn amser hir i unrhyw blaid, ac rwy’n golygu unrhyw blaid, i fod mewn Llywodraeth. Nid yw fawr o bwys pwy sy’n eu cynnal, mae’n dal i fod yn amser hir. Ond yr un peth sy’n dda amdano yw ei fod yn rhoi cyfnod hir i’r pleidiau hynny i gynllunio, ac rwy’n credu bod hynny’n beth da.

Ers dyddiau Alastair Campbell o bolisïau wedi’u hysgogi gan benawdau, mae byrdymhoriaeth wedi dod yn nodwedd lai na defnyddiol o wleidyddiaeth. Mae’r math hwn o ddisgwyliad ‘dangos i mi yn awr’ yn rhoi pwysau ar Lywodraethau i ddod o hyd i rywbeth newydd sgleiniog i dynnu sylw ar gefn pob cyllideb, ac mae cylch cyllideb blynyddol yn dod â’i anawsterau ei hun i gynlluniau hirdymor.

Mae 18 mlynedd hefyd yn rhoi llawer o amser i bleidiau wneud camgymeriadau. Rwy’n meddwl y gallwn gael maddeuant am wneud ambell gamgymeriad. Mae pawb yn camgymryd o bryd i’w gilydd. Ond fy anhawster sylfaenol â’r Llywodraethau Llafur hyn yw bod 18 mlynedd yn amser hir i unioni’r camgymeriadau hynny. Ac nid ydynt wedi gwneud hynny—maent yn parhau i’w gwneud. Mae 18 mlynedd hefyd yn amser hir i feio pawb arall. Yn yr oddeutu chwe blynedd y bûm yma, yr ymateb arferol i graffu yw, ‘Wel, nid fy mai i yw hyn, Miss, ond bai y Torïaid yn San Steffan.’ Wel, byddwn yn disgwyl ymateb mwy aeddfed gan unrhyw un sy’n 18 oed. Bu’n rhaid i’r Torïaid chwarae’r llaw a gawsant ac mae angen i’r Llywodraeth yma wneud yr un fath, yn enwedig gan eu bod wedi cael 12 mlynedd yn fwy o ymarfer. A byddwn, fe fyddwn yn disgwyl i blaid a fu mewn grym ers 18 mlynedd wneud pethau’n wahanol i Lywodraeth y DU. Y rheswm pam y mae gennym ddatganoli yw er mwyn rhoi anghenion pobl Cymru yn gyntaf. Rydych wedi gweld y Ceidwadwyr Cymreig yn datblygu polisïau sy’n dra gwahanol i rai cydweithwyr yn San Steffan, oherwydd bod anghenion Cymru yn benodol. Ond realiti hynny yw bod yr anghenion hyn yn benodol yn awr, ac nid mewn ffordd dda, o ganlyniad i 18 mlynedd o Lywodraeth wael yma. Rhestrau aros y GIG, addysg a sgiliau a safonau—er gwaethaf yr ysgolion newydd hyfryd—gwerth ychwanegol gros, tlodi plant, penderfyniadau buddsoddi gwael ynghyd â marwolaethau busnesau bach, symudedd cymdeithasol gwael, difaterwch tuag at gymunedau gwledig.

Yn y chwe blynedd y bûm yma, nid San Steffan yn unig y mae’r Llywodraeth dan arweiniad Llafur wedi’u beio. Cafwyd cyfres o, ‘Rwy’n disgwyl i’r byrddau iechyd wneud hyn’, ‘Mater i awdurdodau lleol yw hwnnw’, ‘Dyna fater i’r pennaeth ei benderfynu’. A byddwn yn mynd rywfaint o’r ffordd tuag at dderbyn yr ymatebion hynny, fel cefnogwr lleoliaeth a sybsidiaredd fy hun, pe baent yn cael eu dilyn gan adnoddau digonol yn sgil pob disgwyliad newydd, a phe baent yn destun rhywfaint o atebolrwydd gweladwy.

Yr wythnos diwethaf, roeddwn yng Ngholeg Penybont, sydd wedi cael canlyniad dwbl ardderchog o’i arolwg Estyn. Mae hyn yn wyrth am ddau reswm. Y cyntaf yw eu bod wedi llwyddo i wrthsefyll colli 150 o aelodau o staff yn dilyn y toriadau andwyol a wnaeth Llywodraeth Cymru ddwy flynedd yn ôl, a’r ail yw bod 88 y cant o’u dysgwyr yn is na lefel 1 mewn rhifedd ac 84 y cant yn is na lefel 1 mewn llythrennedd.

Nawr, dyma fyfyrwyr a aned o dan Lywodraeth Lafur Cymru. Maent wedi cael eu haddysgu yn unol â pholisi Llafur Cymru. Daw eu hanner o ardaloedd a gategoreiddiwyd fel y rhai ‘mwyaf difreintiedig’, y mwyaf difreintiedig ar ôl oes gyfan o bolisi Llafur Cymru. Nid yw ein hathrawon newydd y byddwn yn disgwyl cymaint ganddynt yn oes Donaldson ond yn adnabod y system addysg a gawsant eu hunain. Sut y gallwn ddychmygu bod TAR naw mis yn agos at fod yn ddigon hir iddynt edrych am y syniadau newydd hynny pan oedd eu profiad eu hunain yn ymwneud naill ai â methiant i gael y graddau, neu ddim disgwyliad o gwbl? Nid wyf yn amau penderfyniad Ysgrifennydd y Cabinet i beidio â gwastraffu potensial cenhedlaeth arall, ond nid oes gennyf unrhyw synnwyr o gyfeiriad yr arweinyddiaeth ynglŷn â sut y bydd y Llywodraeth hon dan arweiniad Llafur yn gwella canlyniadau 18 mlynedd o gamgymeriadau. Dyma’r un hen stwff: yr unig rai y gellir ymddiried ynddynt i sicrhau newid yw awdurdodau lleol sydd wedi diffygio eisoes, ond nid ydych yn rhoi adnoddau digonol iddynt wneud yr hyn y gofynnwch iddynt ei wneud—nid ar gyfer addysg; oedi wrth gynllunio unrhyw beth fel bod busnesau lleol â syniadau da yn rhoi’r gorau i’r holl syniad o weithio mewn partneriaeth a bwrw ymlaen â’r hyn a wnânt, gan gau’r caead ar eu harbenigedd yn hytrach na’i rannu; diffyg didwylledd ynglŷn â pha mor effeithlon y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio, rhag ofn ei fod yn ymosodiad ar y gweithlu pan fo’r gweithlu, mewn gwirionedd, yn teimlo ei fod yn cael ei werthfawrogi pan fo’n gallu gwneud ei waith cystal ag y gall heb wastraff a heb ymyrraeth gyson, a byddwch yn cael ymyrraeth gyson pan nad oes gweledigaeth ar y brig, a dim llais ar y gwaelod.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I’m a bit short on time, but if you can keep it quick.

Rwy’n brin o amser braidd, ond os gallwch ei gadw’n gyflym.

Thank you for taking the intervention. Do you therefore agree with me also that—? You say getting the best out of the workforce—one way of getting the best out of the workforce is working in partnership with the workforce, as we are seeing across Neath Port Talbot, where there is a great partnership between the workforce and the council. That’s a way of getting success.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A ydych yn cytuno felly hefyd fod—? Rydych yn dweud cael y gorau gan y gweithlu—un ffordd o gael y gorau gan y gweithlu yw gweithio mewn partneriaeth gyda’r gweithlu, fel y gwelwn ar draws Castell-nedd Port Talbot, lle y ceir partneriaeth wych rhwng y gweithlu a’r cyngor. Dyna ffordd o gael llwyddiant.

Absolutely; that was my point. I’m thinking some of these partnerships don’t work because, actually, the private sector isn’t as involved as it could be, and I think that’s a real shame for Wales.

This is what I have seen over these last six years. I know there’s only so much money, but how well has it been spent? There’s no vision, no bravery, and Wales needs its Government to be brave enough to do something. You’ve had the privilege of a long Government. Your long-term plan seems to have been to do the same thing over and over again for the same result, and that is your unforgivable mistake.

Yn hollol; dyna oedd fy mhwynt. Rwy’n meddwl nad yw rhai o’r partneriaethau hyn yn gweithio oherwydd, mewn gwirionedd, nid yw’r sector preifat yn chwarae cymaint o ran ag y gallai, ac rwy’n credu bod hynny’n drueni mawr i Gymru.

Dyma a welais dros y chwe blynedd diwethaf. Rwy’n gwybod mai hyn a hyn o arian sydd i’w gael, ond pa mor dda y cafodd ei wario? Nid oes unrhyw weledigaeth, na dewrder, ac mae Cymru angen i’w Llywodraeth fod yn ddigon dewr i wneud rhywbeth. Rydych wedi cael y fraint o fod yn Llywodraeth hir. Mae’n ymddangos mai eich cynllun hirdymor oedd gwneud yr un peth drosodd a throsodd i gael yr un canlyniad, a dyna yw eich camgymeriad anfaddeuol.

UKIP has no difficulty at all in supporting this motion today. The best that can be said of the Labour Government in Cardiff is that its problems are serious but not terminal, which is the opposite to the position of the Labour Party in Westminster, whose problems are terminal but not serious. Fortunately, we haven’t got—[Interruption.] Fortunately, we haven’t got Jeremy Corbyn as the First Minister in Wales to impose upon us the economic policies that have created such a massive success in Venezuela and Cuba, the other countries in the world that he venerates. That’s not to say that we approve of everything that the Conservative Government at Westminster does as well, and we’ve seen in the course of the last week how one car-crash mistake has now been reversed, and the famous white van man has managed to change the Chancellor’s mind and turn him into white flag man, and a very good thing, too.

But I must say I was rather taken aback by Simon Thomas’s speech about what it means to be an opposition party in this place, because he referred to the right of the Labour Party to continue to be the Government of this country as though they’d actually won the election last May. The truth of the matter is not only did they not win a majority of the seats, they only got 33 per cent of the vote. I don’t think that that is a resounding qualification for the leadership of this country, and after 18 years I would have thought that the opposition would have had more ambition than to be Carwyn Jones’s pit prop to keep up his tottering administration. Unfortunately, Plaid Cymru is a bogus opposition, because we know that at every opportunity when there is, effectively, a vote of confidence—and we saw it the other day on the supplementary budget—they won’t actually press home the advantage in votes that we have collectively as opposition parties. They keep this tottering Government in place, and so they can’t shuffle off the failures of the Labour Government entirely upon the Labour Party, because they are actually the Labour Party’s accomplices in all of this. And over the last 18 years, occasionally, they’ve actually been formal accomplices. Now they’re the informal ones but, nevertheless, without them, the Labour Party would not now be the Government of Wales. And in the course of the last 18 years, as Andrew R.T. Davies pointed out in his opening speech, Wales has become the poorest region, virtually, in western Europe. We’ve seen us actually going backwards in 18—. [Interruption.] Oh, go on.

Nid yw UKIP yn cael unrhyw anhawster o gwbl i gefnogi’r cynnig hwn heddiw. Y gorau y gellir ei ddweud am y Llywodraeth Lafur yng Nghaerdydd yw bod ei phroblemau’n ddifrifol ond nid yn angheuol, sef y gwrthwyneb i sefyllfa’r Blaid Lafur yn San Steffan, sydd â phroblemau angheuol ond nid yn ddifrifol. Yn ffodus, nid oes gennym—[Torri ar draws.] Yn ffodus, nid oes gennym Jeremy Corbyn yn Brif Weinidog yng Nghymru i osod y polisïau economaidd sydd wedi creu llwyddiant mor enfawr yn Venezuela a Cuba, y gwledydd eraill yn y byd y mae’n eu mawrygu. Nid yw hynny’n dweud ein bod yn cymeradwyo popeth y mae’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yn ei wneud hefyd, a gwelsom yn ystod yr wythnos ddiwethaf sut y mae un camgymeriad enbyd wedi cael ei wrthdroi bellach, ac mae dyn enwog y fan wen wedi llwyddo i newid meddwl y Canghellor a’i droi’n ddyn y faner wen, a da hynny hefyd.

Ond mae’n rhaid i mi ddweud fy mod wedi synnu braidd gan araith Simon Thomas am yr hyn y mae’n golygu i fod yn wrthblaid yn y lle hwn, oherwydd cyfeiriodd at hawl y Blaid Lafur i barhau i fod yn Llywodraeth y wlad hon fel pe baent wedi ennill yr etholiad fis Mai diwethaf. Y gwir amdani yw, nid yn unig na lwyddasant i ennill mwyafrif o’r seddi, ond 33 y cant o’r bleidlais yn unig a gawsant. Nid wyf yn credu bod hynny’n gymhwyster ysgubol ar gyfer arwain y wlad hon, ac ar ôl 18 mlynedd byddwn wedi meddwl y byddai gan y gwrthbleidiau fwy o uchelgais na bod yn byst pwll i Carwyn Jones gynnal ei weinyddiaeth sigledig. Yn anffodus, mae Plaid Cymru yn wrthblaid ffug, oherwydd ar bob cyfle pan fo pleidlais o hyder i bob pwrpas—a gwelsom hyn y dydd o’r blaen gyda’r gyllideb atodol—gwyddom na fyddant yn gwthio’r fantais mewn gwirionedd mewn pleidleisiau a gawn ar y cyd fel gwrthbleidiau. Maent yn cadw’r Llywodraeth sigledig hon yn ei lle, ac felly ni allant feio methiannau’r Llywodraeth Lafur yn gyfan gwbl ar y Blaid Lafur, oherwydd mewn gwirionedd hwy yw cynorthwywyr y Blaid Lafur yn hyn oll. A thros y 18 mlynedd diwethaf, o bryd i’w gilydd, maent wedi bod yn gynorthwywyr ffurfiol mewn gwirionedd. Erbyn hyn hwy yw’r rhai anffurfiol ond, serch hynny, hebddynt, ni fyddai’r Blaid Lafur yn Llywodraeth Cymru. A thros y 18 mlynedd diwethaf, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies yn ei araith agoriadol, mae Cymru wedi dod yn rhanbarth tlotaf gorllewin Ewrop fwy neu lai. Rydym wedi ein gweld yn mynd am yn ôl mewn 18—. [Torri ar draws.] O, ewch ymlaen.

Thank you for giving way; I’m very grateful to you. Will he then explain what is the alternative Government of Wales that he proposes?

Diolch i chi am ildio; rwy’n ddiolchgar iawn i chi. A wnaiff egluro felly pa Lywodraeth Cymru amgen y mae’n ei hargymell?

Well, the alternative Government of Wales would be one of him and me, I think, which would be a very alternative Government indeed, of course. It is true to say that it would undoubtedly be a rainbow coalition of parties if Plaid Cymru, the Conservatives, UKIP and the independents had combined in order to provide a change of Government for Wales. But, a change is as good as a rest, as they say, and I think that anything would be better than what we’ve got at any rate.

Wales has moved backwards in the last 18 years, from having been second from the bottom of all the regions of England and the nations of the United Kingdom, we are now at the bottom of the league table. Andrew Davies pointed out that four out of the six health boards are in either special measures or targeted intervention, and the PISA results speak for themselves. On all the major indices of achievement, the Labour Government has failed and it surely is time for some kind of change.

I must say, I was taken aback secondly by Simon Thomas saying that if we had independence in Wales, it would all suddenly become very different because we could then move into a Keynesian nirvana where money growing on trees could be picked off and spent. But, of course, how could he do that? Because unless Wales had its own currency, he wouldn’t be able simply to print the money that he wants to spend. This was the question that the SNP couldn’t answer during the Scottish referendum campaign. If they became an independent nation, how would they manage their spending plans if they were either part of the eurozone or if they were part of the sterling zone? And there is no answer to that question. The answer is, of course, that although the Government at Westminster has doubled the national debt in the last seven years—which must be the most Keynesian policy that we’ve ever had in this country—that has not achieved the impact that Plaid Cymru thinks it would have if they had the opportunity to do that in Wales.

The future of Wales lies with the industries of the future, which are in the areas of high technology—the digital future of this country. What we see going on the other side of the Severn bridge, with Dyson’s new technology campus at Hullavington—it’s only an hour from where we are here in Cardiff—these are the kinds of industries that we should be attracting into Wales. We should look forward to a low-tax, low-regulation environment that is going to make Wales a beacon to attract the investment that we need to produce those jobs for the future.

Wel, byddai Llywodraeth Cymru amgen yn un gydag ef a minnau, rwy’n meddwl, a byddai’n Llywodraeth amgen iawn yn wir, wrth gwrs. Mae’n wir dweud y byddai’n sicr yn glymblaid enfys o bleidiau pe bai Plaid Cymru, y Ceidwadwyr, UKIP a’r aelodau annibynnol wedi cyfuno er mwyn darparu newid Llywodraeth ar gyfer Cymru. Ond mae newid cystal â gorffwys, fel y maent yn ei ddweud, ac rwy’n meddwl beth bynnag y byddai unrhyw beth yn well na’r hyn sydd gennym.

Mae Cymru wedi symud tuag yn ôl yn y 18 mlynedd diwethaf, ac o fod yn ail o’r gwaelod o holl ranbarthau Lloegr a gwledydd y Deyrnas Unedig, rydym bellach ar waelod y tabl cynghrair. Nododd Andrew Davies fod pedwar o’r chwe bwrdd iechyd naill ai’n destunau mesurau arbennig neu ymyrraeth wedi’i thargedu, ac mae’r canlyniadau PISA yn siarad drostynt eu hunain. Ar yr holl brif fynegeion cyflawniad, mae’r Llywodraeth Lafur wedi methu ac mae’n sicr yn bryd cael newid o ryw fath.

Rhaid i mi ddweud, synnais yr eilwaith pan ddywedodd Simon Thomas y byddai’r cyfan yn sydyn yn wahanol iawn pe baem yn cael annibyniaeth yng Nghymru, oherwydd gallem symud wedyn tuag at wynfyd Keynesaidd lle y gellid casglu arian yn tyfu ar goed a’i wario. Ond wrth gwrs, sut y gallai wneud hynny? Oherwydd oni bai bod gan Gymru ei harian ei hun, ni fyddai’n gallu argraffu’r arian y mae ef am ei wario. Hwn oedd y cwestiwn na allai’r SNP mo’i ateb yn ystod ymgyrch refferendwm yr Alban. Pe baent yn dod yn genedl annibynnol, sut y byddent yn rheoli eu cynlluniau gwariant pe baent naill ai’n rhan o ardal yr ewro, neu pe baent yn rhan o ardal sterling? Ac nid oes ateb i’r cwestiwn hwnnw. Yr ateb, wrth gwrs, yw hyn: er bod y Llywodraeth yn San Steffan wedi dyblu’r ddyled genedlaethol yn y saith mlynedd diwethaf—ac mae’n rhaid mai dyna’r polisi mwyaf Keynesaidd a gawsom erioed yn y wlad hon—nid yw hynny wedi sicrhau’r effaith y mae Plaid Cymru yn meddwl y byddai wedi’i wneud pe baent yn cael cyfle i wneud hynny yng Nghymru.

Mae dyfodol Cymru gyda diwydiannau’r dyfodol, ym meysydd uwch-dechnoleg—dyfodol digidol y wlad hon. Yr hyn a welwn yn digwydd ar yr ochr arall i bont Hafren, gyda champws technoleg newydd Dyson yn Hullavington—awr yn unig o ble rydym ni yma yng Nghaerdydd—dyma’r math o ddiwydiannau y dylem fod yn eu denu i Gymru. Dylem edrych ymlaen at amgylchedd gyda threthi isel, lefel isel o reoleiddio sy’n mynd i wneud Cymru’n esiampl i ddenu’r buddsoddiad sydd ei angen arnom i gynhyrchu’r swyddi hynny ar gyfer y dyfodol.

I would like to thank the Welsh Conservatives for giving me an opportunity to rise in this debate to highlight the actual work of the Welsh Labour Government. It would be equally remiss of me to start without mentioning ‘Spreadsheet Phil’ even further from today’s announcements. The Tory UK Government Chancellor last week caused absolute outrage with one of the most naked broken promises in politics—a broken promise that would cause even Nick Clegg to blush. It is not often in this Chamber that I will ever, I hope, quote David Cameron, but I’ll give it a go. He tweeted on 25 March in 2015,

‘I've ruled out raising VAT. Why won't Ed Miliband rule out raising National Insurance contributions? Labour always puts up the Jobs Tax.’

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am roi cyfle i mi godi yn y ddadl hon i dynnu sylw at waith Llywodraeth Lafur Cymru mewn gwirionedd. Byddai’r un mor esgeulus ar fy rhan i ddechrau heb grybwyll ‘Spreadsheet Phil’ hyd yn oed ymhellach yn sgil cyhoeddiadau heddiw. Yr wythnos diwethaf, achosodd Canghellor Torïaidd Llywodraeth y DU lawer iawn o ddicter gydag un o’r enghreifftiau mwyaf amlwg o dorri addewid mewn gwleidyddiaeth—enghraifft o dorri addewid a fyddai’n achosi i Nick Clegg hyd yn oed gochi. Nid yn aml yn y Siambr hon y byddaf byth, gobeithio, yn dyfynnu David Cameron, ond fe roddaf gynnig arni. Trydarodd ar 25 Mawrth yn 2015,

Rwyf fi wedi diystyru codi TAW. Pam na wnaiff Ed Miliband ddiystyru codi cyfraniadau Yswiriant Gwladol? Mae Llafur bob amser yn codi’r Dreth Swyddi.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 16:48:00

They’re not raising it.

Nid ydynt yn ei godi.

Though in fairness—I realise—Dave did once say, for those today who have got long memories, ‘Too many tweets make a—’.

But in all seriousness and in all earnestness, the Conservatives, despite the u-turns, broke an explicit and direct manifesto promise and did directly betray 1.6 million self-employed people. In contrast, the Welsh Labour Government has delivered on its promises for the people of Wales. Let me suggest to the Welsh Conservatives that they would be better off spending their time trying to find the £2 billion black hole in the UK Conservative budget rather than trying to shout in the wind in this Chamber. Even the OBR, set up by this Government in the UK, has stated we will be 18 per cent worse off in 2020.

Only last May, the people of Wales gave their verdict at the ballot box on the Welsh Labour Government. The Welsh Conservatives told us that Andrew R.T. Davies was to be First Minister—the Welsh people had a different point of view. And the Welsh Conservatives went from the main opposition party to being the third group of this Assembly. So, if Welsh Tory AMs call that progress, then I can only agree they’re heading in the right direction and long may it continue.

Wales continues to outperform the rest of the UK in terms of falling unemployment and both economic inactivity and the claimant count in Wales are falling faster than the UK average. Wales enjoys record inward investment, record tourism figures, the lowest unemployment rates in the UK, the best recycling rates in the UK, the second best recycling rates in Europe and the third best in the world, and record-equalling GCSE results. The Welsh NHS is treating more people than ever before, faster than ever before, despite record demand. [Interruption.] The Welsh NHS is delivering better healthcare for people across Wales. The Welsh ambulance service is the best in the UK. Cancer survival rates continue to improve year on year, and overall waiting times are down 20 per cent on last year. And we, in Wales, are protecting the NHS nurse training bursary, slashed and trashed in England at the deficit and disablement of the NHS in England.

And there are challenges, obviously, there are. Yet, time and time again, the Welsh people have delivered their verdict—

Ond a bod yn deg—rwy’n sylweddoli—fe ddywedodd Dave unwaith, i’r rhai sydd â chof hir heddiw, ‘Mae gormod o drydariadau’n gwneud—’.

Ond a bod o ddifrif, torrodd y Ceidwadwyr, er gwaethaf y troeon pedol, addewid maniffesto penodol ac uniongyrchol a bradychodd 1.6 miliwn o bobl hunangyflogedig yn uniongyrchol. Mewn cyferbyniad, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi cyflawni ei haddewidion i bobl Cymru. Gadewch i mi awgrymu wrth y Ceidwadwyr Cymreig y byddent yn well eu byd yn treulio’u hamser yn ceisio dod o hyd i’r twll du o £2 biliwn yng nghyllideb Geidwadol y DU yn hytrach na cheisio gweiddi yn y gwynt yn y Siambr hon. Mae hyd yn oed y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, a sefydlwyd gan y Llywodraeth hon yn y DU, wedi datgan y byddwn 18 y cant yn waeth ein byd yn 2020.

Fis Mai diwethaf, rhoddodd pobl Cymru eu dyfarniad ar Lywodraeth Lafur Cymru yn y blwch pleidleisio. Dywedodd y Ceidwadwyr Cymreig wrthym mai Andrew R.T. Davies oedd y Prif Weinidog yn mynd i fod—roedd gan bobl Cymru farn wahanol. Ac aeth y Ceidwadwyr Cymreig o fod yn brif wrthblaid i fod yn drydydd grŵp y Cynulliad hwn. Felly, os yw ACau Torïaidd Cymru yn galw hynny’n gynnydd, yna rwy’n cytuno eu bod yn anelu i’r cyfeiriad cywir a hir y parhaed.

Mae Cymru’n parhau i gyflawni’n well na gweddill y DU o ran lleihau diweithdra ac mae anweithgarwch economaidd a nifer yr hawlwyr yng Nghymru yn gostwng yn gyflymach na chyfartaledd y DU. Mae Cymru’n mwynhau lefelau uwch nag erioed o fewnfuddsoddi, ffigurau twristiaeth uwch nag erioed, y cyfraddau diweithdra isaf yn y DU, y cyfraddau ailgylchu gorau yn y DU, y cyfraddau ailgylchu gorau ond un yn Ewrop a’r trydydd gorau yn y byd, a chanlyniadau TGAU cystal â’r gorau erioed. Mae’r GIG yng Nghymru’n trin mwy o bobl nag erioed o’r blaen, yn gyflymach nag erioed o’r blaen, er gwaethaf y galw uwch nag erioed. [Torri ar draws.] Mae’r GIG yng Nghymru’n darparu gwell gofal iechyd i bobl ledled Cymru. Gwasanaeth ambiwlans Cymru yw’r gorau yn y DU. Mae cyfraddau goroesi canser yn parhau i wella o flwyddyn i flwyddyn, ac mae amseroedd aros cyffredinol wedi gostwng 20 y cant ers y llynedd. Ac rydym ni yng Nghymru yn amddiffyn bwrsari hyfforddi nyrsys y GIG, a dorrwyd ac a dociwyd yn Lloegr gan beri diffyg ac anfantais i’r GIG yn Lloegr.

A cheir heriau, yn amlwg. Eto i gyd, dro ar ôl tro, mae pobl Cymru wedi cyflwyno eu barn—

Andrew R.T. Davies a gododd—

Andrew R.T. Davies rose—

Sorry, I have no time.

[Continues.]—and said that the Welsh Labour Party is the true party of Wales: on their side, with them and standing up for them.

Deputy Presiding Officer, I came to this Assembly from local government and in Wales, under Labour, despite scalic block grant cuts to Wales, local government revenue funding has been protected, standing at £4.114 billion—the best settlement, protected following years of cuts from the UK Government. A level of protection that has not been afforded to local government in England under the Tories. Council budgets there have been cut by 10 per cent in cash terms. Vulnerable people—the biggest users of local authorities in England—are suffering, whereas, in Wales, those budgets have gone up by 2.5 per cent. To put this in context, Cardiff’s expenditure increased by £67 million and in Liverpool, it decreased by £75 million. In the words of Catatonia—and I promise I won’t sing it—‘Every day, when I wake up, I thank the Lord that I am Welsh’ because I served in local government as a teacher, and in Wales, under Labour, school buildings are being radically improved with a £2 billion twenty-first century school building programme—the biggest school building programme Wales has ever seen, after years of pre-devolution disinvestment in school assets. In Islwyn, the magnificent Islwyn High School is rising from the ground; in England, as has been said by many, the Tories have trashed and abolished Labour’s school building programme. So, if it’s true—and it is true—I say to myself, ‘Thank the Lord that I am Welsh’, because as the Conservative Members know in their heart of hearts, life is better under Welsh Labour. Thank you.

Mae’n ddrwg gennyf, nid oes gennyf amser.

[Yn parhau.]—ac wedi dweud mai’r Blaid Lafur Gymreig yw gwir blaid Cymru: ar eu hochr, gyda hwy ac yn sefyll drostynt.

Ddirprwy Lywydd, deuthum i’r Cynulliad hwn o lywodraeth leol ac yng Nghymru, o dan Lafur, er gwaethaf toriadau grant bloc ar hyd y raddfa i Gymru, mae cyllid refeniw llywodraeth leol wedi cael ei ddiogelu, ar £4.114 biliwn—y setliad gorau, wedi’i ddiogelu yn dilyn blynyddoedd o doriadau gan Lywodraeth y DU, lefel o amddiffyniad na chafodd ei roi i lywodraeth leol yn Lloegr o dan y Torïaid. Mae cyllidebau’r Cyngor yno wedi cael eu torri 10 y cant mewn arian parod. Mae pobl agored i niwed—defnyddwyr mwyaf awdurdodau lleol yn Lloegr—yn dioddef, ond yng Nghymru, mae’r cyllidebau hynny wedi cynyddu 2.5 y cant. I roi hyn yn ei gyd-destun, cynyddodd gwariant Caerdydd £67 miliwn ac yn Lerpwl, gwelodd ostyngiad o £75 miliwn. Yng ngeiriau Catatonia—ac rwy’n addo na fyddaf yn eu canu—’Bob dydd, pan fyddaf yn deffro, rwy’n diolch i Dduw mai Cymraes wyf fi’ am fy mod wedi gwasanaethu mewn llywodraeth leol fel athrawes, ac yng Nghymru, o dan Lafur, mae adeiladau ysgol yn cael eu gwella’n sylweddol gyda rhaglen adeiladu ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain sy’n werth £2 biliwn—y rhaglen adeiladu ysgolion fwyaf a welodd Cymru erioed, ar ôl blynyddoedd o ddadfuddsoddi cyn datganoli mewn asedau ysgolion. Yn Islwyn, mae Ysgol Uwchradd odidog Islwyn yn codi o’r ddaear; yn Lloegr, fel y dywedwyd gan lawer, mae’r Torïaid wedi chwalu a diddymu rhaglen adeiladu ysgolion Llafur. Felly, os yw’n wir—ac mae’n wir—rwy’n dweud wrthyf fy hun, ‘Diolch i Dduw mai Cymraes wyf fi’, oherwydd fel y gŵyr yr Aelodau Ceidwadol yn eu calon, mae bywyd yn well o dan Lafur Cymru. Diolch.

Janet Finch-Saunders. [Interruption.] Janet Finch-Saunders. Daydreaming?

Janet Finch-Saunders. [Torri ar draws.] Janet Finch-Saunders. Breuddwydio?

Thank you, Deputy Presiding Officer. Today’s debate shines a spotlight on the workings of the Welsh Labour Government and so too on its failings—a Government that has systematically failed to improve living standards for our residents here in Wales. Twenty one per cent of our students are under-proficient in reading; PISA results and GVA are the lowest in the UK; funding for GP services has been cut by £20 million over four years; NHS spend per head is the lowest in the UK; treatment waiting times for routine procedures are two-and-a-half times longer in Wales than in England; one in seven are still lingering on an NHS waiting list; and 127 patients have waited over 105 weeks for treatments such as hip replacements and knee replacements—yes, on the NHS in Wales. So, it should come as no surprise, then, that the Nuffield Trust has said,

‘Wales’s lengthening waiting times should set alarm bells ringing amongst policy-makers’.

By that, of course, they mean the Welsh Labour Government. Now, we face a social care crisis—a forecast of doubling costs over the next 13 years, and yet no strategic forward work management planning in place by this Labour Government.

Locally, there have been £299 million in local government budget cuts since 2013 that have seen many of our vital local services eroded. Council tax, on the other hand, is rising by an average of 3.6 per cent again this year, with Conwy, Ceredigion and Pembrokeshire raising bills by an inflation-busting 5 per cent, thanks to Plaid Cymru and Labour—higher than all but three councils in England and Scotland, and now many more are facing further hikes of up to 4.6 per cent for 2017-18.

Deputy Presiding Officer, our residents pay a significantly higher proportion of their pay packets towards council tax bills than any other British nation. Little wonder, then, that Citizens Advice has labelled council tax as Wales’s single biggest debt problem for our families for the second year running. The failure of the Welsh Labour Government to properly utilise consequential funding of over £94 million that came to Wales provided by, yes, the Conservative-led Government in Westminster between 2010 and 2016 is seeing Welsh council tax payers robbed of their own income to the tune of over £794—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae’r ddadl heddiw’n troi’r sbotolau ar brosesau Llywodraeth Lafur Cymru ac felly hefyd ar ei methiannau—Llywodraeth sydd wedi methu’n systematig â gwella safonau byw ar gyfer ein trigolion yma yng Nghymru. Nid yw 21 y cant o’n myfyrwyr yn cyrraedd lefelau hyfedr o ddarllen; y canlyniadau PISA a gwerth ychwanegol gros yw’r rhai isaf yn y DU; mae cyllid ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu wedi gweld toriad o £20 miliwn dros bedair blynedd; mae gwariant y pen ar y GIG yn is nag unman arall yn y DU; mae amseroedd aros ar gyfer triniaethau cyffredin ddwywaith a hanner yn hwy yng Nghymru nag yn Lloegr; mae un o bob saith yn dal i oedi ar restr aros y GIG; ac mae 127 o gleifion wedi aros dros 105 o wythnosau am driniaethau megis gosod cluniau a phen-gliniau newydd—do, yn y GIG yng Nghymru. Felly, ni ddylai fod yn syndod, felly, fod Ymddiriedolaeth Nuffield wedi dweud,

Dylai amseroedd aros Cymru sy’n ymestyn ganu larymau ymhlith llunwyr polisi.

Yr hyn a olygant wrth hynny, wrth gwrs, yw Llywodraeth Lafur Cymru. Nawr, rydym yn wynebu argyfwng gofal cymdeithasol—rhagolwg y bydd costau’n dyblu dros y 13 mlynedd nesaf, ac eto nid oes unrhyw flaengynlluniau rheoli gwaith strategol yn eu lle gan y Llywodraeth Lafur hon.

Yn lleol, cafwyd £299 miliwn o doriadau i gyllidebau llywodraeth leol ers 2013 sydd wedi arwain at erydu llawer o’n gwasanaethau lleol hanfodol. Mae’r dreth gyngor, ar y llaw arall, yn codi 3.6 y cant eto eleni ar gyfartaledd, gyda Chonwy, Ceredigion a Sir Benfro’n codi biliau 5 y cant sy’n llawer uwch na chwyddiant, diolch i Blaid Cymru a Llafur—uwch na phob un ond tri chyngor yn Lloegr a’r Alban, ac erbyn hyn mae llawer mwy yn wynebu codiadau pellach o hyd at 4.6 y cant ar gyfer 2017-18.

Ddirprwy Lywydd, mae ein trigolion yn talu cyfran sylweddol uwch o’u pecynnau cyflog tuag at filiau’r dreth gyngor nag unrhyw wlad arall ym Mhrydain. Nid oes fawr o ryfedd, felly, fod Cyngor Ar Bopeth wedi labelu’r dreth gyngor fel y broblem ddyled fwyaf yng Nghymru i’n teuluoedd am yr ail flwyddyn yn olynol. Mae methiant Llywodraeth Lafur Cymru i wneud defnydd priodol o gyllid canlyniadol o dros £94 miliwn a ddaeth i Gymru ac a ddarparwyd gan, ie, y Llywodraeth dan arweiniad y Ceidwadwyr yn San Steffan rhwng 2010 a 2016 yn golygu bod dros £794 o’u hincwm wedi’i ddwyn oddi wrth dalwyr y dreth gyngor yng Nghymru—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

No, I’m sorry. I’ve started, I’ll finish. You’re always wanting to mention Westminster; well, let me tell you, a band D property in Westminster has a council tax of £669. A band D property in Conwy: £1,401. Business rates are crippling our most hard working and enterprising individuals. In England, under a Conservative Government, our businesses are valued, they are appreciated, they are supported, and they have now received £3.6 billion in transitional relief. The equivalent in monetary terms of this support in value for Wales, if provided, would be £180 million, yet the recent boasting of a £10 million fund to mitigate this appalling increase is an absolute insult—a complete disgrace—proving, once again, that Welsh Labour simply do not get business.

On broadband, average speeds in Wales are the lowest of the UK regions. In Aberconwy, not only individual premises, but almost some whole communities are being excluded from the Superfast Cymru project, whilst the fibre journey continues to report unreliable data under Welsh Labour in power, supported, of course, in recent years by Plaid Cymru and the Lib Dems. Here we go again. What more can I say? But my constituents in Aberconwy have seen a 230 per cent increase in their council tax bills; their local health board put in special measures, and remaining there for 22 months today; and the closure of our rural schools, against the wishes of a number of parents and governors. The Welsh Labour Government is simply failing my constituency, and it is certainly failing the people of Wales. Thank you.

Na wnaf, mae’n ddrwg gennyf. Rwyf wedi dechrau, fe orffennaf. Rydych bob amser yn awyddus i sôn am San Steffan; wel, gadewch i mi ddweud wrthych, mae treth gyngor eiddo band D yn San Steffan yn £669. Eiddo band D yng Nghonwy: £1,401. Mae ardrethi busnes yn parlysu ein hunigolion mwyaf gweithgar a llawn menter. Yn Lloegr, dan Lywodraeth Geidwadol, caiff ein busnesau eu gwerthfawrogi, cânt eu hystyried yn bwysig, cânt eu cefnogi, ac maent bellach wedi cael £3.6 biliwn mewn rhyddhad trosiannol. Byddai’r hyn sy’n cyfateb mewn termau ariannol i’r cymorth hwn o ran ei werth ar gyfer Cymru, pe bai’n cael ei ddarparu, yn £180 miliwn, ac eto mae’r brolio diweddar yn sgil cronfa gwerth £10 miliwn i liniaru’r cynnydd arswydus hwn yn sarhad enfawr—yn warth llwyr—gan brofi, unwaith eto, nad yw Llafur Cymru yn deall busnes.

Ar fand llydan, y cyflymder cyfartalog yng Nghymru yw’r isaf o blith rhanbarthau’r DU. Yn Aberconwy, mae safleoedd unigol, a rhai cymunedau cyfan bron yn cael eu heithrio o brosiect Cyflymu Cymru, tra bod y daith ffibr yn parhau i adrodd ar ddata annibynadwy dan Lafur Cymru mewn grym, wedi’u cefnogi, wrth gwrs, yn y blynyddoedd diwethaf gan Blaid Cymru a’r Democratiaid Rhyddfrydol. Yr un hen stori. Beth arall y gallaf ei ddweud? Ond mae fy etholwyr yn Aberconwy wedi gweld cynnydd o 230 y cant ym miliau’r dreth gyngor; eu bwrdd iechyd lleol yn dod yn destun mesurau arbennig, ac yn aros yno am 22 mis bellach; a chau ein hysgolion gwledig, yn groes i ddymuniadau nifer o rieni a llywodraethwyr. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gwneud cam â fy etholaeth, ac mae’n sicr yn gwneud cam â phobl Cymru. Diolch.

In his opening speech, the leader of the opposition—although I’m not sure I can call him that again; Neil McEvoy is no longer listed as a Plaid Member, I see. He said that he expected to see a new Government with new energy and new impetus. He even went so far, I think, as to say for 18 months he anticipated a blaze of energy. But of course this, to all intents, isn’t a new Labour-led Government. It’s not the first 18 months. It’s the fag-end of 18 years and, frankly, it shows.

We have the Welsh Government’s eight key economic indicators that they set themselves, and the first—I think the most important—of those was GVA per capita. We’re twelfth out of 12 of the English regions and the three nations: Wales, £18,002; UK, £25,351. We go down these and we’re tenth out of 12; eleventh out of 12; twelfth out of 12; ninth out of 12; eleventh out of 12; tenth equal out of 12. There is one, actually, where we’re a bit better, but not all the data are available on that one. I don’t think there’s anything more important that the two major public services that are devolved: the health service and education.

We look at urgent GP cancer referrals. We set ourselves the target of 95 per cent to be seen within two months, yet it’s only 86 per cent. The A&E four-hour waiting time: only 82 per cent in Wales are seen within that. In England it’s 86 per cent, compared to the 95 per cent target they set. We see it for waiting times: three times as long for hip replacement or hernia; nearly twice as long for cataract operations; and, actually, the only reason we’ve got those numbers is because of the Nuffield Trust. The reality is that when Labour aren’t hitting their targets, they stop collecting the data. But one piece of data that is available in the health services in mortality, and for avoidable deaths in Wales we have 240 per 100,000 people, compared to 221 in England. In just one year, that implies 600 extra and avoidable deaths in Wales, and potentially over the period of devolution 10,000.

Turning to education, the leader of the opposition said that the PISA results were going backwards, and I heard muttering from a Labour Member, ‘No we’re not.’ But look at them. I mean, maths, the Wales number is 478 compared to 493. That gap’s getting wider, and it’s fallen in Wales compared to the previous numbers. On reading, we have in Wales 477 compared to 500 in England. That gap has doubled in the past decade, and the Welsh number has been going down. And then, in science, we have Wales on 485, compared to 505 back in 2006; again, the gap has doubled with England. So, that’s the record on the key public services.

But then we also look at the constitutional issue, and we have no settled devolution settlement. The First Minister has instead set Wales on an uncertain journey by saying Scotland should be our model. Now, I don’t wholly blame the Labour-led Welsh Government for the unsatisfactory nature of the Wales Act 2017, but I think, also, Labour frontbench and Labour Welsh MPs, who are the majority, also bear some responsibility for that, as I think does Sir Humphrey and his pernicious influence on the Conservative Government at Westminster. But we had only, I think, pretty marginal changes in the drafting, yet we had these speeches from so many Labour Members, including the frontbench, that, ‘Ah, it’s not great, there’s all these problems with it, but, on balance, and it’s very much an on-balance decision, there’s this great thing that the Sewel convention is going to be codified in law and that will then be judged by the courts, and, on that basis, we should vote for it.’ Yet, within a couple of weeks, the rug was pulled out from under them, and, following the Counsel General’s intervention, we’re told by the Supreme Court the fact it’s in law makes no difference at all and it remains a convention.

And then, on leaving the EU, we see how the Welsh Government position has evolved. I don’t want to be too critical for this; this is something I’ve been obsessed with all my life. The First Minister has led on it and he’s mugged up over the past nine months and his understanding has developed. But he’s had three separate positions on freedom of movement. At one point, he very sensibly said that we couldn’t be members of the single market—indeed, he voted down a Plaid motion on it—because we needed to deal with freedom of movement. Unfortunately, that position now seems to have gone back, and free and unfettered access to the single market is, I think, something that would get a consensus. But then, when that then becomes full participation in the single market, as I’ve said before, what on earth does that mean? I saw that Jane Hutt, the leader of the house, adopted a new formulation in taking questions yesterday—she referred to ‘participation’ in the single market. But, ultimately, are we going to do what the people of Wales want? They voted to leave. Are we going to come out of the single market? Are we going to restrict freedom of movement? Are we going to take a sensible approach to this and back, actually, what the people of Wales decided, or are we going to try and hug the Scottish Government? All the Scottish Government cares about is independence.

The idea of the future UK framework as something that the Wales relationship with England or with UK Government, and the huge importance of that for us—the idea that that should be based on whatever Nicola Sturgeon fancies stirring up or having as a precept in negotiations on the UK framework I think is wrong. We need to see the Welsh Government lead in finding a settled model of devolution, not the independence supported by 6 per cent of the country, yet, however many Members there now are opposite, and we look to the Government to lead on that. Unfortunately, it’s not doing so, and I’m delighted to support the Conservative motion today.

Yn ei araith agoriadol, roedd arweinydd yr wrthblaid—er nad wyf yn siwr y gallaf ei alw’n hynny eto; gwelaf nad yw Neil McEvoy wedi’i restru fel Aelod Plaid Cymru mwyach. Dywedodd ei fod yn disgwyl gweld Llywodraeth newydd gydag egni newydd ac ysgogiad newydd. Rwy’n meddwl ei fod wedi mynd mor bell hyd yn oed â dweud ei fod am 18 mis wedi rhagweld ffrwydrad o egni. Ond wrth gwrs nid Llywodraeth newydd dan arweiniad Llafur yw hon i bob pwrpas. Nid y 18 mis cyntaf ydyw. Dyma ddiwedd 18 mlynedd ac a dweud y gwir, mae’n dangos.

Mae gennym wyth dangosydd economaidd allweddol Llywodraeth Cymru a osodwyd ganddynt hwy eu hunain, a’r cyntaf ohonynt—y pwysicaf yn fy marn i—oedd gwerth ychwanegol gros y pen. Rydym yn ddeuddegfed allan o 12 o ranbarthau Lloegr a’r tair gwlad: Cymru, £18,002; y DU, £25,351. Rydym yn mynd i lawr y rhain ac rydym yn ddegfed allan o 12; yn unfed ar ddeg allan o 12; yn ddeuddegfed allan o 12; yn nawfed allan o 12; yn unfed ar ddeg allan o 12; yn gydradd ddegfed allan o 12. Mae un, mewn gwirionedd, lle rydym ychydig yn well, ond nid yw’r holl ddata ar gael ar yr un hwnnw. Nid wyf yn meddwl bod unrhyw beth yn fwy pwysig na’r ddau brif wasanaeth cyhoeddus sydd wedi’u datganoli: y gwasanaeth iechyd ac addysg.

Rydym yn edrych ar atgyfeiriadau canser brys gan feddygon teulu. Rydym wedi gosod targed o 95 y cant i ni’n hunain i bobl gael eu gweld o fewn dau fis, ac eto nid yw ond yn 86 y cant. Amser aros o bedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys: dim ond 82 y cant yng Nghymru sy’n cael eu gweld o fewn hynny. Yn Lloegr, mae’n 86 y cant, o’i gymharu â’r targed o 95 y cant a osodwyd ganddynt. Rydym yn ei weld ar gyfer amseroedd aros: dair gwaith mor hir ar gyfer gosod clun newydd neu hernia; bron ddwywaith mor hir ar gyfer llawdriniaethau cataract; ac mewn gwirionedd, yr unig reswm y mae gennym y niferoedd hynny yw oherwydd Ymddiriedolaeth Nuffield. Y realiti yw bod Llafur, pan nad ydynt yn cyrraedd eu targedau, yn rhoi’r gorau i gasglu’r data. Ond un darn o ddata sydd ar gael yn y gwasanaethau iechyd yw marwolaethau, ac ar gyfer marwolaethau y gellir eu hosgoi yng Nghymru mae gennym 240 o bob 100,000 o bobl, o’i gymharu â 221 yn Lloegr. Mewn un flwyddyn yn unig, mae hynny’n awgrymu bod 600 o farwolaethau ychwanegol a marwolaethau y gellir eu hosgoi yng Nghymru, a 10,000 o bosibl dros gyfnod datganoli.

Gan droi at addysg, dywedodd arweinydd yr wrthblaid fod y canlyniadau PISA yn mynd tuag yn ôl, a chlywais fwmian gan Aelod Llafur, ‘Nac ydym.’ Ond edrychwch arnynt. Hynny yw, mathemateg, mae nifer Cymru’n 478 o gymharu â 493. Mae’r bwlch hwnnw’n tyfu, ac mae’n gostwng yng Nghymru o gymharu â’r niferoedd blaenorol. O ran darllen, mae gennym 477 yng Nghymru o’i gymharu â 500 yn Lloegr. Mae’r bwlch hwnnw wedi dyblu yn y degawd diwethaf, ac mae’r nifer yng Nghymru wedi bod yn gostwng. Wedyn, mewn gwyddoniaeth, mae gennym Gymru ar 485, o’i gymharu â 505 yn ôl yn 2006; eto, mae’r bwlch rhyngom a Lloegr wedi dyblu. Felly, dyna’r record o ran y gwasanaethau cyhoeddus allweddol.

Ond wedyn edrychwn hefyd ar y mater cyfansoddiadol, ac nid oes gennym unrhyw setliad datganoli sefydlog. Yn lle hynny, mae’r Prif Weinidog wedi gosod Cymru ar daith ansicr drwy ddweud y dylai’r Alban fod yn fodel ar ein cyfer. Nawr, nid wyf yn beio Llywodraeth Cymru dan arweiniad Llafur yn gyfan gwbl am natur anfoddhaol Deddf Cymru 2017, ond rwy’n meddwl hefyd fod peth cyfrifoldeb am hynny ar fainc flaen Llafur ac Aelodau Seneddol Llafur Cymru, sy’n fwyafrif, a dyna rwy’n credu yw barn Syr Humphrey a’i ddylanwad niweidiol ar y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Ond newidiadau go ymylol a gawsom wrth ddrafftio, rwy’n credu, ac eto cawsom areithiau gan gynifer o Aelodau Llafur, gan gynnwys y fainc flaen, yn dweud ‘A, nid yw’n wych, mae’n cynnwys yr holl broblemau hyn, ond at ei gilydd, a phenderfyniad ‘at ei gilydd’ ydyw i raddau helaeth, mae’n wych fod confensiwn Sewel yn mynd i gael ei godeiddio yn y gyfraith a chaiff y Ddeddf ei barnu wedyn gan y llysoedd, ac ar y sail honno, dylem bleidleisio drosti.’ Eto i gyd, o fewn ychydig o wythnosau, cawsant eu tanseilio, ac yn sgil ymyrraeth y Cwnsler Cyffredinol, dywedir wrthym gan y Goruchaf Lys nad yw’r ffaith ei bod yn gyfraith yn gwneud unrhyw wahaniaeth o gwbl, ac mae’n parhau’n gonfensiwn.

Ac yna, ar ôl gadael yr UE, gwelwn sut y mae safbwynt Llywodraeth Cymru wedi esblygu. Nid wyf eisiau bod yn rhy feirniadol o hyn; mae’n rhywbeth y bu gennyf obsesiwn yn ei gylch ar hyd fy oes. Mae’r Prif Weinidog wedi arwain arno ac mae wedi paratoi ar ei gyfer dros y naw mis diwethaf ac mae ei ddealltwriaeth wedi datblygu. Ond mae wedi bod â thri safbwynt gwahanol ar y rhyddid i symud. Ar un adeg, fe ddywedodd, yn synhwyrol iawn, na allem fod yn aelodau o’r farchnad sengl—yn wir, fe bleidleisiodd yn erbyn cynnig gan Blaid Cymru arno—gan ein bod angen ymdrin â rhyddid i symud. Yn anffodus, ymddengys bod y safbwynt hwnnw yn awr wedi mynd yn ôl, ac mae mynediad rhydd a dilyffethair at y farchnad sengl, rwy’n meddwl, yn rhywbeth a fyddai’n cael consensws. Ond wedyn, pan fydd hwnnw wedyn yn dod yn gyfranogiad llawn yn y farchnad sengl, fel y dywedais o’r blaen, beth ar y ddaear yw ystyr hynny? Gwelais fod Jane Hutt, arweinydd y tŷ, wedi mabwysiadu fformiwleiddiad newydd wrth ateb cwestiynau ddoe—cyfeiriodd at ‘gyfranogiad’ yn y farchnad sengl. Ond yn y pen draw, a ydym yn mynd i wneud yr hyn y mae pobl Cymru eisiau? Fe wnaethant bleidleisio dros adael. A ydym yn mynd i ddod allan o’r farchnad sengl? A ydym yn mynd i gyfyngu ar y rhyddid i symud? A ydym yn mynd i fabwysiadu ymagwedd synhwyrol at hyn a chefnogi, mewn gwirionedd, yr hyn a benderfynodd pobl Cymru, neu a ydym yn mynd i geisio cofleidio Llywodraeth yr Alban? Y cyfan y mae Llywodraeth yr Alban yn malio amdano yw annibyniaeth.

Mae’r syniad o fframwaith y DU yn y dyfodol fel rhywbeth y mae perthynas Cymru â Lloegr neu gyda Llywodraeth y DU, a phwysigrwydd enfawr hynny i ni—mae’r syniad y dylai hynny fod yn seiliedig ar beth bynnag y mae Nicola Sturgeon awydd ei ysgogi neu ei gael fel argymhelliad mewn trafodaethau ar fframwaith y DU yn anghywir yn fy marn i. Mae angen inni weld Llywodraeth Cymru yn arwain ar ddod o hyd i fodel datganoli sefydlog, nid yr annibyniaeth a gefnogir gan 6 y cant o’r wlad, er hynny, ni waeth faint o Aelodau sydd yno gyferbyn yn awr, ac edrychwn ar y Llywodraeth am arweiniad ar hynny. Yn anffodus, nid yw’n gwneud hynny, ac rwy’n falch iawn o gefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw.

Thank you very much. I now call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

Dirprwy Lywydd, I’m very pleased to have the opportunity to respond to this debate, and I do intend to speak on our record and be positive about what this Welsh Labour Government is achieving in Wales, because it is a record of a Welsh Labour Government delivering for the people of Wales.

So, let’s start with the economy: fewer people out of work in Wales and close to record numbers in work. The latest figures bear testament to this: the unemployment rate in Wales now remains lower than the UK average, and we’ve created tens of thousands of new jobs. Last year alone, the Welsh Government helped create and protect 37,500 jobs. But we’ve also responded to the economic challenges, and supporting our Save our Steel campaign is an example of that, as David Rees has said. We’ve taken action to safeguard the steel industry here in Wales. Thanks to the £60 million of support the Welsh Labour Government has set aside to support the steel industry, we’ve been able to keep steel jobs and steel production here in Wales.

Dirprwy Lywydd, more than 15,000 young people, across all our constituencies, have been supported into work through the first Jobs Growth Wales programme, and apprenticeship success rates are higher in Wales than in England. We’re supporting tens of thousands of small businesses with their business rates and we’ve listened and responded to their concerns about revaluation by creating two bespoke relief schemes.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n falch iawn o gael cyfle i ymateb i’r ddadl hon, ac rwy’n bwriadu siarad am ein record a bod yn bositif ynglŷn â beth y mae’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn ei gyflawni yng Nghymru, gan mai record ydyw o Lywodraeth Lafur Cymru yn cyflawni ar ran pobl Cymru.

Felly, gadewch i ni ddechrau gyda’r economi: llai o bobl allan o waith yng Nghymru a nifer bron gyfuwch ag erioed mewn gwaith. Mae’r ffigurau diweddaraf yn tystio i hyn: mae’r gyfradd ddiweithdra yng Nghymru bellach yn parhau i fod yn is na chyfartaledd y DU, ac rydym wedi creu degau o filoedd o swyddi newydd. Y llynedd yn unig, helpodd Llywodraeth Cymru i greu a diogelu 37,500 o swyddi. Ond rydym hefyd wedi ymateb i’r heriau economaidd, ac mae cefnogi ein hymgyrch Achubwch ein Dur yn enghraifft o hynny, fel y dywedodd David Rees. Rydym wedi rhoi camau ar waith i ddiogelu’r diwydiant dur yma yng Nghymru. Diolch i’r £60 miliwn o gymorth y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi’i neilltuo ar gyfer cefnogi’r diwydiant dur, rydym wedi gallu cadw swyddi dur a chynhyrchiant dur yma yng Nghymru.

Ddirprwy Lywydd, mae mwy na 15,000 o bobl ifanc ar draws pob un o’n hetholaethau wedi cael cymorth i gael gwaith drwy raglen gyntaf Twf Swyddi Cymru, ac mae cyfraddau llwyddiant prentisiaethau yn uwch yng Nghymru nag yn Lloegr. Rydym yn cynorthwyo degau o filoedd o fusnesau bach gyda’u hardrethi busnes ac rydym wedi gwrando ac ymateb i’w pryderon ynglŷn ag ailbrisio drwy greu dau gynllun rhyddhad pwrpasol.

How do you respond to official figures showing that Wales has the highest level of people not in employment, the highest level of underemployment, and the highest percentage of employees not on permanent contracts amongst the 12 UK nations and regions?

Sut rydych yn ymateb i ffigurau swyddogol sy’n dangos mai gan Gymru y mae’r lefel uchaf o bobl nad ydynt mewn gwaith, y lefel uchaf o dangyflogaeth, a’r ganran uchaf o weithwyr nad ydynt ar gontractau parhaol o blith 12 cenedl a rhanbarth y DU?

ONS figures, of course, show now 4.4 per cent unemployment in Wales, compared with 4.7 per cent across the whole of the UK. ONS figures speak for themselves. But, also, we’re continuing to drive forward improvements in health and social care. Let’s put the record straight again: we spend 6 per cent more on health and social care here in Wales than in England, and people are being treated faster and living longer, waiting times are falling—the latest cancer figures are proof of that. Our new £16 million-a-year new treatment fund will provide faster and more consistent access to new and innovative medicines. Welsh ambulance response times are consistently above target and among the best in the UK. Delayed transfers of care are close to historical low levels despite an increase in demand for hospital care—stark contrast to England where, according to the UK Government’s own figures, delayed transfers of care have risen to record levels and social care is in deep crisis.

On education, pupils’ performance at key stage 4 is continuing to rise. The gap between children receiving free school meals and their peers is narrowing. Absenteeism from our primary schools is at lowest-ever levels. And we are, as has been said already this afternoon, two thirds of the way through the most ambitious school building and replacement programme since the 1960s—112 of 150 schools and colleges either in construction or completed. Thank you, again, to David Rees for drawing attention to that £40 million Ysgol Bae Baglan in Neath Port Talbot. We should be proud of this—in Neath Port Talbot, officially opened last week with Kirsty Williams—a school that has spaces for 1,500 pupils, replacing three secondary schools and one primary school. It will stay open until 10 o’clock at night on weekdays, the canteen transforming into a community cafe. That’s a Welsh Labour Government investing in our children and young people, supporting our teachers—the best learning environment. Ysgol Bro Teifi in Ceredigion—another of our twenty-first century schools—was Wales’s first purpose-built combined primary and secondary Welsh-medium community school. That was designed in partnership with teachers and pupils, linking all phases of learning on a single site. But we’re also implementing a unique package of higher education support, guaranteeing student support linked to the national living wage while they complete their studies.

Also, Dirprwy Lywydd, we’re delivering for communities across Wales. No-one’s mentioned housing. In the last Assembly, we built more than 11,000 affordable homes, and brought 5,000 empty homes back into use. I saw those houses that had been shut up opening up for people who were in housing need, and helping 3,300 homebuyers buying through Help to Buy—Wales.

Mae ffigurau’r Swyddfa Ystadegau Gwladol, wrth gwrs, yn dangos yn awr fod diweithdra yng Nghymru yn 4.4 y cant, o’i gymharu â 4.7 y cant ar draws y DU gyfan. Mae ffigurau’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn siarad drostynt eu hunain. Ond hefyd, rydym yn parhau i fwrw ymlaen â gwelliannau mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Gadewch i ni egluro’r sefyllfa eto: rydym yn gwario 6 y cant yn fwy ar iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru nag yn Lloegr, ac mae pobl yn cael eu trin yn gyflymach ac yn byw’n hirach, mae amseroedd aros yn gostwng—mae’r ffigurau canser diweddaraf yn brawf o hynny. Bydd ein cronfa triniaethau newydd gwerth £16 miliwn y flwyddyn yn darparu mynediad cyflymach a mwy cyson at feddyginiaethau newydd ac arloesol. Mae amseroedd ymateb ambiwlansys yng Nghymru yn uwch na’r targed yn gyson ac ymhlith y gorau yn y DU. Mae lefelau oedi wrth drosglwyddo gofal yn agos at fod yn is nag erioed er gwaethaf cynnydd yn y galw am ofal ysbyty—yn wahanol iawn i Loegr lle y mae lefelau oedi wrth drosglwyddo gofal, yn ôl ffigurau Llywodraeth y DU ei hun, wedi codi’n uwch nag erioed ac mae gofal cymdeithasol yn wynebu argyfwng dwfn.

O ran addysg, mae perfformiad disgyblion yng nghyfnod allweddol 4 yn parhau i godi. Mae’r bwlch rhwng plant sy’n derbyn prydau ysgol am ddim a’u cyfoedion yn culhau. Mae absenoldeb o’n hysgolion cynradd ar y lefel isaf erioed. Ac fel y dywedwyd eisoes y prynhawn yma, rydym ddwy ran o dair o’r ffordd drwy’r rhaglen adeiladu ac adnewyddu ysgolion fwyaf uchelgeisiol ers y 1960au—mae 112 o 150 o ysgolion a cholegau naill ai wrthi’n cael eu hadeiladu neu wedi’u cwblhau. Diolch i chi unwaith eto, David Rees, am dynnu sylw at Ysgol Bae Baglan sy’n werth £40 miliwn yng Nghastell-nedd Port Talbot. Dylem fod yn falch o hyn—yng Nghastell-nedd Port Talbot, cafodd ei hagor yn swyddogol yr wythnos diwethaf gyda Kirsty Williams—ysgol sydd â lle ar gyfer 1,500 o ddisgyblion, yn lle tair ysgol uwchradd ac un ysgol gynradd. Bydd yn aros ar agor tan 10 o’r gloch y nos yn ystod yr wythnos, a bydd y ffreutur yn trawsnewid yn gaffi cymunedol. Dyna Lywodraeth Lafur Cymru yn buddsoddi yn ein plant a’n pobl ifanc, gan gefnogi ein hathrawon—yr amgylchedd dysgu gorau. Ysgol Bro Teifi yng Ngheredigion—un arall o’n hysgolion unfed ganrif ar hugain—oedd yr ysgol gymunedol cyfrwng Cymraeg gyntaf yng Nghymru a adeiladwyd yn bwrpasol ac a gyfunai ysgolion cynradd ac uwchradd. Cafodd ei chynllunio mewn partneriaeth ag athrawon a disgyblion, gan gysylltu pob cyfnod dysgu ar un safle. Ond rydym hefyd yn gweithredu pecyn unigryw o gymorth addysg uwch, gan warantu cymorth i fyfyrwyr yn gysylltiedig â’r cyflog byw cenedlaethol wrth iddynt gwblhau eu hastudiaethau.

Hefyd, Ddirprwy Lywydd, rydym yn cyflawni dros gymunedau ledled Cymru. Nid oes neb wedi crybwyll tai. Yn y Cynulliad diwethaf, fe wnaethom adeiladu mwy na 11,000 o gartrefi fforddiadwy, a dod â 5,000 o gartrefi gwag yn ôl i ddefnydd. Gwelais y tai a oedd wedi’u cau yn agor i bobl a oedd angen tai, a helpu 3,300 o brynwyr drwy Cymorth i Brynu—Cymru.

David Melding a gododd—

David Melding rose—

Just hold on one second. By 2021, we will have done more, as we will build a further 20,000 affordable homes.

Arhoswch un eiliad. Erbyn 2021, byddwn wedi gwneud mwy, gan y byddwn yn adeiladu 20,000 yn rhagor o gartrefi fforddiadwy.

The amount of underbuilding we’ve done is about 4,000 or 5,000 homes each and every year throughout the period of devolution. If you don’t believe me about where we are and the crisis we’re in, can I refer you to the excellent explanatory memorandum that the Government has produced on the abolition of the right to buy Bill? [Laughter.]

Dylem fod wedi adeiladu oddeutu 4,000 neu 5,000 o gartrefi’n fwy bob blwyddyn drwy gydol y cyfnod ers datganoli. Os nad ydych yn fy nghredu ynglŷn â’n sefyllfa a’r argyfwng rydym ynddo, a gaf fi eich cyfeirio at y memorandwm esboniadol ardderchog y mae’r Llywodraeth wedi’i gynhyrchu ar ddiddymu’r Bil hawl i brynu? [Chwerthin.]

Well, I think that the people who are in housing need, and who do benefit and whom I’ve met—not just in terms of affordable and social housing, but in terms of those who have access to help to buy as first-time buyers—would, I think, disagree with your disputing of figures, which, of course, are very clear in terms of the 20,000 affordable homes that we have committed ourselves to, in terms of our ‘Taking Wales Forward’.

On the environment, we’ve invested in flood protection. Yesterday, we heard of the status that we are achieving, in partnership with local government, in terms of being a world leader in recycling: second in Europe, third in the world, in the first half of 2016-17. We recycled 62 per cent of our waste—significantly better, again, than England—Carl Sargeant made that point very clearly—recycling rates are under 44 per cent. Aren’t you proud to live in Wales, as Rhianon Passmore says? We are doing all of this against the backdrop of austerity, in the shadow of a Conservative UK Government that has systematically failed to invest in public services. It’s taken from the poor and the vulnerable at the very time when it should be supporting them. It’s squandered billions in pet projects that benefit the well-off and entitled. So, we will take no lessons from the Conservatives about government. In Westminster, theirs is a Government of broken promises—a Government which, last week, as Rhianon Passmore so eloquently described and reminded us, broke a manifesto commitment not to increase national insurance contributions. [Interruption.] Yes, this afternoon—as Simon Thomas said earlier on, the smell of rubber with the u-turn, the spectacular u-turn, dropping their plans. But I have a serious question for Andrew R.T. Davies, for you to ask your colleagues in Westminster. This u-turn has left a £645 million hole in this budget and his spending plans for social care and schools. So, I would ask that question: what is now going to be scrapped and cut as a result of that u-turn?

But, on a very serious note about the clash and differences of our values, this is the same Tory Government that prematurely scrapped the Dubs amendment scheme after giving just a tenth of the child refugees it had originally promised a safe haven in the UK. That makes me angry. It makes a lot of people angry here in Wales. Because, in Wales, we have a warm welcome for refugees. We support our local authorities in their vital role in caring for migrants and asylum seekers.

So, Dirprwy Lywydd, the Tory UK Government will have taken £1 billion from Wales in the decade since 2011—money that our public services desperately need. Dirprwy Lywydd, I want to close by returning to our record as a Welsh Government. Yes, thank you for acknowledging that, last May, I was very proud when the people of Wales re-elected Welsh Labour as the majority party to form a Government, and that we have set out an ambition, a programme for government, and that Kirsty Williams is part of our Government. ‘Taking Wales Forward’ will help us deliver that. But I would say to this Assembly, finally, that we are in power at a critically important time—arguably the most important time of the last 18 years. Six weeks after the Assembly election, Wales voted to leave the European Union. As a Government, we’re working to ensure that Wales’s best interests are both represented and secured during the negotiations to leave Europe. We have worked closely with Plaid Cymru to produce the White Paper ‘Securing Wales’s Future’. This is where we share—and we must; we have to a duty to share—responsibility, because we have to put the interests of Wales first. That is what this Welsh Labour Government is doing, and I am proud of it.

Wel, rwy’n credu y byddai’r bobl sydd angen tai, ac sy’n cael budd, pobl rwyf wedi’u cyfarfod—nid yn unig o ran tai fforddiadwy a thai cymdeithasol, ond o ran y rhai sydd â mynediad at gymorth i brynu fel prynwyr am y tro cyntaf—yn anghytuno â’r modd yr ydych yn dadlau ynglŷn â ffigurau, sydd, wrth gwrs, yn glir iawn o ran yr 20,000 o gartrefi fforddiadwy yr ydym wedi ymrwymo iddynt yn ‘Symud Cymru Ymlaen’.

Ar yr amgylchedd, rydym wedi buddsoddi mewn mesurau i amddiffyn rhag llifogydd. Ddoe, clywsom am y statws yr ydym yn ei gyrraedd, mewn partneriaeth â llywodraeth leol, o ran bod yn arweinydd byd ym maes ailgylchu: ail yn Ewrop, trydydd yn y byd, yn ystod hanner cyntaf 2016-17. Fe wnaethom ailgylchu 62 y cant o’n gwastraff, yn sylweddol well, unwaith eto, na Lloegr—gwnaeth Carl Sargeant y pwynt hwnnw’n eglur iawn—lle y mae cyfraddau ailgylchu o dan 44 y cant. Onid ydych yn falch o fyw yng Nghymru, fel y dywed Rhianon Passmore? Rydym yn gwneud hyn i gyd yn erbyn cefndir o galedi, yng nghysgod Llywodraeth Geidwadol y DU sydd wedi methu’n systematig â buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Mae wedi cymryd oddi wrth y tlawd a’r bregus ar yr union adeg pan ddylai fod yn eu cefnogi. Mae wedi gwastraffu biliynau mewn hoff brosiectau sydd o fudd i’r cefnog a’r breintiedig. Felly, ni chymerwn unrhyw wersi gan y Ceidwadwyr am lywodraeth. Yn San Steffan, mae eu Llywodraeth hwy yn un sy’n torri addewidion—Llywodraeth a dorrodd ymrwymiad maniffesto yr wythnos diwethaf i beidio â chynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol, fel y cawsom ein hatgoffa gan ddisgrifiad huawdl Rhianon Passmore. [Torri ar draws.] Do, y prynhawn yma—fel y dywedodd Simon Thomas yn gynharach, arogl y gwreichion gyda’r tro pedol, y tro pedol rhyfeddol, a rhoi’r gorau i’w cynlluniau. Ond mae gennyf gwestiwn difrifol i Andrew R.T. Davies, i chi ei ofyn i’ch cydweithwyr yn San Steffan. Mae’r tro pedol wedi gadael twll o £645 miliwn yn y gyllideb hon a’i gynlluniau gwariant ar gyfer gofal cymdeithasol ac ysgolion. Felly, hoffwn ofyn y cwestiwn: beth sy’n mynd i gael ei ddiddymu a’i dorri yn awr o ganlyniad i’r tro pedol?

Ond ar nodyn difrifol iawn am y gwrthdaro a’r gwahaniaethau rhwng ein gwerthoedd, dyma’r un Lywodraeth Dorïaidd a gafodd wared cyn pryd ar gynllun gwelliant Dubs ar ôl rhoi lloches ddiogel i un rhan o ddeg yn unig o’r ffoaduriaid sy’n blant yr addawodd yn wreiddiol y byddai’n rhoi lloches iddynt yn y DU. Mae hynny’n fy ngwneud yn ddig. Mae’n gwneud llawer o bobl yn ddig yma yng Nghymru. Oherwydd, yng Nghymru, mae gennym groeso cynnes i ffoaduriaid. Rydym yn cefnogi ein hawdurdodau lleol yn eu rôl hanfodol yn gofalu am ymfudwyr a cheiswyr lloches.

Felly, Ddirprwy Lywydd, bydd Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi cymryd £1 biliwn gan Gymru yn y degawd ers 2011—arian y mae ein gwasanaethau cyhoeddus ei angen yn daer. Ddirprwy Lywydd, rwyf am gloi drwy ddychwelyd at ein record fel Llywodraeth Cymru. Ie, diolch i chi am gydnabod fy mod, fis Mai diwethaf, yn falch iawn pan ailetholodd pobl Cymru Lafur Cymru fel y blaid fwyafrifol i ffurfio Llywodraeth, a’n bod wedi nodi uchelgais, rhaglen lywodraethu, a bod Kirsty Williams yn rhan o’n Llywodraeth. Bydd ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn ein helpu i gyflawni hynny. Ond hoffwn ddweud wrth y Cynulliad hwn, yn olaf, ein bod mewn grym ar adeg allweddol o bwysig—gellid dadlau mai dyma’r adeg bwysicaf o’r 18 mlynedd diwethaf. Chwe wythnos ar ôl etholiad y Cynulliad, pleidleisiodd Cymru dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Fel Llywodraeth, rydym yn gweithio i sicrhau bod buddiannau gorau Cymru yn cael eu cynrychioli a’u diogelu yn ystod y trafodaethau i adael Ewrop. Rydym wedi gweithio’n agos gyda Phlaid Cymru i gynhyrchu’r Papur Gwyn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’. Dyma ble rydym yn rhannu—ac mae’n rhaid i ni; mae’n ddyletswydd arnom i rannu—cyfrifoldeb, gan fod yn rhaid i ni roi buddiannau Cymru yn gyntaf. Dyna y mae’r Llywodraeth Lafur hon yn ei wneud, ac rwy’n falch o hynny.

Andrew R.T. Davies to reply to the debate.

Andrew R.T. Davies i ymateb i’r ddadl.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I welcome and congratulate everyone who’s contributed in the debate in their own particular way. It was noticeable from the leader of the house that she didn’t address head-on the very points that were put to her around health waiting times, around recruitment of doctors and nurses to get our health service back up to where we want it to be, around the special measures that four of our six health boards find themselves in, and around the points that Mark Reckless touched on, where he used the indices that are internationally recognised. Wales, sadly, is at the foothills of those league tables. None of us are proud about that at all. We are ambitious for Wales, but what we want is a Government in this place that has the same ambitions that the people of Wales have. Regrettably, from the exhibition that the leader of the house gave today—. All she gave was a poor excuse for the record to date delivered by this Government. Do you know what makes me angry, leader of the house? [Interruption.] I’ll take the intervention in a minute. Do you know what makes me angry, leader of the house? That generation after generation of schoolchildren have missed the opportunity to reach their potential under the education system that you have presided over, where you have been a Minister right the way through since the dawn of devolution. I notice that you didn’t address the points that I put to you on education around the PISA rankings, around the funding—£607—around the lack of teachers in our schools, which are all figures that have been given to the education committee by the unions. You have presided over those figures, and you continue to preside over those figures. David Rees touched on—[Interruption.] Sorry, Jenny, I did forget. I’ll take the intervention. Sorry.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu ac yn llongyfarch pawb sydd wedi cyfrannu yn y ddadl yn eu ffordd arbennig eu hunain. Roedd yn amlwg nad aeth arweinydd y tŷ i’r afael â’r union bwyntiau a roddwyd iddi ynglŷn ag amseroedd aros ym maes iechyd, ynglŷn â recriwtio meddygon a nyrsys i gael ein gwasanaeth iechyd yn ôl i ble rydym am iddo fod, ynglŷn â’r mesurau arbennig ar gyfer pedwar o’n chwe bwrdd iechyd, ac ynglŷn â’r pwyntiau y cyffyrddodd Mark Reckless â hwy, lle y defnyddiodd y mynegeion sy’n cael eu cydnabod yn rhyngwladol. Mae Cymru, yn anffodus, wrth odre’r tablau cynghrair hynny. Nid oes yr un ohonom yn falch o hynny o gwbl. Rydym yn uchelgeisiol dros Gymru, ond yr hyn yr ydym ei eisiau yw Llywodraeth yn y lle hwn sydd â’r un uchelgeisiau â phobl Cymru. Yn anffodus, o’r arddangosiad a roddodd arweinydd y tŷ heddiw—. Y cyfan a roddodd oedd esgus gwael dros yr hyn a gyflawnwyd hyd yn hyn gan y Llywodraeth hon. A wyddoch beth sy’n fy ngwneud yn ddig, arweinydd y tŷ? [Torri ar draws.] Fe gymeraf ymyriad mewn munud. A ydych yn gwybod beth sy’n fy ngwneud yn ddig, arweinydd y tŷ? Fod cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth o blant ysgol wedi colli’r cyfle i gyrraedd eu potensial o dan y system addysg yr ydych wedi llywyddu drosti, lle rydych wedi bod yn Weinidog yr holl ffordd drwodd ers gwawrio datganoli. Sylwaf nad aethoch i’r afael â’r pwyntiau a roddais i chi ar addysg mewn perthynas â safleoedd PISA, mewn perthynas â’r cyllido—£607—ynglŷn â diffyg athrawon yn ein hysgolion, sydd oll yn ffigurau a roddodd yr undebau i’r pwyllgor addysg. Rydych wedi llywyddu dros y ffigurau hynny, ac rydych yn parhau i lywyddu dros y ffigurau hynny. Soniodd David Rees am—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, Jenny, fe anghofiais. Fe gymeraf yr ymyriad. Mae’n ddrwg gennyf.

If you are so exercised about education, why didn’t you submit a motion to be debated on the quality of our education, instead of this catch-all motion, which leads us absolutely nowhere and is a waste of Assembly time?

Os ydych mor ddig ynglŷn ag addysg, pam na wnaethoch gyflwyno cynnig i’w drafod ar ansawdd ein haddysg, yn lle’r cynnig dal popeth hwn sy’n ein harwain i unman ac yn gwastraffu amser y Cynulliad?

Well, with respect, Jenny, we are three weeks away from the end of term. One-fifth of this Assembly term has gone away. I appreciate that you weren’t here at the start of the debate, but I made the point that, when Governments come in, they normally have energy, they have vibrancy, they blaze ideas and trail blaze ideas that people want to rally around. Sadly, this Government has just continued—[Interruption.]—continued with the same policies that have seen decline in education, decline in health, and a decline in the economy. David Rees touched on the steel industry. One thing the steel industry has been talking about time and time again is help around business rates. This Government has done nothing on business rates at all. The Westminster Government has put a £400 million fund for high-energy users—[Interruption.] I’m pushed for time, to be honest with you—£400 million for high-energy users, of which £130 million has been delivered to those high-energy users already. And who put most of the tariffs in place that pushed energy up in this country? It was none other than Ed Miliband, back in 2009 and 2010. He did it—Labour did it. With the greatest of respect to the Member for Islwyn, is it a fact that, when you look to your communities in Islwyn and the Communities First projects that now—. Thankfully, that’s the one thing this Government has noticed: that they had little or no success in lifting people out of poverty. Thankfully, the one thing the Cabinet Secretary has done in his time in office is actually say, ‘Enough is enough’ and pull the drawbridge up on that project.

It’s your Government you should be holding to account for the failure to lift GVA and economic activity in your constituencies. But actually, if Plaid Cymru think the road to independence is the salvation for Wales, then God help us, I have to say, to be honest with you, because ultimately that would be the road to ruination. The union of the United Kingdom has offered Wales the huge opportunities and strength of sharing the resources of the union to support all four parts of that union—[Interruption.]

Wel, gyda pharch, Jenny, tair wythnos sydd gennym tan ddiwedd y tymor. Mae un rhan o bump o dymor y Cynulliad hwn wedi mynd. Rwy’n sylweddoli nad oeddech yma ar ddechrau’r ddadl, ond gwneuthum y pwynt fod Llywodraethau pan ddônt i rym yn meddu ar egni, ar fywiogrwydd, ac maent yn llawn o syniadau ac yn torri llwybr ar gyfer syniadau y mae pobl am eu cefnogi. Yn anffodus, nid yw’r Llywodraeth hon wedi gwneud dim ond parhau—[Torri ar draws.]—parhau gyda’r un polisïau a arweiniodd at ddirywiad mewn addysg, dirywiad mewn iechyd, a dirywiad yn yr economi. Crybwyllodd David Rees y diwydiant dur. Un peth y mae’r diwydiant dur wedi bod yn siarad amdano dro ar ôl tro yw help gydag ardrethi busnes. Nid yw’r Llywodraeth hon wedi gwneud unrhyw beth ynglŷn ag ardrethi busnes o gwbl. Mae Llywodraeth San Steffan wedi rhoi cronfa o £400 miliwn ar gyfer defnyddwyr trwm ar ynni—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf lawer o amser, a bod yn onest gyda chi—£400 miliwn ar gyfer defnyddwyr trwm ar ynni, ac mae £130 miliwn ohono wedi cael ei ddarparu ar gyfer y defnyddwyr trwm ar ynni eisoes. A phwy roddodd y rhan fwyaf o’r tariffau ar waith a gododd brisiau ynni yn y wlad hon? Neb llai na Ed Miliband, yn ôl yn 2009 a 2010. Ef a’i gwnaeth—Llafur a’i gwnaeth. Gyda’r parch mwyaf i’r Aelod dros Islwyn, mae’n ffaith, pan edrychwch ar eich cymunedau yn Islwyn a’r prosiectau Cymunedau yn Gyntaf sydd bellach—. Diolch byth, dyna’r un peth y mae’r Llywodraeth hon wedi sylwi: na chawsant fawr o ddylanwad os o gwbl ar godi pobl allan o dlodi. Diolch byth, yr un peth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud yn ystod ei amser yn y swydd mewn gwirionedd yw dweud, ‘Digon yw digon’ a chau’r bont godi ar y prosiect hwnnw.

Eich Llywodraeth chi y dylech ei dwyn i gyfrif am y methiant i godi gwerth ychwanegol gros a gweithgaredd economaidd yn eich etholaethau. Ond mewn gwirionedd, os yw Plaid Cymru’n credu mai’r ffordd i annibyniaeth yw’r achubiaeth i Gymru, yna Duw a’n helpo, rhaid i mi ddweud, a bod yn onest gyda chi, oherwydd yn y pen draw, honno fyddai’r ffordd i ddinistr. Mae undeb y Deyrnas Unedig wedi cynnig cyfleoedd enfawr i Gymru a chryfder drwy rannu adnoddau’r undeb i gefnogi pob un o bedair rhan yr undeb hwnnw—[Torri ar draws.]

They do have this inferiority complex. They really do need to get over it. Rather than having the chip on the shoulder—[Interruption.]

Mae ganddynt y cymhleth israddoldeb hwn. Mae gwir angen iddynt ddod drosto. Yn hytrach na dal dig—[Torri ar draws.]

[Inaudible.]—you’ll be amazed at what you can achieve.

But this motion today, at the end of what is one fifth of this Assembly term, seeks to highlight how the Government here has failed to address those deep structural problems on the economy, on health, on education, on housing, as has been pointed out by spokespeople here today. In fact, the leader of the house introduced housing herself: 5,000 houses less built a year, every year since devolution. That’s why we’ve got a housing crisis, and your solution is to get rid of the right-to-buy legislation that has empowered so many people the length and breadth of Wales—140,000 people live in and own their homes today and have a stake in the Welsh economy and Welsh society, and if you want to stand against aspiration, you carry on. But on this side of the Chamber, we will continue to make sure that people can reach their full potential. That’s why this motion is before the house today, and I hope that Members will support it.

[Anghlywadwy.]—fe synnech beth y gallwch ei gyflawni.

Ond mae’r cynnig hwn heddiw, ar ddiwedd yr hyn sy’n un rhan o bump o dymor y Cynulliad hwn, yn ceisio tynnu sylw at sut y mae’r Llywodraeth yma wedi methu mynd i’r afael â phroblemau strwythurol dwfn gyda’r economi, gydag iechyd, gydag addysg, gyda thai, fel y nodwyd gan lefarwyr yma heddiw. Yn wir, arweinydd y tŷ a gyflwynodd y maes tai ei hun: 5,000 yn llai o dai yn cael eu hadeiladu bob blwyddyn ers datganoli. Dyna pam y mae gennym argyfwng tai, a’ch ateb yw cael gwared ar y ddeddfwriaeth hawl i brynu sydd wedi grymuso cymaint o bobl ar hyd a lled Cymru—140,000 o bobl yn byw yn eu cartrefi eu hunain ac yn berchen arnynt heddiw a chanddynt gyfran yn economi Cymru a chymdeithas Cymru, ac os ydych am sefyll yn erbyn dyhead, daliwch ati. Ond ar yr ochr hon i’r Siambr, byddwn yn parhau i wneud yn siŵr y gall pobl gyrraedd eu potensial llawn. Dyna pam y mae’r cynnig hwn gerbron y tŷ heddiw, ac rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau’n ei gefnogi.

Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore I will defer this vote until voting time.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch yn fawr. Felly gohiriaf y bleidlais hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

It has been agreed that voting time will take place now, unless three Members wish for the bell to be rung. No? Okay, we will move to voting.

Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd yn awr, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i’r gloch gael ei chanu. Nac oes? Iawn, symudwn at y pleidleisio.

7. 7. Cyfnod Pleidleisio
7. 7. Voting Time

The first vote this afternoon is on the motion under Standing Order 26.91 seeking the Assembly’s agreement to introduce a Member Bill on the protection of historic place names. I call for a vote on the motion tabled in the name of Dai Lloyd. Open the vote. Close the vote. For the motion 25, no abstentions, against the motion 28. Therefore the motion is not agreed.

Mae’r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig o dan Reol Sefydlog 26.91 yn ceisio cytundeb y Cynulliad i gyflwyno Bil Aelod ar ddiogelu enwau lleoedd hanesyddol. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Dai Lloyd. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 25, neb yn ymatal, yn erbyn y cynnig 28. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 25, Yn erbyn 28, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 25, Against 28, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6249.

Result of the vote on motion NDM6249.

We move now to the vote on the Welsh Conservative debate. I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendment. Open the vote. Close the vote. For the motion 17, no abstentions, 36 against. Therefore the motion is not agreed.

Symudwn yn awr at y bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 17, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 17, Yn erbyn 36, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 17, Against 36, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6257.

Result of the vote on motion NDM6257.

I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 12, two abstentions, 39 against, therefore the amendment is not agreed.

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 12, dau yn ymatal, 39 yn erbyn, felly gwrthodwyd y gwelliant.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 12, Yn erbyn 39, Ymatal 2.

Amendment not agreed: For 12, Against 39, Abstain 2.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6257.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6257.

As the motion was not agreed, nor the amendment agreed, we have agreed nothing, and therefore the motion is not agreed and falls.

Gan na dderbyniwyd y cynnig, na’r gwelliant, nid ydym wedi cytuno dim, ac felly nid yw’r cynnig wedi ei dderbyn ac mae’n methu.

8. 8. Dadl Fer: Dinas Fach, Cyfle Mawr Unigryw—Cais Tyddewi i fod yn Ddinas Ddiwylliant y DU
8. 8. Short Debate: Small City, Big Unique Opportunity—St David's UK City of Culture Bid

I now move to the short debate. If you are leaving the Chamber, please do so quickly and quietly. I call on Paul Davies to speak on the topic he has chosen—Paul Davies.

Symudaf yn awr at y ddadl fer. Os ydych yn gadael y Siambr, os gwelwch yn dda gwnewch hynny’n gyflym ac yn dawel. Galwaf ar Paul Davies i siarad ar y pwnc y mae wedi’i dewis—Paul Davies.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m please to use my short debate this afternoon to highlight why the city of St David’s should become the next UK City of Culture in 2021. I’m also pleased to give Eluned Morgan a minute of my time.

Members may be aware that the city of St David’s is in the early stages of putting together its bid. So, a strong message of support from across Wales would certainly help generate more local and national backing for the bid. Of course, any efforts to better promote Wales’s cultural identity should be encouraged as culture plays an important role in our communities. It brings people together, it teaches us about our past and it attracts visitors and tourists of all backgrounds and beliefs.

In other words, culture plays a huge part on a social, educational and economic level. That’s something that I hope the Welsh Government will encourage for the future. I’m pleased that the Welsh Government has chosen to market 2017 as the Year of Legends to bring our culture and heritage to the centre of our national brand. Indeed, there’s nothing more national to celebrate in Wales than the area most associated with our patron saint.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o ddefnyddio fy nadl fer y prynhawn yma i dynnu sylw at pam y dylai dinas Tyddewi ddod yn Ddinas Diwylliant nesaf y DU yn 2021. Rwy’n falch hefyd o roi munud o fy amser i Eluned Morgan.

Efallai fod yr Aelodau’n ymwybodol fod dinas Tyddewi ar y camau cynnar o lunio ei chais. Felly, byddai neges gref o gefnogaeth o bob cwr o Gymru yn sicr yn helpu i greu cefnogaeth fwy lleol a chenedlaethol i’r cais. Wrth gwrs, dylai unrhyw ymdrechion i hyrwyddo hunaniaeth ddiwylliannol Cymru yn well gael eu hannog gan fod diwylliant yn chwarae rhan bwysig yn ein cymunedau. Mae’n dod â phobl at ei gilydd, mae’n ein dysgu am ein gorffennol ac mae’n denu ymwelwyr a thwristiaid o bob cefndir a chred.

Mewn geiriau eraill, mae diwylliant yn chwarae rhan enfawr ar lefel gymdeithasol, addysgol ac economaidd. Mae hynny’n rhywbeth y gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn ei annog ar gyfer y dyfodol. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi dewis marchnata 2017 fel Blwyddyn y Chwedlau i ddod â’n diwylliant a’n treftadaeth i ganol ein brand cenedlaethol. Yn wir, nid oes dim yn fwy cenedlaethol i’w ddathlu yng Nghymru na’r ardal gyda’r mwyaf o gysylltiad â’n nawddsant.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

For those of you who don’t know, the city of St David’s is built on the site of the monastery founded by St David in the sixth century, who is of course the patron saint of Wales. Therefore, the city of St David’s is not just a cultural asset to Pembrokeshire, but to west Wales and of course to Wales as a whole. So, while St David’s may be UK’s smallest city in terms of geography, I believe it’s one of the largest cities when it comes to cultural value.

St David himself died in the year 589 and legend tells us that the monastery is said to have been filled with angels as Christ received his soul. Of course, to this day, the city of St David’s still holds a special place in the Christian community. The cathedral has been a site of pilgrimage and worship for more than 800 years and continues to attract thousands of visitors a year.

Indeed, I was delighted to recently attend the enthronement of Wales’s first female bishop at St David’s cathedral, alongside other Members, which just shows that the cathedral continues to have a significant role in Welsh Christianity today.

However, St David’s is not known solely for its importance to Christian heritage. Therefore, I’d like to take this opportunity to encourage all Members in this Chamber to make an effort to visit the local area and see for yourself just what St David’s has to offer, because there really is something for everyone.

The city is home to some of the most incredible beaches in the world. May I remind Members that St David’s is in Pembrokeshire Coast national park, which is the UK’s only coastline national park? St David’s has also played its part in promoting the Welsh language and keeping it alive by hosting the National Eisteddfod in 2002, again demonstrating the city’s national importance to Wales’s culture.

The guidance for the UK City of Culture bidding process stipulates that it is seeking bids that demonstrate cultural and artistic excellence and innovation and I believe that St David’s does that extensively.

I’ve explained a little bit about St David’s cultural significance but it’s important to remind Members that St David’s also has a thriving artistic community with art constantly being exhibited on a variety of platforms, such as on canvas, glass and sculpture. St David’s is home to Oriel y Parc gallery and visitor centre, which has a class A gallery displaying works of art from the National Museum Wales collection and an artist-in-residence studio, further demonstrating the area’s commitment to art.

My understanding is that the overarching ambition of the St David’s bid is to improve the well-being of all those touched by the involvement of St David’s in the City of Culture programme. As Members are aware, art and culture have the power to have a significant positive benefit on people’s well-being. The Royal Society for Public Health’s report in 2013 showed that access to and involvement in creative activity and the arts in all its forms is an important component in both the overall health and well-being of society and for individuals within it.

The Arts Council of Wales’s ‘Arts in Wales 2015’ survey shows that half of all adults with a disability are inspired by artistic activity and enjoy getting involved, and that three out of five adults in Wales agree or agree strongly that arts and cultural activity help enrich the quality of life.

Therefore, if Members take anything from this afternoon’s debate, let it be a better understanding of the importance of St David’s to Wales’s cultural and artistic identity and the impact that a bid like this could have on people’s well-being. A bid for St David’s to become the UK City of Culture in 2021 would be a public recognition of the area’s cultural and artistic capital, and in the event that St David’s is the only Welsh bid in the competition, I’m pleased that the Welsh Government has indicated it will support the bid.

The Cabinet Secretary made it clear in response to a question that I asked a few weeks ago that he would be meeting with the respective organisers of any Welsh bids in the coming weeks. Therefore, perhaps in responding to this debate, the Cabinet Secretary could update Members on where he is with those discussions. At a local level, I understand that discussions with Pembrokeshire Coast National Park Authority and partners on the Pembrokeshire public service board have been very supportive, and I welcome that. It’s absolutely vital that as many stakeholders as possible come together to support this bid, because it is only by working together that St David’s will have a shot at winning this competition.

The bid must demonstrate an ambitious vision for what St David’s will achieve in 2021 and afterwards, and so the bid would be significantly strengthened by support and evidence from partners such as Pembrokeshire Coast National Park Authority, Pembrokeshire County Council and the Welsh Government. I agree with the leader of Pembrokeshire County Council, Jamie Adams, when says that ‘I believe in St David’s we have something very different; it’s not all about big proposals, but it’s about impact in terms of the city itself’. The support from Pembrokeshire County Council is particularly welcome, because if the bid is successful, then the council will have a key role to play in ensuring that the local tourism and transport infrastructure has the capacity to deal with the additional visitors to the area. Indeed, the guidance for the bidding process not only asks for evidence of the area’s cultural and artistic strengths, but also the likely social and economic impacts estimated for the area should the bid be successful. I’m pleased that in the last few days, Pembrokeshire County Council’s cabinet has agreed to provide a capital guarantee of £5 million to support the city’s stage 1 application.

Of course, if St David’s is fortunate enough to actually win the competition, then the benefits for the area will be felt for years to come. The UK City of Culture programme would give St David’s access to key funding and resources that would not just help regenerate the local area, but showcase the very best of St David’s local culture to the rest of the world. It would also build on Pembrokeshire’s strong tourism reputation, because the additional marketing and promotion of St David’s would certainly result in attracting more visitors to the area. We know that the full impact of the UK City of Culture on Londonderry is yet to be fully evaluated, but initial research from the Northern Ireland tourist board shows that it delivered a significant positive impact, with recognition that the benefit is not just felt by Londonderry, but further afield too. According to their report, 87 per cent of tourism businesses from the north-west of Ireland felt a positive impact on tourism revenue, and the industry also endorsed the legacy effect of the UK City of Culture for future tourism growth. It’s exactly this sort of impact that we want to see in St David’s and right across Pembrokeshire and west Wales.

Pembrokeshire has already established a strong reputation for delivering a first-class tourism experience, and we know the area contributes significantly to the Welsh economy. Pembrokeshire was once named the second best coastal destination in the world according to the ‘National Geographic’ magazine, and it’s essential that we do all that we can to support and promote these types of areas. A successful bid for St David’s to become the UK City of Culture would naturally result in more people spending money in the St David’s area and providing the local economy with a welcome boost. Therefore, support for the St David’s bid to become the UK City of Culture in 2021 would result in support for the Welsh Government’s target to grow tourism earnings in Wales by 10 per cent or more by 2020.

This engagement really underlines the most important outcome that bidding for this competition will deliver—partnership working. Whether the St David’s bid goes on to win the national competition or not, the collaborative working of partners across west Wales, and hopefully beyond, will in itself have a positive impact. The bringing together of partners within and across different sectors and Government departments to rethink how we promote ourselves can’t be a bad thing for the area. I hope that bidding for the UK City of Culture will also result in a re-energised approach to how we view culture in our communities. Of course, the foundations of a successful bid are already there, but Welsh Government support for a St David’s bid would garner more national widespread support across Wales and make the bid a serious contender. But I appreciate that there are other bids being considered at the moment. It would further extend the level of partnership working for the benefit of west Wales, and make a statement that the Welsh Government is invested in Welsh culture right across the country.

Therefore, in closing, the current cultural and creative economy in the St David’s area and indeed, in the whole of Pembrokeshire, provides a sufficient base on which to build a strong application to become the next UK City of Culture.

St David’s boasts a wealth of cultural assets, from Christian architecture and history to contemporary art and music, and is the home of our own patron saint. A successful bid for the UK City of Culture will cement St David’s growing cultural reputation and create a lasting legacy for years to come. Therefore I sincerely hope that St David’s will receive the support that it deserves so that it does become the next UK City of Culture in 2021.

I’r rhai ohonoch nad ydych yn gwybod, adeiladwyd dinas Tyddewi ar safle’r fynachlog a sefydlwyd gan Dewi Sant yn y chweched ganrif, ac ef, wrth gwrs, yw nawddsant Cymru. Felly, nid ased diwylliannol i Sir Benfro yn unig yw Tyddewi, ond ased i orllewin Cymru ac wrth gwrs i Gymru gyfran. Felly, er mai Tyddewi yw dinas leiaf Prydain o ran daearyddiaeth, rwy’n credu ei bod yn un o’r dinasoedd mwyaf o ran gwerth diwylliannol.

Bu farw Dewi Sant ei hun yn y flwyddyn 589 ac yn ôl y chwedl, dywedir bod y fynachlog wedi llenwi ag angylion wrth i Grist dderbyn ei enaid. Wrth gwrs, hyd heddiw, mae dinas Tyddewi’n dal i fod â lle arbennig yn y gymuned Gristnogol. Mae’r eglwys gadeiriol wedi bod yn safle pererindod ac addoliad ers dros 800 mlynedd ac mae’n parhau i ddenu miloedd o ymwelwyr y flwyddyn.

Yn wir, roeddwn yn falch iawn o fynychu gorseddiad esgob benywaidd cyntaf Cymru yn Eglwys Gadeiriol Tyddewi yn ddiweddar, gydag Aelodau eraill, sydd ond yn dangos bod yr eglwys gadeiriol yn parhau i fod â rôl bwysig mewn Cristnogaeth Gymreig heddiw.

Fodd bynnag, mae Tyddewi’n adnabyddus am fwy na’i phwysigrwydd i dreftadaeth Gristnogol. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i annog yr holl Aelodau yn y Siambr hon i wneud ymdrech i ymweld â’r ardal leol a gweld drosoch eich hun yn union beth sydd gan Dyddewi i’w gynnig, gan fod yna rywbeth at ddant pawb.

Mae’r ddinas yn gartref i rai o draethau mwyaf anhygoel y byd. A gaf fi atgoffa’r Aelodau fod Tyddewi ym mharc cenedlaethol Arfordir Penfro, sef yr unig barc cenedlaethol yn y DU sydd ar yr arfordir? Mae Tyddewi hefyd wedi chwarae ei rhan yn hyrwyddo’r iaith Gymraeg a’i chadw’n fyw drwy gynnal yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2002, gan ddangos pwysigrwydd y ddinas i ddiwylliant Cymru unwaith eto.

Mae’r canllawiau ar gyfer proses geisiadau Dinas Diwylliant y DU yn nodi eu bod yn chwilio am geisiadau sy’n dangos rhagoriaeth ac arloesedd diwylliannol ac artistig a chredaf fod Tyddewi’n gwneud hynny’n helaeth.

Rwyf wedi egluro ychydig am arwyddocâd diwylliannol Tyddewi ond mae’n bwysig atgoffa’r Aelodau fod gan Dyddewi gymuned artistig lewyrchus gyda chelf yn cael ei arddangos yn gyson ar amrywiaeth o lwyfannau, megis ar gynfas, gwydr a cherflunwaith. Mae Tyddewi’n gartref i oriel a chanolfan ymwelwyr Oriel y Parc, sydd ag oriel o’r radd flaenaf ar gyfer arddangos gweithiau celf o gasgliad Amgueddfa Genedlaethol Cymru a stiwdio artist preswyl, gan ddangos unwaith eto ymrwymiad yr ardal i gelf.

Fy nealltwriaeth i yw mai uchelgais cyffredinol cais Tyddewi yw gwella lles pawb a gyffyrddir gan ymwneud Tyddewi â’r rhaglen Dinas Diwylliant. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae gan gelf a diwylliant rym i sicrhau budd positif sylweddol i les pobl. Dangosodd adroddiad Cymdeithas Frenhinol Iechyd y Cyhoedd yn 2013 fod mynediad at, a chyfranogiad mewn gweithgaredd creadigol a’r celfyddydau yn ei holl ffurfiau yn rhan bwysig o iechyd a lles cyffredinol cymdeithas a’r unigolion o’i mewn.

Mae ‘Arolwg y Celfyddydau yng Nghymru 2015’ Cyngor Celfyddydau Cymru yn dangos bod hanner yr holl oedolion sydd ag anabledd yn cael eu hysbrydoli gan weithgarwch artistig ac yn mwynhau cymryd rhan, a bod tri o bob pump o oedolion yng Nghymru yn cytuno neu’n cytuno’n gryf fod y celfyddydau a gweithgarwch diwylliannol yn helpu i gyfoethogi ansawdd bywyd.

Felly, os yw’r Aelodau’n dysgu unrhyw beth yn y ddadl y prynhawn yma, boed i hynny gynnwys gwell dealltwriaeth o bwysigrwydd Tyddewi i hunaniaeth ddiwylliannol ac artistig Cymru a’r effaith y gallai cais fel hwn ei gael ar les pobl. Byddai cais i weld Tyddewi’n dod yn Ddinas Diwylliant y DU yn 2021 yn gydnabyddiaeth gyhoeddus o gyfalaf diwylliannol ac artistig yr ardal, ac os mai cais Tyddewi fydd yr unig gais o Gymru yn y gystadleuaeth, rwy’n falch fod y Llywodraeth Cymru wedi nodi y bydd yn cefnogi’r cais.

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn glir mewn ymateb i gwestiwn a ofynnais rai wythnosau’n ôl y byddai’n cyfarfod â threfnwyr unrhyw geisiadau o Gymru yn yr wythnosau nesaf. Felly, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau ynglŷn â ble y mae arni gyda’r trafodaethau hynny. Ar lefel leol, deallaf fod trafodaethau gydag Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Sir Benfro a phartneriaid ar y bwrdd gwasanaethau cyhoeddus yn Sir Benfro wedi bod yn gefnogol iawn, ac rwy’n croesawu hynny. Mae’n gwbl hanfodol fod cymaint o randdeiliaid â phosibl yn dod ynghyd i gefnogi’r cais hwn, am mai drwy gydweithio’n unig y bydd gan Dyddewi obaith o ennill y gystadleuaeth hon.

Mae’n rhaid i’r cais ddangos gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer yr hyn y bydd Tyddewi yn ei gyflawni yn 2021 ac ar ôl hynny, ac felly byddai’r cais yn cael ei gryfhau’n sylweddol drwy gefnogaeth a thystiolaeth gan bartneriaid fel Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, Cyngor Sir Penfro a Llywodraeth Cymru. Rwy’n cytuno ag arweinydd Cyngor Sir Penfro, Jamie Adams, pan ddywed ‘Rwy’n credu bod gennym rywbeth gwahanol iawn yn Nhyddewi; nid yw’n ymwneud â chynigion mawr a dim arall, ond â’r effaith mewn perthynas â’r ddinas ei hun’. Mae’r gefnogaeth gan Gyngor Sir Penfro i’w groesawu’n fawr, oherwydd os yw’r cais yn llwyddiannus, yna bydd gan y cyngor rôl allweddol i’w chwarae yn sicrhau bod modd i’r seilwaith twristiaeth a thrafnidiaeth lleol ymdopi â’r ymwelwyr ychwanegol â’r ardal. Yn wir, mae’r canllawiau ar gyfer y broses ymgeisio nid yn unig yn gofyn am dystiolaeth o gryfderau diwylliannol ac artistig yr ardal, ond hefyd am amcangyfrif o’r effeithiau cymdeithasol ac economaidd tebygol ar gyfer yr ardal pe bai’r cais yn llwyddiannus. Rwy’n falch fod cabinet Cyngor Sir Penfro yn yr ychydig ddyddiau diwethaf wedi cytuno i ddarparu gwarant cyfalaf o £5 miliwn i gefnogi cais cam 1 y ddinas.

Wrth gwrs, os yw Tyddewi’n ddigon ffodus mewn gwirionedd i ennill y gystadleuaeth, yna bydd y manteision i’r ardal i’w teimlo am flynyddoedd i ddod. Byddai rhaglen Dinas Diwylliant y DU yn rhoi mynediad i Dyddewi at gyllid ac adnoddau allweddol a fyddai’n gwneud mwy na helpu i adfywio’r ardal leol yn unig, ond byddai’n arddangos y gorau o ddiwylliant lleol Tyddewi i weddill y byd. Byddai hefyd yn adeiladu ar enw da twristiaeth gref Sir Benfro, gan y byddai gwaith marchnata a hyrwyddo ychwanegol ar gyfer Tyddewi yn sicr o arwain at ddenu mwy o ymwelwyr i’r ardal. Rydym yn gwybod bod effaith lawn Dinas Diwylliant y DU ar Londonderry eto i’w gwerthuso’n llawn, ond mae ymchwil cychwynnol gan Fwrdd Croeso Gogledd Iwerddon yn dangos ei fod wedi sicrhau effaith gadarnhaol sylweddol, gyda chydnabyddiaeth fod y budd i’w deimlo y tu hwnt i Londonderry yn unig. Yn ôl eu hadroddiad, roedd 87 y cant o fusnesau twristiaeth yng ngogledd-orllewin Iwerddon yn teimlo effaith gadarnhaol ar refeniw twristiaeth, a chymeradwyodd y diwydiant effaith etifeddol Dinas Diwylliant y DU ar dwf twristiaeth yn y dyfodol hefyd. Dyma’n union y math o effaith yr ydym am ei weld yn Nhyddewi ac ar draws Sir Benfro a gorllewin Cymru.

Mae Sir Benfro eisoes wedi meithrin enw da am ddarparu profiad twristiaeth o’r radd flaenaf, a gwyddom fod yr ardal yn cyfrannu’n sylweddol at economi Cymru. Cafodd Sir Benfro ei henwi unwaith yn gyrchfan arfordirol ail orau’r byd yn ôl y cylchgrawn ‘National Geographic’, ac mae’n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi a hybu’r mathau hyn o ardaloedd. Byddai cais llwyddiannus i Dyddewi allu dod yn Ddinas Diwylliant y DU yn arwain yn naturiol at fwy o bobl yn gwario arian yn ardal Tyddewi ac yn rhoi hwb i’w groesawu i’r economi leol. Felly, byddai cefnogaeth i gais Tyddewi i ddod yn Ddinas Diwylliant y DU yn 2021 yn arwain at gefnogi targed Llywodraeth Cymru i gynyddu enillion twristiaeth yng Nghymru 10 y cant neu fwy erbyn 2020.

Mae’r ymgysylltiad hwn yn tanlinellu’r canlyniad mwyaf pwysig y bydd gwneud cais am y gystadleuaeth hon yn ei sicrhau—gweithio mewn partneriaeth. Pa un a fydd cais Tyddewi’n mynd ymlaen i ennill y gystadleuaeth genedlaethol ai peidio, bydd y cydweithio rhwng partneriaid ledled gorllewin Cymru, a thu hwnt gobeithio, ynddo’i hun yn cael effaith gadarnhaol. Ni all dod â phartneriaid at ei gilydd o fewn ac ar draws gwahanol sectorau ac adrannau Llywodraeth i ailfeddwl sut rydym yn hyrwyddo ein hunain fod yn beth drwg i’r ardal. Rwy’n gobeithio y bydd gwneud cais am Ddinas Diwylliant y DU hefyd yn arwain at ailfywiogi’r modd yr edrychwn ar ddiwylliant yn ein cymunedau. Wrth gwrs, mae sylfeini cais llwyddiannus eisoes yno, ond byddai cefnogaeth Llywodraeth Cymru i gais gan Dyddewi yn ennyn cefnogaeth genedlaethol fwy eang ledled Cymru ac yn gwneud y cais yn gystadleuydd o bwys. Ond rwy’n sylweddoli bod yna geisiadau eraill sy’n cael eu hystyried ar hyn o bryd. Byddai’n ymestyn y lefel o weithio mewn partneriaeth er budd gorllewin Cymru ymhellach, ac yn gwneud datganiad fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddiwylliant Cymru ar draws y wlad.

Felly, i gloi, mae’r economi ddiwylliannol a chreadigol ar hyn o bryd yn ardal Tyddewi ac yn wir, ar draws Sir Benfro, yn cynnig sylfaen ddigonol ar gyfer adeiladu cais cryf i ddod yn Ddinas Diwylliant nesaf y DU.

Mae Tyddewi’n ymfalchïo mewn llu o asedau diwylliannol, o bensaernïaeth a hanes Cristnogol i gelf a cherddoriaeth gyfoes, ac mae’n gartref i’n nawddsant ein hunain. Bydd cais llwyddiannus i fod yn Ddinas Diwylliant y DU yn atgyfnerthu enw da diwylliannol cynyddol Tyddewi ac yn creu etifeddiaeth barhaol am flynyddoedd i ddod. Felly rwy’n mawr obeithio y bydd Tyddewi’n cael y gefnogaeth y mae’n ei haeddu fel ei bod yn dod yn Ddinas Diwylliant nesaf y DU yn 2021.

A gaf i ddiolch yn fawr i Paul Davies am arwain y drafodaeth yma ar gefnogi Tyddewi a chantref Bro Dewi i fod yn ddinas diwylliant Prydain yn 2021? Rwy’n meddwl eich bod chi wedi rhoi ‘pitch’ arbennig o dda heddiw, ac nid ydw i’n gweld pam y byddai neb yn ei droi i lawr. Fel rhywun sydd â’i gwreiddiau teuluol yn mynd yn ôl 400 o flynyddoedd yn Nhyddewi, byddai neb yn fwy balch na fi pe byddai Tyddewi a Bro Dewi yn ennill y bìd yna.

Rwy’n meddwl mai beth sy’n bwysig i’w danlinellu yw na fydd cais Tyddewi yn edrych unrhyw beth yn debyg i fidiau o ddinasoedd eraill. Tyddewi yw’r ddinas leiaf ym Mhrydain ac un o’r rhai mwyaf ymylol yn ddaearyddol. Mae’n eistedd ar arfordir mwyaf prydferth y byd. Nid ydwyf yn cytuno â ‘National Geographic’: nid yr ail orau, y gorau yw hi, yn fy marn i. Rwyf yn meddwl y bydd hi’n dod â rhywbeth gwreiddiol ac unigryw i’r gystadleuaeth.

Mae’n amlwg na fydd Tyddewi yn gallu cystadlu ar yr un raddfa yn ariannol, o ran poblogaeth, yn ddaearyddol â dinasoedd eraill, ond rwy’n meddwl y bydd y bìd yn un ysbrydoledig ac yn un ysblennydd. Bydd yn defnyddio diwylliant fel modd i drawsnewid yr ardal. Bydd yn cwrdd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru o ran iechyd a lles, adfywiad, cydlyniad cymunedol, addysg a dysgu. Hoffwn i ddymuno pob lwc i’r fenter yma. Rwy’n meddwl ei fod yn gyfle unigryw i Dyddewi a Bro Dewi, ac mi fyddwn i’n hoffi cynnig fy help i i’r bìd mewn unrhyw ffordd bosibl.

May I thank Paul Davies for leading this debate and support St David’s in its bid for City of Culture in 2021. I think you’ve put forward a very good pitch today, and I don’t see how anyone could turn you down. And, as someone who has their family roots going back 400 years in St David’s, nobody would be more pleased than I if St David’s were to win that particular bid.

I think what’s very important to underline is that the St David’s bid won’t look anything like the bids from other cities. St David’s is the smallest city in the UK and one of the most geographically isolated. It sits on the most beautiful coastline in the world. I don’t agree with ‘National Geographic’: it’s not the second best, it is the best, in my opinion, and I do very much hope that it will bring something original and unique to this competition.

It’s clear that St David’s won’t be able to compete on the same scale financially, in terms of population, or geographically with other cities, but I do think that the bid would be an inspirational one and a magnificent one. It will use the culture as a way to transform the area. It will meet the priorities of the Welsh Government in terms of health and well-being, regeneration, community cohesion, education and learning, and I would like to wish them the very best. I think it’s a unique opportunity for St David’s and the surrounding area, and I would like to offer my support and helps to the bid in any possible way.

I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure to reply to the debate.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i ymateb i’r ddadl.

Member
Ken Skates 17:32:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Can I begin by thanking Paul Davies for bringing forward this short debate today, and also thank Eluned Morgan for contributing? UK City of Culture status, inspired by Liverpool’s time as European Capital of Culture in 2008, is more than just a title—it really is something that has the potential to generate significant social and economic benefits for St David’s and the surrounding area. It’s got the potential to attract more visitors, increase media interest in the city and bring community members together in increasing levels of professional and artistic collaboration, as well as, of course, grass-roots activities.

St David’s is a unique and absolutely beautiful city—the smallest city in Britain, with a population of just over 1,600 people. As Paul Davies has outlined, the main feature of St David’s is the cathedral. Since the sixth century, there’s been a church on the site, and, for the last 1,500 years, it’s welcomed hundreds of thousands of visitors and pilgrims who come to the cathedral and shrine of St David, or Dewi Sant, every single year. The city is surrounded by some of the finest coastline in Europe, again, as Paul Davies identified, set in the UK’s only coastal national park—the Pembrokeshire Coast National Park. I do think it will benefit considerably from the Year of Legends in 2017, but I also think that the Year of the Sea in 2018 presents many opportunities for St David’s to prosper.

It’s a very exciting opportunity and I applaud the fact that Pembrokeshire council has now registered an interest for St David’s to become the 2021 UK City of Culture. It shows the council’s resolve as well, not just to make St David’s an even more successful culture and tourism destination, but also to help regenerate the surrounding area. It would, indeed, be a magnificent coup if they can secure it. We’re already in close contact with Pembrokeshire council over its bid and will remain in close contact as the authority develops its detailed proposals. I will indeed be meeting with the authority once it’s developed its proposals more fully, and certainly before the 28 April deadline for initial bids. But in the meantime, my officials are assisting St David’s to identify all potential options for funding and for supporting the bid.

We are, of course, offering similar support to Swansea, which has also submitted an expression of interest. But as the title of today’s debate states, St David’s is a small city with a big, unique opportunity. Indeed, the bid’s own team’s stated vision is to bring the world to St David’s and St David’s to the world through an awe-inspiring programme of physical and digital cultural activity. I would love to see St David’s secure city of culture status. I saw how it improved pride in Liverpool and captured the imagination of its entire population, and even to this day, we see superlambananas, not just in Liverpool, but in north Wales, showcasing what city of culture status can offer and can achieve.

I do believe that St David’s is a tiny city, but has a huge heart, and city of culture status could do even more for boosting the economic prosperity of the city and the region, as well as give the city global attention. We will continue to support both St David’s and Swansea in whatever ways we are able to, in the hope that the UK city of culture status will come to Wales in 2021. And if it does, perhaps we should continue our thematic year approach for tourism by declaring 2021 the year of culture.

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Paul Davies am gyflwyno’r ddadl fer hon heddiw, a diolch hefyd i Eluned Morgan am gyfrannu? Mae statws Dinas Diwylliant y DU, a ysbrydolwyd gan amser Lerpwl fel Prifddinas Diwylliant Ewrop yn 2008, yn fwy na theitl yn unig—mae’n rhywbeth sydd â photensial mewn gwirionedd i greu manteision cymdeithasol ac economaidd sylweddol ar gyfer Tyddewi a’r ardal gyfagos. Mae ganddo botensial i ddenu mwy o ymwelwyr, cynyddu diddordeb y cyfryngau yn y ddinas a dod ag aelodau’r gymuned at ei gilydd mewn lefelau cynyddol o gydweithio proffesiynol ac artistig, yn ogystal â gweithgareddau ar lawr gwlad, wrth gwrs.

Mae Tyddewi yn ddinas unigryw a hardd dros ben—y ddinas leiaf ym Mhrydain, gyda phoblogaeth o ychydig dros 1,600 o bobl. Fel y mae Paul Davies wedi amlinellu, prif nodwedd Tyddewi yw’r eglwys gadeiriol. Ers y chweched ganrif, mae eglwys wedi bod ar y safle, ac am y 1,500 o flynyddoedd diwethaf, mae wedi croesawu cannoedd o filoedd o ymwelwyr a phererinion sy’n dod i’r eglwys gadeiriol a chysegrfa Dewi Sant bob blwyddyn. Mae’r ddinas wedi’i hamgylchynu gan beth o’r arfordir gorau yn Ewrop, ac wedi’i lleoli, fel y nododd Paul Davies, yn unig barc cenedlaethol arfordirol y DU—Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro. Rwy’n meddwl y bydd yn elwa’n sylweddol o Flwyddyn y Chwedlau yn 2017, ond rwyf hefyd yn credu bod Blwyddyn y Môr yn 2018 yn cynnig nifer o gyfleoedd i Dyddewi ffynnu.

Mae’n gyfle cyffrous iawn ac rwy’n cymeradwyo’r ffaith fod Cyngor Sir Penfro wedi cofrestru eu diddordeb i Dyddewi fod yn Ddinas Diwylliant y DU yn 2021. Mae’n dangos penderfyniad y Cyngor yn ogystal, nid yn unig i wneud Tyddewi’n gyrchfan diwylliant a thwristiaeth hyd yn oed yn fwy llwyddiannus, ond hefyd i helpu i adfywio’r ardal gyfagos. Byddai’n sicr yn gamp wych os gallant ei gael. Rydym eisoes mewn cysylltiad agos gyda Chyngor Sir Penfro ynglŷn â’u cais a byddwn yn parhau mewn cysylltiad agos wrth i’r awdurdod ddatblygu ei argymhellion manwl. Yn wir, byddaf yn cyfarfod â’r awdurdod ar ôl iddo ddatblygu ei gynigion yn llawnach, ac yn sicr cyn y dyddiad cau ar 28 Ebrill i geisiadau cychwynnol. Ond yn y cyfamser, mae fy swyddogion yn cynorthwyo Tyddewi i nodi’r holl opsiynau posibl ar gyfer cyllid ac i gefnogi’r cais.

Yr ydym, wrth gwrs, yn cynnig cymorth tebyg i Abertawe, sydd hefyd wedi cyflwyno datganiad o ddiddordeb. Ond fel y mae pennawd y ddadl heddiw yn datgan, dinas fechan yw Tyddewi gyda chyfle mawr unigryw. Yn wir, gweledigaeth benodol tîm y cais ei hun yw dod â’r byd i Dyddewi a Thyddewi i’r byd drwy raglen ysbrydoledig o weithgarwch diwylliannol ffisegol a digidol. Byddwn wrth fy modd yn gweld Tyddewi yn cael statws dinas diwylliant. Gwelais sut y cynyddodd yr ymdeimlad o falchder yn Lerpwl a dal dychymyg ei phoblogaeth gyfan, a hyd heddiw hyd yn oed, gwelwn superlambananas, nid yn unig yn Lerpwl, ond yng ngogledd Cymru, gan arddangos beth y gall statws dinas diwylliant ei gynnig a’i gyflawni.

Rwy’n credu bod Tyddewi yn ddinas fach iawn, ond mae ganddi galon fawr, a gallai statws dinas diwylliant wneud mwy byth i roi hwb i ffyniant economaidd y ddinas a’r rhanbarth, yn ogystal â rhoi sylw byd-eang i’r ddinas. Byddwn yn parhau i gefnogi Tyddewi ac Abertawe ym mha ffyrdd bynnag y gallwn, yn y gobaith y bydd statws dinas diwylliant y DU yn dod i Gymru yn 2021. Ac os daw, efallai y dylem barhau ein dull o bennu blwyddyn thematig ar gyfer twristiaeth drwy ddatgan mai 2021 fydd blwyddyn ddiwylliant.

Thank you. That brings today’s proceedings to a close.

Diolch. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:36.

The meeting ended at 17:36.