Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

25/01/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. Datganiad gan y Llywydd: Penodi Prif Weithredwr a Chlerc Newydd y Cynulliad
1. Statement by the Llywydd: Appointment of the New Chief Executive and Clerk of the Assembly

Fel y gwyddoch, mae Prif Weithredwr a Chlerc y Cynulliad, Claire Clancy, wedi penderfynu ymddeol, yn dilyn bron ddegawd yn ei swydd. Y clerc yw’r swydd uchaf yn y Comisiwn, a deiliad y swydd yw’r prif swyddog cyfrifyddu. Cyfrifoldeb Comisiwn y Cynulliad yw’r penodiad yma, a, thros y misoedd diwethaf, rydym wedi cynnal proses recriwtio drylwyr a chystadleuol i ganfod olynydd i Claire. Roeddem am chwilio am unigolyn eithriadol, a daeth ymgeiswyr cryf i’r fei.

Pleser o’r mwyaf yw cyhoeddi penodiad Manon Antoniazzi yn brif weithredwr a chlerc nesaf ein Cynulliad. Mae gyrfa Manon yn un nodedig, a daw â phrofiad helaeth ar adeg pan fo heriau a chyfleoedd newydd yn ein hwynebu. Manon yw cyfarwyddwr presennol diwylliant, chwaraeon a thwristiaeth Llywodraeth Cymru, a hi, gynt, oedd prif weithredwr Croseo Cymru. Yn gynharach yn ei gyrfa, bu’n gweithio yn y BBC, ac S4C, a hefyd gyda Thywysog Cymru. Mae’r comisiynwyr yn sicr y bydd Manon yn dod â sgiliau a brwdfrydedd mawr i’r rôl, ynghyd ag ymrwymiad angerddol i lwyddiant y Cynulliad hwn.

Mae perfformiad Comisiwn y Cynulliad yn effeithio’n uniongyrchol ar lwyddiant ac enw da’r Cynulliad. Yn sgil hynny, rydym yn dibynnu ar y prif weithredwr i arwain mewn modd arloesol ac effeithiol, a chynnig gwasanaeth o’r radd flaenaf. Diolch i Claire a’n staff ymroddedig a dawnus, ystyrir y Comisiwn yn sefydliad uchel ei barch, a edmygir gan seneddau eraill. Bydd Claire yn parhau yn ei swydd tan y Pasg, ac yna bydd Manon yn cymryd yr awenau yn ystod y cyfnod heriol, cyffrous nesaf yn natblygiad democratiaeth Cymru. Diolch.

As you all know, the Chief Executive and Clerk of the Assembly, Claire Clancy, has decided to retire following almost a decade in the role. The clerk is the most senior Commission employee and our principal accounting officer. It’s the responsibility of the Assembly Commission to make the appointment to this post and, over the last few months, we have conducted a rigorous, competitive recruitment process to find a replacement for Claire. We were looking for an exceptional individual and we attracted a strong field of candidates.

I’m delighted to announce the appointment of Manon Antoniazzi as our next chief executive and clerk. Manon has had an impressive career and brings a wealth of experience at a time when we face many new challenges and opportunities. Manon is currently director of culture, sport and tourism for the Welsh Government, having been chief executive of Visit Wales. Earlier in her career, she had roles at the BBC and S4C, as well as with the Prince of Wales. The Commissioners are in no doubt that Manon will approach the role with great skill and enthusiasm, and a passionate commitment to the success of the Assembly.

The performance of the Assembly Commission has a direct impact on the success and reputation of the Assembly. We rely heavily on the chief executive to provide innovative, effective leadership, and to deliver exceptional standards of service. Thanks to Claire and our hugely committed, talented staff, the Commission is a highly regarded organisation, much admired by parliaments elsewhere. Claire will be with us until Easter, when Manon will take up the reins to lead the organisation through the next exciting and challenging phase of our development at the heart of democracy for Wales. Thank you.

2. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith
2. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Ac, felly, symudwn ni ymlaen i’r eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma, sef cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, ac rwy’n galw ar y cwestiwn cyntaf—Janet Finch-Saunders.

And, so, we move on to the first item on our agenda this afternoon, namely questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and I call on the first question—Janet Finch-Saunders.

Morlyn Llanw yng Ngogledd Cymru

A North Wales Tidal Lagoon

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fanteision economaidd posibl morlyn llanw yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0114(EI)

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the potential economic benefits of a north Wales tidal lagoon? OAQ(5)0114(EI)

Member
Ken Skates 13:32:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Yes. A north Wales tidal lagoon has the potential to create considerable jobs in north Wales. And we have consistently stated our commitment, in principle, to supporting the development of a sustainable tidal lagoon industry right across Wales.

Gwnaf. Mae potensial gan forlyn llanw yng ngogledd Cymru i greu cryn dipyn o swyddi yng ngogledd Cymru. Ac rydym wedi datgan ein hymrwymiad cyson, mewn egwyddor, i gefnogi’r gwaith o ddatblygu diwydiant môr-lynnoedd llanw cynaliadwy ledled Cymru.

Thank you, Cabinet Secretary, and I’m sure you would agree with me in welcoming the Hendry review, and the positive support therein for tidal lagoon developments across Wales. For us in north Wales, such a project would provide essential flood protection, deliver significant employment and economic inward investment opportunity, and contribute towards helping Wales to become a world leader in renewable energy. A number of stakeholders have already pledged their support, and I’m glad that you pledge your support in principle. The Welsh Conservatives group pledge their support for tidal lagoon technology in Wales. But will you also back that up, please, with some commitment towards any funding that is needed to make that project a reality?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n siŵr y buasech yn cytuno â mi y dylid croesawu adolygiad Hendry, a’r gefnogaeth gadarnhaol ynddo i ddatblygiadau môr-lynnoedd llanw ar draws Cymru. I ni yng ngogledd Cymru, buasai prosiect o’r fath yn darparu diogelwch hanfodol rhag llifogydd, yn darparu cyflogaeth sylweddol a chyfle ar gyfer mewnfuddsoddi economaidd, ac yn cyfrannu tuag at helpu Cymru i ddod yn arweinydd byd ym maes ynni adnewyddadwy. Mae nifer o randdeiliaid eisoes wedi addo eu cefnogaeth, ac rwy’n falch eich bod yn addo eich cefnogaeth mewn egwyddor. Mae grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn addo eu cefnogaeth i dechnoleg môr-lynnoedd llanw yng Nghymru. Ond a wnewch chi gefnogi hynny hefyd, os gwelwch yn dda, gydag ymrwymiad i ddarparu’r cyllid y bydd ei angen ar gyfer gwireddu’r prosiect?

Well, we are fully committed to this project, and I’ll be meeting with Charles Hendry later this afternoon to talk about the pathfinder project in particular, which would lead eventually to the creation of a tidal lagoon in north Wales. It’s a project that could potentially create 27,000 jobs for the north Wales economy. It would also, as the Member highlighted, contribute to the defence of coastal communities, and this is something that is very much of great concern to the Welsh Government, and it’s something that I’ve spoken with the Cabinet Secretary for environment and natural resources about very recently. So, we are very enthusiastic about this project. We are supportive and, of course, we’ll work right across Government, including with the regional skills partnerships, to ensure that the skills are there to deliver the project in a timely fashion, were it to go ahead.

Wel, rydym wedi ymrwymo’n llwyr i’r prosiect, a byddaf yn cyfarfod â Charles Hendry yn ddiweddarach y prynhawn yma i siarad am y prosiect braenaru yn arbennig, a fuasai’n arwain yn y pen draw at greu morlyn llanw yng ngogledd Cymru. Mae’n brosiect a allai greu 27,000 o swyddi ar gyfer economi gogledd Cymru. Buasai hefyd, fel y nododd yr Aelod, yn cyfrannu at amddiffyn cymunedau arfordirol, ac mae hyn yn rhywbeth sy’n peri llawer iawn o bryder i Lywodraeth Cymru, ac mae’n rhywbeth y siaradais yn ei gylch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd ac adnoddau naturiol yn ddiweddar iawn. Felly, rydym yn frwdfrydig iawn ynglŷn â’r prosiect hwn. Rydym yn gefnogol ac wrth gwrs, fe fyddwn yn gweithio ar draws y Llywodraeth, gan gynnwys gyda’r partneriaethau sgiliau rhanbarthol, er mwyn sicrhau bod y sgiliau yno ar gyfer cyflwyno’r prosiect mewn modd amserol, pe bai’n mynd yn ei flaen.

Tidal lagoons are one manifestation of Wales’s blue economy, which, as well as energy, also encompasses fishing and aquaculture, and tourism and leisure. Wales has a strong advantage in this area against other countries that don’t have the same coast and high tidal reach. What priority will the Cabinet Secretary give to Wales’s blue economy in the new economic strategy, and what steps can he take to ensure that firms, large and small, are able to take advantage of this opportunity?

Un amlygiad o economi las Cymru yw môr-lynnoedd llanw, economi sydd hefyd yn cwmpasu pysgota a dyframaeth, a thwristiaeth a hamdden yn ogystal ag ynni. Mae gan Gymru fantais gref yn y maes hwn o gymharu â gwledydd eraill nad oes ganddynt yr un arfordir a chyrhaeddiad llanw uchel. Pa flaenoriaeth fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei rhoi i economi las Cymru yn y strategaeth economaidd newydd, a pha gamau y gall eu cymryd i sicrhau bod cwmnïau, mawr a bach, yn gallu manteisio ar y cyfle hwn?

I’d like to thank Jeremy Miles for his question, and also thank him for a very insightful piece on his website, concerning the blue economy. I think it’s very timely that we’re talking about this particular subject, as we start planning for 2018, which has been designated the Year of the Sea. And, for the purpose of growing visitor numbers, of course, the blue economy will be increasingly important.

In terms of existing opportunities, we are committed to taking advantage of every major blue economy infrastructure project across Wales, including the Swansea bay tidal lagoon pathfinder project, subject, of course, to the necessary consents being in place. I am determined to make sure that coastal communities take advantage not only of initiatives such as the Year of the Sea, but also of major infrastructure projects, and that the supply chain around Wales, and particularly in coastal communities, is able to exploit those major opportunities for economic growth.

Hoffwn ddiolch i Jeremy Miles am ei gwestiwn, a diolch iddo hefyd am ddarn craff iawn ar ei wefan, yn ymwneud â’r economi las. Rwy’n credu ei bod yn amserol iawn ein bod yn sôn am y pwnc hwn, wrth i ni ddechrau cynllunio ar gyfer 2018, a ddynodwyd yn Flwyddyn y Môr. Ac i’r diben o chwyddo niferoedd ymwelwyr, wrth gwrs, bydd yr economi las yn gynyddol bwysig.

O ran cyfleoedd sydd eisoes yn bodoli, rydym wedi ymrwymo i fanteisio ar bob prosiect seilwaith economi las mawr ar draws Cymru, gan gynnwys prosiect braenaru morlyn llanw Bae Abertawe, yn amodol, wrth gwrs, ar sicrhau’r caniatadau angenrheidiol. Rwy’n benderfynol o wneud yn siŵr fod cymunedau arfordirol yn manteisio, nid yn unig ar fentrau megis Blwyddyn y Môr, ond hefyd ar brosiectau seilwaith mawr, a bod y gadwyn gyflenwi o amgylch Cymru, ac yn enwedig mewn cymunedau arfordirol, yn gallu manteisio ar y cyfleoedd mawr hynny ar gyfer twf economaidd.

Mi oedd hi’n braf clywed Charles Hendry yn briffio Aelodau’r Cynulliad amser cinio, ac un o’r pwyntiau roedd e’n ei wneud wrth gwrs, yw mai’r argymhelliad ganddo fe nawr bod oedi ar ôl datblygu’r prosiect cyntaf er mwyn dysgu nifer o’r gwersi. Mae rhywun yn deall pam byddai hynny yn fanteisiol, ond mae yna gydnabyddiaeth yn hynny o beth y byddai hynny efallai yn achosi problemau i’r gadwyn gyflenwi newydd rydym yn gobeithio ei ffurfio a’i datblygu o gwmpas y project yn Abertawe. A, thra’i fod e’n galw ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i ddangos cynllun tymor hir o safbwynt prosiectau mawr, mae e hefyd yn awgrymu bod angen edrych ar gyfres o brosiectau llai er mwyn cynnal y gadwyn gyflenwi yna yn yr interim, nes ein bod ni’n cyrraedd y pwynt lle gallwn ni fod yn hyderus i symud ymlaen gyda nifer o brojectau mwy. Felly, a gaf i ofyn pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adnabod y potensial am gyfres o brosiectau llai o gwmpas arfordir Cymru, er mwyn sicrhau bod y gadwyn gyflenwi yna yn cael y cynaliadwyedd a’r sicrwydd tymor canol y mae ei angen er mwyn goroesi yn y tymor hir?

It was good to hear Charles Hendry briefing Members of the Assembly at lunchtime, and one of the points that he made, of course, is that it is his recommendation that there should be a delay after the development of the first project in order to learn lessons from it. One understands why that would be beneficial, but there is recognition in that regard that that may create problems for the new supply chains that we intend to develop around the Swansea project. Whilst he is calling on the UK Government to demonstrate a long-term plan in terms of major projects, he’s also suggesting that we need to look at a series of smaller projects in order to maintain the supply chain in the interim, until we reach the point where we can be confident in moving forward with a number of larger projects. Can I ask what work the Welsh Government is undertaking to identify the potential for a series of smaller projects along the Welsh coastline in order to ensure that that supply chain does have the medium-term resilience and sustainability to survive the long term?

This is a really important point the Member raises, and I’ve talked in the past about the need to have a constant pipeline of major infrastructure investments, but one that also mixes in smaller investments that can maintain people and employment whilst waiting or transitioning from one major project to the other. And for that reason, we’re working with local government, with skills providers, and with businesses, to ensure that we’re able to identify a time frame for major projects to take place in, but also one that ensures that, between the major projects, we’re able to identify opportunities for companies to grow and to prosper from smaller scale projects.

One of the key issues that I’ll be raising this afternoon with Charles Hendry, and it’s something that the Member has already touched on, is how long the pathfinder programme is envisaged to last for, because this will have, as the Member rightly says, knock-on effects not just on the Swansea bay project, but also on tidal lagoon projects right across Wales.

Mae pwynt yr Aelod yn un pwysig iawn, ac rwyf wedi siarad yn y gorffennol am yr angen i gael ffrwd gyson o fuddsoddiadau seilwaith mawr, ond un sydd hefyd yn cynnwys buddsoddiadau llai yn rhan o’r gymysgedd fel bod modd cynnal pobl a chyflogaeth wrth aros neu bontio o un prosiect mawr i’r llall. Ac am y rheswm hwnnw, rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol, gyda darparwyr sgiliau, a chyda busnesau, er mwyn sicrhau ein bod yn gallu nodi ffrâm amser ar gyfer cyflawni prosiectau mawr, ond hefyd un sy’n sicrhau, rhwng y prosiectau mawr, ein bod yn gallu nodi cyfleoedd i gwmnïau dyfu a ffynnu o brosiectau ar raddfa lai.

Un o’r materion allweddol y byddaf yn tynnu sylw atynt y prynhawn yma gyda Charles Hendry, ac mae’n rhywbeth y mae’r Aelod eisoes wedi ei grybwyll, yw pa mor hir y rhagwelir y bydd y rhaglen fraenaru’n para, oherwydd fel y mae’r Aelod yn gywir i ddweud, bydd yn arwain at sgil-effeithiau, nid yn unig ar brosiect bae Abertawe, ond hefyd ar brosiectau môr-lynnoedd llanw ledled Cymru.

Twf Busnesau

Business Growth

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pa drafodaethau y mae wedi’u cael ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol mewn perthynas â thwf busnesau yng Nghymru? OAQ(5)0111(EI)

2. Will the Cabinet Secretary outline what discussions he has had with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government in relation to the growth of business in Wales? OAQ(5)0111(EI)

I meet regularly with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and the wider Cabinet, to discuss a range of economy and infrastructure issues within my portfolio, including, of course, business growth.

Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, a’r Cabinet yn ehangach, i drafod ystod o faterion economi a seilwaith yn fy mhortffolio, gan gynnwys, wrth gwrs, twf busnes.

Thank you for that, because, as you will recognise, developing and growing a business in today’s climate is harder than ever and there are a number of issues that business owners cite as barriers to growth for their businesses—lack of structured borrowing and capital from the banking sector is one. However, many talk about the barriers from local authorities and other public sector organisations, ranging from Natural Resources Wales to transport infrastructure. Planning is key, and I recognise that both you and the Cabinet Secretary for finance don’t have responsibility for that. But what I’m really trying to elucidate is a sense that there is a coherent strategy around the Cabinet table that encourages and empowers businesses to thrive. The economy is our lifeblood. What else do you think, Cabinet Secretary, could be done to ensure that untimely delays, a lack of vision and disjointed thinking in public services doesn’t impede the growth of our economic health?

Diolch am hynny, oherwydd fel y byddwch yn cydnabod, mae datblygu a thyfu busnes yn yr hinsawdd heddiw yn anos nag erioed ac mae perchnogion busnes yn cyfeirio at nifer o broblemau sy’n rhwystr i dwf eu busnesau—mae diffyg benthyca a chyfalaf strwythuredig gan y sector bancio yn un. Fodd bynnag, mae llawer yn siarad am y rhwystrau o gyfeiriad yr awdurdodau lleol a sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus, yn amrywio o Cyfoeth Naturiol Cymru i’r seilwaith trafnidiaeth. Mae cynllunio’n allweddol, ac rwy’n cydnabod nad chi a’r Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid sy’n gyfrifol am hynny. Ond yr hyn rwy’n ceisio’i ganfod mewn gwirionedd yw ymdeimlad fod yna strategaeth gydlynol o gwmpas bwrdd y Cabinet sy’n annog ac yn grymuso busnesau i ffynnu. Mae’r economi yn hollbwysig i ni. Beth arall y gellid ei wneud yn eich barn chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i sicrhau nad yw oedi anamserol, diffyg gweledigaeth a meddwl di-drefn yn y gwasanaethau cyhoeddus yn amharu ar dwf ein hiechyd economaidd?

I’d like to thank Angela Burns for her question. Since I was appointed to this post, I’ve embarked on numerous engagement opportunities with the business community, and the points that the Member raises today have been relayed to me on numerous occasions. For that reason, I engaged directly and constructively with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government in the drafting of the White Paper, which will be presented shortly, on local government. And I think it’s absolutely essential that we recognise that there are barriers that still exist that inhibit economic growth. For that reason, I’ve asked every department in Government to draft formally a competitiveness plan that can fuel economic growth within the private sector.

Hoffwn ddiolch i Angela Burns am ei chwestiwn. Ers i mi gael fy mhenodi i’r swydd hon, rwyf wedi ymgymryd â nifer o gyfleoedd ymgysylltu â’r gymuned fusnes, ac mae’r pwyntiau a nododd yr Aelod heddiw wedi cael eu mynegi wrthyf ar sawl achlysur. Am y rheswm hwnnw, bûm yn ymwneud yn uniongyrchol ac yn adeiladol ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn y gwaith o ddrafftio’r Papur Gwyn, a fydd yn cael ei gyflwyno cyn bo hir, ar lywodraeth leol. Ac rwy’n meddwl ei bod yn gwbl hanfodol i ni gydnabod bod yna rwystrau sy’n dal i fodoli sy’n atal twf economaidd. Am y rheswm hwnnw, rwyf wedi gofyn i bob adran yn y Llywodraeth fynd ati’n ffurfiol i ddrafftio cynllun cystadleurwydd a all danio twf economaidd yn y sector preifat.

Cabinet Secretary, your predecessor introduced enterprise zones as a means of actually growing the economy in particular areas across Wales and, last year, she introduced an enterprise zone in Port Talbot. What are you doing with your colleagues to ensure that the enhanced capital allowances can be extended beyond the time we’ve already been given, so that the enterprise zone, which we all know does not take one year but several years to establish itself, can get established? What he also told me in discussions with him was that capital allowances were needed to build the sites and grow spaces, which is square footage that we haven’t got elsewhere in Wales, to allow businesses to come in and use them, enabling them to grow.

Ysgrifennydd y Cabinet, cyflwynodd eich rhagflaenydd ardaloedd menter fel modd o fynd ati i dyfu’r economi mewn ardaloedd penodol ledled Cymru, a’r llynedd, cyflwynodd ardal fenter ym Mhort Talbot. Beth rydych chi’n ei wneud gyda’ch cyd-Aelodau i sicrhau y gellir ymestyn y lwfansau cyfalaf uwch y tu hwnt i’r amser a roddwyd i ni eisoes, fel y gellir sefydlu’r ardal fenter, sy’n mynd i gymryd sawl blwyddyn i ymsefydlu fel y gŵyr pawb ohonom, yn hytrach na blwyddyn yn unig? Dywedodd wrthyf hefyd mewn trafodaethau rhyngom fod angen lwfansau cyfalaf i adeiladu’r safleoedd a thyfu gofod, sef troedfeddi sgwâr nad oes gennym mohonynt mewn mannau eraill yng Nghymru, er mwyn caniatáu i fusnesau ddod i mewn a’u defnyddio, gan eu galluogi i dyfu.

This is one of the points that has been raised by Chris Sutton on numerous occasions with me during, again, the engagement programme that I’ve had with businesses. It’s absolutely central that we recognise that many of the premises that were built to attract investors are now reaching a point where they require either major investment or replacement. So, it’s going to become an increasingly important aspect of the prosperous and secure strategy, as we move forward to a post-Brexit existence.

I think also in terms of enterprise zones and the support that we’ve been able to provide through business rates, we’ve been able to already support 200 businesses with approximately £9 million of funding through the scheme. But there are other ways in which Welsh Government can act as an enabler of economic growth and business growth, and, of course, the provision of modern fit-for-purpose premises is one of those means by which we can encourage economic growth and prosperity.

Mae hwn yn un o’r pwyntiau a gafodd eu dwyn i fy sylw gan Chris Sutton ar sawl achlysur yn ystod, unwaith eto, y rhaglen ymgysylltu a gefais gyda busnesau. Mae’n gwbl allweddol ein bod yn cydnabod bod llawer o’r safleoedd a adeiladwyd i ddenu buddsoddwyr yn awr yn cyrraedd pwynt lle y mae angen buddsoddi’n helaeth ynddynt neu adeiladu rhai newydd. Felly, mae’n mynd i fod yn agwedd gynyddol bwysig o’r strategaeth ffyniannus a diogel, wrth i ni symud ymlaen at y cyfnod ôl-Brexit.

Rwy’n credu hefyd o ran ardaloedd menter a’r gefnogaeth y gallasom ei darparu drwy ardrethi busnes, eisoes rydym wedi gallu cefnogi 200 o fusnesau gydag oddeutu £9 miliwn o gyllid drwy’r cynllun. Ond mae yna ffyrdd eraill y gall Llywodraeth Cymru weithredu fel galluogydd twf economaidd a thwf busnesau, ac wrth gwrs, mae darparu safleoedd modern addas i’r diben yn un o’r ffyrdd y gallwn annog twf economaidd a ffyniant.

Minister, as you will be aware, proposals to develop a circuit of Wales have been circulating for some time. Up to now, the project team have been unable to raise the necessary finance for the project. Would you be able to outline what recent developments there have been?

Weinidog, fel y byddwch yn gwybod, mae cynigion i ddatblygu cylchffordd Cymru wedi bod yn cylchredeg ers peth amser. Hyd yn hyn, mae’r tîm prosiect wedi methu codi’r arian angenrheidiol ar gyfer y prosiect. A fuasech yn gallu amlinellu pa ddatblygiadau a gafwyd yn ddiweddar?

Like the Member, I’m concerned that the circuit of Wales project has been publicly debated for many years without the team yet being able to raise the necessary private finance to bring the project to fruition. The proposals have changed, of course, over the years, since 2011. Last July, I made it clear what our position as a Welsh Government is. I stated clearly in this Chamber that we require a minimum of 50 per cent of the capital and 50 per cent of the risk of the project to be taken by the private sector. Should that happen, we will consider any new proposal against the appropriate value-for-money and due diligence tests. The people of Ebbw Vale, as the Member has already identified, deserve to know if this project is going ahead and, crucially, if so, when. I’m keen to avoid the opportunity costs associated with a project that does not have a final end date. So, I have therefore written to the Heads of the Valleys development corporation today, asking them to make faster progress on this project and asking for evidence to be provided to me of named investor term sheets within the next two weeks.

Fel yr Aelod, rwy’n pryderu bod prosiect cylchffordd Cymru wedi cael ei drafod yn gyhoeddus ers blynyddoedd lawer heb fod y tîm eto wedi gallu codi’r cyllid preifat sy’n angenrheidiol ar gyfer gwireddu’r prosiect. Mae’r cynigion wedi newid, wrth gwrs, dros y blynyddoedd, ers 2011. Fis Gorffennaf diwethaf, dywedais yn glir beth yw ein safbwynt fel Llywodraeth Cymru. Nodais yn glir yn y Siambr ein bod angen i’r sector preifat ysgwyddo o leiaf 50 y cant o’r cyfalaf a 50 y cant o risg y prosiect. Pe bai hynny’n digwydd, byddwn yn ystyried unrhyw gynnig newydd yn erbyn y profion gwerth am arian a diwydrwydd dyladwy priodol. Mae pobl Glynebwy, fel y mae’r Aelod eisoes wedi nodi, yn haeddu cael gwybod a yw’r prosiect hwn yn mynd i ddigwydd, ac os ydyw, pa bryd, sy’n hollbwysig. Rwy’n awyddus i osgoi’r costau cyfle sy’n gysylltiedig â phrosiect heb ddyddiad cwblhau terfynol. Felly, ysgrifennais at gorfforaeth datblygu Blaenau’r Cymoedd heddiw, yn gofyn iddynt wneud cynnydd cyflymach ar y prosiect hwn ac yn gofyn iddynt ddarparu tystiolaeth i mi o ddogfennau amodau buddsoddwr a enwir o fewn y pythefnos nesaf.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Questions now from the party spokespeople. First, the Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Diolch, Lywydd. As the Cabinet Secretary will be aware, I and my party colleagues were roundly condemned for expressing our sincere belief, echoed by many steelworkers, that the current package of proposals on offer from Tata needed to be radically improved to make it fair and acceptable for workers. It was therefore gratifying to see as a headline in the ‘Llanelli Star’ earlier this week this picture of the AM for Llanelli and the MP for Llanelli, under the headline, ‘Leading Llanelli politicians tell Tata Steel: ‘"Re-think pension deal"‘. Now, the Labour MP for Llanelli said of Tata’s proposals that steelworkers have every right to be angry and expressed her hope that even now, just days before the vote, it is not too late for Tata to look again and offer a better deal, even though we’ve heard, of course, from some of the Labour benches the argument that there’s no alternative. Does the Cabinet Secretary agree with the Shadow Secretary of State for Defence that workers are right to be angry and that Tata urgently needs to rethink its proposals?

Diolch, Lywydd. Fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, cafodd fy nghyd-bleidwyr a minnau ein condemnio’n hallt am fynegi ein cred ddiffuant, a adleisiwyd gan lawer o weithwyr dur, fod angen gwella’r pecyn presennol o gynigion a gafwyd gan Tata yn sylfaenol i’w wneud yn deg ac yn dderbyniol i’r gweithwyr. Felly braf oedd gweld fel pennawd yn y ‘Llanelli Star’ yn gynharach yr wythnos hon y llun hwn o’r AC dros Lanelli a’r AS dros Lanelli, o dan y pennawd, ‘Leading Llanelli politicians tell Tata Steel: “Re-think pension deal”‘. Nawr, dywedodd AS Llafur Llanelli am gynigion Tata fod gan weithwyr dur bob hawl i fod yn ddig a mynegodd ei gobaith nad yw’n rhy hwyr hyd yn oed yn awr, ychydig ddyddiau cyn y bleidlais, i Tata edrych eto a chynnig bargen well, er ein bod wedi clywed y ddadl, wrth gwrs, gan rai ar feinciau Llafur nad oes unrhyw ddewis arall. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno gydag Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Amddiffyn fod gweithwyr yn iawn i fod yn ddig a bod angen i Tata ailfeddwl ei gynigion ar frys?

I think the Member is right to say that workers should be concerned about the future of the steel industry, but it does nobody any favours to politicise what is an incredibly sensitive matter. It’s not often that I would agree with the leader of the opposition, but I do think that he was right to tweet that there was no place for political posturing in what is an incredibly important debate about pensions, which could then determine the long-term sustainability of the steel industry. I think what the Member for Llanelli has said reflects the concern not just within this Chamber, but in the wider communities where steel is so important, that there should be the best possible deal for steelworkers on the table for their pensions, but this is the only deal that’s there at the moment, and the First Minister and I have been very clear in our views that the debate should be conducted without any political interference whatsoever.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i ddweud y dylai gweithwyr fod yn bryderus ynglŷn â dyfodol y diwydiant dur, ond nid yw gwleidyddoli’r hyn sy’n fater eithriadol o sensitif yn gwneud unrhyw ffafr â neb. Nid yn aml y byddaf yn cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, ond rwy’n meddwl ei fod yn iawn i drydar nad oedd unrhyw le i ymhonni gwleidyddol yn yr hyn sy’n ddadl hynod o bwysig am bensiynau, a allai bennu cynaliadwyedd hirdymor y diwydiant dur yn sgil hynny. Rwy’n credu bod yr hyn y mae’r Aelod dros Lanelli wedi’i ddweud yn adlewyrchu’r pryder, nid yn unig yn y Siambr hon, ond yn y cymunedau ehangach lle y mae dur mor bwysig, y dylai fod y cynnig gorau posibl i weithwyr dur ar y bwrdd ar gyfer eu pensiynau, ond dyma’r unig gynnig sydd yno ar hyn o bryd, ac mae’r Prif Weinidog a minnau wedi bod yn glir iawn yn ein barn y dylai’r ddadl gael ei chynnal heb unrhyw ymyrraeth wleidyddol o gwbl.

I gave the Cabinet Secretary the opportunity there to support his own members—members of his own party—who are simply doing their job, actually, and I actually support them in what they’ve said. We’ve said the same—this deal is not good enough, and, really, he should be using his position and that of the Welsh Government to actually get a revised proposal. Now, earlier this week, the UK Government published its own industrial strategy, the Green Paper. Was he as surprised as me to see that steel only had a single passing reference in a 132-page document?

To be fair, there were some areas that present opportunities for Wales, so will he be proposing steel as one of the areas for a sector deal? Will the Welsh Government take up the offer of a joint ministerial forum on industrial strategy? Does he welcome the commitment to move cultural institutions and Government bodies, including research bodies, outside of London to support economic development? Does he welcome the long-overdue commitment by the UK Government to take into account the current regional imbalance in investment in infrastructure in making future investment decisions?

Rhoddais gyfle i Ysgrifennydd y Cabinet yno i gefnogi ei aelodau ei hun—aelodau ei blaid ei hun—sydd ond yn gwneud eu gwaith, mewn gwirionedd, ac rwy’n eu cefnogi yn yr hyn y maent wedi ei ddweud mewn gwirionedd. Rydym ninnau wedi dweud yr un peth—nid yw’r cynnig hwn yn ddigon da ac yn wir, dylai ddefnyddio ei safle, a safle Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd i gael cynnig diwygiedig. Nawr, yn gynharach yr wythnos hon, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei strategaeth ddiwydiannol ei hun, y Papur Gwyrdd. A gafodd ef yr un faint o syndod â mi wrth weld mai un waith yn unig y cyfeiriwyd at ddur mewn dogfen 132 tudalen o hyd?

I fod yn deg, roedd yna rai meysydd sy’n cynnig cyfleoedd i Gymru, felly a fydd yn cynnig dur fel un o’r meysydd ar gyfer cytundeb sector? A fydd Llywodraeth Cymru yn derbyn y cynnig o fforwm gweinidogol ar y cyd ar strategaeth ddiwydiannol? A yw’n croesawu’r ymrwymiad i symud sefydliadau diwylliannol a chyrff y Llywodraeth, gan gynnwys cyrff ymchwil, y tu allan i Lundain i gefnogi datblygiad economaidd? A yw’n croesawu’r ymrwymiad hirddisgwyliedig gan Lywodraeth y DU i ystyried yr anghydbwysedd rhanbarthol presennol o ran buddsoddi yn y seilwaith wrth wneud penderfyniadau buddsoddi yn y dyfodol?

I was pleased to be able to speak with Greg Clark at length on Monday ahead of the publication of the strategy. I agreed with the Secretary of State that joint chairmanship of the forum would be something that I would desire. I also spoke with him about a specific steel sector deal—this is something that we’re going to be discussing in the coming weeks.

I was surprised how little reference there was to steel within the strategy. However, I have made it clear that I wish to see steel become a major component of the industrial strategy’s work moving forward. I’m also keen—the Member is aware that I am keen—to decentralise wherever possible. So, whether it concerns investment or innovation, I would like to see more opportunities given to companies outside the intensely urbanised areas where, traditionally, financial institutions and innovation bodies are based.

Roeddwn yn falch o allu siarad yn helaeth â Greg Clark ddydd Llun cyn cyhoeddi’r strategaeth. Roeddwn yn cytuno gyda’r Ysgrifennydd Gwladol y byddai cydgadeiryddiaeth y fforwm yn rhywbeth y buaswn yn ei ddymuno. Siaradais gydag ef hefyd am gytundeb penodol ar gyfer y sector dur—mae hyn yn rhywbeth y byddwn yn ei drafod yn ystod yr wythnosau nesaf.

Roeddwn yn synnu cyn lleied o gyfeirio at ddur a geir yn y strategaeth. Fodd bynnag, rwyf wedi dweud yn glir fy mod yn dymuno gweld dur yn dod yn elfen bwysig o waith y strategaeth ddiwydiannol wrth symud ymlaen. Rwyf hefyd yn awyddus—mae’r Aelod yn ymwybodol fy mod yn awyddus—i ddatganoli lle bynnag y bo’n bosibl. Felly, pa un a yw’n ymwneud â buddsoddi neu arloesedd, hoffwn weld mwy o gyfleoedd yn cael eu rhoi i gwmnïau y tu allan i’r ardaloedd trefol iawn lle y lleolir sefydliadau ariannol a chyrff arloesi yn draddodiadol.

Of course, it’s often all too easy to attack the UK Government, and sometimes they make it too easy for us, but there are some things we can learn here, surely. At least they’ve got a strategy. It’s taken the new administration just six months to produce an industrial strategy. Where is our Welsh Government economic strategy that we were promised in June? Has research been commissioned? When can we see a draft? Will the Welsh Government commit to equalising infrastructure investment between the regions? There’s a 5:1 gap between the south-east of England and Wales; there’s a 3:1 gap between the south-east of Wales and my own region. Will it commit to locating the Welsh Revenue Authority outside the south-east? It’s good to see the decision imminent on the Circuit of Wales, but will other investment projects outside the south-east that have been languishing in his ministerial in-tray, like the Egin in west Wales, finally see a decision so that we can get on and create investment and jobs outside of one corner of Wales?

Wrth gwrs, yn aml, mae’n rhy hawdd ymosod ar Lywodraeth y DU, ac weithiau maent yn ei wneud yn rhy hawdd i ni, ond mae rhai pethau y gallwn eu dysgu yma, yn sicr. Mae ganddynt strategaeth o leiaf. Chwe mis yn unig a gymerodd i’r weinyddiaeth newydd gynhyrchu strategaeth ddiwydiannol. Ble mae strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru a addawyd i ni ym mis Mehefin? A yw’r gwaith ymchwil wedi’i gomisiynu? Pa bryd y cawn weld drafft? A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gydraddoli buddsoddiadau seilwaith rhwng y rhanbarthau? Mae yna fwlch 5:1 rhwng de-ddwyrain Lloegr a Chymru; mae yna fwlch 3:1 rhwng de-ddwyrain Cymru a fy rhanbarth i. A wnaiff ymrwymo i leoli Awdurdod Refeniw Cymru y tu allan i’r de-ddwyrain? Mae’n dda gweld y penderfyniad ar fin digwydd ar Gylchffordd Cymru, ond a fydd prosiectau buddsoddi eraill y tu allan i’r de-ddwyrain sydd wedi bod yn gorffwys ar ei ddesg weinidogol, fel Yr Egin yng ngorllewin Cymru, yn gweld penderfyniad yn cael ei wneud o’r diwedd fel y gallwn fwrw rhagom i greu buddsoddiad a swyddi y tu allan i un cornel o Gymru?

I think the Member should reflect on what his colleague said yesterday about ensuring that due diligence is followed and thoroughly pursued—it’s absolutely essential. So, whether it’s Yr Egin or any other project, we do pursue due diligence rather than rush hastily into an investment that may not offer best value for money for the taxpayer.

In terms of the UK Government’s strategy, although the Member may wish to ignore the fact that a UK Government exists, we will not ignore that fact. One of the messages that came across clearly from businesses the length and breadth of Wales whilst I was consulting with them over the contents and the vision within our strategy is that we need to take account of what the UK industrial strategy presents for Wales. We could not have produced a strategy that did not take account of the key elements of the vision of the UK Government, whether we like that or not.

Rwy’n credu y dylai’r Aelod ystyried yr hyn a ddywedodd ei gyd-Aelod ddoe ynglŷn â sicrhau bod diwydrwydd dyladwy yn cael ei ddilyn a’i gyflawni’n drylwyr—mae’n gwbl hanfodol. Felly, boed yn Yr Egin neu unrhyw brosiect arall, rydym yn cyflawni diwydrwydd dyladwy yn hytrach na rhuthro ar frys i mewn i fuddsoddiad nad yw efallai’n cynnig y gwerth gorau am arian i’r trethdalwr.

O ran strategaeth Llywodraeth y DU, er bod yr Aelod efallai’n dymuno anwybyddu’r ffaith fod Llywodraeth y DU yn bodoli, ni fyddwn yn anwybyddu’r ffaith honno. Un o’r negeseuon a fynegwyd yn glir gan fusnesau ar hyd a lled Cymru tra bûm yn ymgynghori â hwy dros gynnwys a gweledigaeth ein strategaeth yw bod angen i ni ystyried yr hyn y mae strategaeth ddiwydiannol y DU yn ei olygu i Gymru. Ni allem fod wedi cynhyrchu strategaeth nad oedd yn ystyried elfennau allweddol gweledigaeth Llywodraeth y DU, pa un a ydym yn hoffi hynny ai peidio.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Russell George.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Russell George.

Diolch, Presiding Officer. I do have no doubt that the Cabinet Secretary will agree with me that small businesses are vitally important, of course, to the Welsh economy. But I have to say that small businesses haven’t been afforded the stability I think they need from past and this Welsh Governments. Business rates have been devolved for some time, and businesses are still at a significant disadvantage to their counterparts in England—indeed, they’re crying out for support. Given that there has been a 26 per cent drop in new business start-ups since 2011, do you think that the Welsh Government should give potential entrepreneurs and businesses the security that they need by raising the rateable value for small business rate relief from 1 April this year?

Diolch, Lywydd. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod busnesau bach yn hanfodol bwysig, wrth gwrs, i economi Cymru. Ond rhaid i mi ddweud nad yw busnesau bach wedi cael y sefydlogrwydd y credaf eu bod ei angen gan Lywodraethau Cymru yn y gorffennol a’r presennol. Datganolwyd ardrethi busnes ers peth amser, ac mae busnesau’n dal i fod o dan anfantais sylweddol o gymharu â’u cymheiriaid yn Lloegr—yn wir, maent yn crefu am gymorth. O gofio y bu gostyngiad o 26 y cant yn nifer y busnesau newydd ers 2011, a ydych yn credu y dylai Llywodraeth Cymru roi’r diogelwch sydd ei angen arnynt i ddarpar entrepreneuriaid a busnesau drwy godi gwerth ardrethol ar gyfer rhyddhad ardrethi busnesau bach o 1 Ebrill eleni?

Well, in terms of business rate relief, this is obviously something that’s in the hands of my colleague, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, but what I am pleased with is that the scheme is to be extended for 2017-18, and that a new permanent scheme will exist from 2018 onwards. We’re already providing something in the region of £98 million in rate relief to businesses in 2016-17. I think it’s worth noting, because you made the direct comparison with England, that around 70 per cent of businesses qualify for relief, and around half of all eligible businesses pay no rates whatsoever.

Wel, o ran rhyddhad ardrethi busnes, mae hyn yn amlwg yn rhywbeth sydd yn nwylo fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, ond yr hyn rwy’n falch yn ei gylch yw bod y cynllun yn mynd i gael ei ymestyn ar gyfer 2017-18, a bydd cynllun parhaol newydd yn bodoli o 2018 ymlaen. Rydym eisoes yn darparu oddeutu £98 mewn rhyddhad ardrethi i fusnesau yn 2016-17. Rwy’n credu ei bod yn werth nodi, oherwydd eich bod wedi cymharu’n uniongyrchol â Lloegr, fod oddeutu 70 y cant o fusnesau yn gymwys i gael rhyddhad, ac nid yw oddeutu hanner yr holl fusnesau cymwys yn talu unrhyw ardrethi o gwbl.

Well, Welsh businesses are already losing out to their competitors in England and Scotland. England and Scotland have already raised the levels of small business rate relief there. Furthermore, the development bank you are proposing is a hybrid model of Finance Wales—indeed, it provided the business case. Now, I had an example last week where I went to visit a business. Their rateable value had gone up. They would have received rate relief if they were in England—they don’t because they’re in Wales. Furthermore, they applied to Finance Wales for funding—indeed, Finance Wales sat around the table and helped them complete the application form—yet it was rejected. So, what I’ll say is: how is your Government going to provide the certainty and security to those businesses? Your White Paper, while concerned about the potential of the UK departing from the single market, offered no suitable plan for small businesses in particular during negotiations to leave the EU. Now, you’ve been asked this once today, but I will ask it again: where is your industrial strategy in this regard?

Wel, mae busnesau Cymru eisoes ar eu colled o gymharu â’u cystadleuwyr yn Lloegr a’r Alban. Mae Lloegr a’r Alban eisoes wedi codi lefelau rhyddhad ardrethi busnesau bach yno. Ar ben hynny, model hybrid o Cyllid Cymru yw’r banc datblygu yr ydych yn ei gynnig—yn wir, hwy a ddarparodd yr achos busnes. Nawr, gwelais enghraifft yr wythnos diwethaf pan euthum i ymweld â busnes. Roedd eu gwerth ardrethol wedi codi. Buasent wedi cael rhyddhad ardrethi pe baent yn Lloegr—nid ydynt yn ei gael am eu bod yng Nghymru. Ar ben hynny, gwnaethant gais i Cyllid Cymru am gyllid—yn wir, eisteddodd Cyllid Cymru o amgylch y bwrdd a’u helpu i lenwi’r ffurflen gais—ac eto, fe’i gwrthodwyd. Felly, fe ddywedaf hyn: sut y mae eich Llywodraeth yn mynd i ddarparu sicrwydd a diogelwch i’r busnesau hynny? Er bod eich Papur Gwyn yn ymwneud â’r posibilrwydd y bydd y DU yn gadael y farchnad sengl, nid oedd yn cynnig unrhyw gynllun addas ar gyfer busnesau bach yn benodol yn ystod y trafodaethau i adael yr UE. Nawr, gofynnwyd hyn i chi unwaith heddiw, ond rwy’n ei ofyn eto: ble mae eich strategaeth ddiwydiannol yn hyn o beth?

The prosperous and secure strategy, which forms part of four cross-cutting strategies for Welsh Government, will be presented to the First Minister, along with the other three strategies, this spring. They will be published together, and through all four I think Members will be able to see that themes and interventions can be woven right across not just the economy, but the public sector, through education and through health. We live in a society, and we live in an environment, where economic priorities often align perfectly with the priorities of other areas of Government, and it’s therefore essential that we don’t just devise a strategy for the economy that’s in isolation from other strategies, but that we do it together. And that is something that I am keen to pursue. So, by spring, we will have presented to the First Minister our respective strategies—we are already meeting as Cabinet colleagues to agree the contents. I can’t possibly comment on the individual matter the Member raised on Finance Wales. I would however say that I’d be glad to take this up on behalf of him if he writes to me. I’ll take it up directly with Finance Wales as well.

Bydd y strategaeth ffyniannus a diogel, sy’n ffurfio rhan o bedair strategaeth drawsbynciol ar gyfer Llywodraeth Cymru, yn cael ei chyflwyno i’r Prif Weinidog, ynghyd â’r tair strategaeth arall, y gwanwyn hwn. Byddant yn cael eu cyhoeddi gyda’i gilydd, a thrwy bob un o’r pedair, rwy’n credu y bydd yr Aelodau’n gallu gweld bod modd gweu themâu ac ymyriadau ar draws y sector cyhoeddus, addysg ac iechyd yn ogystal â’r economi. Rydym yn byw mewn cymdeithas, ac rydym yn byw mewn amgylchedd, lle y mae blaenoriaethau economaidd yn aml yn cyd-fynd yn berffaith â blaenoriaethau meysydd eraill y Llywodraeth, ac mae’n hanfodol felly nad ydym yn llunio strategaeth ar gyfer yr economi sydd ar wahân i strategaethau eraill, ond ein bod yn ei wneud gyda’i gilydd. Ac mae hynny’n rhywbeth yr wyf yn awyddus i fynd ar ei drywydd. Felly, erbyn y gwanwyn, byddwn wedi cyflwyno ein gwahanol strategaethau i’r Prif Weinidog—rydym eisoes yn cyfarfod fel cyd-Aelodau Cabinet i gytuno ar y cynnwys. Nid yw’n bosibl i mi wneud sylwadau am y mater unigol a gododd yr Aelod ynglŷn â Cyllid Cymru. Fodd bynnag, hoffwn ddweud y buaswn yn falch o fynd ar drywydd hyn ar ei ran ond iddo ysgrifennu ataf. Fe af ar ei drywydd yn uniongyrchol gyda Cyllid Cymru hefyd.

Thank you, Cabinet Secretary, I’ll do that and I’m grateful for that. The Prime Minister’s industrial strategy has indicated that significant investment will be made towards research and development, and to training, so that our workforce is ready to deal with the challenges innovation will bring. Indeed, it states that we should be

‘creating the right conditions for new and growing enterprise to thrive, not protecting the position of incumbents.’

Now, in Wales, we have to consider also the implications of the Northern Powerhouse, which has been given an additional £4.7 billion by 2020-21 in R&D funding through its investment fund. And I would say, Cabinet Secretary, to my last question you did answer regarding having a joined-up strategy, and I agree with that position. But I would ask: would it not have been better to have a strategy to accompany the White Paper that you delivered this week?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, byddaf yn gwneud hynny ac rwy’n ddiolchgar am hynny. Mae strategaeth ddiwydiannol y Prif Weinidog wedi nodi y bydd buddsoddiad sylweddol yn mynd tuag at ymchwil a datblygu, a hyfforddiant, fel bod ein gweithlu’n barod i wynebu’r heriau a ddaw yn sgil arloesedd. Yn wir, mae’n nodi y dylem

greu’r amodau cywir er mwyn i fentrau newydd a mentrau sy’n tyfu allu ffynnu, yn hytrach na diogelu safle’r rhai sydd yno’n barod.

Nawr, yng Nghymru, rhaid i ni ystyried hefyd beth yw goblygiadau Pwerdy Gogledd Lloegr, sydd wedi cael £4.7 biliwn yn ychwanegol erbyn 2020-21 mewn cyllid ymchwil a datblygu drwy ei gronfa fuddsoddi. A buaswn yn dweud, Ysgrifennydd y Cabinet, i fy nghwestiwn olaf fe ateboch ynglŷn â chael strategaeth gydgysylltiedig, ac rwy’n cytuno â’r safbwynt hwnnw. Ond buaswn yn gofyn: oni fuasai wedi bod yn well cael strategaeth i fynd gyda’r Papur Gwyn a gyflwynwyd gennych yr wythnos hon?

I think it’s absolutely essential, with regard to the Northern Powerhouse, that the growth deal in north Wales dovetails perfectly with the aspirations and the vision that local authorities and the local enterprise partnerships have across the border. For that reason, I’ve been quite clear in saying that, ultimately, I would envisage a joint committee structure that perhaps crosses the border. That would be the ultimate objective of what is, essentially, an east-west economy in the north. I think it’s absolutely essential that local authorities as they move from the North Wales Economic Ambition Board to a joint committee structure, recognise that doing business with partners across the board, not just in terms of growing the economy, but also in terms of delivering better public services and improving public transport, is absolutely essential.

Rwy’n credu ei bod yn hollol hanfodol, o ran Pwerdy Gogledd Lloegr, fod y cytundeb twf yng ngogledd Cymru yn plethu’n berffaith gyda’r dyheadau a’r weledigaeth sydd gan awdurdodau lleol a’r partneriaethau menter lleol ar draws y ffin. Am y rheswm hwnnw, rwyf wedi dweud yn eithaf clir y buaswn yn y pen draw yn rhagweld strwythur pwyllgorau ar y cyd sy’n croesi’r ffin o bosibl. Dyna fuasai’r amcan yn y pen draw o ran yr hyn sydd, yn ei hanfod, yn economi dwyrain-gorllewin yn y gogledd. Rwy’n credu ei bod yn hollol hanfodol fod awdurdodau lleol, wrth iddynt symud o Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru i strwythur pwyllgorau ar y cyd, yn cydnabod bod cynnal busnes gyda phartneriaid ym mhob man, nid yn unig o ran tyfu’r economi, ond hefyd o ran cyflawni gwell gwasanaethau cyhoeddus a gwella trafnidiaeth gyhoeddus, yn gwbl hanfodol.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. As the Cabinet Secretary knows, I’m very enthusiastic about the metro plans and look forward to its implementation. However, can he outline exactly what specific structural improvements the metro will make to one of my constituencies, namely Torfaen?

Diolch, Lywydd. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n frwdfrydig iawn ynglŷn â’r cynlluniau ar gyfer y metro ac edrychaf ymlaen at ei weithrediad. Fodd bynnag, a allai amlinellu’n union pa welliannau strwythurol penodol y bydd y metro yn eu gwneud i un o fy etholaethau, sef Torfaen?

Well, we’ll be investing more than £700 million in the metro, and this will see vast improvements to infrastructure and to the travelling experience of many, many commuters across south-east Wales. I was very grateful that the Member was able to attend last week’s briefing session on the next rail franchise, which, of course, included a briefing on the metro as it’s going to be rolled out and, with new services commencing in 2023, I think it’s absolutely essential that all parts of south-east Wales that have felt cut off, isolated and marginalised within the context of economic growth in recent years feel empowered through new stations and infrastructure, and that includes in Torfaen, where I am looking very carefully at what infrastructure improvements, both to existing infrastructure and to new infrastructure, can be delivered as part of the metro vision.

Wel, byddwn yn buddsoddi dros £700 miliwn yn y metro, a bydd hyn yn arwain at welliannau enfawr i seilwaith ac i brofiad teithio llawer iawn o gymudwyr ar draws de-ddwyrain Cymru. Roeddwn yn ddiolchgar iawn fod yr Aelod wedi gallu mynychu’r cyfarfod briffio yr wythnos diwethaf ar fasnachfraint nesaf y rheilffyrdd, a oedd, wrth gwrs, yn cynnwys gwybodaeth am y metro fel y caiff ei gyflwyno a chyda gwasanaethau newydd yn dechrau yn 2023, rwy’n meddwl ei bod yn gwbl hanfodol fod pob rhan o dde-ddwyrain Cymru sydd wedi teimlo’n ynysig, ar wahân ac ar y cyrion yng nghyd-destun twf economaidd yn y blynyddoedd diwethaf yn teimlo’u bod wedi eu grymuso drwy orsafoedd a seilwaith newydd, ac mae hynny’n cynnwys yn Nhorfaen, lle rwy’n edrych yn ofalus iawn ar ba welliannau i’r seilwaith presennol a seilwaith newydd y gellir eu cyflwyno fel rhan o’r weledigaeth ar gyfer y metro.

I thank the Cabinet Secretary for his answer, but I understand that Torfaen County Borough Council has pledged some £11 million to the project. Does he honestly feel this level of investment gives good value for money, given what he’s just outlined?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond rwy’n deall bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Torfaen wedi addo tua £11 miliwn i’r prosiect. A yw’n teimlo o ddifrif fod y lefel hon o fuddsoddiad yn rhoi gwerth da am arian, o ystyried yr hyn y mae newydd ei amlinellu?

Well, Torfaen is a small local authority; I think we need to recognise that. And therefore £11 million, whilst, in the greater scheme of things, when we talk about more than £700 million, might appear a small sum, actually, to a small local authority, to a relatively small council, £11 million is a significant investment and demonstrates, I feel, a commitment to a vision that I think, right across the Chamber, we all buy into.

Wel, awdurdod lleol bach yw Torfaen; rwy’n credu bod angen i ni gydnabod hynny. Ac felly er y gallai £11 miliwn ymddangos yn swm bach fel rhan o’r darlun mawr, pan fyddwn yn sôn am fwy na £700 miliwn, mewn gwirionedd, i awdurdod lleol bach, i gyngor cymharol fach, mae £11 miliwn yn fuddsoddiad sylweddol ac rwy’n teimlo ei fod yn dangos ymrwymiad i weledigaeth y credaf ein bod yn ei chefnogi ar draws y Siambr.

Again, I thank the Cabinet Secretary for his answer, but can I urge him, perhaps, to make some improvements to the infrastructure in Torfaen? For instance, the Pontypool Road railway station is particularly uninviting: it’s cold, it’s dark and, actually, it’s well outside the town. So, would he consider at least upgrading the facilities on Pontypool Road or, indeed, consider moving it closer to the conurbation of Pontypool?

Unwaith eto, hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond a gaf fi ei annog, efallai, i wneud rhai gwelliannau i’r seilwaith yn Nhorfaen? Er enghraifft, mae gorsaf reilffordd Pont-y-pŵl a New Inn yn arbennig o anneniadol: mae’n oer, mae’n dywyll ac mewn gwirionedd, mae gryn dipyn o ffordd y tu allan i’r dref. Felly, a fyddai o leiaf yn ystyried uwchraddio’r cyfleusterau yng ngorsaf Pont-y-pŵl a New Inn, neu’n wir, yn ystyried ei symud yn nes at gytref Pont-y-pŵl?

I’ll consider any project as part of a wider investment by Network Rail that delivers better value for money and a better experience for passengers. I think the Member may be aware of this statistic—it’s quite startling—that Welsh Government have invested more in the current control period in rail infrastructure than those who are actually responsible for rail infrastructure, and I think that speaks volumes about the commitment of this Government to improving the rail network and to ensuring that Wales becomes a more united and connected country.

Fe ystyriaf unrhyw brosiect yn rhan o fuddsoddiad ehangach gan Network Rail sy’n darparu gwell gwerth am arian a gwell profiad i deithwyr. Rwy’n credu efallai fod yr Aelod yn ymwybodol o’r ystadegyn hwn—mae’n eithaf syfrdanol—fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy yn y cyfnod rheoli cyfredol yn y seilwaith rheilffyrdd na’r rhai sy’n gyfrifol am y seilwaith rheilffyrdd mewn gwirionedd, a chredaf fod hynny’n siarad cyfrolau am ymroddiad y Llywodraeth hon i wella’r rhwydwaith rheilffyrdd ac i sicrhau bod Cymru’n dod yn wlad fwy unedig a chysylltiedig.

Rôl Twristiaeth Ffydd

The Role of Faith Tourism

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl twristiaeth ffydd? OAQ(5)0107(EI)

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role of faith tourism? OAQ(5)0107(EI)

Yes. Visit Wales continues to promote faith and religious heritage sites as part of the overall heritage offer. Our Year of Legends will focus very much on all aspects of Wales’s heritage.

Gwnaf. Mae Croeso Cymru yn parhau i hyrwyddo safleoedd ffydd a threftadaeth grefyddol fel rhan o’r cynnig treftadaeth yn gyffredinol. Bydd ein Blwyddyn y Chwedlau yn canolbwyntio’n fawr iawn ar bob agwedd ar dreftadaeth Cymru.

That’s encouraging to hear. Faith tourism sites, such as Neath Abbey, and other Cistercian Way heritage, should be a huge draw for visitors, both domestic and from abroad, and particularly from the USA. Last year, you launched the faith tourism action plan to develop faith tourism as part of that wider visitor offer. How are you measuring its success, and can you say yet that it is persuading visitors to stay longer and spend more, both on and off-site?

Mae hynny’n galonogol. Dylai safleoedd twristiaeth ffydd, megis Abaty Nedd, ac agweddau eraill ar dreftadaeth Ffordd y Sistersiaid, fod yn atyniad enfawr i ymwelwyr, o’r wlad hon ac o dramor, ac yn enwedig o’r Unol Daleithiau. Y llynedd, lansiwyd cynllun gweithredu twristiaeth ffydd i ddatblygu twristiaeth ffydd fel rhan o’r cynnig ehangach hwnnw i ymwelwyr. Sut rydych yn mesur ei lwyddiant, ac a allwch ddweud eto ei fod yn perswadio ymwelwyr i aros yn hwy a gwario mwy, ar safleoedd ac oddi arnynt?

We can if we look specifically at those sites that we measure visitor numbers for. So, for example, with the Cadw sites that are related to the question the Member asks, we’ve seen a considerable increase in visitor numbers. And, in terms of the associated spend, we’ve seen again an increase. We’ve seen, for example, with Cadw properties at Tintern and Valle Crucis and Strata Florida, between them, they’ve attracted more than 84,000 visitors. Now, in terms of the faith tourism action plan, of course, it’s very early days in the actual delivery of that action plan, but Visit Wales—and I think it’s a very important point that Visit Wales sits on the newly established forum that stemmed from the faith tourism action plan task and finish group, because it’s essential, in terms of protecting the future heritage of faith structures, that we have the key promotional vehicle there, offering advice and also offering a willingness to promote right around the globe some of the key features of what Wales can offer.

Fe allwn os edrychwn yn benodol ar y safleoedd y byddwn yn mesur niferoedd ymwelwyr arnynt. Felly, er enghraifft, gyda safleoedd Cadw sy’n gysylltiedig â’r cwestiwn y mae’r Aelod yn ei ofyn, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer yr ymwelwyr. Ac o ran y gwariant cysylltiedig, unwaith eto rydym wedi gweld cynnydd. Rydym wedi gweld, er enghraifft, gydag eiddo Cadw yn Nhyndyrn a Glyn y Groes ac Ystrad Fflur, rhyngddynt, maent wedi denu mwy na 84,000 o ymwelwyr. Nawr, o ran y cynllun gweithredu twristiaeth ffydd, wrth gwrs, mae’n ddyddiau cynnar iawn o ran cyflawni’r cynllun gweithredu hwnnw, ond mae Croeso Cymru—ac rwy’n meddwl ei fod yn bwynt pwysig iawn fod Croeso Cymru yn aelodau o’r fforwm newydd ei sefydlu a ddeilliodd o grŵp gorchwyl a gorffen y cynllun gweithredu twristiaeth ffydd, am ei bod yn hanfodol, o ran diogelu treftadaeth adeiladau ffydd yn y dyfodol, fod gennym y cyfrwng hyrwyddo allweddol yno, yn cynnig cyngor a hefyd yn cynnig parodrwydd i hyrwyddo rhai o nodweddion allweddol yr hyn sydd gan Gymru i’w gynnig i bob cwr o’r byd.

Last week, I was visited by a constituent interested in promoting faith tourism who was actually creating a website to do that for the south Wales area. Ireland had a signature project on St Patrick and the Christian heritage. Have the Welsh Government considered a similar project on St David and will the Government also consider a policy to protect key sites and market these sites around the world?

Yr wythnos diwethaf, cefais ymweliad gan etholwr sydd â diddordeb mewn hybu twristiaeth ffydd ac a oedd mewn gwirionedd yn creu gwefan i wneud hynny ar gyfer ardal de Cymru. Roedd gan Iwerddon brosiect arwyddocaol ar Sant Padrig a’r dreftadaeth Gristnogol. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried prosiect tebyg ar Ddewi Sant ac a wnaiff y Llywodraeth hefyd ystyried polisi i warchod safleoedd allweddol a marchnata’r safleoedd hyn ar draws y byd?

Yes, we already do that with the faith tourism section of the Visit Wales website. I think it’s important that we don’t see an overabundance of websites and web pages dedicated to what essentially are the same subjects, and that instead we are able to direct visitors who are looking to learn more about faith tourism to key portals. For that purpose, I am going to encourage the Member to, in turn, encourage his constituents to make sure that anybody who creates a website dedicated to a single or multiple heritage centre or a heritage visitor attraction directs people to the Visit Wales website, where they can learn more not just about what is in that very localised area, but right across Wales. We’ve been able to develop, through Cadw, a pan-Wales heritage interpretation plan—the first of its type in Europe—and that demonstrates how we are committed to capturing the essence of a Wales-wide cultural offer and promoting it across the globe. In terms of the outcomes—and the Member mentions the need to promote our sites better right across the globe—in terms of international visitors, it was a record year last year and one of the key factors that has attracted visitors to Wales is faith tourism sites. I’m convinced that, during the Year of Legends, that will remain so.

Ie, rydym eisoes yn gwneud hynny gyda’r adran twristiaeth ffydd ar wefan Croeso Cymru. Rwy’n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn gweld gormodedd o wefannau a thudalennau gwe ar yr un pynciau yn y bôn, ac yn lle hynny, ein bod yn gallu cyfeirio ymwelwyr sy’n awyddus i ddysgu mwy am dwristiaeth ffydd at byrth allweddol. At y diben hwnnw, rwy’n mynd i annog yr Aelod yn ei dro i annog ei etholwyr i wneud yn siŵr fod unrhyw un sy’n creu gwefan ar ganolfan dreftadaeth unigol neu luosog neu atyniad treftadaeth i ymwelwyr yn cyfeirio pobl at wefan Croeso Cymru, lle y gallant ddysgu mwy nid yn unig am yr hyn a geir yn yr ardal leol agos iawn, ond ledled Cymru. Trwy Cadw, rydym wedi gallu datblygu cynllun dehongli treftadaeth ar gyfer Cymru gyfan—y cyntaf o’i fath yn Ewrop—ac mae’n dangos sut rydym wedi ymrwymo i gyfleu hanfod cynnig diwylliannol ar gyfer Cymru gyfan a’i hyrwyddo ar draws y byd. O ran y canlyniadau—ac mae’r Aelod yn sôn am yr angen i hyrwyddo ein safleoedd yn well ar draws y byd—o ran ymwelwyr rhyngwladol, roedd yn flwyddyn well nag erioed y llynedd ac un o’r ffactorau allweddol sydd wedi denu ymwelwyr i Gymru yw safleoedd twristiaeth ffydd. Rwy’n argyhoeddedig y bydd hynny’n parhau yn ystod Blwyddyn y Chwedlau.

Lleihau Tagfeydd yng Nghanol Trefi

Reducing Congestion in Town Centres

4. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i leihau tagfeydd yng nghanol trefi? OAQ(5)0115(EI)

4. What plans does the Cabinet Secretary have to reduce congestion in town centres? OAQ(5)0115(EI)

Our national transport finance plan sets out the interventions we are taking to tackle congestion and provide sustainable alternatives to car use.

Mae ein cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn nodi’r ymyriadau yr ydym yn eu rhoi ar waith i fynd i’r afael â thagfeydd a darparu dewisiadau cynaliadwy yn lle defnyddio ceir.

I thank the Cabinet Secretary for the response. Does the Cabinet Secretary agree that it’s very good news that Cardiff council has recently launched a plan to get commuters to walk or cycle? This scheme has been designed with help from Copenhagen and experts there who’ve developed a very successful cycling strategy there. The target is to get commuters in the city out of their cars by 2021—and 60 per cent by 2026. Does the Cabinet Secretary welcome this initiative from Cardiff and think it is very good news for the city?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei fod yn newyddion da iawn fod cyngor Caerdydd wedi lansio cynllun yn ddiweddar i gael cymudwyr i gerdded neu feicio? Lluniwyd y cynllun gyda help o Copenhagen ac arbenigwyr yno sydd wedi datblygu strategaeth feicio lwyddiannus iawn yno. Y targed yw cael cymudwyr yn y ddinas allan o’u ceir erbyn 2021—a 60 y cant erbyn 2026. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn croesawu’r fenter hon gan Gaerdydd ac yn meddwl ei bod yn newyddion da iawn i’r ddinas?

I do very much welcome this initiative by Cardiff city council. We have some distance to travel before we catch up with some of those Scandinavian countries, but we are on the right path. The key to success is in changing people’s behaviour and cultures. For that reason, I’m particularly pleased that we are investing in the Active Journeys initiative, which is operating in primary and secondary schools across Wales. It’s my understanding that, to date, somewhere in the region of 232 schools across the country have been involved in that particular scheme and more than 30 are in Cardiff. The importance of that scheme is that it creates a change in perception and a change in behaviour amongst people at the earlier stage. We know, with recycling and the change in behaviour that’s accompanied recycling, that if you can convince young people to do things differently, they in turn convince adults and parents.

In the next financial year, we’re also going to be making available £2 million for road safety education. The Member will be aware, because it was in Welsh Labour’s manifesto, that we have restated our commitment to improving cycling proficiency, and this fund is designed to do just that.

I also fund, the Member may be aware, the travel plan co-ordinators across Wales, who are tasked with working with employers in their respective areas to encourage staff to use alternative forms of transport, or indeed to walk, where a car is not needed. This is complemented by the Cymru Travel Challenge offer, which aims to encourage commuters, again, to switch from their cars to other forms of transport or to walk for short journeys.

Rwy’n croesawu’r fenter gan gyngor dinas Caerdydd yn fawr. Mae gennym gryn bellter i fynd cyn i ni ddal i fyny gyda rhai o’r gwledydd Sgandinafaidd, ond rydym ar y llwybr cywir. Yr allwedd i lwyddiant yw newid ymddygiad a diwylliannau pobl. Am y rheswm hwnnw, rwy’n arbennig o falch ein bod yn buddsoddi yn y fenter Teithiau Llesol, sy’n gweithredu mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ledled Cymru. Yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, hyd yma, mae oddeutu 232 o ysgolion ar draws y wlad wedi bod yn rhan o’r cynllun penodol hwnnw ac mae mwy na 30 ohonynt yng Nghaerdydd. Mae’r cynllun yn bwysig am ei fod yn creu newid canfyddiad a newid yn ymddygiad pobl ar gam cynharach. Gydag ailgylchu a’r newid mewn ymddygiad sydd wedi mynd law yn llaw ag ailgylchu, os gallwch argyhoeddi pobl ifanc i wneud pethau’n wahanol, gwyddom y byddant hwy yn eu tro yn argyhoeddi oedolion a rhieni.

Yn y flwyddyn ariannol nesaf, rydym hefyd yn mynd i ryddhau £2 filiwn ar gyfer addysg diogelwch ar y ffyrdd. Bydd yr Aelod yn gwybod, gan ei fod ym maniffesto Llafur Cymru, ein bod wedi ailddatgan ein hymrwymiad i wella hyfedredd beicio, ac mae’r gronfa hon wedi ei chynllunio i wneud hynny.

Efallai y bydd yr Aelod yn gwybod hefyd fy mod yn cyllido cydgysylltwyr y cynllun teithio ledled Cymru, sydd â’r dasg o weithio gyda chyflogwyr yn eu hardaloedd i annog staff i ddefnyddio mathau eraill o drafnidiaeth, neu’n wir i gerdded, lle nad oes angen car. Ategir hyn gan gynnig Her Teithio Cymru, sy’n ceisio annog cymudwyr, unwaith eto, i newid o’u ceir i fathau eraill o drafnidiaeth neu gerdded ar gyfer teithiau byr.

I met with your predecessor, Edwina Hart, last year with regard to Welshpool’s one-way traffic system, along with Welshpool Town Council as well. It was agreed at the time that Welsh Government would undertake some work to assess the options of Brook Street being reverted back from one-way to a two-way traffic system to ease the ongoing issues in the town. I’d be grateful if you could provide me with an update on this.

Cyfarfûm â’ch rhagflaenydd, Edwina Hart, y llynedd mewn perthynas â system traffig unffordd y Trallwng, a Chyngor Tref y Trallwng hefyd. Cytunwyd ar y pryd y buasai Llywodraeth Cymru yn gwneud rhywfaint o waith i asesu’r opsiynau o droi Brook Street yn ôl o fod yn system draffig unffordd i system ddwyffordd er mwyn lleddfu’r problemau parhaus yn y dref. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi’r wybodaeth ddiweddaraf i mi am hyn.

I’d happily provide the Member with an update. I’m very pleased that we’ve been able to identify additional resource to solve the problems of pinch points across the trunk road network in Wales. But I’m also keen to ensure that, where we can identify solutions to in-town congestion, we implement them at speed. So, I’d be more than happy to take a look at the particular proposal for Welshpool, which, if we can make progress on, I think will complement very much the investment that we’re making in Newtown as well with the bypass there.

Buaswn yn hapus i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelod. Rwy’n falch iawn ein bod wedi gallu nodi adnoddau ychwanegol i ddatrys problemau pwyntiau cyfyng ar draws y rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghymru. Ond rwyf hefyd yn awyddus i sicrhau, lle y gallwn nodi atebion i dagfeydd mewn trefi, ein bod yn eu rhoi ar waith yn gyflym. Felly, buaswn yn barod iawn i edrych ar y cynnig penodol ar gyfer y Trallwng, a fydd, os gallwn wneud cynnydd arno, yn ategu’n fawr y buddsoddiad yr ydym yn ei wneud yn y Drenewydd hefyd gyda’r ffordd osgoi yno.

I declare an interest because I drive on these roads and I’m a member of Cardiff council. I find it incredible that Julie Morgan is talking about plans to reduce road congestion when she supports Cardiff’s local destruction plan, which would put 10,000 extra cars on the road. So, Cabinet Secretary, maybe you can explain and maybe enlighten the public as to how a local development plan putting at least 10,000 extra cars on the road in the west of the city is going to reduce congestion, because building on the green fields, as you plan to do—are you going to say those people are not going to drive into town? Absolutely incredible.

Rwy’n datgan buddiant gan fy mod yn gyrru ar y ffyrdd hyn ac rwy’n aelod o gyngor Caerdydd. Rwy’n ei chael hi’n anhygoel fod Julie Morgan yn siarad am gynlluniau i leihau tagfeydd ar y ffyrdd a hithau’n cefnogi cynllun difa lleol Caerdydd, a fuasai’n rhoi 10,000 o geir ychwanegol ar y ffordd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, efallai y gallwch oleuo’r cyhoedd, ac egluro iddynt efallai, sut y mae cynllun datblygu lleol sy’n rhoi o leiaf 10,000 o geir ychwanegol ar y ffordd yng ngorllewin y ddinas yn mynd i leihau tagfeydd, gan fod adeiladu ar gaeau gwyrdd, fel y bwriadwch ei wneud—a ydych yn mynd i ddweud nad yw’r bobl hynny’n mynd i yrru i mewn i dref? Hollol anhygoel.

I don’t think the honourable Member should be so disparaging about colleagues in the Chamber. But the important point to make about Cardiff is that we are rolling out one of the most ambitious programmes, in the form of the metro, for public transport anywhere in western Europe. I think that’s something that should be applauded and it’s something that will hugely contribute to removing cars from our roads. I’m also looking at other innovative ways to support the bus network. The Member may be aware that this week I hosted the bus summit in north Wales—although it was a pan-Wales event; again, I’m keen to decentralise wherever I can—and that looked at how we can create a more sustainable bus network across Wales that encourages people to move from their private cars to buses. We know that there are 101 million passenger journeys taken by bus every year, but that number has fallen in recent times. The number of people that are taking journeys on commercial routes has fallen, whilst at the same time community transport usage has increased. There is, without a shadow of a doubt, the scope to increase the number of people who are using buses, and within intensely urban areas such as Cardiff city centre, I think it’s absolutely essential that we look at how we can encourage more people to use buses.

Nid wyf yn credu y dylai’r Aelod anrhydeddus fod mor feirniadol o’i gyd-Aelodau yn y Siambr. Ond y pwynt pwysig i’w wneud am Gaerdydd yw ein bod yn cyflwyno un o’r rhaglenni mwyaf uchelgeisiol yn unman yng ngorllewin Ewrop ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus, ar ffurf y metro. Rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y dylid ei gymeradwyo ac mae’n rhywbeth a fydd yn cyfrannu’n aruthrol at dynnu ceir oddi ar ein ffyrdd. Rwyf hefyd yn edrych ar ffyrdd arloesol eraill o gefnogi’r rhwydwaith bysiau. Efallai fod yr Aelod yn gwybod fy mod wedi cynnal yr uwchgynhadledd bysiau yng ngogledd Cymru yr wythnos hon—er ei fod yn ddigwyddiad ar gyfer Cymru gyfan; unwaith eto, rwy’n awyddus i ddatganoli ble bynnag y gallaf—ac roedd honno’n edrych ar sut y gallwn greu rhwydwaith bysiau mwy cynaliadwy ledled Cymru sy’n annog pobl i symud o’u ceir preifat a mynd ar fysiau. Rydym yn gwybod bod yna 101 miliwn o deithiau’n cael eu gwneud ar y bws bob blwyddyn, ond mae’r nifer wedi gostwng yn y cyfnod diweddar. Mae nifer y bobl sy’n teithio ar lwybrau masnachol wedi gostwng, ac ar yr un pryd mae’r defnydd o gludiant cymunedol wedi cynyddu. Heb rithyn o amheuaeth, mae lle i gynyddu nifer y bobl sy’n defnyddio bysiau, ac mewn ardaloedd trefol iawn megis canol dinas Caerdydd, rwy’n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn edrych i weld sut y gallwn annog mwy o bobl i ddefnyddio bysiau.

Mynediad at Drafnidiaeth Gyhoeddus ar gyfer Pobl Anabl

Access to Public Transport for Disabled People

5. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i wella mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer pobl anabl? OAQ(5)0116(EI)

5. What plans does the Cabinet Secretary have to improve access to public transport for disabled people? OAQ(5)0116(EI)

We are fully committed to public transport for disabled people that removes barriers to travel, that empowers people and that promotes independent living, rather than inhibits it. I’m also particularly keen to ensure that public transport empowers vulnerable groups to participate in society, and this is a cornerstone of ‘Taking Wales Forward’.

Rydym yn gwbl ymroddedig i drafnidiaeth gyhoeddus i bobl anabl sy’n cael gwared ar rwystrau i deithio, sy’n grymuso pobl ac sy’n hybu byw’n annibynnol, yn hytrach na’i lesteirio. Rwyf hefyd yn arbennig o awyddus i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn grymuso grwpiau agored i niwed i gymryd rhan ym mywyd y gymdeithas, a dyna yw un o gonglfeini ‘Symud Cymru Ymlaen’.

Thank you, Cabinet Secretary. Does the Cabinet Secretary have any plans to increase the role of community transport in the future, as part of the mix of transport available? Last week, I visited VEST and found that it was overrun with requests from people asking for help to go to day centres and to go to doctor’s appointments, and it seemed to me that there is a crucial role for community transport in the future. So, what plans does he have?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. A oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw gynlluniau i gynyddu rôl cludiant cymunedol yn y dyfodol, fel rhan o’r gymysgedd o drafnidiaeth sydd ar gael? Yr wythnos diwethaf, ymwelais â VEST a gweld ei fod wedi’i lethu gan geisiadau gan bobl yn gofyn am help i fynd i ganolfannau dydd ac i apwyntiadau meddyg, ac roedd yn ymddangos i mi fod yna rôl allweddol i gludiant cymunedol yn y dyfodol. Felly, pa gynlluniau sydd ganddo?

As I just said to Neil McEvoy, I think community transport plays as an essential role within the mix, and we’ve seen an increase in the number of people using community transport in recent times. It’s my belief that community transport plays a particularly important role for people who are unable to access conventional buses or trains, or who may have particular health-related requirements. I want the community transport sector to be part of the solution for my plans for a fully integrated public transport network across Wales. I’m very pleased that we’ve been able to freeze and maintain the bus services support grant at £25 million, which is available to community transport, and I’m very pleased that that fund is being utilised by many of the operators around Wales.

Fel yr wyf newydd ei ddweud wrth Neil McEvoy, rwy’n meddwl bod cludiant cymunedol yn chwarae rhan hanfodol o fewn y cymysgedd, ac rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sy’n defnyddio cludiant cymunedol yn y cyfnod diweddar. Rwyf o’r farn fod trafnidiaeth gymunedol yn chwarae rôl arbennig o bwysig i bobl sy’n methu defnyddio bysiau neu drenau confensiynol neu sydd ag anghenion iechyd penodol. Rwyf am i’r sector cludiant cymunedol fod yn rhan o’r ateb ar gyfer fy nghynlluniau ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cwbl integredig ar draws Cymru. Rwy’n falch iawn ein bod wedi gallu rhewi a chynnal y grant cynnal gwasanaethau bysiau ar £25 miliwn, sydd ar gael i drafnidiaeth gymunedol, ac rwy’n falch iawn fod y gronfa’n cael ei defnyddio gan lawer o’r gweithredwyr o gwmpas Cymru.

Can I commend Julie Morgan for raising this issue about community transport? Because for the most disabled people—those that are most vulnerable and least likely to take any sort of journey—community transport is vital. I think it’s fair to say there was a lot of innovation until about 10 years ago when the grants system changed a bit, and it’s not quite been taken forward with the sort of pace that we are seeing improvements, whether actual or planned, in public transport. But there are ways of delivering these services in a very innovative, effective way, but they do need quite a high level of subsidy, and I think those people deserve that type of support from the rest of us.

A gaf fi ganmol Julie Morgan am dynnu sylw at fater cludiant cymunedol? Oherwydd ar gyfer y bobl fwyaf anabl—sydd fwyaf agored i niwed ac yn lleiaf tebygol o wneud unrhyw fath o daith—mae cludiant cymunedol yn hanfodol. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud fod llawer o arloesi wedi bod tan oddeutu 10 mlynedd yn ôl pan newidiodd y system grantiau rywfaint, ac nid yw wedi cael ei datblygu gyda’r un math o gyflymder ag y gwelwn gyda gwelliannau mewn trafnidiaeth gyhoeddus, boed yn rhai gwirioneddol neu arfaethedig. Ond mae yna ffyrdd o ddarparu’r gwasanaethau hyn mewn modd arloesol ac effeithiol iawn, ond maent yn galw am lefel eithaf uchel o gymhorthdal, ac rwy’n meddwl bod y bobl hyn yn haeddu’r math hwnnw o gymorth gan y gweddill ohonom.

I couldn’t agree more. I think it’s absolutely essential that we recognise that public transport should be an empowering provision, and that every person in society should expect access to good-quality forms of public transport. The Member might be interested to know that I’ve established an accessibility group to advise me on the new rail franchise, but the group is also able to advise me on other forms of public transport such as community transport. I think it’s essential that we recognise, again, as part of that fully integrated system, that community transport will become increasingly important across communities, not just in more urbanised areas but especially in rural areas where often there are no other solutions available.

Ni allwn gytuno mwy. Rwy’n credu ei bod yn hollol hanfodol ein bod yn cydnabod y dylai trafnidiaeth gyhoeddus fod yn ddarpariaeth sy’n grymuso, ac y dylai pob unigolyn yn y gymdeithas ddisgwyl cael mynediad at ffurfiau ar drafnidiaeth gyhoeddus sydd o ansawdd da. Efallai y bydd gan yr Aelod ddiddordeb mewn gwybod fy mod wedi sefydlu grŵp hygyrchedd i roi cyngor i mi ar y fasnachfraint newydd ar gyfer y rheilffyrdd, ond hefyd gall y grŵp fy nghynghori ar fathau eraill o drafnidiaeth gyhoeddus megis cludiant cymunedol. Rwy’n credu ei bod yn hanfodol ein bod yn cydnabod, unwaith eto, fel rhan o’r system gwbl integredig honno, y bydd cludiant cymunedol yn dod yn fwyfwy pwysig ar draws y cymunedau, nid yn unig mewn ardaloedd mwy trefol ond yn arbennig mewn ardaloedd gwledig lle nad oes unrhyw atebion eraill ar gael yn aml.

Y farn gyffredinol ydy bod y cerbydau sy’n cael eu defnyddio gan y fasnachfraint drenau bresennol yng Nghymru o safon wael. Mi fydd angen buddsoddiad sylweddol ynddyn nhw er mwyn gwella ansawdd y stoc sy’n effeithio’n negyddol ar brofiadau teithwyr. Ond, yn ogystal â hynny, erbyn 1 Ionawr 2020, mi fydd angen i’r cerbydau gydymffurfio â’r rheolau newydd ar fynediad ar gyfer pobl anabl. Yn ôl yr arolwg diweddaraf, ni fyddai 73 y cant o gerbydau Cymru a’r gororau yn cyrraedd y safon ofynnol. A ydych chi’n hyderus bod modd i 100 y cant o gerbydau’r fasnachfraint Cymru a’r gororau newydd gyrraedd y safonau hynny erbyn 2020?

The general opinion is that the rolling stock that is used by the current rail franchise in Wales is of a very poor quality and significant investment will need to be put into it to improve the stock, which impacts on the passenger experience. But, in addition to that, by 1 January 2020, the carriages will have to conform to the new rules for accessibility for disabled people. According to the most recent survey, 73 per cent of the Wales and borders carriages would not attain the required standard. Are you confident that it’s possible for 100 per cent of the new Wales and borders franchise to attain that standard by 2020?

It’s essential that the PRM 2020 is met by the new franchise operators. All four bidders are well aware of their obligations that they must meet by 2020. As we are currently involved in a competitive dialogue process with the bidders, I can’t reveal any of the details of what they are offering, but I can assure the Member that we are focused on delivering a transport system that doesn’t just offer quick, reliable transport for the most able, but is also there and capable of meeting all of the current and indeed near future measures that will be introduced.

With regard to accessibility for rail users, I’ve mentioned the accessibility group that’s been convened to advise on the next franchise and I’ve also sought agreement—and it’s been given—from each of the four bidders for that group to liaise directly with them over how they can meet the obligations that are going to be there in 2020.

Mae’n hanfodol fod y PRM 2020 yn cael ei fodloni gan weithredwyr y fasnachfraint newydd. Mae’r pedwar cynigydd yn ymwybodol o’r rhwymedigaethau sy’n rhaid iddynt eu bodloni erbyn 2020. Gan ein bod ynghanol proses drafod gystadleuol gyda’r cynigwyr ar hyn o bryd, ni allaf ddatgelu unrhyw fanylion am yr hyn y maent yn ei gynnig, ond gallaf sicrhau’r Aelod ein bod yn canolbwyntio ar ddarparu system drafnidiaeth sydd nid yn unig yn cynnig trafnidiaeth gyflym, ddibynadwy ar gyfer y bobl fwyaf abl, ond sydd yno hefyd ac yn gallu bodloni pob un o’r mesurau cyfredol yn ogystal â’r mesurau a fydd yn cael eu cyflwyno yn y dyfodol agos.

O ran hygyrchedd i ddefnyddwyr rheilffyrdd, rwyf wedi crybwyll y grŵp hygyrchedd a sefydlwyd i roi cyngor ar y fasnachfraint nesaf ac rwyf hefyd wedi gofyn am gytundeb—ac mae wedi cael ei roi—pob un o’r pedwar cynigydd i’r grŵp hwnnw gysylltu’n uniongyrchol â hwy ynglŷn â sut y gallant gyflawni’r rhwymedigaethau a fydd yno yn 2020.

Prosiectau Seilwaith Critigol (Gogledd Cymru)

Critical Infrastructure Projects (North Wales)

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am fuddsoddi mewn prosiectau seilwaith critigol yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0105(EI)

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on investment in critical infrastructure projects in north Wales? OAQ(5)0105(EI)

Yes. As set out in the national transport finance plan, we are making significant investments to modernise transport infrastructure across north Wales. We are also working closely with National Grid to explore how a third Menai crossing could be utilised to carry power from Wylfa Newydd onto the national grid.

Gwnaf. Fel y nodir yn y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, rydym yn gwneud buddsoddiadau sylweddol i foderneiddio seilwaith trafnidiaeth ar draws gogledd Cymru. Rydym hefyd yn gweithio’n agos gyda’r Grid Cenedlaethol i archwilio sut y gellid defnyddio trydydd croesiad ar draws y Fenai i gludo pŵer o Wylfa Newydd i’r grid cenedlaethol.

The Cabinet Secretary will be aware that I’ve been very concerned for some time about the vulnerability of the transport infrastructure in north Wales to flooding, particularly around the area in Old Colwyn. The Welsh Government, of course, had some additional resources, capital resources, as a result of the UK Government’s announcement last year—an additional £400 million. What work are you doing with your colleague the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to ensure that that critical infrastructure—the A55 and the north Wales railway line—have sufficient protection from the sea? Because you and I both know that those sea defences were damaged significantly in the storm just a couple of weeks ago. They take a pummelling every time there’s a high tide with onshore winds and I’m concerned, very concerned indeed, that if something doesn’t happen soon, there’s going to be some catastrophic failure that could lead to a loss of life.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fy mod wedi bod yn bryderus iawn ers peth amser ynglŷn â pha mor agored yw’r seilwaith trafnidiaeth yn y gogledd i lifogydd, yn enwedig o gwmpas ardal Hen Golwyn. Wrth gwrs, cafodd Llywodraeth Cymru adnoddau ychwanegol, adnoddau cyfalaf, o ganlyniad i gyhoeddiad Llywodraeth y DU y llynedd—£400 miliwn ychwanegol. Pa waith yr ydych yn ei wneud gyda’ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i sicrhau bod y seilwaith allweddol hwnnw—yr A55 a rheilffordd gogledd Cymru—yn cael ei amddiffyn yn ddigonol rhag y môr? Oherwydd rydych chi a minnau’n gwybod bod yr amddiffynfeydd hynny rhag y môr wedi cael eu difrodi’n sylweddol yn y storm ychydig wythnosau’n ôl. Maent yn cael eu pwyo bob tro y ceir llanw uchel gyda gwyntoedd tua’r tir ac rwy’n bryderus, yn bryderus iawn yn wir, os na fydd rhywbeth yn digwydd yn fuan, y bydd rhyw fethiant trychinebus yn digwydd a allai arwain at golli bywyd.

I was pleased to meet with the Member on Monday in Llandudno Junction to discuss the tidal lagoon proposal and during that discussion we raised the prospect and possibility of a lagoon actually protecting coastal communities. I think it’s really important that I continue to work with other Cabinet colleagues in finding solutions that get best value for money for the taxpayer.

In terms of Old Colwyn, the Member is absolutely right; this is a particularly complex project that involves a number of Government departments to work together. I’ve been absolutely clear that, should Conwy council wish to bring forward a proposal for a project that requires funding, I would be more than happy to consider it.

Roeddwn yn falch o gyfarfod â’r Aelod ddydd Llun yng Nghyffordd Llandudno i drafod cynnig y morlyn llanw ac yn ystod y drafodaeth, soniwyd am y posibilrwydd y gallai morlyn amddiffyn cymunedau arfordirol mewn gwirionedd. Rwy’n credu ei fod yn bwysig iawn fy mod yn parhau i weithio gyda chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet i ddod o hyd i atebion sy’n sicrhau’r gwerth gorau am arian i’r trethdalwr.

O ran Hen Golwyn, mae’r Aelod yn hollol iawn; mae hwn yn brosiect arbennig o gymhleth sy’n cynnwys nifer o adrannau’r Llywodraeth yn gweithio gyda’i gilydd. Rwyf wedi bod yn gwbl glir, os yw Cyngor Conwy yn dymuno cyflwyno cynnig ar gyfer prosiect sydd angen cyllid, buaswn yn fwy na pharod i’w ystyried.

Mynediad Pobl Ifanc at Drafnidiaeth

Young People’s Access to Transport

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am fynediad pobl ifanc at drafnidiaeth? OAQ(5)0113(EI)

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on young people’s access to transport? OAQ(5)0113(EI)

Yes. I remain very keen that there should be a legacy scheme after the current mytravelpass ends on 31 March. My officials have had encouraging discussions with representatives of local authorities and with the confederation of bus operators. I’m optimistic that I will be able to confirm the details of the successor programme very soon.

Gwnaf. Rwy’n dal yn awyddus iawn i gael cynllun etifeddol wedi i’r mytravelpass cyfredol ddod i ben ar 31 Mawrth. Mae fy swyddogion wedi cael trafodaethau calonogol gyda chynrychiolwyr awdurdodau lleol a chydffederasiwn y gweithredwyr bysiau. Rwy’n obeithiol y byddaf yn gallu cadarnhau manylion y rhaglen olynol yn fuan iawn.

Thank you. That is encouraging, because I was very disappointed that the mytravelpass scheme was not going to be continued, particularly as one of the reasons given to the media was that young people were only using it to travel locally, which, for 16 and 17-year-olds, I don’t think should be particularly surprising. My concern is that young people will be prevented from having access to education, training and youth services. I hear what you’re saying about working with local authorities and the confederation of bus transport, but it is very much my experience locally that bus services are being cut because of the funding pressures on local authorities. I would like to know what evaluation you undertook of this scheme and what decisions led you to the decision to discontinue it.

Diolch. Mae hynny’n galonogol, gan fy mod yn siomedig iawn nad oedd y cynllun mytravelpass yn mynd i gael ei barhau, yn enwedig gan mai un o’r rhesymau a roddwyd i’r cyfryngau oedd mai ar gyfer teithio’n lleol yn unig yr oedd pobl ifanc yn ei ddefnyddio, er na ddylai hynny fod yn fawr o syndod, yn fy marn i, yn achos rhai 16 a 17 oed. Fy mhryder yw y bydd pobl ifanc yn cael eu hatal rhag cael mynediad at addysg, hyfforddiant a gwasanaethau ieuenctid. Rwy’n clywed yr hyn a ddywedwch am weithio gydag awdurdodau lleol a’r cydffederasiwn trafnidiaeth bws, ond fy mhrofiad i yn lleol, yn bendant, yw bod gwasanaethau bws yn cael eu torri oherwydd y pwysau cyllido ar awdurdodau lleol. Hoffwn wybod pa werthusiad a wnaethoch o’r cynllun hwn a pha benderfyniadau a’ch arweiniodd i benderfynu dod ag ef i ben.

I should point out to the Member that this was a pilot scheme, and therefore something that we can learn from. And we have learnt from it. The fact of the matter is that uptake was not as high as we would’ve wished, which is why I’m very keen for the successor programme to reach more young people across Wales. I believe it’s something in the region of 10,000 young people who took advantage of the mytravelpass scheme; I would wish to see that number grow far more with the scheme that will emerge, which I’m hoping to announce within the coming weeks.

Dylwn nodi wrth yr Aelod mai cynllun peilot oedd hwn, ac felly, roedd yn rhywbeth y gallwn ddysgu oddi wrtho. Ac rydym wedi dysgu oddi wrtho. Y ffaith amdani yw nad oedd y nifer a fanteisiodd ar y cynllun mor uchel ag y buasem wedi’i ddymuno, a dyna pam rwy’n awyddus iawn i’r rhaglen olynol gyrraedd mwy o bobl ifanc ar draws Cymru. Rwy’n credu bod oddeutu 10,000 o bobl ifanc wedi manteisio ar gynllun mytravelpass; hoffwn weld y rhif hwnnw’n cynyddu’n helaeth gyda’r cynllun sydd i ddod, a gobeithiaf ei gyhoeddi o fewn yr wythnosau nesaf.

Teithiau Cerbydau o amgylch Casnewydd

Vehicle Journeys around Newport

8. Beth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud i gasglu mannau cychwyn a chyrchfannau’r 43 y cant o deithiau cerbydau o amgylch Casnewydd o lai na 20 milltir? OAQ(5)0104(EI)

8. What has the Welsh Government done to collate the starting points and destinations of the 43 per cent of vehicle journeys around Newport of less than 20 miles? OAQ(5)0104(EI)

We have undertaken roadside surveys and postcard surveys at the Severn crossings and we’ve also made innovative use of mobile phone technology to understand trips made in and around Newport.

Rydym wedi cynnal arolygon ar ymyl y ffordd ac arolygon cerdyn post ar groesfannau’r Hafren, ac rydym hefyd wedi gwneud defnydd arloesol o dechnoleg ffôn symudol i ddeall teithiau a wneir yng Nghasnewydd a’r cyffiniau.

It would obviously be very interesting for all of us to see this, because, clearly, it’s a crucial piece of information if we’re going to get the modal shift of people with the investment that we’re hoping we’re going to make in the metro. Obviously, there’s a wealth of evidence that people will only shift if there is either improved journey times and/or an improved cost for their journeys. I just wondered if you could say anything more about that, given that you have got the information and we haven’t.

Byddai’n amlwg yn ddiddorol iawn i bob un ohonom weld hyn, oherwydd, yn amlwg, mae’n wybodaeth hanfodol os ydym yn mynd i gael y newid moddol gan bobl gyda’r buddsoddiad y gobeithiwn y byddwn yn ei wneud yn y metro. Yn amlwg, ceir toreth o dystiolaeth na fydd pobl yn newid oni bai bod amseroedd teithio’n gwella a/neu fod eu teithiau’n costio llai. Roeddwn yn meddwl tybed a allwch ddweud unrhyw beth arall am hynny, o ystyried bod y wybodaeth gennych chi ac nad yw gennym ni.

Yes. The Member is absolutely right. Data gathered from vehicles in terms of discovering their origins and their destinations will inform us in terms of understanding how people move around the region. Data collected as part of the M4 project will be used to inform development of the metro, and rightly so, because we need an evidence-based vision for the metro development. Rail ticket sales and other industry data are also an important source of information in planning transport interventions, and will inform the business case and also the design of phase 2 of the metro.

Gallaf. Mae’r Aelod yn hollol gywir. Bydd data a gasglwyd gan gerbydau o ran darganfod o ble y daethant a’u cyrchfannau yn ein galluogi i ddeall sut y mae pobl yn symud o gwmpas y rhanbarth. Bydd y data a gasglwyd yn rhan o brosiect yr M4 yn cael ei ddefnyddio i lywio datblygiad y metro, a hynny’n briodol, oherwydd mae angen gweledigaeth sy’n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer y datblygiad metro. Mae gwerthiant tocynnau rheilffyrdd a data arall o ddiwydiant hefyd yn ffynhonnell bwysig o wybodaeth wrth gynllunio ymyriadau trafnidiaeth, a bydd yn llywio’r achos busnes a’r gwaith o gynllunio cam 2 y metro yn ogystal.

Cynhyrchiant Economi Cymru

The Productivity of the Welsh Economy

9. Pa fesurau sydd yn eu lle i wella cynhyrchiant economi Cymru? OAQ(5)0109(EI)

9. What measures are in place to improve the productivity of the Welsh economy? OAQ(5)0109(EI)

We are taking forward a range of measures to increase productivity in Wales, including raising skill levels, investing in high-quality infrastructure and also supporting innovation.

Rydym yn datblygu amrywiaeth o fesurau er mwyn cynyddu cynhyrchiant yng Nghymru, gan gynnwys codi lefelau sgiliau, buddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel a chefnogi arloesedd hefyd.

I think skills are key to productivity, and an often overlooked area is the skills of management, particularly middle management. There’s a lot of evidence that that’s a key sector, both in the public and private sectors, and perhaps more initiative needs to be invested there to get the best quality management we can have.

Rwy’n credu bod sgiliau’n allweddol i gynhyrchiant, ac un maes sy’n aml yn cael ei anwybyddu yw sgiliau rheoli, yn enwedig rheolaeth ganol. Mae llawer o dystiolaeth fod hwnnw’n sector allweddol, yn y sectorau cyhoeddus a phreifat, ac efallai fod angen buddsoddi mwy o fenter yno i gael y rheolaeth o’r ansawdd gorau y gallwn ei chael.

The Member is absolutely right, and I believe this is a subject that Professor Dylan Jones-Evans has been examining very closely recently. We can provide, through the Business Wales service, a mentoring service that drives up the availability of skills advice right across the business community. The Member is also right to say that skills are fundamental in driving an improvement in productivity. We have been conducting, as part of the work on the prosperous and secure strategy, work on sub-regional productivity variances, and what we’ve found is that adverse skills distribution is very much a key factor in lower productivity rates. We’ve also found that lower density of activity, or, if you like, a lack of agglomeration, is also a feature, which explains why productivity rates tend to be higher in bigger cities.

So, there are various reasons for productivity not being as high as we would wish, but now that we have the evidence base to take forward a strategy, I am convinced that the strategy will be able to deliver on an aspiration that’s shared across this Chamber to drive up the wealth and prosperity of Wales.

Mae’r Aelod yn hollol iawn, ac rwy’n credu bod hwn yn bwnc y mae’r Athro Dylan Jones-Evans wedi bod yn ei ystyried yn ofalus iawn yn ddiweddar. Trwy wasanaeth Busnes Cymru, gallwn ddarparu gwasanaeth mentora sy’n cynyddu argaeledd cyngor sgiliau ar draws y gymuned fusnes. Mae’r Aelod hefyd yn iawn i ddweud bod sgiliau’n hanfodol ar gyfer hybu gwelliant mewn cynhyrchiant. Fel rhan o’r gwaith ar y strategaeth ffyniannus a diogel, rydym wedi bod yn gweithio ar amrywiannau cynhyrchiant is-ranbarthol, a’r hyn a welsom yw bod dosbarthiad sgiliau anffafriol yn bendant yn ffactor allweddol yn y cyfraddau cynhyrchiant is. Gwelsom hefyd fod dwysedd is o weithgaredd, neu ddiffyg crynhoad os mynnwch, hefyd yn nodwedd, sy’n egluro pam y mae cyfraddau cynhyrchiant yn tueddu i fod yn uwch mewn dinasoedd mwy o faint.

Felly, mae amryw o resymau pam nad yw cynhyrchiant mor uchel ag y buasem yn dymuno, ond gan fod gennym y sylfaen dystiolaeth yn awr i allu bwrw ymlaen â strategaeth, rwy’n argyhoeddedig y bydd y strategaeth yn gallu cyflawni ar ddyhead a rennir ar draws y Siambr hon i wella cyfoeth a ffyniant Cymru.

Cabinet Secretary, I was pleased earlier that Adam Price quoted this week’s ‘Llanelli Star’, which reported faithfully what I said in the Senedd last week. Since then, Nia Griffith—the MP for Llanelli—and I have communicated further with steelworkers in our constituency, and we have very real concerns that the deal, which is only possible because of the Welsh Government’s intervention, faces being voted down. Would he echo my concerns to the Tata chair that unless further changes are made, this deal may be lost, and the impact to the productivity and the wealth of the Welsh economy will be significant? Would he also agree that calling for a better deal, and calling for the deal to be rejected, is the world of difference, because that would be irresponsible?

Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn yn falch yn gynharach fod Adam Price wedi dyfynnu o’r ‘Llanelli Star’ yr wythnos hon, a oedd yn adrodd yn ffyddlon yr hyn a ddywedais yn y Senedd yr wythnos diwethaf. Ers hynny, mae Nia Griffith—yr AS dros Lanelli—a minnau wedi gohebu ymhellach gyda gweithwyr dur yn ein hetholaeth, ac mae gennym bryderon gwirioneddol fod y cynnig, sydd ond yn bosibl oherwydd ymyrraeth Llywodraeth Cymru, yn wynebu pleidlais i’w wrthod. A fuasai’n adleisio fy mhryderon wrth gadeirydd Tata y gallai’r cytundeb hwn gael ei golli oni bai bod newidiadau pellach yn cael eu gwneud, ac y bydd yr effaith ar gynhyrchiant a chyfoeth economi Cymru yn sylweddol? A fuasai hefyd yn cytuno bod galw am gynnig gwell, a galw am wrthod y cynnig, yn gwbl wahanol, oherwydd buasai hynny’n anghyfrifol?

I think the Member is right to draw attention to the fact that encouraging people to vote down—as Plaid Cymru have done—a deal could lead to the collapse of the steel industry. That is in nobody’s interest, whether you are employed as a steelworker, or whether you live in a community or are related to a steelworker, which I am.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith y gallai annog pobl i bleidleisio yn erbyn cynnig—fel y mae Plaid Cymru wedi ei wneud—arwain at fethiant y diwydiant dur. Nid yw hynny o fudd i neb, pa un a ydych yn gyflogedig fel gweithiwr dur, neu’n byw mewn cymuned neu’n perthyn i weithiwr dur, fel yr wyf fi.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

3. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon
3. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon. Y cwestiwn cyntaf, Nathan Gill.

The next item on the agenda is questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. The first question is from Nathan Gill.

Rhaglen Wella ar gyfer Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr

The Betsi Cadwaladr University Local Health Board Improvement Programme

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y rhaglen wella ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OAQ(5)0109(HWS)

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the improvement programme for Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ(5)0109(HWS)

Member
Vaughan Gething 14:21:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you for the question. The health board reported against the milestones set out under the improvement framework in November last year, which highlighted good progress. I expect to see continued and sustained delivery of the required improvement outcomes before I can consider removing it from special measures.

Diolch am y cwestiwn. Adroddodd y bwrdd iechyd yn erbyn y cerrig milltir a nodwyd o dan y fframwaith gwella ym mis Tachwedd y llynedd, ac roedd yn tynnu sylw at gynnydd da. Rwy’n disgwyl gweld cyflawniad y canlyniadau gwella angenrheidiol yn parhau ac yn cael ei gynnal cyn y gallaf ystyried ei dynnu o’r categori mesurau arbennig.

Thank you for the answer. I received an e-mail from somebody in Old Colwyn who was concerned about the fact that their general practitioner is now retiring, and 1,200 of the patients are going to be disbursed amongst different surgeries. Now, it seems to me that what we need to be doing is thinking creatively around this area around GPs retiring, and maybe bringing some of them back out of retirement, or people who are going to be retiring, encouraging them to stay on part-time. One of the major blockages for this is the fact that indemnity insurance can range anything from £5,000 to £40,000 per GP per year. Can the Welsh Government look into this and see if they can find a creative way in assisting GPs to cover these costs in order to cover GPs on the rota?

Diolch i chi am yr ateb. Cefais e-bost gan rywun yn Hen Golwyn a oedd yn pryderu am y ffaith fod eu meddyg teulu yn awr yn ymddeol, ac mae 1,200 o’r cleifion yn mynd i gael eu dosbarthu ymhlith gwahanol feddygfeydd. Nawr, mae’n ymddangos i mi mai’r hyn sydd angen i ni ei wneud yw meddwl yn greadigol am broblem meddygon teulu sy’n ymddeol, a dod â rhai ohonynt yn ôl o ymddeoliad o bosibl, neu bobl sy’n mynd i fod yn ymddeol, gan eu hannog i barhau ar sail ran-amser. Un o’r prif rwystrau i hyn yw’r ffaith y gall yswiriant indemniad amrywio rhwng £5,000 a £40,000 y flwyddyn i feddyg teulu. Gall Llywodraeth Cymru ymchwilio i hyn a gweld a allant ddod o hyd i ffordd greadigol i gynorthwyo meddygon teulu i dalu’r costau hyn er mwyn iddynt allu cyflenwi dros feddygon teulu ar y rota?

Thank you for the question. There are a range of things we are already talking to the GP and wider primary care community about—that includes what happens when people choose to retire; how patients have an uninterrupted access to a proper primary care service; and the sort of interventions the health board are able to undertake if they are not able to manage a smooth transition to another practice and actually continue. Actually, what Members should take comfort from is that, in each instance where someone has retired and handed back their contract, there has been no break in provision, that every patient has been found a new practice to go to, or that the health board themselves have managed to run a proper primary care service.

I recognise the particular issue the Member raised about indemnity insurance. It’s something we have active conversations with the British Medical Association about, and I’m hopeful that we can come to a solution in the near future.

Diolch am y cwestiwn. Mae amrywiaeth o bethau yr ydym eisoes yn siarad amdanynt gyda meddygon teulu a’r gymuned gofal sylfaenol ehangach—mae hynny’n cynnwys yr hyn sy’n digwydd pan fydd pobl yn dewis ymddeol; y modd y mae gan gleifion fynediad di-dor at wasanaeth gofal sylfaenol priodol; a’r math o ymyriadau y gall y bwrdd iechyd eu cyflawni os nad ydynt yn gallu rheoli proses bontio lefn i bractis arall a pharhau. A dweud y gwir, yr hyn a ddylai fod yn destun cysur i’r Aelodau yw na fu unrhyw doriad yn y ddarpariaeth yn yr un o’r achosion lle yr ymddeolodd rhywun a dychwelyd eu contract, daethpwyd o hyd i bractisau newydd i bob claf fynd iddynt, ac mae’r bwrdd iechyd ei hun wedi llwyddo i gynnal gwasanaeth gofal sylfaenol priodol.

Rwy’n cydnabod y mater penodol a nododd yr Aelod am yswiriant indemniad. Mae’n rhywbeth yr ydym yn cael sgyrsiau gweithredol gyda Chymdeithas Feddygol Prydain yn ei gylch, ac rwy’n obeithiol y gallwn ddod o hyd i ateb yn y dyfodol agos.

Cabinet Secretary, you’ll be aware of the concerns that have been expressed about the pace of progress at the Betsi Cadwaladr university health board, particularly in terms of progress to deal with some of the mental health challenges in the region. Following the Tawel Fan scandal, quite rightly, the Government put the health board into special measures, and one of the reasons it did so was because of its failure to address concerns about mental health issues. However, there was a six-month delay before the follow-up work, which was promised in the wake of Tawel Fan, was actually commenced. As a result of that now, we are drifting into a longer period. We were told that the work would be finished by March; now we’re told it’s going to be at least until the summer that people will have to wait. No-one’s been held accountable for what happened at Tawel Fan. There are people who are still suspended on full pay, much to the consternation of taxpayers in the region. When can we expect to see the sea change in delivery in terms of mental health services in north Wales, so that people can be confident that they are of a high quality? There’s no mental health strategy yet. We’ve only got an interim director of primary and community mental health care. These are things that should have happened quickly in order that people could get over the past and look forward to the future.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol o’r pryderon sydd wedi’u mynegi ynghylch cyflymder y cynnydd ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, yn enwedig o ran y cynnydd i ymdrin â rhai o’r heriau iechyd meddwl yn y rhanbarth. Yn dilyn sgandal Tawel Fan, yn gwbl briodol, gosododd y Llywodraeth y bwrdd iechyd o dan weithdrefn mesurau arbennig, ac un o’r rhesymau y gwnaeth hynny oedd oherwydd ei fethiant i roi sylw i bryderon ynglŷn â materion iechyd meddwl. Fodd bynnag, cafwyd oedi o chwe mis cyn i’r gwaith dilynol a addawyd yn sgil Tawel Fan ddechrau mewn gwirionedd. O ganlyniad i hynny yn awr, rydym yn llithro i mewn i gyfnod hwy. Dywedwyd wrthym y buasai’r gwaith wedi ei orffen erbyn mis Mawrth; yn awr rydym yn gwybod y bydd yn rhaid i bobl aros tan yr haf fan lleiaf. Nid oes neb wedi’i ddwyn i gyfrif am yr hyn a ddigwyddodd yn Nhawel Fan. Mae yna bobl sy’n dal i fod wedi’u gwahardd dros dro ar gyflog llawn, er mawr syndod i drethdalwyr yn y rhanbarth. Pa bryd y gallwn ddisgwyl gweld y newid mawr yn narpariaeth gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd, fel y gall pobl fod yn hyderus eu bod o ansawdd uchel? Ni cheir unrhyw strategaeth iechyd meddwl eto. Cyfarwyddwr gofal iechyd meddwl sylfaenol a chymunedol dros dro yn unig sydd gennym. Mae’r rhain yn bethau a ddylai fod wedi digwydd yn gyflym er mwyn i bobl allu troi cefn ar y gorffennol ac edrych ymlaen at y dyfodol.

I think there are two particular parts to the comments the Member sets out. There is, in fact, a substantive director of mental health services, and he is leading the approach to actually reform mental health services in north Wales. So, you will see engagement over the period of the next few months on that new mental health strategy, which is absolutely needed, because, as a Government, we recognise that mental health is one of the most significant challenges that the health board faces for the future, and it’s probably the one that will take the longest period of time to resolve properly. In many ways, that’s why we set out the length of timescale that we expect the health board to be in special measures. I actually think the new director’s had a significant impact, but it’s important that that continues and is sustained.

The second point that I think you’re making is about the ongoing investigation. The health board did the right thing in actually approaching the Health and Social Care Advisory Service to undertake a proper and independent investigation, and what has happened is that that investigation has lengthened and expanded. As they’ve gone through, more families have contacted them and more interviews have been undertaken. My understanding is they’ve already had to review 300,000 pages of documentation and there are more people who still need to be interviewed. So, I think the most important thing is that enough time is taken to do this properly, and I don’t want to set any artificial deadlines for timescales that would actually potentially compromise the thoroughness and the adequacy of the report that we will ultimately receive. However, I do recognise that it would be in everyone’s interest if this matter could be dealt with even more promptly and expeditiously from a time frame point of view. There are people who will want to know what happened, from both the families and individuals themselves to the staff members who are engaged and involved as well. It is in all of our interests that this is done quickly; however, the speed of the investigation should not compromise the ultimate outcome and the soundness of that investigation. But I have been very clear with the health board about what I expect them to do. We also need to think about the oversight and the governance of this as well. So, it really does matter that we get this right, and I hope that Members would support and recognise that.

Rwy’n meddwl bod yna ddwy ran benodol i’r sylwadau y mae’r Aelod yn eu nodi. Mewn gwirionedd, mae yna gyfarwyddwr gwasanaethau iechyd meddwl parhaol, ac mae’n arwain y ffordd ar ddiwygio gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Felly, dros y misoedd nesaf, fe fyddwch yn gweld gwaith ar y strategaeth iechyd meddwl newydd, sydd ei hangen yn bendant, oherwydd, fel Llywodraeth, rydym yn cydnabod bod iechyd meddwl yn un o’r heriau mwyaf sylweddol y mae’r bwrdd iechyd yn eu hwynebu yn y dyfodol, ac mae’n debyg mai dyma’r un a fydd yn cymryd y cyfnod hiraf o amser i’w ddatrys yn iawn. Mewn sawl ffordd, dyna pam ein bod wedi nodi hyd yr amser y disgwyliwn i’r bwrdd iechyd fod yn destun mesurau arbennig. Rwy’n credu mewn gwirionedd fod y cyfarwyddwr newydd wedi cael effaith sylweddol, ond mae’n bwysig fod hynny’n parhau ac yn cael ei gynnal.

Mae’r ail bwynt y credaf eich bod yn ei wneud yn ymwneud â’r ymchwiliad sydd ar y gweill. Gwnaeth y bwrdd iechyd y peth iawn mewn gwirionedd yn mynd at y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol i ymgymryd ag ymchwiliad priodol ac annibynnol, a’r hyn sydd wedi digwydd yw bod yr ymchwiliad hwnnw wedi ymestyn ac ehangu. Wrth iddynt fynd drwodd, mae mwy o deuluoedd wedi cysylltu â hwy a mwy o gyfweliadau wedi eu cynnal. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, maent eisoes wedi gorfod adolygu 300,000 o dudalennau o ddogfennau ac mae yna ragor o bobl sy’n dal i fod angen eu cyfweld. Felly, credaf mai’r peth pwysicaf yw rhoi digon o amser i wneud hyn yn iawn, ac nid wyf am osod unrhyw derfynau amser artiffisial ar gyfer amserlenni a allai beryglu trylwyredd a digonolrwydd yr adroddiad y byddwn yn ei gael yn y pen draw. Fodd bynnag, rwy’n cydnabod y byddai o fudd i bawb pe gellid ymdrin â’r mater hwn hyd yn oed yn fwy prydlon a chyflym o safbwynt ffrâm amser. Mae yna bobl a fydd eisiau gwybod beth ddigwyddodd, o’r teuluoedd a’r unigolion eu hunain i aelodau staff sydd ynghlwm wrth hyn hefyd. Mae’n fanteisiol i bawb ohonom fod hyn yn digwydd yn gyflym; fodd bynnag, ni ddylai cyflymder yr ymchwiliad beryglu canlyniad a chadernid yr ymchwiliad yn y pen draw. Ond rwyf wedi bod yn glir iawn gyda’r bwrdd iechyd ynglŷn â beth rwy’n disgwyl iddynt ei wneud. Mae angen i ni feddwl hefyd ynglŷn â goruchwylio a llywodraethu hyn. Felly, mae’n bwysig iawn ein bod yn cael hyn yn iawn, ac rwy’n gobeithio y buasai’r Aelodau’n cefnogi ac yn cydnabod hynny.

Mae’r bwrdd iechyd, wrth gwrs, mewn mesurau arbennig nawr ers blwyddyn a hanner, ac rydw i’n cytuno â llawer o’r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud ynglŷn â’r problemau sydd yn bodoli. Ond a fyddech chi’n cytuno â fi bod yna rai materion llawer mwy sylfaenol sydd angen mynd i’r afael â nhw ac a fyddech chi’n cytuno bod angen i dri pheth penodol ddigwydd i’r perwyl hynny? Un yr ydym ni wedi clywed amdano fe yw bod angen mwy o ddoctoriaid a nyrsys er mwyn ateb y galw. Yr ail bwynt, wrth gwrs, yw bod angen gwneud llawer mwy i integreiddio gwasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn drydydd, hefyd, mae angen ailagor gwlâu mewn ysbytai cymunedol er mwyn hwyluso’r llif yna o gleifion o’r ysbytai cyffredinol, neu, fel arall, wrth gwrs, nid ydym ni’n mynd i’r afael â’r gwir broblemau.

The health board, of course, is in special measures and has been for a year and a half, and I agree with many of the points that have been made on the problems that exist. But would you agree with me that there are some more fundamental issues that need to be tackled and would you agree that three specific things need to happen to that end? One we’ve already heard about is that we need more doctors and nurses to respond to demand. The second point, of course, is that much more needs to be done to integrate health and social care services. And, thirdly, we need to reopen beds in community hospitals to facilitate that patient flow from general hospitals, otherwise, of course, we are not going to tackle the fundamental problems.

Thank you for the questions. We recognise and we regularly discuss the need for a new staff mix, not just the numbers of staff we have but who those staff are and how they’re used. So, the models of care really matter as well as the numbers of staff we have: doctors, nurses, therapists, pharmacists—there’s a whole range of different people we will need in the health service of the future, working a slightly different way. I agree with you about integration between health and care. That is a clear direction of travel for this Government, and we expect to hear more about that during the course of the parliamentary review and the recommendations that it will provide for us and every party in this Chamber.

On your third point, again, we do talk about patient flow, in the sense of those patients who don’t need to go into secondary care, don’t need to go into hospital beds, or into anticipatory care, to keep them where they are, a better relationship with residential care and domiciliary care, as well as primary care and social services, as well as understanding what mix of beds we need and what provision we need. Sometimes, that will be in residential services. It isn’t just about having alternative forms of community hospitals. We need to think about the whole mix that we need, so not setting a particular bar or a particular number on beds. We need an understanding of what our whole system needs, how people are getting to the right place for their care and, crucially, how we return people to their community and their home to continue receiving care, where they still have a need for care that doesn’t need to be undertaken in a hospital bed.

Diolch i chi am y cwestiynau. Rydym yn cydnabod ac rydym yn rheolaidd yn trafod yr angen am gymysgedd newydd o staff, nid nifer y staff sydd gennym yn unig, ond pwy yw’r staff hynny a sut y cânt eu defnyddio. Felly, mae’r modelau gofal yn bwysig iawn yn ogystal â nifer y staff sydd gennym: meddygon, nyrsys, therapyddion, fferyllwyr—ceir amrywiaeth eang o bobl wahanol y bydd eu hangen arnom yn y gwasanaeth iechyd yn y dyfodol, gan weithio mewn ffordd ychydig yn wahanol. Rwy’n cytuno â chi ynglŷn ag integreiddio rhwng iechyd a gofal. Mae hwnnw’n gyfeiriad teithio clir i’r Llywodraeth hon, ac rydym yn disgwyl clywed mwy am hynny yn ystod yr adolygiad seneddol a’r argymhellion y bydd yn eu rhoi i ni a phob plaid yn y Siambr hon.

Ar eich trydydd pwynt, unwaith eto, rydym yn sôn am lif cleifion, yn yr ystyr o gadw’r cleifion nad oes angen iddynt fynd i ofal eilaidd, nad oes angen iddynt fynd i welyau ysbyty, neu i ofal sydd wedi’i gynllunio ymlaen llaw, eu cadw lle y maent, perthynas well â gofal preswyl a gofal cartref, yn ogystal â gofal sylfaenol a gwasanaethau cymdeithasol, yn ogystal â deall pa gymysgedd o welyau sydd ei angen arnom a pha ddarpariaeth sydd ei hangen arnom. Weithiau, bydd hynny mewn gwasanaethau preswyl. Mae’n ymwneud â mwy na chael mathau eraill o ysbytai cymuned. Mae angen i ni feddwl am yr holl gymysgedd sydd ei angen arnom, ac nid gosod terfyn penodol neu nifer penodol o welyau. Mae angen dealltwriaeth o’r hyn sydd ei angen ar ein system gyfan, sut y mae pobl yn cyrraedd y lle iawn ar gyfer eu gofal ac yn hollbwysig, sut rydym yn dychwelyd pobl i’w cymuned a’u cartref i barhau i dderbyn gofal, lle y mae’n dal i fod angen gofal nad oes angen iddo gael ei roi mewn gwely ysbyty.

Gweithwyr Proffesiynol Perthynol mewn Gwasanaethau Iechyd Sylfaenol

Allied Professionals in Primary Health Services

2. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i ehangu’r amrywiaeth o weithwyr proffesiynol perthynol mewn gwasanaethau iechyd sylfaenol? OAQ(5)0108(HWS)

2. What plans does the Cabinet Secretary have to extend the range of allied professionals in primary health services? OAQ(5)0108(HWS)

Thank you for the question. We expect to see an even more extensive role for allied health professionals as part of the primary care team. Health boards are already extending the role of allied health professionals through their local plans to strengthen primary care, backed up by Welsh Government funding.

Diolch am y cwestiwn. Disgwyliwn weld rôl hyd yn oed yn fwy helaeth i weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn rhan o’r tîm gofal sylfaenol. Mae byrddau iechyd eisoes yn ehangu rôl gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd drwy eu cynlluniau lleol i gryfhau gofal sylfaenol, a gefnogir gan gyllid Llywodraeth Cymru.

Thank you, Cabinet Secretary. I was very pleased to welcome you recently to Kidwelly to visit the Minafon surgery, where, a year ago, when the surgery faced a crisis when the doctors left, working closely with Hywel Dda health board, the range of local Labour councillors and the community, it designed a service where there is a pharmacist, a physiotherapist and other allied health professionals working together, and the service that the patients have has improved immeasurably. What can be done to extend that model to GP services right across Wales?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch iawn o’ch croesawu i Gydweli yn ddiweddar i ymweld â meddygfa Minafon, a oedd, flwyddyn yn ôl, pan wynebodd argyfwng wrth i’r meddygon adael, wedi cynllunio gwasanaeth, gan weithio’n agos gyda bwrdd iechyd Hywel Dda ac ystod o gynghorwyr Llafur lleol a’r gymuned, lle y ceir fferyllydd, ffisiotherapydd a gweithwyr proffesiynol eraill perthynol i iechyd yn cydweithio, ac mae’r gwasanaeth y mae’r cleifion yn ei gael wedi gwella’n anfesuradwy. Beth y gellir ei wneud i ymestyn y model i wasanaethau meddyg teulu ledled Cymru?

I thank the Member for the question. It was, indeed, a very interesting visit, and recognising there was a real threat about the future of primary care in Kidwelly not that long ago. And it was helpful to see a really challenging but supportive environment from local elected representatives. And, actually, the staff within the practice have kept it going, particularly the practice manager, who really had a significant role to play in keeping that together.

And it’s a good and practical example of some of the things we talk about in wider theory—why we need a different team of staff in terms of the mix, in terms of being able to deal with the healthcare needs, of professionals. And, often, that means people get seen more quickly, by the most appropriate professional. In particular, I was really impressed with the pharmacist, the advanced nurse practitioner, and the physiotherapist, taking demand away from GPs. They got to do more of what they need to do, in seeing more complex patients, and those people were actually being properly and safely seen and treated. And it’s been popular with patients too. We heard that directly from the community health council.

So, it’s more of this we need to see, not less, in the future, in every part of Wales—not just Kidwelly, not just Hywel Dda, but across the country. That is more and more the future of primary care—GPs at the centre of primary care, with more professionals around them, to properly meet and see and deal with the appropriate needs of their patients, wherever they may be in the country.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Roedd yn ymweliad diddorol iawn yn wir, gan gydnabod bod yna fygythiad gwirioneddol i ddyfodol gofal sylfaenol yng Nghydweli heb fod mor hir yn ôl. Ac roedd yn ddefnyddiol gweld ysbryd gwirioneddol heriol ond cefnogol gan gynrychiolwyr etholedig lleol. Ac mewn gwirionedd, mae’r staff yn y practis wedi ei gadw i fynd, yn enwedig rheolwr y practis, a oedd â rôl wirioneddol arwyddocaol i’w chwarae yn cadw hynny gyda’i gilydd.

Ac mae’n enghraifft dda ac ymarferol o rai o’r pethau yr ydym yn siarad amdanynt yn rhan o’r theori ehangach—pam y mae arnom angen tîm gwahanol o staff o ran y cymysgedd, o ran gallu ymdrin ag anghenion gofal iechyd ac o ran gweithwyr proffesiynol. Ac yn aml, mae hynny’n golygu bod pobl yn cael eu gweld yn gynt, gan y gweithiwr proffesiynol mwyaf priodol. Yn benodol, gwnaeth y fferyllydd, yr uwch-ymarferydd nyrsio a’r ffisiotherapydd argraff fawr arnaf, gan eu bod yn cymryd baich oddi ar feddygon teulu. Roeddent yn llwyddo i wneud mwy o’r hyn sydd angen iddynt ei wneud, o ran gweld cleifion mwy cymhleth, ac roedd y bobl hynny mewn gwirionedd yn cael eu gweld a’u trin yn briodol ac yn ddiogel. Ac mae wedi bod yn boblogaidd gyda chleifion hefyd. Clywsom hynny’n uniongyrchol gan y cyngor iechyd cymuned.

Felly, mae angen i ni weld mwy o hyn, nid llai, yn y dyfodol, ym mhob rhan o Gymru—nid Cydweli’n unig, nid Hywel Dda yn unig, ond ar draws y wlad. Dyna’n gynyddol yw dyfodol gofal sylfaenol—meddygon teulu ynghanol gofal sylfaenol, gyda mwy o weithwyr proffesiynol o’u cwmpas, i allu diwallu a gweld ac ymdrin ag anghenion eu cleifion yn briodol, lle bynnag y bônt yn y wlad.

Minister, more policy development is recognising that we cannot work in silos and that many people will have co-morbidities, which will exercise the knowledge and skills of all allied healthcare professionals. What discussions have you had with professional bodies representing allied healthcare professionals, in order to determine that the training requirements for these bodies reflect not only the current but also the future needs of our population?

Weinidog, mae mwy o waith datblygu polisi yn cydnabod na allwn weithio mewn seilos ac y bydd gan lawer o bobl gydafiacheddau a fydd yn galw am wybodaeth a sgiliau pob gweithiwr proffesiynol perthynol i iechyd. Pa drafodaethau a gawsoch gyda chyrff proffesiynol sy’n cynrychioli gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd er mwyn pennu bod y gofynion hyfforddi ar gyfer y cyrff hyn yn adlewyrchu nid yn unig anghenion ein poblogaeth ar hyn o bryd, ond yn y dyfodol hefyd?

I have regular discussions with representative allied health professionals. They are an effective and very professional lobby, I find. And they come to you with a range of evidence to back up the statements they make about the future of the service. They are also a group of people who are very willing to change the model of care, and to say there’s evidence that doing things in a different way will provide better outcomes for patients, and that’s really, really encouraging. They have mentioned to me the potential of looking again at some of the particular requirements. But, most of the conversation I have with them is about the numbers that we have and how those staff are used.

You will see in the future of the primary care workforce, in the second half of this year, a particular focus on allied health professionals and pharmacy, and other groups, to understand the numbers of people that we need and what we want to do then to recruit more people, where we know we need more numbers—we are, of course, training more people in a variety of different allied health professions—and also how are the current staff, and how their skills are used. So, I think there’s lot of reasons to be positive about what’s happening, as well as recognising the challenge that does exist. So, I’m happy to continue having a regular conversation with them and other representatives of the primary care workforce.

Byddaf yn cael trafodaethau rheolaidd gyda gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd cynrychioladol. Rwy’n eu hystyried yn lobi effeithiol a phroffesiynol iawn. A dônt atoch gydag ystod o dystiolaeth i gefnogi’r datganiadau a wnânt am ddyfodol y gwasanaeth. Maent hefyd yn grŵp o bobl sy’n barod iawn i newid y model gofal, ac i ddweud bod yna dystiolaeth y bydd gwneud pethau mewn ffordd wahanol yn darparu canlyniadau gwell i gleifion, ac mae hynny’n galonogol tu hwnt. Maent wedi sôn wrthyf am y potensial o edrych eto ar rai o’r gofynion penodol. Ond mae’r rhan fwyaf o’r sgwrs rwy’n ei chael gyda hwy yn ymwneud â’r niferoedd sydd gennym a sut y caiff y staff hynny eu defnyddio.

Yn y gweithlu gofal sylfaenol yn y dyfodol, fe welwch yn ail hanner y flwyddyn hon, ffocws penodol ar weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd a fferylliaeth, a grwpiau eraill, i ddeall y niferoedd o bobl sydd eu hangen arnom a’r hyn y byddwn am ei wneud wedyn i recriwtio mwy o bobl, lle y gwyddom fod arnom angen mwy o niferoedd—wrth gwrs, rydym yn hyfforddi mwy o bobl mewn amrywiaeth o wahanol broffesiynau perthynol i iechyd—a hefyd sut y caiff y staff presennol, a’u sgiliau eu defnyddio. Felly, rwy’n meddwl bod yna lawer o resymau dros fod yn gadarnhaol ynglŷn â’r hyn sy’n digwydd, yn ogystal â chydnabod yr her sy’n bodoli. Felly, rwy’n hapus i barhau i gael sgwrs reolaidd â hwy a chynrychiolwyr eraill y gweithlu gofal sylfaenol.

Could I, following on from the question that introduced this, thank the Cabinet Secretary for his visit this morning to Tynycoed surgery in Sarn? And he saw the enthusiasm and the expertise of a wide range of professionals, but not only the GPs, not only the allied care professionals, but social care, healthcare professionals, people involved in social enterprises, people involved in the third sector. And the whole thrust of this was to move away, towards a system where it’s to do with well-being rather than the repair costs further down the river.

Does he share my hope, and those of other colleagues here, that these innovative collaborations—like the Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board cluster model—pump primed by Welsh Government funding, will ultimately prove those benefits of keeping people healthier for longer in their communities, reducing the load on our ever-stretched NHS services and wider health services, and potentially delivering cost savings too, by making sure that people are kept healthier longer, rather than washing up into acute, secondary, or even our GP care services?

Yn dilyn ymlaen o’r cwestiwn a gyflwynodd y mater, a gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymweliad y bore yma â meddygfa Tynycoed yn Sarn? Ac fe welodd frwdfrydedd ac arbenigedd ystod eang o weithwyr proffesiynol, ond nid yn unig y meddygon teulu, nid yn unig y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, ond gweithwyr gofal cymdeithasol, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, pobl sy’n ymwneud â mentrau cymdeithasol, pobl sy’n ymwneud â’r trydydd sector. A byrdwn hyn oll oedd camu i ffwrdd, tuag at system lle y mae’n ymwneud â llesiant yn hytrach na’r costau atgyweirio yn nes ymlaen.

A yw’n rhannu fy ngobaith, a gobaith cyd-Aelodau eraill yma, y bydd yr enghreifftiau arloesol hyn o gydweithio—fel model clwstwr Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg—sydd wedi’u hysgogi gan gyllid Llywodraeth Cymru, yn y pen draw yn profi’r manteision o gadw pobl yn iach yn hwy yn eu cymunedau, gan leihau’r baich ar ein gwasanaethau GIG sydd dan bwysau’n barhaol a gwasanaethau iechyd ehangach, a sicrhau arbedion o ran costau hefyd o bosibl, drwy wneud yn siŵr fod pobl yn cael eu cadw’n iachach yn hwy, yn hytrach na chyrraedd gwasanaethau gofal acíwt, eilaidd, neu ein practisau meddygon teulu hyd yn oed?

Yes. And it was a particularly interesting visit this morning, for the launch of the cardiovascular risk assessment programme in the Abertawe Bro Morgannwg health board area, not just to meet GPs from around the cluster, but also to meet with healthcare support workers, who are going to be a key part of taking forward that particular programme. It’s a good example of building on what’s already taking place in Cwm Taf, and in Aneurin Bevan as well. There’s lots of learning there about going and understanding part of the population who don’t go to see their GP very often, but are at real risk of acquiring future conditions. So, it is about anticipatory care, and avoiding longer term and more chronic conditions in the future.

And I was particularly impressed, not just with the focus on well-being, but really taking forward learning. I want to see that rolled out on a consistent basis. That’s one of the things that, if we’re honest, we haven’t done as consistently or as effectively as we should have done in the past. And there’s a real imperative to do more of that in the future. The other really important message that I took from this morning was that clusters are something that GPs themselves are seeing more and more of the real benefit of—the way they get to work together, the way they do it with other professionals in health and care and the third sector—and the way that we release money directly for them has been a big part of gaining trust within that. Trust is a huge commodity, and I was really pleased to hear that the GPs who were there today recognised that there is a Government here that is willing to listen to them and to act with them.

Ydw. Ac roedd yr ymweliad y bore yma ar gyfer lansio’r rhaglen asesu risg cardiofasgwlaidd yn ardal bwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg yn arbennig o ddiddorol, nid yn unig o ran cyfarfod â meddygon teulu o bob rhan o’r clwstwr, ond hefyd o ran cyfarfod â gweithwyr cymorth gofal iechyd, sy’n mynd i fod yn rhan allweddol o symud y rhaglen benodol honno yn ei blaen. Mae’n enghraifft dda o adeiladu ar yr hyn sydd eisoes yn digwydd yng Nghwm Taf, ac yn Aneurin Bevan hefyd. Mae llawer o wersi i’w dysgu yno am fynd ati i ddeall rhan o’r boblogaeth nad ydynt yn mynd i weld eu meddyg teulu yn aml iawn, ond sydd mewn perygl gwirioneddol o gael cyflyrau iechyd yn y dyfodol. Felly, mae’n ymwneud â gofal wedi’i gynllunio ymlaen llaw, ac osgoi cyflyrau mwy hirdymor a mwy cronig yn y dyfodol.

Ac roeddwn yn llawn edmygedd, nid yn unig o’r ffocws ar lesiant, ond o’r modd yr oeddent yn datblygu’r gwersi a ddysgwyd. Rwyf am weld hynny’n cael ei gyflwyno ar sail gyson. Dyna un o’r pethau, os ydym yn onest, nad ydym wedi ei wneud mor gyson neu mor effeithiol ag y dylem fod wedi’i wneud yn y gorffennol. Ac mae rheidrwydd gwirioneddol i wneud mwy o hynny yn y dyfodol. Y neges bwysig arall a glywais y bore yma oedd bod clystyrau’n rhywbeth y mae meddygon teulu eu hunain yn gweld mwy a mwy o fudd gwirioneddol ohonynt—y ffordd y gallant weithio gyda’i gilydd, y ffordd y maent yn ei wneud gyda gweithwyr proffesiynol eraill ym maes iechyd a gofal a’r trydydd sector—ac mae’r ffordd yr ydym yn rhyddhau arian yn uniongyrchol iddynt wedi bod yn rhan fawr o ennill ymddiriedaeth yn hynny o beth. Mae ymddiriedaeth yn elfen enfawr, ac roeddwn yn falch iawn o glywed bod y meddygon teulu a oedd yno heddiw yn cydnabod bod yna Lywodraeth yma sy’n barod i wrando arnynt ac i weithredu gyda hwy.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Suzy Davies.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Suzy Davies.

Diolch, Lywydd. Good afternoon, Minister. Obviously we welcome the additional £10 million in the next budget intended for social services, but that isn’t ring-fenced, so what reassurances have you had from local authorities that it will be spent on services that commentators in the sector say would be lost without it?

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Yn amlwg, rydym yn croesawu’r £10 miliwn ychwanegol yn y gyllideb nesaf a fwriedir ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, ond nid yw hwnnw wedi ei neilltuo, felly pa sicrwydd a gawsoch gan awdurdodau lleol y bydd yn cael ei wario ar wasanaethau y mae sylwebyddion yn y sector yn dweud y buasent ar goll hebddo?

The budget this year gave extra allocations to social services. We gave an initial £25 million to social services, £4.5 million to reflect the uplift that we’ve given in terms of the capital limit, and a further £10 million that was specifically in grant form this year to address the challenges that local authorities and the sector are facing with regard to implementing the new national living wage. So, because that £10 million is a grant this year, it does give us that extra oversight.

Rhoddodd y gyllideb eleni ddyraniadau ychwanegol i’r gwasanaethau cymdeithasol. Rhoddasom £25 miliwn cychwynnol i’r gwasanaethau cymdeithasol, £4.5 miliwn i adlewyrchu’r cynnydd yr ydym wedi ei roi o ran y terfyn cyfalaf, a £10 miliwn pellach a oedd yn benodol ar ffurf arian grant eleni i fynd i’r afael â’r heriau y mae awdurdodau lleol a’r sector yn eu hwynebu o ran gweithredu’r cyflog byw cenedlaethol newydd. Felly, gan fod £10 miliwn ar ffurf grant eleni, mae’n rhoi’r trosolwg ychwanegol hwnnw i ni.

My understanding, based on answers to previous questions that I put to you is that the living wage created an issue with the initial allocation of budget, and that the £10 million was to sort of make up for that, at least in some part. So, it’s not actually directly for the uplift in the living wage; it’s for filling the gap that the living wage left, if I can put it that way.

You didn’t actually address my specific question about which services were endangered, though. As this extra money was given to meet a particular need, rather than just being a general uplift to the revenue support grant, and was raised in part by increasing the maximum contribution that people pay towards their care, I think, actually, it’s in order for both of us to follow that money and make sure it’s being spent with the intentions you originally had. So, when the sector experts told you that certain services were at risk, which examples impressed you sufficiently in order for you to consider even raising this additional money?

Fy nealltwriaeth i, yn seiliedig ar atebion i gwestiynau blaenorol a ofynnais i chi, yw bod y cyflog byw wedi creu problem gyda dyranu’r gyllideb gychwynnol, a bod y £10 miliwn i fod i ryw fath o wneud iawn am hynny, yn rhannol o leiaf. Felly, nid yw’n uniongyrchol ar gyfer y codiad yn y cyflog byw mewn gwirionedd; mae yno ar gyfer llenwi’r bwlch y mae’r cyflog byw wedi’i adael, os caf ei roi felly.

Er hynny, ni wnaethoch ateb fy nghwestiwn penodol ynglŷn â pha wasanaethau oedd dan fygythiad. Gan fod yr arian ychwanegol hwn wedi’i roi i ddiwallu angen penodol yn hytrach na bod yn hwb cyffredinol yn unig i’r grant cynnal refeniw, a’i fod wedi’i godi’n rhannol drwy gynyddu uchafswm y cyfraniad y mae pobl yn talu tuag at eu gofal, rwy’n meddwl, mewn gwirionedd, ei bod yn weddus i ni’n dau ddilyn yr arian a gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei wario gyda’r bwriadau a oedd gennych yn wreiddiol. Felly, pan ddywedodd arbenigwyr y sector wrthych fod rhai gwasanaethau mewn perygl, pa enghreifftiau a greodd ddigon o argraff arnoch i chi hyd yn oed ystyried codi’r arian ychwanegol hwn?

The decision to invest further in social care this year is a direct reflection of the discussions that we have had with experts in the field. We held three round tables with local government, with providers and others, in order to listen to the challenges of the social care sector, and work out a way we can collaboratively respond to them. So, Welsh Government is providing extra funding—you’re correct in saying that—but we also require local government to commission services in a cost-effective way and to invest there. Also, there is an onus on providers themselves as well, in order to make social care the kind of career that people want to work in. It’s unacceptable at the moment that there is a third turnover in staff in the sector, and every time a new member of staff has to be appointed, it costs the provider £3,500, with all of the checks and the training and so on. So, it’s incumbent on all of us to work in partnership in order to ensure that we have sustainable and resilient social care for the future.

You referred to the increase in the cap on domiciliary care to £70 this year. That will give local authorities an extra £4 million on top of the other funding, to which I referred as well. I think it was a fair time to consider increasing that cap because the cap has been at £60 now for the last two years. So, I think that the increase is a reasonable increase to make.

Mae’r penderfyniad i fuddsoddi ymhellach mewn gofal cymdeithasol eleni yn adlewyrchiad uniongyrchol o’r trafodaethau a gawsom gydag arbenigwyr yn y maes. Cynaliasom dri chyfarfod bwrdd crwn gyda llywodraeth leol, gyda darparwyr ac eraill, er mwyn gwrando ar heriau’r sector gofal cymdeithasol, a chanfod ffordd i ni allu ymateb ar y cyd iddynt. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid ychwanegol—rydych yn gywir wrth ddweud hynny—ond rydym hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i lywodraeth leol gomisiynu gwasanaethau mewn ffordd gosteffeithiol ac i fuddsoddi yno. Hefyd, mae cyfrifoldeb ar y darparwyr eu hunain yn ogystal, er mwyn gwneud gofal cymdeithasol y math o yrfa y mae pobl am weithio ynddi. Mae’n annerbyniol ar hyn o bryd fod trosiant staff yn y sector yn un o bob tri, a phob tro y bydd yn rhaid penodi aelod newydd o staff, mae’n costio £3,500 i’r darparwr, gyda’r holl wiriadau a’r hyfforddiant ac yn y blaen. Felly, mae’n ddyletswydd ar bob un ohonom i weithio mewn partneriaeth er mwyn sicrhau bod gennym ofal cymdeithasol cynaliadwy a chadarn ar gyfer y dyfodol.

Fe gyfeirioch at godi’r cap ar ofal cartref i £70 eleni. Bydd hynny’n rhoi £4 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol ar ben y cyllid arall y cyfeiriais ato hefyd. Roedd hi’n bryd ystyried codi’r cap yn fy marn i am ei fod wedi bod yn £60 bellach ers y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, rwy’n meddwl bod y cynnydd yn un rhesymol i’w wneud.

Thank you for that answer, and I don’t challenge you on your answer on the rise in the cap on payments towards domiciliary care, but I’m still struggling to find out what exactly it is that this £10 million will go on. What I’m picking up from your answer is that it’s primarily to do with staff retention, and that may well be the case, but that’s what I want to be able to see happening as a result of this extra money coming into the system.

I think we probably agree that preventing avoidable reliance on social care is worth while, both to our citizens and obviously for the services that provide that care. In my meeting with members of the Welsh NHS Confederation today, the key players—and they are key players in this, there is no two ways about that—summed up the current situation like this: they said that Wales has the answers for growing demand for more complex social care, but it’s the structure that gets in the way. I heard the Cabinet Secretary’s reply to Lee Waters’s question, and to the supplementaries, about how allied healthcare professionals can be part of this and that complete understanding that they are willing and ready to take part in different ways of working.

Do you now have enough evidence about partnership working, pooled budgets and all the rest of it from local health authorities, local authorities and from the third sector even—evidence that is strong enough to start developing policy now on a Wales-wide basis, which is predicated on greater numbers and a greater responsibility for occupational therapists, physiotherapists and other allied healthcare professionals, releasing them from this silo of secondary intervention only?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, ac nid wyf yn eich herio ar eich ateb ar y cynnydd yn y cap ar daliadau tuag at ofal cartref, ond rwy’n dal i gael trafferth i ganfod ar beth yn union y gwerir y £10 miliwn hwn. Yr hyn rwy’n ei gasglu o’ch ateb yw ei fod yn ymwneud yn bennaf â chadw staff, a gallai hynny’n bendant fod yn wir, ond dyna rwyf am allu ei weld yn digwydd o ganlyniad i’r arian ychwanegol hwn sy’n dod i mewn i’r system.

Rwy’n credu ein bod yn ôl pob tebyg yn cytuno bod atal dibyniaeth y gellir ei osgoi ar ofal cymdeithasol yn werth chweil, i’n dinasyddion ac yn amlwg i’r gwasanaethau sy’n darparu’r gofal hwnnw. Yn fy nghyfarfod gydag aelodau o Gydffederasiwn y GIG yng Nghymru heddiw, crynhodd y rif chwaraewyr—a hwy yw’r prif chwaraewyr yn hyn, nid oes dwywaith am hynny—y sefyllfa bresennol fel hyn: dywedasant fod gan Gymru atebion ar gyfer y galw cynyddol am ofal cymdeithasol mwy cymhleth, ond mai’r strwythur sy’n mynd yn y ffordd. Clywais ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i gwestiwn Lee Waters, ac i’r cwestiynau atodol, ynglŷn â sut y gall gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd fod yn rhan o hyn a bod dealltwriaeth lwyr eu bod yn barod i gymryd rhan mewn gwahanol ffyrdd o weithio.

A oes gennych bellach ddigon o dystiolaeth am weithio mewn partneriaeth, cyllidebau cyfun a’r gweddill i gyd gan yr awdurdodau iechyd lleol, awdurdodau lleol a’r trydydd sector hyd yn oed—tystiolaeth sy’n ddigon cryf i ddechrau datblygu polisi ar sail Cymru gyfan bellach sy’n seiliedig ar niferoedd mwy a rhagor o gyfrifoldeb i therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion a gweithwyr proffesiynol eraill perthynol i iechyd, i’w rhyddhau o’r seilo hwn o ymyrraeth eilaidd yn unig?

I think the intermediate care fund is providing us with just that evidence. We have a £60 million intermediate care fund, which is really transforming the way that local authorities and health boards work together, including meeting people’s needs.

Just this morning, I was in Ystradgynlais, seeing the good work that they’re doing there in terms of bringing together health and social care, and they did include the allied professionals as well. I sat in on one of the team meetings where cases were discussed, and it was absolutely incredible to see how quickly packages of care could come into place when they had all the right people around the table. So, we are gathering that evidence.

Our intermediate care fund projects are providing us with information on a quarterly basis and we’re analysing that, looking at what really works. Because we’re starting to get to the point now when we can demonstrate the number of nights saved to the NHS, for example, and we have surveys of satisfaction from people who’ve been recipients of care through the intermediate care fund. I think it’s fair to say that we’ve been blown away by the success that we are seeing in the various projects right across Wales. I’ve visited projects in Swansea, Bridgend, and a couple up in north Wales as well. Although the approaches are different in different places, I think it’s important that different projects in different areas learn from one another. I think that the fact that professionals are freed up to do their jobs and to learn from one another, and not to have these artificial barriers between health and social care, is really making a difference to the care that people receive.

Rwy’n meddwl bod y gronfa gofal canolraddol yn rhoi’r dystiolaeth honno i ni. Mae gennym gronfa gofal canolraddol o £60 miliwn, sy’n trawsnewid yn wirioneddol y ffordd y mae awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn gweithio gyda’i gilydd, gan gynnwys diwallu anghenion pobl.

Y bore yma, roeddwn yn Ystradgynlais, yn gweld y gwaith da y maent yn ei wneud yno o ran dod ag iechyd a gofal cymdeithasol at ei gilydd, ac roeddent yn cynnwys y gweithwyr proffesiynol perthynol hefyd. Mynychais un o’r cyfarfodydd tîm lle y câi’r achosion eu trafod, ac roedd yn gwbl anhygoel gweld pa mor gyflym y gallai pecynnau gofal ddod ar waith pan oedd ganddynt yr holl bobl iawn o gwmpas y bwrdd. Felly, rydym yn casglu’r dystiolaeth honno.

Mae prosiectau’r gronfa gofal canolraddol yn darparu gwybodaeth i ni yn chwarterol ac rydym yn dadansoddi hynny, gan edrych ar yr hyn sy’n gweithio mewn gwirionedd. Oherwydd rydym yn dechrau cyrraedd y pwynt yn awr pan allwn ddangos nifer y nosweithiau a arbedir i’r GIG, er enghraifft, ac mae gennym arolygon o fodlonrwydd pobl sydd wedi cael gofal drwy’r gronfa gofal canolraddol. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud ein bod wedi ein rhyfeddu gan y llwyddiant a welsom yn y gwahanol brosiectau ledled Cymru. Rwyf wedi ymweld â phrosiectau yn Abertawe, Pen-y-bont ar Ogwr, ac un neu ddau i fyny yn y gogledd hefyd. Er bod y dulliau gweithredu’n wahanol mewn gwahanol leoedd, rwy’n credu ei bod yn bwysig fod gwahanol brosiectau mewn gwahanol ardaloedd yn dysgu oddi wrth ei gilydd. Rwy’n meddwl bod y ffaith fod gweithwyr proffesiynol yn cael eu rhyddhau i wneud eu gwaith ac i ddysgu oddi wrth ei gilydd, ac i beidio â chael rhwystrau artiffisial rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i’r gofal y mae pobl yn ei gael.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Lywydd. Mae fy nghwestiynau innau hefyd yn mynd i’r Gweinidog. Mae pwysau ar adrannau brys ysbytai yn effeithio ar y ddwy ochr i glawdd Offa ac wedi bod yn y penawdau eto, ac mae yna lawer o resymau dros y problemau hynny. Ond rwyf am ganolbwyntio ar rôl gofal cymdeithasol. A ydy’r Gweinidog yn cytuno bod gwasanaethau gofal cymdeithasol da yn chwarae rôl bwysig wrth atal pobl rhag gorfod mynd i ysbytai ac yn gadael iddyn nhw adael yr ysbytai yn gynt?

Thank you, Llywydd. My questions are also to the Minister. Pressures on emergency departments in our hospitals have an impact on both sides of Offa’s dyke and have been in the headlines again, and there are many reasons for those problems. But, I want to concentrate on the role of social care. Does the Minister agree that good social care services play an important role in preventing people from having to go to hospital in the first place and allows them to leave sooner?

Yes, I absolutely agree that social care has a role to play in preventing unnecessary hospital admissions and ensuring that people can have a step-down service to return home as quickly as possible. We know that staying in hospital for too long is obviously bad for the individual in terms of their health and their well-being, which is exactly what the intermediate care fund is doing in terms of providing those step-up and step-down services. We’re able, as I say, to demonstrate the number of nights saved to the NHS, but behind every night saved to the NHS, obviously, is a story of an individual whose care has been improved as a result of it.

Ydw, cytunaf yn llwyr fod gan ofal cymdeithasol rôl i’w chwarae yn atal derbyniadau diangen i’r ysbyty ac yn sicrhau bod pobl yn gallu cael gwasanaeth cam-i-lawr er mwyn dychwelyd adref cyn gynted â phosibl. Rydym yn gwybod bod aros yn yr ysbyty am gyfnod rhy hir yn amlwg yn ddrwg i’r unigolyn o ran eu hiechyd a’u lles, sef yr union beth y mae’r gronfa gofal canolraddol yn ei wneud o ran darparu’r gwasanaethau cam-i fyny a cham-i-lawr hynny. Fel y dywedais, gallwn ddangos nifer y nosweithiau a arbedwyd i’r GIG, ond y tu ôl i bob noson a arbedir i’r GIG, yn amlwg, mae stori unigolyn y mae ei ofal wedi’i wella o ganlyniad i hynny.

Rydym yn gwybod wrth gwrs gymaint o gyfran o’n cyllid ni sy’n mynd i’r NHS, ond nid yw’r un sylw, yr un bri, yn cael ei roi i gyllidebau gofal cymdeithasol. Yn Lloegr, wrth gwrs, rydym yn gwybod bod y Ceidwadwyr wedi torri ar yr arian sydd ar gael i ofal cymdeithasol ac mae effeithiau hynny, rwy’n meddwl y byddai’r rhan fwyaf yn cytuno, wedi bod yn amlwg o ran cynyddu pwysau ar ysbytai. Yma, yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn ymfalchïo nad ydy cyllidebau gofal cymdeithasol wedi cael eu torri gymaint ag yn Lloegr. Ond, pam felly fod nifer yr addasiadau i gartrefi pobl wedi gostwng 21 y cant ers Ebrill 2011 a pham bod faint o offer sy’n cael ei ddarparu ar gyfer defnyddwyr gwasanaethau wedi gostwng 15 y cant dros yr un cyfnod?

We know, of course, what percentage of our budget is spent on the NHS, but the same attention or prestige is not given to social care budgets. In England, of course, we know that the Conservatives have cut the funding available for social care and the impact of that, I think most would agree, has been clear in terms of increasing the pressure on hospitals. Here, in Wales, the Welsh Government takes pride in the fact that social care budgets haven’t been cut to such a degree as they have in England, but why, therefore, has the number of adaptations to people’s homes declined by 21 per cent since April 2011? Why has the amount of equipment provided for users of services reduced by 15 per cent over the same period?

You’re absolutely right to say that we do take a very different approach to the one that we see in England in terms of our support for social services because, of course, the UK Government has abdicated its responsibility for social services in putting the burden on councils to raise council tax to pay for social care locally, which I think is an unfair approach and one that we wouldn’t be seeking to adopt here.

On delayed transfers of care, we are seeing improvements in those figures and I think that is the result of the work that we are doing through the intermediate care fund. But with regard to the specifics on why we are seeing fewer aids and adaptations, I couldn’t tell you why we’re seeing that because people should be having their needs met through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, which does require an individual assessment of each person’s needs, which will include aids and adaptations, and they should be available to the people who need them.

Rydych yn hollol gywir i ddweud bod gennym ddull o weithredu sy’n wahanol iawn i’r un a welwn yn Lloegr o ran ein cefnogaeth i wasanaethau cymdeithasol oherwydd, wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU wedi ymwrthod â’i chyfrifoldeb dros y gwasanaethau cymdeithasol drwy roi’r baich ar gynghorau i godi’r dreth gyngor i dalu am ofal cymdeithasol yn lleol, a chredaf fod hwnnw’n ddull annheg ac yn un na fuasem yn ceisio’i fabwysiadu yma.

Ar oedi wrth drosglwyddo gofal, rydym yn gweld gwelliannau yn y ffigurau a chredaf fod hynny’n deillio o’r gwaith a wnawn drwy’r gronfa gofal canolraddol. Ond o ran y manylion penodol ynglŷn â pham y gwelwn lai o gymhorthion ac addasiadau, ni allwn ddweud wrthych pam y gwelwn hynny gan y dylai pobl fod yn cael eu hanghenion wedi’u diwallu drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, sy’n ei gwneud yn ofynnol i gynnal asesiad unigol o anghenion pob unigolyn, a fydd yn cynnwys cymhorthion ac addasiadau, a dylent fod ar gael i’r bobl sydd eu hangen.

Perhaps the Minister should be trying to find out why those adaptations have been declining and why the equipment has not been going out at rates at which it has in the past because that all has an effect and a knock-on further down the line within our health and social care system.

Let me draw your attention to another service that is vastly underappreciated—that of unpaid carers. Last year, Carers UK found that 55 per cent of carers in Wales found that their own physical health had suffered because of their caring duties. That’s the highest percentage anywhere in the UK. The amount of respite care provided in Wales—the number of nights of care provided in Wales—has dropped a staggering 24 per cent since 2011. This has happened at the same time as this and the previous Government presided over a programme, of course, of closing community hospitals, with an overall decline in the number of NHS beds available in Wales of 7 per cent. These community hospital beds, I need not point out, could have provided a smooth transition for patients back to the community, tackling delayed transfers of care, as well, of course, as providing desperately needed respite care for the army of unpaid carers that keeps our system afloat. So, will the Minister now admit that the drive to close community hospitals has been a big mistake and that, in the main, and for the sake of strengthening our social care system, it’s time to start reversing that programme?

Efallai y dylai’r Gweinidog geisio darganfod pam y mae nifer yr addasiadau hynny wedi bod yn gostwng a pham nad yw’r offer wedi bod yn mynd allan i’r un graddau ag yn y gorffennol gan fod hyn i gyd yn cael effaith ganlyniadol ymhellach yn nes ymlaen yn ein system iechyd a gofal cymdeithasol.

Gadewch i mi dynnu eich sylw at wasanaeth arall nad yw’n cael ei werthfawrogi o gwbl—gofalwyr di-dâl. Y llynedd, canfu Carers UK fod 55 y cant o ofalwyr yng Nghymru yn teimlo bod eu hiechyd corfforol eu hunain wedi dioddef oherwydd eu dyletswyddau gofalu. Dyna’r ganran uchaf yn y DU drwyddi draw. Mae faint o ofal seibiant a ddarperir yng Nghymru—nifer y nosweithiau o ofal a ddarperir yng Nghymru—wedi gostwng 24 y cant ers 2011, sy’n ostyngiad syfrdanol. Mae hyn wedi digwydd ar yr un adeg ag y bu’r Llywodraeth hon a’r un flaenorol yn llywyddu dros raglen o gau ysbytai cymunedol, wrth gwrs, gyda gostyngiad cyffredinol o 7 y cant yn nifer y gwelyau GIG sydd ar gael yng Nghymru. Nid oes raid i mi nodi y gallai’r gwelyau hyn mewn ysbytai cymunedol fod wedi sicrhau pontio llyfn i gleifion yn ôl i’r gymuned, gan fynd i’r afael ag oedi wrth drosglwyddo gofal, yn ogystal, wrth gwrs, â darparu gofal seibiant y mae ei ddirfawr angen ar y fyddin o ofalwyr di-dâl sy’n cadw ein system i fynd. Felly, a wnaiff y Gweinidog gyfaddef yn awr fod yr ymgyrch i gau ysbytai cymunedol wedi bod yn gamgymeriad mawr ac at ei gilydd, er mwyn cryfhau ein system gofal cymdeithasol, ei bod hi’n bryd dechrau gwrthdroi’r rhaglen honno?

Well, just to pick up on the comment you made on aids and adaptations, I think that we should be looking at whether people’s needs are being met, not whether or not there has been an increase or a decrease in the percentage of certain aids and adaptations that are being installed. If you have specific examples locally as to where people haven’t had their needs met through aids and adaptations, then by all means please raise them with me.

I share your admiration for unpaid carers. They’re doing an absolutely wonderful job across Wales. We wouldn’t be where we are without them. This is why we have committed, as a Government, to introducing and to developing a national respite strategy, because we know that provision for respite locally does differ across Wales. When we listen to carers, they tell us that, more than anything, the one thing that they need and that they want is access to respite. This is why, when we asked the Family Fund to look at the kind of support they offer to families here in Wales, we asked them to focus on respite and short breaks, because these are the things that disabled families have been asking us to focus our attentions on.

You’ll be aware as well that we’re currently refreshing our carers strategy, and, again, this is through listening to carers as to what their priorities are. Early priorities that are emerging from those discussions, as you would expect, include respite. They also include young carers, older carers and carers of older people as well.

Wel, i fynd ar ôl y sylw a wnaethoch am gymhorthion ac addasiadau, rwy’n meddwl y dylem edrych i weld a yw anghenion pobl yn cael eu diwallu, yn hytrach na gweld a fu cynnydd neu ostyngiad yn y ganran o’r cymhorthion a’r addasiadau sy’n cael eu darparu. Os oes gennych enghreifftiau penodol yn lleol o bobl nad yw eu hanghenion wedi’u diwallu drwy gymhorthion ac addasiadau, yna ar bob cyfrif, dowch â hwy i fy sylw os gwelwch yn dda.

Rhannaf eich edmygedd o ofalwyr di-dâl. Maent yn gwneud gwaith hollol wych ar draws Cymru. Ni fuasem wedi cyrraedd lle yr ydym hebddynt. Dyma pam rydym wedi ymrwymo, fel Llywodraeth, i gyflwyno ac i ddatblygu strategaeth seibiant genedlaethol, oherwydd gwyddom fod darpariaeth leol ar gyfer gofal seibiant yn amrywio ar draws Cymru. Pan fyddwn yn gwrando ar ofalwyr, maent yn dweud wrthym mai’r un peth sydd ei angen arnynt a’r un peth y maent ei eisiau yw’r gallu i gael gofal seibiant. Dyma pam y gofynasom i Gronfa’r Teulu, pan oeddent yn edrych ar y math o gefnogaeth y maent yn ei chynnig i deuluoedd yma yng Nghymru, roi ffocws ar ofal seibiant a seibiannau byr, gan mai dyma’r pethau y mae teuluoedd pobl anabl wedi bod yn gofyn i ni ganolbwyntio ein sylw arnynt.

Fe fyddwch yn ymwybodol hefyd ein bod yn adnewyddu ein strategaeth ofalwyr ar hyn o bryd, ac unwaith eto, gwnawn hyn drwy wrando ar ofalwyr ynglŷn â beth yw eu blaenoriaethau. Mae’r blaenoriaethau cynnar sy’n dod yn amlwg o’r trafodaethau hynny, fel y buasech yn disgwyl, yn cynnwys seibiant. Maent hefyd yn cynnwys gofalwyr ifanc, gofalwyr hŷn a rhai sy’n gofalu am bobl hŷn yn ogystal.

Llefarydd UKIP, Caroline Jones.

UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, one of our most effective weapons for fighting cancer is population-level screening. I welcome the recent announcement made by the Minister for public health about the move to better methods of screening for both bowel and cervical cancer. However, no matter how we improve the screening techniques, our biggest battle is convincing the public to participate in screening programmes. What plans does your Government have to reverse the downward trend in cervical screening and improve uptake in bowel cancer screening?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, un o’n harfau mwyaf effeithiol ar gyfer ymladd canser yw sgrinio ar lefel y boblogaeth. Croesawaf y cyhoeddiad diweddar a wnaed gan y Gweinidog iechyd y cyhoedd ynghylch y newid i ddulliau gwell o sgrinio ar gyfer canser y coluddyn a chanser ceg y groth. Fodd bynnag, ni waeth sut y byddwn yn gwella’r technegau sgrinio, ein brwydr fwyaf yw argyhoeddi’r cyhoedd i gymryd rhan mewn rhaglenni sgrinio. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i wrthdroi’r duedd ar i lawr mewn sgrinio ceg y groth a chynyddu’r nifer sy’n cael eu sgrinio am ganser y coluddyn?

I thank the Member for the question. As you know, the Minister leads on our population health screening programmes as part of her public health responsibilities. We, too, are concerned about the figures confirming that cervical screening rates have lowered, and we expect there to be more public information, but also conversations between health professionals and individuals about the real benefit of undergoing screening for a range of different potential conditions. On bowel screening, I actually think we will see an uptake because the test is easier to administer. Without going into the details of the old test and the newer test, it’s an easier test to administer, and we expect that we will see a rise in the number of men, in particular, who will undergo that particular screening programme.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Fel y gwyddoch, mae’r Gweinidog yn arwain ar ein rhaglenni sgrinio iechyd y boblogaeth fel rhan o’i chyfrifoldebau iechyd cyhoeddus. Rydym ninnau hefyd yn pryderu am y ffigurau sy’n cadarnhau bod cyfraddau sgrinio ceg y groth wedi gostwng, ac rydym yn disgwyl gweld mwy o wybodaeth gyhoeddus, a thrafodaethau hefyd rhwng gweithwyr iechyd proffesiynol ac unigolion ynghylch y budd gwirioneddol a geir o sgrinio ystod o wahanol gyflyrau posibl. Ar sgrinio’r coluddion, rwy’n meddwl y byddwn yn gweld y nifer sy’n manteisio ar y gwasanaeth yn cynyddu am fod y prawf yn haws i’w weinyddu. Heb fynd i fanylion ynglŷn â’r hen brawf a’r prawf mwy newydd, mae’n brawf sy’n haws ei weinyddu, ac rydym yn disgwyl y byddwn yn gweld cynnydd yn nifer y dynion, yn arbennig, a fydd yn cymryd rhan yn y rhaglen sgrinio benodol honno.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. One area that could benefit from improved screening is prostate cancer. A recent study published in ‘The Lancet’ showed that using multiparametric MRI on men who had high prostate-specific antigen levels increases detection of aggressive tumours, and spares many from the need to have a biopsy and its associated side-effects. What plans does your Government have to roll out this new technique across the Welsh NHS?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Un maes a allai elwa o well sgrinio yw canser y prostad. Dangosodd astudiaeth ddiweddar a gyhoeddwyd yn ‘The Lancet’ fod defnyddio MRI amlbarametrig ar ddynion a oedd â lefelau uchel o antigenau prostad-benodol yn cynyddu’r gallu i ganfod tiwmorau ymosodol, ac yn arbed llawer rhag yr angen i gael biopsi a’i sgil-effeithiau cysylltiedig. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i gyflwyno’r dechneg newydd hon ar draws y GIG yng Nghymru?

I thank the Member for the question. Prostate cancer is a particular area of focus, and not just because there is a very active—and I welcome their activity—third sector organisation around prostate cancer, who regularly encourage us to find out more for ourselves and to encourage others to think about the current ways of understanding whether people do have prostate cancer and the potential treatment options. Part of the challenge is that we currently have a less than adequate test for prostate cancer, and it’s part of the uncertainty that goes into that. We are interested in advancing the evidence base for more effective tests to understand whether people have prostate cancer and what particular type of prostate cancer, and the evidence you cite from ‘The Lancet’ is just one of those. We need to understand all of that evidence, and understand how much of that goes into diagnosis and how much goes into screening as well. This is one of those areas where demand and a desire to have a wider screening test—we need to know whether there’s evidence that the screening test is actually the right thing to do, as opposed to different forms of diagnosis where there is a suspicion of prostate cancer. As ever, in this area and others, we will continue to be guided by the very best evidence and the very best return in terms of patient outcomes from any new form of screening or diagnosis.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mae canser y prostad yn faes ffocws arbennig, ac nid yn unig oherwydd bod yna fudiad trydydd sector gweithgar iawn—ac rwy’n croesawu eu gweithgarwch—yn gysylltiedig â chanser y prostad, sy’n ein hannog yn rheolaidd i ddarganfod mwy drosom ein hunain ac i annog eraill i feddwl am y ffyrdd presennol o ddeall a oes canser y prostad ar bobl a’r opsiynau posibl o ran triniaeth. Rhan o’r her yw bod gennym brawf ar gyfer canser y prostad sy’n llai na digonol ar hyn o bryd, ac mae’n rhan o’r ansicrwydd sydd ynghlwm wrth hynny. Mae gennym ddiddordeb mewn hyrwyddo’r sylfaen dystiolaeth ar gyfer profion mwy effeithiol er mwyn deall a oes gan bobl ganser y prostad a pha fath penodol o ganser y prostad, ac un o’r rheini yw’r dystiolaeth y cyfeiriwch ati yn ‘The Lancet’. Mae angen i ni ddeall yr holl dystiolaeth honno, a deall faint o hynny sy’n mynd i mewn i ddiagnosis a faint sy’n mynd i mewn i sgrinio hefyd. Dyma un o’r meysydd hynny lle y mae’r galw a’r awydd i gael prawf sgrinio ehangach—mae angen i ni wybod a oes tystiolaeth mai’r prawf sgrinio mewn gwirionedd yw’r peth iawn i’w wneud, yn hytrach na gwahanol fathau o ddiagnosis lle y ceir amheuaeth o ganser y prostad. Fel erioed, yn y maes hwn ac eraill, byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth orau a’r manteision gorau o ran canlyniadau i gleifion o unrhyw fath newydd o sgrinio neu ddiagnosis.

Finally, Cabinet Secretary, the holy grail in cancer screening is the development of a reliable testing regime for lung cancer. Cardiff University, in a recent trial, found that the use of low-dose CT scans for lung cancer screening has no long-term psychosocial impact on patients, making it an excellent tool for detecting lung cancer early, when there’s a better chance of survival. Does the Welsh Government have any plans to look at the feasibility of using low-dose CT lung screening for high-risk individuals?

Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, y greal sanctaidd ym maes sgrinio am ganser yw datblygu cyfundrefn brofi ddibynadwy ar gyfer canser yr ysgyfaint. Gwelodd Prifysgol Caerdydd, mewn treial diweddar, nad yw’r defnydd o sganiau CT dos isel ar gyfer sgrinio canser yr ysgyfaint yn cael unrhyw effaith seicogymdeithasol hirdymor ar gleifion, gan ei wneud yn offeryn ardderchog ar gyfer canfod canser yr ysgyfaint yn gynnar, pan fo gwell gobaith o oroesi. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i edrych ar y posibilrwydd o ddefnyddio sgrinio CT dos isel ar gyfer canser yr ysgyfaint i unigolion risg uchel?

I think my closing comments to your previous question still hold. We look at all of the evidence available as to what is an appropriate way of either understanding our diagnosis where there is suspected lung cancer, or potential population screening. But I think, actually, with lung cancer, our biggest challenge is the fact that there is late presentation for lung cancer. It’s a really big concern. In particular, we recognise there is a real differential in terms of the most deprived groups and our least deprived communities, and those who are most likely to present and seek help. That is our biggest challenge, and it’s a challenge that the cancer implementation group has recognised themselves. Clinicians within the service and cancer charities and campaign groups recognise that we need to do more to get people to present at an earlier stage, on lung cancer in particular, when there is a better prospect of people having their life saved. But, as I say, I look forward to the evidence on what we could and should do, and how we then implement that progressively and successfully across the whole service.

Rwy’n meddwl bod fy sylwadau olaf i’ch cwestiwn blaenorol yn dal i sefyll. Rydym yn edrych ar yr holl dystiolaeth sydd ar gael ynglŷn â’r ffordd briodol naill ai o ddeall ein diagnosis lle y ceir amheuaeth o ganser yr ysgyfaint, neu’r posibilrwydd o sgrinio’r boblogaeth. Ond rwy’n credu, mewn gwirionedd, gyda chanser yr ysgyfaint, mai ein her fwyaf yw’r ffaith nad yw pobl yn mynd at y meddyg yn ddigon buan mewn achosion o ganser yr ysgyfaint. Mae’n bryder mawr iawn. Yn arbennig, rydym yn cydnabod bod gwahaniaeth gwirioneddol rhwng y grwpiau mwyaf difreintiedig a’n cymunedau lleiaf difreintiedig, a’r rhai sydd fwyaf tebygol o ofyn am gymorth. Dyna yw ein her fwyaf, ac mae’n her y mae’r grŵp gweithredu ar gyfer canser wedi ei chydnabod eu hunain. Mae clinigwyr o fewn y gwasanaeth ac elusennau canser a grwpiau ymgyrchu yn cydnabod bod angen i ni wneud mwy i gael pobl i fynd at y meddyg yn gynharach, ar ganser yr ysgyfaint yn arbennig, pan fo mwy o obaith o achub bywydau. Ond fel y dywedais, rwy’n edrych ymlaen at y dystiolaeth ar yr hyn y gallem ac y dylem ei wneud, a sut rydym yn gweithredu hynny wedyn yn gynyddol ac yn llwyddiannus ar draws y gwasanaeth cyfan.

Gwasanaethau Meddygon Teulu y tu allan i Oriau (Canol De Cymru)

Out-of-hours GP Services (South Wales Central)

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau yng Nghanol De Cymru? OAQ(5)0099(HWS)

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on out of hours GP services in South Wales Central? OAQ(5)0099(HWS)

I expect health boards in South Wales Central to provide safe and effective out-of-hours services. This includes ensuring that all patients are dealt with within a clinically appropriate time.

Rwy’n disgwyl i fyrddau iechyd yng Nghanol De Cymru ddarparu gwasanaethau y tu allan i oriau sy’n ddiogel ac yn effeithiol. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod pob claf yn cael eu trin o fewn amser sy’n briodol yn glinigol.

Okay. The problem is—and this comes from people in the service—that there have been times over the last 12 months in Cardiff when there has been no doctor available at all in the out-of-hours general practice service. What can be done to make sure that that doesn’t happen in future?

Iawn. Y broblem yw—a daw hyn gan bobl yn y gwasanaeth—fod adegau dros y 12 mis diwethaf yng Nghaerdydd pan na fu unrhyw feddyg ar gael o gwbl yn y gwasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau. Beth y gellir ei wneud i sicrhau nad yw hynny’n digwydd yn y dyfodol?

Thank you for the question. I’m aware that there were in two occasions, one in August and one in December, when there was no GP available for a limited period of time for part of the night. What actually happened to make sure that the health board could provide a proper service was that there were other health professionals, and there was call-on support from neighbouring health boards, too. The challenge is across the country, in varying degrees. For example, Cwm Taf health board have been much more stable and secure, and they’ve got greater GP numbers going into their service. Cardiff and Vale held another recruitment day in the middle of this month, and they’re hoping that there will be more GPs coming into the service. It is something about how we make the whole model more sustainable as well. It isn’t just a GP out-of-hours service. It is about how we understand all of the needs. For example, 7 per cent of the calls over the last month have been on dental issues—and that’s something I’ve got particular sympathy for right now—but we do need to see the whole range of professionals covering and doing that. That should make it more attractive for GPs to undertake their part of the service.

In many ways, it’s a similar issue to the earlier questions and discussions we had on the wider primary care team. We need a wider team within out-of-hours to make sure the GP’s part of the role is both interesting and attractive for GPs to undertake it, so that they provide the right care and make the right decisions that only they can make as part of the out-of-hours service. But it’s definitely something that is on my radar, and I expect to see further improvements over the rest of the year.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n ymwybodol fod yna ddau achlysur, un ym mis Awst ac un ym mis Rhagfyr, pan nad oedd meddyg teulu ar gael am gyfnod cyfyngedig o amser am ran o’r noson. Yr hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd i wneud yn siŵr y gallai’r bwrdd iechyd ddarparu gwasanaeth priodol oedd bod gweithwyr iechyd proffesiynol eraill yno, ac roedd yno gymorth ar alwad gan fyrddau iechyd cyfagos hefyd. Mae’n her ar draws y wlad, i raddau amrywiol. Er enghraifft, mae bwrdd iechyd Cwm Taf wedi bod yn llawer mwy sefydlog a diogel, ac mae ganddynt fwy o feddygon teulu yn mynd i mewn i’w gwasanaeth. Cynhaliodd Caerdydd a’r Fro ddiwrnod recriwtio arall ganol y mis hwn, ac maent yn gobeithio y bydd mwy o feddygon teulu yn dod i mewn i’r gwasanaeth. Mae’n ymwneud â sut rydym yn gwneud y model cyfan yn fwy cynaliadwy yn ogystal. Nid yw’n ymwneud yn unig â gwasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau. Mae’n ymwneud â sut rydym yn deall yr holl anghenion. Er enghraifft, mae 7 y cant o’r galwadau yn ystod y mis diwethaf wedi ymwneud â phroblemau deintyddol—a dyna rywbeth y mae gennyf gydymdeimlad arbennig ag ef ar hyn o bryd—ond mae angen i ni weld yr holl ystod o weithwyr proffesiynol yn cyflenwi ac yn gwneud hynny. Dylai hynny ei gwneud yn fwy deniadol i feddygon teulu ymgymryd â’u rhan hwy o’r gwasanaeth.

Mewn sawl ffordd, mae’n fater tebyg i’r cwestiynau a’r trafodaethau cynharach a gawsom ar y tîm gofal sylfaenol ehangach. Mae arnom angen tîm ehangach o fewn y gofal tu allan i oriau i wneud yn siŵr fod rhan y meddyg teulu o’r rôl yn ddiddorol ac yn ddeniadol i feddygon teulu ymgymryd â hi, er mwyn iddynt ddarparu’r gofal iawn a gwneud y penderfyniadau cywir na all neb ond hwy eu gwneud fel rhan o’r gwasanaeth y tu allan i oriau. Ond mae’n sicr yn rhywbeth sydd ar fy radar, ac rwy’n disgwyl gweld gwelliannau pellach dros weddill y flwyddyn.

Cabinet Secretary, you talked about making the service more sustainable, the GP service and, indeed, the out-of-hours service. Obviously, the backbone of that is having doctors on the ground who can perform the service when it’s required. I heard, in a previous answer that you gave to Nathan Gill, about the insurance, and indemnity insurance in particular, for doctors who are coming to the end of their career who might wish to practise part time and could offer this service back into the NHS, thus alleviating some of the staff pressures. Are you going to bring forward a national indemnity insurance scheme, such as is available in other parts of the UK that is paid out of the NHS risk pool? This would go a long way towards actually tapping into that huge resource of retired doctors who would wish to continue to practise but, because of the cost they face in insuring themselves, it is just not financially viable for them to do that.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe sonioch am wneud y gwasanaeth yn fwy cynaliadwy, y gwasanaeth meddygon teulu, a’r gwasanaeth y tu allan i oriau yn wir. Yn amlwg, asgwrn cefn hynny yw cael meddygon ar lawr gwlad a all ddarparu’r gwasanaeth pan fo’i angen. Mewn ateb blaenorol a roesoch i Nathan Gill, clywais am yr yswiriant, ac yswiriant indemniad yn benodol, ar gyfer meddygon sy’n dod at ddiwedd eu gyrfa a allai fod eisiau gweithio’n rhan-amser ac a allai gynnig y gwasanaeth hwn yn ôl i’r GIG, a thrwy hynny leddfu peth o’r pwysau ar staff. A ydych yn mynd i gyflwyno cynllun yswiriant indemniad cenedlaethol, fel sydd ar gael mewn rhannau eraill o’r DU y telir amdano o gronfa risg y GIG? Byddai hyn yn mynd yn bell tuag at allu manteisio mewn gwirionedd ar adnodd enfawr meddygon wedi ymddeol a fuasai’n dymuno parhau i ymarfer, ond nad yw’n ymarferol yn ariannol iddynt wneud hynny oherwydd y gost sy’n eu hwynebu wrth yswirio eu hunain.

I indicated earlier, as you will have heard in my response to Nathan Gill, that we’re having active conversations with the BMA about trying to resolve the issue of indemnity. It’s a particular area of concern for them and the whole GP community. It isn’t just an issue about the end of a career, either—it is something running through the lifetime of a GP’s career, as indemnity costs are rising. I’m not going to spike those conversations by trying to talk halfway through about the range of options there are. But, we’re considering a range of options with the BMA, and, as I said, over the coming months, I’m hopeful we’ll be able to bring forward a proper proposal that we will have worked through in partnership with the BMA. Again, that’s the point—we want to work in partnership with our GPs and the rest of the healthcare community.

Nodais yn gynharach, fel y byddwch wedi clywed yn fy ymateb i Nathan Gill, ein bod wrthi’n trafod gyda Chymdeithas Feddygol Prydain ynglŷn â cheisio datrys mater indemniad. Mae’n destun pryder arbennig iddynt hwy ac i gymuned y meddygon teulu yn ei chyfanrwydd. Nid mater sy’n ymwneud â diwedd gyrfa ydyw ychwaith—mae’n rhywbeth sy’n rhedeg ar hyd gyrfa meddyg teulu, wrth i gostau indemniad godi. Nid wyf yn mynd i oedi’r trafodaethau hynny drwy geisio siarad hanner ffordd drwyddynt am yr amrywiaeth o opsiynau sydd ar gael. Ond rydym yn ystyried ystod o opsiynau gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, ac fel y dywedais, dros y misoedd nesaf, rwy’n obeithiol y byddwn yn gallu cyflwyno cynnig priodol y byddwn wedi gweithio drwyddo mewn partneriaeth â Chymdeithas Feddygol Prydain. Unwaith eto, dyna’r pwynt—rydym am weithio mewn partneriaeth â’n meddygon teulu a gweddill y gymuned gofal iechyd.

Damweiniau ac Achosion Brys (Derbyn Pobl i’r Ysbyty)

Accident and Emergency Admissions

4. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud ar y cynnydd i leihau nifer y bobl a gaiff eu derbyn i’r ysbyty yn dilyn damweiniau ac achosion brys? OAQ(5)0102(HWS)

4. What assessment has the Cabinet Secretary made on the progress to reduce accident and emergency admissions? OAQ(5)0102(HWS)

Thank you for the question. We are committed to reducing accident and emergency admissions through a number of initiatives, including Choose Well, NHS 111 and a range of falls response services. Health boards and the Welsh Ambulance Services NHS Trust are supporting these and similar initiatives in order to ensure that the service operates at maximum efficiency.

Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i leihau derbyniadau damweiniau ac achosion brys drwy nifer o fentrau, gan gynnwys Dewis Doeth, GIG 111 ac ystod o wasanaethau ymateb i gwympiadau. Mae’r byrddau iechyd ac Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru yn cefnogi hyn a mentrau tebyg er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth yn gweithredu mor effeithlon â phosibl.

Thank you, Cabinet Secretary. Several of my constituents have contacted me recently to praise the falls prevention service currently being piloted in Aneurin Bevan health board. Launched in October, this service has helped 183 out of 229 emergency calls to get back to their feet without having to be taken to an accident and emergency department. Not only does this prevent hospital admissions, but the team also conducts a home assessment to prevent further falls in future. Can the Cabinet Secretary keep a keen eye on the evidence and the results of the pilot in Gwent? What more can be done to prevent people being admitted to hospital following a fall when other action is more appropriate?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae nifer o fy etholwyr wedi cysylltu â mi yn ddiweddar i ganmol y gwasanaeth atal cwympiadau sy’n cael ei dreialu ar hyn o bryd gan fwrdd iechyd Aneurin Bevan. Mae’r gwasanaeth hwn a lansiwyd fis Hydref wedi helpu 183 allan o 229 o alwadau brys i godi’n ôl ar eu traed heb orfod eu cludo i adran ddamweiniau ac achosion brys. Nid yn unig y mae hyn yn atal derbyniadau i ysbytai, ond mae’r tîm hefyd yn cynnal asesiad cartref i atal cwympiadau pellach yn y dyfodol. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadw llygad barcud ar y dystiolaeth a chanlyniadau’r cynllun peilot yng Ngwent? Beth arall y gellir ei wneud i atal pobl rhag cael eu derbyn i’r ysbyty ar ôl cael codwm pan fo camau eraill yn fwy priodol?

I thank you for the question and, in particular, for highlighting one of those pilots that we are actively looking at. I was also pleased to see that it was highlighted in an ITV Wales report previously as well—that work with the Welsh Ambulance Services NHS Trust, and how their staff are used in a way that avoids emergency hospital admissions and avoids emergency ambulances being sent out as well. It’s about the smarter use of all of our resources, and that’s something that we really do have to do more of now and in future—it’s people in their individual homes, but also people in residential care.

We also have a range of pilots—for example, some involving the fire and rescue service in Wales as well. So, there’s a programme of different pilots in different parts of the country. We want to assess and understand what those are, and that will be undertaken through the emergency ambulance services committee. We then expect to learn from those and understand how much more, progressively, they can be rolled out across the country—what evidence works and what’s appropriate in each part of Wales, and then go out and do that successfully. Even while these are reducing the number of admissions that would otherwise come into an A&E department, we do know that we’re still seeing a rising tide of numbers coming into our departments. So, more work on this front is required, not less.

Diolch i chi am y cwestiwn ac yn arbennig, am dynnu sylw at un o’r cynlluniau peilot yr ydym wrthi’n edrych arnynt. Roeddwn yn falch o weld hefyd ei fod wedi cael sylw mewn adroddiad ar ITV Wales o’r blaen hefyd—y gwaith gydag Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, a sut y caiff eu staff eu defnyddio mewn ffordd sy’n osgoi derbyniadau brys i’r ysbyty ac sy’n osgoi anfon ambiwlansys brys allan hefyd. Mae’n ymwneud â’r defnydd doethach o’n holl adnoddau, ac mae hynny’n rhywbeth y mae gwir angen i ni wneud rhagor ohono yn awr ac yn y dyfodol—mae’n ymwneud â phobl yn eu cartrefi unigol, ond hefyd â phobl mewn gofal preswyl.

Mae gennym amrywiaeth o gynlluniau peilot hefyd—er enghraifft, mae rhai’n ymwneud â’r gwasanaeth tân ac achub yng Nghymru yn ogystal. Felly, ceir rhaglen o wahanol gynlluniau peilot mewn gwahanol rannau o’r wlad. Rydym yn awyddus i asesu a deall beth yw’r rheini, a bydd hynny’n cael ei wneud drwy’r pwyllgor gwasanaethau ambiwlans brys. Yna byddwn yn disgwyl dysgu gan y rheini a deall i ba raddau, yn gynyddol, y gellir eu cyflwyno ar draws y wlad—pa dystiolaeth sy’n gweithio a beth sy’n briodol ym mhob rhan o Gymru, ac yna mynd allan a gwneud hynny’n llwyddiannus. Er y bydd y rhain yn lleihau nifer y derbyniadau a fyddai fel arall yn dod i mewn i adran ddamweiniau ac achosion brys, fe wyddom ein bod yn dal i weld niferoedd cynyddol yn dod i mewn i’n hadrannau. Felly, mae angen mwy o waith yn y maes hwn, nid llai.

Welsh Government targets say that no patient should wait longer than 12 hours for treatment in an accident and emergency department in our hospitals. However, figures show that the number of patients waiting longer than 12 hours for treatment was 31 per cent higher in December 2016 compared to the same month a year earlier. This is in spite of a 5.5 per cent drop in admissions in our hospitals. What reason can the Cabinet Secretary give for this increase in waiting times when admissions really have fallen in our hospitals?

Mae targedau Llywodraeth Cymru yn dweud na ddylai unrhyw glaf aros mwy na 12 awr am driniaeth mewn adran ddamweiniau ac achosion brys yn ein hysbytai. Fodd bynnag, mae’r ffigurau’n dangos bod nifer y cleifion sy’n aros mwy na 12 awr am driniaeth 31 y cant yn uwch ym mis Rhagfyr 2016 o’i gymharu â’r un mis y flwyddyn cynt. Mae hyn er gwaethaf gostyngiad o 5.5 y cant yn nifer y derbyniadau i’n hysbytai. Pa reswm y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi dros y cynnydd hwn yn yr amseroedd aros pan fo nifer y derbyniadau i’n hysbytai wedi gostwng mewn gwirionedd?

I thank the Member for the question. Actually, we’ve seen an increase in the number of people going into hospitals and in admission rates. The challenge for us is, though, not just accepting that far too many people do wait too long, but what we’re able to do about them. That goes back, again, to previous questions about what we do to keep people out of hospital successfully and what we do to actually recognise the fact that we do have an older and broadly sicker and poorer population than England itself. That means we’re more likely to see people who do come in in the winter time in particular who will need to be admitted. How do we make sure that those people actually have a good patient experience when going through and receiving care in our hospitals? There’s no point pretending that this is an easy challenge to resolve, but it is why we do need a whole-system response—not just the front door of a hospital, but through the whole hospital system, people taking responsibility, and at the front end and at the back end with social care and primary care as well. So, I’m certainly not complacent about the challenges that we face, and I expect Members will continue to ask me a question until we see a fall in the number of 12-hour waiters that continues and is a sustained drop. Because I recognise there is unlikely to be a great patient experience for somebody who waits that long before they’re seen through to their discharge.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sy’n mynd i mewn i ysbytai ac mewn cyfraddau derbyn. Yr her i ni, fodd bynnag, nid yn unig yw derbyn bod llawer gormod o bobl yn aros yn rhy hir, ond beth y gallwn ei wneud yn eu cylch. Mae hynny’n mynd yn ôl, unwaith eto, at gwestiynau blaenorol ynglŷn â’r hyn yr ydym yn ei wneud i gadw pobl allan o’r ysbyty yn llwyddiannus a’r hyn yr ydym yn ei wneud mewn gwirionedd i gydnabod y ffaith fod gennym boblogaeth hŷn a salach ar y cyfan a thlotach na Lloegr ei hun. Mae hynny’n golygu ein bod yn fwy tebygol o weld pobl sy’n dod i mewn yn y gaeaf yn arbennig y bydd angen eu derbyn i’r ysbyty. Sut y gwnawn yn siŵr fod y bobl hynny mewn gwirionedd yn cael profiadau da wrth fynd drwy’r ysbytai a derbyn gofal ynddynt? Nid oes unrhyw bwynt esgus bod hon yn her hawdd i’w datrys, ond dyma pam y mae angen i ni gael ymateb system gyfan—nid ymateb wrth ddrws blaen yr ysbyty yn unig, ond drwy system gyfan yr ysbyty, pobl yn cymryd cyfrifoldeb, ac ar y pen blaen a’r pen ôl gyda gofal cymdeithasol a gofal sylfaenol yn ogystal. Felly, yn bendant nid wyf yn hunanfodlon ynglŷn â’r heriau sy’n ein hwynebu, ac rwy’n disgwyl y bydd yr Aelodau’n parhau i ofyn cwestiwn i mi hyd nes y gwelwn ostyngiad cyson a pharhaus yn nifer y rhai sy’n aros 12 awr. Oherwydd rwy’n cydnabod ei bod yn annhebygol y bydd yn brofiad gwych i unrhyw un sy’n aros mor hir â hynny cyn iddynt gael eu rhyddhau.

Cabinet Secretary, one of the ways to actually reduce the pressure on A&E units is to look at how the minor injuries units can be used effectively. Now, in Neath Port Talbot and in Singleton at the moment, there is consultation going on about reducing the hours, but part of the problem is the staffing and resourcing of those units. What action is the Welsh Government taking to actually improve the training of advanced nurse practitioners so that we can deliver MIU units that will work effectively, take pressure off A&E, allow patients to go through A&E and major units faster, and therefore also allow patients to be seen within hours rather than perhaps longer hours? And, from personal experience, I know that feeling.

Ysgrifennydd y Cabinet, un o’r ffyrdd i leihau’r pwysau ar unedau damweiniau ac achosion brys mewn gwirionedd yw edrych ar sut y gellir defnyddio’r unedau mân anafiadau yn effeithiol. Nawr, yng Nghastell-nedd Port Talbot ac yn Singleton ar hyn o bryd, mae ymgynghoriad ar y gweill ynglŷn â lleihau’r oriau, ond rhan o’r broblem yw staffio ac ariannu’r unedau hynny. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella hyfforddiant uwch-ymarferwyr nyrsio mewn gwirionedd fel y gallwn ddarparu unedau mân anafiadau a fydd yn gweithio’n effeithiol, gan dynnu pwysau oddi ar adrannau damweiniau ac achosion brys, galluogi cleifion i fynd drwy’r adrannau damweiniau ac achosion brys a’r prif unedau yn gyflymach, a chaniatáu i gleifion felly i gael eu gweld o fewn oriau yn hytrach nag oriau hwy o bosibl? Ac o brofiad personol, rwy’n gyfarwydd â’r teimlad hwnnw.

Thank you for the question. You’re right to point out that our minor injuries units around the country have a very good record of seeing people quickly, seeing, treating, discharging, or arranging for them to be admitted if that’s required. They are led, in most instances, by advanced nurse practitioners, providing high quality care and able to make decisions that people might think you would need a doctor for. Now, part of the challenge is how we understand what’s sustainable in that way, because you’re right in that some of those units have very small numbers of people attending at various hours in the day, and so health boards will need to understand properly how to make the best use of their staff to meet the demand that exists.

There is something to do also about minor injuries streams within major units as well, and, if we get that right, we’re more likely to see a quicker turnaround, not only for people in that particular unit within a hospital, but how we understand how we direct through to the right part of the service. So, again, it goes back to having that whole-system approach and understanding what we need in our minor injuries units, where those should be, what the evidence is for them being at the right time and the right place, but also there is still improvement we do need to see within the major units for that minor injuries stream.

Diolch am y cwestiwn. Rydych yn iawn i nodi bod gan ein hunedau mân anafiadau o gwmpas y wlad hanes da iawn o weld pobl yn gyflym, eu gweld, eu trin, eu rhyddhau, neu drefnu iddynt gael eu derbyn os oes angen. Maent yn cael eu harwain, yn y rhan fwyaf o achosion, gan uwch-ymarferwyr nyrsio sy’n darparu gofal o ansawdd uchel ac sy’n gallu gwneud penderfyniadau y buasai pobl yn meddwl o bosibl fod angen meddyg i’w gwneud. Nawr, rhan o’r her yw sut y deallwn beth sy’n gynaliadwy yn y ffordd honno, oherwydd rydych yn gywir mai nifer fach iawn o bobl sy’n mynychu rhai o’r unedau hynny ar wahanol oriau yn y dydd, ac felly bydd angen i fyrddau iechyd ddeall yn iawn sut i wneud y defnydd gorau o’u staff i ateb y galw sy’n bodoli.

Mae rhywbeth i’w wneud hefyd ynglŷn â ffrydiau mân anafiadau o fewn unedau mawr yn ogystal, ac os gallwn gael hynny’n iawn, rydym yn fwy tebygol o weld amseroedd cyflymach, nid yn unig i bobl yn yr uned arbennig honno mewn ysbyty, ond o ran y modd y deallwn sut i gyfeirio drwodd i’r rhan gywir o’r gwasanaeth. Felly, unwaith eto, mae’n mynd yn ôl at gael y dull system gyfan hwnnw o weithredu a deall yr hyn sydd ei angen arnom yn ein hunedau mân anafiadau, lle y dylai’r rheini fod, beth yw’r dystiolaeth eu bod ar gael ar yr adeg iawn ac yn y lle iawn, ond hefyd mae angen i ni weld gwelliant o hyd yn y prif unedau mewn perthynas â’r ffrwd fân anafiadau.

Camddefnyddio Alcohol

Alcohol Misuse

5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i leihau nifer yr achosion o gamddefnyddio alcohol yng Nghymru? OAQ(5)0106(HWS)

5. What is the Welsh Government doing to help reduce alcohol misuse in Wales? OAQ(5)0106(HWS)

We’re investing almost £50 million a year in our substance misuse agenda, which includes taking a range of actions to help reduce alcohol misuse in Wales. Details are set out in our latest substance misuse delivery plan for 2016 to 2018.

Rydym yn buddsoddi bron i £50 miliwn y flwyddyn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau, sy’n cynnwys gweithredu amrywiaeth o gamau i helpu i leihau camddefnyddio alcohol yng Nghymru. Nodir y manylion yn ein cynllun cyflawni diweddaraf ar gamddefnyddio sylweddau ar gyfer 2016-2018.

I welcome that, but alcohol is ubiquitous in our society—it’s glamorised on tv, it’s promoted as something that you have to have in order to relax, or even to socialise. It’s advertised in sporting events, billboards, bus shelters, and magazines. Bearing that in mind, it’s not surprising that, based on alcohol sales, Public Health Wales have reported that 75 per cent of the Welsh population drink more than that which is considered safe to do so. I understand that the last Welsh Assembly Government were hoping to introduce minimum unit pricing for alcohol as a way of helping to reduce alcohol consumption in Wales, but I understand that we may not have, under the new reserved model, the power to now legislate. So my question is, first of all: do we have the power to legislate? If we don’t have the power to legislate, what other ways are we planning to help reduce alcohol dependency and abuse even further?

Rwy’n croesawu hynny, ond mae alcohol ym mhobman yn ein cymdeithas—caiff ei bortreadu mewn modd atyniadol ar y teledu, caiff ei hyrwyddo fel rhywbeth y mae’n rhaid i chi ei gael er mwyn ymlacio, neu hyd yn oed i gymdeithasu. Caiff ei hysbysebu mewn digwyddiadau chwaraeon, ar hysbysfyrddau, mewn arosfannau bysiau a chylchgronau. Gan gadw hynny mewn cof, nid yw’n syndod, yn seiliedig ar werthiannau alcohol, fod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi nodi bod 75 y cant o boblogaeth Cymru yn yfed mwy na’r hyn sy’n cael ei ystyried yn ddiogel. Deallaf fod y Llywodraeth Cynulliad Cymru ddiwethaf yn gobeithio cyflwyno isafswm pris yr uned ar alcohol fel ffordd o helpu i leihau’r defnydd o alcohol yng Nghymru, ond rwy’n deall efallai nad oes gennym bŵer i ddeddfu yn awr o dan y model cadw pwerau newydd. Felly, fy nghwestiwn, yn gyntaf oll, yw hwn: a oes gennym bŵer i ddeddfu? Os nad oes gennym bŵer i ddeddfu, pa ffyrdd eraill yr ydym yn eu cynllunio i helpu i leihau dibyniaeth ar alcohol a chamddefnyddio alcohol hyd yn oed ymhellach?

Thank you for the question. We do currently, under our existing settlement, have the power to legislate, but, unfortunately, despite numerous arguments made to the UK Government, this is one of the powers that they have sought to remove from the Assembly for the future—but we do still very much support the introduction of minimum unit pricing as an additional lever in order to reduce alcohol-related harm, and we’re actively considering the need to bring forward legislation on this matter. It is part of a wider suite of measures that we are taking. For example, our area planning boards are doing some great work locally, and, in Newtown, in your area of Mid and West Wales, tackling under-age drinking is really important—and we’ve invested there by supporting the development of a community alcohol partnership, which is bringing together local stakeholders, trading standards, police, schools and alcohol retailers, in order to support young people in particular to avoid having a harmful relationship with alcohol.

Diolch am y cwestiwn. Ar hyn o bryd, o dan ein setliad presennol, mae gennym bŵer i ddeddfu, ond yn anffodus, er gwaethaf nifer o ddadleuon a gyflwynwyd i Lywodraeth y DU, dyma un o’r pwerau y maent wedi ceisio’i dynnu oddi wrth y Cynulliad ar gyfer y dyfodol—ond rydym yn bendant yn cefnogi’r syniad o gyflwyno isafswm pris yr uned fel dull ychwanegol o leihau niwed sy’n gysylltiedig ag alcohol, ac rydym wrthi’n ystyried yr angen i gyflwyno deddfwriaeth ar y mater hwn. Mae’n rhan o gyfres ehangach o gamau yr ydym yn eu rhoi ar waith. Er enghraifft, mae ein byrddau cynllunio ardal yn gwneud gwaith gwych yn lleol, ac yn y Drenewydd, yn eich ardal chi, sef Canolbarth a Gorllewin Cymru, mae mynd i’r afael ag yfed dan oed yn bwysig—ac rydym wedi buddsoddi yno drwy gefnogi datblygiad partneriaeth alcohol gymunedol, sy’n dwyn ynghyd rhanddeiliaid lleol, safonau masnach, yr heddlu, ysgolion a manwerthwyr alcohol, i gynorthwyo pobl ifanc yn benodol i osgoi cael perthynas niweidiol ag alcohol.

Minister, you may be aware of Alcohol Concern’s Communities Together project in north Pembrokeshire, which will be hosting a conference in March to learn more about how local communities can actually reduce alcohol harm, and how we can develop healthier relationships with alcohol. Do you agree with me that projects like this are a great way to promote healthier living, and can you tell us what the Welsh Government is doing specifically to promote and encourage these types of projects across Wales?

Weinidog, efallai eich bod yn gwybod am brosiect Cymunedau gyda’i Gilydd Alcohol Concern yng ngogledd Sir Benfro, a fydd yn cynnal cynhadledd ym mis Mawrth i ddysgu mwy ynglŷn â sut y gall cymunedau lleol leihau niwed alcohol mewn gwirionedd, a sut y gallwn ddatblygu perthynas iachach ag alcohol. A ydych yn cytuno fod prosiectau fel hyn yn ffordd wych o hyrwyddo byw’n iach, ac a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol i hyrwyddo ac annog y mathau hyn o brosiectau ledled Cymru?

Well, partnership working, as you describe, is absolutely essential, because there are so many parties involved in terms of helping people who already have an unhealthy relationship with alcohol stop drinking, but also to promote responsible drinking as well. The community alcohol partnership, which I’ve just described to Joyce Watson, is one example of how we’re doing that. In December, as well, I published our new night-time economy framework for Wales, and the purpose of that is really to provide a structure for all key stakeholders in order to aid the development and preservation of sustainable, healthy, and safe night-time economies across Wales as well. And, again, that’s about bringing partners together to address these issues.

Wel, mae gweithio mewn partneriaeth, fel y disgrifiwch, yn gwbl hanfodol, gan fod cymaint o bartïon yn rhan o’r broses o helpu pobl sydd eisoes â pherthynas afiach ag alcohol i roi’r gorau i yfed, ond hefyd i hybu yfed cyfrifol hefyd. Mae’r bartneriaeth alcohol gymunedol yr wyf newydd ei disgrifio i Joyce Watson, yn un enghraifft o sut y gwnawn hynny. Ym mis Rhagfyr hefyd, cyhoeddais ein fframwaith economi’r nos newydd ar gyfer Cymru, a diben hwnnw mewn gwirionedd yw darparu strwythur ar gyfer yr holl randdeiliaid allweddol er mwyn helpu i ddatblygu a chadw economïau nos cynaliadwy, iach a diogel ledled Cymru. Ac unwaith eto, mae hynny’n ymwneud â dod â phartneriaid at ei gilydd i fynd i’r afael â’r materion hyn.

Amseroedd Aros Ysbytai (Gorllewin De Cymru)

Hospital Waiting Times (South Wales West)

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau amseroedd aros ysbytai yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)0114(HWS)

6. What actions are the Welsh government taking to reduce hospital waiting times in South Wales West? OAQ(5)0114(HWS)

I expect health boards to continually improve access to services, and reduce waiting times across the full range of services provided. Health boards should do so in accordance with their own integrated medium-term plans, including the measures set out in the clinician-led planned care programme.

Rwy’n disgwyl i fyrddau iechyd wella mynediad at wasanaethau’n barhaus, a lleihau amseroedd aros ar draws yr ystod lawn o wasanaethau a ddarperir. Dylai byrddau iechyd wneud hynny yn unol â’u cynlluniau tymor canolig integredig eu hunain, gan gynnwys y mesurau a nodir yn y rhaglen gofal wedi’i gynllunio dan arweiniad clinigwyr.

Thank you, Cabinet Secretary. Wales spends significantly more on health per head than they do across the border in England. However, this has not led to significantly better outcomes. Welsh patients are generally waiting longer for treatment than English patients—twice as long for a cataract operation and nearly three times as long for a hip operation. Can you explain why, Cabinet Secretary, we are not as efficient when it comes to health spending?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cymru’n gwario llawer mwy ar iechyd fesul y pen nag y maent yn ei wneud ar draws y ffin yn Lloegr. Fodd bynnag, nid yw hyn wedi arwain at ganlyniadau sy’n sylweddol well. Yn gyffredinol, mae cleifion yng Nghymru yn aros yn hwy am driniaeth na chleifion yn Lloegr—ddwywaith mor hir am lawdriniaeth cataract a bron dair gwaith mor hir am lawdriniaeth ar y glun. A allwch egluro, Ysgrifennydd y Cabinet, pam nad ydym mor effeithlon mewn perthynas â gwariant ar iechyd?

There’s a range of different points to make in response to the question. The first, I’d say, is that actually you’re talking about waits, and that doesn’t necessarily translate into outcomes. Clinical outcomes for patients in Wales are generally very good, and we compare favourably to many parts of England in that regard. However, I do recognise that some people wait too long. That’s part of the point of the planned care programme: to make sure that we do something both to improve the quality, because quality is an important driver for improvement in our system, and it will remain so, but also we want to reduce the length of time that people can expect to wait. I fully expect that, by the end of this financial year, when we get to the end of March, our figures will see another improvement on waiting times within the service here in Wales, but, on some areas, we need to recognise there’s much more that we need to do. Hip surgery is one example. We compare in a way that I do not think is acceptable, but, on a range of other things, for example on kidney transplants and on heart operations as well, we’ve done remarkably well over this last couple of years, and we’re ahead of England in that regard. So, there’s a rounded picture here to recognise and to honestly reflect on areas where we outperform England and those where we need to do better—not simply because of a comparison with England, because it’s the right thing to do for our service in balancing the time people wait with the quality of that intervention and the outcomes that our patients do receive.

Mae yna amrywiaeth o wahanol bwyntiau i’w gwneud mewn ymateb i’r cwestiwn. Y cyntaf, buaswn yn dweud, yw eich bod yn sôn am amseroedd aros mewn gwirionedd, ac nid yw hynny o reidrwydd yn trosi’n ganlyniadau. Mae’r canlyniadau clinigol i gleifion yng Nghymru yn gyffredinol yn dda iawn, ac rydym yn cymharu’n ffafriol â sawl rhan o Loegr yn hynny o beth. Fodd bynnag, rwy’n cydnabod bod rhai pobl yn aros yn rhy hir. Dyna ran o bwynt y rhaglen gofal wedi’i gynllunio: gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud rhywbeth i wella ansawdd, gan fod ansawdd yn ysgogiad pwysig i wella yn ein system, a bydd yn parhau felly, ond hefyd rydym yn awyddus i leihau hyd yr amser y gall pobl ddisgwyl aros. Rwy’n llawn ddisgwyl, erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, pan gyrhaeddwn ddiwedd mis Mawrth, y bydd ein ffigurau yn dangos gwelliant arall o ran amseroedd aros yn y gwasanaeth yma yng Nghymru, ond mewn rhai meysydd, mae angen i ni gydnabod bod llawer mwy sydd angen i ni ei wneud. Mae llawdriniaeth ar y glun yn un enghraifft. Rydym yn cymharu mewn ffordd nad wyf yn credu ei bod yn dderbyniol, ond ar amrywiaeth o bethau eraill, er enghraifft trawsblaniadau arennau a llawdriniaethau’r galon yn ogystal, rydym wedi gwneud yn hynod o dda dros y blynyddoedd diwethaf, ac rydym ar y blaen i Loegr yn y pethau hynny. Felly, mae yna ddarlun cyflawn yma i’w gydnabod ac i fyfyrio’n onest ar feysydd lle’r ydym yn perfformio’n well na Lloegr a’r rhai lle y mae angen i ni wneud yn well—nid yn unig oherwydd cymhariaeth â Lloegr, ond oherwydd mai dyma’r peth iawn i’w wneud ar gyfer ein gwasanaeth o ran cydbwyso’r amser y mae pobl yn aros gydag ansawdd yr ymyrraeth a’r canlyniadau y mae ein cleifion yn eu cael.

In a report in January 2015 into NHS waiting times for elective care, the Auditor General for Wales spoke of the Pareto principle, which calculates the number of bed days taken up by individual patients, and discovered that 5 per cent of patients use 51 per cent of bed days, and also discovered that that calculation wasn’t widely used by health boards generally. I wonder what conclusion the Cabinet Secretary reaches in relation to that and whether he feels that principle would be an important principle for health boards to take into account.

Mewn adroddiad ym mis Ionawr 2015 ar amseroedd aros y GIG ar gyfer gofal dewisol, siaradodd Archwilydd Cyffredinol Cymru am egwyddor Pareto, sy’n cyfrifo nifer y diwrnodau gwely a ddefnyddir gan gleifion unigol, a darganfu fod 5 y cant o gleifion yn defnyddio 51 y cant o’r diwrnodau gwely, a darganfu hefyd nad oedd y cyfrifiad hwnnw’n cael ei ddefnyddio’n helaeth gan fyrddau iechyd yn gyffredinol. Tybed pa gasgliad y daw Ysgrifennydd y Cabinet iddo o ran hynny ac a yw’n teimlo y byddai’r egwyddor honno yn un bwysig i fyrddau iechyd ei hystyried.

Yes, I think it’s a really important point about the detail and the data that we do have available to us and how they should be used to drive improvement. Those data should show, actually, for that small number of patients, an improvement around those people could release lots of bed days to make sure other people come through the system and receive care in a more timely manner. We need to understand what is the issue around that small cohort of patients and why they take so long. Is it about complexity, are there more improvements we can make system-wide, is it about clinician-to-clinician improvement as well? So, we always need to understand what the data tell us about that problem and then to understand what the answer to that is, and then to understand what times we expect to see improvement within. Again, it’s why I go back to this: the planned care programme isn’t an optional extra for health boards, it is what I expect them to deliver, and understanding data and understanding clinical agreement and leadership across the country on improving a whole range of these areas, in orthopaedics and ophthalmology in particular, where there are large numbers of people who are waiting—large numbers for whom we can improve their experience and we can also do something about their outcomes, too. So, I’m very interested in seeing that evidence properly deployed by health boards and demonstrating the improvement we all expect to see.

Ie, rwy’n credu ei fod yn bwynt pwysig iawn am y manylion a’r data sydd gennym ar gael i ni a sut y dylid ei ddefnyddio i ysgogi gwelliant. Dylai’r data hwnnw ddangos, mewn gwirionedd, ar gyfer y nifer fach honno o gleifion, y gallai gwelliant mewn perthynas â’r bobl hyn ryddhau llawer o ddiwrnodau gwely i wneud yn siŵr fod pobl eraill yn dod drwy’r system ac yn cael gofal mewn modd mwy amserol. Mae angen i ni ddeall beth yw’r broblem mewn perthynas â’r garfan fechan honno o gleifion a pham eu bod yn cymryd cymaint o amser. A yw’n ymwneud â chymhlethdod, a oes mwy o welliannau y gallwn eu gwneud ar draws y system, a yw’n ymwneud â gwelliant o un clinigydd i’r llall yn ogystal? Felly, mae angen i ni ddeall bob amser yr hyn y mae’r data yn ei ddweud wrthym am y broblem, ac yna deall beth yw’r ateb i hynny, ac yna deall yr amseroedd y disgwyliwn weld gwelliant o’u mewn. Unwaith eto, dyma pam rwy’n dychwelyd at hyn: nid opsiwn ychwanegol i’r byrddau iechyd yw’r rhaglen gofal wedi’i gynllunio, ond yr hyn rwy’n disgwyl iddynt ei gyflawni, ac mae deall data a deall cytundeb ac arweiniad clinigol ar draws y wlad ar wella ystod eang o’r meysydd hyn, mewn orthopedeg ac offthalmoleg yn benodol, lle y ceir nifer fawr o bobl sy’n aros—niferoedd mawr y gallwn wella eu profiad ac y gallwn wneud rhywbeth am eu canlyniadau hefyd. Felly, rwy’n awyddus iawn i weld y dystiolaeth honno’n cael ei defnyddio’n briodol gan fyrddau iechyd ac arddangos y gwelliant yr ydym i gyd yn disgwyl ei weld.

Yesterday, Care and Repair told me about their warm homes on prescription scheme, which uses the local intelligence of health and care professionals to help identify people at risk of health decline due to inadequately heated homes, and then they intervene to help with more efficient heating. If it works, it will reduce the number of people needing hospital care, which will include elective care for certain chronic conditions, and, of course, reduce the number of people experiencing delayed transfers of care as well. Now, the scheme’s funded from Welsh Government’s housing budget and is a good example of a non-health budget being used to solve a health problem. If it’s successful, will it continue to be funded from the health budget or will this sort of spirit of cross-portfolio budgeting be tested over much if this pilot is extended beyond the trial period that it’s now being used for?

Ddoe, soniodd Gofal a Thrwsio wrthyf am eu cynllun cartrefi cynnes ar bresgripsiwn, sy’n defnyddio gwybodaeth leol gweithwyr proffesiynol iechyd a gofal i helpu i nodi pa bobl sydd mewn perygl o ddirywiad yn eu hiechyd am nad yw eu cartrefi wedi’u gwresogi’n ddigonol, ac yna maent yn ymyrryd i helpu gyda gwresogi mwy effeithlon. Os yw’n gweithio, bydd yn lleihau nifer y bobl sydd angen gofal ysbyty, a fydd yn cynnwys gofal dewisol ar gyfer cyflyrau cronig penodol, ac yn lleihau nifer y bobl sy’n wynebu oedi wrth drosglwyddo gofal hefyd wrth gwrs. Nawr, caiff y cynllun ei ariannu o gyllideb tai Llywodraeth Cymru ac mae’n enghraifft dda o gyllideb nad yw’n gyllideb iechyd yn cael ei defnyddio i ddatrys problem iechyd. Os yw’n llwyddiannus, a fydd yn parhau i gael ei ariannu o’r gyllideb iechyd neu a fydd y math hwn o ysbryd cyllidebu trawsbortffolio yn cael ei brofi dros lawer os yw’r cynllun peilot hwn yn cael ei ymestyn y tu hwnt i’r cyfnod prawf y caiff ei ddefnyddio ar ei gyfer yn awr?

I’m very grateful to her for highlighting this particular use of Welsh Government money to deliver improvements for people in their housing and their health. We recognise, in housing, in education, and in a range of other areas, there are significant links to the health of the nation too and how they impact across each other. We always need to understand why something has been successful and to what extent we can roll it out on a wider basis. So, I’m particularly interested in understanding the lessons from the particular pilot we funded and then what that means for how we use money across Government. Sometimes, we can get—whether in this party or in others—a bit too focused on where the sums of money are actually allocated rather than what they deliver. I am interested in the quality that we deliver, and the outcomes we deliver, for people. That’s why we’ve invested more money in the budget in improving the quality of housing and the numbers of houses that we have as well. We recognise there’s a real impact in quality across a whole range of things and not just about the housing factor as well. So, I expect that you’ll see from Government our own assessment with health boards and with housing partners of the success or otherwise of that scheme and what we’ll then want to do in the future.

Rwy’n ddiolchgar iawn iddi am dynnu sylw at y defnydd penodol hwn o arian Llywodraeth Cymru i gyflwyno gwelliannau ar gyfer pobl yn eu tai a’u hiechyd. Rydym yn cydnabod, ym maes tai, mewn addysg, ac mewn ystod o feysydd eraill, fod cysylltiadau arwyddocaol ag iechyd y genedl hefyd a sut y maent yn effeithio ar draws ei gilydd. Mae angen i ni ddeall bob amser pam y mae rhywbeth wedi bod yn llwyddiannus ac i ba raddau y gallwn ei gyflwyno ar sail ehangach. Felly, rwy’n awyddus iawn i ddeall y gwersi o’r cynllun peilot penodol a ariannwyd gennym a beth y mae hynny’n ei olygu o ran sut y defnyddiwn arian ar draws y Llywodraeth. Weithiau, gallwn ganolbwyntio gormod—yn y blaid hon neu yn y pleidiau eraill—ar ble y mae’r symiau o arian yn cael eu dyrannu yn hytrach na’r hyn y maent yn ei gyflawni mewn gwirionedd. Mae gennyf ddiddordeb yn yr ansawdd a ddarparwn, a’r canlyniadau yr ydym yn eu sicrhau i bobl. Dyna pam rydym wedi buddsoddi mwy o arian yn y gyllideb ar wella ansawdd tai a nifer y tai sydd gennym yn ogystal. Rydym yn cydnabod bod yna effaith wirioneddol o ran ansawdd ar draws ystod gyfan o bethau ac nid y ffactor tai yn unig ychwaith. Felly, rwy’n disgwyl y byddwch yn gweld gan y Llywodraeth ein hasesiad ein hunain gyda byrddau iechyd a chyda phartneriaid tai o lwyddiant neu fethiant y cynllun hwnnw a’r hyn y byddwn yn awyddus i’w wneud yn y dyfodol.

Amseroedd Aros yn ymwneud â Chanser

Cancer Waiting Times

7. Pa gynnydd sy’n cael ei wneud gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn cysylltiad ag amseroedd aros yn ymwneud â chanser? OAQ(5)0105(HWS)

7. What progress is being made by Betsi Cadwaladr University Health Board in respect of cancer waiting times? OAQ(5)0105(HWS)

Cancer performance at Betsi Cadwaladr University Local Health Board remains at higher levels than in other health boards in Wales. The latest figures for Betsi Cadwaladr show nearly 99 per cent of people meeting the 31-day measure and nearly 92 per cent against the 62-day measure. Cancer waiting times will, of course, remain a key priority for me.

Mae perfformiad yn ymwneud â chanser ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr yn parhau i fod ar lefelau uwch nag mewn byrddau iechyd eraill yng Nghymru. Mae’r ffigurau diweddaraf ar gyfer Betsi Cadwaladr yn dangos bod bron i 99 y cant o bobl o fewn y mesur 31 diwrnod a bod bron 92 y cant o fewn y mesur 62 diwrnod. Bydd amseroedd aros canser, wrth gwrs, yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i mi.

As has often been pointed out in this place and elsewhere, there is still a long list of patients who have been failed by Betsi Cadwaladr during the treatment of cancer and other illnesses. No clinician would wilfully neglect or let down a patient in their care. That these errors have happened and are continuing to happen is down to mismanagement by the local health board. What will the Cabinet Secretary say to those families who have been let down by Betsi Cadwaladr and who are perhaps now waiting for delayed results and, like a constituent of mine, for the outcome of delayed treatment, frightened that their loved one may not live as long because their cancer may have spread?

Fel y nodwyd mor aml yn y lle hwn ac mewn mannau eraill, mae yna restr hir o gleifion o hyd sydd wedi cael cam gan Betsi Cadwaladr yn ystod triniaeth ganser ac afiechydon eraill. Ni fuasai unrhyw clinigydd yn esgeuluso claf yn fwriadol neu’n gwneud cam â chleifion yn eu gofal. Mae’r ffaith fod y camgymeriadau hyn wedi digwydd ac yn parhau i ddigwydd yn deillio o gamreoli gan y bwrdd iechyd lleol. Beth fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrth y teuluoedd sydd wedi cael cam gan Betsi Cadwaladr ac sydd efallai’n aros yn awr am ganlyniadau hwyr ac fel un o fy etholwyr, am ganlyniad triniaeth hwyr, gan ofni na fydd eu hanwyliaid yn byw cyn hired am fod eu canser wedi lledaenu o bosibl?

Thank you for the question. I don’t quite share your reflection on the whole picture. As I’ve indicated, Betsi Cadwaladr do extremely well when it comes to waiting times for cancer. The challenge is, anyone who waits too long—. Even if you’re seen within time it can be an anxious process and that has a real impact on the individuals and their families. If you’re seen out of that time, of course, people are more worried about the potential impact on their outcomes. We know there have been ombudsman investigations that indicate there have been times where the health board have not acted in a way in which they could and should have done. It’s important that, in recognising the high quality of care that is delivered and the good performance when it comes to waiting times, we don’t avoid looking at those areas where the health board could and should improve as well. There’s learning to take from that, and I understand that if you’re one of those families where you feel the health board have not acted as they could and should have done it won’t really matter to you if the general experience, the overwhelming experience, of people is an entirely different one. There is a real point about learning and accountability for that and in our own drive for improvement and the health board’s one too. So, I expect Betsi Cadwaladr, as in fact every other health board, to properly learn when mistakes are made and then to do everything they could and should do to make sure they don’t occur in the future.

Diolch am y cwestiwn. Nid wyf yn rhannu eich barn ar y darlun cyfan yn llwyr. Fel y nodais, mae Betsi Cadwaladr yn gwneud yn arbennig o dda ar amseroedd aros ar gyfer canser. Yr her yw bod unrhyw un sy’n aros yn rhy hir—. Hyd yn oed os ydych yn cael eich gweld o fewn yr amser gall fod yn broses sy’n peri pryder ac mae hynny’n cael effaith fawr ar yr unigolion a’u teuluoedd. Os cewch eich gweld y tu allan i’r amser hwnnw, wrth gwrs, mae pobl yn poeni mwy am yr effaith bosibl ar eu canlyniadau. Rydym yn gwybod bod ymchwiliadau’r ombwdsmon wedi dangos bod adegau wedi bod pan nad yw’r bwrdd iechyd wedi gweithredu yn y modd y gallent ac y dylent fod wedi gwneud. Mae’n bwysig nad ydym, wrth gydnabod ansawdd uchel y gofal sy’n cael ei ddarparu a’r perfformiad da o ran amseroedd aros, yn osgoi edrych ar y meysydd hynny hefyd lle y gallai ac y dylai’r bwrdd iechyd wella. Mae gwersi i’w dysgu o hynny, ac rwy’n deall os ydych yn un o’r teuluoedd sy’n teimlo nad yw’r bwrdd iechyd wedi gweithredu fel y gallent ac y dylent, ni fydd o bwys mawr i chi a yw’r profiad cyffredinol, profiad y mwyafrif llethol o bobl, yn un cwbl wahanol. Mae yna bwynt go iawn i’w wneud am ddysgu gwersi ac atebolrwydd ar gyfer hynny ac yn ein hymgyrch ein hunain i wella ac un y bwrdd iechyd hefyd. Felly, rwy’n disgwyl i Betsi Cadwaladr, fel pob bwrdd iechyd arall mewn gwirionedd, ddysgu’n iawn o gamgymeriadau a gwneud popeth y gallent ac y dylent ei wneud i sicrhau nad ydynt yn digwydd yn y dyfodol.

Meddygon Teulu

General Practitioners

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am pa gyfran o feddygon teulu a gaiff eu cyflogi’n uniongyrchol gan fyrddau iechyd lleol? OAQ(5)0103(HWS)

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on what proportion of GPs are directly employed by local health boards? OAQ(5)0103(HWS)

Only 15 general practices across Wales are being directly managed by local health boards. My overriding concern is that health boards ensure that the whole primary care team, of which GPs are a crucial part, deliver care that meets the needs of the population that they serve.

Nid oes ond 15 feddygfeydd ledled Cymru sy’n cael eu rheoli’n uniongyrchol gan fyrddau iechyd lleol. Yr hyn sydd bwysicaf i mi yw bod byrddau iechyd yn sicrhau bod y tîm gofal sylfaenol cyfan y mae meddygon teulu yn rhan hanfodol ohono yn darparu gofal sy’n diwallu anghenion y boblogaeth y maent yn ei gwasanaethu.

I’ve seen in my own area of south-east Wales in several Valleys communities that the Aneurin Bevan Local Health Board has used direct employment of GPs to improve availability and to attract people to those areas, potentially for a few years rather than for their whole careers. Is this something that the health Secretary sees as to be deployed on a sort of case-by-case basis, or is it the policy of the Government to try and shift provision over time and increase the proportion of directly-employed GPs compared to independent practitioners?

Rwyf wedi gweld yn fy ardal fy hun yn ne-ddwyrain Cymru mewn sawl cymuned yn y Cymoedd fod Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan wedi cyflogi meddygon teulu yn uniongyrchol i wella argaeledd ac i ddenu pobl i’r ardaloedd hynny, am rai blynyddoedd o bosibl yn hytrach nag ar gyfer eu gyrfaoedd ar eu hyd. A yw hyn yn rhywbeth y mae’r Ysgrifennydd Iechyd yn ystyried ei ddefnyddio ar sail achosion unigol mewn rhyw fodd, neu a yw’n bolisi gan y Llywodraeth i geisio symud y ddarpariaeth dros gyfnod o amser a chynyddu’r gyfran o feddygon teulu a gyflogir yn uniongyrchol o gymharu ag ymarferwyr annibynnol?

I’m not at all worried about whether people are directly employed by the health board or in independent practice. The independent contractor model accounts for about 95 per cent of all general practitioners within the country. I’m interested in seeing the quality of that care improve. On what I said earlier about clusters, it’s really encouraging that GPs are taking more ownership of their future with the whole primary care team. And it’s for them to determine whether they think there are new and additional models—they can still maintain independent contractor status—that will deliver the quality of care and the spread and the reach of care that we want to see, whether that’s the federated model in Bridgend, whether that’s a community interest company such as Red Kite in Brecon, or whether that’s different sorts of models that exist. We’re understanding those through listening and working with the profession. That’s why the ministerial taskforce is really important. It isn’t just about a recruitment campaign; it is about understanding what we can do to enable and empower general practice to make an even bigger difference, to make their jobs even more interesting—and the role of allied health professionals and others around it. Crucially, what this Government can do is to properly listen. That’s why the choice I made on relaxing the quality and outcomes framework to the end of March has been welcomed by GPs. Again, GPs this morning, when I was with Huw Irranca, made a particular point of saying ‘thank you’ for that decision. It’s been a real help to them. It shows that, when this Government listens, it makes a difference to GPs now, and that sort of relationship I believe will be crucial to attracting more GPs to come here to train, work and live in the future.

Nid wyf yn poeni o gwbl a yw pobl yn cael eu cyflogi’n uniongyrchol gan y bwrdd iechyd neu mewn ymarfer annibynnol. Mae oddeutu 95 y cant o’r holl feddygon teulu yn y wlad yn rhan o’r model contractwyr annibynnol. Rwy’n awyddus i weld ansawdd y gofal hwnnw’n gwella. O ran yr hyn a ddywedais yn gynharach am glystyrau, mae’n galonogol iawn fod meddygon teulu yn cymryd mwy o berchnogaeth ar eu dyfodol gyda’r tîm gofal sylfaenol cyfan. A mater iddynt hwy ei benderfynu yw a ydynt yn meddwl bod yna fodelau newydd ac ychwanegol—gallant barhau i gynnal statws contractwr annibynnol—a fydd yn darparu’r ansawdd gofal a lledaeniad a chyrhaeddiad y gofal yr ydym am ei weld, boed hynny yn y model ffederal ym Mhen-y-bont ar Ogwr, boed yn gwmni buddiant cymunedol megis Red Kite yn Aberhonddu, neu boed yn wahanol fathau o fodelau sy’n bodoli. Rydym yn deall y rheini drwy wrando a gweithio gyda’r proffesiwn. Dyna pam y mae’r tasglu gweinidogol yn bwysig iawn. Nid ymgyrch recriwtio yn unig ydyw; mae’n ymwneud â deall yr hyn y gallwn ei wneud i alluogi a grymuso ymarfer cyffredinol i wneud gwahaniaeth hyd yn oed yn fwy, i wneud eu swyddi hyd yn oed yn fwy diddorol—a rôl gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd ac eraill o’i gwmpas. Yn hanfodol, yr hyn y gall y Llywodraeth hon ei wneud yw gwrando’n briodol. Dyna pam y mae’r dewis a wneuthum ynglŷn â llacio’r fframwaith ansawdd a chanlyniadau hyd at ddiwedd mis Mawrth wedi cael ei groesawu gan feddygon teulu. Unwaith eto, gwnaeth y meddygon teulu y bore yma, pan oeddwn gyda Huw Irranca, bwynt penodol o ddweud ‘diolch yn fawr’ am y penderfyniad hwnnw. Mae wedi bod yn help gwirioneddol iddynt. Mae’n dangos ei fod yn gwneud gwahaniaeth i feddygon teulu yn awr pan fydd y Llywodraeth hon yn gwrando, a chredaf y bydd perthynas o’r fath yn hanfodol i ddenu mwy o feddygon teulu i ddod yma i hyfforddi, gweithio a byw yn y dyfodol.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

4. Datganiad gan y Llywydd
4. Statement by the Llywydd

Cyn inni symud at yr eitem nesaf, mae’n bleser gen i gyhoeddi canlyniad y balot deddfwriaethol a gynhaliwyd heddiw. Dai Lloyd fydd yn gofyn i’r Cynulliad gytuno i gyflwyno Bil Aelod ar ddiogelu enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Felly, llongyfarchiadau i Dai Lloyd a phob lwc.

Before we move to the next item, it is my pleasure to announce the result of the legislative ballot held today. Dai Lloyd may seek the Assembly’s agreement to introduce a Member Bill on the protection of Welsh historical place names. Congratulations to Dai Lloyd and the best of luck.

5. 3. Datganiadau 90 Eiliad
5. 3. 90-second Statements

Eitem 3 yw’r datganiadau 90 eiliad. Vikki Howells.

Item 3 is the 90-second statements. Vikki Howells.

Diolch, Lywydd. My first 90-second statement just before Christmas focused on Guto Nyth Brân and the Nos Galan. With the sad death of Bernard Baldwin MBE just days after the 2016 Nos Galan, it is only fitting that I use a second statement to pay tribute to Bernard’s legacy as creator of Wales’s most famous racing event.

Born in Barry in 1925, Bernard trained as a teacher and took up a post in Mill Street school, Pontypridd. A keen athlete, Bernard was Welsh junior mile champion and spent nine years as secretary of the Welsh Amateur Athletics Association, representing them in the UK and around the world. He received an MBE in 1971 for services to athletics. Bernard also set up a range of athletic events. Most famous is the Nos Galan road race, with its commemoration of Guto Nyth Brân and crowd-pulling mystery runner. But Bernard also established the Taff Street dash, the Cardiff to Mountain Ash two-man relay and too many others to list, but all of which aimed to bring athletics to the people.

Bernard wrote prolifically on athletics and his adopted home of Mountain Ash, and was given the freedom of the borough by RCT in 2014. Crowds attended his funeral at St Margaret’s church last Wednesday to celebrate Bernard’s memory and pay tribute to a life well lived, full of passion and service to the community. Bernard’s ashes will be scattered on Guto’s grave at Llanwonno Church and through the Nos Galan, Bernard’s memory will live on.

Diolch, Lywydd. Canolbwyntiodd fy natganiad 90 eiliad cyntaf ychydig cyn y Nadolig ar Guto Nyth Brân a Nos Galan. Gyda marwolaeth drist Bernard Baldwin MBE ychydig ddyddiau ar ôl Nos Galan 2016, nid yw ond yn briodol fy mod yn defnyddio ail ddatganiad i dalu teyrnged i etifeddiaeth Bernard fel crëwr digwyddiad rasio enwocaf Cymru.

Ganed Bernard yn y Barri yn 1925, a chafodd ei hyfforddi’n athro a chael swydd yn ysgol Mill Street, Pontypridd. Roedd Bernard yn athletwr brwd, daeth yn bencampwr iau Cymru am redeg milltir a threuliodd naw mlynedd fel ysgrifennydd Cymdeithas Athletau Amatur Cymru, gan eu cynrychioli yn y DU a ledled y byd. Derbyniodd yr MBE yn 1971 am wasanaethau i athletau. Hefyd, sefydlodd Bernard amrywiaeth o ddigwyddiadau athletaidd. Yr enwocaf oedd y ras ffordd Nos Galan i goffáu Guto Nyth Brân, gyda rhedwr dirgel i ddenu’r tyrfaoedd. Ond hefyd, sefydlodd Bernard ras Stryd Taf, ras gyfnewid Caerdydd i Aberpennar a gormod o rai eraill i’w rhestru, ond nod pob un oedd ceisio dod ag athletau at y bobl.

Ysgrifennodd Bernard yn doreithiog ar athletau ac am ei gartref mabwysiedig sef Aberpennar, a rhoddwyd rhyddid y fwrdeistref iddo gan Rondda Cynon Taf yn 2014. Daeth tyrfa i’w angladd yn Eglwys St Margaret ddydd Mercher diwethaf i ddathlu’r cof am Bernard a thalu teyrnged i fywyd a gafodd ei fyw’n dda, yn llawn o angerdd a gwasanaeth i’r gymuned. Bydd llwch Bernard yn cael ei wasgaru ar fedd Guto yn Eglwys Llanwynno a thrwy’r ras Nos Galan, bydd y cof am Bernard yn cael ei gadw’n fyw.

I’m delighted to have this opportunity to pay tribute to David Pugh, a former mayor of Newtown and celebrated local historian, who sadly passed away last week. David Pugh was a leading local historian for many decades, instrumental in establishing the Newtown history group in 1995 and its journal ‘The Newtonian’, both of which continue to flourish today. Best known for being seen with his camera recording buildings for historic records, there is now a 64-volume quarterly journal called ‘The Newtonian’, which comprises a library of over 28,000 references and 26,000 photographs of the town and its people.

Thanks to David Pugh’s sustained commitment and determination, ‘The Newtonian’ has undoubtedly provided an authoritative record of the town’s history for future generations. David’s legacy is that the recorded history of Newtown will now be around for years and years to come. In establishing the Newtown history group, he received the Queen’s Award for Voluntary Service in 2013, and he was also a prominent member of the Newtown and District Civic Society. David was a longstanding member of the Labour Party and his wife, Anna, told me this week that when David went to vote, he always wore red socks. His contribution to civic society in Newtown has been outstanding, and he will be missed by me and the Newtown community.

Rwy’n falch iawn o’r cyfle hwn i dalu teyrnged i David Pugh, cyn-faer y Drenewydd a hanesydd lleol o fri, a fu farw yr wythnos diwethaf. Roedd David Pugh yn hanesydd lleol blaenllaw ers sawl degawd, yn allweddol yn y gwaith o sefydlu grŵp hanes y Drenewydd yn 1995 a’i gylchgrawn ‘The Newtonian’, ac mae’r ddau’n parhau i ffynnu heddiw. Roedd yn fwyaf adnabyddus am gael ei weld gyda’i gamera yn tynnu lluniau adeiladau ar gyfer cofnodion hanesyddol, a cheir cyfnodolyn chwarterol 64 rhifyn bellach o’r enw ‘The Newtonian’, sy’n cynnwys llyfrgell o dros 28,000 o gyfeiriadau a 26,000 o ffotograffau o’r dref a’i phobl.

Diolch i ymroddiad a phenderfyniad parhaus David Pugh, yn ddi-os mae ‘The Newtonian’ wedi darparu cofnod awdurdodol o hanes y dref ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Etifeddiaeth David yw y bydd hanes cofnodedig y Drenewydd ar gael bellach am flynyddoedd i ddod. Wrth sefydlu grŵp hanes y Drenewydd, derbyniodd Wobr y Frenhines am Wasanaeth Gwirfoddol yn 2013, ac roedd hefyd yn aelod blaenllaw o Gymdeithas Ddinesig y Drenewydd a’r Cylch. Roedd David yn aelod hirsefydlog o’r Blaid Lafur a dywedodd ei wraig, Anna, wrthyf yr wythnos hon ei fod bob amser yn gwisgo sanau coch pan âi i bleidleisio. Roedd ei gyfraniad i gymdeithas ddinesig yn y Drenewydd yn eithriadol, a byddaf fi a’r gymuned yn y Drenewydd yn gweld ei golli.

6. 4. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg: Ymchwiliadau a Gwaith Ymgysylltu ar gyfer y Dyfodol
6. 4. Statement by the Chair of the Children, Young People and Education Committee: Future Inquiries and Engagement Work

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ac rwy’n galw ar Gadeirydd y pwyllgor, Lynne Neagle.

The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Chair of the Children, Young People and Education committee and I call on the committee Chair, Lynne Neagle.

Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity to update Members on the work of the Children, Young People and Education Committee. As Chair of the committee, I am delighted by the progress made in scrutinising key areas of policy and legislation over such a short period of time.

Diolch i chi, Lywydd. Croesawaf y cyfle hwn i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am waith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Fel Cadeirydd y pwyllgor, rwy’n falch iawn o’r cynnydd a wnaed wrth graffu ar feysydd allweddol o bolisi a deddfwriaeth dros gyfnod mor fyr.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Over the summer, we consulted on what our committee’s priorities should be. I was pleased to see diverse and detailed submissions from nearly 90 organisations and individuals from across Wales. This led to the committee embarking on two inquiries that stakeholders had identified: statutory advocacy services for children and young people and educational outcomes for Gypsy/Traveller and minority ethnic learners. We have finished taking evidence on both of these subjects and will be reporting soon.

Looking further ahead and more strategically, our committee, in the process of its planning, set out principles and ambitions for our work over the fifth term of this Assembly. Underpinning everything will be the involvement of children and young people. Through our work we will ensure the views and experiences of children and young people are captured in a useful, sensitive and constructive way.

In our snapshot inquiry into youth services in Wales, more than 1,500 people gave us their views on the services they use. Their input formed an essential part of our findings and recommendations, which were published in December. The feedback from young people was incredibly clear: when youth work provision disappears from a young person’s life, the impact is considerable. These services are often a catalyst to help them develop skills and confidence and make better choices in their lives.

It continues to be essential for us to work with stakeholder organisations, carers, teachers and parents. I am wholly committed to ensuring we are an outward-facing and engaging committee. During our Stage 1 scrutiny of the additional learning needs Bill, our Members will be hosting events with parents and carers in north and south Wales.

I am also pleased to inform Members there will be a series of workshops taking place for young people with additional learning needs. This will be an important part of our work scrutinising the ALN Bill and I look forward to seeing the views of young people guiding our work. We will also be holding a conference for practitioners and stakeholders working with children and young people to tell us their views on the Bill.

It would be remiss of me not to thank TSANA and SNAP Cymru for their fantastic partnership working with our committee over the past few months. This partnership has allowed us to meaningfully engage with those who will be directly affected by the legislation.

Our partnership work and outward-facing approach through the course of this legislative scrutiny will ensure service users’ needs are at the heart of our work and scrutiny of the ALN Bill will form the substantive part of our work until the end of spring.

Llywydd, the committee members and I are committed to undertaking work that will make a substantial contribution to improving the lives of children and young people in Wales.

In one of our current consultations, we are examining the importance of the first 1,000 days of a child’s life from pregnancy through to the second birthday. This formative time is a critical part of a child’s upbringing and sets the stage for intellectual development and lifelong health.

The Committee will consider the extent to which Welsh Government policies and programmes support the early parent role in the first 1,000 days and, crucially, how effective these are in supporting children’s long term emotional and social capabilities and development. This important inquiry will, I hope, set the stage for a major national conversation about how we can really set our future citizens up for happy and healthy lives.

The committee is seeking input from teachers and other education professionals for our inquiry into teachers’ professional learning and education. The Welsh Government is reforming the way new teachers are trained before they qualify and also their ongoing professional development throughout their careers.

These professionals are sometimes locked into inflexible schedules and due to capacity and planning issues often cannot get the time to further themselves professionally. This cannot continue given the ongoing changes to the Welsh education system, so we will be looking specifically at arrangements for continuing professional development for the current workforce; the role of initial teacher education; and the sufficiency of the future education workforce. As part of our consultation, we will be working with the Public Accounts Committee to jointly engage with the teaching profession as part of their work into consortia.

Members will be pleased to hear that our committee will not just be undertaking a series of fixed pieces of work, but also ensuring that ongoing scrutiny of developing areas of policy takes place. To that end, we are continuing—[Interruption.]—sorry; it’s a very bad time to develop a cough. To that end, we are continuing to closely examine the implementation of both the Donaldson and Diamond reviews. This will play a crucial role in delivering success of the important reforms being put forward. Linked to our ongoing scrutiny of curriculum reforms, we will be examining more closely Wales’s performance in PISA and examining exactly how curriculum reforms will impact on our international standing.

Child health will play a big part in our work over the coming years. I very much look forward to working with organisations like the Royal College of Paediatrics and Child Health and welcoming the Welsh Government’s chief medical officer to the committee in March to outline his vision for improving child health.

Members of the committee are incredibly passionate about the quality and provision of mental health services for young people. The committee has already undertaken scrutiny of the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, and I am sure that he is aware that we will be continuing to focus on this vital area. The committee will continue to examine the support available to young people in crisis, and in particular delays in accessing child and adolescent mental health services, as well as the support available to children and young people who do not reach the threshold for specialist services.

The youth parliament initiative being led by the Llywydd is a genuinely exciting moment in the history of the Assembly. Not only is it one that should create meaningful and long-lasting ties between schools, young people and the Assembly, but it is a true recognition of the value children and young people have in our democracy. I want to offer our committee’s full and unwavering support to the establishment of the youth parliament, and I look forward to us playing a full role in getting it off the ground.

In closing my statement today, Llywydd, I would like to thank the young people, carers, parents and experts who have readily contributed to our broad remit of work since the establishment of the committee. I hope that, over the fifth term of this Assembly, the Children, Young People and Education Committee will be a real conduit for the voices of young people to shape policy and legislation in Wales.

Dros yr haf, aethom ati i ymgynghori ar yr hyn y dylai blaenoriaethau ein pwyllgor fod. Roeddwn yn falch o weld cyflwyniadau amrywiol a manwl gan bron i 90 o sefydliadau ac unigolion o bob rhan o Gymru. Arweiniodd hyn y pwyllgor i agor dau ymchwiliad a nodwyd gan y rhanddeiliaid: gwasanaethau eiriolaeth statudol ar gyfer plant a phobl ifanc a chanlyniadau addysgol ar gyfer Sipsiwn/Teithwyr a dysgwyr o leiafrifoedd ethnig. Rydym wedi gorffen cymryd tystiolaeth ar y ddau bwnc a byddwn yn cyflwyno adroddiad yn fuan.

Gan edrych ymhellach i’r dyfodol ac yn fwy strategol, nododd ein pwyllgor, yn y broses o’i gynllunio, yr egwyddorion a’r dyheadau ar gyfer ein gwaith dros bumed tymor y Cynulliad hwn. Bydd ymwneud plant a phobl ifanc yn sail i bopeth. Drwy ein gwaith, byddwn yn sicrhau bod barn a phrofiadau plant a phobl ifanc yn cael eu casglu mewn ffordd ddefnyddiol, sensitif ac adeiladol.

Yn ein hymchwiliad ciplun i wasanaethau ieuenctid yng Nghymru, rhoddodd mwy na 1,500 o bobl eu barn ar y gwasanaethau y maent yn eu defnyddio. Roedd eu cyfraniad yn rhan hanfodol o’n canfyddiadau a’n hargymhellion, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr. Roedd yr adborth gan bobl ifanc yn hynod o glir: pan fo’r ddarpariaeth gwaith ieuenctid yn diflannu o fywyd person ifanc, mae’r effaith yn sylweddol. Mae’r gwasanaethau hyn yn aml yn gatalydd i’w helpu i ddatblygu sgiliau a hyder a gwneud dewisiadau gwell yn eu bywydau.

Mae’n parhau i fod yn hanfodol i ni weithio gyda sefydliadau rhanddeiliaid, gofalwyr, athrawon a rhieni. Rwy’n llwyr ymrwymedig i sicrhau ein bod yn bwyllgor eang ei orwelion a diddorol. Yn ystod ein gwaith craffu Cyfnod 1 ar y Bil anghenion dysgu ychwanegol, bydd ein haelodau yn cynnal digwyddiadau gyda rhieni a gofalwyr yng ngogledd a de Cymru.

Rwyf hefyd yn falch o hysbysu’r Aelodau y bydd cyfres o weithdai’n digwydd i bobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol. Bydd hwn yn rhan bwysig o’n gwaith craffu ar y Bil ADY ac rwy’n edrych ymlaen at weld safbwyntiau pobl ifanc yn llywio ein gwaith. Byddwn hefyd yn cynnal cynhadledd ar gyfer addysgwyr a rhanddeiliaid sy’n gweithio gyda phlant a phobl ifanc i roi eu barn ar y Bil.

Buasai’n esgeulus ohonof i beidio â diolch i TSANA a SNAP Cymru am eu gwaith partneriaeth gwych gyda’n pwyllgor dros y misoedd diwethaf. Mae’r bartneriaeth hon wedi ein galluogi i ymgysylltu’n ystyrlon â’r rhai y bydd y ddeddfwriaeth yn effeithio’n uniongyrchol arnynt.

Bydd ein gwaith partneriaeth a’n dull o weithredu sy’n edrych tuag allan drwy gydol y gwaith craffu deddfwriaethol hwn yn sicrhau bod anghenion defnyddwyr y gwasanaeth wrth wraidd ein gwaith a bydd gwaith craffu ar y Bil ADY yn rhan sylweddol o’n gwaith tan ddiwedd y gwanwyn.

Lywydd, mae aelodau’r pwyllgor a minnau wedi ymrwymo i ymgymryd â gwaith a fydd yn gwneud cyfraniad sylweddol at wella bywydau plant a phobl ifanc yng Nghymru.

Yn un o’n hymgynghoriadau cyfredol, rydym yn archwilio pwysigrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf ym mywyd plentyn o feichiogrwydd hyd at yr ail ben-blwydd. Mae’r amser ffurfiannol hwn yn rhan hollbwysig o fagwraeth plentyn ac yn gosod y llwyfan ar gyfer datblygiad deallusol ac iechyd gydol oes.

Bydd y Pwyllgor yn ystyried i ba raddau y mae polisïau a rhaglenni Llywodraeth Cymru yn cefnogi rôl gynnar rhiant yn y 1,000 diwrnod cyntaf ac yn hollbwysig, pa mor effeithiol yw’r rhain am gefnogi galluoedd a datblygiad emosiynol a chymdeithasol plant yn y tymor hir. Rwy’n gobeithio y bydd yr ymchwiliad pwysig hwn yn gosod y llwyfan ar gyfer trafodaeth genedlaethol fawr ar sut y gallwn fynd ati o ddifrif i baratoi ein dinasyddion yn y dyfodol ar gyfer bywydau hapus ac iach.

Mae’r pwyllgor yn gofyn am fewnbwn gan athrawon a gweithwyr addysg proffesiynol eraill i’n hymchwiliad i ddysgu ac addysgu proffesiynol athrawon. Mae Llywodraeth Cymru yn diwygio’r ffordd y mae athrawon newydd yn cael eu hyfforddi cyn iddynt gymhwyso a hefyd eu datblygiad proffesiynol parhaus drwy gydol eu gyrfaoedd.

Weithiau mae’r gweithwyr proffesiynol hyn yn gaeth i amserlenni anhyblyg ac oherwydd materion capasiti a chynllunio, yn aml yn methu cael yr amser i wella’u hunain yn broffesiynol. Ni all hyn barhau o ystyried y newidiadau parhaus i’r system addysg yng Nghymru, felly byddwn yn edrych yn benodol ar drefniadau datblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer y gweithlu presennol; rôl addysg gychwynnol i athrawon; a digonolrwydd y gweithlu addysg yn y dyfodol. Fel rhan o’n hymgynghoriad, byddwn yn gweithio gyda’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i ymgysylltu ar y cyd â’r proffesiwn addysgu fel rhan o’u gwaith ar gonsortia.

Bydd yr Aelodau’n falch o glywed y bydd ein pwyllgor yn gwneud mwy na chynnal cyfres o ddarnau penodol o waith, ond y bydd hefyd yn sicrhau bod craffu parhaus yn digwydd ar feysydd polisi sy’n datblygu. I’r perwyl hwn, rydym yn parhau—[Torri ar draws.]—mae’n ddrwg gennyf; mae’n amser gwael iawn i ddechrau peswch. I’r perwyl hwnnw, rydym yn parhau i archwilio gweithrediad adolygiadau Donaldson a Diamond yn agos. Bydd hyn yn chwarae rhan hanfodol wrth sicrhau llwyddiant y diwygiadau pwysig sy’n cael eu cyflwyno. Yn gysylltiedig â’n gwaith craffu parhaus ar ddiwygiadau’r cwricwlwm, byddwn yn archwilio perfformiad Cymru yn y PISA yn agosach ac yn archwilio sut yn union y bydd y diwygiadau cwricwlwm yn effeithio ar ein safle rhyngwladol.

Bydd iechyd plant yn chwarae rhan fawr yn ein gwaith dros y blynyddoedd nesaf. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda sefydliadau megis Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant a chroesawu prif swyddog meddygol Llywodraeth Cymru i’r pwyllgor ym mis Mawrth i amlinellu ei weledigaeth ar gyfer gwella iechyd plant.

Mae aelodau’r pwyllgor yn frwdfrydig iawn ynglŷn ag ansawdd a darpariaeth gwasanaethau iechyd meddwl i bobl ifanc. Mae’r pwyllgor eisoes wedi cynnal gwaith craffu ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, ac rwy’n siŵr ei fod yn ymwybodol y byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar y maes pwysig hwn. Bydd y pwyllgor yn parhau i edrych ar y cymorth sydd ar gael i bobl ifanc mewn argyfwng, ac yn benodol, ar achosion o oedi cyn cael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, yn ogystal â’r cymorth sydd ar gael i blant a phobl ifanc nad ydynt yn cyrraedd y trothwy ar gyfer gwasanaethau arbenigol.

Mae’r fenter senedd ieuenctid sy’n cael ei harwain gan y Llywydd yn foment wirioneddol gyffrous yn hanes y Cynulliad. Nid yn unig y mae’n un a ddylai greu cysylltiadau ystyrlon a pharhaol rhwng ysgolion, pobl ifanc a’r Cynulliad, ond mae’n gydnabyddiaeth o wir werth plant a phobl ifanc yn ein democratiaeth. Rwyf am gynnig cefnogaeth lawn a diwyro ein pwyllgor i sefydlu’r senedd ieuenctid, ac edrychaf ymlaen at ein gweld yn chwarae rhan lawn yn ei datblygiad.

Wrth gloi fy natganiad heddiw, Lywydd, hoffwn ddiolch i’r bobl ifanc, gofalwyr, rhieni ac arbenigwyr sydd wedi cyfrannu’n barod at ein cylch eang o waith ers sefydlu’r pwyllgor. Dros bumed tymor y Cynulliad hwn, gobeithiaf y bydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn gyfrwng go iawn i leisiau pobl ifanc allu siapio polisi a deddfwriaeth yng Nghymru.

Thank you to the Chair of the committee for her statement. Can I put on record what an effective Chair she has been during her tenure so far, as Chair of that committee—bringing the committee together, enabling us to work in a way where there is consensus around the table so that we can maximise our impact? I want to pay tribute to you, Lynne, for your work and your commitment and dedication to the task.

As the Chair has already said, there’s been a great deal of discussion and debate around the table as to where the emphasis of the committee’s work ought to be. Very early on in those discussions, we determined, as a committee, that we would continue to pick up on those issues that were legacy issues from former committees. I think it’s really important that all committees in the Assembly get smarter about following up on recommendations and work that they’ve done in the past. The Chair has touched on a number of these, including our follow-up work on Donaldson, and there are others, of course, on children and adolescent mental health services, neonatal care and a whole range of issues that have been the subjects of pieces of work in the past. I’m very pleased that the Chair has put on record her determination to make sure that those are continuously back on the agenda of the committee, so that we can hold the Government and other stakeholders to account for their delivery and promises on those issues.

I was very pleased that one of the first pieces of work that the committee has done has been on this whole issue of advocacy for children and young people. We know that there’s been some inertia in recent years in trying to get to grips with this problem and to have a proper fully functioning service across Wales for children and young people that is equitable in terms of access, and I’m very pleased that, even though that report is yet to be published, it’s already had an impact in encouraging the Government, and local government as well, to get together and move things forward significantly. And I know, in terms of the work that we’re doing on Gypsy/Traveller and ethnic minority grants in education, that that work also is drawing attention to something that has not received a lot of attention, frankly, in recent years, and it’s important to shine a light on these particular issues.

I have to say, I’ve been disappointed with the engagement, sometimes, of the Welsh Government with some of our inquiries. We’ve done a really excellent piece of work, I think, on youth services and youth work around Wales. And it has been disappointing that the Welsh Government has, perhaps, been making decisions before the outcome of our work has been published—sometimes rash decisions, which it’s then had to row back from. And I think that there’s a lesson there for the Welsh Government.

We have a role to play as parliamentarians in the Assembly, helping to contribute to shape the work that the Government does, and I think we’ve got a very useful contribution to make. So, that has been a little bit disappointing, and I was very pleased that the Chair has reflected very well the strong feelings of the committee when things have gone awry, to bring things back on track, in terms of that very important relationship.

I think it is important also to note the commitment that the Chair has given today to working very closely and carefully with children and young people, to make sure that their voices are heard regularly in the committee’s programme of work. We did undertake some outreach work as part of our youth services inquiry, but, of course, the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill provides us with further opportunities to do just that. And the Chair is quite right to raise the fact that, when the National Assembly has a youth parliament for Wales, which it is able to work collaboratively with, that gives us another forum, which can be usefully used to ensure that children and young people’s views are brought into our work.

So, I haven’t got a series of questions for the Chair, I’m afraid, other than to say, ‘Keep up the excellent work.’ I’m very pleased with the start that’s been made, and you’ve certainly got my party’s commitment to work collaboratively with you, and other members of the committee, to ensure that we do an effective job.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei datganiad. A gaf fi gofnodi pa mor effeithiol y bu yn ei chadeiryddiaeth hyd yn hyn, fel Cadeirydd y pwyllgor hwnnw—yn dod â’r pwyllgor at ei gilydd, gan ein galluogi i weithio mewn ffordd lle y ceir consensws o amgylch y bwrdd i ni allu bod mor effeithiol ag y gallwn? Hoffwn dalu teyrnged i chi, Lynne, am eich gwaith, eich ymroddiad a’ch ymrwymiad i’r dasg.

Fel y mae’r Cadeirydd wedi dweud eisoes, cafwyd llawer iawn o drafod a dadlau o amgylch y bwrdd ynglŷn â ble y dylai pwyslais gwaith y pwyllgor fod. Yn gynnar iawn yn y trafodaethau hynny, penderfynasom fel pwyllgor y buasem yn parhau i fynd ar ôl y materion hynny a etifeddwyd gan gyn-bwyllgorau. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod holl bwyllgorau’r Cynulliad yn dod yn ddoethach ynglŷn â gwneud gwaith dilynol ar argymhellion a gwaith y maent wedi ei wneud yn y gorffennol. Mae’r Cadeirydd wedi cyffwrdd â nifer o’r rhain, gan gynnwys ein gwaith dilynol ar Donaldson, a cheir eraill, wrth gwrs, ar wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, gofal newyddenedigol ac ystod eang o faterion a fu’n destun gwaith yn y gorffennol. Rwy’n falch iawn fod y Cadeirydd wedi cofnodi ei phenderfyniad i wneud yn siŵr fod y rheini yn ôl ar agenda’r pwyllgor yn barhaus, fel y gallwn ddwyn y Llywodraeth a rhanddeiliaid eraill i gyfrif am eu cyflawni ac am addewidion ar y materion hynny.

Roeddwn yn falch iawn mai un o’r darnau cyntaf o waith y mae’r pwyllgor wedi’i wneud yw mater eiriolaeth i blant a phobl ifanc. Gwyddom fod rhywfaint o ddiogi wedi bod yn y blynyddoedd diwethaf wrth geisio mynd i’r afael â’r broblem hon a chael gwasanaeth priodol, cwbl weithredol ledled Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc, un sy’n deg o ran mynediad, ac rwy’n falch iawn, er bod yr adroddiad hwnnw heb gael ei gyhoeddi eto, ei fod eisoes wedi cael effaith wrth annog y Llywodraeth, a llywodraeth leol yn ogystal, i ddod at ei gilydd a symud pethau ymlaen yn sylweddol. Ac rwy’n gwybod, o ran y gwaith yr ydym yn ei wneud ar grantiau Sipsiwn/Teithwyr a lleiafrifoedd ethnig mewn addysg, fod y gwaith hwnnw hefyd yn tynnu sylw at rywbeth nad yw wedi cael llawer o sylw, a dweud y gwir, yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae’n bwysig taflu goleuni ar y materion penodol hyn.

Rhaid i mi ddweud, rwyf wedi bod yn siomedig gydag ymgysylltiad Llywodraeth Cymru ar rai o’n hymholiadau o bryd i’w gilydd. Rydym wedi gwneud gwaith gwirioneddol wych, rwy’n meddwl, ar wasanaethau ieuenctid a gwaith ieuenctid ledled Cymru. Ac mae wedi bod yn siomedig fod Llywodraeth Cymru o bosibl wedi bod yn gwneud penderfyniadau cyn i ganlyniad ein gwaith gael ei gyhoeddi—penderfyniadau byrbwyll weithiau, y bu’n rhaid iddi gamu’n ôl oddi wrthynt wedyn. Ac rwy’n meddwl bod yna wers yno i Lywodraeth Cymru.

Mae gennym rôl i’w chwarae fel seneddwyr yn y Cynulliad, gan helpu i gyfrannu at lunio’r gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud, ac rwy’n meddwl bod gennym gyfraniad defnyddiol iawn i’w wneud. Felly, mae hynny wedi bod ychydig yn siomedig, ac roeddwn yn falch iawn fod y Cadeirydd wedi mynegi teimladau cryf y pwyllgor yn dda iawn pan nad oedd pethau fel y dylent fod, er mwyn dod â phethau yn ôl ar y trywydd iawn, o ran y berthynas bwysig honno.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig nodi’r ymrwymiad y mae’r Cadeirydd wedi’i roi heddiw hefyd i weithio’n agos iawn ac yn ofalus gyda phlant a phobl ifanc, i wneud yn siŵr fod eu lleisiau’n cael eu clywed yn rheolaidd yn rhaglen waith y pwyllgor. Gwnaethom waith allgymorth fel rhan o’n hymchwiliad i’r gwasanaethau ieuenctid, ond wrth gwrs, mae’r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) yn rhoi cyfleoedd pellach i ni wneud hynny. Ac mae’r Cadeirydd yn hollol gywir i nodi’r ffaith, pan fydd gan y Cynulliad Cenedlaethol senedd ieuenctid i Gymru, y bydd yn gallu cydweithio â hi, bydd hynny’n rhoi fforwm arall i ni, un y gellir ei defnyddio’n adeiladol i sicrhau bod safbwyntiau ein plant a’n pobl ifanc yn cael eu cynnwys yn ein gwaith.

Felly, nid oes gennyf gyfres o gwestiynau ar gyfer y Cadeirydd, yn anffodus, ac eithrio dweud, ‘Daliwch ati gyda’r gwaith ardderchog.’ Rwy’n falch iawn gyda’r gwaith cychwynnol a wnaed, ac yn sicr mae gennych ymrwymiad fy mhlaid i gydweithio gyda chi, ac aelodau eraill y pwyllgor, i sicrhau ein bod yn gwneud gwaith effeithiol.

I don’t know what to say, other than ‘thank you’. [Laughter.] Thank you, Darren, for those kind words. Can I just say that I am very, very keen for the committee to work together as a team? We had an excellent strategic planning day, and it was very apparent that we all genuinely want to make a difference to the lives of children and young people, and I hope that we will be able to carry on in the vein that we’ve started in, and do that. Am I meant to respond to the other points?

Nid wyf yn gwybod beth i’w ddweud, ar wahân i ‘diolch’. [Chwerthin.] Diolch i chi, Darren, am eich geiriau caredig. A gaf fi ddweud fy mod yn awyddus tu hwnt i’r pwyllgor weithio gyda’i gilydd fel tîm? Cawsom ddiwrnod cynllunio strategol rhagorol, ac roedd yn amlwg iawn ein bod i gyd yn awyddus iawn i wneud gwahaniaeth i fywydau plant a phobl ifanc, ac rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu parhau yn yr un modd ag y dechreusom, a gwneud hynny. A wyf fi i fod i ymateb i’r pwyntiau eraill?

If you want to. But, as the Member said there were no questions, it’s entirely up to you.

Os dymunwch. Ond fel y dywedodd yr Aelod nid oedd unrhyw gwestiynau, dewiswch chi.

Well, can I thank you for your statement, and align myself wholeheartedly with the comments made earlier about your role in fulfilling your capacity as Chair? And I agree wholeheartedly with the contents of your statement. But I offer a few comments—and questions—not maybe on a particular inquiry, but certainly on a thematic level.

Now, I’m particularly keen for the committee to examine the opportunities for the Welsh Government to transition more decisively to a preventative approach to its work, in terms of investment and policy, across, of course, the breadth of policies relating to the committee. Now, the Welsh Government, in fairness, is increasingly talking about that, moving in that direction, and especially the Cabinet Secretary for Communities and Children here, who, in fairness, has been quite keen on this, to say the least, and I welcome that. But do you agree with me that more could be done to implement and accelerate a move in that direction, and what do you believe the committee can contribute, to encourage the Government to move, increasingly, in that direction?

Now, another key area of course, I believe, is to contribute to achieving greater parity of esteem between vocational and academic education and qualifications. And I hope that this can be one of the big legacies of this Assembly, certainly in terms of a longer-term approach, and certainly it’s one we should be approaching, in my view—or pursuing, I should say—as a committee. And I’d be interested in hearing your views about how you think we can most effectively try and do that.

Thirdly, on a less positive note, in relation to our inquiry on youth work, and we’ve already heard reference to it—and I would declare an interest as one of the honorary presidents of the Council for Wales of Voluntary Youth Services—could I ask whether you do share my disappointment, having written to the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language three separate occasions, that we’re still waiting for answers to six pretty direct, pretty straightforward questions about the way the decision was made around the funding of CWVYS? The first letter was sent in early November, a subsequent letter in December. We’ve been forced again to write this month, and, of course, we’re still waiting for answers. If the committee is to fulfil its role in scrutinising the Welsh Government, in holding Ministers to account, then such evasive responses, which make no effort in fact to answer the questions that we’ve asked, from the Minister, not only obstructs our work but is, in my view, wholly unacceptable. So, do you share my disappointment in that respect? And, secondly, what course of action do you propose the committee should take if, at the third time of asking, we still don’t get answers to our questions?

Finally, I hope the committee can reflect through our work the core principles of youth work, in terms of offering young people empowering, educative, expressive, inclusive and participative experiences. And you referred to the very meaningful engagement with young people that clearly will be—has been, and will continue to be—a central feature of our work. But I’m just wondering whether we can take that further. Could we, for example, delegate the choice of a future inquiry to young people? Could we develop opportunities for young people to shadow committee members in some way? Should there be a young people’s vision of the Children, Young People and Education Committee, maybe as part of the proposed young people’s assembly, so that we can truly maximise the involvement of children and young people in our deliberations as a committee over the months and years to come?

Wel, a gaf fi ddiolch i chi am eich datganiad, a chyd-fynd yn llwyr â’r sylwadau a wnaed yn gynharach am eich rôl yn cyflawni eich swydd fel Cadeirydd? Ac rwy’n cytuno’n llwyr â chynnwys eich datganiad. Ond rwy’n cynnig ychydig o sylwadau—a chwestiynau—nid ar ymchwiliad penodol, efallai, ond yn sicr ar lefel thematig.

Nawr, rwy’n arbennig o awyddus i’r pwyllgor archwilio’r cyfleoedd i Lywodraeth Cymru bontio’n fwy pendant at ymagwedd ataliol tuag at ei gwaith, o ran buddsoddi a pholisi, ar draws ehangder y polisïau sy’n ymwneud â’r pwyllgor wrth gwrs. Nawr, mae Llywodraeth Cymru, a bod yn deg, yn siarad yn gynyddol am hynny, symud i’r cyfeiriad hwnnw, ac yn enwedig Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yma, sydd, a bod yn deg, wedi bod yn eithaf brwd ynglŷn â hyn, a dweud y lleiaf, ac rwy’n croesawu hynny. Ond a ydych yn cytuno y gellid gwneud mwy i weithredu a chyflymu symudiad i’r cyfeiriad hwnnw, a beth y credwch y gall y pwyllgor gyfrannu, er mwyn annog y Llywodraeth i symud, yn gynyddol, i’r cyfeiriad hwnnw?

Nawr, maes allweddol arall wrth gwrs, rwy’n credu, yw cyfrannu at sicrhau mwy o barch cydradd rhwng addysg a chymwysterau galwedigaethol ac academaidd. Ac rwy’n gobeithio y gall hyn fod yn etifeddiaeth bwysig gan y Cynulliad hwn, yn sicr o ran ymagwedd fwy hirdymor, ac yn sicr mae’n rhywbeth y dylem fod yn dod ato, yn fy marn i—neu’n mynd ar ei drywydd, dylwn ddweud—fel pwyllgor. A hoffwn glywed eich barn ynglŷn â sut y credwch y gallwn geisio gwneud hynny yn y modd mwyaf effeithiol.

Yn drydydd, ar nodyn llai cadarnhaol, mewn perthynas â’n hymchwiliad ar waith ieuenctid, ac rydym eisoes wedi clywed cyfeiriad ato—a hoffwn ddatgan buddiant fel un o lywyddion anrhydeddus Cyngor Cymreig y Gwasanaethau Ieuenctid Gwirfoddol—a gaf fi ofyn a ydych yn rhannu fy siom, ar ôl ysgrifennu at Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar dri achlysur gwahanol, ein bod yn dal i aros am atebion i chwe chwestiwn eithaf uniongyrchol, eithaf syml am y ffordd y gwnaed y penderfyniad ynglŷn â chyllid Cyngor Cymreig y Gwasanaethau Ieuenctid Gwirfoddol? Anfonwyd y llythyr cyntaf yn gynnar ym mis Tachwedd, llythyr arall ym mis Rhagfyr. Rydym wedi cael ein gorfodi unwaith eto i ysgrifennu y mis hwn, ac wrth gwrs, rydym yn dal i aros am atebion. Os yw’r pwyllgor yn mynd i gyflawni ei rôl yn craffu ar Lywodraeth Cymru, o ran dwyn Gweinidogion i gyfrif, yna mae ymatebion osgoilyd o’r fath gan y Gweinidog, nad ydynt yn gwneud unrhyw ymdrech mewn gwirionedd i ateb y cwestiynau a ofynwyd gennym, nid yn unig yn rhwystro ein gwaith, ond yn gyfan gwbl annerbyniol yn fy marn i. Felly, a ydych yn rhannu fy siom yn hynny o beth? Ac yn ail, pa gamau yr ydych yn argymell y dylai’r pwyllgor eu cymryd os byddwn, ar ôl gofyn am y trydydd tro, yn dal i fethu cael atebion i’n cwestiynau?

Yn olaf, rwy’n gobeithio y gall y pwyllgor adlewyrchu egwyddorion craidd gwaith ieuenctid drwy ein gwaith, o ran cynnig profiadau addysgiadol, mynegiannol, cynhwysol a chyfranogol sy’n grymuso i bobl ifanc. Ac fe gyfeirioch at yr ymgysylltiad ystyrlon iawn â phobl ifanc a fydd—ac sydd wedi bod, ac yn parhau i fod—yn nodwedd ganolog o’n gwaith. Ond rwy’n meddwl tybed a allwn fynd â hynny ymhellach. A allem, er enghraifft, ddirprwyo’r dewis o ymchwiliad i bobl ifanc yn y dyfodol? Gallem ddatblygu cyfleoedd i bobl ifanc gysgodi aelodau’r pwyllgor mewn rhyw ffordd? A ddylid cael gweledigaeth i bobl ifanc ar gyfer y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, efallai fel rhan o’r cynulliad arfaethedig ar gyfer pobl ifanc, fel y gallwn fanteisio o ddifrif ar gyfraniad plant a phobl ifanc yn ein trafodaethau fel pwyllgor dros y misoedd a’r blynyddoedd i ddod?

Can I thank Llyr for his kind comments to me, and thank him, too, for his questions, which I will do my best to answer? I completely agree in relation to prevention. We know that it’s absolutely key in all sorts of areas, and it’s something that we always need to be trying to do more of. I think that is one of the reasons why our inquiry into the first 1,000 days will be so important, because we know that that first two years of a child’s life is absolutely critical, and I hope that we can add value to the work that the Government is doing on this to try and really make that a time when we can focus on prevention.

The other area, of course, is child and adolescent mental health services. We know that there are lots of children and young people who are being referred into specialist CAMHS who don’t perhaps need specialist CAMHS, who should be getting support in the school system, through youth services. And I think that the work that we are doing in scrutinising the Together for Children and Young People will hopefully help drive that work forward in schools, in youth centres, and with counsellors, and make an important contribution to that.

I agree with you about the importance of parity of esteem between vocational and education. It’s not an area that, as you know, we’ve spent a lot of time on so far, only in consideration of things like Diamond, where the committee was able to welcome the emphasis that Professor Diamond put on funding students in vocational training as well. And I hope that we will be able to continue that. I would like to see it being a thread in lots of our inquiries, and you’ll know that in our early scrutiny of the additional learning needs Bill, one of the issues that is coming up regularly is to ask why the Bill doesn’t cover things like apprenticeships. And I think we need to keep doing that, really, to mainstream into all our work.

In relation to the points you’ve raised about the Minister for Lifelong Learning and the Welsh Language and CWVYS, obviously I shared the committee’s concerns about the way that the dialogue with CWVYS was handled. I was very clear about that at the time, and I was very keen to pursue those concerns with the Minister. Clearly, it would have been better if we’d had straight answers from the very beginning. I think it is very important that Ministers engage as openly as possible with committees. I know that the Minister has received our most recent letter, and I really hope that we will now get a definitive answer and be able to move on, really, to consider what is a huge issue, which is the whole future of youth services in Wales.

And then, finally, your points on young people and their involvement, I think, are really important. I know that the culture and media committee did an exercise in public engagement, asking people to choose an inquiry, and I would certainly be very enthusiastic about doing that with young people. I’m also very, very keen, really, to look at any innovative things that we can try, such as shadowing opportunities or maybe even having a shadowing committee. I’d like to see us having young people in here and involving them. Anything that I think encourages young people to get involved is going to be vitally important, especially with the challenges that we face going forward.

Hoffwn ddiolch i Llyr am ei sylwadau caredig i mi, a diolch iddo hefyd am ei gwestiynau, a byddaf yn gwneud fy ngorau i’w hateb. Cytunaf yn llwyr mewn perthynas ag atal. Rydym yn gwybod ei fod yn gwbl allweddol ym mhob math o feysydd, ac mae’n rhywbeth y mae angen i ni geisio gwneud mwy ohono bob amser. Rwy’n meddwl mai dyna un o’r rhesymau pam y bydd ein hymchwiliad i’r 1,000 diwrnod cyntaf mor bwysig, oherwydd gwyddom fod y ddwy flynedd gyntaf honno o fywyd plentyn yn gwbl allweddol, ac rwy’n gobeithio y gallwn ychwanegu gwerth at y gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud ar hyn i geisio gwneud hwnnw’n amser pan allwn ganolbwyntio ar atal.

Y maes arall, wrth gwrs, yw gwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed. Rydym yn gwybod bod llawer o blant a phobl ifanc sy’n cael eu cyfeirio at CAMHS arbenigol nad ydynt angen CAMHS arbenigol o bosibl, a dylent fod yn cael cymorth yn y system ysgolion, drwy wasanaethau ieuenctid. Ac rwy’n meddwl bod y gwaith a wnawn yn craffu ar Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc yn helpu, gobeithio, i roi hwb i’r gwaith hwnnw mewn ysgolion, mewn canolfannau ieuenctid, a chyda chwnselwyr, ac yn gwneud cyfraniad pwysig at hynny.

Rwy’n cytuno â chi ynglŷn â phwysigrwydd parch cydradd rhwng addysg alwedigaethol ac addysg. Fel y gwyddoch, nid yw’n faes yr ydym wedi treulio llawer o amser arno hyd yn hyn, ar wahân i ystyried pethau fel Diamond, lle y gallodd y pwyllgor groesawu’r pwyslais a roddodd yr Athro Diamond ar gyllido myfyrwyr mewn hyfforddiant galwedigaethol hefyd. Ac rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu parhau hynny. Hoffwn ei gweld yn elfen mewn llawer o’n hymholiadau, ac fe fyddwch yn gwybod yn ein gwaith craffu cynnar ar y Bil anghenion dysgu ychwanegol, mai un o’r materion sy’n codi’n rheolaidd yw gofyn pam nad yw’r Bil yn cwmpasu pethau fel prentisiaethau. Ac rwy’n credu bod angen i ni barhau i wneud hynny, mewn gwirionedd, i brif ffrydio i mewn i’n holl waith.

O ran y pwyntiau a godwyd gennych ynglŷn â Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes a Chyngor Cymreig y Gwasanaethau Ieuenctid Gwirfoddol, yn amlwg roeddwn yn rhannu pryderon y pwyllgor ynglŷn â’r ffordd y cafodd y ddeialog gyda Chyngor Cymreig y Gwasanaethau Ieuenctid Gwirfoddol ei thrin. Roeddwn yn glir iawn am hynny ar y pryd, ac roeddwn yn awyddus iawn i fynd ar drywydd y pryderon hynny gyda’r Gweinidog. Yn amlwg, byddai wedi bod yn well pe baem wedi cael atebion gonest o’r cychwyn cyntaf. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod Gweinidogion yn ymgysylltu mor agored â phosibl gyda phwyllgorau. Gwn fod y Gweinidog wedi cael ein llythyr diweddaraf, ac rwy’n mawr obeithio y byddwn yn awr yn cael ateb pendant a’n bod yn gallu symud ymlaen, mewn gwirionedd, i ystyried yr hyn sy’n fater enfawr, sef holl ddyfodol gwasanaethau ieuenctid yng Nghymru.

Ac yna, yn olaf, rwy’n meddwl bod eich pwyntiau ynglŷn â phobl ifanc a’r rhan y maent yn ei chwarae yn bwysig iawn. Gwn fod y pwyllgor diwylliant a’r cyfryngau wedi cynnal ymarfer mewn ymgysylltu â’r cyhoedd, gan ofyn i bobl ddewis ymchwiliad, a buaswn yn sicr yn frwdfrydig iawn ynglŷn â gwneud hynny gyda phobl ifanc. Rwyf hefyd yn awyddus tu hwnt, mewn gwirionedd, i edrych ar unrhyw bethau arloesol y gallwn roi cynnig arnynt, megis cyfleoedd cysgodi neu efallai gael pwyllgor cysgodi hyd yn oed. Hoffwn ein gweld yn cael pobl ifanc i mewn yma a’u cynnwys. Rwy’n credu bod unrhyw beth sy’n annog pobl ifanc i gymryd rhan yn mynd i fod yn hanfodol bwysig, yn enwedig gyda’r heriau sy’n ein hwynebu wrth symud ymlaen.

If I could just ask you two questions relating to your statement: you refer to the committee inquiry into the educational outcomes for Gypsy/Traveller and minority ethnic learners. I wonder if you could tell me, did you take evidence from John Summers High School in Flintshire, which has played a great and leading role in engaging with the local Gypsy/Traveller community and improving educational outcomes for young people? The community and the school have expressed concerns that that has not been factored into decisions over the school closure, which could adversely impact the connection with the community that’s been achieved.

Secondly and finally, you referred to the scrutiny that will carry on with the additional learning needs Bill. You referred to children, quite rightly, being involved, and stakeholders and practitioners. You don’t mention parents. Can you confirm that parents will be involved so that you can share their practical experience of concern that this might lead, on the basis of experience to date, to rationing, if not handled properly, where the move away from statements to school action and school action plus, has, in some cases, led to a greater number of exclusions, particularly amongst children on the autistic spectrum and otherwise, and has often frustrated access to services?

Os caf ofyn dau gwestiwn yn ymwneud â’ch datganiad: rydych yn cyfeirio at ymchwiliad y pwyllgor i’r canlyniadau addysgol ar gyfer Sipsiwn/Teithwyr a dysgwyr o leiafrifoedd ethnig. Tybed a allwch ddweud wrthyf a gymeroch dystiolaeth gan Ysgol Uwchradd John Summers yn Sir y Fflint, sydd wedi chwarae rhan fawr ac arweiniol wrth ymgysylltu â’r gymuned Sipsiwn/Teithwyr leol a gwella canlyniadau addysgol i bobl ifanc? Mae’r gymuned a’r ysgol wedi mynegi pryderon nad yw hynny wedi’i gynnwys yn y penderfyniadau ynglŷn â chau’r ysgol, a allai effeithio’n andwyol ar y cysylltiad a gafwyd â’r gymuned.

Yn ail ac yn olaf, fe gyfeirioch at y craffu a fydd yn parhau gyda’r Bil anghenion dysgu ychwanegol. Fe gyfeirioch at blant, yn gwbl briodol, yn chwarae rhan, a rhanddeiliaid ac ymarferwyr. Nid ydych yn sôn am rieni. A allwch gadarnhau y bydd rhieni yn cymryd rhan er mwyn i chi allu rhannu eu profiad ymarferol o bryder y gallai hyn arwain, ar sail y profiad hyd yn hyn, i ddogni, os na chaiff ei drin yn briodol, lle y mae’r symud i ffwrdd o ddatganiadau i weithredu ar ran yr ysgol a gweithredu gan yr ysgol a mwy, wedi arwain, mewn rhai achosion, at nifer fwy o waharddiadau, yn enwedig ymhlith plant ar y sbectrwm awtistig ac fel arall, ac yn aml mae llesteirio mynediad at wasanaethau?

Can I thank Mark Isherwood for those questions? As far as I’m aware, we didn’t receive any evidence from the John Summers school because our inquiry was specifically around the decision of the Welsh Government to amalgamate the funds that were given to support Gypsy/Traveller learning and minority ethnic learning into one big grant, called the education improvement grant. It’s been a fairly short inquiry and we’re due to report soon. I will check with the committee service whether we may have received something in writing, but I don’t believe that we did. It was a very focused inquiry.

Thank you for your points about the ALN Bill. My statement did in fact refer to consultation with parents. We’ve got events with parents in north and south Wales and there is a written consultation as well, which will also be an opportunity for parents. Of course, parents are very actively involved in some of the organisations that are giving evidence.

You’ve made the point, I know, previously about the possible dilution of support by moving to a system where everybody has an individual learning plan and that is something that we are examining. In every meeting, really, in this scrutiny so far, it’s come up, and I think I can say that everybody wants this Bill to work. There’s really unprecedented cross-party support for getting something that works for children and young people and their families. And I’m sure that the Government is very, very keen to get something that works. I can certainly give the commitment that we will all be scrutinising that very closely. This is about improving things for children and young people and not by any means rationing or making things in any way worse.

Hoffwn ddiolch i Mark Isherwood am y cwestiynau hynny. Hyd y gwn i, ni chawsom unrhyw dystiolaeth gan ysgol John Summers oherwydd bod ein hymchwiliad yn ymwneud yn benodol â phenderfyniad Llywodraeth Cymru i uno’r cronfeydd a roddwyd i gefnogi dysgu Sipsiwn/Teithwyr a dysgu lleiafrifoedd ethnig i mewn i un grant mawr, a elwir yn grant gwella addysg. Bu’n ymchwiliad gweddol fyr ac rydym i fod i adrodd cyn bo hir. Fe ofynnaf i’r gwasanaeth pwyllgorau a gawsom rywbeth yn ysgrifenedig o bosibl, ond nid wyf yn credu ein bod. Roedd yn ymchwiliad ag iddo ffocws manwl iawn.

Diolch i chi am eich pwyntiau am y Bil ADY. A dweud y gwir, roedd fy natganiad yn cyfeirio at ymgynghori â rhieni. Mae gennym ddigwyddiadau gyda rhieni yng ngogledd a de Cymru a chynhelir ymgynghoriad ysgrifenedig yn ogystal, a fydd hefyd yn gyfle i rieni. Wrth gwrs, mae rhieni’n cymryd rhan weithredol iawn yn rhai o’r sefydliadau sy’n rhoi tystiolaeth.

Rydych wedi gwneud y pwynt o’r blaen, rwy’n gwybod, am y perygl o wanhau’r gefnogaeth drwy symud i system lle y mae gan bawb gynllun dysgu unigol ac mae hynny’n rhywbeth rydym yn ei archwilio. Mae wedi codi ym mhob cyfarfod, mewn gwirionedd, yn y gwaith craffu hyd yn hyn, ac rwy’n meddwl y gallaf ddweud bod pawb eisiau i’r Bil hwn weithio. Ceir cefnogaeth drawsbleidiol ddigynsail mewn gwirionedd i gael rhywbeth sy’n gweithio ar gyfer plant a phobl ifanc a’u teuluoedd. Ac rwy’n siŵr fod y Llywodraeth yn awyddus iawn i gael rhywbeth sy’n gweithio. Gallaf yn sicr roi’r ymrwymiad y byddwn i gyd yn craffu ar hynny’n ofalus iawn. Mae hyn yn ymwneud â gwella pethau i blant a phobl ifanc ac nid dogni mewn unrhyw fodd neu wneud pethau’n waeth mewn unrhyw ffordd.

Thank you very much for persevering through that with your voice. I’m sure that the committee will go on and you’ll come back to us with more statements. So, thank you very much for that.

Diolch yn fawr am ddyfalbarhau drwy hynny gyda’ch llais fel y mae. Rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor yn parhau â’i waith ac y byddwch yn dod yn ôl atom gyda mwy o ddatganiadau. Felly, diolch yn fawr iawn am hynny.

7. 5. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Gwaed Halogedig
7. 5. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Contaminated Blood

Dangoswyd cyflwyniad PowerPoint i gyd-fynd â’r drafodaeth. Mae’r cyflwyniad ar gael drwy ddilyn y linc hon:

A PowerPoint presentation was shown to accompany the debate. The presentation can be accessed by following this link:

Item 5 on the agenda is a debate by individual Members under Standing Order 11.21 on contaminated blood. And I call on Julie Morgan to move the motion. Julie.

Eitem 5 ar yr agenda yw dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21 ar waed halogedig. A galwaf ar Julie Morgan i gynnig y cynnig. Julie.

Cynnig NDM6191 Julie Morgan, Dai Lloyd, Rhun ap Iorwerth, Mark Isherwood, Hefin David, Jenny Rathbone

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gynnal ymchwiliad cyhoeddus llawn i drychineb gwaed halogedig y 1970au a’r 1980au.

2. Yn nodi bod 70 o bobl yng Nghymru wedi marw o HIV a Hepatitis C a gawsant wrth gael gwaed halogedig neu gynnyrch gwaed halogedig a bod eraill yn dal i fyw gyda’r heintiau hyn.

3. Yn cydnabod bod perthnasau mewn galar yn byw gyda chanlyniadau’r drychineb hon.

4. Yn nodi bod Llywodraeth y DU wedi ymddiheuro ym mis Mawrth 2015 i bobl a gafodd eu heintio gan driniaeth â gwaed halogedig ac yn nodi ymhellach nad yw’r teuluoedd y mae hyn yn effeithio arnynt wedi cael atebion llawn ynglŷn â’r rhesymau pam y caniatawyd i hyn ddigwydd a’u bod yn dal i ymgyrchu dros gyfiawnder.

Motion NDM6191 Julie Morgan, Dai Lloyd, Rhun ap Iorwerth, Mark Isherwood, Hefin David, Jenny Rathbone

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Calls on the UK Government to hold a full public inquiry into the contaminated blood tragedy of the 1970s and 1980s.

2. Notes that 70 people in Wales have died from HIV and Hepatitis C acquired when they received contaminated blood or blood products and others are still living with these diseases.

3. Acknowledges that bereaved relatives are living with the consequences of this tragedy.

4. Notes that, in March 2015, the UK Government apologised to people infected by contaminated blood treatment and further notes that the affected families have never received full answers about how this was allowed to happen and are still campaigning for justice.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, for calling me to open this individual Member’s debate, calling for a full public inquiry into the contaminated blood tragedy of the 1970s and 1980s, and thank you to the cross-party Members who have jointly submitted this motion with me: Dai Lloyd, Mark Isherwood, Hefin David, Jenny Rathbone and Rhun ap Iorwerth, who will conclude the debate, and I know that there are other speakers as well.

Seventy Welsh people have died in what has been called the biggest national tragedy ever in the NHS—273 people were infected by contaminated blood in Wales. Many of them are still suffering and the pain still continues for them and their families. In the 1970s and 80s, 4,670 people in the UK suffering from haemophilia contracted hepatitis C, and between 1983 and the early 1990s, 1,200 were infected with HIV. The names of 49 of the 70 who died are appearing on the screens in the Chamber now, and will appear again in the concluding speech. We want this to be an opportunity for Assembly Members to hear the stories of some of those people, and I hope that the National Assembly for Wales will send a clear message to the Government in Westminster that we need a public inquiry to look into this contaminated blood scandal.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, am fy ngalw i agor y ddadl hon gan Aelodau unigol, yn galw am ymchwiliad cyhoeddus llawn i drasiedi gwaed halogedig yr 1970au a’r 1980au, a diolch i’r Aelodau trawsbleidiol sydd wedi cyflwyno’r cynnig hwn gyda mi: Dai Lloyd, Mark Isherwood, Hefin David, Jenny Rathbone a Rhun ap Iorwerth, a fydd yn cloi’r ddadl, ac rwy’n gwybod bod yna siaradwyr eraill hefyd.

Mae 70 o bobl Cymru wedi marw yn yr hyn a gafodd ei galw’n drasiedi genedlaethol fwyaf erioed y GIG—cafodd 273 o bobl eu heintio gan waed halogedig yng Nghymru. Mae llawer ohonynt yn dal i ddioddef ac mae’r boen yn dal i barhau iddynt hwy a’u teuluoedd. Yn y 1970au a’r 80au, cafodd 4,670 o bobl yn y DU a oedd yn dioddef o hemoffilia eu heintio â hepatitis C, a rhwng 1983 a dechrau’r 1990au, cafodd 1,200 eu heintio â HIV. Mae enwau 49 o’r 70 a fu farw yn ymddangos ar y sgriniau yn y Siambr yn awr, a byddant yn ymddangos eto yn ystod yr araith i gloi. Rydym am i hwn fod yn gyfle i Aelodau’r Cynulliad glywed hanesion rhai o’r bobl hynny, ac rwy’n gobeithio y bydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn anfon neges glir i’r Llywodraeth yn San Steffan fod arnom angen ymchwiliad cyhoeddus i edrych ar sgandal y gwaed halogedig.

Can I ask whether you’ll give way or not?

A gaf fi ofyn a wnewch chi ildio ai peidio?

Thank you Julie for giving way. Could I just say the debate today, but also the call for the public inquiry, has the support of my constituents in Llanharry and also in Maesteg, who I’ve dealt with over many, many years? My constituent from Llanharry whose son was infected by hepatitis C aged 12 and whose liver is borderline cirrhotic, who also had her two nephews infected at the same time, one of whom subsequently died and the other had a liver transplant, may draw attention to Lord Winston’s description of this as the worst treatment disaster in the history of the NHS. You have their support, and this call for a public inquiry has their support, as do many others.

Diolch i chi Julie am ildio. A gaf fi ddweud bod y ddadl heddiw, ond hefyd yr alwad am yr ymchwiliad cyhoeddus, yn cael cefnogaeth fy etholwyr yn Llanhari a hefyd ym Maesteg, y bûm yn ymwneud â hwy dros lawer iawn o flynyddoedd? Efallai y bydd hanes un o fy etholwyr o Lanhari yn tynnu sylw at ddisgrifiad yr Arglwydd Winston o hon fel y drychineb waethaf yn ymwneud â thriniaethau yn hanes y GIG. Cafodd ei mab ei heintio gan hepatitis C yn 12 oed ac mae ei afu’n agos at fod yn sirotig. Heintiwyd ei dau nai ar yr un pryd, ac mae un ohonynt wedi marw ers hynny a’r llall wedi cael trawsblaniad iau. Mae fy etholwr yn eich cefnogi, ac yn cefnogi’r alwad hon am ymchwiliad cyhoeddus, fel y mae llawer o bobl eraill.

I thank the Member for that contribution. At this point, can I pay tribute to Lynne Kelly and Haemophilia Wales for the work that they’ve done, not only to highlight the issue and the need for a public inquiry, but also for the work they’ve undertaken to try to achieve fair payments for those who have suffered, and for their families? We know that the consultation about the money payments in Wales is only just concluding, and that the health Minister will be making a decision about what those payments are. We know that the families are unhappy about the English scheme, and tend to feel that they’ve been thrown crumbs from the table.

The reason that people affected by this scandal, led by Haemophilia Wales, feel that they now need a public inquiry is simple: it is a quest for the truth. They’ve been on a long journey, from individuals and their families first being told that they’d been given contaminated blood and that they could develop HIV or liver disease, to dealing with increasingly poor health, to fighting for compensation payments. In the past, many of them felt that they could trust the Government to do the right thing, that they would get the support they need because their lives had been damaged beyond repair through no fault of their own. That view has now changed. They want a public inquiry in order to get at the truth about what happened when they received contaminated blood. The Archer report was an independent inquiry, but it did not serve the purpose of a full public inquiry. It was not a statutory inquiry under the Inquiries Act 2005, it had no power to compel anyone to give evidence, or to produce documents. The Department of Health actually declined to provide witnesses to give evidence in public. In addition, its remit was not to find out what happened, who was at fault, but to find a way forward.

So why do they want a public inquiry? They want a public inquiry to find out why blood continued to be given in the 1970s and 1980s when the dangers of infection were known. The Archer report said that the blood industry was a powerful lobby. Why did blood continue to be imported from the United States, where a large proportion of the blood was from paid donors and came from those who most needed money, those who were most susceptible to infection, and often infection that was not treated? Why did the ministerial papers disappear? In 1975 Lord Owen, who was health Minister at the time, set aside money for the UK to become self-sufficient, so there would no longer be any need to import blood. In 1987, long out of office, when he learnt that self-sufficiency had not been achieved, he sought access to the ministerial papers at the time and found that they had been destroyed under the 10-year rule. Does anyone know what the 10-year rule is? All this needs to be finally cleared up. David Cameron apologised last year for the tragedy, but he did not grant a public inquiry. That’s what we’re asking for now.

Before I conclude, I want to refer to some of the people and families affected by this scandal. Barbara Tumelty is my constituent, and she says to me:

‘I am writing as a bereaved family member concerning the contaminated blood scandal. I would like you to mention my brothers’ names in the Assembly debate. They are Haydn and Gareth Lewis. They died May and June 2010, and both were infected with HIV and Hepatitis C and possibly CJD too. I would ask you to call for a full public inquiry as was granted to Hillsborough families eventually. Although the UK Government has issued an apology, we, as families, still seek to find answers and accountability for actions that still go without blame all these years later. Gareth was the co-founder of the Birchgrove Group, a support group that was set up to help haemophiliacs, and their families, who were infected with HIV, and was the founder of Haemophilia Wales.’

Leigh Sugar is Mick Antoniw’s constituent, and this is what his widow, Barbara Sugar, asked me to say,

‘My husband, Leigh Sugar, was a mild haemophiliac who was infected with hepatitis C at 14 years of age, following a fall from a horse. His parents were not warned of the risk of the new factor VIII. Leigh’s parents were not told that the new treatment of factor VIII concentrate contained blood donations from up to 20,000 donors. Only one donor with hepatitis C or HIV would be enough to contaminate the whole batch. Leigh’s first treatment with factor VIII infected him with hepatitis C, a lethal virus that destroyed his liver and killed him at the age of 44. Leigh worked up until the year before he died. He trained as a mechanic and bought his own garage and built up a successful business to support his two young daughters. The stigma attached to hepatitis C meant that he didn’t tell anyone, not even his business partner, and when he became ill, he continued to keep this secret. Leigh was diagnosed with liver cancer and spent the last years of his life in intense pain and suffering. He died in June 2010. His brother was also infected with hepatitis C at the same time and underwent a liver transplant last year. Leigh’s parents will never recover and our family’s been torn apart by contaminated blood. We hope that by getting to the truth we will get closure and understand why this was allowed to happen.’

Diolch i’r Aelod am y cyfraniad hwnnw. Ar y pwynt hwn, a gaf fi dalu teyrnged i Lynne Kelly a Hemoffilia Cymru am y gwaith y maent wedi ei wneud, nid yn unig i dynnu sylw at y mater a’r angen am ymchwiliad cyhoeddus, ond hefyd am y gwaith y maent wedi’i wneud i geisio sicrhau taliadau teg i’r rhai sydd wedi dioddef, ac i’w teuluoedd? Fe wyddom mai yn awr y mae’r ymgynghoriad ar y taliadau arian yn dod i ben yng Nghymru, ac y bydd y Gweinidog Iechyd yn gwneud penderfyniad ynglŷn â beth fydd y taliadau hynny. Rydym yn gwybod bod y teuluoedd yn anhapus am y cynllun yn Lloegr, ac yn tueddu i deimlo mai briwsion yn unig a gawsant.

Mae’r rheswm pam y mae pobl yr effeithiwyd arnynt gan y sgandal, a arweinir gan Hemoffilia Cymru, yn teimlo eu bod angen ymchwiliad cyhoeddus yn awr yn syml: mae’n gais i ddod o hyd i’r gwirionedd. Maent wedi bod ar daith hir, o’r adeg y cafodd unigolion a’u teuluoedd wybod gyntaf eu bod wedi cael gwaed halogedig ac y gallent ddatblygu HIV neu glefyd yr afu, i ymdopi â salwch cynyddol, i ymladd am daliadau iawndal. Yn y gorffennol, roedd llawer ohonynt yn teimlo y gallent ymddiried yn y Llywodraeth i wneud y peth iawn, y byddent yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt am fod eu bywydau wedi cael eu difa’n llwyr heb fod unrhyw fai arnynt hwy. Mae’r farn honno wedi newid yn awr. Maent eisiau ymchwiliad cyhoeddus er mwyn cael y gwirionedd am yr hyn a ddigwyddodd pan gawsant waed halogedig. Roedd adroddiad Archer yn ymchwiliad annibynnol, ond nid oedd yn cyflawni diben ymchwiliad cyhoeddus llawn. Nid oedd yn ymchwiliad statudol o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005, nid oedd ganddo unrhyw bŵer i orfodi unrhyw un i roi tystiolaeth, neu i gyflwyno dogfennau. Mewn gwirionedd gwrthododd yr Adran Iechyd ddarparu tystion i roi tystiolaeth yn gyhoeddus. Yn ogystal, nid ei gylch gwaith oedd darganfod beth a ddigwyddodd, pwy oedd ar fai, ond yn hytrach i ddod o hyd i ffordd ymlaen.

Felly pam eu bod eisiau ymchwiliad cyhoeddus? Maent eisiau ymchwiliad cyhoeddus i ddarganfod pam y parhawyd i roi gwaed yn y 1970au a’r 1980au pan oedd y perygl o heintio’n hysbys. Dywedodd adroddiad Archer fod y diwydiant gwaed yn lobi bwerus. Pam y parhawyd i fewnforio gwaed o’r Unol Daleithiau, lle roedd cyfran fawr o’r gwaed yn cael ei roi gan bobl a gâi eu talu amdano a chan y rhai a oedd fwyaf o angen arian, y rhai a oedd fwyaf agored i haint, ac yn aml, haint heb ei drin? Pam y diflannodd y papurau gweinidogol? Yn 1975 neilltuwyd arian gan yr Arglwydd Owen, a oedd yn Weinidog iechyd ar y pryd, er mwyn i’r DU ddod yn hunangynhaliol, felly ni fuasai angen mewnforio gwaed mwyach. Yn 1987, ac yntau wedi hen adael ei swydd, pan glywodd na lwyddwyd i sicrhau hunangynhaliaeth, gofynnodd am gael gweld y papurau gweinidogol ar y pryd a gwelodd eu bod wedi cael eu dinistrio o dan y rheol 10 mlynedd. A oes unrhyw un yn gwybod beth yw’r rheol 10 mlynedd? Mae angen clirio hyn i gyd o’r diwedd. Ymddiheurodd David Cameron am y drychineb y llynedd, ond ni chyhoeddodd ymchwiliad cyhoeddus. Am hynny y gofynnwn am y tro.

Cyn i mi gloi, hoffwn gyfeirio at rai o’r bobl a’r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt gan y sgandal hon. Mae Barbara Tumelty yn un o fy etholwyr, ac mae’n dweud wrthyf:

Rwy’n ysgrifennu fel aelod o deulu sydd mewn galar yn sgil y sgandal gwaed halogedig. Hoffwn i chi grybwyll enwau fy mrodyr yn nadl y Cynulliad, sef Haydn a Gareth Lewis. Buont farw ym mis Mai a mis Mehefin 2010, ac roedd y ddau wedi’u heintio â HIV a hepatitis C, a CJD hefyd o bosibl. Hoffwn ofyn i chi alw am ymchwiliad cyhoeddus llawn fel y rhoddwyd i deuluoedd Hillsborough yn y pen draw. Er bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ymddiheuriad, rydym ni, fel teuluoedd, yn dal i geisio dod o hyd i atebion ac atebolrwydd am weithredoedd nad oes neb wedi cael eu beio amdanynt dros yr holl flynyddoedd. Roedd Gareth yn gyd-sylfaenydd Grŵp Birchgrove, grŵp cymorth a sefydlwyd i helpu hemoffiliaid, a’u teuluoedd a gafodd eu heintio â HIV, ac ef oedd sylfaenydd Hemoffilia Cymru.

Un o etholwyr Mick Antoniw yw Leigh Sugar, a dyma’r hyn y gofynnodd ei weddw, Barbara Sugar, mi ei ddweud,

Roedd fy ngŵr, Leigh Sugar, yn dioddef o ffurf ysgafn ar hemoffilia a chafodd ei heintio â hepatitis C yn 14 mlwydd oed, yn dilyn cwymp o ben ceffyl. Ni chafodd ei rieni eu rhybuddio am y risg oedd ynghlwm wrth y ffactor VIII newydd. Ni ddywedwyd wrth rieni Leigh fod y driniaeth newydd â chrynodiad ffactor VIII yn cynnwys rhoddion gwaed gan hyd at 20,000 o roddwyr. Byddai un rhoddwr â hepatitis C neu HIV yn ddigon i halogi’r llwyth cyfan. Â’i driniaeth gyntaf â ffactor VIII, cafodd Leigh ei heintio â hepatitis C, firws marwol a ddinistriodd ei afu a’i ladd yn 44 oed. Gweithiodd Leigh tan y flwyddyn cyn ei farw. Hyfforddodd fel mecanig a phrynodd ei garej ei hun ac adeiladu busnes llwyddiannus i gynnal ei ddwy ferch ifanc. Mae’r stigma sy’n gysylltiedig â hepatitis C yn golygu na ddywedodd wrth unrhyw un, hyd yn oed ei bartner busnes, a phan aeth yn sâl, parhaodd i gadw’r gyfrinach. Cafodd Leigh ddiagnosis o ganser yr iau a threuliodd flynyddoedd olaf ei oes mewn poen a dioddefaint mawr. Bu farw ym mis Mehefin 2010. Cafodd ei frawd hefyd ei heintio â hepatitis C yr un pryd a chafodd drawsblaniad afu llynedd. Ni fydd rhieni Leigh byth yn dod drosti ac mae ein teulu wedi cael ei rwygo gan waed halogedig. Trwy ddarganfod y gwir, rydym yn gobeithio y byddwn yn gallu symud ymlaen â’n bywydau a deall pam y caniatawyd i hyn ddigwydd.

Well, as we’ve heard, in the 1970s and 1980s, blood products supplied to patients by the NHS were contaminated with HIV or hepatitis C. Around 4,670 patients with haemophilia blood-clotting disorder were infected, over 2,000 have since died in the UK with, as we heard, 70 in Wales, from the effects of these viruses. Successive UK Governments have since refused to hold a public inquiry into these events. The 2009 independent inquiry under Lord Archer made strong recommendations to Government, some of which have been implemented.

In 2008, the Scottish Government set up a public inquiry under Lord Penrose. Following publication of the final report of the Penrose inquiry in March 2015, David Cameron did apologise for the contamination disaster and promised to improve financial support. Nicola Sturgeon also apologised and, following a full consultation with those affected there, announced a new Scottish scheme focusing on those most in need. The Scottish scheme offers improved payments to those with more advanced HIV and hepatitis C, addresses those in most urgent financial need and, for the first time, widows there are entitled to regular payments and will no longer be forced to apply for means-tested discretionary support, offering some security via annual payments of about £20,000. In England, widows will only have a one-off payment of £10,000.

Currently, the UK Government provides partial support to some individuals and families through various charitable trusts funded by the Department of Health. Following a 2016 consultation, the UK Government announced a support package of £125 million to improve support for victims in England, with devolved administrations taking responsibility for future schemes and payments in their own nations.

In October 2016, the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport here announced, as an interim measure, payments for the remainder of the 2016-17 financial year at the same levels as England, adding,

‘However those affected may have ideas about how this money can best be used to assist them in everyday living and planning for the future. To inform our future arrangements, I am now seeking further views on a new scheme from April 2017’.

The Irish Republic scheme is widely heralded by victims as the best model, offering a choice of a one-off payment or ongoing payments, life assurance and mortgage protection, and a health amendment card that ensures access to treatment and support.

Referring to

‘this absolutely tragic situation for all involved’—

their words—Cruse Bereavement Care told me that

‘People have been living with this for 30-40 years. Given the stigma around blood disorders, family members have to deal with the reactions that come with it. In some cases this manifests itself in a sense of needing to feel justified and to have pain recognised—privately as well as publicly. Broadly, when Cruse is able to offer bereavement support, we find that the bereaved experience is that there can be more unanswered questions for longer, which can have a profound effect upon people who have been bereaved. Unfortunately, we also see this in suicides or cases when suicide or foul play is suspected, but the family/friends are never entirely sure. The unknown element can be caustic and can result in people entering into cyclical thinking about what might have or actually happened. Our past is important to us, and this gives us some of our identity. With significant unknowns present such as this, it can leave people feeling unstuck.’

Let me briefly quote—to add to the examples given—Monica Summers, whose husband, Paul, and contaminated blood bank victim, died on 16 December 2008, aged 44. Their daughter was five years old. Monica says,

‘Every day for 18 months she asked “when is daddy coming home?” She turned 13 years in October and we both struggle. My husband didn’t have a choice, it was made for him and he lost his life because of decisions taken by others. Yet over 30 years later we are still trying to get some agreement. Please let the next decisions be made by voices of people who are currently suffering with HIV and Hepatitis C, by the widows and families left behind trying to heal and build a new normal life.’

Contaminated blood has had, and continues to have, a devastating impact on the lives of thousands of people with haemophilia and their families. Those infected live with the health effects of viruses, with more deaths each year. As Haemophilia Wales states,

‘A Public Inquiry is the only way forward to get to the truth about the State’s mishandling of these events.’

Wel, fel y clywsom, yn y 1970au a’r 1980au, cafodd cynhyrchion gwaed a ddarparwyd i gleifion gan y GIG eu halogi â HIV neu hepatitis C. Cafodd tua 4,670 o gleifion sydd â’r anhwylder ceulo gwaed, hemoffilia, eu heintio, ac mae dros 2,000 wedi marw yn y DU o effeithiau’r firysau ers hynny, ac fel y clywsom, roedd 70 ohonynt yng Nghymru. Mae Llywodraethau olynol yn y DU wedi gwrthod cynnal ymchwiliad cyhoeddus i’r digwyddiadau hyn ers hynny. Gwnaeth ymchwiliad annibynnol 2009 o dan yr Arglwydd Archer argymhellion cryf i’r Llywodraeth, ac mae rhai ohonynt wedi cael eu rhoi ar waith.

Yn 2008, sefydlodd Llywodraeth yr Alban ymchwiliad cyhoeddus o dan yr Arglwydd Penrose. Yn dilyn cyhoeddi adroddiad terfynol ymchwiliad Penrose ym mis Mawrth 2015, fe ymddiheurodd David Cameron am y drychineb halogi gwaed ac addawodd wella cymorth ariannol. Ymddiheurodd Nicola Sturgeon hefyd ac yn sgil ymgynghoriad llawn â’r rhai yr effeithiwyd arnynt yno, cyhoeddodd gynllun newydd yn yr Alban yn canolbwyntio ar y rhai mwyaf anghenus. Mae cynllun yr Alban yn cynnig taliadau gwell i’r rhai sydd â HIV a hepatitis C mwy datblygedig, yn ymdrin â’r rhai sydd â’r angen ariannol mwyaf ac am y tro cyntaf, mae hawl gan weddwon i daliadau rheolaidd a bellach, ni fydd yn rhaid iddynt wneud cais am gymorth disgresiynol drwy brawf modd, sy’n cynnig rhywfaint o ddiogelwch drwy daliadau blynyddol o tua £20,000. Yn Lloegr, taliad untro yn unig o £10,000 fydd gweddwon yn ei gael.

Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth y DU yn rhoi cymorth rhannol i rai unigolion a theuluoedd drwy ymddiriedolaethau elusennol amrywiol a ariennir gan yr Adran Iechyd. Yn dilyn ymgynghoriad yn 2016, cyhoeddodd Llywodraeth y DU becyn cymorth o £125 miliwn i wella cymorth i ddioddefwyr yn Lloegr, gyda gweinyddiaethau datganoledig yn cymryd cyfrifoldeb am gynlluniau a thaliadau yn y dyfodol yn eu gwledydd eu hunain.

Ym mis Hydref 2016, fel mesur interim, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yma daliadau ar gyfer gweddill blwyddyn ariannol 2016-17 ar yr un lefel â Lloegr, gan ychwanegu,

‘Fodd bynnag, efallai bod gan y rhai a effeithiwyd syniadau ynghylch y ffordd orau o ddefnyddio’r arian hwn i’w helpu yn eu bywydau bob dydd ac i gynllunio ar gyfer y dyfodol. I’n helpu gyda’n trefniadau ar gyfer y dyfodol, rwyf nawr yn gofyn am fwy o sylwadau am gynllun newydd o fis Ebrill 2017 ymlaen.’

Mae cynllun Gweriniaeth Iwerddon yn cael ei glodfori’n eang gan ddioddefwyr fel y model gorau, gan gynnig dewis o daliad untro neu daliadau parhaus, yswiriant bywyd a diogelu morgais, a cherdyn gwella iechyd sy’n sicrhau mynediad at driniaeth a chymorth.

Gan gyfeirio at

y sefyllfa gwbl drasig hon i bawb sy’n gysylltiedig â hi—

dywedodd Cruse Bereavement Care wrthyf fod

pobl wedi bod yn byw gyda hyn ers 30-40 mlynedd. O ystyried y stigma sydd ynghlwm wrth anhwylderau gwaed, rhaid i aelodau o’r teulu ymdopi â’r adweithiau sy’n dod gyda’r salwch. Mewn rhai achosion mae hyn yn amlygu ei hun ar ffurf angen i deimlo nad ydynt wedi gwneud dim o’i le ac i gael eu poen wedi’i gydnabod—yn breifat yn ogystal ag yn gyhoeddus. Yn fras, pan fydd Cruse yn gallu cynnig cymorth mewn profedigaeth, gwelwn mai profiad y rhai sydd mewn galar yw na all y cwestiynau barhau heb atebion mwyach, a gall hynny effeithio’n ddwfn ar bobl sydd wedi cael profedigaeth. Yn anffodus, rydym hefyd yn gweld hyn mewn achosion o hunanladdiad neu achosion pan fydd amheuaeth o hunanladdiad neu drosedd, ond nid yw’r teulu/ffrindiau byth yn berffaith sicr. Gall yr elfen anhysbys fod yn ddeifiol a gall arwain at bobl yn mynd i gylch o feddwl ynglŷn â’r hyn a allai fod wedi digwydd neu’r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd. Mae ein gorffennol yn bwysig i ni, ac mae hyn yn rhoi peth o’n hunaniaeth i ni. Gyda chymaint o bethau fel hyn yn anhysbys, gall wneud i bobl deimlo’n sigledig.

Gadewch i mi ddyfynnu’n fyr—i ychwanegu at yr enghreifftiau a roddwyd—Monica Summers, y bu farw ei gŵr, Paul, a halogwyd â gwaed o fanc gwaed, ar 16 Rhagfyr 2008, yn 44 oed. Roedd eu merch yn bump oed. Mae Monica’n dweud,

Bob dydd am 18 mis gofynnodd "pryd y mae Dad yn dod adref?" Roedd hi’n 13 oed ym mis Hydref, ac rydym ein dwy’n ei chael hi’n anodd. Nid oedd gan fy ngŵr ddewis, cafodd ei wneud drosto a chollodd ei fywyd oherwydd penderfyniadau a wnaed gan eraill. Eto i gyd dros 30 mlynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i geisio cael rhywfaint o gytundeb. Gadewch i’r penderfyniadau nesaf gael eu gwneud gan leisiau pobl sydd ar hyn o bryd yn dioddef o HIV a hepatitis C, gan y gweddwon a’r teuluoedd a adawyd ar ôl i geisio gwella ac adeiladu bywyd newydd normal.

Mae gwaed halogedig wedi cael, ac yn parhau i gael, effaith ddinistriol ar fywydau’r miloedd o bobl sydd â hemoffilia a’u teuluoedd. Mae’r rhai a heintiwyd yn byw gydag effeithiau firysau ar eu hiechyd, gyda mwy o farwolaethau bob blwyddyn. Fel y dywed Hemoffilia Cymru,

Ymchwiliad cyhoeddus yw’r unig ffordd ymlaen i gyrraedd y gwir am y modd y camdrafodwyd y digwyddiadau hyn gan y Wladwriaeth.

Dirprwy Lywydd, this is less a debate today and more a call for action. We are calling on the Government to act on behalf of those who seek justice for themselves and for their families.

In her opening contribution, Julie Morgan mentioned a constituent of our colleague, Mick Antoniw—Mr Leigh Sugar—who passed away from hepatitis C. Mr Sugar’s aunt is a constituent of mine—Mrs Dorothy Woodward. She has expressed to me her hope that the Welsh Government will do the right thing today and recognise the impact this tragedy has had on the lives of all the families affected. It’s good to see the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport there to listen to that plea.

I’d also like to speak about the stories of two more of my constituents, who contacted me ahead of the debate today. Mr Kirk Ellis is 35 years old. He has haemophilia and he was infected with hepatitis C at just two years of age. Kirk has continued to work, even when undergoing various chemotherapy-type treatments to eradicate hepatitis C. He’s had such severe side effects that it has forced him to stop treatment purely because it made him unable to work, and he couldn’t afford not to work. Unfortunately, Kirk has been recently informed that he has cirrhosis of the liver, caused by hepatitis C. His disease has not been adequately monitored as there have been delays with the appointment of a consultant hepatologist at the University Hospital of Wales, Cardiff. Kirk had been overlooked, and when he was eventually seen by the newly appointed hepatologist, it was confirmed that he had had cirrhosis as early as May 2015. Unaware of the deterioration in his liver, Kirk and his partner decided to start a family, and they now have a 15-week-old baby. Since his diagnosis, Kirk has continued to work but has lost his disability living allowance and his housing benefit. He feels that he is being penalised for trying to stay at work despite being ill with the side-effects of treatment.

Another of my constituents got in touch to tell me the tragic story of how his family had been affected. His younger twin brothers were infected with HIV and hepatitis C by contaminated blood transfusions supplied by the NHS to treat haemophilia. After many years of terrible illness, they succumbed to the effects of HIV. My constituent’s brothers suffered discrimination, as well as verbal and physical abuse to—and he put this in quotes—’having AIDS’. Their mother never recovered from the death of her youngest sons and lived in her final years with depression. It’s been very difficult for him to contact me and speak about this, but he expressed to me his hope that the personal stories of all the affected families will help to finally achieve some closure on this matter, which is why the names have been on the screen today of those who’ve passed, and why I’m telling these stories.

These are just two examples from people in Caerphilly. Can any of us imagine how this must affect people who are suffering through absolutely no fault of their own? It’s a grave injustice, and it’s absolutely essential that the UK Government holds a full public inquiry into why this has happened. It’s not a party-political issue. The inquiry needs to be UK wide, as these events happened prior to devolution and occurred in all corners of the UK.

I know that the Cabinet Secretary has recently finished consulting on the sustainable compensation package for people in Wales who’ve been affected by this tragedy. I would urge him to listen to their views as much as possible, and their stories, when putting his plans in place.

Kirk Ellis feels strongly that Wales needs to adopt a compensation scheme similar to that in Scotland so that his family can support themselves should anything happen to him. Many of those in Wales living with the effects of this tragedy do not feel that the current compensation scheme, which mirrors that in England, goes far enough. I hope that, today, we as Assembly Members have given a voice to constituents who’ve been affected by this terrible tragedy.

Ddirprwy Lywydd, mae hon yn fwy o alwad i weithredu na dadl heddiw. Rydym yn galw ar y Llywodraeth i weithredu ar ran y rhai sy’n ceisio cyfiawnder i’w hunain ac i’w teuluoedd.

Yn ei chyfraniad agoriadol, soniodd Julie Morgan am un o etholwyr ein cyd-Aelod, Mick Antoniw—Mr Leigh Sugar—a fu farw o hepatitis C. Mae modryb Mr Sugar yn un o fy etholwyr—Mrs Dorothy Woodward. Mae hi wedi sôn wrthyf am ei gobaith y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y peth iawn heddiw ac yn cydnabod yr effaith a gafodd y drychineb hon ar fywydau’r holl deuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Mae’n dda gweld Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yno i wrando ar yr apêl honno.

Hoffwn siarad hefyd am hanesion dau arall o fy etholwyr a gysylltodd â mi cyn y ddadl heddiw. Mae Mr Kirk Ellis yn 35 mlwydd oed. Mae ganddo hemoffilia a chafodd ei heintio â hepatitis C pan oedd ond yn ddwy oed. Mae Kirk wedi parhau i weithio, hyd yn oed wrth gael gwahanol driniaethau tebyg i gemotherapi i ddileu hepatitis C. Mae wedi cael sgil-effeithiau mor ddifrifol nes ei orfodi i roi’r gorau i’r driniaeth am ei bod yn golygu na all weithio, ac ni allai fforddio peidio â gweithio. Yn anffodus, cafodd Kirk wybod yn ddiweddar fod ganddo sirosis yr afu, a achoswyd gan hepatitis C. Nid yw ei glefyd wedi cael ei fonitro’n ddigonol oherwydd yr oedi a achoswyd wrth benodi hepatolegydd ymgynghorol yn Ysbyty Athrofaol Cymru, Caerdydd. Cafodd Kirk ei anghofio, a phan gafodd ei weld yn y pen draw gan yr hepatolegydd a benodwyd, cadarnhawyd bod sirosis arno mor gynnar â Mai 2015. Gan nad oedd yn ymwybodol o’r dirywiad yn ei afu, penderfynodd Kirk a’i bartner ddechrau teulu, a bellach mae ganddynt fabi 15 wythnos oed. Ers ei ddiagnosis, mae Kirk wedi parhau i weithio ond mae wedi colli ei lwfans byw i’r anabl a’i fudd-dal tai. Mae’n teimlo ei fod yn cael ei gosbi am geisio aros yn y gwaith er ei fod yn sâl gyda sgil-effeithiau’r driniaeth.

Cysylltodd un arall o fy etholwyr â mi i ddweud y stori drasig ynglŷn â sut yr effeithiwyd ar ei deulu. Cafodd ei ddau frawd iau a oedd yn efeilliaid eu heintio â HIV a hepatitis C gan drallwysiadau gwaed halogedig a gyflenwyd gan y GIG i drin hemoffilia. Ar ôl blynyddoedd lawer o afiechyd ofnadwy, bu’r ddau farw o effeithiau HIV. Dioddefodd brodyr fy etholwr wahaniaethu, yn ogystal â cham-drin geiriol a chorfforol—ac fe roddodd hyn mewn dyfynodau—’am fod ganddynt AIDS’. Ni ddaeth eu mam dros farwolaeth ei meibion ​​ieuengaf a bu’n dioddef o iselder drwy ei blynyddoedd olaf. Mae wedi bod yn anodd iawn iddo gysylltu â mi a siarad am hyn, ond mynegodd i mi ei obaith y bydd straeon personol yr holl deuluoedd yr effeithiwyd arnynt yn help iddynt symud ymlaen gyda’u bywydau, a dyna pam y mae enwau’r ymadawedig ar y sgrin heddiw, a pham rwy’n dweud y straeon hyn.

Dwy enghraifft yn unig yw’r rhain o bobl yng Nghaerffili. A all unrhyw un ohonom ddychmygu sut y mae’n rhaid bod hyn yn effeithio ar bobl sy’n dioddef heb fod unrhyw fai o gwbl arnynt hwy? Mae’n anghyfiawnder enbyd, ac mae’n gwbl hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cynnal ymchwiliad cyhoeddus llawn i weld pam y digwyddodd hyn. Nid yw’n fater pleidiol. Mae angen i’r ymchwiliad gynnwys y DU gyfan, gan fod y digwyddiadau hyn wedi digwydd cyn datganoli ac ym mhob cwr o’r DU.

Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet newydd orffen ymgynghori yn ddiweddar ar y pecyn iawndal cynaliadwy i bobl yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt gan y drychineb hon. Buaswn yn ei annog i wrando ar eu barn cymaint â phosibl, a’u straeon, wrth roi ei gynlluniau ar waith.

Mae Kirk Ellis yn teimlo’n gryf fod angen i Gymru fabwysiadu cynllun iawndal tebyg i’r un yn yr Alban fel y gall ei deulu gynnal eu hunain pe bai unrhyw beth yn digwydd iddo. Nid yw llawer o’r rheini yng Nghymru sy’n byw gydag effeithiau’r drychineb hon yn teimlo bod y cynllun iawndal presennol, sy’n adlewyrchu’r un yn Lloegr, yn mynd yn ddigon pell. Rwy’n gobeithio, heddiw, ein bod ni fel Aelodau’r Cynulliad wedi rhoi llais i etholwyr yr effeithiwyd arnynt gan y drychineb ofnadwy hon.

Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl bwysig yma prynhawn yma. Mae yna unfrydedd barn. A gaf i ddechrau drwy gydnabod gwaith y grŵp aml-bleidiol yma yn y Cynulliad o dan gadeiryddiaeth Julie Morgan? Rydw i’n diolch iddi am ei geiriau agoriadol. Wrth gwrs, rydw i hefyd yn diolch i Haemophilia Wales o dan lawr Lynne Kelly am bob cefnogaeth, a’u tystiolaeth gryf iawn nhw, angerddol, yn y cyfarfodydd yr ydym ni wedi’u mynychu dros y misoedd diwethaf yma.

I may have mentioned in passing before that I’ve been a GP in Swansea for the last 32 years.

‘Imported blood products from the United States have caused the problems. US blood products tend to be sourced from prisons. Furthermore, people are paid for donating blood in the US, and therefore high-risk groups, such as drug addicts, tend to take part. No UK Government has been self-sufficient in terms of blood products. That goal was first promised in 1945, but we still have not achieved it. Hepatitis C is a significant condition and should not be dismissed as a minor infection. It can attack the liver, and is potentially life threatening. Up to 80 per cent of those infected can develop chronic liver disease, up to 25 per cent, according to certain studies, can develop cirrhosis of the liver, and up to 5 per cent have a risk of developing liver cancer.’

Some of that information needs to be updated, because those words were first heard by my fellow Assembly Members at the time when I held a short debate in the Assembly on 8 March 2001—8 March 2001. This same issue—a public inquiry, compensation. Our people are still suffering. I was taking evidence then from people who have sadly passed away—Haydn Lewis, Gareth Lewis—they were part of the campaign, and I talked to them at length. Those were the fruits of the debate I’ve just quoted from the Cofnod of 16 years ago. Nothing has changed for the people on the ground here in Wales and in other parts of the United Kingdom. Jane Hutt was the health Minister at the time, who ably replied. We were in a different Chamber. The debate, infuriatingly, is the same—is the same. We’ve heard the history of the Archer inquiry. We’ve heard all about the simmering injustice. Because this is a simmering injustice. We must have that full public inquiry. It is shameful the United Kingdom Government have dodged the issue, denied access to papers, just hoping that the issue goes away and that people pass away. That is not the way to run government in the United Kingdom. We all have the stories of families suffering: young widows with young children in poverty because the father has died sadly young because of contaminated blood products as a haemophiliac; people living with hepatitis C, unfit for work—it’s a lifelong penury of tremendous, extreme fatigue and malaise—as well as those risks that I enunciated nearly 16 years ago here. You cannot get life assurance protection or mortgage protection, and yet also you cannot get adequate compensation for something that is not your fault. We lag behind Scotland, we certainly lag behind the Irish republic—we’ve been talking about the need for compensation here for our people in Wales for years. We look to the Cabinet Secretary to change that situation, because we have people living in poverty through no fault of their own.

So, we need to compensate families adequately. I tell the United Kingdom Government: time is well overdue, justice is well overdue—hold that full public inquiry into that contaminated blood products tragedy. ‘Scandal’ is not too strong a word. The enormity of suffering has gone unrecognised for too long—huge enormity.

I’m proud to take part in this debate today, as I was proud 16 years ago to take part in a similar debate. Hold that public inquiry now. Diolch yn fawr.

It’s a pleasure to participate in this important debate this afternoon. There is unanimity on this issue. May I start by acknowledging the work of the cross-party group here in the Assembly, chaired by Julie Morgan? I thank her for her opening remarks. Of course, I also thank Haemophilia Wales and Lynne Kelly for all the support that they’ve provided and their very strong evidence, their very passionate evidence, provided in the meetings that we have attended over these past few months.

Efallai fy mod wedi sôn o’r blaen wrth fynd heibio fy mod wedi bod yn feddyg teulu yn Abertawe dros y 32 mlynedd diwethaf.

‘Cynhyrchion gwaed a fewnforiwyd o’r Unol Daleithiau sydd wedi achosi’r problemau. Tuedda cynhyrchion gwaed yr Unol Daleithiau ddod o garchardai. At hyn, caiff pobl eu talu am gyfrannu gwaed yn yr Unol Daleithiau, ac felly mae grwpiau perygl uchel, megis rhai sydd yn gaeth i gyffuriau, yn tueddu i gymryd rhan. Ni fu unrhyw un o Lywodraethau’r DU yn hunan-gynhaliol o ran cynhyrchion gwaed. Addewidwyd y nod hwnnw gyntaf yn 1945, ond nid ydym wedi ei gyflawni o hyd. Mae hepatitis C yn gyflwr arwyddocáol ac ni ddylid ei ddiystyru fel mân haint. Gall ymosod ar yr iau, a gallai fygwth bywyd. Gall hyd at 80 y cant o’r sawl a heintiwyd ddatblygu afiechyd iau cronig, gall hyd at 25 y cant, yn ôl rhai astudiaethau, ddatblygu sirosis yr iau, ac mae perygl y gall hyd at 5 y cant ddatblygu canser yr iau.’

Mae angen diweddaru rhywfaint o’r wybodaeth honno, gan mai’r tro cyntaf i’r geiriau hynny gael eu clywed oedd gan fy nghyd-Aelodau Cynulliad ar y pryd pan gynheliais ddadl fer yn y Cynulliad ar 8 Mawrth 2001—8 Mawrth 2001. Yr un mater—ymchwiliad cyhoeddus, iawndal. Mae ein pobl yn dal i ddioddef. Roeddwn yn cymryd tystiolaeth bryd hynny gan bobl sydd wedi marw bellach, yn anffodus—Haydn Lewis, Gareth Lewis—roeddent yn rhan o’r ymgyrch, a siaradais yn hir â hwy. Dyna oedd ffrwyth y ddadl rwyf newydd ei dyfynnu o’r Cofnod 16 mlynedd yn ôl. Nid oes dim wedi newid i’r bobl ar lawr gwlad yma yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Jane Hutt oedd y Gweinidog Iechyd ar y pryd, ac fe atebodd fedrus. Roeddem mewn Siambr wahanol. Mae’r ddadl yr un fath, sy’n ddigon i’ch gwylltio—yr un fath. Rydym wedi clywed hanes ymchwiliad Archer. Rydym wedi clywed am yr holl anghyfiawnder sy’n mudferwi. Oherwydd mae hwn yn anghyfiawnder sy’n mudferwi. Mae’n rhaid i ni gael yr ymchwiliad cyhoeddus llawn hwnnw. Mae’n gywilyddus fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi osgoi’r mater, wedi gwrthod mynediad at bapurau, gan obeithio y bydd y mater yn diflannu a bod pobl yn marw. Nid dyna’r ffordd i redeg llywodraeth yn y Deyrnas Unedig. Mae gennym i gyd hanesion am deuluoedd sy’n dioddef: gweddwon ifanc gyda phlant ifanc mewn tlodi am fod y tad wedi marw yn anffodus o ifanc oherwydd cynhyrchion gwaed halogedig fel person hemoffilig; pobl sy’n byw gyda hepatitis C, nad ydynt yn ffit i weithio—cosb gydol oes o flinder ac anhwylder aruthrol ac eithafol—ynghyd â’r risgiau y soniais amdanynt bron i 16 mlynedd yn ôl yma. Ni allwch gael sicrwydd yswiriant bywyd na diogelu morgais, ac eto ni allwch ychwaith gael iawndal digonol yn sgil rhywbeth nad yw’n fai arnoch chi. Rydym yn llusgo ar ôl yr Alban, rydym yn sicr yn llusgo ar ôl Gweriniaeth Iwerddon—buom yn siarad am yr angen am iawndal yma i’n pobl yng Nghymru ers blynyddoedd. Rydym yn disgwyl i Ysgrifennydd y Cabinet newid y sefyllfa honno, gan fod gennym bobl sy’n byw mewn tlodi heb fod unrhyw fai arnynt hwy.

Felly, mae angen i ni roi iawndal digonol i deuluoedd. Rwy’n dweud wrth Lywodraeth y Deyrnas Unedig: mae’n hen bryd i hyn ddigwydd, mae’n hen bryd sicrhau cyfiawnder—cynhaliwch ymchwiliad cyhoeddus llawn i drasiedi cynhyrchion gwaed halogedig. Nid yw ‘sgandal’ yn air rhy gryf. Mae anferthedd y dioddefaint wedi mynd heb ei gydnabod yn rhy hir—mae’n enfawr.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, fel yr oeddwn yn falch 16 mlynedd yn ôl i gymryd rhan mewn dadl debyg. Cynhaliwch yr ymchwiliad cyhoeddus hwnnw yn awr. Diolch yn fawr.

As has already been said this afternoon, there are many people in Wales who have been infected with either HIV or hepatitis C as a consequence of contaminated blood products, which came to them as treatment, and, as Hefin David pointed out, on many occasions as young children. Sadly, many of those infected have passed away. The pain of the families that have lost loved ones has not gone away, but neither has the stigma or the suffering of those still living with illness as they continue to face the challenges of the lives ahead of them.

As has been pointed out, during the 1970s and 1980s, in Lord Archer of Sandwell’s inquiry, which was an independent inquiry—. As he stated, the Department of Health favoured commercial interests and costs to the detriment of public safety, and the UK was slow to react to the dangers of HIV and hepatitis C. It was also slow to become self-sufficient in blood and blood products, relying very much on buying in those products, particularly from America. We all understand that, in America, of course, blood was collected by way of monetary payment for the giving of blood on many occasions—it was not as it is today.

Dirprwy Lywydd, as has already been pointed out, I want to highlight the impact on one of my constituents, David Farrugia. His father, Barry, and two uncles, all received contaminated factor VIII used to treat haemophilia. The consequences of this were that his father and one of the uncles became HIV positive and subsequently went on to contract AIDS, and the other uncle contracted hepatitis C. At different times, unfortunately, all three sadly passed away—from 1986 up to 2012.

However, the pain and the stigma the family experienced and continue to experience—they continue to suffer today, even though their loved ones have passed away. Days after the death of their father, Mr Farrugia’s sons were separated, and two of them—twins—were actually sent to care homes 100 miles apart. But, before they could be admitted to the care homes, the care homes insisted on a blood test to ensure that they weren’t contaminated. Now, that is something that is unacceptable. What effect does that have on anyone going there, let alone a child who’s just lost his parent? It is unacceptable behaviour from the public sector.

There were four brothers in total, and they were not reunited for over 20 years. That is the emotional and psychological impact of the death of a loved one from contaminated blood products, and the actions that occurred to them after that totally need to be addressed.

Dirprwy Lywydd, I’ve got to declare a personal interest, as I actually have a nephew who suffers from haemophilia and was infected by contaminated blood in the USA. He is an American citizen, so he’s not going to be affected or impacted upon by anything we do here today. But the challenges he faces, and he has faced, continue, and they’re the same challenges that face people in Wales today.

In the US, there was federal action to support those infected by contaminated blood. Similar actions should be taken across the whole of the UK. I am concerned that the UK Government is not even considering an inquiry into the use of contaminated blood and blood products. Actually, the then UK public health Minister, Jane Ellison, wrote to my colleague, MP for Aberafan, Stephen Kinnock, in January 2016, stating:

‘Another inquiry would not be in the best interests of sufferers and their families as it would be costly and further delay action to address their concerns and significantly delay plans to reform existing payment support schemes.’

That is simply not good enough. Those families and those sufferers want answers as to how they and their loved ones were infected. A consideration that it wouldn’t impact upon them, I’m sorry, is unacceptable to any politician who’s really concerned about the lives of their individuals and the people in Wales. The UK Government has a moral responsibility to provide them with answers, and it must meet its obligation to provide support, including compensation to those infected and their families. There are key issues the Department of Health need to address around liability and parity of support schemes across the home nations. And it’s already been heard—I think Mark Isherwood has quite clearly identified the schemes across the UK—and I think there is a requirement for more certainty for people here in Wales.

Perhaps the minimum certainty should be in line with the recommended payments identified by the Archer inquiry, which has already been implemented in southern Ireland. And Scotland’s system introduced to talk about supporting widows—perhaps we in Wales go one further, in supporting bereaved families, because there are children who are dependents of individuals who have been lost. We have seen families break up as a consequence of contaminated blood and the infections created because of them. What happens to the children of those families? We perhaps can go further than just individual support, and widows’ support, and help the families as well. The whole system seems to be designed to make you feel like a beggar. It’s not acceptable—no-one should have to beg to receive support that we as Governments should be providing for them without complication, and I urge the Welsh Government to take this matter up as a matter of importance and urgency with the UK Government.

Fel y dywedwyd eisoes y prynhawn yma, mae llawer o bobl yng Nghymru wedi cael eu heintio â naill ai HIV neu hepatitis C o ganlyniad i gynhyrchion gwaed halogedig, a ddaeth iddynt fel triniaeth, ac fel y nododd Hefin David, fel plant ifanc ar sawl achlysur. Yn anffodus, mae llawer o’r rhai a heintiwyd wedi marw. Nid yw poen y teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid wedi diflannu, na’r stigma na dioddefaint y rhai sy’n dal i fyw gyda salwch wrth iddynt barhau i wynebu heriau’r bywydau sydd o’u blaenau.

Fel y nodwyd, yn ystod y 1970au a’r 1980au, yn ymchwiliad yr Arglwydd Archer o Sandwell, a oedd yn ymchwiliad annibynnol—. Fel y dywedodd, roedd yr Adran Iechyd yn ffafrio buddiannau masnachol a chostau ar draul diogelwch y cyhoedd, ac roedd y DU yn araf i ymateb i beryglon HIV a hepatitis C. Roedd hefyd yn araf i ddod yn hunangynhaliol mewn gwaed a chynhyrchion gwaed, gan ddibynnu i raddau helaeth ar brynu’r cynhyrchion hynny i mewn, yn enwedig o America. Rydym i gyd yn deall bod gwaed yn cael ei gasglu yn America, wrth gwrs, drwy daliad ariannol am roi gwaed ar lawer o achlysuron—nid oedd pethau fel y maent heddiw.

Ddirprwy Lywydd, fel sydd eisoes wedi’i nodi, rwyf am dynnu sylw at yr effaith ar un o fy etholwyr i, David Farrugia. Derbyniodd ei dad, Barry, a dau ewythr, y ffactor VIII halogedig a ddefnyddid i drin hemoffilia. Canlyniadau hyn oedd bod ei dad ac un o’r ewythrod wedi dod yn HIV positif ac yn dilyn hynny aethant ymlaen i ddatblygu AIDS, a chafodd yr ewythr arall ei heintio â hepatitis C. Ar wahanol adegau, yn anffodus, bu’r tri farw—rhwng 1986 a 2012.

Fodd bynnag, y boen a’r stigma a brofodd y teulu ac y maent yn parhau i’w brofi—maent yn parhau i ddioddef heddiw, er bod eu hanwyliaid wedi marw. Ddyddiau ar ôl marwolaeth eu tad, gwahanwyd meibion ​​Mr Farrugia a chafodd dau ohonynt—efeilliaid—eu hanfon i gartrefi gofal 100 milltir oddi wrth ei gilydd. Ond cyn y gellid eu derbyn, mynnodd y cartrefi gofal eu bod yn cael prawf gwaed i sicrhau nad oeddent wedi’u halogi. Nawr, mae hynny’n rhywbeth sy’n annerbyniol. Pa effaith a gaiff hynny ar unrhyw un sy’n mynd yno, heb sôn am blentyn sydd newydd golli ei riant? Mae’n ymddygiad annerbyniol gan y sector cyhoeddus.

Roedd pedwar brawd i gyd, ac ni chawsant eu haduno eto am dros 20 mlynedd. Dyna yw effaith emosiynol a seicolegol marwolaeth rhywun annwyl o gynhyrchion gwaed halogedig, ac mae gwir angen rhoi sylw i’r hyn a ddigwyddodd iddynt ar ôl hynny.

Ddirprwy Lywydd, mae’n rhaid i mi ddatgan buddiant personol, gan fod gennyf nai sy’n dioddef o hemoffilia mewn gwirionedd, a chafodd ei heintio gan waed halogedig yn yr Unol Daleithiau. Mae’n ddinesydd Americanaidd, felly ni fydd unrhyw beth a wnawn yma heddiw yn effeithio arno. Ond mae’r heriau y mae’n eu hwynebu, ac y mae wedi eu hwynebu, yn parhau, a’r un heriau ydynt ag sy’n wynebu pobl yng Nghymru heddiw.

Yn yr Unol Daleithiau, rhoddwyd camau ffederal ar waith i gefnogi’r rhai a heintiwyd gan waed halogedig. Dylid rhoi camau tebyg ar waith ar draws y DU gyfan. Rwy’n pryderu nad yw Llywodraeth y DU hyd yn oed yn ystyried ymchwiliad i’r defnydd o waed a chynhyrchion gwaed halogedig. A dweud y gwir, ysgrifennodd Gweinidog iechyd cyhoeddus y DU ar y pryd, Jane Ellison, at fy nghyd-Aelod, yr AS dros Aberafan, Stephen Kinnock, ym mis Ionawr 2016, yn datgan:

Ni fuasai ymchwiliad arall er budd gorau dioddefwyr a’u teuluoedd gan y byddai’n gostus ac yn arwain at oedi rhag gweithredu ymhellach i roi sylw i’w pryderon ac yn peri oedi sylweddol i gynlluniau i ddiwygio cynlluniau cymorth taliadau presennol.

Nid yw hynny’n ddigon da. Mae’r teuluoedd a’r dioddefwyr hyn am gael atebion ynglŷn â sut y cawsant hwy a’u hanwyliaid eu heintio. Mae’n ddrwg gennyf, ond mae ystyried na fuasai’n effeithio arnynt yn annerbyniol i unrhyw wleidydd sy’n pryderu go iawn am fywydau’r unigolion a’r bobl yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb moesol i roi atebion iddynt, ac mae’n rhaid iddi gyflawni ei rhwymedigaeth i ddarparu cymorth, gan gynnwys iawndal i’r rhai a heintiwyd a’u teuluoedd. Mae yna faterion allweddol sy’n rhaid i’r Adran Iechyd fynd i’r afael â hwy yn ymwneud ag atebolrwydd a chysondeb cynlluniau cymorth ar draws y pedair gwlad. A chlywyd eisoes—credaf fod Mark Isherwood wedi nodi’r cynlluniau ar draws y DU yn eithaf clir—ac rwy’n credu bod gofyniad i gael mwy o sicrwydd i bobl yma yng Nghymru.

Efallai y dylai’r sicrwydd gofynnol fod yn unol â’r taliadau argymelledig a nodwyd gan ymchwiliad Archer, sydd eisoes wedi cael eu rhoi ar waith yn ne Iwerddon. A system yr Alban a gyflwynwyd i siarad am gynorthwyo gweddwon—efallai y gallem ni yng Nghymru fynd gam ymhellach, a chefnogi teuluoedd sydd wedi cael profedigaeth, oherwydd mae yna blant sy’n ddibynyddion i unigolion a fu farw. Rydym wedi gweld teuluoedd yn chwalu o ganlyniad i waed halogedig a’r heintiau a grëwyd o’i herwydd. Beth sy’n digwydd i blant y teuluoedd hynny? Efallai y gallem fynd ymhellach na chymorth unigol yn unig, a chymorth i weddwon, a helpu’r teuluoedd yn ogystal. Ymddengys bod y system gyfan wedi’i llunio i wneud i chi deimlo fel cardotyn. Nid yw’n dderbyniol—ni ddylai neb orfod ymbil i gael cymorth y dylem ni fel Llywodraethau fod yn ei ddarparu ar eu cyfer heb gymhlethdod, ac rwy’n annog Llywodraeth Cymru i ddwyn hyn i sylw Llywodraeth y DU fel mater o bwys a brys.

I’d like to thank Julie, Dai, Rhun, Mark, Hefin and Jenny for tabling this individual Member’s debate and for giving us all the opportunity to discuss this very important topic. The contaminated blood scandal is one of the darkest periods in the history of our NHS. The fact that people who sought help from the health service were exposed to deadly viruses is shocking enough, but the fact that they have been denied a proper explanation as to how this was allowed to happen is inexcusable. The previous UK Government did apologise to patients infected by contaminated blood and their families, but they were still denied a full, independent public inquiry.

Successive Governments have monumentally failed to address the concerns of the victims of the contaminated blood scandal. In comparison, following pressure from the Scottish Parliament’s health committee, the newly elected SNP Government in 2008 ordered a full public inquiry into the infection of people with hepatitis C and HIV contracted from NHS treatment. The inquiry began in 2009 and published its final report in March 2015. The report spans five volumes and runs to over 1,800 pages, having considered the treatment of bleeding disorders and blood transfusions in Scotland between 1974 and 1991.

The people of Wales deserve no less. We need a full, independent inquiry covering the use of blood and blood products in the Welsh NHS. Seventy people have died in Wales as a result of the contaminated blood scandal and numerous others are living with diseases they acquired as a result of the treatment they received. However, we don’t know how many others have received treatment, contracted an infection, but remain undiagnosed. The Scottish inquiry recommended that everyone who received a blood transfusion before September 1991 be tested for hepatitis C. That’s the purpose of such inquiries: to establish the facts, to make recommendations and to ensure that lessons are learnt so that we don’t make the same mistakes again.

We need to establish the facts of what went on in our health service during the 1970s, 1980s and 1990s. These families deserve an explanation. How was a large American pharmaceutical company allowed to collect blood from prisoners in America and from the third world without any testing of the donors? How were the products produced from this blood licensed? Were products produced by this company still used in Welsh hospitals after they were withdrawn from the US? Have we learned anything from this dark period in the NHS’s history and are we sure that something like this could never, ever happen again? Only a full, independent public inquiry can address these questions. Only a full, independent public inquiry can provide answers to the victims of this scandal. And only a full, independent public inquiry can provide closure for those who have sadly passed away, and their families, as a result of receiving this contaminated blood. I urge the Welsh Government and the UK Government to work together to do the right thing and order such an inquiry while many of the victims are still with us. Thank you very much. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i Julie, Dai, Rhun, Mark, Hefin a Jenny am gyflwyno’r ddadl hon gan Aelodau unigol ac am roi’r cyfle i bawb ohonom drafod y pwnc pwysig hwn. Mae’r sgandal gwaed halogedig yn un o’r cyfnodau tywyllaf yn hanes ein GIG. Mae’r ffaith fod pobl a ofynnodd am gymorth gan y gwasanaeth iechyd yn agored i firysau marwol yn frawychus ddigon, ond mae’r ffaith eu bod wedi methu cael esboniad priodol ynglŷn â sut y caniatawyd i hyn ddigwydd yn anfaddeuol. Ymddiheurodd Llywodraeth flaenorol y DU i gleifion a heintiwyd gan waed halogedig a’u teuluoedd, ond gwrthodwyd rhoi ymchwiliad cyhoeddus llawn, annibynnol iddynt er hynny.

Mae Llywodraethau olynol wedi methu mynd i’r afael â phryderon dioddefwyr y sgandal gwaed halogedig yn llwyr. Mewn cymhariaeth, yn dilyn pwysau gan bwyllgor iechyd Senedd yr Alban, gorchmynnodd y Llywodraeth SNP a oedd newydd ei hethol yn 2008 y dylid cynnal ymchwiliad cyhoeddus llawn i’r modd y cafodd pobl eu heintio â hepatitis C a HIV a ddaliwyd yn sgil triniaeth y GIG. Dechreuodd yr ymchwiliad yn 2009 a chyhoeddodd ei adroddiad terfynol ym mis Mawrth 2015. Mae’r adroddiad yn bum cyfrol a thros 1,800 o dudalennau o hyd, ac mae’n ystyried y ffordd y câi anhwylderau gwaedu a thrallwysiadau gwaed eu trin yn yr Alban rhwng 1974 a 1991.

Nid yw pobl Cymru yn haeddu dim llai. Mae arnom angen ymchwiliad llawn, annibynnol yn cwmpasu’r defnydd o waed a chynhyrchion gwaed yn y GIG yng Nghymru. Mae 70 o bobl wedi marw yng Nghymru o ganlyniad i’r sgandal gwaed halogedig ac mae nifer o bobl eraill yn byw gyda chlefydau a gawsant o ganlyniad i’w triniaeth. Fodd bynnag, nid ydym yn gwybod faint o bobl eraill sydd wedi cael triniaeth, wedi dal haint, ond sy’n parhau i fod heb gael diagnosis. Argymhellodd yr ymchwiliad yn yr Alban y dylai pawb a gafodd drallwysiad gwaed cyn mis Medi 1991 gael prawf hepatitis C. Dyna ddiben ymchwiliadau o’r fath: sefydlu’r ffeithiau, gwneud argymhellion a sicrhau bod gwersi’n cael eu dysgu fel nad ydym yn gwneud yr un camgymeriadau eto.

Mae angen i ni sefydlu’r ffeithiau am yr hyn a ddigwyddodd yn ein gwasanaeth iechyd yn ystod y 1970au, y 1980au a’r 1990au. Mae’r teuluoedd hyn yn haeddu esboniad. Sut y cafodd cwmni fferyllol mawr Americanaidd ganiatâd i gasglu gwaed gan garcharorion yn America ac o’r trydydd byd heb gynnal profion ar unrhyw un o’r rhoddwyr? Sut y cafodd y cynhyrchion a gynhyrchwyd o’r gwaed hwn eu trwyddedu? A oedd cynnyrch a gynhyrchwyd gan y cwmni hwn yn dal i gael eu defnyddio mewn ysbytai yng Nghymru ar ôl iddynt gael eu tynnu’n ôl yn yr Unol Daleithiau? A ydym wedi dysgu unrhyw beth o’r cyfnod tywyll hwn yn hanes y GIG, ac a ydym yn sicr na allai rhywbeth fel hyn byth ddigwydd eto? Ymchwiliad cyhoeddus llawn, annibynnol yn unig a all ateb y cwestiynau hyn. Ymchwiliad cyhoeddus llawn, annibynnol yn unig a all ddarparu atebion i ddioddefwyr y sgandal hon. Ac ymchwiliad cyhoeddus llawn, annibynnol yn unig a all gau’r drws ar hyn o ran y rhai sydd, yn anffodus, wedi marw o ganlyniad i gael y gwaed halogedig hwn, a’u teuluoedd. Rwy’n annog Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i weithio gyda’i gilydd i wneud y peth iawn a gorchymyn ymchwiliad o’r fath tra bo llawer o’r dioddefwyr yn dal i fod gyda ni. Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr.

I would like to start today by thanking the Members in whose name this motion appears on today’s agenda. This is a very important subject, where we have the opportunity to call for redress for those lives touched by the contaminated blood tragedy. For my contribution today, I would like to focus on the stories of two of my constituents who were affected in this way. The first story is from a constituent who, understandably, wishes to remain nameless. He says:

‘I was 17 years old and ready to start my life when I was told by my Haemophilia Doctor that I had HIV, I was told not to tell anyone, not even my mother. They told me I would live about 18 months. I had seen AIDS victims on the TV and so I thought I would die in the same way. This was a death sentence, I signed myself out of hospital and started taking sleeping tablets, as when I was asleep I wasn’t thinking about the reality of what was happening. During the next few years I took more and more sleeping pills, morphine and pethidine, in fact anything to numb the effect and stop the mental torture. I would take 5 or 6 at a time, up to 90 a week. I had a nervous breakdown and was admitted to Whitchurch Psychiatric hospital and tried to kick the habit. For years I spent spells in and out of hospital where I witnessed other Haemophiliacs I had known dying from AIDS. One such victim Mathew was a young man who was a couple of years younger than me and looked up to me, he was going to die imminently and I was asked to stay in hospital a few days longer by the Haemophilia doctors until he died. I had become an addict to sleeping tablets and pain killers and my doctor stopped them all one day, I was climbing the walls as I was given no help, I broke into the local pharmacy to try and get tablets to numb the pain. I attempted suicide many times, my mother witnessed all of this.

‘In 1994 I was told that I was also infected with Hepatitis C, I underwent many courses of treatment with horrendous side effects and eventually was clear of the virus 3 years ago. I was told that I had cirrhosis due to Hepatitis C but I have been refused stage 2 ongoing payments from the Skipton Fund. All my life I haven’t been able to get life assurance or mortgage protection due to HIV and Hepatitis C. I live day to day, I met my wife over 20 years ago, we would like to have some recognition of what has happened to me and how my life has been ruined. We would like financial support to offer us some degree of security. Instead we have to make applications for means tested support which is usually turned down.’

The second story is from my constituent Jeff Meaden, who I’ve been in correspondence with for some months. Jeff writes movingly about his much-loved wife Pat. Patricia Meaden died of liver cancer and liver failure in January 2014. Pat had contracted hepatitis C through treatment she had received for a blood clotting disorder. She was ill for most of 2013 but wasn’t referred for a liver transplant and developed liver cancer. Her widower Jeff says:

‘We lived in the same street as children and played together as children. We first went out together when we were 14, her death was so unnecessary, I am broken hearted. My wife would have been alive it if hadn’t been for Hepatitis C, it has ruined our lives and nobody is taking any responsibility for it.’

The stories of my unnamed constituent and Pat Meaden highlight some of the ways in which lives have been changed as a result of the contaminated blood scandal: the psychological impact; addiction to medication; suicide attempts; refusal of life assurance or mortgage protection; financial insecurity; and death. But their stories also highlight the way the contaminated blood scandal has affected those around them and I am glad that this aspect has also been touched upon in the motion today. I have no hesitation in supporting this motion today and its call for justice. Thank you.

Hoffwn ddechrau heddiw drwy ddiolch i’r Aelodau y mae’r cynnig hwn yn ymddangos yn eu henwau ar yr agenda heddiw. Mae hwn yn bwnc pwysig iawn, lle y mae gennym gyfle i alw am iawndal i’r rhai y mae eu bywydau wedi’u cyffwrdd gan y drychineb gwaed halogedig. Ar gyfer fy nghyfraniad heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar hanes dau o fy etholwyr yr effeithiwyd arnynt yn y ffordd hon. Daw’r stori gyntaf gan etholwr sydd, yn ddealladwy, yn dymuno aros yn ddienw. Mae’n dweud hyn:

Roeddwn yn 17 oed ac yn barod i ddechrau ar fy mywyd pan ddywedodd fy meddyg Hemoffilia wrthyf fod gennyf HIV, a dywedwyd wrthyf am beidio â dweud wrth neb, yn cynnwys fy mam hyd yn oed. Dywedwyd wrthyf y buaswn yn byw am oddeutu 18 mis. Roeddwn wedi gweld dioddefwyr AIDS ar y teledu ac felly roeddwn yn meddwl y buaswn yn marw yn yr un ffordd. Roedd hon yn ddedfryd o farwolaeth, rhyddheais fy hun o’r ysbyty a dechrau cymryd tabledi cysgu, gan nad oeddwn yn meddwl am realiti’r hyn oedd yn digwydd pan oeddwn yn cysgu. Yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf cymerais fwy a mwy o dabledi cysgu, morffin a phethidin, unrhyw beth mewn gwirionedd i rewi’r effaith ac atal yr artaith feddyliol. Buaswn yn cymryd 5 neu 6 ar y tro, hyd at 90 yr wythnos. Cefais chwalfa nerfol a chefais fy nerbyn i ysbyty meddwl yr Eglwys Newydd a cheisiais roi’r gorau i’r arfer. Am flynyddoedd treuliais gyfnodau i mewn ac allan o’r ysbyty lle y gwelais bobl hemoffilig eraill yr oeddwn yn eu hadnabod yn marw o AIDS. Un dioddefwr o’r fath oedd Mathew, dyn ifanc a oedd ychydig o flynyddoedd yn iau na mi ac roedd ganddo dipyn o feddwl ohonof. Roedd ar fin marw, a gofynnodd y meddygon hemoffilia i mi aros yn yr ysbyty am ychydig ddyddiau’n hwy tan y byddai farw. Roeddwn wedi mynd yn gaeth i dabledi cysgu a thabledi lladd poen a stopiodd fy meddyg y cyfan un diwrnod. Roeddwn yn dringo’r waliau gan na chefais unrhyw help, a thorrais i mewn i’r fferyllfa leol i geisio cael tabledi i rewi’r boen. Ceisiais ladd fy hun sawl gwaith, ac roedd fy mam yn dyst i hyn i gyd.

Yn 1994 dywedwyd wrthyf fy mod wedi fy heintio â hepatitis C hefyd. Cefais sawl triniaeth gyda sgîl-effeithiau ofnadwy ac yn y pen draw cefais wared ar y firws 3 blynedd yn ôl. Dywedwyd wrthyf fy mod wedi cael sirosis oherwydd hepatitis C ond gwrthodwyd taliadau parhaus cam 2 o Gronfa Skipton i mi. Ar hyd fy oes nid wyf wedi gallu cael yswiriant bywyd neu ddiogelu morgais oherwydd HIV a hepatitis C. Rwy’n byw o ddydd i ddydd. Cyfarfûm â fy ngwraig dros 20 mlynedd yn ôl, a buasem yn hoffi cael rhywfaint o gydnabyddiaeth o’r hyn sydd wedi digwydd i mi a sut y mae fy mywyd wedi cael ei ddifetha. Hoffem gymorth ariannol i gynnig rhywfaint o sicrwydd i ni. Yn lle hynny mae’n rhaid i ni wneud ceisiadau am gymorth sy’n dibynnu ar brawf modd, ac fel arfer, mae’r ceisiadau’n cael eu gwrthod.

Daw’r ail stori gan fy etholwr, Jeff Meaden, sydd wedi bod yn gohebu â mi ers rhai misoedd. Mae Jeff yn ysgrifennu’n deimladwy am ei wraig annwyl, Pat. Bu farw Patricia Meaden o ganser yr afu a methiant yr afu ym mis Ionawr 2014. Heintiwyd Pat â hepatitis C drwy driniaeth a gafodd at anhwylder ceulo gwaed. Roedd yn sâl am y rhan fwyaf o 2013, ond ni chafodd ei hatgyfeirio i gael trawsblaniad afu a datblygodd ganser yr iau. Dywed ei gŵr gweddw, Jeff:

Roeddem yn byw ar yr un stryd yn blant a byddem yn chwarae gyda’n gilydd yn blant. Dechreuasom ganlyn pan oeddem yn 14. Roedd ei marwolaeth mor ddiangen, rwy’n torri fy nghalon. Byddai fy ngwraig wedi bod yn fyw oni bai am hepatitis C. Mae wedi difetha ein bywydau ac nid oes neb yn cymryd unrhyw gyfrifoldeb am hynny.

Mae straeon fy etholwr dienw a Pat Meaden yn tynnu sylw at rai o’r ffyrdd y mae bywydau wedi cael eu newid o ganlyniad i’r sgandal gwaed halogedig: yr effaith seicolegol; caethiwed i feddyginiaeth; ceisio cyflawni hunanladdiad; gwrthod yswiriant bywyd neu ddiogelu morgais; ansicrwydd ariannol; a marwolaeth. Ond mae eu straeon hefyd yn tynnu sylw at y ffordd y mae’r sgandal gwaed halogedig wedi effeithio ar y rhai o’u cwmpas ac rwy’n falch fod yr agwedd hon hefyd wedi cael sylw yn y cynnig heddiw. Ni phetrusaf ddim rhag cefnogi’r cynnig hwn heddiw a’i alwad am gyfiawnder. Diolch.

I welcome this opportunity to contribute to the case for recognition of this contaminated blood scandal and tragedy and its ongoing consequences to support the campaign for justice by affected families and Haemophilia Wales and the need for full answers as to how it was allowed to happen. Dirprwy Lywydd, my constituent Lynn Ashcroft’s husband, Bill Dumbelton, was a haemophiliac and one of the first to treat himself at home with cryoprecipitate. As a result of contamination, he contracted HIV and hepatitis C and died aged 49, leaving her a widow at 35. Bill had no life insurance: he could not get any as a haemophiliac. Lynn was left to cope with the mortgage and all the other financial pressures. She found available support inadequate and dispiriting and believes the UK Government should ensure financial security for survivors. Lynn says the UK Government has no conscience and has lost the plot. She does not want the one-off £10,000 payment on offer, which she considers insulting.

My constituents Janet and Colin Smith’s lives were torn apart by the death of their son, Colin. Little Colin was a haemophiliac and given a batch of contaminated blood product in the middle of the AIDS crisis. At age 7, after years of suffering, he died in his mother’s arms weighing 13 pounds. Colin and Janet think Little Colin knew he was going to die. He told his brothers they could have his toys. He obviously knew they would get to use them for longer than he would and he had turned to his brother Daniel and said, ‘You will miss me, you know.’ And Daniel does miss him, as do his other brothers, Patrick and Darren. Dirprwy Lywydd, the family have been denied answers as to why the provision of contaminated product was allowed to happen. It was, in fact, a freedom of information request that revealed the blood was from a prison in Arkansas and it wasn’t until three years after his death that Colin’s parents discovered he had hepatitis C. That had been kept secret from them. They continue to be ignored and feel strongly that they have to continue to fight for justice for Little Colin and everybody else affected by this tragedy.

Dirprwy Lywydd, families and Haemophilia Wales have now been waiting some 30 to 40 years for the truth and they are crystal clear: they need a public inquiry to get that truth.

Rwy’n croesawu’r cyfle hwn i gyfrannu at yr achos dros gydnabod y sgandal gwaed halogedig a’i ganlyniadau parhaus er mwyn cefnogi’r ymgyrch am gyfiawnder gan deuluoedd yr effeithiwyd arnynt a Hemoffilia Cymru a’r angen am atebion llawn ynglŷn â sut y caniatawyd i’r drasiedi ddigwydd. Ddirprwy Lywydd, roedd gŵr un o fy etholwyr, Lynn Ashcroft, sef Bill Dumbelton, yn dioddef o hemoffilia ac yn un o’r rhai cyntaf i drin ei hun gartref â cryoprecipitate. O ganlyniad i gael ei halogi, daliodd HIV a hepatitis C a bu farw’n 49 oed, gan adael ei wraig yn weddw yn 35 oed. Nid oedd gan Bill yswiriant bywyd: ni allai gael yswiriant bywyd fel person hemoffilig. Gadawyd Lynn i ymdopi â’r morgais a’r holl bwysau ariannol eraill. Teimlai fod y cymorth a oedd ar gael yn annigonol ac yn ei digalonni ac mae’n credu y dylai Llywodraeth y DU sicrhau diogelwch ariannol i oroeswyr. Mae Lynn yn dweud nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw gydwybod a’i bod wedi colli gafael ar realiti. Nid yw eisiau’r taliad untro o £10,000 sy’n cael ei gynnig, ac mae’n ei ystyried yn gynnig sarhaus.

Cafodd bywydau fy etholwyr Janet a Colin Smith eu chwalu gan farwolaeth eu mab, Colin. Roedd Colin bach yn dioddef o hemoffilia a chafodd gynnyrch gwaed halogedig yng nghanol yr argyfwng AIDS. Yn 7 oed, ar ôl blynyddoedd o ddioddef, bu farw ym mreichiau ei fam yn pwyso 13 pwys. Mae Colin a Janet yn meddwl fod Colin bach yn gwybod ei fod yn mynd i farw. Dywedodd wrth ei frodyr y gallent gael ei deganau. Roedd yn amlwg yn gwybod y buasent yn cael eu defnyddio am amser hwy nag y câi ef, ac roedd wedi troi at ei frawd, Daniel, a dweud, ‘Fe fyddwch yn fy ngholli, wyddoch chi.’ Ac mae Daniel yn gweld ei golli, fel y mae ei frodyr eraill, Patrick a Darren. Ddirprwy Lywydd, mae’r teulu wedi methu cael atebion ynglŷn â pham y caniatawyd i’r ddarpariaeth o gynnyrch halogedig ddigwydd. Mewn gwirionedd, cais rhyddid gwybodaeth a ddatgelodd fod y gwaed yn dod o garchar yng Arkansas ac nid tan dair blynedd ar ôl ei farwolaeth y darganfu rhieni Colin fod ganddo hepatitis C. Roedd hynny wedi cael ei gadw’n gyfrinachol rhagddynt. Maent yn parhau i gael eu hanwybyddu a theimlant yn gryf fod yn rhaid iddynt barhau i frwydro dros gyfiawnder i Colin bach a phawb arall yr effeithiwyd arnynt yn sgil y drasiedi hon.

Ddirprwy Lywydd, mae’r teuluoedd a Hemoffilia Cymru bellach wedi aros oddeutu 30 i 40 mlynedd am y gwirionedd ac maent yn hollol glir: maent angen ymchwiliad cyhoeddus i ddod o hyd i’r gwirionedd hwnnw.

I now call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to begin by thanking Julie Morgan as chair, cross-party group members and all of those who’ve contributed to today’s debate. There’s been powerful testimony from all sides, not just about the injustice and unfairness, but in particular about the impact on individuals and families, whether that’s the impact on work, the ability to get insurance, but also the stigma that goes with contaminated blood and the shame that people feel. Whether they’re right to feel shame is an entirely different thing—I don’t think they should be ashamed at all—but it’s how people really do feel and how it’s impacted on their lives. And then, of course, there are the other medical problems, especially those mental health problems. So, I want to say at the outset that I strongly support the call for the Government to hold a UK-wide public inquiry into the circumstances that led to people contracting hepatitis C, HIV or both from NHS-supplied contaminated blood products. I know this has been described as some of the worst treatment in the history of the NHS. People were infected by NHS treatment and it should never have been allowed to happen, but it did and I am truly sorry about the harm that has been caused and the impact this has had and continues to have on those affected.

The impact of those infections on people’s health and well-being has been hugely significant and highlighted again in the Chamber today, with wide-reaching consequences for lives, dreams and aspirations. And, of course, some have lost their lives permanently, as Julie Morgan outlined in opening the debate. I have had the opportunity to hear first-hand, both in the cross-party group but also in private ministerial meetings, about the views of affected individuals and their families, including representatives of Haemophilia Wales and Assembly Members. I’ve been further informed by feedback I’ve had from Welsh Government officials following the recent workshops that they held with those affected to help inform our future direction in Wales on the financial support that we will be able to provide.

What is clear to me and everyone in this Chamber who has listened is the incredible strength of feeling about what happened, and a plain and simple demand to know all the circumstances and facts about what happened. And I support them in that demand, because I know that they seek closure in order to be able to move on. And the calls for a public inquiry over many years across more than one Government by those campaigning have been ignored. To many, we understand that this has added insult to injury. I certainly believe that a full and independent investigation into the circumstances is right and appropriate. In October last year, I wrote to Lord Prior following the Prime Minister’s commitment to consider a review into the issue of contaminated blood, and I asked how the devolved administrations would be engaged. I then wrote to Jeremy Hunt on 20 December adding my voice to the call for a UK-wide public inquiry. And it’s clear that that inquiry can only take place if the UK Government acts. It’s not just because these events took place before devolution. It’s not just because we can’t always know where people were infected. But, of course, only the UK Government has access to the information and the powers for the scope and depth of an inquiry that is required for a meaningful inquiry to help people get to the truth.

It is also true, though, that the scandal was not unique to the UK. What is different, though, is that in some other countries like Ireland and Canada, their governments have instigated those inquiries. I do accept that no inquiry can repair the damage that has been done, but it can ensure that we fully understand in a transparent way how the events of this catastrophe were able to happen. It is important, as well as ensuring those who have been so directly affected by the tragedy know, that we also ensure that we take any learning to help prevent any such thing happening in the future.

Caroline Jones asked directly: have we learned anything? The truth is we have, actually, because if you look at blood products here in Wales, the safety has significantly improved in terms of traceability and testing. I’ve seen some of those systems in place, and the safeguards on visits that I’ve made to the Welsh Blood Service. But that does not get away from the fundamental injustice for those people who have been infected.

As people are aware—and, of course, as was mentioned in the debate—work is under way to reform the system of financial support provided by the Welsh Government. We would have preferred to have done this on a consistent UK-wide basis, but this is where we are. The five infection-specific schemes established since 1988 have evolved in an ad hoc manner, and over time the system has become complex. Some improvements have been made pre and post devolution, such as the introduction in 2009 of annual payments for those with HIV and annual payments for those most severely affected by hepatitis C from 2011.

However, there is widespread dissatisfaction that continues about the way and the extent to which people affected are supported. In reforming support for those affected who will fall within the responsibility of the Wales scheme, I have three priorities. Any move to a new system has to be equitable and operate transparently. Improvements need to be affordable and sustainable within the health budget, and decisions will need to take account of the views expressed by those affected.

So, in October last year I wrote to individuals inviting them to complete a survey to let me have their views on how best to provide support and how it could be tailored better to meet their needs. My officials also held two workshops, one in north Wales and one in south Wales. This overall process has proved invaluable in gaining first-hand the impact of the tragedy on people’s lives and those of their families in many cases. The survey closed on 20 January and I will consider carefully the information and the views that are expressed to me in making a decision of a path forward. Of course, there has been some more money allocated within this year’s final budget. But it will be a difficult task on the way forward and I know perfectly well I will probably not be able to satisfy all of the demands—and understandable demands—that families will want to make upon me and this Government. But I will be completely transparent about any decision I make, how I’ve made it and what I’m able to do to help support families here in Wales. So, I’ll be considering those issues carefully when making a decision on the way forward for Wales.

But I want to finish—because the essential call in today’s debate has been about truth and a way forward—and I absolutely believe it is right and proper that people have answers to their questions about how and why people were infected as well as receiving appropriate support in helping to live with the impact that this tragedy has had and will continue to have.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf am ddechrau drwy ddiolch i Julie Morgan fel cadeirydd, aelodau’r grŵp trawsbleidiol a phawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Cafwyd tystiolaeth rymus o bob ochr, nid yn unig o’r anghyfiawnder a’r annhegwch, ond yn arbennig o’r effaith ar unigolion a theuluoedd, boed yn effaith ar waith, y gallu i gael yswiriant, ond hefyd y stigma sy’n gysylltiedig â gwaed halogedig a’r cywilydd y mae pobl yn ei deimlo. Mae pa un a ydynt yn iawn i deimlo cywilydd yn fater cwbl wahanol—nid wyf yn meddwl y dylent fod â chywilydd o gwbl—ond dyna sut y mae pobl o ddifrif yn teimlo a’r modd y mae wedi effeithio ar eu bywydau. Ac yna, wrth gwrs, ceir problemau meddygol eraill, yn enwedig problemau iechyd meddwl. Felly, rwyf am ddweud ar y dechrau fy mod yn cefnogi’n gryf yr alwad ar y Llywodraeth i gynnal ymchwiliad cyhoeddus ar draws y DU i’r amgylchiadau a arweiniodd at bobl yn dal hepatitis C, HIV neu’r ddau o gynhyrchion gwaed halogedig a ddarparwyd gan y GIG. Rwy’n gwybod bod hyn wedi’i ddisgrifio fel y driniaeth waethaf yn hanes y GIG. Heintiwyd pobl gan driniaeth GIG ac ni ddylid byth fod wedi gadael i hynny ddigwydd, ond fe wnaeth ac mae’n wirioneddol ddrwg gennyf am y niwed a achoswyd a’r effaith y mae hyn wedi ei gael ac yn parhau i’w gael ar y rhai yr effeithir arnynt.

Mae effaith yr heintiau hynny ar iechyd a lles pobl wedi bod yn hynod o fawr ac amlygwyd hynny eto yn y Siambr heddiw, gyda chanlyniadau pellgyrhaeddol i fywydau, breuddwydion a dyheadau. Ac wrth gwrs, mae rhai wedi colli eu bywydau yn barhaol, fel yr amlinellodd Julie Morgan wrth agor y ddadl. Rwyf wedi cael cyfle i glywed o lygad y ffynnon, yn y grŵp trawsbleidiol ond hefyd mewn cyfarfodydd gweinidogol preifat, am farn unigolion yr effeithir arnynt a’u teuluoedd, gan gynnwys cynrychiolwyr o Hemoffilia Cymru ac Aelodau’r Cynulliad. Rwyf wedi cael gwybodaeth bellach o adborth a gefais gan swyddogion Llywodraeth Cymru yn dilyn y gweithdai diweddar a gynaliasant gyda’r rhai yr effeithir arnynt i helpu i lywio ein cyfeiriad yn y dyfodol yng Nghymru o ran y cymorth ariannol y byddwn yn gallu ei ddarparu.

Yr hyn sy’n amlwg i mi a phawb yn y Siambr hon sydd wedi gwrando yw cryfder anhygoel y teimlad ynglŷn â’r hyn a ddigwyddodd, a galwad blaen a syml i gael gwybod yr holl amgylchiadau a’r ffeithiau am yr hyn a ddigwyddodd. Ac rwy’n eu cefnogi yn yr alwad honno, oherwydd gwn eu bod eisiau atebion er mwyn gallu symud ymlaen. Ac mae’r galwadau am ymchwiliad cyhoeddus dros nifer o flynyddoedd ar draws mwy nag un Llywodraeth gan y rhai sy’n ymgyrchu wedi cael eu hanwybyddu. I lawer, rydym yn deall bod hyn wedi rhoi halen ar y briw. Rwy’n sicr yn credu ei bod yn iawn ac yn briodol cael ymchwiliad llawn ac annibynnol i’r amgylchiadau. Ym mis Hydref y llynedd, ysgrifennais at yr Arglwydd Prior yn dilyn ymrwymiad y Prif Weinidog i ystyried adolygiad i fater gwaed halogedig, a gofynnais sut y byddai’r gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu cynnwys. Yna, ysgrifennais at Jeremy Hunt ar 20 Rhagfyr i ychwanegu fy llais at yr alwad am ymchwiliad cyhoeddus ar draws y DU. Ac mae’n glir na fydd yr ymchwiliad hwnnw’n gallu digwydd heb i Lywodraeth y DU weithredu, nid yn unig oherwydd bod y pethau hyn wedi digwydd cyn datganoli, nid yn unig oherwydd na allwn bob amser wybod lle y cafodd pobl eu heintio. Ond wrth gwrs, Llywodraeth y DU yn unig sydd â mynediad at y wybodaeth a’r pwerau ar gyfer ymchwiliad gyda’r cwmpas a’r trylwyredd angenrheidiol i sicrhau ymchwiliad ystyrlon i helpu pobl i gyrraedd at y gwirionedd.

Mae hefyd yn wir, fodd bynnag, nad oedd y sgandal yn unigryw i’r DU. Yr hyn sy’n wahanol, fodd bynnag, yw bod llywodraethau mewn rhai o’r gwledydd eraill fel Iwerddon a Chanada wedi cynnal yr ymchwiliadau hynny. Rwy’n derbyn na all unrhyw ymchwiliad unioni’r difrod a wnaed, ond gall sicrhau ein bod yn deall yn llawn ac mewn ffordd dryloyw sut y gallodd digwyddiadau’r drychineb hon ddigwydd. Mae’n bwysig sicrhau hefyd fod y rhai yr effeithiwyd arnynt mor uniongyrchol gan y drychineb yn gwybod ein bod hefyd yn sicrhau ein bod yn dysgu unrhyw wersi sydd i’w dysgu er mwyn helpu i atal unrhyw beth o’r fath rhag digwydd yn y dyfodol.

Gofynnodd Caroline Jones yn uniongyrchol: a ydym wedi dysgu unrhyw beth? Y gwir yw ein bod, mewn gwirionedd, oherwydd os edrychwch ar gynhyrchion gwaed yma yng Nghymru, mae diogelwch wedi gwella’n sylweddol o ran y gallu i olrhain a phrofi. Rwyf wedi gweld rhai o’r systemau hynny ar waith, a’r mesurau diogelwch ar ymweliadau a wneuthum â Gwasanaeth Gwaed Cymru. Ond nid yw hynny’n tynnu dim oddi wrth yr anghyfiawnder sylfaenol i’r bobl a heintiwyd.

Fel y mae pobl yn gwybod—ac wrth gwrs, fel y soniwyd yn y ddadl—mae gwaith ar y gweill i ddiwygio’r system gymorth ariannol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru. Byddai wedi bod yn well gennym fod wedi gwneud hyn ar sail gyson ledled y DU, ond dyma ble rydym. Mae’r pum cynllun haint penodol a sefydlwyd ers 1988 wedi esblygu mewn modd ad hoc, a thros amser mae’r system wedi dod yn gymhleth. Gwnaed rhai gwelliannau cyn ac ar ôl datganoli, megis cyflwyno taliadau blynyddol yn 2009 ar gyfer pobl sydd â HIV a thaliadau blynyddol i’r rhai yr effeithiwyd arnynt yn fwyaf difrifol gan hepatitis C o 2011.

Fodd bynnag, mae yna anfodlonrwydd eang sy’n parhau am y ffordd y caiff pobl yr effeithiwyd arnynt eu cynorthwyo, ac i ba raddau. Wrth ddiwygio cymorth i’r rhai yr effeithiwyd arnynt a fydd yn cael eu cynnwys o dan y cynllun yng Nghymru, mae gennyf dair blaenoriaeth. Rhaid i unrhyw newid i system newydd fod yn deg a gweithredu’n dryloyw. Mae angen i welliannau fod yn fforddiadwy ac yn gynaliadwy o fewn y gyllideb iechyd, a bydd angen i benderfyniadau ystyried y safbwyntiau a fynegwyd gan y rhai yr effeithir arnynt.

Felly, ym mis Hydref y llynedd ysgrifennais at unigolion yn eu gwahodd i gwblhau arolwg i adael i mi gael eu barn ar y ffordd orau o ddarparu cymorth a sut y gellid ei deilwra’n well i ddiwallu eu hanghenion. Hefyd, cynhaliodd fy swyddogion ddau weithdy, un yng ngogledd Cymru ac un yn ne Cymru. Mae’r broses gyffredinol hon wedi bod yn amhrisiadwy o ran cael gwybod yn uniongyrchol am effaith y drychineb ar fywydau pobl a bywydau eu teuluoedd mewn llawer o achosion. Daeth yr arolwg i ben ar 20 Ionawr a byddaf yn ystyried yn ofalus y wybodaeth a’r safbwyntiau a fynegwyd wrthyf wrth wneud penderfyniad ar lwybr ymlaen. Wrth gwrs, cafodd mwy o arian ei ddyrannu yn y gyllideb derfynol eleni. Ond bydd yn dasg anodd ar y ffordd ymlaen ac rwy’n gwybod yn iawn yn ôl pob tebyg na fyddaf yn gallu bodloni’r holl ofynion—a gofynion dealladwy—y bydd teuluoedd yn dymuno eu cael gennyf a chan y Llywodraeth hon. Ond byddaf yn hollol dryloyw ynglŷn ag unrhyw benderfyniad a wnaf, sut y’i gwneuthum a’r hyn y gallaf ei wneud i helpu i gynorthwyo teuluoedd yma yng Nghymru. Felly, byddaf yn ystyried y materion hynny’n ofalus wrth wneud penderfyniad ar y ffordd ymlaen i Gymru.

Ond rwyf eisiau gorffen—oherwydd mai galwad am y gwirionedd a ffordd ymlaen oedd yr alwad hanfodol yn y ddadl heddiw—ac rwy’n credu’n llwyr ei bod yn iawn ac yn briodol i bobl gael atebion i’w cwestiynau ynglŷn â sut a pham y cafodd pobl eu heintio yn ogystal â derbyn cymorth priodol i’w helpu i fyw gyda’r effaith y mae’r drasiedi hon wedi’i chael ac yn parhau i’w chael.

Thank you. I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mi hoffwn i ddiolch i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Mi wnaf i ddiolch hefyd i ambell un sydd ddim wedi cael y cyfle yn y ddadl y prynhawn yma i gael ei safbwynt ar y cofnod. Gwnaf i enwi Jenny Rathbone, wrth gwrs, sy’n un a oedd wedi arwyddo’r cynnig hwn ac sydd yma yn y Siambr yn cefnogi 100 y cant y cynnig sydd ger ein bron ni heddiw. A gaf fi ddiolch hefyd i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei ymateb cadarnhaol i’r cais, i’r alwad benodol iawn sy’n cael ei gwneud gennym ni heddiw? Ond mae fy niolch i yn bennaf i’r unigolion a’r teuluoedd hynny sydd wedi byw efo’r anghyfiawnder yma ers cymaint, a theuluoedd y rheini sydd wedi colli eu bywydau, ac am eu hurddas a’u dygnwch wrth bwyso arnom ni i sicrhau eu bod nhw rŵan, gobeithio, yn gallu cael cyfiawnder.

All Members today have told us about the real experiences of constituents, of friends, of family members even—they’ve recounted heart-wrenching experiences that highlight to us why it is that we are demanding this action. Julie Morgan eloquently put the case for an inquiry. Mark Isherwood described the scale, UK-wide, of this tragedy, this scandal, and the inadequacies of the compensation scheme. Dai Rees reminded us of the stigma that runs alongside ill health. Dai Lloyd reminded us that it’s 16 years since this Assembly discussed this very issue and still we await action. And Hefin David summed up our intention quite simply today as a call for action. That call is a very simple call.

Mae’r hyn rydym ni’n gofyn amdano fo y prynhawn yma yn syml iawn, iawn. Fel yr ydym ni wedi ei glywed, mi gafodd 283 o bobl yng Nghymru eu heintio efo hepatitis C neu HIV ar ôl derbyn cynnyrch gwaed wedi’i heintio yn y 1970au a’r 1980au. Mae 70 o’r rheini wedi marw bellach. Mae eu henwau, unwaith eto, i’w gweld ar y sgriniau o gwmpas y Siambr yma, a’r tu ôl i bob enw, mae yna unigolyn a wnaeth orfod byw bywyd yn dioddef salwch a stigma drwy ddim o’u bai eu hunain. A’r tu ôl i bob enw, mae yna deuluoedd sydd wedi gorfod galaru drwy ddim o’u bai eu hunain.

Yn y grŵp trawsbleidiol ar waed wedi’i heintio, rydym ni wedi clywed disgrifiadau pwerus o brofiadau dioddefwyr a’u teuluoedd. Nid yn unig symptomau meddygol ac effaith gorfforol yr heintiau ond hefyd yr effaith seicolegol arnyn nhw a’u teuluoedd a’u ffrindiau, am ragfarnau pobl tuag atyn nhw pan oedden nhw’n dweud bod ganddyn nhw HIV neu hepatitis C, ac euogrwydd y rhai ohonyn nhw a oedd wedi heintio gwŷr, gwragedd neu fabanod yn ddiarwybod. Oherwydd hynny, ffactorau fel hyn, mae llawer wedi dewis dioddef yn dawel. Ond i ddwysáu’r dioddefaint, mae Llywodraeth ar ôl Llywodraeth hefyd wedi dewis aros yn dawel a gwrthod datgelu neu fynd at wraidd beth yn union aeth o’i le a pham. Mae dioddefwyr a’u teuluoedd yn haeddu cael gwybod ac maen nhw’n haeddu cael cyfiawnder.

Un o ganlyniadau’r diffyg atebion a’r diffyg canfyddiad o beth aeth o’i le ydy’r diffyg trawiadol, fel rydym wedi clywed y prynhawn yma gan sawl Aelod, yn y pecyn o iawndal sy’n cael ei dalu i ddioddefwyr a’u teuluoedd. Nid yw’r galwadau yma heddiw am ymchwiliad yn cymryd lle’r galwadau am well pecyn cymorth ariannol i ddioddefwyr. Rydw i’n reit siŵr bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn clywed hynny. Yn sicr—

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank everyone who has contributed to this debate this afternoon. I’ll thank also some who haven’t had the opportunity in this afternoon’s debate to express their opinion on record. I’ll name Jenny Rathbone, of course, who’s one who’s signed this motion and who is here in the Chamber supporting this 100 per cent, this motion before us. Can I also thank the Cabinet Secretary for his positive response to the specific call that’s being made by us today? But my thanks goes mainly to the individuals and the families who have lived with this injustice for so long, and the families of those who have lost their lives, and for their dignity and resilience in pressing on us to ensure that they, hopefully, will be able to have justice.

Mae’r holl Aelodau heddiw wedi dweud wrthym am brofiadau go iawn etholwyr, ffrindiau, aelodau o’r teulu, hyd yn oed—maent wedi adrodd am brofiadau dirdynnol sy’n dangos yn glir i ni pam rydym yn mynnu’r camau hyn. Cyflwynodd Julie Morgan yr achos dros ymchwiliad yn huawdl. Disgrifiodd Mark Isherwood raddfa’r drasiedi, y sgandal hon, ledled y DU, ac annigonolrwydd y cynllun iawndal. Cawsom ein hatgoffa gan Dai Rees am y stigma sy’n cydredeg ochr yn ochr â salwch. Fe’n hatgoffwyd gan Dai Lloyd fod 16 mlynedd ers i’r Cynulliad drafod yr union fater hwn ac rydym yn dal i aros am gamau gweithredu. A chrynhodd Hefin David ein bwriad yn eithaf syml heddiw fel galwad i weithredu. Mae’r alwad honno’n alwad syml iawn.

What we’re demanding this afternoon is very simple indeed. As we’ve heard, 283 people in Wales were infected with hepatitis C or HIV because of contaminated blood in the 1970s and 1980s. Seventy of those have now passed away. Their names are once again on the screens around this Chamber, and behind every name, there is an individual who had to live a life suffering both illness and stigma, through no fault of their own. And behind every name, there is also a family who have had to grieve, through no fault of their own.

In the cross-party group on contaminated blood, we’ve heard some powerful descriptions of the experiences of victims and their families, not only the physical impacts of the infection, but also the psychological impacts on them, their families and friends, about the prejudice of people when they told them that they had HIV or hepatitis C, and the guilt felt by many of them who had infected husbands, wives or even babies, unbeknown to them. Because of that, factors such as these, many have decided to suffer in silence. But, to intensify that suffering, Government after Government has also chosen to remain silent and refused to get to the heart of exactly what went wrong and why. Victims and their families deserve to know and they deserve justice.

One of the outcomes of this absence of answers, the absence of a perception of what went wrong, is the striking problem, as we’ve heard from many Members, in terms of the compensation packages provided. These demands for an inquiry today don’t replace calls for improved compensation packages for victims. I’m sure the Cabinet Secretary hears my comments on that. Certainly—

[Yn parhau.]—ni ddylai ymchwiliad cyhoeddus llawn fod yn ffordd i alluogi’r Llywodraeth i ohirio, ymhellach, gwneud setliad cyfiawn i’r bobl a effeithiwyd. Wrth gwrs, rwy’n barod i gymryd yr ymyrraeth.

[Continues.]—a full public inquiry shouldn’t be any reason for the Government to delay, any further, coming to a just settlement for those people who have suffered. I will of course take the intervention.

Would you agree with me that what is needed is a full and effective public inquiry, similar to the one that Charles Hendry conducted into the tidal lagoon, not one that takes six years and comes up with one limp recommendation, as happened in Scotland? We need a full public inquiry, so that we know that the NHS is a learning organisation and has learnt from the dreadful mistakes that were made.

A fuasech yn cytuno â mi mai’r hyn sydd ei angen yw ymchwiliad cyhoeddus llawn ac effeithiol, yn debyg i’r un a gynhaliodd Charles Hendry i’r morlyn llanw, nid un sy’n cymryd chwe blynedd ac sy’n cynnig un argymhelliad llipa, fel a ddigwyddodd yn yr Alban? Mae arnom angen ymchwiliad cyhoeddus llawn, fel ein bod yn gwybod bod y GIG yn sefydliad sy’n dysgu a’i fod wedi dysgu o’r camgymeriadau erchyll a wnaed.

I’m grateful to the Member for making that intervention, and she’s absolutely right, of course, that what we want is a full, a complete, inquiry. We’ve waited long enough to get the answers to the questions that we ask. I’m grateful that that point has been made. Inquiries that we have seen in Scotland have been useful in terms of the compensation structure, but it’s not enough in itself.

Yn dilyn ymchwiliad Penrose yn yr Alban yn 2005, mi gyflwynodd Llywodraeth yr SNP system newydd well a thecach o gefnogaeth ariannol, am eu bod nhw’n credu bod gan Lywodraeth yr Alban gyfrifoldeb moesol i wneud hynny. Gadewch i ni yma hefyd gefnogi galwadau am ymchwiliad, ond un llawnach, fel cam tuag at roi’r gefnogaeth haeddiannol i ddioddefwyr yng Nghymru hefyd, yn ogystal â’u teuluoedd.

Gadewch imi ddyfynnu un o’m hetholwyr i, sydd â’i wraig, Jennifer, yn dioddef o hepatitis C. Mi gafodd ei heintio yn y 1970au. Dyma a ddywedodd o:

‘In the 14 years since she has become ill, she’s been unable to do most of the things she did before. In the early days, she was so debilitated that she could not cook; could walk only a short distance; could not drive; found it difficult to understand basic things; she needed help washing and dressing. She has improved slowly, but 12 years later, she still suffers from chronic fatigue, usually spending most afternoons asleep. She cannot cope with day-to-day housework and cooking, but she tries to do some, often making mistakes.’

Crucially, he says:

‘In her words, she never has a good day; just bad or very bad’.

I’ve met Jennifer and her husband on a number of occasions. I’ve been struck by their dignity; dignity in the face of what they have had to endure in terms of their health and in the face of an unjust compensation structure, and of too many unanswered questions. Seventy of the 283 contaminated in Wales are no longer with us. You’ve seen their names in the Chamber today. We owe it to them and we owe it to all those still living with the consequences of the contaminated blood scandal to seek answers, once and for all. For justice, support today’s motion.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am yr ymyriad hwnnw, ac mae hi’n hollol gywir, wrth gwrs, mai’r hyn yr ydym ei eisiau yw ymchwiliad llawn a chyflawn. Rydym wedi aros yn ddigon hir i gael yr atebion i’r cwestiynau a ofynnwn. Rwy’n ddiolchgar fod y pwynt hwnnw wedi’i wneud. Mae’r ymchwiliadau a welsom yn yr Alban wedi bod yn ddefnyddiol o ran y strwythur iawndal, ond nid yw’n ddigon ynddo’i hun.

Following the Penrose inquiry in Scotland in 2005, the SNP Government did introduce a new improved, fairer system of financial support, because they believed that the Scottish Government had a moral responsibility to do that. Let us here, too, support demands for an inquiry, but a fuller public inquiry, as part of the steps towards giving full support to victims in Wales and their families, too.

Let me quote a constituent of mine, whose wife, Jennifer, is suffering from hepatitis C. She was infected in the 1970s. This is what he said:

Yn y 14 mlynedd ers iddi fynd yn sâl, mae hi wedi bod yn methu gwneud y rhan fwyaf o’r pethau y byddai’n eu gwneud o’r blaen. Yn y dyddiau cynnar, roedd hi mor wan fel na allai goginio; pellter byr yn unig y gallai ei gerdded; ni allai yrru; roedd yn ei chael hi’n anodd deall pethau sylfaenol; roedd hi angen help i ymolchi a gwisgo. Mae hi wedi gwella’n araf, ond 12 mlynedd yn ddiweddarach, mae’n dal i ddioddef o flinder cronig, gan dreulio’r rhan fwyaf o’r prynhawniau’n cysgu fel arfer. Ni all ymdopi â gwaith tŷ a choginio o ddydd i ddydd, ond mae’n ceisio gwneud ychydig, gan wneud camgymeriadau’n aml.

Yn allweddol, meddai:

Yn ei geiriau hi, nid yw hi byth yn cael diwrnod da; dim ond gwael neu wael iawn.

Rwyf wedi cyfarfod â Jennifer a’i gŵr ar sawl achlysur. Cefais fy nharo gan eu hurddas; urddas yn wyneb yr hyn y maent wedi gorfod ei ddioddef o ran eu hiechyd ac yn wyneb strwythur iawndal anghyfiawn, a gormod o gwestiynau heb eu hateb. Nid yw 70 o’r 283 a gafodd waed halogedig yng Nghymru gyda ni mwyach. Rydych wedi gweld eu henwau yn y Siambr heddiw. Ein dyletswydd iddynt hwy a’n dyletswydd i bawb sy’n dal i fyw gyda chanlyniadau’r sgandal gwaed halogedig yw mynnu atebion unwaith ac am byth. Er cyfiawnder, cefnogwch y cynnig heddiw.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Dinasoedd ac Ardaloedd Trefol
8. 6. Welsh Conservatives Debate: Cities and Urban Areas

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt.

We now move on to item 6, which is the Welsh Conservatives debate on cities and urban areas. I call on David Melding to move the motion. David.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6, sef Dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ddinasoedd ac ardaloedd trefol. Galwaf ar David Melding i gynnig y cynnig. David.

Cynnig NDM6215 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi’r tueddiad rhyngwladol i werthuso dinasoedd ar feini prawf sy’n ymwneud â’r gallu i fyw ynddynt, pa mor wyrdd ydynt a’u cynaliadwyedd.

2. Yn credu bod dinasoedd ac ardaloedd trefol yn sbardun allweddol ar gyfer gwydnwch a ffyniant economaidd.

3. Yn cymeradwyo gwerth yr amcanion a’r strategaethau canlynol o ran hybu adnewyddu ac adfywio trefol:

a) mynediad at ofod glân ac agored:

b) argaeledd tai fforddiadwy;

c) rheoli traffig yn effeithiol a darparu trafnidiaeth gyhoeddus o safon uchel;

d) datblygu llwybrau trafnidiaeth llesol, gan gynnwys ailddynodi rhai llwybrau ar gyfer beicio a cherdded;

e) safonau uchel o ran ansawdd yr aer;

f) buddsoddi yn ansawdd dylunio adeiladau cyhoeddus a nodweddiadol;

g) cynnwys dinasyddion mewn cynlluniau gwella amwynderau, o ran dinas gyfan ac ar sail cymdogaeth; a

h) bod y cysyniad o ddinas-ranbarth yn ganolog i adfywio ardaloedd cefnwlad, fel Cymoedd y De.

Motion NDM6215 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the international trend to evaluate cities on liveability, green and sustainability criteria.

2. Believes that cities and urban areas are a key driver for economic resilience and prosperity.

3. Commends the value of the following objectives and strategies to promote urban renewal and regeneration:

a) access to clean, open space;

b) availability of affordable housing;

c) effective traffic management and the provision of high quality public transport;

d) the development of active transport routes, including the re-designation on some existing routes for cycling and walking;

e) high standards of air quality;

f) investment in the design quality of public and landmark buildings;

g) the involvement of citizens in plans to improve amenities, both on a city-wide and neighbourhood basis; and

h) the centrality of the city-region concept to the regeneration of hinterlands, such as the South Wales Valleys.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I say that we brought this motion in a constructive spirit? We want to examine the place of our cities and urban areas in our national life, particularly as a driver for growth and something that should be at the very heart of our ambition for a future prosperous, more sustainable Wales. Can I say that we accept the Government’s amendment, which adds to our motion, and we’re happy to accept that?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud ein bod yn cyflwyno’r cynnig hwn mewn ysbryd adeiladol? Rydym yn awyddus i archwilio lle ein dinasoedd a’n hardaloedd trefol yn ein bywyd cenedlaethol, yn enwedig fel sbardun ar gyfer twf a rhywbeth a ddylai fod wrth wraidd ein huchelgais ar gyfer Cymru ffyniannus a mwy cynaliadwy yn y dyfodol. A gaf fi ddweud ein bod yn derbyn gwelliant y Llywodraeth, sy’n ychwanegu at ein cynnig, a’n bod yn hapus i dderbyn hynny?

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Liveability and citizen engagement are key to the success of modern cities and urban areas in general. All over the world, cities are enjoying a renaissance, people are moving back to cities, their place in national life has never been more emphasised. One notable trend is a growing preference for smaller and medium-sized cities. We hear mostly about the mega cities and their challenges and the place they have in the world economy, but actually, the more innovative cities, the cities that are growing and are doing most to transform their economy and the economies of their hinterlands, are the smaller and the medium-sized cities. Here, Cardiff, Swansea, Newport, and I would also include Wrexham, have great potential. They’ve already done much—and I don’t want anything in today’s debate to take anything away from that—but I think that we need to recognise what great assets they are, and do even more work with them.

Another key factor is the issue of sustainability. In the last generation, I think we’ve seen this concept being deeply embedded in our national consciousness, and the need for sustainable, good urban design and vision is now, I think, accepted by all. To have that, there are some key qualities that we require: access to clean, open spaces, for instance, and I don’t just mean Bute park, though that is a magnificent example, but also those neighbourhood parks, particularly, perhaps, in the poorer parts of cities and urban areas, where there is the chance for recreation, particularly for younger people and children. This, I think, is often overlooked, whereas quite small interventions can open up the spaces that are there, can enhance the ones that have existed for many years, and we need to place a real priority on that.

Air quality has been discussed quite frequently in the last months here in the Assembly, and I’ll just touch upon that, but it’s always a challenge. In an urban area, you’re going to have more potential pollution and the result of that, if it’s not properly controlled or if unintended consequences of certain public policy like encouraging diesel 10 or 20 years ago is not effectively managed, is that it’s the very young, the old, the most vulnerable who suffer and are effectively driven out of the urban area.

High-quality eco-friendly housing—I think that’s probably one of the areas of particular renovation that we have seen. There are some good examples in Wales, but I think we need to realise that Cardiff, Swansea and other cities could really be marketed as places to come to see that carbon neutral, or carbon minus, even—I’m not quite sure if I get that term correct—housing is possible. Deputy Presiding Officer, the National Assembly itself as a building remains one of the most eco-friendly public buildings in the world, and I think we should be very proud of that. Green is best. Green really interests people as well, and if you’re achieving these great national priorities, and being green about it, I think that is a sign of great quality, which is not overlooked when people come and see us in action.

I was interested that some American cities now are turning very much to this concept of marketing themselves as green spaces and areas where there is this great potential for a green economy. Pittsburgh, which some of you may know, in Pennsylvania, this old steel-making town and a coal mining area around it, and was for many years regarded as perhaps the hardest city to turn around, has now gained much in recent years from marketing itself as the USA’s greenest city, or the greenest emerging city, and it has stressed that it has the first green convention centre, the first green children’s museum and the first green public arts facility. I think that’s the way we need to be looking at, for example, Cardiff. We can really aim for that and be leading the way in Britain and, indeed, in Europe.

This brings me on to the whole concept of design quality. There are some cities around the world that have invested in design particularly, so they, for instance, give support when people are designing whatever it is—small housing estates, public buildings or commercial buildings. You can have help hiring architects, for example, that will place a lot of emphasis on the design quality. Those are the sorts of schemes, I think, that we need to be looking at.

Can I turn now to transport, because I think this is, perhaps, one of the things that traditionally has let down a lot of cities, because of the choices that were made after the second world war in particular? But there’s also a lot of hope with new modern systems that are available to us, and technology also improving. I think public transport is itself enjoying a remarkable comeback as people see the advantages—a lot of people don’t really need to own and run a car. I’d be delighted if I could get rid of my car. It’s not quite feasible, given my job at the moment, but living in Penarth, it would be quite feasible for me to have a very full life without a car, just relying on public transport or occasionally hiring a car if I needed specifically to do that, and also relying on active transport like walking and cycling. The south Wales metro offers a great prospect of an integrated transport network that will do much and do much for some of the poorest in our society. The upgrading of the Cardiff rail network and the resignalling that’s going on—. Just another point here on transport: electric vehicles will revolutionise much of what happens, not only cutting pollution, but you’ll need a new tax base, for a start, because you’ll no longer be able to tax petrol and diesel. It is likely that concepts like road pricing—I’m not talking about ridiculous levels, but that’s more likely to be the way that motorists will get taxed, and that opens up all sorts of possibilities of managing more effectively the flow of traffic in cities.

I want to talk now about citizen involvement, because I think that’s something that is at the very heart of achieving the sort of change that citizens really want, and giving back urban places to people, to our citizens, because I think there was a trend not to see the citizen as central, really, to the life and work of cities. Here, I’d like to stress some schemes we’ve had for a while now, but I still think they are very, very effective—community asset transfers, for instance. I was pleased to see recently that the Welsh Government is stressing the need for best practice here to be more aligned with the objectives of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, but it can empower communities, and I think it’s very, very important. Incidentally, there, I would like to see systems whereby we can get, perhaps, some of the wealthier neighbourhoods to twin with some of the poorer ones and transfer some of the knowledge base that they have, and perhaps some of our grant mechanisms ought to be depending on that type of lateral thinking.

Neighbourhoods, I think, should be involved in identifying priorities. Is it litter reduction? Is it ensuring safety and perhaps having a few more police on the beat? Speed limits—perhaps they’ll want a 20 mph speed limit as a top priority in their neighbourhood. Why, indeed, do we have 30 mph as the assumption in urban areas? Why should it not now be 15 mph or 20 mph? Or they may emphasise playgrounds. I’d like to commend here the work that’s been undertaken in Atlanta, Georgia, which has made citizens central to their urban strategy. They call it the Atlanta BeltLine, where they try to integrate transport, open spaces, public art and affordable housing—all taking note of and involving citizens and the citizens’ priorities.

Can I conclude by saying that I think the policy framework is pretty strong, but we need to make sure that it’s integrated and works together effectively? The future generations Act, I think, is very, very important. Co-operation with the UK Government: we look at the Cardiff city region deal, for instance, and the Swansea bay and the north Wales growth deal. These are very, very important developments. Vibrant and viable places: I agree with the main focus there, with job creation and investment to be levered in, and people assisted into employment. So, there’s good scope there, but I think now that we need to raise our ambition also. Our cities can not only be best in class, they could be amongst the best in the world. There’s a lot of potential, but there’s also a lot of competition, not only internationally, but within the UK. I do believe that there’s going to be a profound adjustment in the levels of economic activity currently crowding into the south-east, as a lot of those in the new generation—those people who can’t afford family homes—will be wanting to move to places where they can enjoy a much better quality of life. So, I think, for all these reasons, we should be optimistic, but we should also realise that our game needs to be raised, and our ambition greater. Thank you.

Mae’r gallu i fyw ynddynt ac ymgysylltiad â dinasyddion yn allweddol i lwyddiant dinasoedd modern ac ardaloedd trefol yn gyffredinol. Ym mhob cwr o’r byd, mae dinasoedd yn mwynhau adfywiad, mae pobl yn symud yn ôl i ddinasoedd, ac ni chafodd eu lle mewn bywyd cenedlaethol erioed mo’i bwysleisio cymaint. Un duedd nodedig yw’r ffafriaeth gynyddol am ddinasoedd llai a chanolig eu maint. Clywn yn bennaf am y mega-ddinasoedd a’u heriau a’r lle sydd iddynt yn economi’r byd, ond mewn gwirionedd, y dinasoedd mwy arloesol, y dinasoedd sy’n tyfu ac yn gwneud y mwyaf i drawsnewid eu heconomi ac economïau eu cefnwledydd, yw’r dinasoedd llai a chanolig eu maint. Yma, mae potensial gwych gan Gaerdydd, Abertawe, Casnewydd, a buaswn yn cynnwys Wrecsam hefyd. Maent eisoes wedi gwneud llawer—ac nid wyf am i unrhyw beth yn y ddadl heddiw dynnu dim oddi wrth hynny—ond credaf fod angen i ni gydnabod asedau mor wych ydynt, a gwneud hyd yn oed mwy o waith gyda hwy.

Ffactor allweddol arall yw mater cynaliadwyedd. Yn y genhedlaeth ddiwethaf, rwy’n credu ein bod wedi gweld y cysyniad hwn yn dod yn rhan annatod o’n hymwybyddiaeth genedlaethol, a bellach, credaf fod yr angen am weledigaeth a chynllunio trefol da a chynaliadwy yn cael ei dderbyn gan bawb. I gael hynny, mae angen rhai nodweddion allweddol: mynediad at fannau agored glân, er enghraifft, ac nid wyf yn golygu parc Bute yn unig, er bod hwnnw’n enghraifft wych, ond hefyd parciau cymdogaeth, yn enwedig, efallai, yn y rhannau tlotach o ddinasoedd ac ardaloedd trefol, lle y ceir cyfle ar gyfer hamdden, yn enwedig i bobl ifanc a phlant. Caiff hyn ei anwybyddu’n aml, rwy’n credu, ond gall ymyriadau eithaf bach agor y lleoedd sydd yno, a gwella’r rhai sydd wedi bodoli ers blynyddoedd lawer, ac mae angen i ni roi blaenoriaeth wirioneddol i hynny.

Mae ansawdd yr aer wedi cael ei drafod yn eithaf aml yn ystod y misoedd diwethaf yma yn y Cynulliad, ac fe grybwyllaf hynny, ond mae bob amser yn her. Mewn ardal drefol, rydych yn mynd i gael mwy o lygredd posibl a chanlyniad hynny, os na chaiff ei reoli’n iawn, neu os na chaiff canlyniadau anfwriadol polisi cyhoeddus penodol megis annog diesel 10 neu 20 mlynedd yn ôl eu rheoli’n effeithiol, yw mai’r ifanc iawn, yr hen, y rhai mwyaf agored i niwed sy’n dioddef ac yn cael eu gyrru allan o’r ardal drefol i bob pwrpas.

Tai ecogyfeillgar o ansawdd da—rwy’n credu mai dyna un o’r meysydd adfywio penodol a welsom yn ôl pob tebyg. Mae yna rai enghreifftiau da yng Nghymru, ond rwy’n credu bod angen i ni sylweddoli y gellid marchnata Caerdydd, Abertawe a dinasoedd eraill mewn gwirionedd fel llefydd i ddod i weld bod tai carbon niwtral, neu garbon minws, hyd yn oed—nid wyf yn berffaith sicr fy mod yn defnyddio’r term cywir—yn bosibl. Ddirprwy Lywydd, fel adeilad mae’r Cynulliad Cenedlaethol ei hun yn parhau i fod yn un o’r adeiladau cyhoeddus mwyaf ecogyfeillgar yn y byd, ac rwy’n meddwl y dylem fod yn falch iawn o hynny. Gwyrdd sydd orau. Mae gwyrdd o ddiddordeb mawr i bobl yn ogystal, ac os ydych yn cyflawni’r holl flaenoriaethau cenedlaethol gwych hyn, ac yn bod yn wyrdd am y peth, credaf fod hynny’n arwydd o ansawdd gwych, nad yw’n cael ei ddiystyru pan ddaw pobl i’n gweld wrth ein gwaith.

Roedd gennyf ddiddordeb yn y ffaith fod rhai dinasoedd Americanaidd bellach yn bendant yn troi at y cysyniad hwn o farchnata eu hunain fel mannau gwyrdd ac ardaloedd lle y ceir potensial mawr ar gyfer economi werdd. Bellach mae Pittsburgh, y bydd rhai ohonoch yn gwybod amdani efallai, yn Pennsylvania, yr hen dref gwneud dur a’r gweithfeydd glo o’i hamgylch, dinas yr ystyrid am flynyddoedd lawer mai hi oedd y ddinas anoddaf i’w gweddnewid o bosibl, mae hi wedi elwa llawer yn y blynyddoedd diwethaf o farchnata ei hun fel dinas wyrddaf yr Unol Daleithiau, neu’r ddinas wyrddaf sy’n datblygu, ac mae wedi pwysleisio mai ganddi hi y mae’r ganolfan gynadledda werdd gyntaf, yr amgueddfa blant werdd gyntaf a’r cyfleuster celfyddydau cyhoeddus gwyrdd cyntaf. Credaf mai dyna’r ffordd y mae angen i ni edrych ar Gaerdydd, er enghraifft. Gallwn yn bendant anelu at hynny ac arwain y ffordd ym Mhrydain ac yn Ewrop yn wir.

Daw hyn â mi at yr holl gysyniad o ansawdd dylunio. Mae rhai dinasoedd ar draws y byd wedi buddsoddi mewn dylunio yn arbennig, fel eu bod, er enghraifft, yn rhoi cymorth pan fydd pobl yn cynllunio beth bynnag ydyw—ystadau tai bach, adeiladau cyhoeddus neu adeiladau masnachol. Gallwch gael help i logi penseiri, er enghraifft, a fydd yn rhoi llawer o bwyslais ar ansawdd dylunio. Rwy’n credu mai dyna’r mathau o gynlluniau sydd angen i ni edrych arnynt.

A gaf fi droi yn awr at drafnidiaeth, oherwydd rwy’n credu mai hyn, efallai, yw un o’r pethau sydd wedi dal llawer o ddinasoedd yn ôl yn draddodiadol, oherwydd y dewisiadau a wnaed ar ôl yr ail ryfel byd yn benodol? Ond mae yna lawer o obaith hefyd gyda’r systemau modern newydd sydd ar gael i ni, ac mae technoleg hefyd yn gwella. Rwy’n credu bod trafnidiaeth gyhoeddus ei hun yn mwynhau adfywiad hynod wrth i bobl weld y manteision—nid oes angen i lawer o bobl fod yn berchen ar gar a rhedeg car mewn gwirionedd. Buaswn yn falch iawn pe bai modd i mi gael gwared ar fy nghar. Nid yw’n gwbl ymarferol, o ystyried fy swydd ar hyn o bryd, ond a minnau’n byw ym Mhenarth, byddai’n eithaf ymarferol i mi gael bywyd llawn iawn heb gar, gan ddibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus neu logi car weithiau pe bai angen penodol i mi wneud hynny, a dibynnu hefyd ar drafnidiaeth lesol fel cerdded a beicio. Mae metro de Cymru yn cynnig gobaith mawr y ceir rhwydwaith trafnidiaeth integredig a fydd yn cyflawni llawer, ac yn gwneud llawer i rai o’r bobl dlotaf yn ein cymdeithas. Mae uwchraddio rhwydwaith rheilffyrdd Caerdydd a’r gwaith sydd ar y gweill ar osod signalau newydd—. Un pwynt arall yma ar drafnidiaeth: bydd cerbydau trydan yn chwyldroi llawer o’r hyn sy’n digwydd, gan gyfyngu ar lygredd, ond bydd angen sylfaen dreth newydd arnoch i ddechrau, gan na fyddwch bellach yn gallu trethu petrol a diesel. Mae’n debygol y bydd cysyniadau fel prisio ffyrdd—nid wyf yn sôn am lefelau chwerthinllyd, ond mae’n fwy tebygol mai dyna fydd y ffordd o drethu modurwyr ac mae hynny’n agor pob math o bosibiliadau o ran rheoli llif y traffig mewn dinasoedd yn fwy effeithiol.

Rwyf eisiau siarad yn awr am gynnwys dinasyddion, oherwydd rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sy’n ganolog i gyflawni’r math o newid y mae dinasyddion ei eisiau mewn gwirionedd, a rhoi llefydd trefol yn ôl i bobl, i’n dinasyddion, oherwydd credaf fod tueddiad yn arfer bod i beidio â gweld y dinesydd yn ganolog, mewn gwirionedd, i fywyd a gwaith dinasoedd. Yma, hoffwn bwysleisio rhai o’r cynlluniau a fu gennym ers peth amser yn awr, ond rwy’n dal i feddwl eu bod yn hynod o effeithiol—trosglwyddo asedau cymunedol, er enghraifft. Roeddwn yn falch o weld yn ddiweddar fod Llywodraeth Cymru yn pwysleisio’r angen i arferion gorau yma gydweddu’n fwy ag amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol 2015 (Cymru), ond gall rymuso cymunedau, ac rwy’n credu ei fod yn hynod o bwysig. Gyda llaw, yn hynny o beth, hoffwn weld systemau lle y gallwn gael, efallai, rhai o’r cymdogaethau cyfoethocaf i efeillio gyda rhai o’r rhai tlotaf a throsglwyddo peth o’r sylfaen wybodaeth sydd ganddynt, ac efallai y dylai rhai o’n mecanweithiau grant ddibynnu ar y math hwnnw o feddwl ochrol.

Rwy’n meddwl y dylid cynnwys cymdogaethau wrth nodi blaenoriaethau. Ai lleihau sbwriel yw’r flaenoriaeth? Ai sicrhau diogelwch ac efallai gael ychydig mwy o heddlu ar y strydoedd? Terfynau cyflymder—efallai y byddant am gael terfyn cyflymder o 20 mya fel blaenoriaeth yn eu cymdogaeth. Pam, yn wir, y mae gennym ragdybiaeth o 30 mya mewn ardaloedd trefol? Pam na ddylai fod yn 15 mya neu 20 mya yn awr? Neu efallai y gallant bwysleisio meysydd chwarae. Hoffwn ganmol yma y gwaith a wnaed yn Atlanta, Georgia, sydd wedi gwneud dinasyddion yn ganolog i’w strategaeth drefol. Maent yn ei alw’n Atlanta BeltLine, lle y maent yn ceisio integreiddio trafnidiaeth, mannau agored, celf gyhoeddus a thai fforddiadwy—a phob un yn nodi ac yn cynnwys dinasyddion a blaenoriaethau’r dinasyddion.

A gaf fi gloi drwy ddweud fy mod yn credu bod y fframwaith polisi yn eithaf cryf, ond mae angen i wneud yn siŵr ei fod yn integredig ac yn gweithio gyda’i gilydd yn effeithiol? Rwy’n meddwl bod Deddf cenedlaethau’r dyfodol yn bwysig tu hwnt. Cydweithredu â Llywodraeth y DU: edrychwn ar fargen prifddinas-ranbarth Caerdydd, er enghraifft, a bargen twf bae Abertawe a gogledd Cymru. Mae’r rhain yn ddatblygiadau eithriadol o bwysig. Llefydd llewyrchus llawn addewid: rwy’n cytuno gyda’r prif ffocws yno, gyda chreu swyddi a buddsoddiad i’w ddenu i mewn, a chynorthwyo pobl i gael gwaith. Felly, mae yna bosibiliadau da yno, ond rwy’n meddwl yn awr fod angen i ni godi ein huchelgais hefyd. Dylai ein dinasoedd fod yn well na’r gorau yn eu dosbarth yn unig, gallent fod ymhlith y gorau yn y byd. Mae yna lawer o botensial, ond mae yna lawer o gystadleuaeth hefyd, nid yn unig yn rhyngwladol, ond o fewn y DU. Rwy’n credu y bydd addasu mawr ar lefelau’r gweithgarwch economaidd sy’n llifo i mewn i’r de-ddwyrain ar hyn o bryd, gan y bydd llawer o’r rhai yn y genhedlaeth newydd—y bobl na allant fforddio cartrefi teuluol—yn dymuno symud i lefydd lle y gallant fwynhau bywyd o ansawdd llawer gwell. Felly, am yr holl resymau hyn, rwy’n meddwl y dylem fod yn optimistaidd, ond dylem hefyd sylweddoli fod angen i ni wella ein gêm, ac ehangu ein huchelgais. Diolch.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I have selected the amendment to the motion. I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi cynigion Llywodraeth Cymru yn Symud Cymru Ymlaen ar gyfer datblygu economi gryfach a thecach ac yn cydnabod pwysigrwydd y mesurau i ddatblygu economïau rhanbarthol cynaliadwy sy’n gwasanaethu pob cymuned ledled Cymru.

Amendment 1—Jane Hutt

Add as new point at end of motion:

Notes the proposals of the Welsh Government contained in Taking Wales Forward to develop a stronger and fairer economy and recognises the importance of measures to develop sustainable regional economies that serve every community across Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Ken Skates 16:51:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Formally.

I welcome this debate. I think it’s a very timely debate, given the discussions we have ongoing in Wales about the role of cities and the role that cities can play in regenerating regions of Wales. I want to make the case for two approaches in this discussion today. The first is the case for looking at city regions, not just cities themselves. I obviously speak as a Member for a constituency that is within one of our city regions, but not at the geographic centre of it. So, these issues are important to those constituents of mine who are looking to this debate for economic opportunities in the future.

The strategy focusing on cities is based on the idea of agglomeration: that the more businesses and economic activity you have in geographic proximity, the more likely you are to have growth. That is a very well-established economic theory. It’s not without its doubters and, in some sense, it’s increasingly contested with the role of technology and digital connectivity and so on. There’s a question as to whether that geographic, physical proximity is still the glue that has been so useful in the past. But it seems to me, whatever the outcome of that debate is, the idea of a city region where you have a core city that drives economic growth, from which we hope policy will then spread out to the surrounding areas, is clearly, it seems to me, a commonsense, practical way forward.

The other aspect that I want to make the case for today is that the kind of growth that we see in cities and city regions should be inclusive growth, where all the residents are able to participate fairly in the opportunities that come from successful economic policies and successful economic activity. I would draw Members’ attention to a report published only yesterday by the Joseph Rowntree Foundation into inclusive growth in cities. Just as David Melding was citing a number of international examples, the JRF looked to cities like Barcelona, Helsinki, Malmö and New York for some of their successful strategies in ensuring that all residents are able to participate in growth.

There have been two broad strategies. One is better distribution of the existing opportunities, which is through better, enhanced connectivity, be that transport or be it digital connectivity. The second strategy—perhaps a more ambitious strategy—is to try and change the economic model itself to try and change the nature of the jobs market, the labour market locally, and really focus on increasing the number of semi-skilled job opportunities. Those cities that have succeeded have used a blend of reasonably well-established policies, for example, promoting the use of social enterprise in the local economy, using social clauses in the public procurement process, and place-based intervention, which David Melding touched on, which looks at all the expenditure, for example, happening in a particular neighbourhood or a particular part of the city region, and looking intelligently at how that can be spent to perhaps achieve greater impact.

The last point, very importantly, is the question of engaging citizens. That can be from a commissioning point of view. Lambeth, for example, has taken the very bold step of creating a co-operative to deliver youth services, for example. So, there are some very bold examples out there. Building on that, I just want to look at one particular aspect, which is the role of public bodies in our cities and city regions, and the capacity they have to drive some of the things we’ve been touching on today. Often in Wales, people comment on the scale of the public sector being larger, proportionally, than in other parts of the UK, and usually that’s commented on in a negative way, but actually it’s one of our assets. Public services deliver public services, but they are also significant economic actors in their local economies. And if you look at them as anchor institutions, I think we should be looking for a framework where they procure not on the basis of the cost of the contract, or even really on a transactional basis, but more ambitiously, looking at how their economic activity, perhaps in conjunction with other public bodies, can actually nurture local supply chains and develop local suppliers. That will require collaboration between the health boards and the universities and local authorities, but I think we should be looking for that sort of ambition. We’ve seen examples of that in the States, for example, in Cleveland, where that has worked successfully.

I would also like to see us looking at the data that are available to us in terms of public expenditure. We should be in a position to look on a postcode basis at all the public expenditure happening in that area, and seeing what we can do to make sure that is getting as much impact as it possibly can. Lastly, briefly, again on the question of data, wouldn’t it be fantastic if we had an opportunity to make available all the data that we have about how our cities and our city regions work, to hand that over to the public and ask people to bring their ideas as to how they can improve—or how they can ask public services and the Government to improve—the areas in which they live? So, I think there is an agenda here that is an imaginative agenda, and I hope that Welsh Government will take up some of these challenges.

Croesawaf y ddadl hon. Rwy’n credu ei bod yn ddadl amserol iawn, o ystyried y trafodaethau sy’n parhau yng Nghymru am rôl dinasoedd a’r rôl y gall dinasoedd ei chwarae’n adfywio rhanbarthau Cymru. Rwyf am gyflwyno’r achos dros ddau ddull o weithredu yn y drafodaeth hon heddiw. Y cyntaf yw’r achos dros edrych ar ddinas-ranbarthau, nid dinasoedd eu hunain yn unig. Yn amlwg, rwy’n siarad fel Aelod dros etholaeth sydd o fewn un o’n dinas-ranbarthau, ond nid yn ei ganol yn ddaearyddol. Felly, mae’r materion hyn yn bwysig i fy etholwyr sy’n edrych ar y ddadl hon gyda golwg ar gael cyfleoedd economaidd yn y dyfodol.

Mae’r strategaeth sy’n canolbwyntio ar ddinasoedd yn seiliedig ar y syniad o grynodref: po fwyaf o fusnesau a gweithgarwch economaidd sydd gennych yn agos at ei gilydd yn ddaearyddol, y mwyaf tebygol y byddwch o gael twf. Mae honno’n ddamcaniaeth economaidd hirsefydledig. Mae rhai’n ei hamau ac ar ryw ystyr, caiff ei herio fwyfwy gan rôl technoleg a chysylltedd digidol ac yn y blaen. Mae’n gwestiwn ai’r agosrwydd daearyddol ffisegol hwnnw yn dal i fod yw’r glud a fu mor ddefnyddiol yn y gorffennol. Ond mae’n ymddangos i mi, beth bynnag fydd canlyniad y ddadl, fod y syniad o ddinas-ranbarth lle y mae gennych ddinas graidd sy’n gyrru twf economaidd, y gobeithiwn y bydd y polisi wedyn yn lledaenu i ardaloedd cyfagos, yn amlwg, mae’n ymddangos i mi, yn ffordd ymlaen ymarferol sy’n tarddu o synnwyr cyffredin.

Yr agwedd arall rwyf am gyflwyno’r achos drosti heddiw yw y dylai’r math o dwf a welwn mewn dinasoedd a dinas-ranbarthau fod yn dwf cynhwysol, lle y gall yr holl breswylwyr gymryd rhan yn deg yn y cyfleoedd a ddaw yn sgil polisïau economaidd llwyddiannus a gweithgarwch economaidd llwyddiannus. Hoffwn dynnu sylw’r Aelodau at adroddiad a gyhoeddwyd ddoe gan Sefydliad Joseph Rowntree ar dwf cynhwysol mewn dinasoedd. Yn union fel yr oedd David Melding yn nodi nifer o enghreifftiau rhyngwladol, edrychodd Sefydliad Rowntree ar ddinasoedd fel Barcelona, ​​Helsinki, Malmö ac Efrog Newydd o ran rhai o’u strategaethau llwyddiannus i sicrhau bod yr holl drigolion yn gallu cymryd rhan mewn twf.

Cafwyd dwy strategaeth gyffredinol. Mae un yn well dosbarthiad o’r cyfleoedd sy’n bodoli eisoes, sef drwy well cysylltedd, boed hynny’n drafnidiaeth neu’n gysylltedd digidol. Yr ail strategaeth—strategaeth fwy uchelgeisiol efallai—yw ceisio newid y model economaidd ei hun i geisio newid natur y farchnad swyddi, y farchnad lafur yn lleol, a chanolbwyntio o ddifrif ar gynyddu nifer y cyfleoedd swyddi lled-fedrus. Mae’r dinasoedd sydd wedi llwyddo wedi defnyddio cyfuniad o bolisïau gweddol sefydledig, er enghraifft, hyrwyddo’r defnydd o fenter gymdeithasol yn yr economi lleol, gan ddefnyddio cymalau cymdeithasol yn y broses caffael cyhoeddus, ac ymyrraeth yn seiliedig ar le, y soniodd David Melding amdano, sy’n edrych ar yr holl wariant, er enghraifft, sy’n digwydd mewn cymdogaeth benodol neu ran benodol o’r dinas-ranbarth, ac edrych yn ddeallus ar sut y gellir ei wario i gael mwy o effaith o bosibl.

Y pwynt olaf, yn bwysig iawn, yw’r cwestiwn ynghylch cynnwys dinasyddion. Gall hynny fod o safbwynt comisiynu. Mae Lambeth, er enghraifft, wedi cymryd y cam dewr iawn o greu cwmni cydweithredol i ddarparu gwasanaethau ieuenctid, er enghraifft. Felly, mae rhai enghreifftiau beiddgar iawn i’w cael. Gan adeiladu ar hynny, rwyf eisiau edrych ar un agwedd benodol, sef rôl cyrff cyhoeddus yn ein dinasoedd a’n dinas-ranbarthau, a’r gallu sydd ganddynt i yrru rhai o’r pethau rydym wedi cyffwrdd arnynt heddiw. Yn aml yng Nghymru, mae pobl yn nodi bod maint y sector cyhoeddus yn fwy, yn gyfrannol, nag mewn rhannau eraill o’r DU, ac fel arfer edrychir ar hynny mewn ffordd negyddol, ond mewn gwirionedd mae’n un o’n hasedau. Mae gwasanaethau cyhoeddus yn darparu gwasanaethau cyhoeddus, ond maent hefyd yn weithredwyr economaidd sylweddol yn eu heconomïau lleol. Ac os edrychwch arnynt fel sefydliadau angor, credaf y dylem edrych am fframwaith lle nad ydynt yn caffael ar sail cost y contract, na hyd yn oed ar sail weithrediadol mewn gwirionedd, ond yn fwy uchelgeisiol, gan edrych ar sut y mae eu gweithgaredd economaidd, ar y cyd â chyrff cyhoeddus eraill efallai, yn gallu meithrin cadwyni cyflenwi lleol mewn gwirionedd a datblygu cyflenwyr lleol. Bydd hynny’n gofyn am gydweithredu rhwng y byrddau iechyd a’r prifysgolion ac awdurdodau lleol, ond rwy’n meddwl y dylem edrych am y math hwnnw o uchelgais. Rydym wedi gweld enghreifftiau o hynny yn yr Unol Daleithiau, er enghraifft, yn Cleveland, lle y mae hynny wedi gweithio’n llwyddiannus.

Hoffwn hefyd ein gweld yn edrych ar y data sydd ar gael i ni o ran gwariant cyhoeddus. Dylem fod mewn sefyllfa i edrych ar sail cod post ar yr holl wariant cyhoeddus sy’n digwydd yn yr ardal honno, a gweld beth y gallwn ei wneud i sicrhau ei fod yn cael cymaint o effaith ag y gall. Yn olaf, yn fyr, unwaith eto ar fater data, oni fyddai’n wych pe baem yn cael cyfle i ryddhau’r holl ddata sydd gennym am y ffordd y mae ein dinasoedd a’n dinas-ranbarthau’n gweithio, i drosglwyddo hynny i’r cyhoedd a gofyn i bobl ddod â’u syniadau ynglŷn â sut y gallant wella—neu sut y gallant ofyn i’r gwasanaethau cyhoeddus a’r Llywodraeth wella—yr ardaloedd lle y maent yn byw? Felly, rwy’n credu bod yna agenda yma sy’n agenda lawn dychymyg, ac rwy’n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â rhai o’r heriau hyn.

Thank you, everyone, for taking part in this debate. I’m pleased to take part as well. I think it’s going to be a rather thoughtful debate about what we want urban Wales to look like, not just literally, but philosophically as well, because this is very much about the place of the citizen in designing our environment.

While I want to speak directly to the motion today, I did first want to reference yesterday’s debate and the contributions made on air quality, simply because I want to reinforce a point about political will. David Melding mentioned in his opening contribution the frameworks, but frameworks only go so far, and without political will, really good ideas don’t happen. I’ll just give this example: Members may well remember my protestations about the airborne gunk that finds its way periodically in through my bedroom window as it crosses Swansea bay. There are some mornings when I really feel like an Emily Brontë tribute band, I must admit. But this same airborne gunk surrounds our glorious new university building in Jersey Marine. It affects our world-class tourism attraction: our fantastic south Wales coast. It’s the same fug, basically, that creeps across our seaside cycle paths. It mingles with exhaust fumes when I’m sitting there in traffic playing join the dots with the many, many traffic lights that seem to infest Swansea city centre. None of this does anything to stir life into those nowcaster diversion signs that cost us all £100,000 to help us avoid areas of high pollution. They’re still functioning as very little more than rather dull roadside sculptures.

So, when Simon Thomas yesterday said that Governments really need to take their environmental regulation enforcement responsibilities seriously, he was right. Those enforcement opportunities aren’t just like the nowcasters—just decorative things on the side of the road. It isn’t all about regulation, either. I think it would be a mistake to play down the opportunities—responsibilities, even—of our citizens, and that’s not just for things like recycling, as we rehearsed here last week, but about those plans to improve amenities as indicated in the motion, and as both David and Jeremy have mentioned. It’s a week when we’ve been discussing the difference between people and prerogatives and Parliament and the Executive, but we can’t just demand a right to be heard if we’re not prepared also to take our responsibility seriously to do.

I think there’s another debate here to be had about what consultation looks like, but it’s part of a much bigger question, which this debate touches on, about citizen engagement as a gateway to citizen participation. Are we raised as a population to think that our surroundings are somebody else’s responsibility? Are we raised to think that we should do something about it? Is it somebody else’s job to worry about it? Have we reached a stage where our citizens don’t have confidence that our ideas are valuable or relevant or influential?

I think it’s worth remembering that the driving philosophy behind the Swansea city of culture bid was that it would help to change how we think about our environment and our communities, and make them part of tackling problems rather than abandoning those problems to be solved by councils. I think the Swansea bay tidal lagoon is a good example of what I’m talking about. Political will has been galvanised, not just by academic arguments but by creating advocates out of the people who live locally—getting them to think about a big new idea in quite a complicated policy area and believing that they were powerful enough, brave enough and confident enough to help to make this visionary change. The same may well be true for electric cars in due course, David.

I think this motion, which suggests that the city region concept is central to regeneration, might well be correct, but I think that both the bids in Wales could learn a thing or two from the story of the lagoon about bringing citizens right into the heart of visionary change. That visionary change can be very neighbourhood based, of course. I understand that the Welsh Government is publishing a housing report soon. If that doesn’t talk about making citizens part of housing policy by encouraging them to think about how they’ll plan for their needs over a lifetime then I’ll be disappointed. I’ll apply the same to town-centre planning, if you like. Some of the Vibrant and Viable Places plans in my region reflect elements of this. They’re not just about affordable high-street starter homes and then nowhere to go. Thought has been given to real lives, to intermediate rental properties, as well as to accessible downsizing properties, so that people can find new homes in later life in a familiar community, freeing up larger properties to allow new families in, reinvigorating community cohesion and, of course, encouraging new participants in the local economy.

But just when I think that the real needs of real human beings are starting to be very visible at the heart of a big transformational idea, it runs up against the blunt instrument of target-driven local development plans. Maybe the citizen isn’t quite yet powerful enough to make all visionary changes when Government policy development data-gatherers are switched off to those important data that really are central to informing political will. Thank you.

Diolch i chi, bawb, am gymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy’n falch o gymryd rhan hefyd. Rwy’n credu ei bod yn mynd i fod yn ddadl eithaf meddylgar ynglŷn â sut rydym eisiau i’r Gymru drefol edrych, nid yn unig yn llythrennol, ond yn athronyddol yn ogystal, gan fod hyn yn ymwneud yn helaeth iawn â lle’r dinesydd wrth gynllunio ein hamgylchedd.

Er fy mod yn awyddus i siarad yn uniongyrchol am y cynnig heddiw, yn gyntaf roeddwn am gyfeirio at y ddadl ddoe a’r cyfraniadau a wnaed ar ansawdd aer, yn syml oherwydd fy mod am atgyfnerthu pwynt a wnaed am ewyllys gwleidyddol. Soniodd David Melding yn ei gyfraniad agoriadol am y fframweithiau, ond hyn a hyn yn unig y gall fframweithiau ei wneud, a heb ewyllys gwleidyddol, ni fydd syniadau da iawn yn digwydd. Rwyf am roi’r enghraifft hon yn unig: efallai y bydd yr Aelodau’n cofio fy mhrotestiadau ynglŷn â’r aer brwnt sy’n dod o dro i dro i mewn drwy ffenestr fy ystafell wely wrth iddo groesi bae Abertawe. Mae yna rai boreau pan wyf yn teimlo fel band teyrnged Emily Brontë, mae’n rhaid i mi gyfaddef. Ond mae’r un aer brwnt yn amgylchynu ein hadeilad prifysgol newydd gogoneddus yn Jersey Marine. Mae’n effeithio ar ein hatyniad twristiaeth byd-eang: arfordir gwych de Cymru. Yr un mwrllwch, yn y bôn, ag sy’n cripian ar draws ein llwybrau beicio glan môr. Mae’n cymysgu â mygdarth egsôst pan wyf yn eistedd yno yn y traffig yn chwarae cysylltu’r dotiau gyda’r nifer helaeth o oleuadau traffig sydd i’w gweld yn bla ynghanol dinas Abertawe. Nid yw hyn yn gwneud unrhyw beth i ennyn bywyd yn yr arwyddion dargyfeirio nowcaster hynny a gostiodd £100,000 i bawb ohonom i’n helpu i osgoi ardaloedd o lygredd uchel. Maent yn dal i weithredu fel fawr ddim mwy na cherfluniau braidd yn ddiflas ar ochr y ffordd.

Felly, pan ddywedodd Simon Thomas ddoe fod gwir angen i’r Llywodraethau fod o ddifrif ynglŷn â’u cyfrifoldebau gorfodi rheoliadau amgylcheddol, roedd yn llygad ei le. Nid pethau tebyg i’r nowcasters yw’r cyfleoedd gorfodi—pethau addurniadol yn unig ar ochr y ffordd. Nid yw’n ymwneud yn llwyr â rheoleiddio ychwaith. Rwy’n credu y byddai’n gamgymeriad i fychanu’r cyfleoedd—cyfrifoldebau, hyd yn oed—i’n dinasyddion, ac nid yn unig o ran pethau fel ailgylchu, fel yr ailadroddwyd gennym yma yr wythnos diwethaf, ond o ran y cynlluniau gwella amwynderau fel y nodir yn y cynnig, ac fel y mae David a Jeremy wedi crybwyll. Mae’n wythnos pan fuom yn trafod y gwahaniaeth rhwng pobl ac uchelfreintiau a’r Senedd a’r Weithrediaeth, ond ni allwn fynd ati i fynnu’r hawl i gael ein clywed os nad ydym yn barod hefyd i fod o ddifrif ynglŷn â’n cyfrifoldeb i wneud hynny.

Rwy’n credu bod yna ddadl arall i’w chael yma ynglŷn â beth yw ymgynghori, ond mae’n rhan o gwestiwn llawer mwy y mae’r ddadl hon yn cyffwrdd ag ef, am ymgysylltu â dinasyddion fel porth i gyfranogiad dinasyddion. A ydym wedi cael ein magu fel poblogaeth i feddwl bod ein hamgylchedd yn gyfrifoldeb i rywun arall? A ydym wedi cael ein magu i feddwl y dylem wneud rhywbeth am y peth? Ai gwaith rhywun arall yw poeni am y peth? A ydym wedi cyrraedd cam lle nad yw ein dinasyddion yn hyderus fod ein syniadau’n werthfawr neu’n berthnasol neu’n ddylanwadol?

Rwy’n credu ei bod yn werth cofio mai’r athroniaeth sy’n sail i gais dinas diwylliant Abertawe oedd y byddai’n helpu i newid y ffordd rydym yn meddwl am ein hamgylchedd a’n cymunedau, a’u gwneud yn rhan o fynd i’r afael â phroblemau yn hytrach na rhoi’r gorau i’r problemau hynny a gadael iddynt gael eu datrys gan gynghorau. Rwy’n meddwl bod y morlyn llanw ym mae Abertawe yn enghraifft dda o’r hyn rwy’n siarad amdano. Mae’r ewyllys gwleidyddol wedi cael ei gryfhau, nid yn unig gan ddadleuon academaidd ond drwy greu dadleuwyr o’r bobl sy’n byw yn lleol—eu cael i feddwl am syniad mawr newydd mewn maes polisi eithaf cymhleth a chredu eu bod yn ddigon grymus, yn ddigon dewr a digon hyderus i helpu i wneud y newid gweledigaethol hwn. Gall yr un peth yn sicr fod yn wir am geir trydan maes o law, David.

Rwy’n meddwl y gallai’r cynnig hwn, sy’n awgrymu bod y cysyniad o ddinas-ranbarth yn ganolog i adfywio, fod yn gywir yn sicr, ond rwy’n meddwl y gallai’r ddau gais yng Nghymru ddysgu un neu ddau o bethau o stori’r morlyn ynglŷn â dod â dinasyddion i mewn i ganol newid gweledigaethol. Gall y newid gweledigaethol hwnnw fod yn seiliedig i raddau helaeth yn y gymdogaeth, wrth gwrs. Deallaf fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi adroddiad tai yn fuan. Os nad yw’n sôn am wneud dinasyddion yn rhan o bolisi tai drwy eu hannog i feddwl sut y byddant yn cynllunio ar gyfer eu hanghenion gydol oes yna byddaf yn siomedig. Fe gymhwysaf yr un peth i gynllunio canol trefi, os mynnwch. Mae rhai o’r cynlluniau Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn fy rhanbarth yn adlewyrchu elfennau o hyn. Nid ymwneud â chartrefi cychwynnol fforddiadwy ar y stryd fawr yn unig a wnânt heb fod unman i fynd wedyn. Ystyriwyd bywydau go iawn, eiddo rhent canolradd, yn ogystal ag eiddo llai o faint hygyrch i symud iddo, fel y gall pobl ddod o hyd i gartrefi newydd yn ddiweddarach mewn bywyd mewn cymuned gyfarwydd, gan ryddhau eiddo mwy o faint i alluogi teuluoedd newydd i ddod i mewn, gan ailfywiogi cydlyniant cymunedol ac wrth gwrs, annog cyfranogwyr newydd yn yr economi leol.

Ond yn syth pan fyddaf yn meddwl bod gwir anghenion bodau dynol go iawn yn dechrau dod yn weladwy iawn wrth galon syniad mawr trawsnewidiol, daw yn erbyn offeryn di-awch cynlluniau datblygu lleol sy’n cael eu gyrru gan dargedau. Efallai nad yw’r dinesydd yn ddigon grymus eto i wneud yr holl newidiadau gweledigaethol pan fo casglwyr data datblygu polisi’r Llywodraeth yn ddall i’r data pwysig sy’n bendant yn ganolog i lywio ewyllys gwleidyddol. Diolch.

I declare an interest, because some of the matters will touch on Cardiff, and I’m a Cardiff councillor. I’d also like to wish everybody ‘Diwrnod Santes Dwynwen hapus’—happy Santes Dwynwen Day. I hope everyone’s taking their partner out tonight and will treat them very well to a meal and so on.

Back to this—green cities. I welcome the debate on green cities. My party will be supporting the motion, but I think that, if Labour vote in favour of this, it’s going to be the ultimate hypocrisy, really. It’s true that the international trend is to evaluate cities on liveability, green, and sustainability criteria, but that’s not happening in Wales. Labour councils up and down Wales have planned to destroy greenfield areas through local development plans, as my colleague over there mentioned. But I think that local destruction plans, as they’re more accurately known—. Here in Cardiff, there are plans to build tens of thousands of dwellings on green fields. It’s going to ruin access to clean open space, it’s going to destroy ancient woodlands, and it ends any hope of effective traffic management within this city, because there will be at least 10,000 extra cars on the roads. With ‘carmageddon’, you can forget all about air quality. There are so many people already dying from air pollution in Wales, and Labour’s plans in this city will ensure that more people die before their time, because air pollution is the new smoking.

Citizens’ involvement in local development plans all across Wales has been ignored. Again, in this city, the Labour Party was elected to protect greenfield sites—they said they would. It turned out to be a lie, because, within months of winning the 2012 election, they announced plans to build over huge swathes of green fields in the west of this city. Consultations were held in Cardiff, and almost everybody rejected Cardiff’s local development plan. There were referenda, thousands—thousands—of people voted against the local development plan, but they were ignored.

The centrality of the city region concept is non-existent, with these very disjointed plans all over Wales. Local councils are ploughing ahead without any regard to the city region here, without any regard to what is happening in neighbouring authorities. Thankfully, through the activity of Plaid Cymru activists, Caerphilly’s LDP was thrown out. In the Vale, our councillors have huge concerns there as well about Labour’s plans to destroy countryside. In the north, Bodelwyddan will be consumed by a new housing development, the green fields will be gone, and maybe the Welsh language will go also. Regional planning is the solution, but the simple truth is that it’s not happening.

The thing is that Labour just won’t address the issues, either. When I raise the local development plan in Cardiff, I’m smeared as being an anti-incomer, even by the First Minister. Is that what Labour think about the thousands of people who voted against the local development plan in the referenda votes? I’m a localist, and I put my constituents first. We should be catering for local need, which is common sense—and it makes sense environmentally as well.

I look forward to seeing how the Government votes on this motion, and if they’re prepared to support a Conservative motion here calling for green cities with open spaces then I can only assume they’ll be supporting Plaid Cymru’s motion tomorrow evening on Cardiff Council, calling for the local development plan to be revoked, because we want to protect the green fields and green spaces and green lungs of this city. Because if you vote for one, and your colleagues across the road vote against the other one, then that just reveals a huge hypocrisy, really. I think, really, it would dispel any kind of idea that your party believes in sustainability at all. We won’t be voting in favour of Labour’s amendments, because we don’t vote for empty words. You do one thing in here—you talk about air quality—and yet you’re going to put 10,000 extra cars on the roads, with no public transport infrastructure. The metro is years ahead, and we’ll see if that even materialises. What we should be doing in this city is looking at green solutions, how everybody can live in Cardiff and enjoy our city, rather than just dumping houses on greenfield sites and destroying communities, like it’s the 1970s. We’re in the twenty-first century now, and we should all be thinking about how we can protect our local environment, and live in truly green cities. Diolch yn fawr—thank you.

Rwy’n datgan buddiant, gan y bydd rhai o’r materion yn cyffwrdd ar Gaerdydd, ac rwy’n gynghorydd yng Nghaerdydd. Hoffwn hefyd ddymuno Diwrnod Santes Dwynwen hapus i bawb. Rwy’n gobeithio bod pawb yn mynd â’u partner allan heno ac yn mynd â hwy am bryd o fwyd ac yn y blaen.

Yn ôl i hyn—dinasoedd gwyrdd. Rwy’n croesawu’r ddadl ar ddinasoedd gwyrdd. Bydd fy mhlaid yn cefnogi’r cynnig, ond os yw Llafur yn pleidleisio o blaid hyn, rwy’n meddwl mai dyna fydd y rhagrith pennaf yn y pen draw, o ddifrif. Mae’n wir mai’r duedd ryngwladol yw gwerthuso dinasoedd ar feini prawf yn ymwneud â gallu i fyw ynddynt, pa mor wyrdd ydynt a’u cynaliadwyedd, ond nid yw hynny’n digwydd yng Nghymru. Mae cynghorau Llafur ar hyd a lled Cymru wedi cynllunio i ddinistrio ardaloedd tir glas drwy gynlluniau datblygu lleol, fel y soniodd fy nghyd-Aelod yno. Ond rwy’n credu bod cynlluniau difa lleol, fel y’u gelwir yn fwy cywir—. Yma yng Nghaerdydd, ceir cynlluniau i adeiladu degau o filoedd o dai ar gaeau gwyrdd. Mae’n mynd i ddifetha mynediad at ofod agored glân, mae’n mynd i ddinistrio coetiroedd hynafol, ac mae’n rhoi diwedd ar unrhyw obaith o reoli traffig yn effeithiol yn y ddinas hon, oherwydd bydd o leiaf 10,000 o geir ychwanegol ar y ffyrdd. Gyda ‘carmagedon’, gallwch anghofio popeth am ansawdd yr aer. Mae cymaint o bobl eisoes yn marw o lygredd aer yng Nghymru, a bydd cynlluniau Llafur yn y ddinas hon yn sicrhau bod mwy o bobl yn marw cyn pryd, gan mai llygredd aer yw’r ysmygu newydd.

Mae cyfranogiad dinasyddion mewn cynlluniau datblygu lleol ar draws Cymru wedi cael ei anwybyddu. Eto, yn y ddinas hon, etholwyd y Blaid Lafur i ddiogelu safleoedd tir glas—roeddent yn dweud y buasent yn gwneud hynny. Celwydd oedd hynny fel digwyddodd hi, oherwydd o fewn misoedd o ennill yr etholiad yn 2012, roeddent yn cyhoeddi cynlluniau i adeiladu dros ddarnau helaeth o gaeau gwyrdd yng ngorllewin y ddinas hon. Cynhaliwyd ymgynghoriadau yng Nghaerdydd, a gwrthododd bron bawb gynllun datblygu lleol Caerdydd. Cafwyd refferenda, pleidleisiodd miloedd—miloedd—o bobl yn erbyn y cynllun datblygu lleol, ond cawsant eu hanwybyddu.

Nid yw canologrwydd y cysyniad o ddinas-ranbarth yn bodoli, gyda’r cynlluniau datgysylltiedig hyn ledled Cymru. Mae cynghorau lleol yn bwrw ymlaen heb unrhyw ystyriaeth i’r dinas-ranbarth yma, heb unrhyw ystyriaeth i’r hyn sy’n digwydd mewn awdurdodau cyfagos. Diolch i’r drefn, drwy weithgaredd ymgyrchwyr Plaid Cymru, cafodd cynllun datblygu lleol Caerffili ei daflu allan. Yn y Fro, mae gan ein cynghorwyr bryderon enfawr yno hefyd ynglŷn â chynlluniau Llafur i ddinistrio cefn gwlad. Yn y gogledd, bydd Bodelwyddan yn cael ei lyncu gan ddatblygiad tai newydd, bydd y caeau gwyrdd wedi mynd, ac efallai y bydd yr iaith Gymraeg wedi mynd hefyd. Cynllunio rhanbarthol yw’r ateb, ond y gwir syml yw nad yw’n digwydd.

Y broblem yw na wnaiff Llafur fynd i’r afael â’r problemau ychwaith. Pan fyddaf yn sôn am y cynllun datblygu lleol yng Nghaerdydd, caf fy sarhau am fod yn erbyn i bobl ddod i mewn, hyd yn oed gan y Prif Weinidog. Ai dyna beth y mae Llafur yn ei feddwl o’r miloedd o bobl a bleidleisiodd yn erbyn y cynllun datblygu lleol yn y refferenda? Rwy’n credu mewn lleoliaeth, ac rwy’n rhoi fy etholwyr yn gyntaf. Dylem fod yn darparu ar gyfer angen lleol, sy’n synnwyr cyffredin—ac mae’n gwneud synnwyr yn amgylcheddol hefyd.

Rwy’n edrych ymlaen at weld sut y mae’r Llywodraeth yn pleidleisio ar y cynnig hwn, ac os ydynt yn barod i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr yma yn galw am ddinasoedd gwyrdd gyda gofod agored, yna ni allaf ond tybio y byddant yn cefnogi cynnig Plaid Cymru nos yfory ar Gyngor Caerdydd, yn galw am ddiddymu’r cynllun datblygu lleol, oherwydd rydym am ddiogelu’r caeau gwyrdd a’r gofod gwyrdd ac ysgyfaint gwyrdd y ddinas hon. Oherwydd os pleidleisiwch dros un, a bod eich cydweithwyr ar draws y ffordd yn pleidleisio yn erbyn y llall, yna mae hynny’n datgelu rhagrith enfawr mewn gwirionedd. Rwy’n meddwl o ddifrif y buasai’n chwalu unrhyw fath o syniad fod eich plaid yn credu mewn cynaliadwyedd o gwbl. Ni fyddwn yn pleidleisio o blaid gwelliannau Llafur, am nad ydym yn pleidleisio dros eiriau gwag. Rydych yn gwneud un peth i mewn yma—rydych yn siarad am ansawdd aer—ac eto rydych yn mynd i roi 10,000 o geir ychwanegol ar y ffyrdd, heb unrhyw seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus. Mae blynyddoedd nes y daw’r metro, a chawn weld a gaiff hwnnw ei wireddu hyd yn oed. Beth y dylem ei wneud yn y ddinas hon yw edrych ar atebion gwyrdd, sut y gall pawb fyw yng Nghaerdydd a mwynhau ein dinas, yn hytrach na dympio tai ar safleoedd tir glas a dinistrio cymunedau, fel yn y 1970au. Rydym yn yr unfed ganrif ar hugain yn awr, a dylem i gyd fod yn meddwl sut y gallwn ddiogelu ein hamgylchedd lleol, a byw mewn dinasoedd gwirioneddol wyrdd. Diolch yn fawr—diolch i chi.

I’m pleased to speak on what I thought was a consensual motion—I’m not so sure now, having listened to Neil McEvoy’s comments, but, hopefully, all parties in this Chamber can come together around certain key tenets of this motion. This has been an historic week, after all: the fiftieth anniversary of the creation of Milton Keynes new town—a brave new world of freedom, or the frustrating godforsaken land of the roundabout, depending on your viewpoint and your opinion of what we’re trying to achieve in our cities, and have been since the war. We debate many different issues in the Chamber, many of which have an impact on people’s lives—some more than others. But the environment immediately around us plays a profound role in our lives, in our development as human beings, our happiness and our well-being. It’s because of this that urban renewal and regeneration is so closely linked to well-being, and has been recognised to be so for such a very long time, going back to the development of the first garden city in the UK at Letchworth, in the early 1900s, and then again revisited in the renewed post-second world war development of new towns in the new town programme of Clement Attlee’s Government.

We’re today debating this subject in this incredible building, referred to by David Melding in his opening remarks as a beacon of sustainability, in Cardiff Bay, in an area that has been transformed as a result of inner city regeneration polices begun in the 1980s, spearheaded in those days by one former Environment Secretary, Michael Heseltine. So, this is probably a very appropriate venue to discuss where we go from here and how we make the most of our urban environment in Wales and deliver the type of benefits we know are within our grasp, with the right approach and the right mindset.

I think it’s fitting that we’re debating this in the wake of the historic signing of the Cardiff capital city deal, so important for the regeneration of parts of south Wales, such as the south Wales Valleys and, indeed, some of the poorer parts of our rural areas, so often neglected when we consider regeneration. It’s not just an issue of regenerating urban areas; our rural areas need regeneration as well and, as a result of the city deal, their destinies will be in many ways linked.

David Melding set the scene for this debate with a wide-ranging introduction. If I can just focus on the transport aspect of the debate, which he did mention and, specifically, the transport element of the city deal, because they’re closely related, I think, first and foremost, the Welsh Government must do more to promote walking and cycling in Wales. This, at the end of the day, takes the strain off other transport, forms of transportation, higher up the chain. So, if you can’t get the walking and cycling right, we can’t get the other aspects right, either, because they’ll be overly relied upon.

Infrastructure improvements must be made if the Cardiff city region is going to successfully promote green travel, and it’s been a while now since we passed the Active Travel (Wales) Act—I think it was back in 2013. As Chair, then, of the Enterprise and Business Committee, my concern was that the Active Travel (Wales) Act would languish on a shelf somewhere, not actually improving things out there in our communities. Okay, well, we’re two years in and I think the jury is still out on how successful it will be, but I think one thing we all realise increasingly is we do need that Act to succeed; we do need walking and cycling to be promoted and encouraged.

The former Enterprise and Business Committee also looked at integrated ticketing—as Professor Stuart Cole described it, a devilishly difficult thing to achieve. Integrating services makes travel on public transport simpler, flexible, and more convenient for passengers, who can have a seamless connection between bus and rail travel. In that situation, passengers would have a greater knowledge of how extensive public transport can be in their area and it can encourage more people to begin using public transport. Sadly, as we know, pilots like Go Cymru were scrapped before they could really get going—pardon the pun. In future, we do need to develop more integrated ticketing, whatever form that may take, and new technology will allow for new forms of integrated transport of a type we haven’t really yet considered.

I would say, in moving to conclusion, that Neil McEvoy painted quite a bleak picture of where we are at the moment in Wales, and in Cardiff specifically. Well, if you think things are bad now—you did mention the 1970s, Neil, and it’s hard to believe that the Buchanan report, back then, advised the opposite to what we’re talking about now. That advised the closure of railway lines in Cardiff, the demolition of thousands of houses, and the creation of an urban motorway network, including the notorious and hated Hook Road. That was so extensive, all of that would have taken until 2001 to complete. Only Eastern Avenue in Cardiff was actually finally built of that programme. So, I think the moral is that planners aren’t always right, Governments aren’t always right, but I think Governments try, and I’m sure that this Cabinet Secretary will do his best to make sure that we don’t repeat the mistakes of the past, that we take stock of where we are and we move on to a brighter, better, greener, more sustainable future.

Rwy’n falch o siarad am yr hyn y credais ei fod yn gynnig cydsyniol—nid wyf mor siŵr erbyn hyn, ar ôl gwrando ar sylwadau Neil McEvoy, ond rwy’n gobeithio y gall pob plaid yn y Siambr gytuno ynghylch rhai o ddaliadau allweddol y cynnig hwn. Mae hon wedi bod yn wythnos hanesyddol, wedi’r cyfan: hanner canmlwyddiant creu tref newydd Milton Keynes—byd newydd dewr o ryddid, neu diriogaeth rwystredig y gylchfan, yn dibynnu ar eich safbwynt a’ch barn am yr hyn yr ydym yn ceisio ei gyflawni yn ein dinasoedd, ac wedi bod ers y rhyfel. Rydym yn trafod llawer o faterion gwahanol yn y Siambr, ac mae llawer ohonynt yn effeithio ar fywydau pobl—rhai yn fwy na’i gilydd. Ond mae’r amgylchedd yn syth o’n cwmpas yn chwarae rhan fawr yn ein bywydau, yn ein datblygiad fel bodau dynol, ein hapusrwydd a’n lles. Oherwydd hyn, mae adnewyddu ac adfywio trefol wedi’u cysylltu’n agos â lles, a chydnabuwyd hynny ers amser hir iawn, yn ôl i ddatblygiad yr ardd-ddinas gyntaf yn y DU yn Letchworth, yn y 1900au cynnar, a phan edrychwyd arno wedyn wrth ailddatblygu dinasoedd newydd ar ôl yr ail ryfel byd yn rhaglen Llywodraeth Clement Attlee ar gyfer trefi newydd.

Rydym yn trafod y pwnc hwn heddiw yn yr adeilad anhygoel hwn y cyfeiriodd David Melding ato yn ei sylwadau agoriadol fel patrwm o gynaliadwyedd ym Mae Caerdydd, mewn ardal a drawsnewidiwyd o ganlyniad i bolisïau adfywio canol dinas a ddechreuwyd yn y 1980au, wedi’u harwain, yn y dyddiau hynny, gan gyn-Ysgrifennydd yr Amgylchedd, Michael Heseltine. Felly, mwy na thebyg fod hwn yn lleoliad addas iawn i drafod i ble yr awn o’r fan hon a sut y gwnawn y gorau o’n hamgylchedd trefol yng Nghymru a sicrhau’r math o fanteision y gwyddom eu bod o fewn cyrraedd, gyda’r ymagwedd gywir a’r meddylfryd cywir.

Rwy’n credu ei bod yn briodol ein bod yn trafod hyn yn sgil llofnodi bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, sy’n ddigwyddiad hanesyddol mor bwysig ar gyfer adfywio rhannau o dde Cymru, megis Cymoedd y De ac yn wir, rhai o’r rhannau tlotaf o’n hardaloedd gwledig, sydd mor aml yn cael eu hesgeuluso wrth ystyried adfywio. Nid mater o adfywio ardaloedd trefol yn unig yw hyn; mae angen adfywio ein hardaloedd gwledig yn ogystal ac o ganlyniad i’r fargen ddinesig, bydd eu tynged wedi’u cysylltu mewn llawer o ffyrdd.

Gosododd David Melding yr olygfa ar gyfer y ddadl hon gyda chyflwyniad eang iawn. Os caf ganolbwyntio ar yr elfen drafnidiaeth yn y ddadl, y soniodd ef amdani, ac yn benodol, yr elfen drafnidiaeth o’r fargen ddinesig, am eu bod yn perthyn yn agos, rwy’n meddwl, ac yn anad dim, rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy i hyrwyddo cerdded a beicio yng Nghymru. Yn y pen draw, mae hyn yn tynnu’r pwysau oddi ar fathau eraill o drafnidiaeth, mathau o gludiant, yn uwch i fyny’r gadwyn. Felly, os na allwch gael cerdded a beicio yn iawn, ni allwn gael yr elfennau eraill yn gywir ychwaith, oherwydd bydd gormod o ddibyniaeth arnynt.

Mae’n rhaid gwneud gwelliannau i’r seilwaith os yw prifddinas-ranbarth Caerdydd yn mynd i hyrwyddo teithio gwyrdd yn llwyddiannus, ac mae cryn dipyn o amser bellach ers i ni basio Deddf Teithio Llesol (Cymru)—credaf mai yn ôl yn 2013 y gwnaed hynny. Felly fel Cadeirydd y Pwyllgor Menter a Busnes, fy mhryder oedd y buasai Deddf Teithio Llesol (Cymru) yn dihoeni ar silff yn rhywle, ac nid yn gwella pethau allan yno yn ein cymunedau mewn gwirionedd. Iawn, wel, rydym wedi bod wrthi ers dwy flynedd ac rwy’n credu nad oes modd barnu o hyd pa mor llwyddiannus y bydd, ond rwy’n meddwl mai un peth yr ydym i gyd yn sylweddoli fwyfwy yw bod arnom angen i’r Ddeddf honno lwyddo; mae angen hyrwyddo ac annog cerdded a beicio.

Edrychodd y cyn-Bwyllgor Menter a Busnes ar docynnau integredig hefyd—fel y disgrifiodd yr Athro Stuart Cole y peth, rhywbeth cythreulig o anodd i’w gyflawni. Mae integreiddio gwasanaethau yn gwneud teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus yn symlach, yn hyblyg ac yn fwy cyfleus i deithwyr, sy’n gallu cael cysylltiad di-dor rhwng teithio ar drenau a bysiau. Yn y sefyllfa honno, buasai gan deithwyr fwy o wybodaeth o ba mor helaeth y gall trafnidiaeth gyhoeddus fod yn eu hardal a gall annog mwy o bobl i ddechrau defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Yn anffodus, fel y gwyddom, diddymwyd cynlluniau peilot fel Go Cymru cyn iddynt gael eu traed oddi tanynt, fel petai. Yn y dyfodol, mae angen i ni ddatblygu tocynnau mwy integredig, ar ba ffurf bynnag, a bydd technoleg newydd yn caniatáu ar gyfer mathau newydd o drafnidiaeth integredig o fath nad ydym wedi’i ystyried yn iawn eto.

Wrth ddod i ben, buaswn yn dweud bod Neil McEvoy wedi paentio darlun eithaf llwm o ble rydym ar hyn o bryd yng Nghymru, ac yng Nghaerdydd yn benodol. Wel, os ydych yn meddwl bod pethau’n ddrwg yn awr—fe sonioch am y 1970au, Neil, ac mae’n anodd credu bod adroddiad Buchanan, bryd hynny, yn cynghori’r gwrthwyneb i’r hyn yr ydym yn sôn amdano yn awr. Roedd yn cynghori y dylid cau’r rheilffyrdd yng Nghaerdydd, dymchwel miloedd o dai, a chreu rhwydwaith traffyrdd trefol, gan gynnwys yr Hook Road fondigrybwyll yr oedd pawb yn ei chasáu. Roedd mor helaeth fel y byddai hynny i gyd wedi cymryd tan 2001 i’w gwblhau. Rhodfa’r Dwyrain yn unig a adeiladwyd o’r rhaglen honno yng Nghaerdydd yn y diwedd. Felly, rwy’n meddwl mai’r wers yw nad yw cynllunwyr bob amser yn iawn, nid yw Llywodraethau bob amser yn iawn, ond rwy’n meddwl bod Llywodraethau yn ceisio, ac rwy’n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet hwn yn gwneud ei orau i sicrhau nad ydym yn ailadrodd camgymeriadau’r gorffennol, ein bod yn ystyried ble rydym ac yn symud ymlaen at ddyfodol mwy disglair, gwell, gwyrddach a mwy cynaliadwy.

Thanks to David Melding for bringing the debate today. A lot of the issues under discussion today were also touched on, to some extent, in yesterday’s Government debate about creating better local environments. These terms ‘creating better local environments’ and ‘liveable cities’—this kind of thing—I do find a rather all-embracing subject matter, so it is sometimes difficult to know where to start in these kinds of debates.

The motion specifically mentions city regions as drivers of economic development, which theoretically, yes, could be a central concept, although it’s not a new idea, as the coastal cities of Cardiff and Swansea always had their economic hinterlands in the Valleys, where the iron ore and then the coal was being mined. So, the city region concept is, up to a point, merely recognition of these long-established economic hinterlands. The problem is that, since the closure of the extractive industries, like coal mining, more and more people living in the Valleys have been obliged to travel down to the cities for work. This is causing major problems of road congestion and overcrowding on trains. In the Cardiff city region, we know that the metro is coming at some point, so this may ultimately alleviate these problems. But, in the meantime, travelling into Cardiff is something of a nightmare.

The dreadful congestion also worsens the air quality for everyone, including the city’s residents, which we were discussing yesterday. Tree planting and other schemes can alleviate this problem, but I fear these programmes will ultimately provide only a small mitigation from the extra environmental pressures caused by major house building in Cardiff suburbs, much of it, indeed, on the green belt, as Neil McEvoy was just alluding to. And although his synopsis may have appeared bleak, I must confess I do share most of his foreboding about the future for Cardiff. The house-building programme is caused by the city’s population expansion. Is this expansion a good thing or a bad thing? To me, it appears to threaten the very liveability of the city as green spaces disappear. So, on reflection, I don’t regard it as a good thing. The house-building programme: does it even bring much in the way of affordable housing, another issue mentioned in today’s motion? Well, often, alas, it does not. Most of the housing schemes are largely private developments with only a small element of social housing.

Yes, we know there are cycling and walking schemes being pushed by the Welsh Government as part of their active travel programme. But this clashes with the reality of successive school reorganisations forcing parents to send their kids to schools further and further away—hence the traffic chaos of the school run. I note that schools do have the ability to be flexible with the time of the school day. I wonder in what ways local councils can encourage them to do this more often, because this could help mitigate the congestion if enough schools could be persuaded to be more flexible.

Another major impact on population expansion is the rapid increase in the student population, which also takes up a lot of space and is by no means a development to be unreservedly welcomed. Many students drive these days, hence more traffic and parking problems ensue. We do acknowledge that the aims of the Conservative proposal are laudable ones. Hence, we in UKIP support the motion. But we do also have to acknowledge that it is often difficult to translate laudable aims into effective practical measures. Thank you.

Diolch i David Melding am gyflwyno’r ddadl heddiw. Cafodd llawer o’r materion sydd dan sylw heddiw eu crybwyll hefyd, i ryw raddau, yn nadl y Llywodraeth ddoe ar greu amgylcheddau lleol gwell. Rwy’n meddwl bod y termau ‘creu amgylcheddau lleol gwell’ a ‘dinasoedd y gellir byw ynddynt’—y math hwn o beth—yn bwnc braidd yn hollgynhwysol, felly weithiau mae’n anodd gwybod ble i ddechrau yn y mathau hyn o ddadleuon.

Mae’r cynnig yn sôn yn benodol am ddinas-ranbarthau fel ysgogwyr datblygu economaidd, a allai fod, yn ddamcaniaethol, yn gysyniad canolog, mae’n wir, er nad yw’n syniad newydd, gan fod dinasoedd arfordirol Caerdydd ac Abertawe bob amser wedi bod â’u cefnwledydd economaidd yn y Cymoedd, lle y câi’r mwyn haearn, ac yna’r glo, ei gloddio. Felly, i ryw raddau, nid yw’r cysyniad o ddinas-ranbarth ond yn gydnabyddiaeth o’r cefnwledydd economaidd hirsefydledig hyn. Y broblem yw, ers cau’r diwydiannau cloddio, fel glo, fod mwy a mwy o’r bobl sy’n byw yn y Cymoedd wedi gorfod teithio i lawr i’r dinasoedd i gael gwaith. Mae hyn yn achosi problemau mawr gyda thagfeydd ar y ffyrdd a gorlenwi trenau. Ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, fe wyddom fod y metro yn dod ar ryw adeg, felly gall hyn liniaru’r problemau yn y pen draw. Ond yn y cyfamser, mae teithio i mewn i Gaerdydd yn dipyn o hunllef.

Mae’r tagfeydd ofnadwy hefyd yn gwaethygu ansawdd aer i bawb, gan gynnwys trigolion y ddinas, fel yr oeddem yn ei drafod ddoe. Gall plannu coed a chynlluniau eraill liniaru’r broblem hon, ond rwy’n ofni na fydd y rhaglenni hyn yn y pen draw ond yn lliniaru ychydig iawn o’r pwysau amgylcheddol ychwanegol a achosir drwy adeiladu tai mawr ym maestrefi Caerdydd, a llawer ohono, yn wir, ar y llain las, fel y soniodd Neil McEvoy yn awr. Ac er bod ei grynodeb yn ymddangos yn llwm o bosibl, mae’n rhaid i mi gyfaddef fy mod yn rhannu’r rhan fwyaf o’i ofnau ynglŷn â’r dyfodol i Gaerdydd. Mae’r rhaglen adeiladu tai yn deillio o’r ffaith fod poblogaeth y ddinas yn ehangu. A yw’r ehangu hwn yn beth da neu’n beth drwg? I mi, mae i’w weld yn bygwth y gallu i fyw yn y ddinas wrth i fannau gwyrdd ddiflannu. Felly, ar ôl ystyried, nid wyf yn ei ystyried yn beth da. Y rhaglen adeiladu tai: a yw hyd yn oed yn cynnig llawer o ran tai fforddiadwy, mater arall a grybwyllir yn y cynnig heddiw? Wel, yn aml, gwaetha’r modd, nid yw’n gwneud hynny. Mae’r rhan fwyaf o’r cynlluniau tai yn ddatblygiadau preifat i raddau helaeth gydag elfen fach yn unig o dai cymdeithasol.

Iawn, fe wyddom fod cynlluniau beicio a cherdded yn cael eu gwthio gan Lywodraeth Cymru fel rhan o’u rhaglen teithio llesol. Ond mae hyn yn gwrthdaro â realiti cynlluniau olynol i ad-drefnu ysgolion sy’n gorfodi rhieni i anfon eu plant i ysgolion ymhellach ac ymhellach i ffwrdd—y rheswm dros yr anhrefn traffig wrth gludo plant i’r ysgol. Nodaf fod ysgolion yn meddu ar y gallu i fod yn hyblyg gydag amser y diwrnod ysgol. Tybed ym mha ffyrdd y gallai cynghorau lleol eu hannog i wneud hyn yn fwy aml, gan y gallai helpu i liniaru’r tagfeydd pe gellid perswadio digon o ysgolion i fod yn fwy hyblyg.

Un o’r effeithiau mawr eraill yn sgil ehangu’r boblogaeth yw’r cynnydd cyflym ym mhoblogaeth myfyrwyr, sydd hefyd yn cymryd llawer o le ac nid yw’n ddatblygiad i’w groesawu’n ddiamod ar unrhyw gyfrif. Mae llawer o fyfyrwyr yn gyrru y dyddiau hyn, felly daw hynny â mwy o broblemau traffig a pharcio yn ei sgil. Rydym yn cydnabod bod amcanion cynnig y Ceidwadwyr yn rhai canmoladwy. Felly, rydym ni yn UKIP yn cefnogi’r cynnig. Ond mae’n rhaid i ni hefyd gydnabod ei bod yn aml yn anodd trosi amcanion canmoladwy yn fesurau ymarferol effeithiol. Diolch.

Wales’s population is expected to increase dramatically over the next decade, with the number of elderly persons over the age of 85 expected to double. The suitability and practicality of our urban design, our housing and the transport connections of our towns and our cities to fit this demographic need must continue to evolve in line with growing need and greater expectation. Age Cymru have highlighted the requirement for public buildings to comply with specific access considerations, especially for those with disability need or sensory impairment. The demography of our ageing population is fast-changing and Government must move at a similar pace.

In order to cope with increased congestion and more commuters, the Welsh Government must do more to promote walking and cycling in Wales. The Welsh Government must fully embrace new technologies and invest in the future of a modern transport infrastructure on a Wales-wide scale, not just in Cardiff. An essential enabler for many of our older population is access to robust and reliable public transport providing connections between our rural communities, urban areas and public services: hospitals, libraries, community centres and shops. Transport that is effective and accessible to all is essential to eradicate the impact of isolation, loneliness and despair.

The housing crisis must be confronted if Wales is to cope with population demand in our cities, but also in our towns. Furthermore, measures must be taken to guarantee that all new housing projects are energy efficient and adapted to the needs of the local demographic. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is designed to bring about a new and exciting agenda of change. So, we do need schemes to improve the energy efficiency of our existing housing. We need measures to reduce the current rates of fuel poverty. The average dwelling in Wales falls within energy performance certificate band D, which is not high enough to protect households from fuel poverty. Here in Wales, 23 per cent of households—that’s 291,000 homes—were estimated to be in fuel poverty in 2016, a lot of this in Cardiff. That is more than twice the percentage of those in England. The future generations Act should be used as a lever to work in tandem with Nest to offer support to UK Government initiatives that have been successful in reducing energy poverty, such as the energy company obligation, ECO. So, any new properties in our cities—in Cardiff or elsewhere—should actually be fuel-poverty-proof.

The Conservatives, in 2013, brought out a scheme that provides obligations upon energy suppliers to provide energy-efficient measures to households across the UK. This is important to help us to reduce our greenhouse gas emissions, for which the residential sector in Wales is responsible—a quarter of our annual 3 per cent reductions target. This week, I’ve been doing some work on air pollution and, again, for our towns and cities it’s vital that, as we grow them, we don’t grow the pollution that comes with them.

I welcome the provisions of the Wales Bill, which will give the Assembly the opportunity to develop a specifically Welsh feed-in tariff scheme to support the installation of solar panels. Welsh Conservatives have warned against an overdependence on wind energy, and we wholeheartedly welcome the findings of the Hendry review in its support for tidal lagoons in north and south Wales. Our cities and urban areas will be some of the key drivers for Wales’s economic resilience and prosperity in the years to come, and it is essential that the Welsh Government works to ensure that they are suitable to the longevity and well-being of our unique demographic here in Wales.

In welcoming the city status in particular, I would just like to add St Asaph in north Wales, the little town that became a city. Having passed the legislation for the Well-being of Future Generations (Wales) Act last term, I believe it is incumbent on us as politicians not to be looking to duplicate legislation or further complicate the aims of this Act. Fully interpreting, implementing and adequately resourcing the aims of this Act by this Welsh Labour Government will, in my opinion, move Wales forward in great strides. That is in our urban areas, our rural areas and certainly in our cities. Thank you.

Disgwylir i boblogaeth Cymru gynyddu’n ddramatig dros y degawd nesaf, a disgwylir y bydd nifer y bobl hŷn dros 85 oed yn dyblu. Rhaid i addasrwydd ac ymarferoldeb ein dylunio trefol, ein tai a chysylltiadau trafnidiaeth ein trefi a’n dinasoedd i gyd-fynd â’r angen demograffig hwn barhau i esblygu yn unol ag angen cynyddol a disgwyliadau mwy. Mae Age Cymru wedi tynnu sylw at y gofyniad i adeiladau cyhoeddus gydymffurfio ag ystyriaethau mynediad penodol, yn enwedig ar gyfer y rhai sydd ag anghenion anabledd neu nam ar y synhwyrau. Mae demograffeg ein poblogaeth sy’n heneiddio yn newid yn gyflym a rhaid i’r Llywodraeth symud ar gyflymder tebyg.

Er mwyn ymdopi â’r cynnydd yn y tagfeydd a mwy o gymudwyr, rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy i hyrwyddo cerdded a beicio yng Nghymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn technolegau newydd â breichiau agored a buddsoddi yn nyfodol seilwaith trafnidiaeth modern ar raddfa Cymru gyfan, nid yng Nghaerdydd yn unig. Galluogydd hanfodol i lawer o’n poblogaeth hŷn yw mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus gadarn a dibynadwy sy’n darparu cysylltiadau rhwng ein cymunedau gwledig, ein hardaloedd trefol a gwasanaethau cyhoeddus: ysbytai, llyfrgelloedd, canolfannau cymunedol a siopau. Mae trafnidiaeth sy’n effeithiol ac yn hygyrch i bawb yn hanfodol i ddileu effaith arwahanrwydd, unigrwydd ac anobaith.

Rhaid gwrthsefyll yr argyfwng tai os yw Cymru i ymdopi â galw poblogaeth yn ein dinasoedd, ond hefyd yn ein trefi. Ar ben hynny, rhaid rhoi mesurau ar waith i warantu bod yr holl brosiectau tai newydd yn defnyddio ynni’n effeithlon ac wedi’u haddasu i anghenion y demograffig lleol. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 wedi ei chynllunio i sicrhau agenda newid newydd a chyffrous. Felly, mae angen cynlluniau arnom sy’n gwella effeithlonrwydd ynni ein tai presennol. Mae angen mesurau arnom i leihau cyfraddau presennol o dlodi tanwydd. Mae’r cartref cyfartalog yng Nghymru ym mand D y dystysgrif perfformiad ynni, nad yw’n ddigon uchel i ddiogelu aelwydydd rhag tlodi tanwydd. Yma yng Nghymru, amcangyfrifwyd bod 23 y cant o gartrefi—sef 291,000 o gartrefi—mewn tlodi tanwydd yn 2016, a llawer o hyn yng Nghaerdydd. Mae hynny’n fwy na dwywaith y ganran yn Lloegr. Dylid defnyddio Deddf cenedlaethau’r dyfodol fel dull o weithio ochr yn ochr â Nyth i gynnig cymorth i fentrau Llywodraeth y DU sydd wedi llwyddo i leihau tlodi ynni, megis y rhwymedigaeth cwmnïau ynni, ECO. Felly, dylai unrhyw eiddo newydd yn ein dinasoedd—yng Nghaerdydd neu rywle arall—fod wedi’i ddiogelu rhag tlodi tanwydd mewn gwirionedd.

Yn 2013, cyhoeddodd y Ceidwadwyr gynllun sy’n darparu rhwymedigaethau ar gyflenwyr ynni i ddarparu mesurau arbed ynni i gartrefi ledled y DU. Mae hyn yn bwysig er mwyn ein helpu i leihau ein hallyriadau nwyon tŷ gwydr sy’n deillio o’r sector preswyl yng Nghymru—chwarter ein targed gostyngiadau blynyddol o 3 y cant. Yr wythnos hon, rwyf wedi bod yn gwneud rhywfaint o waith ar lygredd aer ac unwaith eto, i’n trefi a’n dinasoedd mae’n hanfodol, wrth i ni dyfu, nad ydym yn tyfu’r llygredd a ddaw yn eu sgil.

Rwy’n croesawu darpariaethau Bil Cymru, a fydd yn rhoi cyfle i’r Cynulliad ddatblygu cynllun tariff cyflenwi trydan penodol i Gymru i gefnogi’r gwaith o osod paneli solar. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi rhybuddio yn erbyn gorddibyniaeth ar ynni gwynt, ac rydym yn llwyr groesawu canfyddiadau adolygiad Hendry yn ei gefnogaeth i fôr-lynnoedd llanw yng ngogledd a de Cymru. Bydd ein dinasoedd a’n hardaloedd trefol yn rhai o’r sbardunau allweddol ar gyfer gwydnwch a ffyniant economaidd Cymru yn y blynyddoedd i ddod, ac mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio i sicrhau eu bod yn addas ar gyfer hirhoedledd a lles ein demograffig unigryw yma yng Nghymru.

Wrth groesawu statws dinas yn benodol, hoffwn ychwanegu Llanelwy yng ngogledd Cymru, y dref fach a ddaeth yn ddinas. Ar ôl pasio’r ddeddfwriaeth ar gyfer Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) y tymor diwethaf, rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnom fel gwleidyddion i beidio â cheisio dyblygu deddfwriaeth neu gymhlethu amcanion y Ddeddf hon ymhellach. Bydd dehongli a gweithredu nodau’r Ddeddf hon yn llawn, a darparu adnoddau digonol ar eu cyfer gan Lywodraeth Lafur Cymru, yn symud Cymru ymlaen gyda chamau breision yn fy marn i. Bydd hynny’n digwydd yn ein hardaloedd trefol, ein hardaloedd gwledig ac yn sicr yn ein dinasoedd. Diolch.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, Ken Skates.

I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Member
Ken Skates 17:22:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Presiding Officer. I’d like to thank the Conservatives for tabling this debate today and welcome David Melding’s introductory contribution, along with his acceptance of the Government’s amendment.

I’m just going to quickly pick up on his final point, because I think that’s particularly important, and that concerns citizen involvement, which was raised by a number of Members around the Chamber, of course. Citizen involvement is of immense importance to people because it conveys a sense of control over their lives, over their environment, over the place that they value, their town, their city, and it relates to, of course, Maslow’s hierarchy of needs where control is a fundamental need of every person if they are to live in a way that eases despair and anxiety and that embeds a sense of well-being in their existence. Of course, it’s reflected as well in the well-being of future generations Act the ways of working in which consultation with the public is provided as an essential component of all the decisions that public sector bodies should be making.

I think that a number of important issues have been raised today by Members, and I’d like to address each one. The first is the very important question, I think, and that is: what role do our cities and also our other major urban areas play in supporting economic growth? Well, we’ve long recognised that cities are fundamental in driving a nation’s prosperity, given the abundant evidence. It demonstrates how larger urban areas generate economic growth faster than rural areas. We first recognised the potential for city regions back in 2011 when we commissioned a report and established an advisory group to consider the evidence for city regions, and this led us, of course, to setting up the Cardiff capital region board and the Swansea bay city region board undertaking the foundation work that has led to the city deals being developed.

Of course, deals offer Wales and our regions an important opportunity to unlock additional Treasury funding to support interventions that can deliver economic growth, but deals should not be seen simply as project delivery and funding vehicles. They offer an opportunity for citizen engagement and they are critical tools in providing a framework that allows regions to drive a new way of collaborative working, setting priorities as a single voice that supports local economic ambitions and objectives and, of course, delivers key functions at a strategic level. They are critical to realising the vision of genuinely sustainable, clean, well planned cities and wider regions that the motion points to.

Genuine collaboration amongst stakeholders and local authorities in particular as a consequence of the deals should not be underestimated if we are to achieve the vision of lovable, prosperous cities—cities that we’d wish to see defined not just by how wealthy they are, but also by the quality of place that they command, by how urban environments can enhance rather than inhibit well-being and happiness levels. I think each of the points within the motion are proven to contribute to this.

Many examples of cities around the globe have been quoted today. We could actually celebrate close to home, right here, the fact that Cardiff is known as one of the best places for young people to grow up in. We have just next door the Wales Millennium Centre, which has received an award for being the friendliest theatre in Britain. I think it’s fair to say that we would wish to see our cities and towns known as the friendliest places that people can visit, because that’s what’s going to draw people here from places like the south-east, that David Melding pointed to, which will grow and expand to a point where many younger people will seek out other cities and other towns to establish families and seek work in. So, we need to make sure that our cities and towns are amongst the most attractive places in which to work and live.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl hon heddiw ac rwy’n croesawu cyfraniad rhagarweiniol David Melding, ynghyd â’r ffaith ei fod yn derbyn gwelliant y Llywodraeth.

Rwyf am fynd ar ôl ei bwynt olaf yn gyflym, gan fy mod yn credu bod hynny’n arbennig o bwysig, ac mae’n ymwneud â chyfranogiad y dinesydd, a nodwyd gan nifer o’r Aelodau o gwmpas y Siambr wrth gwrs. Mae cyfranogiad y dinesydd o bwys aruthrol i bobl oherwydd ei fod yn cyfleu ymdeimlad o reolaeth dros eu bywydau, dros eu hamgylchedd, dros y lle sy’n bwysig iddynt, eu tref, eu dinas, ac mae’n ymwneud, wrth gwrs, â hierarchaeth anghenion Maslow lle y mae rheolaeth yn angen sylfaenol i bob person os ydynt yn mynd i fyw mewn ffordd sy’n lleddfu anobaith a phryder ac sy’n ymgorffori ymdeimlad o les yn eu bodolaeth. Wrth gwrs, caiff ei adlewyrchu yn ogystal yn ffyrdd o weithio Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol lle y darperir ymgynghoriad â’r cyhoedd fel elfen hanfodol o’r holl benderfyniadau y dylai cyrff y sector cyhoeddus fod yn eu gwneud.

Credaf fod nifer o faterion pwysig wedi cael eu crybwyll heddiw gan yr Aelodau, a hoffwn fynd i’r afael â phob un. Mae’r cyntaf yn gwestiwn pwysig iawn, rwy’n meddwl, sef: pa rôl y mae ein dinasoedd a hefyd ein hardaloedd trefol mawr eraill yn ei chwarae wrth gefnogi twf economaidd? Wel, rydym wedi hen gydnabod bod dinasoedd yn hanfodol i ysgogi ffyniant cenedl, o ystyried y dystiolaeth doreithiog. Mae’n dangos sut y mae ardaloedd trefol mwy yn cynhyrchu twf economaidd yn gyflymach nag ardaloedd gwledig. Gwelsom botensial y dinas-ranbarthau gyntaf yn ôl yn 2011 pan aethom ati i gomisiynu adroddiad a sefydlu grŵp ymgynghorol i ystyried y dystiolaeth ar gyfer y dinas-ranbarthau, ac arweiniodd hyn, wrth gwrs, at sefydlu bwrdd prifddinas-ranbarth Caerdydd a bwrdd dinas-ranbarth Bae Abertawe i ymgymryd â’r gwaith sylfaen sydd wedi arwain at ddatblygu’r bargeinion dinesig.

Wrth gwrs, mae bargeinion dinesig yn cynnig cyfle pwysig i Gymru a’n rhanbarthau ddatgloi cyllid ychwanegol o’r Trysorlys i gefnogi ymyriadau a all gyflawni twf economaidd, ond ni ddylid ystyried bargeinion dinesig yn syml fel cyfrwng ar gyfer cyflawni a chyllido prosiectau. Maent yn cynnig cyfle i ymgysylltu â dinasyddion ac maent yn arfau hanfodol wrth ddarparu fframwaith sy’n caniatáu i ranbarthau sbarduno ffordd newydd o weithio ar y cyd, gan osod blaenoriaethau fel un llais sy’n cefnogi uchelgeisiau ac amcanion economaidd lleol ac sy’n cyflawni swyddogaethau allweddol ar lefel strategol wrth gwrs. Maent yn hanfodol i wireddu’r weledigaeth yn y cynnig o ddinasoedd a rhanbarthau ehangach sy’n lân, yn wirioneddol gynaliadwy, ac wedi’u cynllunio’n dda.

Ni ddylid bychanu cydweithrediad go iawn ymhlith rhanddeiliaid ac awdurdodau lleol yn arbennig o ganlyniad i’r bargeinion dinesig os ydym i gyflawni’r weledigaeth o ddinasoedd annwyl, ffyniannus—dinasoedd y buasem yn dymuno iddynt gael eu diffinio, nid yn unig yn ôl pa mor gyfoethog ydynt, ond hefyd yn ôl eu hansawdd fel lleoedd, yn ôl y modd y gall amgylcheddau trefol wella lefelau hapusrwydd a lles yn hytrach na chyfyngu arnynt. Rwy’n credu y gellir profi bod pob un o bwyntiau’r cynnig yn cyfrannu at hyn.

Cyfeiriwyd at lawer o enghreifftiau o ddinasoedd o gwmpas y byd heddiw. Mewn gwirionedd gallem ddathlu’r rhai sy’n agos at adref, yn y fan hon, y ffaith fod Caerdydd yn cael ei hadnabod fel un o’r mannau gorau i bobl ifanc dyfu i fyny ynddi. Y drws nesaf mae gennym Ganolfan Mileniwm Cymru, sydd wedi cael gwobr am fod yn theatr fwyaf cyfeillgar Prydain. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud y buasem yn dymuno gweld ein dinasoedd a’n trefi yn cael enw am fod y llefydd mwyaf cyfeillgar y gall pobl ymweld â hwy, oherwydd dyna beth sy’n mynd i ddenu pobl yma o lefydd fel y de-ddwyrain, pwynt y tynnodd David Melding sylw ato, a bydd hynny’n tyfu ac yn ehangu i bwynt lle y bydd llawer o bobl iau yn chwilio am ddinasoedd eraill a threfi eraill i fagu teuluoedd a chwilio am waith ynddynt. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr fod ein dinasoedd a’n trefi ymhlith y lleoedd mwyaf deniadol i fyw a gweithio ynddynt.

Will the Minister take an intervention?

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?

I’m grateful to the Minister for taking the intervention. Will he recognise the importance of this regional type of planning and, in particular, making our cities and towns very attractive? Because with the directly elected mayors now that have huge regeneration powers and responsibilities in Bristol, Birmingham and Liverpool, right across the border—north, mid and south—there are going to be these engine rooms of redevelopment, regeneration, directly controlled locally by those cities.

Rwy’n ddiolchgar i’r Gweinidog am dderbyn yr ymyriad. A wnaiff gydnabod pwysigrwydd y math rhanbarthol hwn o gynllunio ac yn benodol, pwysigrwydd gwneud ein dinasoedd a’n trefi yn ddeniadol iawn? Oherwydd bellach, gyda’r meiri a etholwyd yn uniongyrchol sydd â phwerau a chyfrifoldebau adfywio enfawr ym Mryste, Birmingham a Lerpwl, yn union ar draws y ffin—i’r gogledd, y canolbarth a’r de—mae’r ffatrïoedd ailddatblygu, adfywio, hyn yn mynd i fod yn cael eu rheoli’n uniongyrchol yn lleol gan y dinasoedd hyn.

I think whether it’s through directly elected mayors or other forms of policies, it’s essential that you have democratic processes that convey a sense of control by the citizen but that are also streamlined, efficient and effective. That applies not just to cities, but also to more rural areas, I believe. But of course, we also have to recognise the limits of cities as much as their potential. I think it’s fair to say that, looking back over the last few years, the Welsh economy has performed exceptionally well. We know that unemployment is at a record low, that employment is at a record high and last year, the Welsh Government helped to create and protect 37,500 jobs.

So, there’s no doubt that parts of Cardiff and Swansea and other large urban areas have achieved impressive growth. But, as I’ve said today in an article in the ‘Western Mail’, I think our challenge in 2017 is to build those fundamentals of a strong economy in all parts of Wales and our approach must go beyond, in my view, simply focusing on developing our cities to a more nuanced approach that better reflects the needs and the opportunities for economic resilience and prosperity right across Wales. This is something that was recognised in part (h) of point 3 in today’s motion, which several speakers have touched on, including Nick Ramsay, who also championed, rightly, the need for integrated ticketing—and I do believe that with the new franchise and the ability of Transport for Wales to control the ticketing mechanisms, we will be able to realise that vision that has eluded us in many places.

I think it’s also essential for us to support economic growth and prosperity in a way that recognises that Wales’s economy has a significant regional dimension, again raised by a number of Members. In doing so, I think we need to grow our regional capitals—those towns and large urban areas that are not necessarily cities, but that are major attractive areas that can have the potential to create the sort of agglomeration that Jeremy Miles spoke of, which acts as a driving force for economic prosperity.

I think it’s also essential that we do all we can to share the wealth and to address head on the structural and economic problems that still blight too many communities. That’s why we’ve not only encouraged and supported the development of city regions and city deals, but also have been strong supporters for the work of the Growing Mid Wales partnership, the north Wales growth deal and north Wales’s relationship with the Northern Powerhouse.

In north Wales, of course, there’s an opportunity for greater collaborative working within the region and across the border, and it’s something that I am very much encouraging. I think the debate today has touched on some very important themes, and it’s clear that a co-ordinated and cross-governmental approach is essential in achieving growth and prosperity right across Wales.

One final point—and it’s something that Janet Finch-Saunders raised in her contribution—is the importance of how the built environment should be designed and constructed to reflect the needs of an ageing population. I believe that Janet Finch-Saunders is absolutely right, and I would go one step further and say that design should be based on a people-first basis, not at all on a vehicle-first basis. For that reason, I think Nick Ramsay is absolutely right in his assertion that the active travel Act must be successful.

Boed drwy feiri a etholwyd yn uniongyrchol neu ffurfiau eraill ar bolisïau, rwy’n credu ei bod hi’n hanfodol fod gennych brosesau democrataidd sy’n cyfleu ymdeimlad o reolaeth gan y dinesydd, ond sydd hefyd yn syml, yn effeithlon ac yn effeithiol. Mae hynny’n berthnasol nid yn unig i ddinasoedd, ond hefyd i ardaloedd mwy gwledig, rwy’n credu. Ond wrth gwrs, mae’n rhaid i ni gydnabod cyfyngiadau dinasoedd hefyd, lawn cymaint â’u potensial. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud, o edrych yn ôl dros y blynyddoedd diwethaf, fod economi Cymru wedi perfformio’n eithriadol o dda. Gwyddom fod diweithdra’n is nag erioed, fod cyflogaeth yn uwch nag erioed, a bod Llywodraeth Cymru y llynedd wedi helpu i greu a diogelu 37,500 o swyddi.

Felly, nid oes amheuaeth fod rhannau o Gaerdydd ac Abertawe ac ardaloedd trefol mawr eraill wedi cyflawni twf trawiadol. Ond fel y dywedais heddiw mewn erthygl yn y ‘Western Mail’, rwy’n meddwl mai ein her yn 2017 yw adeiladu ar hanfodion economi gref ym mhob rhan o Gymru ac yn fy marn i, rhaid i’n hymagwedd fynd y tu hwnt i ganolbwyntio’n syml ar ddatblygu ein dinasoedd i ddull mwy manwl sy’n adlewyrchu’n well yr anghenion a’r cyfleoedd ar gyfer gwydnwch a ffyniant economaidd ledled Cymru. Mae hyn yn rhywbeth a gafodd ei gydnabod yn rhan (h) pwynt 3 y cynnig heddiw, ac mae nifer o’r siaradwyr wedi ei grybwyll, gan gynnwys Nick Ramsay, a oedd hefyd yn hyrwyddo, yn gywir, yr angen am docynnau integredig—ac rwy’n credu y byddwn, gyda’r fasnachfraint newydd a gallu Trafnidiaeth Cymru i reoli’r mecanweithiau tocynnau, yn gallu gwireddu’r weledigaeth sydd wedi bod ar goll mewn sawl man.

Rwy’n credu ei bod hefyd yn hanfodol i ni gefnogi twf a ffyniant economaidd mewn ffordd sy’n cydnabod bod dimensiwn rhanbarthol sylweddol yn perthyn i economi Cymru, rhywbeth a gafodd sylw, unwaith eto, gan nifer o’r Aelodau. Wrth wneud hynny, rwy’n credu bod angen i ni dyfu ein prif ganolfannau rhanbarthol—y trefi a’r ardaloedd trefol mawr nad ydynt o reidrwydd yn ddinasoedd, ond sy’n ardaloedd deniadol o bwys gyda photensial i greu’r math o grynodref y siaradodd Jeremy Miles amdano, sy’n gweithredu fel grym ysgogol i ffyniant economaidd.

Rwy’n credu ei bod hefyd yn hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i rannu’r cyfoeth a mynd i’r afael yn uniongyrchol â’r problemau strwythurol ac economaidd sy’n dal i beri trafferth i ormod o gymunedau. Dyna pam ein bod wedi annog a chefnogi datblygiad y dinas-ranbarthau a’r bargeinion dinesig, a pham hefyd ein bod yn frwd ein cefnogaeth i waith y bartneriaeth Tyfu Canolbarth Cymru, cytundeb twf gogledd Cymru a pherthynas gogledd Cymru â Phwerdy Gogledd Lloegr.

Yng ngogledd Cymru, wrth gwrs, mae yna gyfle i gydweithio rhagor o fewn y rhanbarth ac ar draws y ffin, ac mae’n rhywbeth rwy’n ei annog yn fawr. Rwy’n meddwl bod y ddadl heddiw wedi crybwyll rhai themâu pwysig iawn, ac mae’n amlwg fod ymagwedd gydgysylltiedig a thrawslywodraethol yn hanfodol i sicrhau twf a ffyniant ledled Cymru.

Un pwynt terfynol—ac mae’n rhywbeth a gododd Janet Finch-Saunders yn ei chyfraniad—sef pwysigrwydd y modd y dylai’r amgylchedd adeiledig gael ei ddylunio a’i adeiladu i adlewyrchu anghenion poblogaeth sy’n heneiddio. Credaf fod Janet Finch-Saunders yn gwbl gywir, a buaswn yn mynd un cam ymhellach a dweud y dylai dylunio fod yn seiliedig ar sail pobl yn gyntaf, ac nid ar sail cerbydau yn gyntaf o gwbl. Am y rheswm hwnnw, rwy’n meddwl bod Nick Ramsay yn hollol gywir yn honni bod yn rhaid i’r Ddeddf teithio llesol fod yn llwyddiannus.

Galwaf ar David Melding i ymateb i’r ddadl.

I call on David Melding to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Lywydd. Can I thank everyone who has taken part in what I think was a very constructive, insightful debate? And lots of common themes have emerged.

Can I just start with Jeremy Miles? I think this point that technology can out-trump geography is correct, but I think the other side of that is that it has made all of our urban areas a part, then, of the actual cities we’re talking about: Neath Port Talbot into Swansea, but by the time you get to Bridgend, it’s Swansea or Cardiff. This is, I think, a great liberation. Gareth Bennett made this point that we’ve always looked at the hinterland—that is true—but now I think it’s much more on the general urban offer, rather than extractive industries in particular. And cities are very popular. I think that’s one thing we’ve really got to remember—very popular with younger people; that’s where they’re moving, generally. Jeremy also talked about this concept of involving citizens and inclusivity, and it was picked up again, by several of today’s speakers, but the Minister mentioned this as well and related it to well-being. I think that’s really important and is something I completely agree with.

Suzy talked about her own direct experience of poor air quality and pollution wafting over Swansea bay, and mentioned the great new university campus on Swansea bay. It was remiss of me not to mention universities, because they really are key players in our cities. But, yes, this is a real issue. You mentioned the citizen engagement in the tidal lagoon, and I think those of us who listened to Charles Hendry earlier—he said that it was one of the remarkable things that there was obvious citizen support for the concept.

Neil McEvoy, I think it’s really important that we preserve green areas, and I’m glad you mentioned woodlands, because I think urban woodlands are very, very significant. However, I think cities have to develop. We do need more housing and I think Janet mentioned the housing crisis. But perhaps we need to ask questions now, and engage with the people who are going to be, say, in their mid or late thirties in 10 years and say, ‘Well, what sort of housing offer would be acceptable to you now?’, because we will have to change. The old view of a fairly large semi-detached house with grounds surrounding it: we can’t build that sort of dwelling. It may be more—. An alternative is a more densely compact one, but, still, it’s bigger than what we have at the moment. A lot of apartments are not suitable, really, for family life. Go to the continent: large apartments. You go to one of the great cities of central Europe—Prague or Vienna—and what strikes you, if you go to someone’s home, is how large they’re apartments are, and then they’ll have a communal garden that everyone can enjoy. That may be something we need to look at, so that we use our land more effectively.

Nick Ramsay mentioned Milton Keynes, which is 50; you mentioned the roundabouts, but not the concrete cows, which, I’m sure, was a good choice. Cardiff bay is in that sort of category, I think, in terms of the ambition of its transformation, and I think Milton Keynes, you would say, is actually an example of good planning, generally, but there have been past planning howlers. You were right to mention that. The great Sue Essex, of course, was an Assembly Member in the first two Assemblies, and I believe she was a town planner. She was certainly chair of the planning committee and brought great insight to these matters, but humility, sometimes, is also quite important.

Can I thank Gareth Bennett for talking about road and rail congestion? That really is a major, major issue. It can be managed, but, again, it needs lots of flexible solutions. I think the students in Cardiff add a lot to our city. There, the university has been very flexible and innovative in the housing offer, and they’re building some really striking new buildings, and students are quite demanding. Why young people are not as demanding as students about their housing is a mystery to me, but perhaps we should find out.

Janet then also mentioned the demographic challenge of elderly and disabled people in particular. We need to remember them in our urban design—very, very important—and she and several others talked about alternative transport—walking and cycling. Can I just say—I go back—we need to look at our road networks again? Some of them should be designated to just public transport. Some should now become cycling and walking routes. We need real ambition to change our wonderful urban spaces so that they will become world beaters.

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn yr hyn a fu’n ddadl adeiladol a chraff iawn yn fy marn i. Ac mae llawer o themâu cyffredin wedi dod yn amlwg.

A gaf fi ddechrau gyda Jeremy Miles? Rwy’n meddwl bod y pwynt y gall technoleg guro daearyddiaeth yn gywir, ond rwy’n meddwl mai’r ochr arall i hynny yw ei fod wedi gwneud ein holl ardaloedd trefol yn rhan, felly, o’r union ddinasoedd y soniwn amdanynt: Castell-nedd Port Talbot i mewn i Abertawe, ond erbyn i chi gyrraedd Pen-y-bont ar Ogwr, mae’n fater o Abertawe neu Gaerdydd. Mae hyn, rwy’n meddwl, yn rhyddhad mawr. Gwnaeth Gareth Bennett y pwynt ein bod wedi edrych bob amser ar y gefnwlad—mae hynny’n wir—ond yn awr rwy’n meddwl ei fod yn ymwneud llawer mwy â’r cynnig trefol cyffredinol, yn hytrach na diwydiannau cloddio yn benodol. Ac mae dinasoedd yn boblogaidd iawn. Rwy’n credu bod hynny’n un peth sy’n rhaid i ni gofio—poblogaidd iawn gyda phobl iau; i’r mannau hynny y maent yn symud, yn gyffredinol. Siaradodd Jeremy hefyd am y cysyniad hwn o gynnwys dinasyddion a chynwysoldeb, a chyfeiriodd sawl un o’r siaradwyr heddiw ato eto, ond soniodd y Gweinidog amdano hefyd a’i gysylltu â lles. Rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn ac yn rhywbeth rwy’n cytuno’n llwyr ag ef.

Siaradodd Suzy am ei phrofiad uniongyrchol o ansawdd aer gwael a llygredd yn hofran dros fae Abertawe, a soniodd am y campws prifysgol newydd gwych ar fae Abertawe. Roeddwn ar fai yn anghofio sôn am brifysgolion oherwydd maent yn elfennau allweddol yn ein dinasoedd mewn gwirionedd. Ond ydy, mae hon yn broblem go iawn. Fe sonioch am ymwneud dinasyddion â’r morlyn llanw, ac rwy’n meddwl bod y rhai ohonom a wrandawodd ar Charles Hendry yn gynharach—fe ddywedodd mai un o’r pethau rhyfeddol yw bod yna gefnogaeth amlwg i’r cysyniad ymhlith y dinasyddion.

Neil McEvoy, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn diogelu mannau gwyrdd, ac rwy’n falch eich bod wedi crybwyll coetiroedd, oherwydd credaf fod coetiroedd trefol yn eithriadol o bwysig. Fodd bynnag, credaf fod yn rhaid i ddinasoedd ddatblygu. Mae angen mwy o dai ac rwy’n meddwl bod Janet wedi crybwyll yr argyfwng tai. Ond efallai fod angen i ni ofyn cwestiynau yn awr, ac ymgysylltu â’r bobl sy’n mynd i fod yn eu tridegau canol neu hwyr, dyweder, ymhen 10 mlynedd a dweud, ‘Wel, pa fath o gynnig tai a fyddai’n dderbyniol i chi yn awr?’, oherwydd bydd yn rhaid i ni newid. Yr hen syniad o dŷ pâr eithaf mawr gyda thir o’i amgylch: ni allwn adeiladu’r math hwnnw o annedd. Gall fod yn fwy—. Dewis arall yw un mwy cryno, ond yn dal i fod, mae’n fwy na’r hyn sydd gennym ar hyn o bryd. Nid yw llawer o fflatiau’n addas, mewn gwirionedd, ar gyfer bywyd teuluol. Ewch i’r cyfandir: fflatiau mawr. Os ewch i un o ddinasoedd mawr canolbarth Ewrop—Prag neu Fienna—yr hyn sy’n eich taro, os ewch i gartref rhywun, yw pa mor fawr yw eu fflatiau, ac yna bydd ganddynt ardd gymunedol y gall pawb ei mwynhau. Gall hynny fod yn rhywbeth y mae angen i ni edrych arno, fel ein bod yn defnyddio ein tir yn fwy effeithiol.

Soniodd Nick Ramsay am Milton Keynes, sy’n 50 oed; fe sonioch am y cylchfannau, ond nid y gwartheg concrid, a oedd yn ddewis da, rwy’n siŵr. Mae bae Caerdydd yn y math hwnnw o gategori, rwy’n meddwl, o ran yr uchelgais ar gyfer ei drawsnewid, ac rwy’n meddwl bod Milton Keynes, gallech ddweud, yn enghraifft o gynllunio da, ar y cyfan, mewn gwirionedd, ond cafwyd enghreifftiau o gynllunio erchyll yn y gorffennol. Roeddech yn iawn i sôn am hynny. Roedd yr enwog Sue Essex, wrth gwrs, yn Aelod o’r Cynulliad yn ystod y ddau Gynulliad cyntaf, ac rwy’n credu mai cynllunydd tref oedd hi. Roedd hi’n sicr yn gadeirydd y pwyllgor cynllunio a thaflodd gryn dipyn o oleuni ar y materion hyn, ond mae gostyngeiddrwydd, weithiau, yn eithaf pwysig hefyd.

A gaf fi ddiolch i Gareth Bennett am siarad am y tagfeydd ar y ffyrdd a’r rheilffyrdd? Mae hwnnw’n bwnc o bwys mawr. Gellir ei reoli, ond unwaith eto, mae angen llawer o atebion hyblyg. Rwy’n meddwl bod y myfyrwyr yng Nghaerdydd yn ychwanegu llawer at ein dinas. Yno, mae’r brifysgol wedi bod yn hyblyg iawn ac yn arloesol o ran y cynnig tai, ac maent yn codi adeiladau newydd gwirioneddol drawiadol, ac mae gan fyfyrwyr lawer o ofynion. Mae pam nad yw pobl ifanc yn mynnu cymaint â’r myfyrwyr o ran eu tai yn ddirgelwch i mi, ond efallai y dylem ddarganfod pam.

Soniodd Janet hefyd am her ddemograffig pobl oedrannus ac anabl yn arbennig. Mae angen i ni eu cofio wrth gynllunio ein trefi—pwysig iawn—a siaradodd hi a sawl un arall am yr angen i gael trafnidiaeth amgen—cerdded a beicio. A gaf fi ddweud—rwy’n mynd yn ôl—fod angen i ni edrych ar ein rhwydweithiau ffyrdd eto? Dylid dynodi rhai ohonynt ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yn unig. Dylai rhai ddod yn llwybrau beicio a cherdded yn awr. Mae arnom angen uchelgais go iawn i newid ein mannau trefol gwych er mwyn iddynt ddod yn well nag unman arall yn y byd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig heb eith ddiwygio yn unol â rheol sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? The motion without amendment is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. 7. Dadl UKIP Cymru: Practisau Cyffredinol
9. 7. UKIP Wales Debate: General Practice

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 3, 4, 5, 6 ac 8 yn enw Rhun ap Iorwerth, gwelliant 2 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 7 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliannau 3, 4, 5 a 6 yn cael eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendments 1, 3, 4, 5, 6 and 8 in the name of Rhun ap Iorwerth, amendment 2 in the name of Jane Hutt, and amendment 7 in the name of Paul Davies. If amendment 2 is agreed, amendments 3, 4, 5 and 6 will be deselected.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw dadl UKIP, ac rwy’n galw ar Caroline Jones i wneud y cynnig. Caroline Jones.

The next item on the agenda is the UKIP debate on general practice and I call on Caroline Jones to move the motion. Caroline Jones.

Cynnig NDM6214 Caroline Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod mai’r tro cyntaf, a’r unig dro yn aml, y daw cleifion i gysylltiad â’r GIG yw drwy bractis cyffredinol.

2. Yn gresynu bod practisau cyffredinol, er gwaethaf hyn, yn cael llai nag wyth y cant o’r gyllideb iechyd.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu practisau cyffredinol drwy roi buddsoddiad sylweddol o ran adnoddau, pobl a seilwaith.

Motion NDM6214 Caroline Jones

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises that the majority of patients their first, and sometimes only, contact with the NHS is through general practice.

2. Regrets that, despite this, general practice receives less than eight per cent of the health budget.

3. Calls on the Welsh Government to prioritise general practice with significant investment in resources, people and infrastructure.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. I wish to move the motion before you tabled in my name.

The first contact the most of us have with our national health service is through our GP. Thankfully, for the vast majority of us, this is the only contact with the NHS. There are just under 2,000 general practitioners in Wales working out of the 454 GP practices across Wales. While this sounds like a lot, it equates to just over half a GP for every 1,000 patients. We also have a third of the adult population of Wales who report having at least one chronic condition, combined with the fact that in the last decade GP numbers have remained largely static.

We know that the impact of chronic conditions will worsen over the next few decades as the number of people aged 65 and over will increase by about a third. Our GP population is also aging, we now have a quarter of our GPs aged 55 and over. This, combined with the fact that GP training posts are not being filled—

Diolch, Lywydd. Hoffwn gynnig y cynnig ger eich bron a gyflwynwyd yn fy enw i.

Y cyswllt cyntaf y bydd y rhan fwyaf ohonom yn ei gael yn ein gwasanaeth iechyd gwladol yw drwy ein meddyg teulu. Diolch byth, i’r mwyafrif llethol ohonom, hwn yw’r unig gysylltiad â’r GIG. Mae ychydig o dan 2,000 o feddygon teulu yng Nghymru yn gweithio yn y 454 practis cyffredinol ledled Cymru. Er bod hyn yn swnio’n llawer, mae’n cyfateb i ychydig dros hanner meddyg teulu i bob 1,000 o gleifion. Hefyd, mae traean o boblogaeth Cymru sy’n oedolion yn dweud bod ganddynt o leiaf un cyflwr cronig, ynghyd â’r ffaith, yn y degawd diwethaf, fod niferoedd meddygon teulu wedi aros yn ddigyfnewid i raddau helaeth.

Rydym yn gwybod y bydd effaith cyflyrau cronig yn gwaethygu dros y degawdau nesaf wrth i nifer y bobl 65 oed a hŷn gynyddu oddeutu traean. Mae ein poblogaeth o feddygon teulu hefyd yn heneiddio, ac mae chwarter ein meddygon teulu bellach yn 55 oed a hŷn. Mae hyn, ynghyd â’r ffaith nad yw swyddi hyfforddi meddygon teulu yn cael eu llenwi—

Would the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Would you agree with me, isn’t is normally correct for a Cabinet Secretary or a Minister to be present in the debate to respond to you and to all the others of us who want to contribute to a UKIP debate?

A fuasech yn cytuno â mi ei bod hi fel arfer yn gywir i Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog fod yn bresennol yn y ddadl i ymateb i chi ac i bawb arall ohonom sydd am gyfrannu at drafodaeth UKIP?

That’s not a matter for Caroline Jones. You can carry on with your speech.

Nid mater i Caroline Jones yw hynny. Gallwch barhau gyda’ch araith.

Thank you. This, combined with the fact that GP training posts are not being filled, the fact that many GPs are seeking early retirement, and the large number who are seeking to work part-time due to workload pressures, is a recipe for disaster.

General practice is facing increasing and unprecedented pressures. There is a significant and growing gap between the demand placed upon it and its capacity. These pressures are not limited to one area; general practice is being forced to try and cope with inadequate resources, an unsustainable workload, and a workforce under considerable strain across the whole of Wales—[Interruption.]

Diolch. Mae hyn, ynghyd â’r ffaith nad yw swyddi hyfforddi meddygon teulu yn cael eu llenwi, y ffaith fod llawer o feddygon teulu yn ystyried ymddeol yn gynnar, a’r nifer fawr sy’n ceisio gweithio’n rhan-amser oherwydd pwysau gwaith, yn rysáit ar gyfer trychineb.

Mae ymarfer cyffredinol yn wynebu pwysau cynyddol a digynsail. Ceir bwlch sylweddol a chynyddol rhwng y galw arno a’i allu i ymateb. Nid yw’r pwysau hwn wedi’i gyfyngu i un ardal; mae ymarfer cyffredinol yn cael ei orfodi i geisio ymdopi gydag adnoddau annigonol, llwyth gwaith anghynaladwy, a gweithlu o dan bwysau sylweddol ar draws Cymru gyfan—[Torri ar draws.]

I can’t take another one Jeremy, I’m so sorry.

Those are not my words, they are comments from the BMA. Both the BMA and the Royal College of General Practitioners have, for the last three or four years, been warning of an impending crisis in general practice. They have both been calling for an increase in GP numbers, but their calls have sometimes been ignored. Yes, the Welsh Government is listening: they launched a new recruitment campaign for GPs in October, but it’s not enough. We need to be recruiting around 200 GPs a year. Instead, we are struggling to fill 125 training places available each year. The new recruitment campaign will help, but it is not enough.

The BMA and the Royal College of GPs have both asked for greater emphasis to be given to Welsh students studying medicine at Welsh universities, as those students are most likely to remain in Wales. Cardiff are asking for the equivalent of eight A* at GCSE for their courses. Many of the doctors working in the NHS today have readily admitted that they wouldn’t meet that criteria. We are not asking for a dumbing down of courses, just more realistic entry requirements, and a greater focus on Welsh domiciled students.

It’s not just the numbers of GPs we need to increase. We also need a Welsh Government that has a stronger focus on and commitment to general practice and primary care. The majority of the Welsh NHS budget does go to secondary care. Prior to 2004 spending on general practice was over 10 per cent of the total NHS budget. There were ambitious plans for expansion, for new services, competition for jobs, training places were oversubscribed and morale was high. Since then, funding has fallen to between 7 and 8 per cent, and general practice does not have sufficient funds for workforce, premises or services. Over the same period, consultation rates have skyrocketed and more burdens are being placed on general practice by secondary care.

A poll conducted by the Royal College of GPs found that 84 per cent of GPs worry that they may miss something serious because of an unreasonable workload, and 92 per cent of GPs worry that a lack of resources is putting patient care at risk. Over half of the GPs surveyed said they either planned to reduce their hours or leave general practice altogether within the next five years. Seventeen per cent of GPs have sought support for work-related stress in the last two years. I know of one GP who routinely has to see over 100 patients during a consultation session. This isn’t good for either patients or doctors.

We are seeing the impacts of this strain on general practice throughout the NHS. One of the reasons we are seeing ambulances queuing up outside our hospitals and people waiting more than 12 hours in accident and emergency is as a direct result of an overworked general practice. People who can’t get to see their GP turn up at hospital.

Both the Royal College of GPs and the BMA have called for funding for general practice to rise to over 12 per cent of the NHS budget. The Royal College of GPs say that increased spending on general practice could save the Welsh NHS over £90 million by 2020. The royal college figures are based on detailed research by Deloitte. The research shows that increasing spending on general practice across Wales by around £3.5 million each year to pay for things such as more GPs and practice nurses could reduce A&E visits by over a quarter and have savings of around £21.5 million each financial year, rising to annual savings of around £34 million by the end of this decade.

Both the BMA and the Royal College of GPs agree that we need to invest and improve the infrastructure available to general practice. We need to make greater use of technology to enhance patient care, speed up diagnostics and streamline services. GPs in Wales are still waiting for the introduction of electronic prescribing, something enjoyed by their colleagues across the border. Electronic prescribing enhances the patient experience, it is safer for patients and reduces the workload on GPs. The IT infrastructure available to the NHS in Wales is abysmal. It’s the twenty-first century and we are still relying on snail mail and fax machines. Improvements, when they do come, are slow in coming. We need to ensure that the infrastructure we have in place is fit for purpose, able to adapt to future need and actually reduces the workload of our GPs, rather than adding to the bureaucratic burden.

Colleagues, we are facing a crisis in general practice. A crisis if left unchecked will undermine our entire national health service. We cannot go on ignoring the problem or tinkering at the edges. We need significant investment in general practice, significant investment in people, significant investment in resources and significant investment in infrastructure. But we need that investment now.

I urge Members to show our hard-working, or should I say our overworked, GPs that we support them 100 per cent by backing the motion before you today. UKIP will not be supporting the amendments by the Welsh Government and we will be rejecting Plaid Cymru’s amendments. We will support the Welsh Conservative amendment because it adds to the debate and does not detract from the core message I would like to see go out from this Chamber today.

We value GPs and general practice. They are the cornerstone of our NHS, and the National Assembly for Wales will do all it can to ensure that GPs have the funding and support they need in order to treat patients in a safe and timely manner. Diolch yn fawr.

Ni allaf gymryd un arall, Jeremy, mae’n ddrwg iawn gennyf.

Nid fy ngeiriau i yw’r rheini, ond sylwadau Cymdeithas Feddygol Prydain. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi bod yn rhybuddio ers tair neu bedair blynedd fod argyfwng ar y ffordd mewn ymarfer cyffredinol. Maent wedi bod yn galw am gynnydd yn nifer y meddygon teulu, ond weithiau cafodd eu galwadau eu hanwybyddu. Ydy, mae Llywodraeth Cymru yn gwrando: lansiwyd ymgyrch newydd ganddi ar gyfer recriwtio meddygon teulu ym mis Hydref, ond nid yw’n ddigon. Mae angen i ni recriwtio oddeutu 200 o feddygon teulu y flwyddyn. Yn lle hynny, rydym yn cael trafferth i lenwi 125 o’r lleoedd hyfforddi sydd ar gael bob blwyddyn. Bydd yr ymgyrch recriwtio newydd yn helpu, ond nid yw’n ddigon.

Mae Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi gofyn am roi mwy o bwyslais ar fyfyrwyr o Gymru i astudio meddygaeth ym mhrifysgolion Cymru, gan mai’r myfyrwyr hynny sydd fwyaf tebygol o aros yng Nghymru. Mae Caerdydd yn gofyn am yr hyn sy’n cyfateb i wyth A* lefel TGAU ar gyfer eu cyrsiau. Mae llawer o’r meddygon sy’n gweithio yn y GIG heddiw wedi cyfaddef yn barod na fuasent yn ateb y meini prawf. Nid ydym yn gofyn am wneud cyrsiau’n haws, ond am ofynion mynediad mwy realistig, dyna’i gyd, a mwy o ffocws ar fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru.

Nid niferoedd y meddygon teulu’n unig sydd angen i ni eu cynyddu. Mae arnom angen Llywodraeth Cymru sydd â ffocws cryfach ar, ac ymrwymiad i ymarfer cyffredinol a gofal sylfaenol. Mae’r rhan fwyaf o gyllideb y GIG yng Nghymru yn mynd tuag at ofal eilaidd. Cyn 2004 roedd gwariant ar ymarfer cyffredinol dros 10 y cant o gyfanswm cyllideb y GIG. Roedd yna gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer ehangu, ar gyfer gwasanaethau newydd, cystadleuaeth am swyddi, mwy o geisiadau am leoedd hyfforddi nag o leoedd, a morâl yn uchel. Ers hynny, mae’r cyllid wedi gostwng i rhwng 7 ac 8 y cant, ac nid oes gan ymarfer cyffredinol ddigon o arian ar gyfer y gweithlu, y safleoedd na’r gwasanaethau. Dros yr un cyfnod, mae cyfraddau ymgynghoriadau wedi saethu i fyny a mwy o feichiau’n cael eu rhoi ar ymarfer cyffredinol gan ofal eilaidd.

Canfu arolwg a gynhaliwyd gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol fod 84 y cant o feddygon teulu yn poeni y gallant fethu canfod rhywbeth difrifol oherwydd llwyth gwaith afresymol, ac mae 92 y cant o feddygon teulu yn poeni bod diffyg adnoddau yn rhoi gofal cleifion mewn perygl. Mae dros hanner y meddygon teulu a holwyd yn dweud eu bod naill ai wedi cynllunio i leihau eu horiau neu adael ymarfer cyffredinol yn gyfan gwbl o fewn y pum mlynedd nesaf. Mae 17 y cant o feddygon teulu wedi gofyn am gymorth ar gyfer straen sy’n gysylltiedig â gwaith yn y ddwy flynedd ddiwethaf. Gwn am un meddyg teulu sydd fel mater o drefn yn gorfod gweld dros 100 o gleifion yn ystod sesiwn ymgynghori. Nid yw hyn yn dda i gleifion na meddygon.

Rydym yn gweld effeithiau’r pwysau ar ymarfer cyffredinol ar draws y GIG. Un o’r rhesymau pam y gwelwn ambiwlansys yn ciwio y tu allan i’n hysbytai a phobl sy’n aros mwy na 12 awr yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys yw o ganlyniad uniongyrchol i orweithio mewn ymarfer cyffredinol. Mae pobl nad ydynt yn gallu gweld eu meddyg teulu yn mynd i’r ysbyty.

Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a Chymdeithas Feddygol Prydain wedi galw am gynyddu cyllid ar gyfer ymarfer cyffredinol i dros 12 y cant o gyllideb y GIG. Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn dweud y gallai mwy o wario ar ymarfer cyffredinol arbed dros £90 miliwn i’r GIG yng Nghymru erbyn 2020. Mae ffigurau’r coleg brenhinol yn seiliedig ar ymchwil manwl gan Deloitte. Mae’r ymchwil yn dangos y gallai cynnydd o tua £3.5 miliwn y flwyddyn ar ymarfer cyffredinol ar draws Cymru i dalu am bethau megis rhagor o feddygon teulu a nyrsys practis dorri dros chwarter yr ymweliadau ag adrannau damweiniau ac achosion brys a sicrhau arbedion o tua £21.5 miliwn bob blwyddyn ariannol, gan godi at arbedion blynyddol o tua £34 miliwn erbyn diwedd y degawd hwn.

Mae Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn cytuno bod angen i ni fuddsoddi a gwella’r seilwaith sydd ar gael i ymarfer cyffredinol. Mae angen i ni wneud mwy o ddefnydd o dechnoleg i wella gofal cleifion, cyflymu diagnosteg a symleiddio gwasanaethau. Mae meddygon teulu yng Nghymru yn dal i aros i ragnodi electronig gael ei gyflwyno, rhywbeth y mae eu cydweithwyr ar draws y ffin yn ei fwynhau. Mae rhagnodi electronig yn gwella profiad y claf, mae’n fwy diogel i gleifion ac yn lleihau’r baich gwaith ar feddygon teulu. Mae’r seilwaith TG sydd ar gael i’r GIG yng Nghymru yn ofnadwy. Mae’n unfed ganrif ar hugain ac rydym yn dal i ddibynnu ar y post traddodiadol a pheiriannau ffacs. Mae gwelliannau, pan fyddant yn dod, yn araf yn cyrraedd. Mae angen i ni sicrhau bod y seilwaith sydd gennym ar waith yn addas i’r diben, yn gallu addasu i anghenion y dyfodol ac yn lleihau llwyth gwaith ein meddygon teulu mewn gwirionedd, yn hytrach nag ychwanegu at y baich biwrocrataidd.

Gyd-Aelodau, rydym yn wynebu argyfwng mewn ymarfer cyffredinol. Bydd argyfwng sy’n cael ei adael i ddigwydd yn tanseilio ein gwasanaeth iechyd gwladol yn ei gyfanrwydd. Ni allwn barhau i anwybyddu’r broblem neu dincran â’i hymylon. Mae angen buddsoddi’n sylweddol mewn ymarfer cyffredinol, buddsoddi’n sylweddol mewn pobl, buddsoddi’n sylweddol mewn adnoddau a buddsoddi’n sylweddol mewn seilwaith. Ond mae angen y buddsoddiad hwnnw yn awr.

Anogaf yr Aelodau i ddangos i’n meddygon teulu gweithgar, neu ein meddygon teulu sy’n gorweithio, dylwn ddweud, ein bod yn eu cefnogi 100 y cant drwy gefnogi’r cynnig sydd ger eich bron heddiw. Ni fydd UKIP yn cefnogi’r gwelliannau gan Lywodraeth Cymru a byddwn yn gwrthod gwelliannau Plaid Cymru. Byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig am ei fod yn ychwanegu at y ddadl, ac nid yw’n tynnu oddi wrth y neges graidd yr hoffwn ei gweld yn mynd allan o’r Siambr hon heddiw.

Mae meddygon teulu ac ymarfer cyffredinol yn bwysig i ni. Hwy yw conglfaen ein GIG, a bydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn gwneud popeth yn ei allu i sicrhau bod meddygon teulu yn cael y cyllid a’r cymorth sydd eu hangen arnynt er mwyn trin cleifion mewn modd diogel ac amserol. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi dethol yr wyth gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3, 4, 5 a 6 eu dad-ddethol. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 1, 3, 4, 5, 6 ac 8, a gyflwynwyd yn ei enw.

I have selected the eight amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendments 3, 4, 5 and 6 will be deselected. I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 1, 3, 4, 5, 6 and 8, tabled in his name.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod gan y rhan fwyaf o gleifion gyflyrau cronig y gellir eu rheoli orau yn y gymuned, ac mae hyn yn galw am ofal sylfaenol cryf, gydag ymarfer cyffredinol yn ganolog i hynny.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Delete point 1 and replace with:

Recognises that the majority of patients have chronic conditions that are best managed in the community, and this requires strong primary care with general practice at the centre.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn nodi bod cyllidebau gofal cymdeithasol wedi wynebu pwysau ariannol sylweddol, ac yn gresynu bod rôl gofal cymdeithasol o ran cyfrannu at wasanaethau gofal iechyd sylfaenol wedi cael ei diystyru.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Insert as new point after point 2 and renumber accordingly:

Notes that social care budgets have faced significant financial pressures, and regrets that social care’s role in contributing towards primary care health services has been neglected.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu at y gostyngiad yn nifer y meddygon teulu yn ystod y blynyddoedd diwethaf; yn nodi y bydd angen mwy o lawer o feddygon teulu i gydweithio â gweithwyr iechyd proffesiynol eraill mewn gwasanaeth gofal sylfaenol cryf; yn credu y dylai gweithwyr iechyd proffesiynol eraill ategu a chefnogi’r gwasanaeth a gaiff ei ddarparu gan feddygon teulu, ac na ddylid eu defnyddio i wneud y gwaith yn eu lle.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Insert as new point after point 2 and renumber accordingly:

Regrets that there has been a decline in the number of GPs in recent years; notes that a strong primary care service will require significantly more GPs working alongside other health professionals; believes that other health professionals should complement and add to the service provided by GPs, and should not be used to replace them.

Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn nodi bod llawer o feddygon teulu wedi dewis dod i weithio yng Nghymru o’r tu allan i’r DU, ac y gallent ddewis gadael os yw’r drwgdeimlad parhaus tuag at weithwyr mudol yn parhau.

Amendment 5—Rhun ap Iorwerth

Insert as new point after point 2 and renumber accordingly:

Notes that many GPs have chosen to come to work in Wales from outside the UK, and that they may choose to leave if the continuing hostility towards migrant workers continues.

Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gofal sylfaenol, gofal eilaidd, a gofal cymdeithasol yn cydweithio i gynorthwyo cleifion i reoli eu cyflyrau yn y gymuned, gan ganolbwyntio ar atal derbyniadau ysbyty; gan gydnabod y bydd angen cynllunio hirdymor priodol ar gyfer hyn, buddsoddi mewn seilwaith a pholisïau ehangach o du’r llywodraeth i hybu iechyd da.

Amendment 6—Rhun ap Iorwerth

Delete point 3 and replace with:

Calls on the Welsh Government to ensure primary care, secondary care, and social care work together to help patients manage their conditions in the community, with a focus on prevention of hospital admissions; and recognises that this will require proper long term workforce planning, investments in infrastructure, and wider government policies to promote good health.

Gwelliant 8—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi data perfformiad rheolaidd ar gyfer gofal sylfaenol, gyda dangosyddion perfformiad a thargedau yn cael eu sefydlu mewn cydweithrediad â gweithwyr iechyd proffesiynol.

Amendment 8—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to publish regular performance data for primary care, with performance indicators and targets established in collaboration with health professionals.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 3, 4, 5, 6 ac 8.

Amendments 1, 3, 4, 5, 6 and 8 moved.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd.

I move the amendments tabled in my name. It is a timely and appropriate debate, perhaps not for the reasons the party opposite think. It’s timely because, once again, the party’s new leader has confirmed that his party’s long-term goal is to privatise the NHS—[Interruption]. He has, once again, placed on record his view that he has not changed his mind that the very existence of the NHS stifles competition. So, this debate must be seen in that context. Unfortunately, senior UKIP figures keep on making gaffes when it comes to health. We know that Nigel Farage doesn’t think smoking has any links with cancer. Roger Helmer has called for the NHS to fund gay cure therapy. Last week, the health spokeswoman here spoke against the taxation of cigarettes on the grounds that we haven’t reduced the number of smokers by much. A quick check of those facts: 20 years ago, almost 30 per cent of 15-year-old girls and almost 25 per cent of boys were smokers. Now, teenage smoking is at an all-time low, with just 8 per cent of boys and 9 per cent of girls smoking. Adult smoking has reduced from around 30 per cent to 19 per cent over the same period, but what do the experts know, and what do the statistics show, eh?

Leaving aside those points, strangely enough, we support the sentiments of the motion, but we do think it needs considerable amendments to more accurately reflect the challenges and the sorts of solutions that we need within the NHS. Amendment 1 reflects the fact that, in the modern NHS, the majority of patients cared for are, in actual fact, repeat users of the service who require ongoing contact and care with primary health to manage their chronic conditions. This really isn’t about the one-time user whose first and only contact is with a GP.

Amendment 2 notes the importance of good social care in contributing towards these goals—something we’ve talked about here this afternoon already—noting the financial pressures that have been imposed on social care, probably as a result of a right-wing agenda not understanding the role of social care and believing that austerity is a consequence-free political choice.

Amendment 3: this one’s targeted at the Welsh Government. It notes that GPs will always remain at the centre of good primary service. We note the decline in numbers, although the Government likes to show a different set of figures at times. The facts are clear: we had 2,026 GPs in 2013, and 1,997 GPs in 2015, which are the latest available statistics. Other health professionals are a vitally important part of primary care, but they shouldn’t be used to replace GPs. They should, of course, be used to complement them. We note, from the Royal College of General Practitioners’ calculations, that we need perhaps 400 additional GPs in Wales. It’s a figure we certainly see no reason to doubt, and I draw your attention, of course, to Plaid Cymru’s long-standing position: that we need to move over a period of years towards the employment, training and recruitment of 1,000 extra doctors in Wales.

In amendment 4, we return to the contradiction in UKIP’s health policies, by noting that many GPs, surprisingly, are not in fact British, and that if the climate of hostility towards migrant workers that UKIP has helped to inflame continues, they may choose to leave the NHS. I do wonder whether they are serious about—[Interruption.] I’m sorry; would you like to intervene?

Thank you very much, Llywydd.

Rwy’n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn fy enw i. Mae’n ddadl amserol a phriodol, ac nid am y rhesymau y mae’r blaid gyferbyn yn ei feddwl efallai. Mae’n amserol oherwydd, unwaith eto, mae arweinydd newydd y blaid wedi cadarnhau mai nod hirdymor ei blaid yw preifateiddio’r GIG—[Torri ar draws]. Mae wedi cofnodi ei farn, unwaith eto, nad yw wedi newid ei feddwl fod holl fodolaeth y GIG yn mygu cystadleuaeth. Felly, rhaid i’r ddadl hon gael ei gweld yn y cyd-destun hwnnw. Yn anffodus, mae ffigyrau blaenllaw UKIP yn dal ati i wneud camgymeriadau mewn materion sy’n ymwneud ag iechyd. Rydym yn gwybod nad yw Nigel Farage yn credu nad oes unrhyw gysylltiadau rhwng ysmygu a chanser. Mae Roger Helmer wedi galw ar y GIG i ariannu therapi iacháu hoywon. Yr wythnos diwethaf, siaradodd y llefarydd iechyd yma yn erbyn trethu sigaréts ar y sail nad ydym wedi lleihau nifer yr ysmygwyr o ryw lawer. Gwiriad cyflym o’r ffeithiau hynny: 20 mlynedd yn ôl, roedd bron i 30 y cant o ferched 15 oed a bron i 25 y cant o fechgyn yn ysmygwyr. Yn awr, mae ysmygu ymhlith rhai yn eu harddegau ar ei lefel isaf erioed, gydag 8 y cant o fechgyn a 9 y cant o ferched yn unig yn ysmygu. Mae ysmygu ymhlith oedolion wedi gostwng o tua 30 y cant i 19 y cant dros yr un cyfnod, ond beth a ŵyr yr arbenigwyr, a beth y mae’r ystadegau yn ei ddangos, e?

Gan roi’r pwyntiau hynny i’r naill ochr, yn rhyfedd iawn, rydym yn cefnogi teimladau’r cynnig, ond rydym yn credu bod angen newidiadau sylweddol i adlewyrchu’n gywirach yr heriau a’r mathau o atebion sydd eu hangen arnom yn y GIG. Mae gwelliant 1 yn adlewyrchu’r ffaith fod y rhan fwyaf o gleifion sy’n cael gofal yn y GIG modern, yn amlddefnyddwyr y gwasanaeth mewn gwirionedd, pobl sydd angen cyswllt a gofal cyson gan wasanaethau iechyd sylfaenol i reoli eu cyflyrau cronig. Nid yw hyn yn ymwneud â’r defnyddiwr untro y mae ei gyswllt cyntaf a’i unig gyswllt gyda meddyg teulu.

Mae gwelliant 2 yn nodi pwysigrwydd gofal cymdeithasol da wrth gyfrannu tuag at y nodau hyn—rhywbeth yr ydym wedi siarad amdano yma y prynhawn yma eisoes—gan nodi’r pwysau ariannol sydd wedi ei osod ar ofal cymdeithasol, yn ôl pob tebyg o ganlyniad i agenda adain dde nad yw’n deall rôl gofal cymdeithasol ac sy’n credu bod caledi yn ddewis gwleidyddol heb ganlyniadau.

Gwelliant 3: mae hwn wedi’i dargedu at Lywodraeth Cymru. Mae’n nodi y bydd meddygon teulu yn parhau bob amser yn ganolog i wasanaeth sylfaenol da. Rydym yn nodi’r gostyngiad yn y niferoedd, er bod y Llywodraeth yn hoffi dangos cyfres wahanol o ffigurau ar adegau. Mae’r ffeithiau’n glir: roedd gennym 2,026 o feddygon teulu yn 2013, a 1,997 o feddygon teulu yn 2015, sef yr ystadegau diweddaraf sydd ar gael. Mae gweithwyr iechyd proffesiynol eraill yn rhan hanfodol bwysig o ofal sylfaenol, ond ni ddylid eu defnyddio yn lle meddygon teulu. Dylid eu defnyddio, wrth gwrs, i ategu eu gwaith. O gyfrifiadau Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, nodwn ein bod angen 400, efallai, o feddygon teulu ychwanegol yng Nghymru. Mae’n ffigur na welwn unrhyw reswm i’w amau yn sicr, ac rwy’n tynnu eich sylw, wrth gwrs, at safbwynt hirsefydlog Plaid Cymru: fod angen i ni symud dros gyfnod o flynyddoedd tuag at gyflogi, hyfforddi a recriwtio 1,000 o feddygon ychwanegol yng Nghymru.

Yng ngwelliant 4, dychwelwn at y gwrthddywediad ym mholisïau iechyd UKIP, drwy nodi bod llawer o feddygon teulu, er mawr syndod, nad ydynt yn Brydeinwyr mewn gwirionedd, ac os yw’r hinsawdd o elyniaeth tuag at weithwyr mudol y mae UKIP wedi helpu i’w danio yn parhau, efallai y byddant yn dewis gadael y GIG. Rwy’n meddwl tybed a ydynt o ddifrif ynglŷn â—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf; a hoffech ymyrryd?

Well, I’d very careful what you say.

Wel, buaswn yn ofalus iawn o’r hyn a ddywedwch.

I feel this is rich. You constantly make comments across the Chamber about Neil Hamilton not living here, and living in England, across the border, so I think that what you’re saying is quite rich, actually.

Rwy’n teimlo bod hyn yn haerllug braidd. Rydych yn gyson yn gwneud sylwadau ar draws y Siambr ynglŷn â’r ffaith nad yw Neil Hamilton yn byw yma, ac yn byw yn Lloegr, ar draws y ffin, felly rwy’n meddwl bod yr hyn rydych yn ei ddweud yn eithaf haerllug, mewn gwirionedd.

Are you able to provide any evidence of that?

A allwch ddarparu unrhyw dystiolaeth o hynny?

Yes. We’re looking at it on past—

Gallaf. Rydym yn edrych arno o—

I’ll take another intervention, by all means, or we can return to the subject at hand.

Fe gymeraf ymyriad arall, ar bob cyfrif, neu gallwn ddychwelyd at y pwnc dan sylw.

[Continues.]—on past Plenaries. On past Plenaries. The evidence is there.

[Yn parhau.]—o Gyfarfodydd Llawn yn y gorffennol. O Gyfarfodydd Llawn yn y gorffennol. Mae’r dystiolaeth yno.

Rhun ap Iorwerth, there is no intervention. Carry on with your speech.

Rhun ap Iorwerth, nid oes unrhyw ymyrraeth. Ewch ymlaen gyda’ch araith.

There is no intervention because the Member is, quite frankly, being ridiculous.

In amendment 5, we become more specific about how primary care needs to improve. It requires a combination of primary care, secondary care and social care working together far more, with investments made in the most appropriate place rather than setting arbitrary percentages, and working alongside wider Government policies that promote good health—for example, heavy taxation on cigarettes.

In amendment 6, we note that alongside these investments we really need to have—and this is something I know I’ve discussed with the Cabinet Secretary on a number of occasions, including in this Chamber—the regular publication of as many and as broad a range of performance data on primary care as possible. In order to map the way ahead for primary care, we need to have the tools at our disposal, and that certainly includes having the right and the best data at our disposal. Support our amendments today.

Nid oes unrhyw ymyrraeth am fod yr Aelod, a bod yn hollol onest, yn bod yn chwerthinllyd.

Yng ngwelliant 5, rydym yn fwy penodol ynglŷn â sut y mae angen i ofal sylfaenol wella. Mae’n galw am gyfuniad o ofal sylfaenol, gofal eilaidd a gofal cymdeithasol yn gweithio gyda’i gilydd lawer mwy, gyda buddsoddiadau’n cael eu gwneud yn y lle mwyaf priodol yn hytrach na gosod canrannau mympwyol, a gweithio ochr yn ochr â pholisïau ehangach y Llywodraeth sy’n hybu iechyd da—er enghraifft, trethu sigaréts yn drwm.

Yng ngwelliant 6, rydym yn nodi bod gwir angen i ni weld, ochr yn ochr â’r buddsoddiadau hyn—ac mae hyn yn rhywbeth y gwn fy mod wedi’i drafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar nifer o achlysuron, gan gynnwys yn y Siambr hon—cymaint ag sy’n bosibl, ac ystod mor eang ag y bo modd o ddata perfformiad ar ofal sylfaenol yn cael ei gyhoeddi’n rheolaidd. Er mwyn mapio’r ffordd ymlaen ar gyfer gofal sylfaenol, mae angen i ni gael yr offer at ein defnydd, ac mae hynny’n sicr yn cynnwys cael y data cywir a’r data gorau at ein defnydd. Cefnogwch ein gwelliannau heddiw.

I call on the Cabinet Secretary for health to move formally amendment 2 in the name of Jane Hutt. Before he does so, I’m sure he will want to apologise to the Chamber and to the proposer of the motion today for arriving late for the debate.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i gynnig gwelliant 2 yn enw Jane Hutt yn ffurfiol. Cyn iddo wneud hynny, rwy’n siŵr y bydd yn awyddus i ymddiheuro i’r Siambr ac i gynigydd y cynnig heddiw am gyrraedd yn hwyr i’r ddadl.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod y graddau y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ledled Cymru a’r ymrwymiad parhaus i weithio mewn partneriaeth â meddygon teulu a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i wella gofal ar gyfer pobl ym mhob rhan o Gymru.

Amendment 2—Jane Hutt

Delete all after point 1 and replace with:

Recognises the extent to which Welsh Government continues to invest in primary care services across Wales and the ongoing commitment to work in partnership with GPs and other primary care professionals to improve care for people across Wales.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Member
Vaughan Gething 17:51:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Indeed, Presiding Officer. I recognise it’s my responsibility to be here on time, and I do apologise to the proposer and to the Chamber for being late for the start of today’s debate. So, I apologise without hesitation, and I formally move amendment 2 in the name of Jane Hutt.

Yn wir, Lywydd. Rwy’n cydnabod mai fy nghyfrifoldeb yw bod yma ar amser, ac rwy’n ymddiheuro i’r cynigydd ac i’r Siambr am fod yn hwyr ar gyfer dechrau’r ddadl heddiw. Felly, rwy’n ymddiheuro heb betruso, ac rwy’n cynnig gwelliant 2 yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

I now call on Angela Burns to propose amendment 7 in the name of Paul Davies. Angela Burns.

Galwaf yn awr ar Angela Burns i gynnig gwelliant 7 yn enw Paul Davies. Angela Burns.

Gwelliant 7—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod y rhan bwysig y mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn ei chwarae o ran sicrhau y caiff gofal sylfaenol ei ddarparu’n effeithiol.

Amendment 7—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Recognises the importance that allied health care professionals play in ensuring that primary care is effectively delivered.

Cynigiwyd gwelliant 7.

Amendment 7 moved.

Diolch, Lywydd. With some trepidation I’m going to try and pour some oil upon these troubled waters, because we support entirely your motion. No-one can dispute how incredibly important general practice is to sustaining and delivering national health services. We also support the amendments by Plaid Cymru, because you actually detail facts, although I do think that you are very naughty, Rhun ap Iorwerth, for trying to paint us with the sins of our fathers, or the sins of the big brother across the other side of the wall, because here, this party is very, very supportive of social care, and we have demonstrated that on many an occasion. I’d also like to say that, in reference to amendment 5, the Welsh Conservatives have absolutely zero tolerance for anybody who assaults, abuses or shows hostility to any member of the national health service, because it is a crime that is not acceptable on any level.

Primary care is vitally important to our national health service. I’m grateful to you for bringing this debate. I do feel that I’m unable to support the Government’s amendment until after the Cabinet Secretary has spoken, because I would like to see what he intends to do to support primary care, because I feel that there’s been a neglect of primary care services. We believe that it should be a leading priority for the Welsh Government, in an effort to improve the NHS. Overwhelmingly, general practices are the first instances in which patients will come into contact with the health service, and consequently are one of the most important aspects of the public’s interaction with the NHS. Despite this, we’ve seen the number of general practices in Wales decline by almost 9 per cent over the last 10 years.

Quality primary care is essential in reducing the burdens on our hospitals and emergency services. The more resources we can give our GPs to quickly diagnose and treat patients, the more space we can free up elsewhere in the health service. I think we’ve seen again and again under the Welsh Labour Government that waiting times for treatment and diagnosis in our NHS have lagged behind. I want to make it clear to the Welsh Government, not for the first time, that what is most needed, and yet most overlooked when seeking to rectify this anomaly, is extra investment in primary care.

In Wales, our GPs are inspiring in their ability to make the best of what they are given. However, they are too often underequipped and subsequently unable to handle the situation themselves, forcing them to refer their patients to a hospital or specialist. This is an extra pressure on the NHS, and we need to be giving GPs the ability to take as much pressure off the secondary care sector as possible.

I’d like to give a couple of examples of where I see this work. This is why we’ve brought forward our amendment about the incredibly important role of the allied healthcare professionals involved in multidisciplinary working in a GP practice. I want to just cite one example, of Argyle Street Surgery in Pembroke Dock, which is one of the largest, if not the largest, general practice surgery in the whole of Wales. Their multidisciplinary working team that they have put together, and have been enacting now for quite some time, has allowed people to be seen by the correct person at the correct time. These are their words, not mine: they say that the benefit it brings to them is that it allows continuity of care by the most appropriate person, and it doesn’t have to be a GP; that there’s been a reduction in admissions, improved patient care and, above all, improved patient satisfaction. They say it allows people to exercise their skills and talents, that it’s led to improved end-of-life care and reduced admissions for patients with cancer and non-cancer. It’s increased, above all, job satisfaction.

Their multidisciplinary team—I’ve been to see it, and it is quite extraordinary. They have pulled together a whole raft of people, and they work as this dedicated team that answers the patient’s need. Pembroke Dock has some incredibly deprived areas with people with complex issues and a lot of comorbidity, yet the happiness factor is slowly increasing there, because people understand that they’re seeing, in their own home, an occupational therapist; they’re being able to access a physiotherapist without having to go to the hospital; or they can see the same palliative care nurse who’s going to look after them throughout their entire end-of-life process, not just at the very end, but from the start of that diagnosis all the way through.

That’s why I think it is so vitally important that we not only recognise the importance of these allied healthcare professionals, but recognise that a good GP practice for the twenty-first century must encompass more than just a doctor, and the doctors will say this as well. I would like to see the Cabinet Secretary explain to us how he’s going to put forward enough funding and enough training into general practice in order to enable GPs to be able to develop along this way. I appreciate that the clusters are really beginning to work well in some areas, but there’s still inconsistency in continuity of practice throughout Wales, and we need to ensure that a place like Argyle Street Surgery can actually become a template for general practice throughout Wales. Thank you.

Diolch, Lywydd. Gyda pheth anesmwythder rwy’n mynd i geisio arllwys ychydig o olew ar y dyfroedd cythryblus hyn, oherwydd rydym yn cefnogi eich cynnig yn llwyr. Ni all unrhyw un ddadlau pa mor anhygoel o bwysig yw ymarfer cyffredinol i gynnal a darparu gwasanaethau iechyd gwladol. Rydym hefyd yn cefnogi’r gwelliannau gan Blaid Cymru, oherwydd eich bod yn manylu ar y ffeithiau mewn gwirionedd, er fy mod yn meddwl eich bod yn ddrwg iawn, Rhun ap Iorwerth, yn ceisio priodoli pechodau ein tadau i ni, neu bechodau’r brawd mawr ar yr ochr arall i’r wal, oherwydd yma, mae’r blaid hon yn cefnogi gofal cymdeithasol yn fawr, ac rydym wedi dangos hynny ar sawl achlysur. Hoffwn ddweud hefyd, gan gyfeirio at welliant 5, nad yw’r Ceidwadwyr Cymreig yn goddef unrhyw un sy’n ymosod ar, yn cam-drin neu’n dangos unrhyw elyniaeth at unrhyw aelod o’r gwasanaeth iechyd gwladol, gan fod hynny’n drosedd nad yw’n dderbyniol ar unrhyw lefel.

Mae gofal sylfaenol yn hanfodol bwysig i’n gwasanaeth iechyd gwladol. Rwy’n ddiolchgar i chi am gyflwyno’r ddadl hon. Rwy’n teimlo na allaf gefnogi gwelliant y Llywodraeth tan ar ôl i Ysgrifennydd y Cabinet siarad, oherwydd hoffwn weld beth y mae’n bwriadu ei wneud i gefnogi gofal sylfaenol, gan fy mod yn teimlo bod gwasanaethau gofal sylfaenol wedi’u hesgeuluso. Rydym yn credu y dylai fod yn flaenoriaeth flaenllaw i Lywodraeth Cymru, mewn ymdrech i wella’r GIG. Ran amlaf o lawer, daw cleifion i gysylltiad cyntaf â’r gwasanaeth iechyd drwy ymarfer cyffredinol, ac o’r herwydd, hwy yw un o’r agweddau pwysicaf ar y rhyngweithio rhwng y cyhoedd a’r GIG. Er gwaethaf hyn, rydym wedi gweld nifer y meddygfeydd yng Nghymru’n gostwng bron i 9 y cant dros y 10 mlynedd diwethaf.

Mae gofal sylfaenol o ansawdd yn hanfodol wrth leihau’r baich ar ein hysbytai a’n gwasanaethau brys. Po fwyaf o adnoddau y gallwn eu rhoi i’n meddygon teulu ar gyfer gwneud diagnosis yn gyflym a thrin cleifion, y mwyaf o le y gallwn ei ryddhau mewn mannau eraill yn y gwasanaeth iechyd. Rwy’n credu ein bod wedi gweld dro ar ôl tro o dan Lywodraeth Lafur Cymru fod amseroedd aros am driniaeth a diagnosis yn ein GIG wedi llusgo ar ôl. Rwyf am ddweud yn glir wrth Lywodraeth Cymru, nid am y tro cyntaf, mai’r hyn sydd fwyaf o’i angen, ac eto yr hyn sy’n cael ei esgeuluso fwyaf wrth geisio unioni’r anghysondeb, yw buddsoddiad ychwanegol mewn gofal sylfaenol.

Yng Nghymru, mae ein meddygon teulu yn ysbrydoledig yn eu gallu i wneud y gorau o’r hyn a roddir iddynt. Fodd bynnag, yn rhy aml nid oes ganddynt ddigon o adnoddau ac yn sgil hynny, ni allant ymdopi â’r sefyllfa eu hunain, gan eu gorfodi i atgyfeirio eu cleifion i ysbyty neu at arbenigwr. Mae hyn yn rhoi pwysau ychwanegol ar y GIG, ac mae angen i ni roi’r gallu i feddygon teulu gymryd cymaint o’r pwysau ag y bo modd oddi ar y sector gofal eilaidd.

Hoffwn roi un neu ddau o enghreifftiau o ble rwy’n gweld hyn yn gweithio. Dyma pam rydym wedi cyflwyno ein gwelliant ynglŷn â rôl hynod o bwysig y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd sy’n ymwneud â gwaith amlddisgyblaethol mewn practis meddyg teulu. Rwyf am gyfeirio at un enghraifft, Meddygfa Argyle Street yn Noc Penfro, sy’n un o’r meddygfeydd ymarfer cyffredinol mwyaf, os nad y fwyaf, yng Nghymru gyfan. Mae’r tîm gwaith amlddisgyblaethol y maent wedi’i roi at ei gilydd, ac sydd wedi bod yn weithredol bellach ers peth amser, wedi caniatáu i bobl gael eu gweld gan y person cywir ar yr amser cywir. Eu geiriau hwy yw’r rhain, nid fy ngeiriau i: maent yn dweud mai’r budd y mae’n ei gynnig yw ei fod yn caniatáu dilyniant gofal gan y person mwyaf priodol, ac nid oes rhaid i hynny olygu meddyg teulu; fod lleihad wedi bod yn nifer y derbyniadau i’r ysbyty, gwell gofal i gleifion ac yn anad dim, cleifion sy’n fwy bodlon gyda’r gwasanaeth. Maent yn dweud ei fod yn galluogi pobl i arfer eu sgiliau a’u doniau, ei fod wedi arwain at well gofal diwedd oes a llai o gleifion sydd â chanser a chleifion heb ganser yn cael eu derbyn i’r ysbyty. Yn fwy na dim, mae wedi cynyddu boddhad swydd.

Mae eu tîm amlddisgyblaethol—rwyf wedi bod yn ei weld, ac mae’n eithaf eithriadol. Maent wedi dwyn llu o bobl ynghyd, ac maent yn gweithio fel tîm ymroddedig sy’n ateb anghenion y claf. Mae gan Ddoc Penfro rai ardaloedd hynod o ddifreintiedig gyda phobl â phroblemau cymhleth a llawer o gydafiachedd, ac eto mae’r ffactor hapusrwydd yn cynyddu’n araf yno, oherwydd bod pobl yn deall eu bod yn gweld therapydd galwedigaethol yn eu cartref eu hunain; maent yn gallu cael mynediad at ffisiotherapydd heb orfod mynd i’r ysbyty; neu gallant weld yr un nyrs gofal lliniarol ag sy’n mynd i ofalu amdanynt drwy gydol y broses ddiwedd oes, nid ar y diwedd yn unig, ond o ddechrau’r diagnosis yr holl ffordd drwodd.

Dyna pam rwy’n credu ei bod mor hanfodol bwysig ein bod nid yn unig yn cydnabod pwysigrwydd y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, ond ein bod yn cydnabod bod yn rhaid i bractis meddyg teulu da yn yr unfed ganrif ar hugain gynnwys mwy na meddyg, a bydd y meddygon yn dweud hyn hefyd. Hoffwn weld Ysgrifennydd y Cabinet yn egluro i ni sut y mae’n mynd i sicrhau digon o arian a digon o hyfforddiant ar gyfer ymarfer cyffredinol er mwyn galluogi meddygon teulu i allu datblygu ar hyd y ffordd hon. Rwy’n sylweddoli bod y clystyrau’n dechrau gweithio’n dda mewn rhai ardaloedd, ond mae’n dal i fod anghysondeb o ran dilyniant mewn ymarfer ledled Cymru, ac mae angen i ni sicrhau y gall lle fel Meddygfa Argyle Street ddod yn batrwm ar gyfer ymarfer cyffredinol ledled Cymru mewn gwirionedd. Diolch.

I’m always entertained by UKIP debates, because they do paint a picture of a country from a bygone era. I look at the motion that they’ve tabled today and we hear mention only of GPs—we fetishise the family doctor. There is a consistent theme that UKIP paint a picture of the 1950s, and today’s motion is no different to that. It reminded me of some of their most recent policies—the most quirky policies that they’ve come up with, entirely in keeping with this bucolic picture they paint of the British countryside—

Rwyf bob amser yn cael fy niddanu gan ddadleuon UKIP, am eu bod yn darlunio gwlad o oes a fu. Rwy’n edrych ar y cynnig y maent wedi’i gyflwyno heddiw a chlywn sôn yn unig am feddygon teulu—rydym yn gwneud eilun o’r meddyg teulu. Mae’n thema gyson fod UKIP yn paentio llun o’r 1950au, ac nid yw’r cynnig heddiw yn wahanol i hynny. Roedd yn fy atgoffa o rai o’u polisïau diweddaraf—y polisïau mwyaf od y maent wedi’u llunio, sy’n cydweddu’n llwyr â’r darlun gwladaidd hwn y maent yn ei baentio o’r Brydain wledig—

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Let me just develop my point a little. Policies they suggested just six years ago of proper dress in the theatre, repainting the trains in traditional colours, more swearing allegiance to the Queen, cheaper beer and bringing back imperial measures. This is the 1950s, where, of course, the family doctor was the lynchpin of the primary care model. Reading UKIP’s motion today, you’d be forgiven for thinking that they want to recreate this approach to primary healthcare today.

But, of course, times have changed. Demand has increased—as Caroline Jones noted in her own opening remarks, the pressure on GPs now is considerable. GPs are seeing more than 50,000 patients a day. This has a knock-on effect on the whole health system. I was in Prince Philip Hospital in Llanelli recently, and they explained to me that the average age of a patient there now is 82 years of age. So, the whole system is under immense demand, and, of course, it has to change to meet those demands.

One of the challenges that modern healthcare faces is being able to develop a new system while also running the old system in parallel. So, there will be strains and struggles from time to time, but the new model is gradually emerging. The advantage of the new model is that it respects and elevates the skill and training of a GP, and frees them up to look at the more complex cases, while some of the other things that traditionally a GP might have done, or indeed services that simply weren’t in existence back in the 1950s, are done by a range of allied health professionals.

So, for example, we have now in many modern primary healthcare settings paramedic practitioners, prescribing pharmacists, physiotherapists and occupational therapists, all offering tailored support to people at the time that they need it, when often the GP is not able to do so. For example, I mentioned earlier that I welcomed the Cabinet Secretary to the Kidwelly surgery of Minafon recently, where we saw a prescribing pharmacist working part-time in the surgery, who’s been able to do a review of all patients with asthma in the practice, to review their medication and to provide them with advice, which is something a GP-led model only would not have been able to do— they just simply wouldn’t have had the time. And also, we need to pay heed to the principles of prudent healthcare—that you only do what only you can do. And I think that this new model plays perfectly into that philosophy.

Of course, there are challenges in being able to replicate this model. As we heard the health Secretary say earlier, there are only 15 managed practices currently in Wales, and obviously when you are managed by the health board, you have greater freedom and flexibility to be able to innovate, and to be able to start from scratch and reassemble a model fit for purpose. The system is going under organic change. I have spoken to GPs in Llanelli recently, who are having recruitment problems—they’re having doctors going off on maternity leave, they’re having huge problems recruiting, and locums, for example, are now demanding £1,500 a day in some cases in order to meet the needs of a practice, and they’re telling the practice what they will do, what hours they will work, what things they will do for that money, and holding them to ransom. So, there are huge strains that GP services have, and the GMS contract model is under huge strain and does need to change. And that’s why I think the UKIP motion is misguided, because it is basing its premise on a model that is slowly crumbling away.

We’ve heard mention from Angela Burns about the cluster model, which she said is patchy, and I think that one of the challenges the cluster model has is to try and encourage those GPs operating within the current contractor model—and something that people from outside the NHS often forget is that this is, in a sense, a private business still for many—these GP clusters need to encourage these practices to come together, to merge, and only in some parts of Wales is there support available for those GP services to do it—support for IT contracts, for finance, and so on. I think Aneurin Bevan and the ABMU currently provide a service to do that. And many GP practices, because of the sheer volume, simply don’t have the space to be more strategic. And that’s back to the point I was making earlier—we have the challenge of developing a new model of health care, while also running the existing model of health care, which is under huge strain.

So, I think it is time that UKIP left the 1950s, joined us in the modern world, and accepted that the GPs—[Interruption.] Sadly, David, I’m out of time.

Gadewch i mi ddatblygu rhywfaint ar fy mhwynt. Polisïau a awgrymwyd ganddynt chwe mlynedd yn ôl yn unig o wisg briodol yn y theatr, ailbaentio trenau mewn lliwiau traddodiadol, mwy o dyngu llwon o deyrngarwch i’r Frenhines, cwrw rhatach ac adfer mesurau imperial. Y 1950au yw hyn, pan oedd y meddyg teulu, wrth gwrs, yn echel y model gofal sylfaenol. Wrth ddarllen cynnig UKIP heddiw, gellid maddau i rywun am feddwl eu bod am ail-greu’r ymagwedd hon tuag at ofal iechyd sylfaenol heddiw.

Ond wrth gwrs, mae’r amser wedi newid. Mae’r galw wedi cynyddu—fel y nododd Caroline Jones yn ei sylwadau agoriadol ei hun, mae’r pwysau ar feddygon teulu yn sylweddol bellach. Mae meddygon teulu’n gweld mwy na 50,000 o gleifion y dydd. Mae hyn yn cael effaith ganlyniadol ar y system iechyd gyfan. Roeddwn yn Ysbyty’r Tywysog Philip yn Llanelli yn ddiweddar, ac fe eglurwyd wrthyf fod cyfartaledd oed cleifion yno yn awr yn 82 mlwydd oed. Felly, mae galw aruthrol ar y system gyfan, ac wrth gwrs, mae’n rhaid iddi newid i fodloni’r gofynion hynny.

Un o’r heriau y mae gofal iechyd modern yn ei hwynebu yw’r gallu i ddatblygu system newydd wrth weithredu’r hen system yn gyfochrog ar yr un pryd. Felly, fe fydd yna straen a brwydrau o bryd i’w gilydd, ond mae’r model newydd yn dod yn amlwg yn raddol. Mantais y model newydd yw ei fod yn parchu ac yn dyrchafu sgiliau a hyfforddiant meddyg teulu, ac yn eu rhyddhau i edrych ar yr achosion mwy cymhleth, tra bo rhai o’r pethau eraill y gallai meddyg teulu wedi eu gwneud yn draddodiadol, neu wasanaethau nad oeddent hyd yn oed yn bodoli yn ôl yn y 1950au yn wir, yn cael eu gwneud gan amrywiaeth o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd.

Felly, er enghraifft, mewn llawer o leoliadau gofal iechyd sylfaenol modern bellach, mae gennym ymarferwyr parafeddygol, fferyllwyr-ragnodwyr, ffisiotherapyddion a therapyddion galwedigaethol, a phob un yn cynnig cymorth wedi’i deilwra i bobl ar yr adeg y byddant ei angen, yn aml pan nad yw meddyg teulu yn gallu gwneud hynny. Er enghraifft, soniais yn gynharach fy mod wedi croesawu Ysgrifennydd y Cabinet i feddygfa Minafon yng Nghydweli yn ddiweddar, lle y gwelsom fferyllwyr-ragnodwyr sy’n gweithio’n rhan-amser yn y feddygfa, ac sydd wedi gallu cynnal adolygiad o’r holl gleifion sydd ag asthma yn y practis, i adolygu eu meddyginiaeth ac i roi cyngor iddynt, sy’n rhywbeth na fuasai model dan arweiniad meddygon teulu yn unig wedi gallu ei wneud—ni fuasai ganddynt amser i fod wedi’i wneud. A hefyd, mae angen i ni dalu sylw i egwyddorion gofal iechyd darbodus—eich bod ond yn gwneud yr hyn na all neb ond chi ei wneud. Ac rwy’n meddwl bod y model newydd hwn yn gweddu’n berffaith i’r athroniaeth honno.

Wrth gwrs, mae yna heriau o ran gallu ailadrodd y model hwn. Fel y clywsom yr Ysgrifennydd Iechyd yn dweud yn gynharach, nid oes ond 15 o bractisau a reolir yng Nghymru ar hyn o bryd, ac yn amlwg pan fyddwch yn cael eich rheoli gan y bwrdd iechyd, mae gennych fwy o ryddid a hyblygrwydd i allu arloesi, ac i allu dechrau o’r dechrau ac ailosod model sy’n addas i’r diben. Mae’r system yn cael ei newid yn organig. Siaradais â meddygon teulu yn Llanelli yn ddiweddar, sy’n cael problemau gyda recriwtio—mae ganddynt feddygon yn mynd ar gyfnod mamolaeth, maent yn cael problemau enfawr i recriwtio, ac mae staff locwm, er enghraifft, bellach yn mynnu £1,500 y dydd mewn rhai achosion am ateb anghenion meddygfa, ac maent yn dweud wrth y feddygfa beth y maent am ei wneud, pa oriau y byddant yn eu gweithio, pa bethau y maent am eu gwneud am yr arian hwnnw, ac yn eu dal yn wystlon. Felly, mae yna straen enfawr ar wasanaethau meddygon teulu, ac mae’r model contract ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol dan straen enfawr ac angen ei newid. A dyna pam rwy’n credu bod cynnig UKIP yn gyfeiliornus, gan ei fod yn seiliedig ar fodel sy’n araf ddadfeilio.

Rydym wedi clywed sôn gan Angela Burns am y model clwstwr, sy’n anghyson yn ôl yr hyn a ddywedodd, ac rwy’n meddwl mai un o heriau’r model clwstwr yw ceisio annog meddygon teulu sy’n gweithredu o fewn y model contractwr presennol—a rhywbeth y mae pobl o’r tu allan i’r GIG yn aml yn anghofio yw mai busnes preifat yw hwn i lawer o hyd—mae angen i’r clystyrau meddygon teulu hyn annog y practisau i ddod ynghyd, i uno, ac mewn rhannau o Gymru’n unig y mae cefnogaeth ar gael i’r gwasanaethau ymarfer cyffredinol hyn allu gwneud hynny—cymorth ar gyfer contractau TG, cyllid, ac yn y blaen. Rwy’n meddwl bod Aneurin Bevan a Phrifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar hyn o bryd yn darparu gwasanaeth i wneud hynny. Ac oherwydd bod hyn yn mynd â chymaint o le, nid oes gan lawer o bractisau meddygon teulu ofod i fod yn fwy strategol. A dyna ddychwelyd at y pwynt yr oeddwn yn ei wneud yn gynharach—mae gennym yr her o ddatblygu model newydd o ofal iechyd, gan weithredu’r model presennol o ofal iechyd, sydd o dan straen enfawr, ar yr un pryd.

Felly, rwy’n meddwl ei bod yn bryd i UKIP adael y 1950au, ymuno â ni yn y byd modern, a derbyn bod y meddygon teulu—[Torri ar draws.] Yn anffodus, David, nid oes gennyf amser ar ôl.

Will you take an intervention please?

A wnewch chi dderbyn ymyriad os gwelwch yn dda?

I’m out of time, I’m very sorry.

Mae fy amser ar ben, mae’n ddrwg iawn gennyf.

Won’t you take an intervention?

Oni wnewch chi dderbyn ymyriad?

There’s an echo here. I’m out of time, sorry.

And accept that the new model can’t simply rely on GPs, as in days of yore. Thank you.

Mae adlais yma. Mae fy amser ar ben, mae’n ddrwg gennyf.

A derbyn na all y model newydd ddibynnu’n syml ar feddygon teulu, fel yn y dyddiau a fu. Diolch.

Thank you to the Member for bringing this motion here today, and you did so in a very eloquent and balanced manner. I welcome this debate, which highlights the absolute importance of the role of our GPs, and I have no fetish—as the Member suggested that my colleagues have in UKIP—about GPs, but they are a fundamental first step in any patient seeking a diagnosis. Primary care is indeed the first point of contact with the NHS for more than 90 per cent of our patients, yet surgeries in my constituency and across Wales are facing severe pressure, with patients contacting me regarding access on a daily basis. Llys Meddyg Surgery in Conwy ended its NHS contract last year as a result of an unmanageable workload, with both GPs working 12 hour days. Penrhyn Bay and Deganwy surgeries, seeing their GP provision drop from five to two. How do you mange those numbers of patients—thousands of them?

GPs are telling me now that the system is at breaking point. We’ve seen years of chronic underinvestment—yes, Members—and 17 years of a Welsh Labour Government, propped up by Plaid Cymru and the Lib Dems, have actually been responsible for the funding for our GP services across Wales. We’ve seen the funding fall by £20 million over four years and the sector facing severe staff shortage and surgery closures, leading to the Royal College of General Practitioners warning that GPs in Wales are facing a perfect storm of increased demand, burgeoning workloads and a shrinking workforce. The BMA highlighted its findings in the autumn, that more than a quarter of GPs in Wales are now considering leaving the profession. Sixty per cent feel they do not have a good work-life balance, and 80 per cent are worried about the sustainability of their own provision. The BMA have also described it as a crisis in GP provision.

Clearly, the system is under immense pressure. In 2005-06, GP care received over 10 per cent of NHS spend; now, it is down to less than 8 per cent. Where investment is made, it is not having the desired effect. The royal college of GPs has said of the recent £42.6 million invested into primary care that,

‘any money that’s coming through the cluster system seems to be really very slow in actually making any difference to most of the practices. The way that the clusters work is very varied across Wales, so that is putting increased inequalities into the system.’

Cabinet Secretary, how are you monitoring this? In the fourth Assembly, the Health and Social Care Committee, of which I was a member, called on the Welsh Government to address the GP recruitment and retention crisis. Scotland has a significantly higher number of GPs per head than Wales, with 8.1 per 10,000, compared to just 6.5 in Wales. The latest figures show the number of GP practitioners in Wales fell from September 2014 by nine just to 1,997. Furthermore, the proportion and number of GPs aged 55 and over now cover 23 per cent of the workforce. So, it is vital that the Welsh Government is proactive in ensuring the workforce is futureproofed ahead of the deserved retirement of many of our hardworking GPs.

Finally, our amendment, as touched on by my colleague, Angela Burns, seeks to recognise the importance that allied healthcare professionals such as pharmacists, nurses, physiotherapists, occupational therapists and paramedics play in ensuring that primary care is effectively delivered. Effective integration and joint working between the health and social care sectors is vital in relieving pressures on GPs. In conclusion, the immense pressure that the sector is under means that it is vital that the Welsh Government ensures significant investment in resources, people and infrastructure. My questions, to finish off, are: will you provide an update on the outcomes today of the implementation of your primary care workforce plan and the impact of the introduction of the clinical lead for primary care? What uptake has the refreshed employment offer and incentives for GPs coming to work in Wales had? We want to know. And finally, how are you working with medical schools in Wales to increase exposure to general practice during medical training? Cabinet Secretary, the crisis in GP provision is real; denial is not an option.

Diolch i’r Aelod am gyflwyno’r cynnig hwn yma heddiw, ac fe wnaethoch hynny mewn modd huawdl a chytbwys iawn. Rwy’n croesawu’r ddadl hon, sy’n amlygu pwysigrwydd llwyr y rôl a chwaraeir gan ein meddygon teulu, ac nid wyf yn eu gwneud yn eilunod—fel yr awgrymodd yr Aelod fod fy nghyd-Aelodau yn UKIP yn ei wneud—ond maent yn gam cyntaf sylfaenol i unrhyw glaf sy’n ceisio cael diagnosis. Gofal sylfaenol yn wir yw’r pwynt cyswllt cyntaf â’r GIG i fwy na 90 y cant o’n cleifion, ac eto mae meddygfeydd yn fy etholaeth a ledled Cymru yn wynebu pwysau difrifol, gyda chleifion yn cysylltu â mi ynglŷn â mynediad yn ddyddiol. Terfynodd Meddygfa Llys Meddyg yng Nghonwy ei chontract â’r GIG y llynedd o ganlyniad i lwyth gwaith na ellid ei reoli, gyda’r ddau feddyg teulu yn gweithio 12 awr y dydd. Mae meddygfeydd Bae Penrhyn a Deganwy wedi gweld eu darpariaeth o feddygon teulu yn disgyn o bump i ddau. Sut rydych chi’n rheoli’r niferoedd hynny o gleifion—miloedd ohonynt?

Mae meddygon teulu yn dweud wrthyf yn awr fod y system ar ymyl y dibyn. Rydym wedi gweld blynyddoedd o danfuddsoddi cronig—do, Aelodau—ac mae 17 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru, wedi’i chynnal gan Blaid Cymru a’r Democratiaid Rhyddfrydol, wedi bod yn gyfrifol am gyllido ein gwasanaethau meddyg teulu ledled Cymru. Rydym wedi gweld y cyllid yn gostwng o £20 miliwn dros bedair blynedd a’r sector yn wynebu prinder staff difrifol a meddygfeydd yn cau, gan arwain at Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn rhybuddio bod meddygon teulu yng Nghymru yn wynebu storm berffaith o gynnydd yn y galw, llwyth gwaith cynyddol a gweithlu sy’n crebachu. Tynnodd Cymdeithas Feddygol Prydain sylw at ei chanfyddiadau yn yr hydref fod mwy na chwarter y meddygon teulu yng Nghymru yn awr yn ystyried gadael y proffesiwn. Mae 60 y cant yn teimlo nad oes ganddynt gydbwysedd da rhwng bywyd a gwaith, ac mae 80 y cant yn poeni am gynaliadwyedd eu darpariaeth eu hunain. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain hefyd wedi’i ddisgrifio fel argyfwng yn y ddarpariaeth ymarfer cyffredinol.

Yn amlwg, mae’r system o dan bwysau aruthrol. Yn 2005-06, roedd gofal ymarfer cyffredinol yn derbyn dros 10 y cant o wariant y GIG; nawr, mae i lawr i lai nag 8 y cant. Lle y caiff buddsoddiad ei wneud, nid yw’n cael yr effaith a ddymunir. Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi dweud am y £42.6 miliwn a fuddsoddwyd yn ddiweddar mewn gofal sylfaenol, fod

unrhyw arian sy’n dod drwy’r system clwstwr i’w weld yn araf iawn yn gwneud unrhyw wahaniaeth mewn gwirionedd i’r rhan fwyaf o bractisau. Mae’r ffordd y mae’r clystyrau’n gweithio yn amrywio’n fawr ledled Cymru, felly mae hynny’n rhoi mwy o anghydraddoldebau i mewn yn y system.

Ysgrifennydd y Cabinet, sut rydych chi’n monitro hyn? Yn y Pedwerydd Cynulliad, galwodd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yr oeddwn yn aelod ohono ar Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael ag argyfwng recriwtio a chadw meddygon teulu. Mae gan yr Alban nifer gryn dipyn yn uwch o feddygon teulu y pen na Chymru, gyda 8.1 i bob 10,000, o’i gymharu â 6.5 yng Nghymru. Mae’r ffigurau diweddaraf yn dangos bod gostyngiad o naw wedi bod yn nifer yr ymarferwyr cyffredinol yng Nghymru ers mis Medi 2014, i 1,997. Ar ben hynny, mae’r gyfran a’r nifer o feddygon teulu 55 oed a throsodd bellach yn 23 y cant o’r gweithlu. Felly, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn mynd ati’n rhagweithiol i sicrhau bod y gweithlu’n cael ei ddiogelu at y dyfodol cyn ymddeoliad haeddiannol llawer o’n meddygon teulu gweithgar.

Yn olaf, mae ein gwelliant, fel y crybwyllodd fy nghyd-Aelod, Angela Burns, yn ceisio cydnabod pwysigrwydd y rhan y mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, megis fferyllwyr, nyrsys, ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol a pharafeddygon yn ei chwarae yn sicrhau bod gofal sylfaenol yn cael ei ddarparu’n effeithiol. Mae integreiddio a chydweithio effeithiol rhwng y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol yn hanfodol er mwyn lleddfu pwysau ar feddygon teulu. I gloi, mae’r pwysau aruthrol ar y sector yn golygu ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau buddsoddiad sylweddol mewn adnoddau, pobl a seilwaith. Dyma fy nghwestiynau, i orffen: a wnewch chi ddarparu’r wybodaeth ddiweddaraf am ganlyniadau gweithredu eich cynllun ar gyfer y gweithlu gofal sylfaenol heddiw ac effaith cyflwyno’r arweinydd clinigol ar gyfer gofal sylfaenol? Sut dderbyniad a gafodd y cynnig cyflogaeth ar ei newydd wedd a chymhellion i feddygon teulu sy’n dod i weithio yng Nghymru? Rydym eisiau gwybod. Ac yn olaf, sut rydych yn gweithio gydag ysgolion meddygol yng Nghymru i gynyddu profiad o ymarfer cyffredinol yn ystod hyfforddiant meddygol? Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r argyfwng yn y ddarpariaeth ymarfer cyffredinol yn real; nid yw gwadu’n opsiwn.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 18:08:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Presiding Officer. I do welcome today’s debate, which highlights the importance of high-quality primary care services, and the opportunity to respond to some of the comments that have been made, but I’ll start by saying the Welsh Government continues to invest in primary care services across Wales, and this is in direct contrast to England. We will continue to work in partnership with our GPs and other primary healthcare professionals to improve care for people right across Wales.

We know the demand for GP and wider primary care services continues to increase, with about 19 million patient contacts a year. They continue to represent the great majority of NHS patient contact and act as a gateway to a range of other services. And I do recognise that winter places particular pressures on every part of our health and care system. Our whole system has only coped because of the extraordinary commitment of health and care staff. And I will note that that commitment by GPs has been poorly rewarded across our border in England, with a quite shameful attempt by the Prime Minister to blame GPs for winter pressures in accident and emergency departments. So, I want to state with absolute clarity: that is not and will not be my approach here in Wales. More than not blaming GPs, I took the decision to act in partnership with the BMA when I relaxed the quality and outcomes framework to the end of March, and that should relieve pressure on GPs and provide more time for patients. It is a clear example of this Government listening and acting, and that is the direct feedback I have had from GPs themselves.

Now, GPs themselves also increasingly recognise that they need and want to be part of that wider primary care team. That will mean the role of the GP changing, where they will be providing services for the more complex patients and co-ordinating the wider primary care team. Our national primary care plan sets out key actions to provide a more integrated and multiprofessional service in each and every community. And increasingly, those teams are being created around our 64 clusters. The team will include GPs, pharmacists, nurses, therapists, dental teams, optometrists, mental health teams, social workers, the third sector and others working together to provide the right care at the right time and in the right place.

And far from being a threat to general practice, as some feared, this new approach has significant buy-in now from our GP community. I’ve met a number of GPs who were, in honesty, broadly sceptical about the approach of clusters and a wider team, but they’re now convinced it is the right approach and they would not go back to the way of doing things in the past. And the use of money directly has been an important part of that. I just don’t recognise Janet Finch-Saunders’s comments that this hasn’t made any real difference. I met GPs today, as I have done on every GP visit, who can point to the direct contact and the direct use of that money and the difference it is making for their cluster, because they know their populations and are using that money accordingly.

The £43 million that we’ve invested in primary care over this last year has helped to provide more than 250 additional posts—GPs, nurses, pharmacists, physios, paramedics, occupational therapists and others. There are a number of really good examples of advanced nurse practitioners making a really big difference. A good example I saw was in Carl Sargeant’s constituency, in Hope, where that’s really helping to cope with some of the difficulties they’ve had around recruiting another GP, and they recognise that that’s been a really important addition to their staff team. I’ve seen more pharmacists employed directly by clusters to support GPs, to take work away from them and to provide better quality of care to those individual constituents, but it can be for the GP to have more time with patients they really need to see. Of course, Choose Pharmacy—we’ve talked about it previously—is the platform that does mean that more support can and will be provided in community pharmacies across the country.

I’m really pleased that many Members have recognised, both today in this debate and in earlier questions, the role of allied health professionals, and I welcome Angela Burns’s recognition of the Argyle Street pilot with occupational health, and we spoke earlier about Kidwelly and a number of different therapists there as well. But, in particular, physiotherapy has a big role to play in the future. Up to 30 per cent of a GP’s caseload will be musculoskeletal health issues, but about 85 per cent of those can be dealt with effectively by a physiotherapist without needing to see a GP. A pilot in north-west Wales has placed a physiotherapist in four GP practices, saving nearly 700 GP appointments over three months. As a result, that’s now been expanded to more than 40 GPs across north Wales. So, again, learning from what is working and doing things differently, rather than thinking about models simply from the past.

We’ll do this by working in collaboration with GPs in Wales, and in particular to address the challenges of GP recruitment, as we are doing currently. These challenges are not unique to Wales. What is unique is the approach in sitting around a table talking, discussing and agreeing on what we should do. So, we have the national and international campaign launched in October 2016, making clear that Wales is an attractive place for doctors, including GPs, to train, work and live, and I’ll have more to say on that in the coming months and about the results of that campaign. As part of that, we did, though, announce an incentive scheme. So, trainees who take up a training place in a specific hard-to-recruit area will be eligible for a payment of up to £20,000, and, from August this year, that scheme will begin in Betsi Cadwaladr and Hywel Dda university health boards. A second incentive of a one-off payment of £2,000 for exam costs to all GP speciality training programme trainees to help cover final exams following study in Wales is also being introduced. Again, feedback thus far has been very positive about those two measures. We will, of course, continue to look at where medical training takes place, the numbers of medical trainees and, in particular, of course, opportunities for Welsh domiciled students within that.

I want to be really clear that we have not cut funding to primary care. I’ve been disturbed by some of the alternative facts today that suggest we’ve taken money out of primary care. We have not done that at all. In fact, our overall financial investment across primary care has never been higher. In 2015-16, it was £878.5 million. That represented 13.7 per cent of the total health and social care spend. In percentage terms, that is more than Scotland spends on primary care on the same basis, in terms of defining primary care, as the Royal College of General Practitioners agreed in Scotland. The challenge always is how we divide up a finite budget to meet our competing priorities across both primary and secondary and the whole integrated system.

We announced additional capital funding in the final budget of £40 million to re-engineer the health estate here in Wales and to deliver more integration between health and social care that will be targeted at that new generation of centres to make sure we deliver more care closer to home. But we know GPs and the wider primary care team face a very real challenge, and not just in winter. That is why primary care remains a priority for me. That is why I called a national event in October to bring together health boards to look at what they have done to deal with their challenges, to understand what the challenges are currently, what they’re doing about them, what the buy-in is from the GP communities and beyond. And it was a successful day, because I could see the way that GPs are having more of a buy-in and more of a leadership role in determining, with their health board partners, what they will do and who they will do it with.

I’m really excited about the opportunity for more learning right across our whole system and that will only happen with a continued focus and continued emphasis on partnership. That is what I’m really encouraged about with our clusters—that partnership ethos that is developing, the leadership of GPs of their local primary healthcare team. That is an essential part of our future success for primary care here in Wales. I look forward to continuing to work with our GPs and our wider primary care team to deliver the high-quality primary care services that all of us would wish to see.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy’n croesawu’r ddadl heddiw, sy’n amlygu pwysigrwydd gwasanaethau gofal sylfaenol o ansawdd uchel, a’r cyfle i ymateb i rai o’r sylwadau a wnaed, ond fe ddechreuaf drwy ddweud bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ar draws Cymru, ac mae hyn mewn cyferbyniad uniongyrchol â Lloegr. Byddwn yn parhau i weithio mewn partneriaeth â’n meddygon teulu a gweithwyr proffesiynol gofal iechyd sylfaenol i wella gofal i bobl ledled Cymru.

Rydym yn gwybod bod y galw am wasanaethau gofal sylfaenol meddygon teulu a gwasanaethau ehangach yn parhau i gynyddu, gydag oddeutu 19 miliwn o gysylltiadau â chleifion y flwyddyn. Dyma yw mwyafrif llethol y cysylltiadau rhwng cleifion a’r GIG ac mae’n gweithredu fel porth i ystod o wasanaethau eraill. Ac rwy’n cydnabod bod y gaeaf yn gosod pwysau arbennig ar bob rhan o’n system iechyd a gofal. Ni fyddai ein system gyfan wedi ymdopi heb ymrwymiad anhygoel y staff iechyd a gofal. Ac rwyf am nodi bod ymrwymiad o’r fath gan feddygon teulu heb gael ei wobrwyo’n hael o gwbl ar draws y ffin yn Lloegr, gydag ymgais gwbl gywilyddus gan y Prif Weinidog i feio meddygon teulu am bwysau’r gaeaf mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Felly, rwyf am ddatgan yn gwbl eglur: nid dyna fy agwedd yma yng Nghymru, ac nid dyna fydd fy agwedd. Yn fwy na pheidio â beio meddygon teulu, gwneuthum y penderfyniad i weithredu mewn partneriaeth â Chymdeithas Feddygol Prydain pan euthum ati i lacio’r fframwaith ansawdd a chanlyniadau hyd at ddiwedd mis Mawrth, a dylai hynny leihau’r pwysau ar feddygon teulu a darparu mwy o amser ar gyfer cleifion. Mae’n enghraifft glir o’r modd y mae’r Llywodraeth yn gwrando ac yn gweithredu, a dyna’r adborth uniongyrchol a gefais gan feddygon teulu eu hunain.

Nawr, mae meddygon teulu eu hunain hefyd yn cydnabod yn gynyddol eu bod angen ac eisiau bod yn rhan o’r tîm gofal sylfaenol ehangach hwnnw. Bydd hynny’n golygu bod rôl meddygon teulu’n newid, lle y byddant yn darparu gwasanaethau ar gyfer cleifion mwy cymhleth ac yn cydlynu tîm gofal sylfaenol ehangach. Mae ein cynllun gofal sylfaenol cenedlaethol yn nodi camau gweithredu allweddol er mwyn darparu gwasanaeth mwy integredig ac amlbroffesiynol ym mhob cymuned. Ac yn gynyddol, mae’r timau hynny’n cael eu creu o amgylch ein 64 o glystyrau. Bydd y tîm yn cynnwys meddygon teulu, fferyllwyr, nyrsys, therapyddion, timau deintyddol, optometryddion, timau iechyd meddwl, gweithwyr cymdeithasol, y trydydd sector ac eraill yn gweithio gyda’i gilydd i ddarparu’r gofal cywir ar yr adeg iawn ac yn y lle iawn.

Ac ymhell o fod yn fygythiad i ymarfer cyffredinol, fel yr oedd rhai yn ei ofni, mae’r dull newydd hwn wedi cael cryn dipyn o gefnogaeth bellach gan ein cymuned o feddygon teulu. Rwyf wedi cyfarfod â nifer o feddygon teulu a oedd, a bod yn onest, yn gyffredinol amheus ynglŷn â’r dull clwstwr a thîm ehangach o weithredu, ond maent yn argyhoeddedig bellach mai dyma’r dull cywir ac na fuasent yn dychwelyd i’r ffordd y gwneid pethau yn y gorffennol. Ac mae’r defnydd o arian yn uniongyrchol wedi bod yn rhan bwysig o hynny. Nid wyf yn cydnabod sylwadau Janet Finch-Saunders nad yw hyn wedi gwneud unrhyw wahaniaeth go iawn. Cyfarfûm â meddygon teulu heddiw, fel rwy’n ei wneud ar bob ymweliad ymarfer cyffredinol, sy’n gallu pwyntio at y cyswllt uniongyrchol a’r defnydd uniongyrchol o’r arian hwnnw a’r gwahaniaeth y mae’n ei wneud i’w clwstwr, oherwydd eu bod yn adnabod eu poblogaethau ac yn defnyddio’r arian hwnnw’n unol â hynny.

Mae’r £43 miliwn yr ydym wedi’i fuddsoddi mewn gofal sylfaenol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi helpu i ddarparu mwy na 250 o swyddi ychwanegol—meddygon teulu, nyrsys, fferyllwyr, ffisiotherapyddion, parafeddygon, therapyddion galwedigaethol ac eraill. Ceir nifer o enghreifftiau da iawn o uwch-ymarferwyr nyrsio yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn. Roedd un enghraifft dda a welais yn etholaeth Carl Sargeant, yn yr Hob, lle y mae hynny’n helpu’n fawr i ymdopi â rhai o’r anawsterau y maent wedi’u cael yn recriwtio meddyg teulu arall, ac maent yn cydnabod bod hynny wedi bod yn ychwanegiad pwysig iawn at eu tîm staff. Rwyf wedi gweld mwy o fferyllwyr yn cael eu cyflogi’n uniongyrchol gan glystyrau i gefnogi meddygon teulu, i fynd â gwaith oddi wrthynt ac i ddarparu gofal o ansawdd gwell i’r etholwyr unigol hynny, ond gall ddigwydd er mwyn i’r meddyg teulu gael mwy o amser gyda chleifion y mae arnynt wir angen eu gweld. Wrth gwrs, Dewis Fferyllfa—rydym wedi siarad amdano o’r blaen—yw’r llwyfan sy’n golygu y gall ac y bydd rhagor o gymorth yn cael ei ddarparu mewn fferyllfeydd cymunedol ar draws y wlad.

Rwy’n falch iawn fod llawer o’r Aelodau wedi cydnabod, heddiw yn y ddadl hon ac mewn cwestiynau cynharach, swyddogaeth gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, ac rwy’n croesawu cydnabyddiaeth Angela Burns i gynllun peilot Argyle Street gydag iechyd galwedigaethol, a buom yn siarad yn gynharach am Gydweli a nifer o wahanol therapyddion yno yn ogystal. Ond yn benodol, mae gan ffisiotherapi rôl fawr i’w chwarae yn y dyfodol. Bydd hyd at 30 y cant o faich achosion meddyg teulu yn faterion iechyd cyhyrysgerbydol, ond gall ffisiotherapydd ymdrin yn effeithiol ag oddeutu 85 y cant o’r rheini heb fod angen iddynt weld meddyg teulu. Mae cynllun peilot yng ngogledd-orllewin Cymru wedi gosod ffisiotherapydd mewn pedwar practis meddyg teulu, gan arbed bron i 700 o apwyntiadau meddygon teulu dros dri mis. O ganlyniad, mae hynny bellach wedi’i ymestyn i gynnwys mwy na 40 practis ar draws gogledd Cymru. Felly, unwaith eto, dysgu o’r hyn sy’n gweithio a gwneud pethau’n wahanol, yn hytrach na meddwl yn syml am fodelau o’r gorffennol.

Byddwn yn gwneud hyn drwy weithio ar y cyd â meddygon teulu yng Nghymru, a mynd i’r afael yn benodol â heriau recriwtio meddygon teulu, fel rydym yn ei wneud ar hyn o bryd. Nid yw’r heriau hyn yn unigryw i Gymru. Yr hyn sy’n unigryw yw’r dull o eistedd o gwmpas bwrdd yn siarad, trafod a chytuno ar yr hyn y dylem ei wneud. Felly, mae gennym yr ymgyrch genedlaethol a rhyngwladol a lansiwyd ym mis Hydref 2016, sy’n dangos yn glir fod Cymru yn lle deniadol i feddygon, gan gynnwys meddygon teulu, i hyfforddi, gweithio a byw, a bydd gennyf fwy i’w ddweud am hynny yn y misoedd i ddod ac am ganlyniadau’r ymgyrch honno. Yn rhan o hynny, fodd bynnag, rydym wedi cyhoeddi cynllun cymhelliant. Felly, bydd hyfforddeion sy’n derbyn lle hyfforddi mewn ardal benodol sy’n anodd recriwtio iddi yn gymwys i gael taliad o hyd at £20,000, ac o fis Awst eleni, bydd y cynllun hwnnw’n dechrau ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr a bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda. Hefyd, cyflwynir ail gymhelliant o daliad untro o £2,000 at gostau arholiad pob hyfforddai ar raglen hyfforddiant arbenigol i feddygon teulu er mwyn helpu i dalu am arholiadau terfynol ar ôl astudio yng Nghymru. Unwaith eto, mae’r adborth hyd yn hyn wedi bod yn gadarnhaol iawn ynglŷn â’r ddau fesur. Wrth gwrs, byddwn yn parhau i edrych ar ble y bydd hyfforddiant meddygol yn digwydd, ar niferoedd hyfforddeion meddygol ac yn arbennig, wrth gwrs, ar gyfleoedd i fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru o fewn hynny.

Rwyf am fod yn wirioneddol glir nad ydym wedi torri’r cyllid i ofal sylfaenol. Rwyf wedi fy aflonyddu gan rai o’r ffeithiau amgen heddiw sy’n awgrymu ein bod wedi mynd ag arian allan o ofal sylfaenol. Nid ydym wedi gwneud hynny o gwbl. Yn wir, ni fu ein buddsoddiad ariannol cyffredinol ar draws gofal sylfaenol erioed yn uwch. Yn 2015-16, roedd yn £878.5 miliwn. Roedd hynny’n 13.7 y cant o gyfanswm y gwariant ar iechyd a gofal cymdeithasol. O ran canran, mae hynny’n fwy nag y mae’r Alban yn ei wario ar ofal sylfaenol ar yr un sail, o ran y diffiniad o ofal sylfaenol, ag y cytunodd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn yr Alban. Yr her bob amser yw sut rydym yn rhannu cyllideb gyfyngedig i gyflawni ein blaenoriaethau sy’n cystadlu ar draws gofal sylfaenol ac eilaidd a’r system integredig gyfan.

Cyhoeddwyd cyllid cyfalaf ychwanegol yn y gyllideb derfynol o £40 miliwn i ailbeiriannu’r ystad iechyd yma yng Nghymru ac i ddarparu mwy o integreiddio rhwng iechyd a gofal cymdeithasol a fydd yn cael ei dargedu at y genhedlaeth newydd o ganolfannau i wneud yn siŵr ein bod yn darparu mwy o ofal yn nes at adref. Ond rydym yn gwybod bod meddygon teulu a’r tîm gofal sylfaenol ehangach yn wynebu her real iawn, ac nid yn y gaeaf yn unig. Dyna pam y mae gofal sylfaenol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi. Dyna pam y gelwais am ddigwyddiad cenedlaethol ym mis Hydref i ddod â byrddau iechyd at ei gilydd i edrych ar yr hyn y maent wedi’i wneud i fynd i’r afael â’u heriau, i ddeall beth yw’r heriau ar hyn o bryd, yr hyn y maent yn ei wneud yn eu cylch, faint o gefnogaeth sydd iddynt ymhlith cymunedau meddygon teulu a thu hwnt. Ac roedd yn ddiwrnod llwyddiannus, oherwydd roeddwn yn gallu gweld y ffordd y mae meddygon teulu yn cael mwy o ran a mwy o rôl arweiniol wrth bennu, gyda’u partneriaid yn y bwrdd iechyd, yr hyn y byddant yn ei wneud a chyda phwy y byddant yn ei wneud.

Rwy’n gyffrous iawn ynglŷn â’r cyfle i gael mwy o ddysgu ar draws ein system gyfan ac ni fydd hynny’n digwydd heb ffocws parhaus a phwyslais cyson ar bartneriaeth. Dyna sy’n fy nghalonogi’n fawr ynglŷn â’n clystyrau—yr ethos partneriaeth sy’n datblygu, y modd y mae meddygon teulu yn arwain eu tîm gofal iechyd sylfaenol lleol. Mae hynny’n rhan hanfodol o’n llwyddiant yn y dyfodol o ran gofal sylfaenol yma yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda’n meddygon teulu a’n tîm gofal sylfaenol ehangach i ddarparu’r gwasanaethau gofal sylfaenol o ansawdd uchel y byddai pob un ohonom yn dymuno eu gweld.

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i’r ddadl.

I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Diolch, Lywydd. I’m pleased to respond to this debate and I welcome the contributions made by Angela Burns and Janet Finch-Saunders in particular, which added to the points that Caroline Jones made in her opening statement. I do deprecate the manner in which the Plaid Cymru spokesman began his speech today, which certainly subtracted from the sum total of human knowledge by misrepresenting the position of my own party on the national health service.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o ymateb i’r ddadl hon ac rwy’n croesawu’r cyfraniadau a wnaed gan Angela Burns a Janet Finch-Saunders yn arbennig, a ychwanegodd at y pwyntiau a wnaeth Caroline Jones yn ei datganiad agoriadol. Rwy’n anghymeradwyo’r modd y dechreuodd llefarydd Plaid Cymru ei araith heddiw, ac roedd yn sicr yn tynnu o gyfanswm gwybodaeth ddynol drwy gamliwio safbwynt fy mhlaid ar y gwasanaeth iechyd gwladol.

Not yet, but I will give way later. Because UKIP in its manifesto in May in Wales, and in the general election in England last time, stood firmly on the principle of a national health service funded from taxation and free to the user at the point of delivery. It was a calumny and I’m afraid he demeaned the quality of debate and demeaned himself by the way in which he opened his speech. I’m disappointed, frankly. I am disappointed with him because we have a great deal of sympathy with the points that are made in the Plaid Cymru amendments, apart from amendment No. 5. No country in the world wants totally unrestricted immigration. We don’t have unrestricted immigration from the rest of the world outside the EU, but the tone of amendment 5 is that Plaid Cymru is actually opposed to all forms of immigration control because they regard that as a kind of racism and designed to increase hostility towards migrants. The reason why there is any hostility towards migrants today is very largely because of the failure of Governments to control immigration. [Interruption.] Plaid Cymru are evidently in denial—86 per cent of the country, according to the Government’s White Paper, which bears the name of the leader of Plaid Cymru, want immigration to be reduced; Plaid Cymru does not and I’m very happy to go into an election campaign on that basis.

Ddim ar hyn o bryd, ond fe ildiaf yn nes ymlaen. Oherwydd fe safodd UKIP yn gadarn yn ei maniffesto ym mis Mai yng Nghymru, ac yn yr etholiad cyffredinol yn Lloegr y tro diwethaf, ar yr egwyddor o wasanaeth iechyd gwladol wedi’i ariannu gan drethi ac am ddim i’r defnyddiwr yn y man darparu. Roedd yn sen ac rwy’n ofni ei fod wedi diraddio ansawdd y ddadl a diraddio ei hun drwy’r ffordd yr agorodd ei araith. Rwy’n siomedig, a dweud y gwir. Rwy’n siomedig gydag ef oherwydd bod gennym lawer iawn o gydymdeimlad â’r pwyntiau a wneir yng ngwelliannau Plaid Cymru, ar wahân i welliant rhif 5. Nid oes unrhyw wlad yn y byd eisiau mewnfudo cwbl ddigyfyngiad. Nid oes gennym fewnfudo digyfyngiad o weddill y byd y tu allan i’r UE, ond tôn gwelliant 5 yw bod Plaid Cymru yn gwrthwynebu pob math o reolaeth ar fewnfudo mewn gwirionedd am eu bod yn ystyried hynny fel rhyw fath o hiliaeth a gynlluniwyd i gynyddu gelyniaeth tuag at fewnfudwyr. Y rheswm pam y ceir unrhyw elyniaeth tuag at fewnfudwyr heddiw i raddau helaeth iawn yw oherwydd methiant Llywodraethau i reoli mewnfudo. [Torri ar draws.] Mae Plaid Cymru yn amlwg yn methu derbyn y gwir—mae 86 y cant o’r wlad, yn ôl Papur Gwyn y Llywodraeth, sy’n dwyn enw arweinydd Plaid Cymru, am i fewnfudo gael ei leihau; nid yw Plaid Cymru eisiau hynny ac rwy’n hapus iawn i gychwyn ar ymgyrch etholiadol ar sail hynny.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 18:18:00

As are we.

Fel ninnau.

And no doubt you’ll do as well as you have in the past.

Ac nid oes amheuaeth y byddwch yn gwneud cystal ag y gwnaethoch yn y gorffennol.

Will you take an intervention? Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? A wnewch chi dderbyn ymyriad?

It’s too late now. I haven’t time and frankly I don’t think it would be worth it. [Interruption.] But I want to refer also to—[Interruption.] I don’t think I’ll have time to reply to the debate.

Mae’n rhy hwyr yn awr. Nid oes gennyf amser ac a dweud y gwir nid wyf yn meddwl y byddai’n werth chweil. [Torri ar draws.] Ond rwyf am gyfeirio hefyd at—[Torri ar draws.] Nid wyf yn meddwl y bydd gennyf amser i ymateb i’r ddadl.

It’s up to the Member whether he wants to take an intervention or not. Carry on, Neil Hamilton.

Mater i’r Aelod yw penderfynu a yw’n dymuno cymryd ymyriad ai peidio. Ewch ymlaen, Neil Hamilton.

I regret also that my friend, Lee Waters, spoiled what was otherwise a very good speech, with which I largely agreed, by making some caricature points about UKIP wanting to go back to the 1950s. It’s not even worth responding to that. I just wish that Members in this place would live up to the qualities of respect that they keep urging upon us but, so often, they don’t live up to themselves. I’ll give way to Mark Isherwood.

Gresynaf hefyd fod fy ffrind, Lee Waters, wedi difetha yr hyn a oedd fel arall yn araith dda iawn y cytunwn i raddau helaeth â hi, drwy wneud rhai pwyntiau dychanol am UKIP yn dymuno mynd yn ôl i’r 1950au. Nid yw’n werth ymateb i hynny hyd yn oed. Hoffwn pe bai’r Aelodau yn y lle hwn yn cyrraedd y safon o ran y parch y maent yn ein hannog ni i’w ddangos ond sydd mor brin ganddynt hwy eu hunain mor aml. Fe ildiaf i Mark Isherwood.

Will you recognise—[Inaudible.]—you only have to go back five years when both BMA Cymru and the Royal College of General Practitioners aimed campaigns at Assembly Members warning them that we would get here, that 90 per cent of patient contacts are with general practice and yet funding as the share of the NHS cake had fallen, and they’ve had to relaunch those campaigns now because they didn’t listen.

A wnewch chi gydnabod—[Anghlywadwy.]—nad oes angen i chi fynd yn ôl ymhellach na phum mlynedd at yr adeg yr oedd Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn anelu ymgyrchoedd at Aelodau’r Cynulliad yn eu rhybuddio y buasem yn cyrraedd y fan hon, fod 90 y cant o gysylltiadau cleifion yn gysylltiadau ag ymarfer cyffredinol ac eto fod cyllid fel cyfran o gacen y GIG wedi gostwng, ac maent wedi gorfod ail-lansio’r ymgyrchoedd hynny yn awr am na wnaethant wrando.

And so the point that I would make to Lee Waters is the fact that our motion didn’t mention many other good things, such as those which he adverted to in his speech, doesn’t mean that we want to take the NHS back to the 1950s or that we see the problems with reducing the proportion of the NHS spend on GPs as being the sole cause of its difficulties. I’m afraid that Plaid Cymru is not part of the solution; they’re part of the problem, because they supported Welsh Labour’s cuts over the years to the proportion of the NHS budget that is spent on GPs, and they support, and continue to support, budgets and policies that have increased the burdens on general practice. So, we know very well that, actually, they are part of the disease, rather than being the doctors that cure it.

Caroline Jones referred in her speech, as did Angela Burns and Janet Finch-Saunders, to the realities of general practice. We have a static number of GPs in Wales, we have an ageing workforce amongst GPs and we have an ageing population, so that there is a pincer movement now between the limitations in the supply of medical services on the one hand and increased demand.

Recruitment is a great difficulty. I accept that the Government is doing a great deal to solve the recruitment crisis, but, nevertheless, fundamentally, it is about rebalancing the NHS budget and putting more money into general practice, otherwise we’ll get ourselves into the same situation that we have in England, where hospitals are overwhelmed in A&E departments because of an inadequate provision of money for GP services.

One of the interesting facts that has not been mentioned today about the NHS in Wales is that the number of GP retainers has fallen so substantially in recent years—people who work only for a few hours in the week. That is a means of increasing flexibility within the system and enabling these pressures to be dealt with. That’s something that I hope that the Government will address in the years ahead.

The Government should tell us how it intends to meet the target that itself set of a six-hour maximum wait for housebound patients who can’t get to the surgery. I know of many cases, anecdotally, where people are waiting up to 20 hours for a home visit, and that is completely unacceptable in the modern world. So, it’s not back to the 1950s. Here we are in the twenty-first century, but we have to recognise that there is a limit, obviously, to the amount of money that can be spent on the health service. There is a limit to the amount of money that is available, but, nevertheless, I think, within the total, there needs to be a complete rebalancing to go back towards where we were five years ago, when a much greater proportion was spent on GPs, and I commend our motion to the Assembly this afternoon.

Ac felly y pwynt yr hoffwn ei wneud i Lee Waters yw nad yw’r ffaith nad oedd ein cynnig yn sôn am lawer o bethau da eraill, megis y pethau y cyfeiriodd atynt yn ei araith, yn golygu ein bod am fynd â’r GIG yn ôl i’r 1950au neu ein bod yn gweld y problemau gyda lleihau’r gyfran o wariant y GIG ar feddygon teulu fel yr unig achos dros ei anawsterau. Rwy’n ofni nad yw Plaid Cymru yn rhan o’r ateb; maent yn rhan o’r broblem, oherwydd maent wedi cefnogi toriadau Llafur Cymru dros y blynyddoedd i’r gyfran o gyllideb y GIG a werir ar feddygon teulu, ac maent yn cefnogi, ac yn parhau i gefnogi, cyllidebau a pholisïau sydd wedi cynyddu’r baich ar ymarfer cyffredinol. Felly, rydym yn gwybod yn dda iawn, mewn gwirionedd, eu bod yn rhan o’r clefyd, yn hytrach na’r meddygon sy’n ei wella.

Yn ei haraith, cyfeiriodd Caroline Jones at realiti ymarfer cyffredinol, fel y gwnaeth Angela Burns a Janet Finch-Saunders. Mae gennym nifer sefydlog o feddygon teulu yng Nghymru, mae gennym weithlu sy’n heneiddio ymhlith meddygon teulu ac mae gennym boblogaeth sy’n heneiddio, fel ein bod wedi ein dal mewn gefail yn awr, rhwng y cyfyngiadau yn y cyflenwad o wasanaethau meddygol ar y naill law a chynnydd yn y galw.

Mae recriwtio yn anhawster mawr. Rwy’n derbyn bod y Llywodraeth yn gwneud llawer iawn i ddatrys yr argyfwng recriwtio, ond serch hynny, yn y bôn, mae’n ymwneud ag ailgydbwyso cyllideb y GIG a rhoi mwy o arian tuag at ymarfer cyffredinol, fel arall byddwn yn yr un sefyllfa ag a geir yn Lloegr, lle y caiff adrannau damweiniau ac achosion brys yn yr ysbytai eu llethu am fod yr arian a ddarperir ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu yn annigonol.

Un o’r ffeithiau diddorol na chafodd ei chrybwyll heddiw am y GIG yng Nghymru yw bod nifer yr ymarferwyr cyffredinol wrth gefn wedi disgyn mor yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf—pobl sy’n gweithio am ychydig o oriau’r wythnos yn unig. Mae honno’n ffordd o gynyddu hyblygrwydd o fewn y system a’i gwneud yn bosibl mynd i’r afael â’r pwysau. Mae hynny’n rhywbeth rwy’n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ymdrin ag ef yn y blynyddoedd i ddod.

Dylai’r Llywodraeth ddweud wrthym sut y mae’n bwriadu cyrraedd y targed y mae hi ei hun wedi’i osod o uchafswm amser aros o chwe awr i gleifion sy’n gaeth i’w cartrefi nad ydynt yn gallu mynd i’r feddygfa. Gwn am nifer o achosion, yn anecdotaidd, lle y mae pobl yn aros hyd at 20 awr am ymweliad cartref, ac mae hynny’n gwbl annerbyniol yn y byd modern. Felly, nid dychwelyd i’r 1950au ydyw. Dyma ni yn yr unfed ganrif ar hugain, ond mae’n rhaid i ni gydnabod bod yna derfyn, yn amlwg, i faint o arian y gellir ei wario ar y gwasanaeth iechyd. Mae terfyn ar faint o arian sydd ar gael, ond serch hynny, rwy’n credu, o fewn y cyfanswm, mae angen ailgydbwyso’n llwyr er mwyn dychwelyd at ble roeddem bum mlynedd yn ôl, pan werid cyfran lawer mwy ar feddygon teulu, ac rwy’n cymeradwyo ein cynnig i’r Cynulliad y prynhawn yma.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. 8. Cyfnod Pleidleisio
10. 8. Voting Time

A dyma ni’n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, fe symudwn ni i’r bleidlais. Felly’r bleidlais gyntaf ar ddadl UKIP Cymru. Rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pump o blaid, neb yn ymatal, 45 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei wrthod.

We’ve now reached voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move to a vote. The first vote is on the UKIP debate. I call for a vote on the motion tabled in the name of Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. Five in favour, no abstentions and 45 against. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 5, Yn erbyn 45, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 5, Against 45, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6214.

Result of the vote on motion NDM6214.

Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 20, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Ac felly, mae’r gwelliant wedi ei wrthod.

I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 20, no abstentions, 31 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 20, Yn erbyn 31, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 20, Against 31, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6214.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6214.

Gwelliant 2: os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3, 4, 5 a 6 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.

Amendment 2: if amendment 2 is agreed, amendments 3, 4, 5 and 6 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 24 against. Therefore, amendment 2 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 27, Yn erbyn 24, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 27, Against 24, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6214.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6214.

Cafodd gwelliannau 3, 4, 5 a 6 eu dad-ddethol.

Amendments 3, 4, 5 and 6 deselected.

Rydym ni’n symud, felly, i welliant 7. Galwaf am bleidlais ar welliant 7 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae gwelliant 7 wedi ei dderbyn.

We move, therefore, to amendment 7. I call for a vote on amendment 7, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions, one against. Therefore, amendment 7 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 50, Yn erbyn 1, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 50, Against 1, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 7 i gynnig NDM6214.

Result of the vote on amendment 7 to motion NDM6214.

Galwaf ar bleidlais ar welliant 8, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 20, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 8 wedi ei wrthod.

I call for a vote on amendment 8, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 20, no abstentions, 31 against. Therefore, amendment 8 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 20, Yn erbyn 31, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 20, Against 31, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 8 i gynnig NDM6214.

Result of the vote on amendment 8 to motion NDM6214.

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6214 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod mai’r tro cyntaf, a’r unig dro yn aml, y daw cleifion i gysylltiad â’r GIG yw drwy bractis cyffredinol.

2. Yn cydnabod y graddau y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ledled Cymru a’r ymrwymiad parhaus i weithio mewn partneriaeth â meddygon teulu a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i wella gofal ar gyfer pobl ym mhob rhan o Gymru.

3. Yn cydnabod y rhan bwysig y mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn ei chwarae o ran sicrhau y caiff gofal sylfaenol ei ddarparu’n effeithiol.

Motion NDM6214 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises that the majority of patients their first, and sometimes only, contact with the NHS is through general practice.

2. Recognises the extent to which Welsh Government continues to invest in primary care services across Wales and the ongoing commitment to work in partnership with GPs and other primary care professionals to improve care for people across Wales.

3. Recognises the importance that allied health care professionals play in ensuring that primary care is effectively delivered.

Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 12 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6214 fel y’i diwygiwyd: O blaid 38, Yn erbyn 12, Ymatal 0.

Motion NDM6214 as amended agreed: For 38, Against 12, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6214 fel y diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6214 as amended.

Nid yw’r trafodion ar ben. Mae’r ddadl fer eto i’w chynnal. Rydw i’n gofyn i Aelodau i adael yn dawel ac i adael yn gyflym.

The proceedings aren’t finished. The short debate is yet to be held. I ask Members to leave quietly and quickly.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

11. 9. Dadl Fer: Her Ailgylchu i Fusnesau a Thrigolion yng Nghymru Wledig
11. 9. Short Debate: The Challenge of Recycling For Businesses and Residents in Rural Wales

We now move into the short debate. If you are leaving the Chamber, please do so quietly and quickly. Thank you. I’ll now call on Russell George to speak on the topic he has chosen. Russell George.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny’n dawel ac yn gyflym os gwelwch yn dda. Diolch. Galwaf yn awr ar Russell George i siarad ar y pwnc y mae wedi’i ddewis. Russell George.

Thank you, Deputy Presiding Officer. The title of my short debate today is ‘The challenges of recycling for businesses and residents in rural Wales.’ I’m going to start my contribution by patting the Government on the back and saying what a good job they’re doing, then I’m going to bring some cases forward that demonstrate that, if we don’t carry on the momentum, things will change. I’m also then going to show a video clip that highlights some of the cases in my own constituency. I’m going to give a minute of my time to Darren Millar, and I should also declare I’m a member of Powys County Council.

So, I will begin by noting that the overall picture for Welsh recycling is a positive one. The Welsh Government’s current waste strategy, ‘Towards Zero Waste’, has set a very ambitious target of 70 per cent recycling by 2014-25 as a whole, and Wales’s recycling rates are already above the 58 per cent statutory recycling target, which was set in 2015-16. So, 19 out of 22 councils reached or exceeded that target, with the exception of outstanding issues in south-east Wales. The Welsh Government’s performance on recycling is largely a record that we in Wales can be proud of. Indeed, the general approach is good, with good, clear targets, proper monitoring and evaluation, so it’s a gold-standard approach, I think, from the Welsh Government, and it’s something that the rest of Europe can learn from and be adopted. So, there we are.

So, a good approach so far. But Wales’s record of recycling is also reflective of a change in attitudes as well across society towards recycling, and this bodes well for the future. However, if we are to meet the Welsh Government’s 70 per cent target by 2025, it is essential that we keep up the momentum by providing innovative solutions to increase recycling rates whilst reducing the barriers of recycling, and that’s what I’m coming on to—the barriers of recycling. So, I’m therefore concerned that local authorities across Wales are curtailing both residential and commercial waste collections, largely as cost-cutting exercises, without providing the facilities to enable residents and businesses to increase their rates of recycling. So, we must ensure that waste management policies, such as the move to three-weekly collections, do not have unintended consequences in terms of increasing environmental crime such as fly-tipping, and ensure that Wales continues to be a European leader in recycling. So, for example, local authorities such as my own in Powys have moved to a three-weekly residual waste collection and, in some respects, are creating unnecessary barriers for residents and businesses when it comes to encouraging recycling. Indeed, I fear that current policies, unless addressed, will have an adverse effect on recycling rates in the county.

I would now like to show a short video that illustrates some of the challenges that business owners and residents are currently facing. It’s just a couple of minutes, and then I will explore each of the cases. I will now ask for the video to be shown.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Teitl fy nadl fer heddiw yw ‘Her ailgylchu i fusnesau a thrigolion yng Nghymru wledig.’ Rwy’n mynd i ddechrau fy nghyfraniad drwy gymeradwyo’r Llywodraeth a dweud gwaith mor dda y maent yn ei wneud, yna rwy’n mynd i gyflwyno rhai achosion sy’n dangos, os nad ydym yn cynnal y momentwm, y bydd pethau’n newid. Wedyn hefyd rwy’n mynd i ddangos clip fideo sy’n tynnu sylw at rai o’r achosion yn fy etholaeth i. Rwy’n mynd i roi munud o fy amser i Darren Millar, a dylwn ddatgan hefyd fy mod yn aelod o Gyngor Sir Powys.

Felly, fe ddechreuaf drwy nodi bod y darlun cyffredinol ar gyfer ailgylchu yng Nghymru yn un cadarnhaol. Mae strategaeth wastraff gyfredol Llywodraeth Cymru, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, wedi gosod targed uchelgeisiol iawn o ailgylchu 70 y cant erbyn 2014-25 yn gyffredinol, ac mae cyfraddau ailgylchu Cymru eisoes yn uwch na’r targed ailgylchu statudol o 58 y cant, a bennwyd yn 2015-16. Felly, mae 19 allan o 22 o gynghorau wedi cyrraedd neu ragori ar y targed hwnnw, ac eithrio materion sy’n dal heb eu datrys yn ne-ddwyrain Cymru. Mae perfformiad Llywodraeth Cymru ar ailgylchu i raddau helaeth yn un y gallwn ni yng Nghymru fod yn falch ohono. Yn wir, mae’r ymagwedd gyffredinol yn dda, gyda thargedau da a chlir, a monitro a gwerthuso priodol, felly mae’n ymagwedd safon aur, rwy’n meddwl, gan Lywodraeth Cymru, ac mae’n rhywbeth y gall gweddill Ewrop ddysgu oddi wrtho a’i fabwysiadu. Felly, dyna ni.

Felly, agwedd dda hyd yn hyn. Ond mae hanes Cymru o ailgylchu hefyd yn adlewyrchu newid mewn agweddau ar draws y gymdeithas tuag at ailgylchu, ac mae hyn yn argoeli’n dda ar gyfer y dyfodol. Fodd bynnag, os ydym i gyrraedd targed Llywodraeth Cymru o 70 y cant erbyn 2025, mae’n hanfodol ein bod yn cynnal y momentwm drwy ddarparu atebion arloesol i gynyddu cyfraddau ailgylchu gan leihau’r rhwystrau i ailgylchu, ac at hynny rwy’n dod—y rhwystrau i ailgylchu. Felly, rwy’n bryderus fod awdurdodau lleol ar draws Cymru yn cyfyngu ar gasgliadau gwastraff preswyl a masnachol, yn bennaf fel ymarferion torri costau, heb ddarparu’r cyfleusterau i alluogi trigolion a busnesau i gynyddu eu cyfraddau ailgylchu. Felly, mae’n rhaid i ni sicrhau nad yw polisïau rheoli gwastraff, megis symud i gasgliadau tair wythnos, yn arwain at ganlyniadau anfwriadol o ran cynyddu troseddau amgylcheddol megis tipio anghyfreithlon, a sicrhau bod Cymru yn parhau i fod yn arweinydd Ewropeaidd ym maes ailgylchu. Felly, er enghraifft, mae awdurdodau lleol fel fy un i ym Mhowys wedi newid i gasglu gwastraff gweddilliol bob tair wythnos ac mewn rhai ffyrdd, maent yn creu rhwystrau diangen i drigolion a busnesau o ran annog ailgylchu. Yn wir, rwy’n ofni bod polisïau presennol, onid eir i’r afael â hwy, yn effeithio’n andwyol ar gyfraddau ailgylchu yn y sir.

Hoffwn yn awr ddangos fideo byr sy’n dangos rhai o’r heriau y mae perchnogion busnes a thrigolion yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Ychydig o funudau’n unig ydyw, ac yna byddaf yn archwilio pob un o’r achosion. Gofynnaf yn awr am i’r fideo gael ei ddangos.

Dangoswyd DVD. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar ar y DVD. Mae’r cyflwyniad ar gael drwy ddilyn y linc hon:

A DVD was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions on the DVD. The presentation can be accessed by following this link:

Lorna Hamer: ‘Hi, I’m Lorna from Quality Pipe Supports in Newtown, Powys. This is the area where we recycle. We recycle plastics, which we have to take over the border to Oswestry as there’s nowhere in Powys to recycle them. Paper and cardboard are the same; we have to take them to Oswestry. Metals we have to take to a local company. Wood—we recycle that, but there’s nowhere in Powys to take it to. We then recycle these plastic cups, which are recyclable—[Inaudible.]—there’s nowhere in Powys to recycle them. It’s the same with fabrics and aerosols; there’s nowhere to take them. We do pay the council a licence for recycling our goods, but there’s just nowhere for them to go.’

Paul Martin: ‘The bin at the end of my lane, as you can see, is full of household waste. There are a lot of black bags, which shouldn’t be here at all—they should be purple. This will be spilled all out over the sides by the time of the collection, which will be in about 10 days’ time. We’ve noticed a big increase in the amount of waste in this bin since the closure of the Kerry recycling unit a few months ago.’

Dan Morgan: ‘Hi, my name’s Dan Morgan. I’m the general manager here at Cefn Lea park in Newtown, Powys. Information about our rubbish at the moment, as this has become quite a problem for us as a business: a number of years ago, we used to have about 10 of these wheelie bins full of rubbish per week. Over the last three or four years, since the recycling has come into place for the council, we’ve cut this down to two bins per week, whereas the other eight bins worth of rubbish per week was being recycled in the food waste bins and plastic et cetera. Now, from 1 February, the council are cutting off recycling services for businesses, which is a major problem for us.’

Lorna Hamer: ‘Helo, Lorna ydw i o Quality Pipe Supports yn y Drenewydd, Powys. Dyma’r fan lle rydym yn ailgylchu. Rydym yn ailgylchu plastig, sy’n rhaid i ni ei gludo dros y ffin i Groesoswallt gan nad oes unman ym Mhowys i’w ailgylchu. Mae’r un peth yn wir am bapur a chardbord; mae’n rhaid i ni fynd â hwy i Groesoswallt. Rhaid i ni fynd â metelau at gwmni lleol. Pren—rydym yn ailgylchu hwnnw, ond nid oes unman ym Mhowys y gallwn fynd ag ef. Yna byddwn yn ailgylchu’r cwpanau plastig hyn, gan fod modd eu hailgylchu—[Anghlywadwy.]—nid oes unman ym Mhowys i’w hailgylchu. Mae hi’r un fath gyda ffabrigau ac erosolau; nid oes unman i fynd â hwy. Rydym yn talu am drwydded i’r cyngor ar gyfer ailgylchu ein nwyddau, ond nid oes unman iddynt fynd.’

Paul Martin: ‘Fel y gallwch weld, mae’r bin ar waelod fy lôn yn llawn o wastraff cartref. Mae yna lawer o fagiau du, na ddylent fod yma o gwbl—dylent fod yn borffor. Bydd hwn yn gollwng dros yr ochrau erbyn yr adeg y caiff ei gasglu, sef ymhen tua 10 diwrnod. Rydym wedi sylwi ar gynnydd mawr yn y gwastraff yn y bin hwn ers cau uned ailgylchu Ceri ychydig fisoedd yn ôl.’

Dan Morgan: ‘Helo, fy enw i yw Dan Morgan. Fi yw’r rheolwr cyffredinol yma ym mharc Cefn Lea yn y Drenewydd, Powys. Gwybodaeth am ein sbwriel ar hyn o bryd, gan fod hyn wedi dod yn dipyn o broblem i ni fel busnes: nifer o flynyddoedd yn ôl, arferai fod gennym tua 10 o’r biniau olwyn hyn yn llawn o sbwriel bob wythnos. Yn ystod y tair neu bedair blynedd diwethaf, ers i’r ailgylchu ddod ar waith gan y cyngor, rydym wedi torri hyn i lawr i ddau fin yr wythnos, tra bo llond wyth bin arall o sbwriel bob wythnos yn cael ei ailgylchu yn y biniau gwastraff bwyd a phlastig ac yn y blaen. Yn awr, o 1 Chwefror, mae’r cyngor yn torri gwasanaethau ailgylchu i fusnesau, sy’n broblem fawr i ni.’

Thank you. So, I’ll just explore each of those cases. The first clip was from Lorna Hamer of Quality Pipe Supports, and I have to say I was surprised when Lorna said she can’t recycle cardboard and plastic anywhere in Powys. When I questioned her, there was one place in the next town, but, unfortunately, the form that they produced it in wasn’t accepted by that company and there was a minimum requirement to accept that cardboard as well. So, therefore, they had to go across the border to Oswestry. I should explain as well—the company has got a licence, so it can take its recyclable waste to a depot that is just up the road, which was working very well until a couple of years ago, but then what happened is the council reduced a lot of the items that can be recycled. They crossed them off and said, ‘You businesses can no longer take these items to the recycling point.’

When I questioned the council on this, they said this was down to cost saving; it was just not economically viable for them to accept these items anymore and that business should use private businesses—except there are no private businesses that are able to come into the area because it’s so rural; it’s not economically viable for them to do so either. So, a lot of recycling waste is either building up or is being put into the residual waste. It’s not what the company want to do. They’re putting it into the residual waste, and it’s costing them more money, of course, as well, to do that. So, effectively, this is now a tax on rural businesses, because nobody else will accept their recyclable waste.

Paul Martin—this is not a business, he’s a local community champion in Kerry. Now, he’s making the point that people in his village were recycling very well, except then, of course, the council took away the recycling facility in the village and told them all to go to the next town, and said, ‘Go to Newtown, take all your recyclable waste there.’ Except the only thing is the council is now proposing to close either that or the Welshpool recycling facility. So, this is the case that he’s fighting as well. We know, last year, the council closed a facility in Machynlleth and told all its residents there, ‘You now have to go to Newtown to take your recyclable waste’. That’s a 60-mile round trip. So, when I went to an advice surgery in Machynlleth last year, one resident came with a load of bags and said, ‘Where are you going after this?’, and I said, ‘Back to Newtown’. He said, ‘Can you take all of this with you?’, and I had to place it all in my car, including a pot of oil. That was a 60-mile round trip. The resident couldn’t take the items himself simply because he’s only got a motorbike. It couldn’t fit on his motorbike. So, that’s the issue. What will happen is, if the Newtown facility closes, then residents will be expected to travel from Machynlleth—a 112-mile round trip. So, you’re going from the very west end of Wales all the way to the border. This is the situation that we’re finding ourselves in. I appreciate that the Cabinet Secretary might say, ‘Well, this is a matter for the county council’, but the question is: is this acceptable? Do we need to bring forward legislation, which I’ll come onto, and should this be happening? The Cabinet Secretary may say that I’m a Powys county councillor, but the reality is that this is a decision of a Powys County Council cabinet, and this is a decision that is happening right across rural authorities, wherever you are. It’s a case that I’m bringing forward and saying, ‘This is something I think the Welsh Government needs to step in and deal with.’

The final case is the case of Daniel Morgan from Cefn Lea park, where they have 20,000 guests every year. He was saying that they’ve got 10 skips all going to residual waste—all going to landfill previously. They changed their systems; so, only two are going to landfill and eight are being recycled. Now, they’re going back to the position where all are going to have to be going to landfill again. This is on the assumption that, for example, they’ve got a lot of food waste. The council is now saying, ‘As from next week, we’re no longer going to collect your food waste; you’ve got to take it yourself to the recycling centre’, but they’ve not got a vehicle to take their food waste to the recycling centre, and that’s the position that they’re in.

I’d also like to bring forward the final case of Dafarn Newydd Stores, a small shop in Llanwddyn, who will have their commercial recycling collection stopped at the end of this week. The store has informed me that they had no prior notification that the service was under review, and that the council have simply said that this will happen as of next week. I e-mailed the council about this—the Cabinet member—and this is the reply I got. I’m reading off the screen: ‘We are still able to provide a collection of trade residual waste, i.e. non-recyclables, but cannot justify the cost of collecting recyclables. Therefore, unfortunately, the only option is for the trader affected to put all waste into the residual bin, or take it to the household waste recycling centre via a permit scheme.’ They’ve actually given the advice to me that I should tell the business to put it in residual waste. This is the position that we’re in. Of course, that’s a 70-mile round trip for him, and if that recycling centre closes, then it’s going to go up to an even further distance as well.

I visited a number of recycling centres myself around Montgomeryshire on several occasions, and I witnessed first-hand how popular the centres are, with queues of people often forming. That’s good, isn’t it? That’s what we want. So, of course, I’m concerned about the reduction of opening times at some of these centres, and also the potential closure of one of them as well. So, I would like to ask the Cabinet Secretary to have a look at changing outdated legislation in this regard. I am looking at the Environmental Protection Act 1990, which states that local authorities have a statutory obligation to provide its residents with at least one facility where they may deposit their household waste. So, I believe that the Welsh Government does have a role here in amending the Environmental Protection Act, which, in my view, is not fit for purpose at the moment. It’s not an acceptable situation that there can only be one recycling centre in the whole of a county area—and I’m thinking of rural counties like Powys. It’s not fit for purpose, and the legislation needs to be updated. It was brought in, of course, before local government reorganisation. So, when it was brought in, there were actually three councils in Powys. This is exactly why it needs to be updated.

So, I sincerely hope that what I’ve said in this short debate today, and what residents have said in the case study shown earlier, will convince the Cabinet Secretary of the need to amend the Act, and also ensure that local authorities do all that they can to incentivise and increase recycling rates. It would be false economy if we were to decrease the cost of waste management on one hand and then, on the other hand, we see it having an adverse effect on recycling rates and environmental crime.

I’m grateful to have had the opportunity to raise these issues in the short debate today. I look forward to a positive and constructive answer from the Cabinet Secretary. It’s no good telling me you’d rather Powys County Council sort it out; I’m a backbench Powys county councillor, and it’s the cabinet members that take the decisions. This isn’t just a Powys issue—it’s an issue for all rural authorities, and I hope I can work with the Cabinet Secretary at bringing forward some legislation to sort this issue out. I give one minute to Darren Millar.

Diolch. Felly, fe archwiliaf bob un o’r achosion hyn. Roedd y clip cyntaf gan Lorna Hamer o Quality Pipe Supports, ac mae’n rhaid i mi ddweud fy mod yn synnu pan ddywedodd Lorna na all ailgylchu cardbord a phlastig yn unman ym Mhowys. Pan holais i hi, roedd un lle yn y dref nesaf, ond yn anffodus, nid oedd y cwmni’n ei dderbyn yn y ffurf yr oeddent yn ei gynhyrchu ac roedd lleiafswm gofynion ar gyfer derbyn y cardbord yn ogystal. Felly, roedd yn rhaid iddynt fynd dros y ffin i Groesoswallt. Dylwn egluro hefyd—mae gan y cwmni drwydded, sy’n golygu ei fod yn cael cludo ei wastraff ailgylchadwy i ddepo ychydig i fyny’r ffordd, a oedd yn gweithio’n dda iawn hyd nes ychydig o flynyddoedd yn ôl, ond wedyn yr hyn a ddigwyddodd oedd bod y cyngor wedi cyfyngu ar lawer o’r eitemau y gellir eu hailgylchu. Maent wedi eu croesi oddi ar y rhestr a dweud, ‘Ni all busnesau fynd â’r eitemau hyn i’r pwynt ailgylchu mwyach.’

Pan holais y cyngor ynglŷn â hyn, dywedasant eu bod yn gwneud hyn er mwyn arbed costau; nid oedd yn hyfyw o safbwynt ariannol iddynt dderbyn yr eitemau hyn mwyach a dylai busnesau ddefnyddio busnesau preifat—ond nid oes unrhyw fusnes preifat sy’n gallu dod i mewn i’r ardal am ei bod mor wledig; nid yw’n ymarferol yn ariannol iddynt hwy wneud hynny chwaith. Felly, mae llawer o wastraff ailgylchu naill ai’n pentyrru neu’n cael ei roi i mewn gyda’r gwastraff gweddilliol. Nid dyna y mae’r cwmni am ei wneud. Maent yn ei roi yn y gwastraff gweddilliol, ac mae’n costio mwy o arian i wneud hynny hefyd, wrth gwrs. Felly, i bob pwrpas, mae hon bellach yn dreth ar fusnesau gwledig, oherwydd ni fydd neb arall yn derbyn eu gwastraff ailgylchadwy.

Paul Martin—nid busnes yw hwn, mae’n un o gynheiliaid y gymuned leol yng Ngheri. Nawr, mae’n gwneud y pwynt fod y bobl yn ei bentref yn arfer ailgylchu’n dda iawn, ond wedyn, wrth gwrs, cafodd y cyngor wared ar y cyfleuster ailgylchu yn y pentref a dywedwyd wrthynt i gyd am fynd i’r dref nesaf, ‘Ewch i’r Drenewydd, ewch â’ch holl wastraff ailgylchadwy yno.’ Ond y peth yw, mae’r cyngor yn awr yn bwriadu cau naill ai hwnnw neu gyfleuster ailgylchu’r Trallwng. Felly, dyma’r achos y mae yntau’n ei ymladd hefyd. Rydym yn gwybod, y llynedd, fod y cyngor wedi cau cyfleuster ym Machynlleth ac wedi dweud wrth eu holl drigolion yno, ‘Rhaid i chi fynd â’ch gwastraff ailgylchu i’r Drenewydd yn awr’. Dyna daith gron o 60 milltir. Felly, pan euthum i gymhorthfa gynghori ym Machynlleth y llynedd, daeth un preswylydd yno gyda llwyth o fagiau a dweud, ‘I ble rydych chi’n mynd ar ôl hyn?’, A dywedais, ‘Yn ôl i’r Drenewydd’. Dywedodd, ‘A allwch chi fynd â’r rhain i gyd gyda chi?’, a bu’n rhaid i mi eu rhoi i gyd yn fy nghar, gan gynnwys pot o olew. Dyna daith gron o 60 milltir. Ni allai’r preswylydd fynd â’r eitemau ei hun yn syml am mai beic modur yn unig oedd ganddo. Nid oedd lle iddo ar ei feic modur. Felly, dyna’r broblem. Yr hyn fydd yn digwydd, os yw cyfleuster y Drenewydd yn cau, yw y bydd disgwyl i’r trigolion deithio o Fachynlleth—taith gron o 112 milltir. Felly, rydych yn mynd o ben gorllewinol Cymru yr holl ffordd at y ffin. Dyna’r sefyllfa rydym ynddi. Rwy’n sylweddoli y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud, ‘Wel, mater i’r cyngor sir yw hwn’, ond y cwestiwn yw: a yw hyn yn dderbyniol? A oes angen i ni gyflwyno deddfwriaeth, a dof at hynny, ac a ddylai hyn fod yn digwydd? Efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud fy mod yn gynghorydd sir ym Mhowys, ond y gwir amdani yw mai penderfyniad cabinet Cyngor Sir Powys yw hwn, ac mae’n benderfyniad sy’n digwydd ar draws yr awdurdodau gwledig, ble bynnag y boch. Mae’n achos rwy’n ei gyflwyno ac yn dweud, ‘Dyma rywbeth rwy’n meddwl bod angen i Lywodraeth Cymru gamu i mewn ac ymdrin ag ef.’

Yr achos olaf yw achos Daniel Morgan o barc Cefn Lea, lle y mae ganddynt 20,000 o westeion bob blwyddyn. Roedd yn dweud bod ganddynt 10 o sgipiau i gyd yn mynd i wastraff gweddilliol—roedd y cyfan yn mynd i safleoedd tirlenwi yn flaenorol. Maent wedi newid eu systemau; felly, dau yn unig sy’n mynd i safleoedd tirlenwi ac mae wyth yn cael eu hailgylchu. Nawr, maent yn dychwelyd i’r sefyllfa lle y bydd pob un yn mynd i safleoedd tirlenwi eto. Mae hyn ar y rhagdybiaeth, er enghraifft, fod ganddynt lawer o wastraff bwyd. Mae’r cyngor bellach yn dweud, ‘O’r wythnos nesaf ymlaen, nid ydym yn mynd i fod yn casglu eich gwastraff bwyd mwyach; mae’n rhaid i chi fynd ag ef eich hun i’r ganolfan ailgylchu’, ond nid oes ganddynt gerbyd i fynd â’u gwastraff bwyd i’r ganolfan ailgylchu, a dyna’r sefyllfa y maent ynddi.

Hoffwn hefyd gyflwyno un achos olaf, sef siop Dafarn Newydd, siop fechan yn Llanwddyn, y bydd eu casgliad ailgylchu masnachol yn dod i ben ddiwedd yr wythnos hon. Mae’r siop wedi fy hysbysu na chawsant wybod ymlaen llaw fod y gwasanaeth yn cael ei adolygu, a bod y cyngor wedi dweud yn syml y bydd hyn yn digwydd o’r wythnos nesaf ymlaen. Anfonais e-bost at y cyngor am hyn—yr aelod o’r Cabinet—a dyma’r ateb a gefais. Rwy’n darllen oddi ar y sgrin: ‘Rydym yn dal i allu darparu casgliad gwastraff gweddilliol masnachol, h.y. heb fod yn ailgylchadwy, ond ni allwn gyfiawnhau’r gost o gasglu deunydd ailgylchu. Felly, yn anffodus, yr unig opsiwn yw i’r masnachwyr yr effeithir arnynt roi’r holl wastraff yn y bin gweddilliol, neu fynd ag ef i’r ganolfan ailgylchu gwastraff cartref drwy gynllun trwyddedau.’ Maent wedi rhoi cyngor i mi mewn gwirionedd y dylwn ddweud wrth y busnes am ei roi i mewn gyda gwastraff gweddilliol. Dyma’r sefyllfa yr ydym ynddi. Wrth gwrs, mae’n daith gron o 70 milltir iddo, ac os yw’r ganolfan ailgylchu honno’n cau, yna mae’n mynd i fod yn bellter pellach byth.

Ymwelais â nifer o ganolfannau ailgylchu fy hun o gwmpas Sir Drefaldwyn ar sawl achlysur, a gwelais â’m llygaid fy hun pa mor boblogaidd yw’r canolfannau, gyda rhesi o bobl yn aml yn ffurfio. Mae hynny’n dda, onid yw? Dyna rydym ei eisiau. Felly, wrth gwrs, rwy’n pryderu am y cyfyngu ar oriau agor rhai o’r canolfannau hyn, a hefyd y perygl y bydd un ohonynt yn cau. Felly, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ystyried newid y ddeddfwriaeth sydd wedi dyddio yn hyn o beth. Rwy’n edrych ar Ddeddf Diogelu’r Amgylchedd 1990, sy’n datgan bod gan awdurdodau lleol ddyletswydd statudol i ddarparu o leiaf un cyfleuster i’w drigolion lle y gallant fynd â’u gwastraff cartref. Felly, credaf fod gan Lywodraeth Cymru rôl i’w chwarae yma yn diwygio Deddf Diogelu’r Amgylchedd, nad yw’n addas i’r diben ar hyn o bryd yn fy marn i. Nid yw’n sefyllfa dderbyniol mai un ganolfan ailgylchu yn unig a geir drwy sir gyfan—ac rwy’n meddwl am siroedd gwledig fel Powys. Nid yw’n addas i’r diben, ac mae angen diweddaru’r ddeddfwriaeth. Cafodd ei chyflwyno, wrth gwrs, cyn ad-drefnu llywodraeth leol. Felly, pan gafodd ei chyflwyno, roedd yna dri chyngor ym Mhowys mewn gwirionedd. Dyma’n union pam y mae angen ei diweddaru.

Felly, rwy’n mawr obeithio y bydd yr hyn a ddywedais yn y ddadl fer hon heddiw, a’r hyn a ddywedodd y trigolion yn yr astudiaeth achos a ddangoswyd yn gynharach, yn argyhoeddi Ysgrifennydd y Cabinet o’r angen i ddiwygio’r Ddeddf, a hefyd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud popeth a allant i gymell a chynyddu cyfraddau ailgylchu. Byddai’n economi ffug pe baem yn lleihau cost rheoli gwastraff ar y naill law ac yna, ar y llaw arall, ein bod yn ei weld yn effeithio’n andwyol ar gyfraddau ailgylchu a throseddau amgylcheddol.

Rwy’n falch o fod wedi cael y cyfle i grybwyll y materion hyn yn y ddadl fer heddiw. Rwy’n edrych ymlaen at gael ateb cadarnhaol ac adeiladol gan Ysgrifennydd y Cabinet. Nid yw dweud wrthyf y byddai’n well gennych weld Cyngor Sir Powys yn datrys y mater yn dda i ddim; cynghorydd ar feinciau cefn cyngor sir Powys wyf fi, ac aelodau’r cabinet sy’n gwneud y penderfyniadau. Nid mater i Bowys yn unig yw hwn—mae’n fater i bob awdurdod gwledig, ac rwy’n gobeithio y gallaf weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet i gyflwyno deddfwriaeth i ddatrys y mater. Rwy’n rhoi un funud i Darren Millar.

Thank you, Russell, and can I congratulate you on bringing this matter to the attention of the National Assembly? I’m not going to talk about four-weekly bin collections today and the impact that has on people’s behaviour and engagement with recycling, which I can tell you is very negative. But I do want to talk about access to civic amenity sites, because there is a great deal of waste that is produced by households that is not collected at the kerbside in my own local authority area of Conwy. Local residents in the south of that particular county are unable to access civic amenity sites in neighbouring local authority areas. They’re simply not allowed to turn up at a site in Denbighshire in order to get rid of small electrical items or waste that’s been created as a result of old furniture, or anything like that. Unfortunately, they are forced to make a two-hour round trip to their nearest civic amenity site, which is on the coast in Conwy, which is clearly an unacceptable situation. So, I fully endorse what Russell George has said about the need to look at access to these sorts of recycling and civic amenity points to make sure that not just businesses, but individual householders as well, are able to benefit from promoting recycling and making it as easy as possible for local householders. I look forward to hearing what the Government has to say about what it can do to make that access easier.

Diolch i chi, Russell, ac a gaf fi eich llongyfarch ar ddod â’r mater hwn i sylw’r Cynulliad Cenedlaethol? Nid wyf yn mynd i siarad am gasgliadau bin bob pedair wythnos heddiw ac effaith hynny ar ymddygiad ac ymgysylltiad pobl gydag ailgylchu, sy’n negyddol iawn, gallaf ddweud wrthych. Ond rwyf eisiau siarad am fynediad at safleoedd amwynder dinesig, oherwydd mae llawer iawn o wastraff sy’n cael ei gynhyrchu gan aelwydydd nad yw’n cael ei gasglu ar ymyl y ffordd yn ardal fy awdurdod lleol fy hun yng Nghonwy. Nid yw trigolion lleol yn ne’r sir honno yn gallu cael mynediad at safleoedd amwynderau dinesig yn ardaloedd yr awdurdodau lleol cyfagos. Yn syml, ni chânt fynd i safle yn Sir Ddinbych er mwyn cael gwared ar eitemau trydanol bach neu wastraff sydd wedi’i greu o ganlyniad i hen ddodrefn, neu unrhyw beth felly. Yn anffodus, cânt eu gorfodi i wneud taith gron o ddwy awr o hyd i’w safle amwynder dinesig agosaf, sydd ar yr arfordir yng Nghonwy, sefyllfa sy’n amlwg yn annerbyniol. Felly, rwy’n llwyr gefnogi’r hyn y mae Russell George wedi ei ddweud am yr angen i edrych ar fynediad at y mathau hyn o safleoedd ailgylchu ac amwynder dinesig i wneud yn siŵr fod deiliaid tai unigol yn ogystal â busnesau yn gallu cael budd o hyrwyddo ailgylchu a’i wneud mor hawdd â phosibl i breswylwyr lleol. Edrychaf ymlaen at glywed beth sydd gan y Llywodraeth i’w ddweud ynglŷn â’r hyn y gall ei wneud i hwyluso mynediad.

I now call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to reply to the debate. Lesley Griffiths.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i ymateb i’r ddadl. Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 18:41:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Russell George, for bringing this subject forward for debate today. I think as you said in your opening remarks, we really have set our course as a leader in recycling and waste management. We’ve got the highest in the UK, and the fourth highest in Europe. I believe that our ambitions and our targets really will take us to first place in Europe and then, I think, the world, during the next few years.

But I think also we must pay tribute to the public. You said that we really have taken the public with us on this journey, and our recycling targets have been reached because of the way the public have embraced it. I think I said it in the debate we had yesterday—it is now second nature to so many people in Wales.

So, whilst I do agree there are challenges for businesses and residents in rural Wales, I think there are also opportunities as well. Rural authorities such as Powys do of course have specific challenges, and the distances, as you’ve mentioned, of rural collection rounds are larger, and facilities such as household waste and recycling centres are often further away for residents than in our more urban authorities. But I think we do need to be very careful how we characterise our local authorities. There are some city and Valleys authorities with rural areas, whilst many rural authorities have sizeable towns. I think local authorities have to take these factors into consideration when they’re planning and designing and delivering the services to businesses and residents. I think it’s really important—and again, you referred to this—that barriers aren’t put up for people.

I also think that rural authorities here in Wales have managed these challenges very well. Last year, Wales achieved a 60.2 per cent municipal recycling rate. If you drill down into those figures and look at the specific authorities, rural authorities achieved an average of 62 per cent; Valleys authorities reached 59.3 per cent; and urban authorities 59 per cent. Some local authorities have consulted on reducing the number of household waste and recycling centres they provide, and I know some sites have closed. I think it’s also important that, when local authorities are looking at whether they should close a site, or even open a site, they need to look at what supermarkets are offering with these very good bring sites for material—banks, for instance—and good kerbside collections, too.

Powys County Council covers a quarter of the area of Wales, so you can see just how large it is, and they have many sparsely populated areas where the provision of services, I know, can be a challenge. But I am advised that, despite these challenges, Powys is making—[Interruption.] Yes.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Russell George, am gyflwyno’r pwnc hwn ar gyfer y ddadl heddiw. Fel y dywedoch yn eich sylwadau agoriadol, rwy’n meddwl mewn gwirionedd ein bod wedi gosod ein cyfeiriad fel arweinydd ym maes ailgylchu a rheoli gwastraff. Ni yw’r uchaf yn y DU, a’r pedwerydd uchaf yn Ewrop. Credaf yn wir y bydd ein huchelgeisiau a’n targedau yn mynd â ni i’r safle uchaf yn Ewrop, a’r byd wedyn fe gredaf, yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf.

Ond rwy’n credu hefyd fod yn rhaid i ni dalu teyrnged i’r cyhoedd. Fe ddywedoch ein bod wedi mynd â’r cyhoedd gyda ni ar y daith hon, ac mae ein targedau ailgylchu wedi eu cyrraedd oherwydd y ffordd y mae’r cyhoedd wedi agor eu breichiau i hyn. Rwy’n credu fy mod wedi dweud yn y ddadl a gawsom ddoe—mae’n ail natur bellach i gymaint o bobl yng Nghymru.

Felly, er fy mod yn cytuno bod yna heriau i fusnesau a thrigolion yng nghefn gwlad Cymru, rwy’n meddwl bod yna gyfleoedd yn ogystal. Mae gan awdurdodau gwledig fel Powys heriau penodol wrth gwrs, ac mae pellteroedd rowndiau casglu gwastraff gwledig, fel rydych wedi sôn, yn fwy, a chyfleusterau megis canolfannau gwastraff cartref ac ailgylchu yn aml yn bellach i ffwrdd i drigolion nag yn ein hawdurdodau mwy trefol. Ond rwy’n credu fod angen i ni fod yn ofalus iawn sut rydym yn disgrifio ein hawdurdodau lleol. Mae gan rai awdurdodau dinesig a’r Cymoedd ardaloedd gwledig, tra bo gan lawer o awdurdodau gwledig drefi gweddol fawr. Rwy’n credu bod yn rhaid i awdurdodau lleol ystyried y ffactorau hyn pan fyddant yn cynllunio ac yn dylunio ac yn darparu gwasanaethau i fusnesau a thrigolion. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn—ac eto, fe gyfeirioch chi at hyn—nad oes rhwystrau’n cael eu rhoi yn ffordd pobl.

Rwyf hefyd yn meddwl bod awdurdodau gwledig yma yng Nghymru wedi rheoli’r heriau hyn yn dda iawn. Y llynedd, cyflawnwyd cyfradd ailgylchu drefol o 60.2 y cant yng Nghymru. Os edrychwch yn fanwl ar y ffigurau hynny ac edrych ar yr awdurdodau penodol, cyflawnodd awdurdodau gwledig gyfartaledd o 62 y cant; cyflawnodd awdurdodau yn y Cymoedd 59.3 y cant; ac awdurdodau trefol 59 y cant. Mae rhai awdurdodau lleol wedi ymgynghori ar leihau nifer y canolfannau gwastraff cartref ac ailgylchu a ddarperir ganddynt, ac rwy’n gwybod bod rhai safleoedd wedi cau. Rwy’n credu ei bod hefyd yn bwysig, pan fydd awdurdodau lleol yn ystyried a ddylent gau safle, neu hyd yn oed agor safle, fod angen iddynt edrych ar beth y mae archfarchnadoedd yn ei gynnig gyda’u safleoedd da iawn ar gyfer derbyn deunydd—banciau ailgylchu, er enghraifft—a chasgliadau ymyl y ffordd da hefyd.

Mae Cyngor Sir Powys yn gyfrifol am chwarter arwynebedd Cymru, felly gallwch weld yn union pa mor fawr ydyw, ac mae ganddynt lawer o ardaloedd tenau eu poblogaeth lle y gall darparu gwasanaethau fod yn her, rwy’n gwybod. Ond rwy’n deall bod Powys, er gwaethaf yr heriau hyn, yn gwneud—[Torri ar draws.] Iawn.

I take your point about bringing to centres at supermarkets, for example, but a business can’t do that. If a business did that, they’d be fined.

Derbyniaf eich pwynt ynglŷn â dod â deunydd i ganolfannau mewn archfarchnadoedd, er enghraifft, ond ni all busnes wneud hynny. Pe bai busnes yn gwneud hynny, buasent yn cael eu dirwyo.

No, absolutely. I was just making a general point that there are very good bring sites now, and they have to be taken into consideration. But you’re quite right—businesses obviously can’t use those.

So, despite the challenges that I think Powys face, they are making excellent progress on recycling, and, again, it’s seen a significant increase in its recycling rate from the 59.1 per cent that was reported last year.

The Welsh Government provides support to local authorities, including those that have large rural areas, through our collaborative change programme. Our objective is to help authorities improve recycling rates through the provision of excellent services, not just to residents, but to businesses as well. I do meet with local authorities regularly to discuss the challenges and opportunities that they face in relation to waste. Next Monday I’ll be chairing a meeting of the waste ministerial programme board to discuss these challenges further. What we need to do is translate our impressive municipal recycling rates into local jobs and opportunities for training and community regeneration. That’s the circular economy that we talk about. And I have to say that your video proved that point more than anything, that, if there aren’t facilities in Powys for those recyclable materials, we’re not going to achieve that circular economy. So, I would suggest that that’s perhaps something that could be looked at.

All local authorities are part of this optimistic, life-enhancing agenda, which I think is being delivered for and by the people and communities of Wales. I’m really proud to celebrate the fact that Wales is a world leader in this area. I mentioned Powys’s very good recycling rates, so I’ll challenge Russell George: as a councillor, take credit for it, but, equally, you are part of the solution, and I appreciate what you’re saying about a backbencher, but it is really important that Powys council do provide these facilities.

Na, yn hollol. Roeddwn yn gwneud pwynt cyffredinol yn unig fod yna safleoedd da iawn bellach sy’n derbyn deunydd ailgylchu, ac mae’n rhaid eu hystyried. Ond rydych yn llygad eich lle—yn amlwg, ni all busnesau eu defnyddio.

Felly, er gwaethaf yr heriau y credaf fod Powys yn eu hwynebu, maent yn gwneud cynnydd rhagorol ar ailgylchu, ac unwaith eto, maent wedi gweld cynnydd sylweddol yn eu cyfradd ailgylchu o’r 59.1 y cant a gofnodwyd y llynedd.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth i awdurdodau lleol, gan gynnwys y rhai sydd ag ardaloedd gwledig mawr, drwy ein rhaglen newid gydweithredol. Ein nod yw helpu awdurdodau i wella cyfraddau ailgylchu drwy ddarparu gwasanaethau rhagorol, nid yn unig i breswylwyr, ond i fusnesau hefyd. Rwy’n cyfarfod ag awdurdodau lleol yn rheolaidd i drafod yr heriau a’r cyfleoedd y maent yn eu hwynebu mewn perthynas â gwastraff. Ddydd Llun nesaf byddaf yn cadeirio cyfarfod o’r bwrdd rhaglen gweinidogol ar wastraff i drafod yr heriau hyn ymhellach. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw trosi ein cyfraddau ailgylchu trefol trawiadol yn swyddi lleol a chyfleoedd ar gyfer hyfforddi ac adfywio cymunedol. Dyna’r economi gylchol y soniwn amdani. Ac mae’n rhaid i mi ddweud bod eich fideo wedi profi’r pwynt hwnnw’n fwy na dim, sef os nad oes cyfleusterau ym Mhowys ar gyfer y deunyddiau ailgylchadwy hyn, nid ydym yn mynd i gyflawni’r economi gylchol honno. Felly, buaswn yn awgrymu bod hynny’n rhywbeth y gellid edrych arno o bosibl.

Mae pob awdurdod lleol yn rhan o’r agenda optimistaidd hon sy’n gwella bywydau y credaf ei bod yn cael ei chyflawni ar gyfer, a chan bobl a chymunedau Cymru. Rwy’n falch iawn o ddathlu’r ffaith fod Cymru yn arweinydd byd yn y maes hwn. Soniais am gyfraddau ailgylchu da iawn Powys, felly fe heriaf Russell George: fel cynghorydd, gallwch gymryd y clod am hynny, ond i’r un graddau, rydych yn rhan o’r ateb, ac rwy’n derbyn yr hyn a ddywedwch am fod yn aelod o’r meinciau cefn, ond mae’n bwysig iawn fod cyngor Powys yn darparu’r cyfleusterau hyn.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:46.

The meeting ended at 18:46.