National Assembly for Wales

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. And the first question, Dai Lloyd.

Our spending plans, approved by the Assembly yesterday, provide for nearly £7 billion of capital investment over the next four years.

Thank you for that response. Further to that, the Welsh Government’s infrastructure investment plan lists some 350 investments across Wales, with a total value of over £40 billion. You will be aware of that, I’m sure. Clearly, capital settlements provided by the UK Government, or the limited borrowing powers of this Assembly, will enable us to deliver all of those infrastructure improvements required over the next few years. Given the fact that the consultation on creating a national infrastructure commission for Wales, or NICW, is now closed—it closed on Monday—what discussions are you to have with the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on devising an innovative funding system that will enable us to deliver more of these necessary projects, something similar to the vision put forward by Plaid Cymru for the body—our NICW as compared with your NICW?

Well, thank you very much for that second question.

Rwy’n parhau i drafod y materion hyn yn rheolaidd gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi. Roedd y drafft o’r gyllideb derfynol, a gymeradwywyd ddoe, yn dangos cynnydd sylweddol yn y dyraniadau cyfalaf sydd ar gael i’r portffolio hwnnw at ddibenion buddsoddi cyfalaf pwysig. Rydym yn parhau i chwilio am ragor o gyfleoedd i allu buddsoddi yn yr agweddau ar economi Cymru sy’n darparu elw drwy’r gweithgarwch economaidd ychwanegol y byddant yn ei gynhyrchu. Gwn fod Ken Skates yn edrych ymlaen at drafodaethau pellach gyda Phlaid Cymru ynglŷn â gwahanol fodelau i’n galluogi i barhau â’r math hwnnw o fuddsoddiad.

Rwy’n hapus iawn â’r cynlluniau i godi adeilad newydd yn lle Canolfan Ganser Felindre ar dir Ysbyty’r Eglwys Newydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â’r cyllid a fydd ar gael ar gyfer y Ganolfan Ganser newydd?

Diolch i Julie Morgan am ei chwestiwn pellach. Cyfeiria at waith a ddechreuwyd gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt, gan y bydd cyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru 21 y cant yn is yn 2019 nag yn 2009, hyd yn oed gyda’r £440 miliwn ychwanegol o fuddsoddiad cyfalaf a gyhoeddwyd yn natganiad yr hydref, a golyga hynny ein bod wedi gorfod chwilio am ffyrdd arloesol y gallwn ariannu datblygiadau cyfalaf pwysig iawn yn y dyfodol. Mae Canolfan Ganser newydd Felindre yn un o dri chynllun o’r fath sydd wrthi’n cael eu datblygu. Bydd cyfanswm eu gwerth cyfalaf oddeutu £1 biliwn. Nawr, yn ddiweddar, archwiliwyd model buddsoddi cydfuddiannol Cymru gyda’r Swyddfa Ystadegau Gwladol er mwyn sicrhau, pan fyddwn ymhen y rhawg mewn sefyllfa i fwrw ymlaen ag ef, na fydd ei wariant yn cyfrif yn erbyn ein terfyn gwariant cyfalaf adrannol. A chredaf fod y sgyrsiau hynny wedi bod yn adeiladol, a gobeithiaf y byddaf mewn sefyllfa i roi gwybod i’r Cynulliad ynglŷn â’u canlyniad o fewn yr ychydig wythnosau nesaf.

Good afternoon.

Gan gyfeirio’n ôl at gwestiwn Dai Lloyd, bydd Cadw, fel y gwyddoch mae’n debyg, yn defnyddio refeniw a godwyd ar wahanol safleoedd Cadw er mwyn cyfrannu at y gwariant cyfalaf ar rai o’n safleoedd mwyaf pwysig yma yng Nghymru. Rwy’n meddwl yn benodol am Abaty Nedd, y clustnodwyd £0.25 miliwn neu ychydig dros hynny ar ei gyfer eleni, ond nid yw’n glir iawn i mi faint o’r gyllideb gyfalaf y bydd yn ei defnyddio dros y blynyddoedd nesaf. Y model buddsoddi cydfuddiannol rydych newydd sôn amdano gyda Julie Morgan—a oes lle i syniad o’r fath mewn perthynas â buddsoddi yn ein hadeiladau hanesyddol pwysig nad ydynt yn ôl pob tebyg, ar eu pennau eu hunain, yn codi llawer iawn o arian?

Wel, Gadeirydd, o flaen y Pwyllgor Cyllid y bore yma, bûm yn archwilio’r ffaith fod yna amryw o wahanol ffyrdd y gallwn fuddsoddi cyfalaf yng Nghymru—cyfalaf traddodiadol, cyfalaf trafodion ariannol, y gallu newydd y byddai gennym i fenthyca pe bai Bil Cymru’n cael ei basio, a modelau ariannu arloesol. Rydym yn ceisio defnyddio pob dull sydd ar gael i ni er mwyn cyflawni’r buddsoddiadau cyfalaf pwysig iawn sydd yno ar draws yr ystod o gyfrifoldebau y mae’r Cynulliad yn eu cyflawni. Nawr, yn achos Cadw, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnal trafodaethau gyda Cadw ynglŷn â’r posibilrwydd eu bod hwy eu hunain yn cefnogi’r buddsoddiad cyfalaf drwy’r refeniw a godir ganddynt, ac mae honno eto’n ffordd arall y gallwn wneud hyn, ond rydym yn parhau i fod yn barod i ystyried yr holl wahanol ddulliau sydd ar gael i ni er mwyn gwneud gwaith pwysig o’r math y mae’r Aelod newydd ei nodi.

Thank you for the question. No local authority in Wales has yet contacted the Welsh Government seeking support for a basic income pilot. Nevertheless I intend to monitor the progress of the feasibility work currently being carried out in Fife and Glasgow. While there are clear competence questions to be addressed here, universal basic income has the potential to make a significant contribution to addressing poverty and inequality.

I welcome the Cabinet Secretary’s comments. He’s referred, of course, to the pilot in Scotland. There is widespread support, I believe, for this concept now across the political spectrum and, yes, on the left—we recall that it was Milton Friedman who was one of the early advocates of this concept, and Richard Nixon actually staged the first ever pilot scheme. If local government did want to experiment in this area, shouldn’t we take this opportunity to look at how this exceptionally innovative concept can contribute towards the well-being of our people in the future?

Thank you for the question.

Rwy’n awyddus iawn i gadw mewn cysylltiad â’r gwaith dichonoldeb sy’n mynd rhagddo yn Fife a Glasgow. Credaf ei bod yn bwysig bod yn realistig ynglŷn â’r hyn y maent wedi cychwyn ei wneud. Maent yn gobeithio trefnu astudiaeth ddichonoldeb dros y misoedd nesaf. Byddai’r astudiaeth ddichonoldeb honno yn casglu tystiolaeth, a phe bai’r dystiolaeth honno’n ddigon cryf, byddent yn sefydlu rhaglen beilot. Ond er hynny, mae hwnnw’n gam ymlaen yng nghyd-destun y DU. Mae hanes o lwyddiant gan incwm sylfaenol mewn rhannau eraill o’r byd eisoes. Talwyd incwm sylfaenol i ddinasyddion yn Alaska ers 1982 o gronfa ddifidend barhaol Alaska. Ac er ei fod yn waith sydd, yn yr Alban, wedi cael cefnogaeth yr SNP—yn Glasgow, caiff ei arwain gan gynghorydd Llafur, yn Fife, fe’i cefnogwyd gan arweinydd y grŵp Ceidwadol ar y cyngor yno—er hynny, pe baem yn parhau ag ef, byddai’n rhaid i ni fod yn barod i wynebu penawdau o’r math a ddefnyddiwyd gan bapur newydd ‘The Sun’ wrth adrodd ar arbrawf Glasgow, gan ddweud ei fod yn talu cyflog am ddim gwaith, hyd yn oed i bobl â swyddi. Felly, mae’r syniad, er ei fod yn ddeniadol o ran y ffordd y gallai symleiddio a chynorthwyo pobl sy’n gorfod dibynnu ar hyn o bryd ar gyfuniad cymhleth iawn o waith rhan-amser, budd-daliadau rhan-amser ac yn y blaen—bydd yn her i’r byd gwleidyddol argyhoeddi’r cyhoedd ynglŷn â rhinweddau’r cynllun.

Bydd papur newydd ‘The Sun’ yn gwneud yr hyn y mae papur newydd ‘The Sun’ yn ei wneud, os yw’n haeddu cael ei alw’n ‘bapur newydd’. Ond a gaf fi groesawu’r cwestiwn a ofynnwyd yn ogystal â’r ffordd gadarnhaol yr ymatebodd y Gweinidog? Ac er y byddai rhai o’r dde a’r chwith, sy’n cefnogi’r ymagwedd hon am wahanol resymau, yn dadlau na allwch dreialu hyn mewn gwirionedd, dim ond ei wneud, tynnaf ei sylw at waith diddorol a wnaed yng nghanol Llundain yn 2013, lle rhoddwyd yr hyn sy’n cyfateb i isafswm incwm cyffredinol i 13 o unigolion digartref, heb amodau, heb unrhyw amodoldeb, yn y gobaith y byddai rhywbeth cadarnhaol yn digwydd. Ac wrth gwrs, dywedodd yr amheuwyr ‘Wel, bydd yn cael ei wastraffu.’ Flwyddyn yn ddiweddarach, nid yn unig yr oedd 11 ohonynt mewn cartrefi, gyda llety, ond roedd llawer ohonynt mewn gwaith hefyd mewn gwirionedd. Nawr, credaf fod hwn yn faes diddorol i ni edrych arno a’i archwilio, ac o bosibl yn y dyfodol, wrth i ni ei weld yn esblygu mewn ardaloedd eraill, gallwn ei ystyried yng Nghymru hefyd ar ryw ffurf neu’i gilydd. Felly, croesawaf ymateb meddwl agored Ysgrifennydd y Cabinet.

Diolch i Huw Irranca-Davies am ei gyfraniad. Mae’r enghraifft y cyfeiriodd ati yn ddiddorol iawn. Wrth gwrs, rhoddodd y Ffindir raglen dreialu incwm sylfaenol cyffredinol ar waith ar 1 Ionawr eleni, ac mae’n canolbwyntio’n bendant ar y math o boblogaeth y cyfeiriodd ati. Mae’n dreial mawr sy’n cynnwys 2,000 o bobl a ddewiswyd ar hap ac sy’n ddi-waith ar hyn o bryd, er mwyn gweld beth y gallai incwm sylfaenol diamod ei wneud yn eu bywydau.

Nid yw’r syniad yn un newydd, Lywydd. Amser maith yn ôl, yn y 1970au a’r 1980au, treuliais amser yn cyfweld grŵp o bobl a oedd wedi gorymdeithio ar hyd y strydoedd yn ystod y 1930au yn mynnu’r hyn a alwyd ganddynt yn ‘ddifidend cymdeithasol’, sef cynllun incwm sylfaenol syml, mewn gwirionedd. Felly, mae’n syniad sydd â gwreiddiau cadarn yn ein polisi cymdeithasol—rydym bob amser wedi ei chael yn anodd dod o hyd i ffordd ymarferol o fwrw ymlaen ag ef. Ond mae’n gyfle i ni yng Nghymru edrych ar yr hyn y ceisir ei wneud mewn mannau eraill ac i weld a allem wneud unrhyw beth ymarferol gyda’r syniad ein hunain.

I now call on the party spokespeople to ask questions of the Cabinet Secretary. The Conservatives’ spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch. Blwyddyn newydd dda, Ysgrifennydd y Cabinet.

Diolch.

Rwyf mewn perygl o ailadrodd, gyda phwyllgor y bore yma, a grybwyllwyd gennych yn barod, ond mae’n fyw yn fy nghof ac yn hynod o bwysig: a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â’ch cytundeb gyda Llywodraeth y DU ar y fframwaith cyllidol hirddisgwyliedig?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn ac am ei ddyfalbarhad wrth fynd ar drywydd y mater hwn ar lawr y Cynulliad? Felly, bydd yr Aelodau’n cofio bod trafodaethau â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys wedi dechrau mor bell yn ôl â mis Gorffennaf y llynedd a’u bod wedi dod i ben yn fuan wedi i’r Cynulliad dorri cyn y Nadolig, gyda chytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar fframwaith cyllidol Llywodraeth Cymru. Yn ogystal â rhoi tystiolaeth i’r Pwyllgor Cyllid y bore yma, byddaf yn gwneud datganiad llafar ar lawr y Cynulliad ddydd Mawrth yr wythnos nesaf, gan fod y fframwaith cyllidol wedi ei greu yng nghyd-destun Bil Cymru a gobeithiaf allu adrodd i Aelodau’r Cynulliad ac ateb unrhyw gwestiynau cyn y ddadl y byddwn yn ei chael ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol Bil Cymru.

Diolch am eich ymrwymiad i roi datganiad yr wythnos nesaf ac am ymdrechion eich tîm yn hyn o beth. Credaf fod hyn yn enghraifft dda o’r hyn y gellir ei gyflawni pan fo Llywodraeth Cymru, y Cynulliad yn ei gyfanrwydd, a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda’i gilydd. Nid yw hynny wedi digwydd bob amser yn y gorffennol, ond mae’n dda gweld bod cynnydd wedi’i wneud. A allwch roi eglurhad ynglŷn â pharhauster y trefniant newydd hwn, yn ôl yr hyn a ddeallwch? A yw Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i drefniant hirdymor, yn hytrach na’r ymrwymiad blaenorol am dymor y Senedd, fel oedd yn wir bryd hynny yn ôl yr hyn a ddeallaf?

Ydy, Lywydd, mae’n bwynt pwysig i’w wneud, onid yw, na fydd y fframwaith cyllidol yn berthnasol oni bai bod Bil Cymru yn cyrraedd y llyfr statud. Gan ragdybio am y tro ei fod gwneud hynny, mae hwn yn gytundeb parhaol. Cyflawnwyd tipyn o gamp yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad, pan lwyddodd fy rhagflaenydd, Jane Hutt, i negodi cyllid gwaelodol i Gymru. Roedd sefydlu hynny fel egwyddor yn bwysig iawn ac yn torri tir newydd, ond cyllid gwaelodol dros dro ydoedd, i bara am gyfnod yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Mae’r cyllid gwaelodol a gytunwyd yn y fframwaith cyllidol hwn yn rhan barhaol o’r dirwedd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.

Mae hynny’n sicr yn newyddion da, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn un o brif fanteision y Bil Cymru presennol wrth iddo fynd rhagddo. Mae’n amlwg fod hwn yn gyfnod cymhleth i’r Cynulliad o ran cyllid, gyda threthi newydd yn cael eu datganoli, yr amrywiant yn y grant bloc yn sgil hynny, dyfodiad pwerau benthyca—fe allwn barhau. Deallaf fod y cytundeb yn caniatáu ar gyfer adolygu’r trefniadau’n flynyddol. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â threfniadau ar gyfer cyfryngu pellach rhwng y Llywodraethau os oes anghytundeb yn y dyfodol ynglŷn â’r arian a ddaw i Gymru? Sut rydych yn bwriadu diogelu annibyniaeth trefniadau ar y ddwy ochr, pan ddaw’r anghytundebau hynny’n amlwg yn y pen draw?

Diolch i Nick Ramsay. Un o nodweddion arbennig y cytundeb yw ei fod yn caniatáu i’r ddwy ochr gyflwyno dadansoddiadau a chyngor annibynnol os oes anghydfod rhyngddynt. Mae hynny’n un o nodweddion newydd y cytundeb ac nid yw’n rhywbeth y mae’r Trysorlys wedi bod yn awyddus i gytuno iddo yn y gorffennol.

Felly, mae’r fframwaith cyllidol yn nodi proses ar gyfer datrys unrhyw anghytundeb, ac yn caniatáu i’r Trysorlys a Llywodraeth Cymru ddefnyddio cyngor annibynnol a sicrhawyd ar gyfer y ddwy ochr ar bob cam o’r broses honno, er mwyn helpu i ddatrys y materion hynny. Mae’n fater y byddaf yn parhau i’w archwilio dros y misoedd nesaf o ran y ffordd orau o sicrhau’r cyngor annibynnol hwnnw ar gyfer Cymru. Mae nifer o opsiynau ar gael. Byddaf yn awyddus i’w pwyso a’u mesur, ond mae’r egwyddor yn bwysig iawn: mewn cyfnod pan fo’r Trysorlys, yn gyffredinol, wedi bod yn farnwr ac yn rheithgor, wedi gallu bod â monopoli ar y dystiolaeth sy’n sail i benderfyniadau, bydd gennym elfen annibynnol y gallwn ei defnyddio, a bydd hynny’n creu math gwahanol o gae chwarae a math gwahanol o drafodaeth.

Plaid Cymru’s spokesperson, Adam Price.

Diolch, Lywydd. Mae gwleidyddion o blaid Ysgrifennydd y Cabinet a fy mhlaid innau wedi cwyno ers peth amser am y ffaith fod buddsoddiad cyfalaf Llywodraeth y DU wedi tueddu i fod o fudd i un rhan o’r wlad, de-ddwyrain Lloegr, uwchlaw pob rhan arall. A yw’n credu bod gan Lywodraeth Cymru well hanes o sicrhau buddsoddiad teg ar draws Cymru?

Wel, ni wneir penderfyniadau ynglŷn â buddsoddi cyfalaf gan Lywodraeth Cymru ar sail ddaearyddol. Ein huchelgais yw buddsoddi yn y prosiectau cyfalaf sy’n darparu’r budd mwyaf i Gymru, ac ansawdd y prosiectau, yn hytrach na’u lleoliad daearyddol, fyddai’r prif ffactor wrth benderfynu ar hynny. Wedi dweud hynny, mae yna syniadau da a phrosiectau da ym mhob rhan o Gymru, a chredaf fod ein cynlluniau cyfalaf, fel y nodwyd yn y gyllideb ddoe, yn dangos y bydd y Llywodraeth hon yn mynd ar drywydd gwaith pwysig sydd i’w wneud a syniadau sy’n haeddu buddsoddiad lle bynnag y bônt.

Iawn, ond a yw hynny’n egluro’r bwlch enfawr a welwn yn ffigurau Ysgrifennydd y Cabinet ei hun—fe’u darparwyd ganddo mewn cwestiwn ysgrifenedig—rhwng gwahanol ranbarthau Cymru? Rhoddaf un enghraifft, gwariant y pen. Mae buddsoddiad cyfalaf Llywodraeth Cymru dros bedair blynedd, y pedair blynedd diwethaf, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn hanner y ffigur o dros £1,000 y pen ar gyfer de-ddwyrain Cymru. Y flwyddyn nesaf, rhagwelir y bydd yn gostwng i 29 y cant. Ni all unrhyw beth gyfiawnhau bwlch ar y lefel honno. Mae’n rhaid i mi ddweud ein bod, yn y Siambr ddoe, wedi clywed llais dirmygus plwyfoldeb metropolitanaidd yn ymosod ar fy mhlaid am geisio sicrhau rhywfaint, o leiaf, o gonsesiwn, rhywfaint o fuddsoddiad yn y rhanbarthau a’r etholaethau yr ydym yn eu cynrychioli. Nid ydym yn ymddiheuro—[Torri ar draws.] Nid ydym yn ymddiheuro am gydraddoli lefel y buddsoddiad.

Mae’n wleidydd mwy meddylgar na rhai o’i gyd-Aelodau, a chyda llaw, gwelwyd yr agweddau hynny ar feinciau’r Ceidwadwyr hefyd, a chan Aelodau sydd naill ai’n cynrychioli neu’n byw yn ardal fwyaf llewyrchus Cymru. Gofynnaf hyn iddo: a wnaiff ymrwymo i gydraddoli lefel y buddsoddiad ledled Cymru, fel na fydd yn rhaid i fy mhlaid i fod yn gyfrifol am ymladd, flwyddyn ar ôl blwyddyn, dros sbarion gwaedlyd ar waelod y gasgen?

Wel, Lywydd—. Edrychwch, mae yna bwynt difrifol wrth wraidd yr hyn sydd gan yr Aelod i’w ddweud, sef bod angen i bawb ohonom gydnabod bod angen i bob rhan o Gymru deimlo bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn rhoi sylw i’w hanghenion, a bod yr hyn sy’n digwydd yma yn arwain at benderfyniadau lle y gallant weld y budd i’w bywydau. Yr hyn y mae’n anghywir yn ei gylch yw ceisio dweud nad oes gan y penderfyniadau a wnawn unrhyw ddiddordeb yn hynny o beth. Wrth gwrs bod. Dyna pam y gwelwch y buddsoddiadau mawr a welwch ym mhob rhan o Gymru. Nid yw’n syndod fod poblogaeth yn gwneud gwahaniaeth i fuddsoddiad. Mae mwyafrif helaeth poblogaeth Cymru yn byw mewn rhannau penodol o Gymru, ac mae’n anochel y bydd rhai o’r prif fuddsoddiadau’n dilyn hynny, ond mae ef—[Torri ar draws.] Na, na, nid yw’r ffigur y pen yn gwrthbwyso’r hyn rwyf newydd ei ddweud, oherwydd, o’u cronni, bydd y ffigurau gwariant y pen hynny’n arwain at grynhoi buddsoddiad mewn rhannau penodol. Ond os mai’r pwynt difrifol y mae’n ei wneud yw a oes angen i ni sicrhau ein bod yn buddsoddi ym mhob man lle y mae angen gwneud pethau pwysig, a’n bod yn gallu dangos i bobl ledled Cymru ein bod yn ystyried eu hanghenion o ddifrif, ni fuaswn yn anghytuno ag ef ar y pwynt hwnnw.

Yr unig lygedyn o gysur y gallaf fi, fel cenedlaetholwr Cymreig, ei gael o’r math o ffigurau a nodais—sy’n dangos bod arweinyddiaeth y Blaid Lafur, yn anffodus, yn canolbwyntio’n bennaf ar Gaerdydd—yw y dylai un rhan o Gymru, o leiaf, fod yn gwneud yn dda. Ond gwelwn yr un math o gamreoli cronig yma, a gofynnaf iddo, yn ei rôl fel Gweinidog llywodraeth leol: a yw’n ymwybodol o’r ffaith fod yr hollt yng ngrŵp Llafur Caerdydd bellach yn bygwth peryglu’r fargen ddinesig £1.2 biliwn yn ei chyfanrwydd? Beth y mae hynny’n ei ddweud am y model datblygu economaidd rhanbarthol a ffefrir gan Ysgrifennydd y Cabinet, y model cyd-bwyllgor? Os na all y Blaid Lafur weithio ar y cyd â hi ei hun ar un awdurdod, sut y mae’n mynd i weithio’n drawsbleidiol ar draws 10 awdurdod gwahanol hefyd?

Credaf fod cyfeiriad cwestiynau’r Aelod y prynhawn yma yn ei roi mewn perygl o fod yn llai o genedlaetholwr Cymreig na ffracsiwn penodol o genedlaetholdeb Cymreig. Rwy’n hyderus y bydd y pleidleisiau mewn 10 o awdurdodau lleol gwahanol ledled Cymru sy’n angenrheidiol er mwyn sicrhau’r trefniadau llywodraethu a fydd yn ein galluogi i symud ymlaen gyda’r fargen ddinesig, y bydd y pleidleisiau hynny’n cael eu bwrw ac y bydd hynny’n digwydd yn llwyddiannus ar draws de Cymru dros yr wythnosau nesaf.

UKIP spokesperson, Mark Reckless.

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma nad oedd yn anochel y byddai pwerau codi treth incwm yn cael eu datganoli ac y byddai ei grŵp yn pwyso a mesur hynny dros y penwythnos ac yn penderfynu ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ddydd Llun. Tybed a allai fy helpu i ddatrys anghysondeb ymddangosiadol rhwng y datganiad hwnnw a’r fframwaith cyllidol a arwyddodd ar ran Llywodraeth Cymru, sy’n dweud ym mharagraff 14

‘bydd cyllid Llywodraeth Cymru yn cynnwys dwy ffrwd ariannu ar wahân yn y pen draw:

Refeniw o ardrethi busnes, trethi datganoledig (treth dir y dreth stamp a’r dreth dirlenwi) a chyfraddau treth incwm Cymreig;

Cyllid grant bloc wedi’i addasu oddi wrth lywodraeth y DU.’

Dywedodd wrth ein pwyllgor y bore yma ei bod yn bosibl na fydd treth incwm yn cael ei datganoli’n rhannol. Pam, felly, y mae wedi arwyddo dogfen sy’n dweud y bydd cyfraddau treth incwm Cymreig yn cael eu datganoli?

Wel, Lywydd, y gwaith a roddwyd i mi wrth drafod y fframwaith cyllidol oedd negodi fframwaith a fyddai’n addas ar ein cyfer pe bai treth incwm yn cael ei datganoli’n rhannol. Dyna pam y mae’r holl gytundeb hwn wedi’i ffurfio o amgylch y posibilrwydd hwnnw, ond roedd yn amlwg i’r Trysorlys drwy gydol y broses honno mai’r Cynulliad hwn a fyddai’n gwneud y penderfyniad terfynol ynglŷn ag a fyddai Bil Cymru yn derbyn cydsyniad deddfwriaethol y Cynulliad hwn, a phe na bai’r Cynulliad hwn yn rhoi’r cydsyniad deddfwriaethol hwnnw, yna byddai’r fframwaith hwn yn methu o ganlyniad i hynny a byddai’n rhaid ei ailnegodi yn seiliedig ar y ddwy dreth a fyddai’n cael eu datganoli. Ond nid yw’n ddirgelwch o gwbl. Cynlluniwyd y fframwaith hwn ar gyfer y sefyllfa a allai fod ohoni pe bai Bil Cymru yn cyrraedd y llyfr statud, a dyna pam y cyfeirir at ddatganoli treth incwm yn rhannol drwyddo draw.

Ni chredaf y byddai David Gauke, Gweinidog y DU, yn arbennig o falch o glywed ateb Ysgrifennydd y Cabinet, gan ei fod yntau, fel y gwnaethoch chi, wedi arwyddo datganiad sy’n dweud

‘bydd cyllid Llywodraeth Cymru yn cynnwys...yn y pen draw’

cyn mynd ati i restru gwahanol elfennau, sy’n cynnwys cyfraddau treth incwm Cymreig. Nid oes unrhyw gyfeiriad at gynllun wrth gefn neu amodau gwahanol. Mae’n dweud yn glir iawn y bydd cyfraddau treth incwm Cymreig yn cael eu datganoli. Nawr, disgwylir i ni gredu nad yw’r penderfyniad hwn wedi cael ei wneud eto, ond onid y gwirionedd yw, hyd yn oed cyn y Darlleniad Cyntaf a chyhoeddi Bil Cymru, ac yn benodol, y cymal hwnnw sy’n diddymu’r gofyniad deddfwriaethol am refferendwm cyn cael pwerau codi treth incwm, mewn gwirionedd, a drefnwyd rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, a bod trafodaethau wedi digwydd rhwng y ddwy ochr er mwyn dod i’r casgliad hwnnw cyn i’r broses honno ddechrau hyd yn oed?

Na, credaf fod yr Aelod yn gwbl anghywir. Mae wedi camddeall y broses gyfan yma’n llwyr. Ni fydd Mr Gauke yn synnu at unrhyw beth o gwbl a ddywedais yn fy ateb cyntaf, gan ei fod, ym mhob trafodaeth a gefais gydag ef, yn deall mai rhagamod cyn y buasai’r Cynulliad hwn yn cydsynio i gynnig cydsyniad deddfwriaethol, os mai dyna a wnaiff, fuasai fod yna fframwaith cyllidol boddhaol gerbron y Cynulliad a fuasai’n esbonio’n argyhoeddiadol i’r Aelodau yma sut y buasai’r cysylltiadau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn llywio’r canlyniadau cyllidol, pe bai—pe bai—treth incwm yn cael ei datganoli’n rhannol. Ar y sail bendant honno y lluniwyd y ddogfen hon, a buasai Mr Gauke yn deall hynny, ac yn adleisio hynny, rwy’n credu, pe bai’n sefyll yma y prynhawn yma.

A gall yr Aelodau weld y datganiad clir hwnnw, fel y gall aelodau o’r cyhoedd yng Nghymru, ym mharagraff 14 yn y ddogfen honno. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthyf fy mod wedi camddeall y broses gyfan, a do, rwyf wedi dod at hyn â llygaid ffres. Ac efallai oherwydd hynny, bu’n rhaid i mi ddibynnu i raddau ar ddogfennau cyhoeddus ac ar sicrwydd a roddwyd gan Lywodraeth Cymru i bobl Cymru. Rhoddwyd un enghraifft o’r sicrwydd hwnnw ar bapur pleidleisio refferendwm 2011, dim llai na hynny, a ddywedai, pe bai’r canlyniad o blaid datganoli pellach—pleidlais ‘ie’—na fyddai hynny’n arwain at ddatganoli pwerau trethu. Ond yn awr, er gwaethaf yr addewid hwnnw, bydd y pwerau trethu hyn yn cael eu gorfodi ar y cyhoedd yng Nghymru, nad oes arnynt fwy o awydd talu trethi uwch nag sydd arnynt i aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Er hynny, bydd ei Lywodraeth yn anwybyddu canlyniad y refferendwm hwnnw yn 2011—y sicrwydd a roddwyd ar y papur pleidleisio—i’r un graddau ag y buasent yn dymuno anwybyddu penderfyniad y Cymry ynglŷn â’n haelodaeth o’r UE.

Wel, os oes gan yr Aelod gweryl, nid gyda mi y mae, ond gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, gan fod hwn yn benderfyniad a wnaed gan weinyddiaeth Geidwadol yn San Steffan, nid gan unrhyw wleidydd yn y Siambr hon. Ac nid yw’n gywir ychwaith—[Torri ar draws.] Nid yw’n gywir ychwaith yn awgrymu bod Bil Cymru yn darparu ar gyfer codiad awtomatig yn y dreth. Yn syml, mae’n darparu hyblygrwydd newydd i’r Cynulliad Cenedlaethol hwn wneud penderfyniadau yn y maes hwnnw—penderfyniadau a allai arwain at godi rhai trethi, ond a allai arwain yr un mor hawdd at ostwng trethi. Ni fyddai trethi’n codi’n awtomatig o ganlyniad i Fil Cymru, pe bai’r Bil hwnnw’n cyrraedd y llyfr statud.

The Welsh Treasury has established structures to manage effectively our public resources, including our new tax and borrowing powers. In the coming months, I will be announcing the chair of the Welsh Revenue Authority.

Thank you for that response, and, I hope, in the coming months, that you will announce where this is to be located, because the economy Secretary, of course, has said that he is considering Wrexham as a possible location for the development bank. Would you be willing to consider Wrexham as a possible location for the treasury? Because we know that the skilled workforce is there. HMRC is to close their centre there before too very long, so there are skills available—there’s even a building available. It would then be possible, of course, to create a financial hub in the north-east of Wales, which would then underline the fact that you as a Government, as you say, are investing in all parts of Wales.

Well, thank you, of course, for the question. I heard yesterday Sian Gwenllian questioning the First Minister arguing for the authority’s headquarters to be located in Caernarfon. Of course, we’ve received a great many letters from Assembly Members trying to persuade me to establish the headquarters across Wales. I understand the reasons for that. The First Minister yesterday explained the work that is currently under way, and discussions with the unions are also under way about where we can locate the headquarters of the WRA. Now, it’s more than just a location with regard to this debate. As the First Minister said, we’ll have to recruit people with particular skills and expertise in a number of areas, and that will be part of the decision when I can make it.

Cabinet Secretary, the second annual report on implementing Part 2 of the Wales Act 2014 makes it clear that engagement with stakeholders has concentrated mainly on professionals and specialist technical groups to date. So, under these circumstances, can you tell us a little more about what the Welsh Government is doing to promote the Welsh Treasury more broadly to the public in Wales, so that everyone is aware of its role and responsibilities, not just professionals working in the area of taxation?

Mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Wrth i ni sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru, ac yn enwedig pan fydd gennym gadeirydd, a bwrdd o unigolion i gefnogi’r cadeirydd hwnnw, un o’r pethau pwysig y byddaf yn disgwyl iddynt ei wneud yw bod yn wyneb cyhoeddus yr awdurdod newydd hwnnw. Mae’n sicr o fod yn sefydliad a fydd o gryn ddiddordeb i’r bobl sy’n treulio’u bywydau gwaith yn y maes hwn, ac mae’r Aelod yn llygad ei le i ddweud bod y rhan fwyaf o’r trafodaethau a gynhaliwyd hyd yn hyn wedi canolbwyntio ar y byd hwnnw, ac ar fanteisio ar eu cymorth—yn y ffordd rydym wedi fframio’r ddau Fil treth sydd gerbron y Cynulliad ar hyn o bryd, ond hefyd, er enghraifft, o ran sicrhau bod gennym y dewis gorau posibl o ymgeiswyr ar gyfer y swyddi pwysig hynny. Ond wrth i ni symud ymlaen, ac wrth i ni symud tuag at y dyddiad pan fydd Awdurdod Cyllid Cymru yn dod yn weithredol, bydd ganddo berthynas gyda phoblogaeth lawer ehangach o blith y cyhoedd yng Nghymru, a bydd angen gweithio i sicrhau bod cyfathrebu â’r cyhoedd ehangach hwn yn digwydd hefyd. Bydd cynllun cyfathrebu yn cael ei ddatblygu ochr yn ochr ag Awdurdod Cyllid Cymru. Mewn ymateb i’r Pwyllgor Cyllid ddoe, ymrwymais i gyflwyno adroddiad bob tymor i’r Cynulliad ar sut y mae hyn oll yn datblygu, a bydd hynny’n rhan o fy adroddiad.

Diolch i Joyce Watson. Fel y nodir yng nghyllideb 2017-18, a gymeradwywyd ddoe, mae’r dyraniad cyllideb ar gyfer y portffolio amgylchedd a materion gwledig y flwyddyn nesaf bron yn £384 miliwn.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, yn ystod y blynyddoedd diwethaf effeithiwyd yn enbyd ar lawer o fy etholwyr gan lifogydd a achoswyd gan dywydd garw, ac mae llawer yn dal i fod mewn perygl oherwydd lle y maent yn byw. Felly, mae’r cyllid cyfalaf o £33 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer cynlluniau llifogydd, yn ychwanegol at y cynllun rheoli risg arfordirol arloesol sy’n werth £150 miliwn, ac sydd i fod i ddechrau y flwyddyn nesaf, yn newyddion da iawn i’r bobl hynny. Mae’n dangos bod Llywodraeth Cymru o ddifrif ac yn rhagweithiol hefyd ynglŷn â diogelu cartrefi a busnesau pobl rhag llifogydd, ac mae hynny’n hollbwysig gan y rhagwelir y byddwn yn gweld tywydd garw yn amlach yn y dyfodol. O ystyried hyn, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gefnogi cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd yn y dyfodol, fel y mae wedi ei wneud yn y gorffennol?

Diolch i Joyce Watson. Pan gyhoeddwyd y gyllideb ddrafft gennym yn ôl ym mis Hydref bu’n rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd ynglŷn â buddsoddiadau cyfalaf er mwyn dod i ben ar yr arian a oedd ar gael i ni. Dywedais wrth y Pwyllgor Cyllid, yn fy sesiwn graffu gyntaf gyda hwy, pe bai unrhyw gyfalaf ychwanegol ar gael yn natganiad yr hydref, mai fy mhrif flaenoriaeth fyddai ailedrych ar y portffolios lle y bu’n rhaid gwneud rhai o’r penderfyniadau anodd hynny. Roeddwn yn falch iawn—a chefais nifer o drafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet perthnasol a bwysleisiodd hyn yn gadarn iawn wrthyf—o allu adfer y £33 miliwn at ddibenion amddiffyn rhag llifogydd. Roeddwn yn falch iawn yn wir o allu gwneud hynny.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am dynnu sylw at y cynllun rheoli risg arfordirol arloesol gwerth £150 miliwn, oherwydd mae’n rhaid i chi weld y ddau beth gyda’i gilydd. Mae’n dilyn cwestiwn Suzy Davies yn gynharach ynglŷn â defnyddio’r ystod gyfan o adnoddau sydd ar gael i ni er mwyn hyrwyddo buddsoddiad cyfalaf at ddibenion pwysig yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru bellach yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i baratoi ffrwd o gynlluniau buddsoddi ar gyfer y dyfodol gan ddefnyddio’r £150 miliwn hwnnw, ac rwy’n falch iawn o allu rhoi sicrwydd i’r Aelod y byddwn yn parhau i weithio’n galed yn y maes hwn i osgoi’r anawsterau y mae rhai o’i hetholwyr wedi’u hwynebu.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn o’ch clywed yn cyfeirio yn y ddadl ddoe ar y gyllideb derfynol at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ond mae’n rhaid i mi ddweud, pan oedd cyllideb yr amgylchedd gerbron y pwyllgor, roedd yn ymddangos i mi, wrth i ni graffu ar linell y gyllideb, fod y Ddeddf wedi’i defnyddio lawer mwy i ddehongli’r gyllideb bresennol yn hytrach na’i siapio. Yn y dyfodol, gobeithiaf y byddwn yn gallu gweld sut y mae gwahanol linellau’n amrywio ac yn mynd i fyny ac i lawr, a rhaglenni’n dod i ben neu’n cael eu hehangu, mewn perthynas â’r blaenoriaethau yn yr hyn sy’n Ddeddf ddefnyddiol iawn yn fy marn i.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod? Darllenais yr hyn a oedd gan ystod o bwyllgorau craffu i’w ddweud ynglŷn â’r gyllideb yn ofalus iawn. Roedd yn thema mewn nifer o bwyllgorau—edrych am fwy o dystiolaeth o effaith fod penderfyniadau cyllidebol yn cael eu siapio drwy lens y Ddeddf. Roeddwn yn barod iawn i dderbyn, gerbron y Pwyllgor Cyllid, fod rhagor i’w wneud, ac wrth i ni lunio cyllideb y flwyddyn nesaf, byddaf yn edrych am ffyrdd, yn fewnol, y gallwn gryfhau’r ffordd y mae lens y Ddeddf yn gwneud gwahaniaeth i’n penderfyniadau ar y gyllideb, er mwyn gallu dangos i Aelodau’r Cynulliad fod ein dyraniadau cyllidebol yn cael eu siapio gan y Ddeddf honno.

Mewn perthynas ag atal llifogydd yn y dyfodol, credaf fod yna gyfres o ffyrdd y gallwch weld amcanion y Ddeddf, a’r pum ffordd o weithio y mae’n eu cynnwys, yn cael eu hadlewyrchu yn y penderfyniadau buddsoddi hyn.

I’m also very pleased to see the funding being restored to the environment portfolio in terms of flood prevention and mitigation. But, I would like to ask you specifically today about another additional allocation, which is the £40 million over four years of capital funding that you have allocated for energy efficiency. If I recall correctly, you said yesterday that this would be sufficient for 25,000 homes. So, I’d like to ask you more about what the Cabinet Secretary for climate change has asked you for. Is this a scheme for homes only? Does it cover businesses and the public sector too? How can we as an Assembly monitor the success of this scheme in terms of energy efficiency and the number of properties that are safeguarded in this way, and the energy savings and the financial savings that accrue to the community?

The additional funding involves more than just homes. There is work to be done in the area of housing and to assist those people who live in poverty. But, on Monday, the Cabinet Secretary made a statement referring to more than just work with regard to housing. She outlined the things that she wants to do with regard to green growth in Wales, and I’m sure that when there are questions here at the Assembly, and in other opportunities, the Cabinet Secretary will feed back on the schemes that she can now prepare with this additional funding.

Mae nifer o fecanweithiau ar waith, Lywydd, i hyrwyddo arfer gorau mewn llywodraeth leol. Bydd lefel uwch o weithio rhanbarthol systematig a gorfodol yn darparu cyfleoedd newydd i lywodraeth leol rannu a gweithredu arfer gorau yn y dyfodol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Credaf fod nod arlwyo Bwyd am Oes Sir y Fflint yn enghraifft ardderchog o arfer da. Mae’n darparu prydau ysgol maethlon a blasus i blant, mae’n niwtral o ran cost ac mae’n darparu mwy o graffu ar darddiad bwyd, sy’n amlwg yn bwysig iawn wrth ymdrin â phlant. Mae hefyd yn rhoi mwy o arian i fusnesau lleol. Felly, pa gynigion sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet er mwyn sicrhau bod pob awdurdod lleol yn ymwybodol o fanteision y nod arlwyo Bwyd am Oes?

Diolch i Jenny Rathbone am dynnu sylw’r Cynulliad at gynllun Bwyd am Oes Sir y Fflint. Credaf ei fod yn enghraifft dda iawn o gynllun sy’n gwneud gwaith ymarferol ar lawr gwlad mewn ffordd sy’n dod â nifer o agendâu ynghyd, yn agendâu amgylcheddol, ac agendâu sy’n ymwneud ag iechyd y cyhoedd yn ogystal, ac arfer da o ran paratoi bwyd, ond hefyd mae’n cynnwys y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn rhan allweddol ohono. Yn ddiweddar, derbyniodd wobr gan y cynllun Bwyd am Oes. Mewn ffordd, cynlluniwyd agenda’r gwobrau i allu tynnu sylw eraill at waith da sy’n mynd rhagddo mewn gwahanol ardaloedd yng Nghymru. Byddwn yn rhoi cyhoeddusrwydd iddo drwy strategaeth ‘Bwyd i Gymru, Bwyd o Gymru’. Byddwn yn defnyddio’r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol fel ail ffordd o dynnu sylw eraill at yr arfer da hwnnw. Ac fel y dywedais yn fy ateb agoriadol, mae’r ffaith ein bod wedi cychwyn ar drafodaeth gydag awdurdodau lleol ynglŷn â mwy o weithio rhanbarthol—mae hynny ynddo’i hun yn cynnig gwell cyfleoedd i rannu pethau sy’n digwydd mewn un awdurdod lleol gyda chynghorau cyfagos.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi tynnu sylw eich rhagflaenwyr at y mater hwn yn ystod y tymor diwethaf, ond o fis Ebrill y llynedd hyd at ddiwedd y flwyddyn, gwaharddwyd y wasg a’r cyhoedd yn rhannol neu’n gyfan gwbl o dros 28 y cant o gyfarfodydd cabinet awdurdodau lleol. Yn wir, gwaharddwyd y wasg a’r cyhoedd o lawer o gyfarfodydd gan dros hanner yr awdurdodau, gyda 100 y cant o gyfarfodydd yn etholaeth y Prif Weinidog, Pen-y-bont ar Ogwr, yn eu gwahardd, a 90 y cant yng Ngheredigion. Fodd bynnag, dros yr un cyfnod, fe’u gwaharddwyd unwaith yn unig yn Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr. Nawr, yn unol ag arferion gorau awdurdodau lleol mewn rhannau eraill o’r DU, oni fuasech yn cytuno â mi ei bod yn bryd i arweinwyr etholedig ein hawdurdodau lleol gydnabod nad yw gwahardd pobl o’n prosesau democrataidd yn y fath fodd yn dderbyniol? Ac felly, a fuasech yn cymeradwyo cymorth i awdurdodau lleol fel Sir Fynwy—ac eraill, dylwn ychwanegu, gan fod llawer mwy o awdurdodau yn gwneud hyn? Ymddengys bod y neges yn torri drwodd, ond nid yw’n torri drwodd yn ddigon cyflym. Gydag etholiadau llywodraeth leol yn agosáu, a fuasech yn cytuno â mi fod angen gwneud rhywbeth ynglŷn â hyn a’i bod yn bryd i arweinwyr y cynghorau werthfawrogi a chydnabod y ffaith fod pob hawl gan y rhai sy’n talu trethi cyngor i gael eu cynnwys ym mhroses ddemocrataidd unrhyw awdurdod lleol?

Wel, Lywydd, rwy’n bendant yn cytuno y dylai trafodion awdurdodau lleol fod mor hygyrch â phosibl i etholwyr lleol yn eu hardaloedd. Credaf fod rhai enghreifftiau da iawn o dan reolaeth bob plaid wleidyddol yn y Siambr hon sy’n rheoli cynghorau, ac mae angen i ni wneud mwy i gyflymu lledaeniad yr arfer hwnnw. Rwy’n bwriadu defnyddio’r cyfle a ddaw yn sgil Bil llywodraeth leol, os daw un i’m rhan yn ystod y Cynulliad hwn, i ddeddfu i gryfhau’r rhwymedigaethau ar gynghorau i sicrhau bod eu trafodion yn agored ac ar gael i’r cyhoedd ledled Cymru.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mae gwasanaethau cyhoeddus da yn chwarae rhan hanfodol bwysig ym mywydau pob dinesydd yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddiogelu cyllid ar gyfer yr holl awdurdodau lleol, er mwyn gallu parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol fel gofal cymdeithasol.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Mae goleuadau stryd digonol mewn ardaloedd trefol yn wasanaeth hanfodol arall a ddarperir gan awdurdodau lleol. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno â mi ei bod yn ymddangos bod Cyngor Sir Powys wedi dechrau gweithredu polisi rhyfedd iawn o beidio â rhoi goleuadau stryd newydd yn lle’r rhai sy’n dod i ben yn ystod y gaeaf mewn ardaloedd fel Llanidloes am eu bod wedi ymgymryd â chynllun hirdymor i uwchraddio’r goleuadau stryd i oleuadau LED mwy effeithlon? Er na all neb wrthwynebu’r amcan hirdymor, onid yw’n annerbyniol fod yn rhaid i fy etholwyr ymbalfalu o gwmpas yn y tywyllwch drwy rannau helaeth o Lanidloes gan nad yw’r cyngor sir yn gosod bylbiau golau newydd yn lle rhai sy’n dod i ben?

Diolch i’r Aelod am dynnu fy sylw at hynny. Nid oeddwn wedi clywed am y mater cyn hyn, ac rwy’n fwy na pharod i holi’r awdurdod lleol ynglŷn â’r mater. O ran y pwynt mwy cyffredinol, rwy’n cytuno ag ef, wrth gwrs: mae’r Llywodraeth hon yn buddsoddi’n sylweddol iawn drwy ein cynllun buddsoddi i arbed i gynorthwyo awdurdodau lleol i uwchraddio eu goleuadau yn y ffordd honno, sydd nid yn unig yn darparu lefel well o olau a ffordd o oleuo sy’n well i’r amgylchedd, ond sydd hefyd yn cynhyrchu arbedion sylweddol i awdurdodau lleol yn y tymor hwy.

Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ymrwymo i gyfrannu £503 miliwn at fargen ddinesig £1.2 biliwn prifddinas-ranbarth Caerdydd. Gobeithiaf y byddwn, cyn bo hir, yn cyrraedd y pwynt pan ellir arwyddo cytundeb penawdau’r telerau i sicrhau bargen ddinesig Abertawe a’r cyllid a fyddai’n ei chefnogi.

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet ac yn cefnogi’r fargen ddinesig, gan ein bod yn credu y dylai datganoli ymestyn y tu hwnt i Fae Caerdydd. A gaf fi ofyn, lle y bo’r posibilrwydd o unrhyw gyfraniad gan Lywodraeth y DU mewn unrhyw drafodaethau ynglŷn â bargeinion dinesig, a oes perygl y gallai’r fframwaith cyllidol a’r cyllid gwaelodol, a fuasai fel arall yn ddefnyddiol, olygu y buasai unrhyw gyfraniad gan Lywodraeth y DU yn cael ei wrthbwyso gan lai o wariant ganddynt mewn mannau eraill yng Nghymru?

Lywydd, ni chredaf fod risg o hynny. Mae trafodaethau ynglŷn â chyfraniadau i’r fargen ddinesig yn digwydd ar wahân i’r fframwaith cyllidol ac yn ychwanegol ato. Mae Llywodraeth Cymru yn cyfrannu £503 miliwn at fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, a Llywodraeth y DU yn cyfrannu £500 miliwn. Yn y trafodaethau a gawn ynglŷn â bargen ddinesig Abertawe, rydym yn disgwyl sicrhau’r un math o drefniant tair ochrog, lle y mae awdurdodau lleol, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ill tri’n gwneud cyfraniad ar wahân, a hynny oddi allan i’r trefniadau sy’n rhan o’r fframwaith cyllidol.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Education and the first question is from Jeremy Miles.

Mae Gyrfa Cymru yn darparu gwybodaeth, cyngor a chanllawiau annibynnol a diduedd ynglŷn â chyfleoedd dysgu a gyrfaoedd, gan gynnwys gwybodaeth ynglŷn â’r farchnad lafur. Mae’r cwmni’n mynd ati’n weithredol i gynorthwyo ysgolion i ymgysylltu â chyflogwyr a busnesau i ddarparu cyfleoedd i fyfyrwyr ryngweithio â’r byd gwaith.

Diolch i’r Gweinidog am ei ateb. Cyn i mi gael fy ethol roeddwn yn gyfreithiwr, a phan oeddwn yn blentyn ysgol, nid oeddwn yn adnabod unrhyw gyfreithwyr. Nid oedd unrhyw un o rieni fy ffrindiau neu gyfeillion i’r teulu yn gyfreithwyr, ond rywsut, fe ddigwyddodd. Ond yn yr economi newidiol sydd ohoni efallai nad yw pobl yn gwybod pa fath o swyddi sydd ar gael wrth iddynt fynd drwy’r ysgol, ac mewn rhanbarthau fel fy un i rydym yn gobeithio gweld newidiadau sylweddol yn y math o gyfleoedd sydd ar gael. Bydd y Gweinidog yn gwybod am adroddiad Fforwm Economaidd y Byd y mis hwn, sy’n annog Llywodraethau i sicrhau bod byd gwaith yn rhan annatod o’r daith drwy’r ysgol o’r cyfle cyntaf. Felly, yn ychwanegol at y cyngor a’r canllawiau y cyfeiriodd atynt yn ei ateb, a fuasai’r Llywodraeth yn ystyried cyhoeddi canllawiau gorfodol i ysgolion ynglŷn ag ymgorffori byd gwaith, y profiad a’r cyfleoedd yn y cwricwlwm ysgol o oedran cynnar?

A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu cwestiwn a sylwadau’r Aelod dros Gastell-nedd yn fawr? Rwy’n gyfarwydd â’i ddisgrifiad ac rwy’n cydnabod bod gormod o blant mewn ysgolion, yn rhy aml, yn colli cyfleoedd y bydd plant eraill yn eu cael i weld y llu o gyfleoedd sydd ar gael iddynt. Mae ein cyfaill yn disgrifio gyrfaoedd ym maes y gyfraith, ond wrth gwrs, mae gyrfaoedd mewn meysydd eraill a fyddai’n ysbrydoli plant a phobl ifanc yn yr un modd. A gaf fi ddweud ei bod yn ofynnol i ysgolion uwchradd ddarparu rhaglenni gyrfaoedd a byd gwaith, sy’n cynnwys profiadau’n canolbwyntio ar waith? Ond credaf fod pwynt yr Aelod yn un pwysig, a byddaf yn edrych ar y canllawiau sydd ar gael i ysgolion ar yrfaoedd a byd gwaith er mwyn gwneud yn siŵr fod y canllawiau hyn yn sicrhau ein bod yn rhoi cyfle i blant yn yr ysgol ddeall hyn, a hefyd i roi cyfleoedd i bobl ymweld ag ysgolion ac i ysbrydoli plant i gyrraedd eu potensial llawn.

Weinidog, a gaf fi ganmol Llywodraeth Cymru am hyrwyddo nod Gyrfa Cymru. Credaf ei bod yn fenter ardderchog a chredaf ei bod bellach yn denu aelodau o blith y rhan fwyaf o ysgolion Cymru ac yn arwain at ddewisiadau mwy gwybodus ynglŷn â gyrfaoedd ac o ran nodi’r sgiliau angenrheidiol i fyfyrwyr wrth iddynt baratoi i gamu i fyd gwaith. Ond deallaf fod problemau wedi bod yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf gyda lleoliadau gwaith effeithiol, a byddai hyn yn effeithio hefyd ar bobl o’r tu allan sy’n dod i mewn i’r ysgolion i siarad am fyd gwaith, a bod chwilio am leoliadau gwaith effeithiol wedi cael ei wthio allan o gwricwlwm gorlawn. Credaf fod ysgolion yn gwneud anghymwynas â’u myfyrwyr os nad ydynt yn pwysleisio pwysigrwydd lleoliadau gwaith gwirioneddol effeithiol a’r math o weledigaeth ynglŷn â byd gwaith y gallant ei darparu i fyfyrwyr.

Rwy’n cydnabod yr anawsterau y mae’r Aelod yn eu disgrifio. Rwyf am ddweud bod Gyrfa Cymru bellach wedi sefydlu oddeutu 60 o bartneriaethau Dosbarth Busnes rhwng ysgolion a chyflogwyr. Yn sicr, mae rhan o’r gwaith o ddatblygu’r cwricwlwm newydd yn ymwneud ag ehangu’r mathau hyn o gyfleoedd a’r mathau hyn o sgyrsiau mewn ysgolion ac ar gyfer disgyblion a rhwng ysgolion a chyflogwyr. Os oes gan yr Aelod unrhyw faterion unigol y mae’n dymuno eu dwyn i fy sylw, ac os gwnaiff eu cofnodi’n ysgrifenedig, buaswn yn sicr yn fwy na pharod i ymateb yn fwy manwl i’r pryderon unigol hynny ac i roi’r ohebiaeth honno yn y llyfrgell er mwyn i’r holl Aelodau ei gweld.

Weinidog, mewn rhyw fath o rôl wrthgyfatebol i fy nghyd-Aelod o Gastell-nedd, cyfarfûm yn ddiweddar â Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol, ac roedd ganddynt raglen a oedd yn annog athrawon i fynd allan i’r gweithle er mwyn cynyddu eu dealltwriaeth a’u gwybodaeth ynglŷn â pheirianneg a meysydd Gwyddoniaeth, Technoleg, Peirianneg a Mathemateg, rhaglen y mae Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol hefyd yn ei hariannu. A wnewch chi edrych ar gynlluniau o’r fath er mwyn sicrhau bod gennym athrawon yn ein hystafelloedd dosbarth y gellir eu hysbrydoli i fynd ati i hybu’r agenda am ragor o raddedigion peirianneg a Gwyddoniaeth, Technoleg, Peirianneg a Mathemateg a phobl i ymgymryd â’r proffesiynau hynny?

Yn bendant. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei sedd ac wedi clywed y pwynt a wnewch, a bydd yn ystyried hynny mewn perthynas â’r materion ehangach o ran hyfforddiant a chymorth i athrawon. Credaf fod hynny’n rhan bwysig iawn o’r hyn rydym yn ceisio’i gyflawni o ran arweinyddiaeth ysgolion hefyd. Mae’r ffocws ar arweinyddiaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ceisio ei greu ers iddi gael ei phenodi yn seiliedig ar y gwahanol resymau hyn. Croesawaf y ffaith fod Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol yn darparu’r cymorth hwn i athrawon gwyddoniaeth. Ac wrth gwrs, rydym yn bendant yn awyddus i ddarparu a chryfhau lle’r ysgol yn y gymuned ehangach mewn perthynas â byd busnes a’r economi.

Diolch. Lywydd, rwy’n deall eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiwn 2 a chwestiwn 5 gan Joyce Watson gael eu grwpio.

Rydym wedi darparu £500,000 er mwyn cyflwyno clybiau hwyl a chinio yn ystod gwyliau’r haf. Bydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn parhau i weinyddu’r clybiau, gan adeiladu ar y cynlluniau peilot llwyddiannus iawn a gyflwynwyd eisoes gan Bwyd Caerdydd ac awdurdodau lleol a fu’n cymryd rhan.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae llawer o grwpiau, gan gynnwys Ymddiriedolaeth Trussell, wedi nodi mater newyn gwyliau, pan fo’r plant sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a’u rhieni yn aml yn mynd heb fwyd yn ystod gwyliau hir yr haf. Yn wir, dywed yr elusen fod y galw yn ei 35 o fanciau bwyd yng Nghymru ar ei uchaf yn ystod mis Gorffennaf a mis Awst. Gall darparu’r cyllid hwn ar gyfer clybiau hwyl a chinio ledled Cymru chwarae rhan hanfodol wrth fynd i’r afael â’r sgandal fod plant yng Nghymru yn mynd yn llwglyd, ond sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y cymorth hwnnw’n cyrraedd y rhai sydd fwyaf o’i angen?

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n gyfarwydd â’r sefyllfa y mae’r banciau bwyd yn ei nodi. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, darparwyd cynllun dros yr haf y llynedd yn Llandrindod a Threfyclo, sydd â banc bwyd annibynnol, i gynorthwyo teuluoedd yn yr ardaloedd hynny. Cynhelir cynlluniau bwyd a hwyl yn ôl y galw ac mae’n rhaid i awdurdodau lleol ddatgan diddordeb ynddynt i gychwyn. Wedi i hwn ddod i law, bydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cysylltu â’r awdurdod lleol ac yn cydweithio â hwy i benderfynu pa ysgolion fyddai’n addas ar gyfer cynnal clwb bwyd a hwyl.

Er bod y cynllun yn sicr yn cynnig brecwast a chinio iach am ddim i geisio mynd i’r afael â newyn gwyliau, rwy’n awyddus i ffocws y cynllun fod ar y gweithgareddau cyfoethogi sydd ynghlwm wrth y prydau hynny, er mwyn iddo gynnig cyfle i ddysgwyr sy’n bresennol gymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol, mewn ymweliadau ac mewn cyfleoedd dysgu na fyddai ar gael iddynt fel arall. Gwyddom o adborth cychwynnol y cynllun peilot fod y cynllun, lle y’i cynhaliwyd eisoes, wedi gwneud llawer i fynd i’r afael â mater colli dysgu, cysyniad y gwyddom ei fod yn bodoli, pan fo llawer o blant yn llithro ar ôl dros wyliau hir yr haf ac mae’n rhaid i ysgolion ddal i fyny pan fo’r tymor ysgol newydd yn dechrau eto ym mis Medi. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â bwyd yn unig, mae’n ymwneud â rhoi sylw i faterion yn ymwneud â cholli dysgu, gweithgarwch corfforol a gweithgareddau cyfoethogi na fyddai ar gael i’r plant hyn fel arall, o bosibl.

Rwy’n falch iawn o’r cynllun hwn ac er fy mod yn cydnabod nad yw £500,000 yn swm enfawr o arian, mae’n arian sydd i’w groesawu’n fawr, a gwelaf ei fod ar gyfer eleni ac eleni yn unig. Felly, fy nghwestiwn yw fy mod yn gobeithio y gallwch barhau â hyn drwy gydol y Cynulliad hwn. Rydych yn sôn am y cyfoethogi parhaus y mae plant yn y cymunedau yn ei gael drwy’r clybiau hwyl hyn fel nad ydynt yn llithro’n ôl ac yn colli’r holl fomentwm a enillwyd yn ystod tymor yr ysgol. A wnewch chi edrych hefyd ar gymunedau ynysig lle nad oes llawer iawn yn digwydd oherwydd eu natur wledig, er mwyn i’r plant ifanc hynny gael yr un cyfle’n union â phlant sy’n byw mewn ardaloedd eraill?

Rwy’n gobeithio y byddwn yn derbyn datganiadau o ddiddordeb gan awdurdodau lleol ledled Cymru er mwyn ehangu’r cynllun. Mae’n bwysig iawn, os oes gan yr awdurdodau lleol nad ydynt yn gweithredu’r cynllun ar hyn o bryd—ac mae nifer ar draws de Cymru, ac un neu ddau yng ngogledd Cymru, yn ei weithredu eisoes—os oes gan yr awdurdodau lleol eraill ddiddordeb yn hyn, mae angen iddynt roi gwybod i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac i ninnau eu bod yn awyddus i gymryd rhan, er mwyn i ni allu nodi’r cymunedau a fydd yn elwa fwyaf o’r cynllun. Felly, os oes gan ysgolion unigol yn etholaethau pobl ddiddordeb mewn bod yn rhan o’r cynllun hwn, yna unwaith eto, rwy’n eu hannog i gysylltu â’u hawdurdod addysg lleol i ddatgan diddordeb er mwyn i ni allu sicrhau bod cymaint o blant â phosibl yn cael y cyfle i elwa o hyn. Mae’r cynlluniau peilot wedi bod yn llwyddiannus iawn ac rwy’n rhagweld y byddwn yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw ac yn sicrhau ei fod ar gael i gynifer o blant Cymru â phosibl, pa un a ydynt yn byw mewn ardaloedd trefol neu mewn ardaloedd gwledig. Ond mae’r pwyslais ar awdurdodau lleol i ddatgan diddordeb a buaswn yn eu hannog i wneud hynny.

Andrew R.T. Davies.

Diolch, Lywydd. Nid yw’n syniad da rhoi losin yn eich ceg cyn gofyn cwestiwn [Chwerthin.] Y fenter hon y mae’r Llywodraeth wedi ei chyflwyno, a fydd yn rhan o’r cynnig gofal plant sy’n cael ei gyflwyno, oherwydd yn ystod y cyfnod pwyllgor cyfeiriwyd at y ffaith ei bod yn amlwg y gallai ysgolion ffurfio rhan o’r cyfleuster drwy’r gwyliau ysgol? Rwy’n cydnabod mai am flwyddyn yn unig y bydd y fenter hon yn cael ei hariannu, ond a fydd yn cael ei hystyried yn rhan o gynnig y Llywodraeth i gynyddu darpariaeth gofal plant ledled Cymru er mwyn cyflawni ymrwymiad ei maniffesto?

Fel y gwyddoch, Andrew—ac O! nad rhoi losin yn eich ceg cyn gofyn cwestiwn fyddai’r unig syniad gwael a gawsoch erioed, neu’n wir, y rhoesoch wybod i’r Siambr amdano—[Chwerthin.] Os caf ddweud, rydym yn gweithio’n agos iawn ar draws y portffolios i sicrhau bod gennym ymagwedd gydgysylltiedig tuag at hyn. Mae potensial gan y clybiau bwyd a hwyl sy’n gweithredu mewn ysgolion i effeithio ar holl blant Cymru. Mae’r cynnig gofal plant yn ymwneud â chyfle i’n plant ieuengaf oll. Mae’r clybiau hyn yn agored i blant oed cynradd a phlant oed uwchradd, felly er y gallai fod peth gorgyffwrdd, ni fwriedir i hyn fod yn rhan o’r cynllun hwnnw; mae’n ychwanegol at y cynnig gofal plant a fydd ar gael.

There is another way of looking at this, of course, and there is a strong argument for restructuring the school year and distributing holidays in a more balanced way across the year. Doing so over the year, rather than having one big block over the summer, would assist in improving attainment levels within schools and make it easier for working parents. Many experts argue that children, particularly boys, from deprived backgrounds do find it difficult to maintain information over lengthy brakes and that they could benefit from briefer school holidays that happen more often. When Plaid Cymru first raised this issue, your party and your spokesperson for education at that time, Jenny Randerson, was very supportive of it. So, what assessment have you made of this proposals of restructuring the school term? And if it hasn’t happened, will you commit to carrying out such an assessment and then report back to the Assembly on that?

Diolch am eich cwestiwn. Nid oes asesiad wedi ei wneud ers i mi ymgymryd â’r swydd hon, er y cafwyd adroddiad annibynnol a rhywfaint o ymchwil ar ailstrwythuro’r wythnos ysgol—er enghraifft, cael wythnos ysgol bedwar diwrnod, er mwyn cael un diwrnod ar ddiwedd yr wythnos at ddibenion paratoi a hyfforddi athrawon—ond ni wnaed unrhyw beth i edrych ar y flwyddyn academaidd gyffredinol. Rwy’n llwyr gydnabod yr egwyddor hon fod gwyliau haf hir, yn achos rhai plant, yn arwain at y cysyniad o golli dysgu, fel y dywedais yn gynharach, a dyna pam na fydd y clybiau bwyd a hwyl hyn yn canolbwyntio’n unig ar fater newyn gwyliau, ond mewn gwirionedd byddant yn ceisio sicrhau eu bod—ac mae’r cynlluniau peilot yn awgrymu eu bod wedi llwyddo yn hyn o beth—yn mynd i’r afael â’r cysyniad o golli dysgu, yn enwedig o ran llythrennedd, rhifedd a llafaredd. Siaradais ag un pennaeth yn ddiweddar, a dywedodd na fuasai gan lawer o’r bobl ifanc hyn oedolyn i siarad â hwy am y rhan fwyaf o’r dydd ac y buasai eu lefelau llafaredd yn gostwng yn sylweddol oni bai bod ei hysgol uwchradd yn aros ar agor dros yr haf. Felly, gwyddom fod hyn yn broblem. Gobaith yr ymyriad polisi hwn yw mynd i’r afael yn llwyddiannus â nifer o broblemau a’u datrys.

I now call on the party spokespeople to ask questions of the Cabinet Secretary. The Welsh Conservatives’ spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, dangosodd canlyniadau’r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr fod system addysg Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU a’n bod oddeutu gwaelod y tabl rhyngwladol ar gyfer llythrennedd, mathemateg a gwyddoniaeth. Fe wyddoch gystal â minnau nad yw hynny’n ddigon da, ac rydym yn awyddus i wneud gwahaniaeth. Mae gwyddoniaeth, yn arbennig, wedi gwaethygu, gyda sgoriau’r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr wedi gostwng ym mhob prawf ers 2006. Pa gamau rydych yn eu cymryd i wrthdroi’r dirywiad mewn gwyddoniaeth yng Nghymru?

Diolch, Darren. Rydych yn gywir i ddweud nad ydych chi na minnau’n credu bod ein perfformiad ym mhrofion y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn ddigon da, ac mae ein perfformiad mewn gwyddoniaeth wedi bod yn arbennig o siomedig, yn enwedig ymhlith ein plant sy’n perfformio ar lefel uwch, a’n diffyg cynrychiolaeth ar lefel 6, lefel 5, a lefel 4 cyfartalog y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Ac fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi cyhoeddi rhwydwaith rhagoriaeth mewn gwyddoniaeth a thechnoleg yn gynharach y mis hwn. Mae’n adeiladu ar fy nghyhoeddiad blaenorol ar gyfer mathemateg. Nod y rhwydwaith fydd sicrhau bod ein hathrawon gwyddoniaeth gyda’r gorau y gallant fod. Bydd yn cynnwys gweithio a chysylltu ysgolion â sefydliadau addysg uwch, lle y mae gennym adrannau gwyddoniaeth a thechnoleg rhagorol, a sicrhau hefyd y gellir mynd i’r afael â phrofiad plant o wyddoniaeth yn is i lawr y cwricwlwm, yn eu hysgolion cynradd, lle y mae pobl yn aml yn dechrau ffurfio rhagfarnau ynglŷn ag astudio pynciau o’r natur hon. Felly, mae’n becyn cynhwysfawr er mwyn gwella addysgu gwyddoniaeth, ac ansawdd addysgu gwyddoniaeth, yn gyffredinol.

Rwy’n falch eich bod wedi gallu taflu ychydig mwy o oleuni ar y rhwydwaith cenedlaethol er rhagoriaeth mewn gwyddoniaeth a thechnoleg, oherwydd, wrth gwrs, nid oedd yn gyhoeddiad a wnaethoch yn y Siambr hon—fe’u gwnaethoch mewn datganiad i’r wasg, ac rydym yn dal heb dderbyn datganiad ysgrifenedig neu lythyr oddi wrthych, fel Aelodau Cynulliad, i roi gwybod i ni am y datblygiad pwysig hwn. Ond serch hynny, rwy’n croesawu’r ymdrech ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn hynny o beth.

Ond fel y dywedoch yn gwbl briodol, yn eich ymateb i mi yn awr, mae angen i ni wella perfformiad athrawon gwyddoniaeth, a chael athrawon gwyddoniaeth o ansawdd uchel. Ond rydych chi’n gwybod, ac rwyf fi’n gwybod, fod dros 45 y cant o ostyngiad wedi bod yn nifer y bobl a ddaeth yn gymwys i ddysgu gwyddoniaeth rhwng 2010 a 2015 o dan eich rhagflaenwyr. Ac mewn gwirionedd, gwelwyd y gostyngiad mwyaf mewn bioleg, gyda thros 67 y cant o ostyngiad yn y niferoedd a ddaeth yn gymwys i ddysgu’r pwnc hwnnw. Felly, pa gamau penodol rydych yn eu cymryd i fynd i’r afael ag anghenion y gweithlu addysgu yng Nghymru, i wneud yn siŵr fod gennym ddigon o athrawon gwyddoniaeth yn y dyfodol?

Rydych yn iawn: mae ansawdd addysgu’n allweddol wrth fynd i’r afael â’r agenda hon, a dyma fydd prif ffocws gwaith y rhwydwaith rhagoriaeth. Ar hyn o bryd rwy’n adolygu’r cymhellion i raddedigion sydd ar gael i ni i ddenu pobl i’r proffesiwn addysgu, ac yn edrych hefyd i weld a allwn adnewyddu ein rhaglen mynediad i raddedigion, fel bod pobl sydd efallai wedi cael gyrfa mewn gwyddoniaeth neu dechnoleg yn dymuno symud i’r byd addysg yn nes ymlaen. Felly, mae’r rheini’n cael eu hadolygu ar hyn o bryd, fel y gallwn wneud yr hyn a allwn i ddenu ein graddedigion gorau ym maes gwyddoniaeth i ddilyn gyrfa mewn addysg.

Mae hwn yn fater sy’n galw am sylw, a gall fod yn arbennig o ddifrifol drwy gyfrwng y Gymraeg, yn ogystal â phynciau gwyddonol unigol, ac mae hynny wedyn yn gwadu cyfle i fyfyrwyr sy’n dymuno astudio gwyddoniaeth drwy gyfrwng y Gymraeg rhag gallu astudio tair gwyddor ar wahân, yn hytrach na chael gwybod mai gwyddoniaeth dwyradd yn unig sy’n rhaid iddynt ei wneud. Mae’n un o’r pethau sy’n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef, ond mae’n un pwysig.

Rwy’n falch iawn eich bod yn adolygu’r cymhellion sydd ar gael. Os ydych am ddilyn gyrfa mewn addysgu gwyddoniaeth yn Lloegr, rydym i gyd yn gwybod bod y bwrsariaethau’n llawer mwy hael nag y maent yma yng Nghymru. Yn wir, os ydych am fod yn athro ffiseg yn Lloegr, gallwch gael bwrsariaeth o hyd at £30,000, o gymharu â chyn lleied ag £11,000 yma yng Nghymru.

Tybed a gaf fi bwyso ychydig arnoch a gofyn i chi beth fydd yr amserlen ar gyfer yr adolygiad hwnnw, o ystyried bod pobl yn awyddus i wneud y penderfyniadau hyn a chynllunio ymlaen llaw, yn enwedig gyda newidiadau eraill yn y system addysg uwch, fel petai, ar y gweill. A hefyd, pa gamau rydych yn eu cymryd i ysbrydoli plant iau ym maes gwyddoniaeth? Rydym i gyd yn gwybod bod yna ostyngiad wedi bod yn y grant i Techniquest yn ddiweddar, yn y gyllideb. Nawr, mae rhesymau dealladwy am hynny, o ran pwysau ar y gyllideb, ond beth a wnewch i sicrhau bod llefydd sy’n ysbrydoli, fel Techniquest, yn dal yn mynd i allu estyn allan ac ymgysylltu â phobl—pobl ifanc o oedran ysgol gynradd ac oedran ysgol uwchradd—yn y dyfodol?

Wel, diolch i chi, Darren. Rwy’n gobeithio gwneud cyhoeddiad am yr adolygiad o gymhellion i raddedigion yn fuan. Yr hyn sy’n arbennig o bwysig yw deall, os yw Llywodraeth Cymru yn mynd i fuddsoddi arian ar hyfforddi’r athrawon hyn, nad ydynt yn mynd i ddysgu yn rhywle arall wedyn. Mae’n rhaid i ni sicrhau ein bod yn cael gwerth da am fuddsoddi yng Nghymru, a bod yr athrawon hyn yn dysgu plant Cymru yn ysgolion Cymru wedyn yn hytrach na defnyddio’r sgiliau hynny yn rhywle arall. Rwy’n hyderus, ar ôl cyfarfod â phrif weithredwr Techniquest, ac er gwaethaf y gostyngiad yn y grant gan Lywodraeth Cymru, y byddant yn parhau i gynnig rhaglen allgymorth uchelgeisiol o’r ganolfan yma yng Nghaerdydd, a cheir llawer o sefydliadau, sefydliadau elusennol, ochr yn ochr â Techniquest sy’n parhau i ddarparu sgyrsiau am wyddoniaeth sy’n dda, yn ymarferol ac yn gyffrous iawn yn yr ysgolion. Mae gennyf ddiddordeb arbennig, a byddaf yn gwneud cyhoeddiad i’r Siambr yn nes ymlaen, yn y modd rydym yn bwriadu manteisio ar yr hyn a ddywedwyd yn gynharach am fyd gwaith, i allu datblygu cysylltiadau rhwng ysgolion a diwydiant. Mae’r diwydiannau gwyddonol a thechnolegol yn enghraifft berffaith o’r modd y dangosir i fyfyriwr os ydych yn dilyn pynciau gwyddonol ac yn rhagori ynddynt, dyma’r mathau o yrfaoedd y gallwch fynd ymlaen i’w dilyn yn nes ymlaen mewn bywyd, a byddwn yn gwneud cyhoeddiad ynglŷn ag adnoddau i gefnogi’r gwaith hwnnw.

UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Diolch i chi, Lywydd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi na fuasai’n rhaid i ysgolion Cymru wario cymaint o arian ar gyflogi staff cyflenwi pe bai gan ysgolion yng Nghymru fwy o athrawon yn aelodau amser llawn o’u staff?

Yn amlwg, swyddi parhaol, gydag athrawon sy’n adnabod eu myfyrwyr ac yn adnabod eu dosbarthiadau a’u hysgolion yn dda, yw’r ffordd y byddem yn ei ffafrio ar gyfer staffio ein hysgolion. Fodd bynnag, mewn system hunanwella i ysgolion, fe wyddom hefyd ein bod yn awyddus i rai o’n hathrawon symud o un sefydliad i’r llall er mwyn iddynt allu rhannu arferion gorau. Bydd yna adegau pan fydd yn hollol briodol cael absenoldeb wedi’i gynllunio o’r gwaith at ddibenion hyfforddi—secondiad, er enghraifft, i athrawon ddatblygu eu sgiliau iaith Gymraeg—ond mae angen gwneud yn siŵr hefyd ein bod yn rheoli absenoldeb wedi’i gynllunio o’r fath a bod ysgolion yn dilyn canllawiau Llywodraeth Cymru. Wrth gwrs, ceir adegau pan fydd staff yn sâl, yn union fel y bydd pob un ohonom weithiau’n mynd yn sâl, ac unwaith eto, mae angen i ysgolion reoli hynny’n briodol.

Iawn. Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Yn wyneb y sylwadau gan gyfarwyddwr undeb athrawon ATL Cymru fod cyfran sylweddol o’r arian a werir ar staff cyflenwi yn mynd i lenwi pocedi’r asiantaethau, ac y dylai pob plaid weithio gyda’i gilydd i ddatblygu system sy’n darparu gwell gwerth am arian, sy’n gwobrwyo athrawon cyflenwi’n well, ac sydd, yn anad dim, yn darparu gwell addysg ar gyfer ein plant, pa bryd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn fy ngwahodd i a llefarwyr addysg y pleidiau eraill i gydweithio gyda hi ar gynlluniau i fynd i’r afael â’r broblem hon?

Mewn gwirionedd, sefydlodd fy rhagflaenydd, Huw Lewis, grŵp gorchwyl a gorffen i edrych ar fater gwaith cyflenwi. Mae gwaith y grŵp hwnnw wedi dod i ben. Anfonwyd yr adroddiad ataf yn ddiweddar. Rwy’n ystyried cynnwys yr adroddiad hwnnw a’r ffordd ymlaen, ac rwy’n hapus iawn bob amser i gyfarfod â llefarwyr y gwrthbleidiau, neu bobl o feinciau cefn y pleidiau gwleidyddol eraill yn wir, i siarad am unrhyw syniadau da sydd ganddynt i fynd i’r afael â’r broblem hon. Mae gwaith cyflenwi yn fater pwysig. Rydym yn gwybod ei bod yn gwbl angenrheidiol cael athrawon cyflenwi mewn ystafelloedd dosbarth o bryd i’w gilydd, ond mae angen gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu hyfforddi’n dda, eu bod yn cael eu talu’n iawn, fod materion diogelu plant priodol wedi cael sylw, ac nad effeithir ar ddysgu plant yn sgil cael athro cyflenwi yn yr ystafell ddosbarth, a gellir goresgyn hynny drwy gynllunio ac arweinyddiaeth wych yn yr ysgolion unigol.

Ar ddiwedd 2015, dywedodd y Llywodraeth Lafur,

Mae’n bwysig cofio nad yw cyflogi athrawon cyflenwi ymhlith y pwerau sydd wedi’u datganoli ar hyn o bryd i Lywodraeth Cymru, sy’n golygu na allwn osod cyfraddau tâl neu orfodi awdurdodau lleol i weithredu cronfeydd o athrawon cyflenwi.

Pe bai’n cael y pwerau hyn fel rhan o ddatganoli pellach, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn gosod set o reolau i ysgolion ar gyfer ymdrin â mater athrawon cyflenwi?

Fel y dywedais, nid ydym yn aros am Fil Cymru a datganoli tâl ac amodau athrawon er mwyn mynd i’r afael â’r mater hwn. Sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen gan y Gweinidog blaenorol ac ar hyn o bryd rwy’n ystyried gwaith y grŵp hwnnw a byddaf yn gwneud datganiad cyn bo hir ar sut y byddwn yn symud yr agenda hon yn ei blaen. Ond rwy’n awyddus i dâl ac amodau athrawon gael eu datganoli i’r sefydliad hwn. Gadewch i ni fod yn gwbl glir nad oes y fath beth â set genedlaethol o dâl ac amodau. Pan ddywedwn ein bod am i dâl ac amodau athrawon aros yn Llundain, yr hyn rydym yn ei ddweud yw ein bod eisiau system Lloegr yma i Gymru, gan fod gan yr Alban system wahanol eisoes. Rwy’n awyddus iawn i allu datblygu, ar y cyd â’r proffesiwn addysgu, ateb a luniwyd yng Nghymru i faterion yn ymwneud â thâl ac amodau athrawon. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud yn glir iawn na fydd unrhyw athro yng Nghymru ar eu colled, ond mae hwn yn gyfle i sicrhau bod tâl ac amodau athrawon yn cyd-fynd â’n cenhadaeth genedlaethol i ddiwygio addysg a rhagoriaeth mewn addysg.

Plaid Cymru spokesperson, Sian Gwenllian.

Thank you. My questions are to the Minister for the Welsh language. Last Friday, you appeared on the media and said that you believed that the Welsh Language (Wales) Measure 2011 was too complex and that we needed to review the way that language standards are drawn up and implemented. Can you expand a little on that view?

Thank you very much. I think that I was clear enough in discussing several times in this place, and in other places, that I believe that it is time to review the current legislative framework that we have, and the standards are part of that. I’ve also been clear that the priority at present is to look at the language strategy and legislation will flow from that. I will be publishing a White Paper on these issues in the spring.

Thank you. Of course, there is nothing wrong with looking at the way in which legislation is working and to simplify it if possible, but we must be guarded because, to date, there may be a question about the willingness and resolve of Government to implement the Measure. So, it’s important that the aim of any review is to simplify the implementation of the legislation rather than weakening that legislation. One could argue that there is room to strengthen and expand the legislation. So, one must ask why only one set of standards has been brought forward in six years. The process may be bureaucratic, but I do think that there is more than just bureaucracy behind this slow pace. For example, it was the Government that decided to reject the draft standards tabled by the commissioner, and it’s the Government that’s cut the commissioner’s budget by 32 per cent in real terms over a period of four years. Do you think that one set of standards in six years is sufficient and when will you, as a Government, publish a timetable that will lead to implementing standards in care, housing, water companies, telecommunications, train and bus companies, and gas and electricity companies, and so on and so forth?

Since I’ve been Minister the only delay that there’s been was from the Plaid Cymru bid to change the standards that were placed before the Assembly on higher education. So, I do take your point, but I’m also entirely clear that there’s no will to slow the pace on this or not to implement the legislation. But, I don’t think that legislation is the kind of legislative framework that we will need in future. I want to ensure that we have legislation that will ensure that we do have the right way to implement policies to support the Welsh language wherever we want to use the Welsh language, and I will be doing that through a White Paper in spring.

You mentioned action there and the Welsh in education strategic plans are one way of taking action. These have now been introduced by all the education authorities in Wales, but apparently they are disappointing to say the least. I don’t need to remind you how crucial it is that we increase Welsh-medium education if we are to reach the ambition of 1 million Welsh speakers by 2050. This was emphasised again today by the Welsh Language Commissioner, who was also calling for a radical chance to the education system if this objective is to be attained.

How will you support these local authorities in strengthening these plans from where they currently stand? Will you consider giving Estyn a role as they oversee education authorities and inspect them? They may have a role in monitoring and enhancing the Welsh-medium provision as part of their core work.

I’m very happy to consider a role for Estyn if that will be of use to us during this process. I will say this about the WESPs: we have received plans here and I am considering those plans at the moment. When I’ve had an opportunity to look at them in detail, and when I feel that I am ready to make a statement, I will do so on how we are going to move forward. I hope that I will be in a situation to do that over the coming month.

Diolch i chi, Mike. Mae ERW yn gwneud cynnydd cadarnhaol, fel y cadarnhawyd gan eu harolwg Estyn. Er bod lle i wella, rwy’n hyderus eu bod yn parhau i chwarae rhan bwysig yn darparu canlyniadau gwell ar gyfer dysgwyr. Byddwn yn parhau i weithio’n agos gyda hwy i wneud y defnydd gorau o adnoddau ac i sicrhau’r ymdrech a’r effaith fwyaf ar eu rhan.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Ac a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pam ei bod yn credu bod ardal consortiwm ERW yn fwy addas ar gyfer gwella addysg yn ardal Abertawe na hen ardal Gorllewin Morgannwg neu ddinas-ranbarth Abertawe?

Wel, Mike, fe fydd yn bwysig adolygu’r model cenedlaethol ar gyfer gwaith rhanbarthol yng ngoleuni unrhyw gyhoeddiadau y bydd fy nghyd-Aelod Cabinet, Mark Drakeford, yn eu gwneud mewn perthynas â diwygio llywodraeth leol. Bydd yn bwysig edrych ar statws cyfredol y consortia addysgol rhanbarthol a sut y gallwn fynd ati yn y ffordd orau i barhau i ddarparu gwasanaethau gwella ysgolion, ac a oes yna agweddau eraill ar addysg mewn gwirionedd y gellid eu cyflawni’n fwy effeithiol a strategol drwy awdurdodau lleol yn gweithio gyda’i gilydd. Fel y dywedais, byddaf yn gweithio’n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod llywodraeth leol wrth i’r Llywodraeth hon ddatblygu ei rhaglen ddiwygio llywodraeth leol i sicrhau bod rôl consortia addysg yn cyd-fynd yn agos â’r gwaith hwnnw.

Diben ERW yw darparu un gwasanaeth gwella ysgolion proffesiynol, cyson ac integredig. Pa dystiolaeth y mae ERW wedi’i rhoi i chi ei fod wedi gwella addysgu a dysgu ieithoedd tramor modern? Ac os ydych yn gallu cymryd y cwestiwn hwn, pa dystiolaeth y mae wedi’i rhoi i chi ei fod yn gwella addysgu Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yn Abertawe, gan helpu i greu ymagwedd fwy cadarnhaol mewn ysgolion ac yn yr awdurdod lleol tuag at yr iaith Gymraeg ?

Suzy, fel Gweinidog rwy’n ystyried perfformiad pob un o’n consortia rhanbarthol mewn dwy ffordd bwysig. Y gyntaf yw arolygon annibynnol Estyn o’r consortia. Mewn perthynas ag ERW, canlyniadau Estyn oedd bod eu cymorth ar gyfer gwella ysgolion yn dda, fod eu harweinyddiaeth yn dda, fod eu partneriaethau’n dda, a bod y modd y maent yn rheoli adnoddau’n dda. Fodd bynnag, barnodd Estyn mai digonol oedd gwella ansawdd. Fel gwaith dilynol yn sgil arolwg Estyn, cyfarfûm â’r holl gonsortia rhanbarthol fel rhan o fy nghyfarfod herio ac adolygu, lle rydym yn edrych i weld beth y gallem ei wneud gyda’n gilydd fel Llywodraeth Cymru a’r consortia rhanbarthol i fynd i’r afael ag unrhyw ddiffygion ym mherfformiad y consortia ac i sbarduno gwelliant. Rwy’n cyfaddef nad yw ieithoedd tramor modern ac ansawdd addysg Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yn cael eu trafod yn y cyfarfodydd hynny, ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda’r dystiolaeth y mae am ei chael.

Following on from Sian Gwenllian’s question to Alun Davies a little earlier, I too have been looking at the WESPs in the ERW area, and particularly in the Swansea, Neath Port Talbot and Bridgend areas. I have to say that the targets proposed as part of those plans are extremely disappointing. I don’t think we can overemphasise the undermining that’s happening here. If you’re expecting to achieve a million Welsh speakers by halfway through this century, then you truly have to reform these plans and strategies because, at the end of the day, there’s virtually no vision here in enhancing the capacity of Welsh-medium primary schools in these areas. I would urge you most urgently, Minister, to review and change that.

Diolch i chi am hynny. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod yn gynharach, byddwn yn edrych ar ddigonolrwydd y Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg a ddaeth i law. Mae gan y Llywodraeth hon gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer ehangu addysg cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod ansawdd yr addysg honno cystal ag y gall fod. Nid yw’n ymwneud yn unig â’i chael yno, Dai; mae’n ymwneud â sicrhau ei bod o ansawdd da pan fydd hi yno. Ni ddylem dderbyn ail orau os ydym wedi penderfynu addysgu ein plant drwy gyfrwng y Gymraeg. Rhaid i ni hefyd sicrhau bod darpariaeth ddigonol ar gyfer y rhieni sydd am wneud y dewis hwnnw, ac mae gennym waith i’w wneud i annog mwy o rieni i weld manteision dewis yn gadarnhaol a chael addysg ddwyieithog neu drwy gyfrwng y Gymraeg i’w plant. Felly, mae llawer i’w wneud, ar lefel awdurdod lleol ac ar lefel Llywodraeth Cymru, ar y cynlluniau uchelgeisiol sydd gennym ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg i’n plant.

Awdurdodau lleol sy’n gyfrifol am addysg chweched dosbarth. Wrth gynnig newid rhaid iddynt gydymffurfio â’r cod trefniadaeth ysgolion. Mae achos busnes amlinellol ar gyfer canolfan ôl-16 newydd yn Nhorfaen wedi cael ei gymeradwyo. Rydym yn aros am achos busnes llawn, a dylwn ddweud bod ceisiadau am gyllid cyfalaf yn cael eu trin heb ragfarnu cynigion statudol.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol o’r heriau unigryw sy’n wynebu pobl ifanc yng ngogledd Torfaen, nad ydynt wedi cael darpariaeth addysg ôl-16 yn lleol ers 2008, gyda rhai pobl ifanc yn gorfod ceisio cael addysg chweched dosbarth mewn ysgolion eraill, a llawer yn gorfod teithio’n hir ar fws i goleg Crosskeys, sy’n galw am ddwy daith fws yno a dwy daith fws yn ôl bob dydd. Fel y sonioch, mae cyngor Torfaen yn datblygu cynlluniau ar gyfer canolfan ôl-16 i wasanaethu’r holl bobl ifanc yn y fwrdeistref, ac rwy’n ddiolchgar iawn am gefnogaeth eich rhagflaenydd, Julie James, i helpu i ddatblygu’r prosiect hanfodol hwn. Weinidog, a gaf fi ofyn a ydych am fanteisio ar y cyfle hwn i ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r anghyfiawnder hwn yn Nhorfaen ar frys, a pha sicrwydd y gallwch ei roi y byddwch yn gwneud yn siŵr fod holl benderfyniadau Llywodraeth Cymru ar yr achos busnes terfynol yn cael eu gwneud cyn gynted ag y bo modd?

Rwy’n ddiolchgar i fy nghyfaill a’m cymydog am fy nhemtio i gymryd cam gwag unwaith eto. Fe fydd hi’n gwybod yn iawn na allaf wneud sylwadau ar unrhyw gynigion ar gyfer newid a allai fod dan ystyriaeth gan awdurdodau lleol; fe fydd y cynigion, neu fe allai’r cynigion hyn, wrth gwrs, gael eu cyfeirio at Weinidogion Cymru ar gyfer rhai penderfyniadau, ac rydym yn derbyn hynny. Rwy’n ymwybodol bod Torfaen yn ystyried y mater, ac rwy’n credu y bydd y weithrediaeth yn ei ystyried, mewn gwirionedd, yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf. Gadewch i mi ddweud hyn: rwyf wedi gweld manteision y newidiadau ôl-16 a welsom yn fy etholaeth fy hun ym Mlaenau Gwent a buaswn am weld y manteision hynny’n cael eu hestyn i fyfyrwyr mewn rhannau eraill o’r wlad yn ogystal. Rwy’n credu bod angen i ni sicrhau cysondeb o ran cyfle, cysondeb o ran gwasanaeth a chysondeb o ran y ddarpariaeth. Nid yw cysondeb bob amser yn golygu unffurfiaeth, wrth gwrs, ac fe fydd dewisiadau gwahanol ar gyfer gwahanol rannau o’r wlad ac ar gyfer ardaloedd gwahanol. Ond gadewch i mi ddweud hyn: rydym yn ymwybodol o’r penderfyniadau sy’n cael eu gwneud gan Dorfaen ac rydym yn ymwybodol o’r ddadl a’r drafodaeth sydd wedi bod yn digwydd gyda Thorfaen. Mae gennym berthynas dda gyda’r awdurdod lleol, sydd ag arweinydd newydd ardderchog yn awr yn Nhorfaen, a gallaf edrych ymlaen at barhau i weithio gyda’r awdurdod lleol yn Nhorfaen i gwblhau’r trafodaethau hyn.

Bydd y ganolfan chweched dosbarth newydd yng Nghwmbrân yn disodli pob chweched dosbarth yn ysgolion cyfrwng Saesneg Torfaen erbyn mis Medi 2019. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cael gyda chyngor Torfaen ynglŷn â helpu pobl ifanc gyda chostau cludiant i’r ganolfan newydd o ystyried penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddileu cynlluniau tocynnau bws rhad yn Nhorfaen a hefyd yng Nghymru? Diolch.

Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy synnu braidd gan y cwestiwn. Dylai’r Aelodau fod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn siarad yn gyson gydag awdurdodau lleol am y materion hyn. Rydym wedi bod yn sgwrsio gyda Thorfaen am y materion hyn ers peth amser bellach, ac mae hynny wedi’i gofnodi’n gyhoeddus. Byddwn yn parhau i drafod a sgwrsio â’r awdurdod lleol ardderchog yn Nhorfaen, a byddwn yn parhau i wneud hynny nes y byddwn yn hapus â’r canlyniad.

Diolch i chi, Janet. Mae ymgysylltu a lles yn ffactorau pwysig wrth gynorthwyo plant i wneud yn dda yn yr ysgol. Gan gydnabod hyn, comisiynodd cylch gwaith Estyn ar gyfer 2016-17 adolygiad i effeithiolrwydd cyfranogiad disgyblion a chynhyrchu canllaw i helpu ysgolion i gynnwys disgyblion mewn dadl ystyrlon. Mae’r adroddiad hwn ar gael yn awr ar wefan Estyn.

Diolch. Mae 1,005 o ddisgyblion bellach wedi’u cofrestru mewn unedau cyfeirio disgyblion yng Nghymru, ac mae nifer y disgyblion yn cynyddu ym mhob grŵp oedran o tua 11 i 15. Mae dros 51 y cant o’r rhai a gofrestrwyd mewn un UCD a thros 40 y cant a gofrestrwyd yn ddeublyg oddeutu 15. Nawr, rwy’n gwybod o fy mhrofiad fy hun yn fy etholaeth, lle rwy’n ymdrin ag achosion, fod unedau cyfeirio disgyblion weithiau’n ymddangos yn gyfyngol—nid ydynt yn ymddangos yn gynhwysol, ac mae plant yn teimlo eu bod wedi’u cau allan o’r system addysg. Sut rydych yn gweithio gydag awdurdodau addysg o ran adnoddau fel y gallwn gael system addysg fwy cynhwysol yng Nghymru, system sy’n cydnabod cryfderau, gwendidau ac uchelgeisiau ein holl blant yn y gymdeithas heddiw ac sy’n caniatáu iddynt deimlo’n rhan o’n system addysg prif ffrwd, ac sy’n caniatáu iddynt gael eu haddysgu gyda’u ffrindiau a’u cyfoedion?

Janet, rydych yn codi mater hynod o bwysig. Rwyf am sicrhau fy mod yn llywyddu dros system addysg gynhwysol, a system sy’n diwallu anghenion pob plentyn, ble bynnag y maent yn byw, beth bynnag yw eu dewis iaith ar gyfer astudio neu, yn wir, unrhyw anghenion dysgu ychwanegol neu heriau y maent yn eu hwynebu o ran cael mynediad at eu haddysg. Roedd gan Estyn rai pethau difrifol iawn i’w dweud am yr ansawdd yn llawer o’n hunedau cyfeirio disgyblion a phlant sy’n cael eu haddysgu mewn lleoliadau heblaw yn yr ysgol. Fe fyddwch yn gwybod bod Ann Keane, cyn-brif weithredwr Estyn, yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â chanfyddiadau’r adroddiad hwnnw i wneud yr hyn a allwn i wella profiad disgyblion mewn UCDau ond hefyd mewn lleoliadau eraill lle y gwelwn ysgolion neu awdurdodau lleol, yn gynyddol, yn lleoli plant os nad ydynt yn gallu dal eu gafael ar le mewn addysg amser llawn. Mae’r Aelod yn hollol gywir i dynnu sylw at addysg y plant hyn. Mae mwy i’w wneud, a byddaf yn defnyddio rhai o’r adnoddau ychwanegol a gefais gan Ysgrifennydd y Cabinet fel cyllid i weithio ar y maes penodol hwn.

Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a fyddech yn cytuno bod ymdrechion i ennyn diddordeb disgyblion yn gwella’n fawr os yw rhieni a’r gymuned ehangach yn ymwneud yn agos â’u hysgolion lleol, ac os felly, a wnewch chi weithio i ddyfeisio mecanwaith neu system y gallwn ei defnyddio i fod yn hyderus y bydd ysgolion o ansawdd da sy’n canolbwyntio ar y gymuned yn cael eu darparu gyda chysondeb ar draws Cymru.

John, fe fyddwch yn gwybod—gan ein bod wedi trafod hyn o’r blaen—na fydd Gweinidogion Cymru yn cymeradwyo ein rhaglen ysgolion yr 21ain Ganrif oni bai bod elfen gymunedol sylweddol ym mhob un o’r cynigion sy’n cael eu cyflwyno. O edrych ar y gwerthusiad o’r grant amddifadedd disgyblion, gydag ysgolion sy’n defnyddio’r grant yn effeithiol, gwyddom fod llawer ohono’n cael ei ddefnyddio ar adeiladu perthynas gref rhwng teuluoedd a’r ysgol i sicrhau eu cefnogaeth i addysg eu plant. Ar y cyhoeddiad a wnaed gennym mewn perthynas â chlybiau bwyd a hwyl yn yr haf, un o elfennau mwyaf llwyddiannus y clybiau hyn yw bod y rhieni yn dod i mewn i’r clwb bwyd a hwyl ar y diwrnod olaf i gymryd rhan yn y cinio a gweithgareddau yn y prynhawn, unwaith eto er mwyn sicrhau ymrwymiad rhieni i’r rhaglenni hynny. Felly, fel Llywodraeth Cymru rydym yn gweithio mewn sawl ffordd—ar elfen ffisegol adeilad yr ysgol, yn ogystal ag ethos yr hyn sy’n digwydd yn yr adeiladau hyn—i adeiladu perthynas gref rhwng rhieni ac ysgolion, oherwydd ein bod yn gwybod mai dyna pryd y bydd plant yn gwneud orau. Nid oes raid eu bod yn mynd i’r ysgol hyd yn oed i fod yn ffocws ar gyfer Llywodraeth Cymru. Gwariwyd arian sylweddol gennym y llynedd, a byddwn yn gwneud hynny eto eleni, ar ddatblygu adnoddau i rieni helpu eu plant i baratoi ar gyfer bywyd yn yr ysgol, a’r hyn y gallant ei wneud fel rhieni i wneud y pontio o’r cartref i’r ysgol mor llwyddiannus ag y gall fod. Felly, byddwn yn parhau i weithio ar nifer o raglenni i gefnogi teuluoedd i gynorthwyo eu plant i fod y gorau y gallant fod yn yr ysgol.

Diolch i chi, Nick. Bydd buddsoddiad o fwy na £1.4 biliwn ym Mand A y rhaglen ysgolion ac addysg ar gyfer yr 21ain Ganrif dros bum mlynedd y rhaglen, a fydd yn dod i ben yn 2019. Hyd yma, mae cyllid wedi’i gymeradwyo ar gyfer 127 o’r 150 o brosiectau yn y rhaglen, ac mae 102 o’r rheini naill ai wrthi’n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd neu wedi cael eu cwblhau.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cyngor Sir Fynwy wedi gweithio’n agos gyda Llywodraeth Cymru i wella’n anfesuradwy, yn y lle cyntaf, ysgolion cynradd yn Sir Fynwy, ac mae Ysgol Gyfun Trefynwy bellach yn cael ei hailadeiladu, gydag ysgolion cyfun eraill yn gorfod aros. Mae’n dal i fod problem wirioneddol gyda phresenoldeb asbestos mewn ysgolion ledled Cymru. Sut y gwnewch chi sicrhau bod cyllid rhaglen ysgolion yr 21ain Ganrif yn cael ei dargedu yn y ffordd orau, fel bod problemau gwirioneddol fel asbestos yn cael eu trin yn gyntaf ac yn cael eu blaenoriaethu gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol ledled Cymru ?

Diolch i chi, Nick. Rwy’n falch eich bod wedi cydnabod y cydweithio agos rhwng Llywodraeth Cymru a chyngor Sir Fynwy. Mae cyllid o tua £93.4 miliwn wedi’i ymrwymo ar gyfer Sir Fynwy, gyda Llywodraeth Cymru yn cyfrannu £45.6 miliwn tuag at gyfanswm costau’r adeiladau newydd yn eich etholaeth, sy’n swm sylweddol o arian. Mae cyflwr adeilad ysgol yn un o’r ffactorau sy’n blaenoriaethu safle rhaglen adeiladu ysgol yn y rhaglen. Felly, mae safon yr adeilad ysgol a’i gyflwr gwael yn ffactor pwysig. Dylid cofio nad yw asbestos yn creu risg os caiff lonydd a’i gadw yn ei le a’i reoli’n ddigonol, ond fel y dywedais, mae awdurdodau lleol unigol yn cynnal arolwg ac mae Llywodraeth Cymru hefyd yn cynorthwyo yn y broses honno i edrych ar gyflwr adeiladau ysgol, ac mae hynny’n ffactor pwysig wrth ennill cymeradwyaeth ar gyfer cais o dan raglen ysgolion yr 21ain Ganrif.

Diolch yn fawr, Adam. Cyhoeddais ymateb Llywodraeth Cymru i holl argymhellion adolygiad Diamond ar 22 Tachwedd. Rwy’n gwahodd unrhyw un sydd â chynigion penodol ar gymhellion i ymateb i ymgynghoriad y Llywodraeth. Daw’r ymgynghoriad i ben ar 14 Chwefror. Yna bydd angen i mi ystyried yr ymatebion cyn i mi amlinellu’r camau nesaf.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for her response. Has the Government commissioned any research? For example, there are a great many programmes that have this core aim of attracting graduates or retaining graduates within their home nation once they graduate across the world. I’m aware that over 40 states in the United States use different kinds of debt relief, most often—that’s the tool most prominently used in the United States. Of course, there are economic and social benefits to those kinds of programmes. So, could we have some sort of study that would give us an overview so that we can choose the best option for Wales?

Diolch. Credaf ei bod yn bwysig nodi nad yw Llywodraeth Cymru yn amharod i ystyried defnyddio cymhellion i ddenu pobl i Gymru. Buom yn siarad yn gynharach am gymhellion hyfforddi athrawon, ac yn ddiweddar, cyhoeddodd fy nghyd-Aelod o’r Cabinet raglen newydd a fydd yn sicrhau bod myfyrwyr nyrsio yn cael cynnig am fwrsariaeth nyrsio, nad yw ar gael ar draws y ffin yn Lloegr, os ydynt yn ymrwymo i barhau i gyfnod o ddwy flynedd o waith yn y GIG yng Nghymru ar ôl cymhwyso.

Fel y nodais yn fy ymateb i Diamond, rwy’n awyddus i weithio ar draws y Llywodraeth a chydag eraill yn yr adeilad hwn, a’r tu allan i’r adeilad hwn, i edrych ar y mater. Fodd bynnag, dylwn ddweud bod Diamond yn eglur mai’r hyn sy’n sicrhau’r effaith orau a’r gwerth gorau am fuddsoddiad y Llywodraeth yw cefnogi myfyrwyr pan fyddant ei angen fwyaf, yn hytrach na pharhau i wneud yr hyn roeddem yn ei wneud, i bob pwrpas, sef dileu dyled benthyciadau i raddedigion. Byddwn yn parhau i gynnig dileu £1,500 i holl fyfyrwyr Cymru pan fyddant yn dechrau talu eu dyledion, ond rwyf wedi ymrwymo i sicrhau system sefydlog a chynaliadwy o gyllid addysg uwch sy’n cyflawni ar gyfer myfyrwyr, prifysgolion a’r pwrs cyhoeddus. Ond rwy’n agored i awgrymiadau ymarferol, cynaliadwy a fforddiadwy ynglŷn â sut y gallem ddefnyddio system o gymhellion yn y ffordd a awgrymir gennych.

I thank the Cabinet Secretary.

No questions were tabled under the next item.

That brings us, therefore, to item 4, the 90-second statements. Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Aelodau’r Cynulliad, cefais y pleser o gynrychioli etholaeth sy’n gartref i barc cenedlaethol Eryri, sy’n darparu profiad unigryw i ymwelwyr a chynefin naturiol diogel ar gyfer llawer o fflora a ffawna prin ein cenedl, a hyn oll gan warchod a gwella ein harddwch naturiol a’n treftadaeth ddiwylliannol, a’i gynllun datblygu lleol ei hun. Mae un rhan o bump o’r parc yn cael ei ddiogelu’n statudol am ei fywyd gwyllt a’i ddiddordeb daearegol, sy’n cynnwys 107 o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, cyfanswm o dros 62,500 hectar, a 21 o warchodfeydd natur cenedlaethol, gyda rhai o’r ecosystemau naturiol a lled-naturiol mewndirol ac arfordirol pwysicaf ym Mhrydain. Mae’r parc yn denu miloedd o ymwelwyr i fwynhau ei dirwedd anhygoel a’r amrywiaeth o weithgareddau. Mae mwy na 360,000 o gerddwyr yn dringo copa’r Wyddfa bob blwyddyn, ac mae’r parc yn un o’r cyrchfannau gorau yn y byd ar gyfer gweithgareddau awyr agored a chwaraeon antur. Gyda’i gilydd, mae ein parciau cenedlaethol yn cynhyrchu £557 miliwn o werth ychwanegol gros. Fodd bynnag, rwy’n ymwybodol iawn cymaint y mae’n rhaid i gyrff rheoli ein parciau ymdrin â materion mwyfwy cymhleth ac amrywiol ar adeg pan fo llai a llai o arian ar gael. Wrth groesawu’r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi cychwyn ar broses o adolygu tirweddau dynodedig yng Nghymru, rydym yn croesawu’r adroddiad sydd ar y ffordd ac rydym yn cefnogi’r rhai sy’n gweithio arno gyda’ch nodau chi. Ond rwy’n gadarn—

A gaf fi ddiolch i’r Aelod? Hefin David.

Ar 4 Tachwedd, gyda channoedd o bobl eraill, mynychais angladd un o fy etholwyr yn Ystrad Mynach, Cyril Thomas, a fu farw ar 12 Hydref y llynedd. Roedd Cyril yn gyn-bennaeth cynorthwyol Ysgol Lewis i Fechgyn yn fy etholaeth, lle bu’n dysgu hanes ac addysg grefyddol. Yn frawd i’r cyn-bencampwr paffio, Eddie Thomas, gweithiodd Cyril fel glöwr cyn dod yn athro a bu’n llywydd yr ysgol dros gyfnodau anodd i’r proffesiwn addysg yn y 1980au a dechrau’r 1990au.

Fodd bynnag, defnyddiodd Cyril rym ei bersonoliaeth a’i ofal am ei ddisgyblion i wneud gwahaniaeth parhaol a chadarnhaol i’w bywydau, rhywbeth y byddant yn ddiolchgar amdano am byth. Nid oes ond raid i chi edrych ar nifer y teyrngedau a wnaed ar y cyfryngau cymdeithasol i Cyril gan gyfeillion, cydweithwyr a chyn-ddisgyblion i weld pa mor boblogaidd yr oedd a chymaint y câi ei werthfawrogi. Yn wir, yn fuan ar ôl iddo farw, rhoddwyd teyrnged iddo yn y Western Mail. Mae’n amlwg fod Cyril yn deall bod y grefft o addysgu a dysgu yn ymwneud â mwy na chanlyniadau arholiadau’n unig. Roedd yn ymwneud â phrofiad ehangach yr ysgol, ennill parch myfyrwyr ac yn ei dro, ei roi yn ôl iddynt, beth bynnag fo’u cefndir.

Roedd Cyril yn ganwr brwd ac yn bregethwr lleyg y tu allan i’r ysgol ac yn nes ymlaen yn ei fywyd, roedd ganddo golofn wythnosol yn y papur lleol am fywyd cymunedol Ystrad Mynach. Bydd colled fawr ar ôl Cyril, ond fe ysbrydolodd genhedlaeth o blant. Bydd y cof amdano’n parhau yn y gymuned leol ac yn y cyfan y bydd ei gyn-ddisgyblion wedi ei gyflawni.

Bethan Jenkins.

Hoffwn ddefnyddio fy natganiad 90 eiliad cyntaf i dalu teyrnged i Rebecca Evans, a laddwyd mewn damwain car ar yr M4 ym Mhort Talbot y llynedd, ynghyd â’i baban wyth mis yn y groth. Bydd llawer o Aelodau yn y Siambr yn adnabod Rebecca drwy ei gwaith fel swyddog addysg ac ieuenctid Shelter Cymru. Yn wir, cefais sawl cyfarfod â hi i drafod fy Mil addysg ariannol. Roedd hi a’i gŵr, Alex, ar eu ffordd i’r gwaith yn Shelter Cymru pan ddigwyddodd y ddamwain, ac anafwyd eu mab dwyflwydd oed yn ddifrifol hefyd.

Dim ond 27 oed oedd Rebecca, ond dros y pum mlynedd y bu’n gweithio i Shelter Cymru, adeiladodd ei wasanaeth gwybodaeth addysg ac ieuenctid, sydd, yn ei dro, wedi helpu miloedd o bobl ifanc i ddeall y camau ymarferol sydd angen iddynt eu cymryd i fyw’n annibynnol. Dywedodd ei chydweithwyr trallodus y buasai llawer o bobl ifanc wedi wynebu digartrefedd a dyfodol ansicr heb ei hangerdd a’i hymrwymiad hi.

Ymgyrchodd hefyd gyda phobl ifanc dros gynnwys cymorth ymarferol ar gyfer gadael cartref yng nghwricwlwm Cymru. Un o’r pethau diwethaf a wnaeth Rebecca oedd gwaith gydag uned cyfeirio disgyblion Abertawe, i helpu pobl ifanc i ennill cymhwyster addysg bersonol a chymdeithasol Agored Cymru mewn digartrefedd a thai, uned a gynlluniwyd ganddi hi ei hun. Dywedodd gweithwyr yr uned wrth Rebecca fod ei phenderfyniad wedi cael pob un ohonynt drwy’r cymhwyster hwn, ac ni fyddai’n troi ei chefn ar neb a byddai bob amser yn dod o hyd i ffordd o wneud i bethau weithio.

Roedd Rebecca, o Ben-y-bont ar Ogwr, yn rhan o Encore, ysgol berfformio Gymraeg a Saesneg i ddarpar sêr ifanc rhwng 4 a 18 oed. Roedd hi’n ddawnsiwr medrus hefyd. Rwy’n credu y bydd yr holl Aelodau’n cytuno y bydd Cymru’n dlotach yn sgil marwolaeth Rebecca.

The next item on our agenda is the Welsh Conservatives’ debate, and I call on Angela Burns to move the motion.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o gael y cyfle i agor y ddadl hon heddiw. Wrth gwrs, ers cyflwyno’r cynnig hwn, mae pwysau’r gaeaf wedi cyrraedd y penawdau yng Nghymru ac yn Lloegr. Ac i fod yn onest, buaswn yn disgwyl bod yna bryderon ar draws y pedair gwlad. Gofynnwn am y newyddion diweddaraf gennych, Ysgrifennydd y Cabinet, ynglŷn â sut rydych yn meddwl y mae’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn ymdopi a pha dystiolaeth sydd gennych i gefnogi’ch safbwyntiau. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, rwy’n ymwybodol iawn fod byrddau iechyd yn addo eu bod yn barod ar gyfer pwysau’r gaeaf, ac eto, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae gennym sefyllfa lle y caiff pobl anhawster i roi a chael y lefelau cywir a diogel o wasanaeth.

Fel y dywedais ddoe, mae cael trafodaeth gyhoeddus mewn ymateb i bryderon cyhoeddus iawn—ac nid oes ond angen i chi edrych ar dudalen flaen y ‘Western Mail’ heddiw i ddeall y pwysau y mae staff yn teimlo bod yn rhaid iddynt weithredu oddi tano—. Nid yw cael y ddadl gyhoeddus honno yn taflu goleuni negyddol mewn unrhyw fodd ar staff yn y GIG. Y gaeaf hwn, fel mewn gaeafau blaenorol, mae llawer ohonynt wedi mynd y tu hwnt i’r hyn y mae dyletswydd yn galw amdano. Maent wedi camu i’r adwy pan fo cydweithwyr yn dioddef o ffliw, maent wedi ymdrin â rhieni pryderus plant ifanc ofnus sy’n dioddef o bronciolitis, haint sy’n digwydd bob gaeaf, ac maent wedi cynnal ein haelodau mwy oedrannus ac agored i niwed o’r gymdeithas y mae’r gaeaf yn gallu bod mor anodd iddynt. Hoffwn ddiolch i’r holl staff rhagorol sy’n gweithio yn ein hysbytai, ein meddygfeydd, ein cartrefi nyrsio a’n hambiwlansys. Rydych i gyd yn glod i’ch proffesiwn, ac nid yw’r ffaith ein bod yn trafod y mater hwn yn adlewyrchiad ar eich gallu na’ch ymroddiad i’ch swyddi mewn unrhyw fodd. Rydych i gyd yn gweithio o dan bwysau aruthrol ac ar ôl bod yn ddefnyddiwr GIG amharod ond rheolaidd dros y blynyddoedd diwethaf, ni allaf ganmol digon ar y gwaith a wnewch.

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd Coleg Brenhinol y Meddygon ymhlith llawer iawn o sefydliadau, gan gynnwys Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, y Coleg Nyrsio Brenhinol—a gallwn barhau â’r rhestr—a oedd yn nodi’r un pryderon yn eu hanfod am barodrwydd, lefelau staffio, niferoedd y gwelyau sydd ar gael, hyfforddiant a chyllid yn ystod tystiolaeth ysgrifenedig a llafar i’r pwyllgor iechyd. Dywedodd Coleg Brenhinol y Meddygon:

Mae’r heriau sy’n wynebu byrddau iechyd wrth iddynt baratoi ar gyfer y gaeaf yn gymhleth. Maent yn adlewyrchu pwysau ehangach ar y GIG a gofal cymdeithasol.

Ac aethant ymlaen i ddweud:

Mae byrddau iechyd yn gweithredu mewn cyd-destun sydd wedi’i danariannu a’i orymestyn, a lle na cheir digon o feddygon.

O ystyried yr adroddiadau rydym yn eu cael yn ein hetholaethau, y straeon sy’n dod i’r amlwg yn y cyfryngau a’r pryderon sy’n cael eu mynegi gan lu o weithwyr gofal iechyd proffesiynol, rwy’n gofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am werthusiad gonest o sut y teimlwch y mae’r GIG yng Nghymru wedi perfformio y gaeaf hwn hyd yn hyn o dan eich goruchwyliaeth chi. Sut y mae’n ymdopi, ac a ydych yn teimlo ei fod mewn sefyllfa ddigon iach i allu ymdopi dros weddill tymor y gaeaf?

Mae Cymdeithas Feddygol Prydain, mewn tystiolaeth a roddodd i’r pwyllgor ac mewn sesiynau briffio pellach, yn nodi bod gormod o welyau ysbyty wedi’u cau dros y degawd diwethaf ac mae

diffyg buddsoddiad a chapasiti mewn gofal cymdeithasol yn effeithio’n gynyddol ar y ddarpariaeth gofal iechyd, yn enwedig ar adegau brig.

Eto i gyd, mewn tystiolaeth a roddwyd gennych ar 17 Tachwedd, fe ddywedoch:

nid ydym yn credu bod yna dystiolaeth fod capasiti drwy gydol y flwyddyn wedi’i orymestyn o ran ein niferoedd. Fodd bynnag, rydym bob amser yn edrych i weld a oes gennym y lefel gywir o gapasiti gwelyau yn rhan o’r system.

A ydych yn dal i arddel y safbwyntiau hyn, er bod Cymdeithas Feddygol Prydain i’w gweld yn meddwl fel arall?

Nawr, rwy’n cytuno bod llawer o’r sefydliadau hyn yn dweud bod y GIG o dan bwysau o’r fath drwy gydol y flwyddyn, ond mae ffurf y pwysau’n newid yn y gaeaf, gyda llawer mwy o unigolion ar ddau ben y sbectrwm yn wynebu risg—naill ai’r ifanc iawn neu’r hen iawn. Mae cymdeithas wedi newid a bellach, mae gan Gymru boblogaeth gynyddol o bobl sy’n heneiddio ac sydd, felly, yn fwy bregus, a golyga hyn fod yna anghenion mwy cymhleth a chynnydd yn nifer yr ymweliadau ag adrannau damweiniau ac achosion brys. Gan Gymru y mae’r gyfradd uchaf o salwch cyfyngol hirdymor yn y DU. Yn y naw mlynedd rhwng 2001-02 a 2010-11, cynyddodd nifer y bobl â chyflyrau hirdymor neu gronig o 105,000 i 142,000, gan roi mwy o bwysau ar wasanaethau.

Ac yn olaf, mae’r coleg pediatreg ac iechyd plant wedi tynnu sylw at y galw cynyddol gan blant a phobl ifanc am wasanaethau, ac maent yn mynd rhagddynt i dynnu sylw at y ffaith eu bod yn teimlo bod nifer y gwelyau dibyniaeth uchel ac unedau gofal dwys yn annigonol. Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe gofynnais nifer o gwestiynau i chi yn ystod y cwestiwn brys, a hoffwn gael eglurhad pellach ar rai ohonynt. Rydych yn derbyn bod nifer y gwelyau wedi gostwng, ond rydych wedi dweud bod arian yn cael ei glustnodi ar gyfer gwelyau yn ystod misoedd y gaeaf rhag ofn y bydd galw ychwanegol. A allwch ddweud wrthyf a ydych yn teimlo bod yna bellach ddigon o welyau ar gael yn y GIG yng Nghymru ac yn fwy penodol, a ydynt ar gael yn y lleoliadau cywir—yn y gymuned ac mewn gofal eilaidd? Mae’n hawdd cael gwelyau gwag ar gyfer cleifion, ond os nad ydynt wedi’u lleoli lle rydym fwyaf o’u hangen, cânt eu gwastraffu. Ddoe, gofynnais ynglŷn ag unedau asesu pobl oedrannus a bregus, y gellid eu sefydlu mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ar adegau brig. Defnyddir unedau tebyg eisoes mewn ysbytai mewn rhannau eraill o’r DU. A gaf fi ymrwymiad wedi’i gofnodi i ystyried y dull hwn o weithredu, a allai helpu i leddfu’r pwysau uniongyrchol ar reng flaen ein gwasanaeth iechyd a sicrhau bod cleifion yn cael eu trin yn fwy effeithlon, pwynt a wnaed ddoe gan y coleg meddygaeth frys?

Hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd yr ymgynghorir â meddygon teulu, a pha bryd, wrth gynllunio ar gyfer ateb y galw am wasanaethau. A ydych yn annog byrddau iechyd i gynnwys uwch feddygon teulu yn ystod y cyfnod cynllunio, gan y bydd ganddynt farn wahanol iawn i staff ysbytai ar yr hyn a olygir wrth bwysau, oherwydd mae angen i ni sicrhau bod pob rhan o’n GIG yn symud i’r un cyfeiriad ac yn dilyn yr un canllawiau ac argymhellion? Ac yn ystod y dystiolaeth a gawsom, roedd y meddygon teulu yn dweud yn glir iawn nad ydynt wedi cael eu cynnwys yn rhan o’r paratoadau ar gyfer y gaeaf.

Byddwn yn cefnogi dau welliant Plaid Cymru yn llawn ac er y gallwn gefnogi bron bob un o welliannau’r Llywodraeth, nid wyf yn gweld y dystiolaeth dros y datganiad eich bod yn buddsoddi’r lefelau uchaf erioed o gyllid yn y GIG. Mae ystadegau sydd gennyf yn dangos bod y cyllid eleni yn llai nag ar gyfer 2014-15 ac mae blynyddoedd o danariannu wedi arwain at y sefyllfa hon. Rwy’n falch eich bod yn galw arnoch eich hunain i ddarparu’r adroddiad statws hwn y mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi gofyn amdano gan fy mod yn credu, Ysgrifennydd y Cabinet, oni bai eich bod chi’n cynnal y pwysau ar fyrddau iechyd, ni welwn unrhyw obaith y glynir at y cynlluniau y mae cyn lleied o’r gweithwyr proffesiynol yn honni eu bod wedi cael rhan ynddynt. Edrychaf ymlaen at glywed eich ymateb.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It’s a pleasure to take part in this important debate. Naturally, we’re talking about winter preparedness. As my fellow Members of the health committee will be aware, we have been continuing an inquiry over the past few weeks into this particular issue. Of course, it’s true to note, as we heard in evidence, that the health service in Wales is under huge pressure throughout the year, if truth be told, but there are some peaks during the winter months.

In the time that I have, I was going to note, following our amendment that notes the importance of the social care services in all of this, that there is a danger that those of us who work in the health service just to go on about the health service. But unless we get the social care services right, then it will undermine the efforts of the health service to get to grips with these particular issues. Specifically, therefore, we need to expand provision in the community in terms of our social care services in the first instance, to prevent some people from having to go to hospital in the first place. So, we need to improve care in the community. That’s down to our GPs and their teams, but it’s also down to social care in the community to enable people to remain in their homes. There’s excellent work going on, but we need more of that provision to prevent people from having to go to hospital in the first instance.

Then, the other issue: when people are ready to go home from hospital. We need to expand that provision as well in terms of social care to ensure that there is as little delay as possible in transfers of care into the home. So, I would like to see—and I’ve talked about this before—social workers in all GP surgeries and social workers on every ward in our hospitals. It would be their responsibility to arrange how that patient goes home promptly. There are different schemes in different places here in Wales. Projects in Caerphilly—I’ve heard of one where there’s collaboration and it encourages social workers to be located in our GP surgeries and our hospitals. It’s improving provision and improving patient experience of the health service as a whole, and that’s in terms of social care.

Having discussed the importance of social care services, what’s important in the winter months is that everyone who needs the flu vaccine does receive that vaccination. That includes everyone over 65 years of age, those with long-term conditions such as heart and lung conditions and diabetes and so on, and also the staff in the health service and social care. We received plenty of evidence that the average number of staff in the NHS that received the flu vaccine could be relatively low in some areas. So, we need to persuade those people because, ultimately, we want to keep our staff healthy as well.

My final point in the time that is available to me: I’m going to talk about, beds because the system is under pressure because of a lack of capacity. One of those is in terms of beds—yes, in our hospitals, but also beds in community settings and in residential homes and so on. I’ve been talking about a lack of beds for many years. People always accuse me of oversimplifying the problem because it’s about more than just about a bed. But ultimately, most of the time we just need a bed, don’t we? You can talk about what kind of bed that is, and who is going to staff that, but ultimately, we’ve seen an erosion in the number of beds available in our health service, and in terms of social care. There’s been a decrease in the number of beds available and yet there’s an increase in the number of patients. Well, that doesn’t add up, does it? David.

Diolch i’r Aelod am yr ymyriad. Rwy’n derbyn ac yn cytuno bod nifer y gwelyau’n lleihau—fel rwy’n siŵr y bydd yr Aelod yn cydnabod, cawn wybod yn aml po fwyaf o welyau sydd gennych y mwyaf y byddwch yn eu llenwi. Ond hefyd mae yna gwestiwn difrifol ynglŷn â staffio a’r gofynion nyrsio i wneud yn siŵr fod gwelyau wedi’u staffio’n ddiogel. Mae honno’n broblem sy’n rhaid i ni fynd i’r afael â hi hefyd, ‘does bosibl.

Yes, I’m entirely content to accept that point. We always accept that point, but sometimes we lose sight of the fact that we need more beds regardless. The system is at its most efficient when 85 per cent of bed capacity is full. We need some kind of give in the system, because when things remain full we don’t have that flexibility to be able to respond to different emergencies. Thank you.

A gaf fi ddweud fy mod yn ei chael hi’n dra eironig mai’r blaid sy’n Llywodraeth yn San Steffan sy’n cyflwyno’r cynnig hwn ar gefn heriau sy’n wynebu’r GIG yng Nghymru—yr un blaid sydd nid yn unig wedi torri cyllid yn gyson i Gynulliad Cymru ond sydd hefyd wedi goruchwylio dros yr argyfwng mwyaf sy’n wynebu’r GIG a gofal cymdeithasol yn Lloegr yn ystod ein hoes yn ôl pob tebyg?

Ond yma yng Nghymru, wrth gwrs, rydym yn wynebu heriau ac nid pwysau’r gaeaf yn unig sy’n rhoi straen ar y GIG a gwasanaethau gofal. Mae galw cynyddol am wasanaethau yn ganlyniad i lwyddiant y GIG a’r sector gofal yn cadw pobl yn fyw yn hwy. Ynghyd â phoblogaeth sy’n heneiddio, mae gennym gleifion sydd â chyflyrau mwy cymhleth a difrifol a dwys. Mae’r realiti hwn na ellir ei osgoi o alw cynyddol ac anghenion cymhleth yn her i’r sector iechyd a gofal drwy gydol y flwyddyn ac mae’r pwysau cyson yn cynyddu’n anochel yn ystod misoedd y gaeaf pan fo’n rhaid i’r GIG ymdopi hefyd â lefelau uwch o absenoldeb staff oherwydd salwch. Nid oes neb yn dweud ychwaith nad oes yna her yma yng Nghymru hefyd o ran recriwtio mwy o feddygon a gweithwyr proffesiynol eraill yn y GIG—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Ddim ar hyn o bryd, na wnaf. Roedd llawer o’r sylwadau a gyflwynwyd i’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn nodi cynllunio ar gyfer y gweithlu a phrinder staff fel mater allweddol i’n gwasanaethau gofal drwy gydol y flwyddyn.

Fodd bynnag, yr hyn sydd gennym yng Nghymru yw Llywodraeth sy’n barod i ddyrannu cyllid ychwanegol a chyflwyno deddfwriaeth a chynlluniau i fynd i’r afael â’r heriau sy’n ein hwynebu. Roedd themâu cyffredin eraill yn y dystiolaeth a gyflwynwyd i’r pwyllgor yn cynnwys potensial fferyllwyr a staff gofal eraill i ryddhau gwasanaethau meddygon teulu a’r angen am integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol yn well.

Nawr, yn fy etholaeth i, roedd bwrdd iechyd Cwm Taf yn rhan o gynllun peilot llwyddiannus lle roedd meddygon teulu’n brysbennu cleifion at sylw’r fferyllfa lle roedd hynny’n briodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno’r cynllun Dewis Fferyllfa ymhellach ar draws rhannau eraill o Gymru. Rwy’n credu ei bod yn werth nodi bod hyn mewn gwrthgyferbyniad llwyr â Lloegr lle y cyhoeddodd Llywodraeth San Steffan doriad yn y cyllid sydd ar gael i fferyllfeydd yno. Yn arwyddocaol, mae gennym £60 miliwn yn cael ei fuddsoddi yn y gronfa gofal canolraddol arloesol y nododd y rhai a roddodd dystiolaeth i’r pwyllgor ei bod yn hanfodol i leddfu pwysau bob dydd ar ein gwasanaethau iechyd.

Felly, yr hyn y gallwn ei ddangos yma yng Nghymru yw mesurau i fynd i’r afael â’r problemau sy’n creu heriau gwirioneddol i’r GIG drwy gydol y flwyddyn, ond sy’n gwaethygu yn ystod misoedd y gaeaf. Rwyf wedi cyfeirio at rai o’r cynlluniau hynny eisoes ond mae mesurau eraill yn cynnwys y Ddeddf lefelau staff nyrsio; ymestyn y bwrsariaethau i fyfyrwyr nyrsio, bydwragedd a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, sydd, wrth gwrs, wedi cael eu diddymu gan y Torïaid yn Lloegr; buddsoddi mewn gofal sylfaenol gyda chynllun gofal sylfaenol a’r gweithlu wedi’i gefnogi gan £43 miliwn; meddygfeydd teulu yn cael cynnig mynediad at becyn cymorth newydd; hyrwyddo’r ymgyrch Dewis Doeth i geisio lliniaru’r pwysau ar y gwasanaethau brys; £50 miliwn ychwanegol i fynd i’r afael â’r cynnydd yn y galw yn ystod misoedd y gaeaf; a sicrhau bod gan fyrddau iechyd, awdurdodau lleol a gwasanaeth ambiwlans Cymru gynlluniau wedi’u diweddaru a’u hintegreiddio ar gyfer y gaeaf. Mae’r holl gynlluniau hyn yn ymwneud ag atebion mwy hirdymor i’r heriau a wynebir gan ein gwasanaethau iechyd a gofal, ac maent yn rhan ganolog o’r £50 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd gan yr Ysgrifennydd iechyd i helpu i ymdopi â phwysau’r gaeaf. Wrth gwrs, gyda’r holl gynlluniau hyn, dylem gydnabod bob amser na fuasent yn cynhyrchu’r effaith a ddymunir pe na baent yn seiliedig ar ymroddiad aruthrol yr holl staff sy’n gweithio yn ein gwasanaethau iechyd a gofal—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad yn awr, os gwelwch yn dda?

Na, nid oes gennyf ddigon o amser.

Felly, er nad oes neb yn bychanu’r heriau y mae pwysau’r gaeaf yn eu gosod ar ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru, mae gennym Lywodraeth sy’n gweithio’n agos gyda’r holl bartneriaid yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol—yn hirdymor ac yn gynaliadwy—er mwyn osgoi’r math o argyfwng a wynebir ar hyn o bryd gan y GIG a’r sector gofal yn Lloegr.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Hyd yn hyn, mae gaeaf 2016-17 wedi bod yn un mwyn ac ar wahân i ogledd-ddwyrain Cymru, ni fu unrhyw achosion difrifol o salwch tebyg i ffliw. Fodd bynnag, nid yw hyn wedi lleihau pwysau ar ein GIG. Yn ôl y Coleg Nyrsio Brenhinol, mae ein hysbytai mor llawn drwy gydol y flwyddyn fel na all y system ymdopi â chynnydd tymhorol yn y galw. Os gwelwn gynnydd sydyn yn y galw tymhorol y gaeaf hwn, rwy’n ofni efallai na fydd ein GIG yn gallu ymdopi.

Ar y pwynt hwn, hoffwn gofnodi fy niolch i’n staff iechyd a gofal cymdeithasol ymroddedig sy’n gweithio’n anhygoel o galed drwy gydol y flwyddyn, ond hyd yn oed yn fwy felly ar yr adeg hon o’r flwyddyn, er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael gofal ardderchog er gwaethaf y pwysau. Yn wir, pe na bai ein staff iechyd a gofal cymdeithasol mor ymroddedig a gweithgar, buasai ein system gofal iechyd wedi chwalu amser maith yn ôl.

Nid yw’r buddsoddiad yn y GIG a’r sector gofal cymdeithasol wedi dal i fyny â’r galwadau ar y system, ac fe’i gwaethygwyd gan gynllunio strategol gwael gan lywodraethau olynol. Un o’r penderfyniadau gwaethaf sy’n effeithio ar y GIG oedd lleihau capasiti gwelyau dros y ddau ddegawd diwethaf a chau ysbytai bwthyn. Mae hyn wedi’i waethygu gan ddiffyg buddsoddiad yn y sector gofal cymdeithasol. Yn draddodiadol, yr ateb i bwysau’r gaeaf yw cynyddu capasiti drwy ganslo llawdriniaethau nad ydynt yn rhai brys. Dyma ymagwedd fyrdymor o’r math gwaethaf. Mae’n arwain at fwy o drallod i’r rhai ar restrau aros a gohirio’r broblem yn unig a wna, yn hytrach na’i datrys. Croesewir y buddsoddiad a wneir gan Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â phwysau’r gaeaf, ond ateb byrdymor yn unig fydd hyn oni bai ein bod yn mynd i’r afael â thanariannu gofal cymdeithasol ac yn cynyddu capasiti ein hysbytai.

Mae gennym boblogaeth sy’n cynyddu ac yn heneiddio, felly oni bai ein bod yn rhoi camau radical ar waith yn awr, bydd y straen ar ein GIG yn ei chwalu. Diolch yn fawr.

Mae’n wirionedd amlwg fod mwy o alw tymhorol yn rhoi rhagor o straen ar wasanaeth sydd eisoes o dan bwysau, gan arwain at amseroedd aros hir i gleifion. Fel y rhybuddiodd Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru fis Hydref diwethaf, mae’r henoed bregus a chynnydd mewn cyflyrau anadlol yn arwain at dderbyn mwy o gleifion gyda chyflyrau gwahanol yn ystod y gaeaf. Mae meddygon teulu yn nodi anhawster i drefnu i gleifion gael eu hasesu neu eu derbyn drwy gydol y flwyddyn. Mae’n bosibl y bydd cleifion o’r fath yn cael eu cyfeirio yn y pen draw at yr adrannau brys lle y byddant yn ymuno ag eraill sy’n aros i wely ddod ar gael yn yr ysbyty. Dywedodd datganiad polisi cyhoeddus Age Cymru ar dlodi tanwydd fis Medi diwethaf fod tlodi tanwydd yn broblem sylweddol i lawer o bobl hŷn yng Nghymru—y grŵp sydd fwyaf tebygol o ddioddef yn sgil hyn—ac mae’n achosi cryn dipyn o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf. Roedd 90 y cant o’r 16,000 o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf yng Nghymru dros y degawd diwethaf yn bobl dros 65 oed, gyda’r gyfradd uchaf yn bobl dros 85, sef bron i 50 y cant o’r cyfanswm.

Yn 2012, amcangyfrifwyd bod bron i 30 y cant o gartrefi yng Nghymru yn wynebu tlodi tanwydd, ac yn gwario 10 y cant neu fwy o incwm yr aelwyd ar danwydd er mwyn cynnal digon o wres i sicrhau cysur ac iechyd. Yn sgil cynnydd yn incwm aelwydydd a gostyngiad ym mhrisiau tanwydd, disgynnodd y nifer i 23 y cant yn 2016, ond mae’n dal i fod yn 291,000 o gartrefi, gyda 43,000 mewn tlodi tanwydd difrifol. Ni chyrhaeddwyd targedau Llywodraeth Cymru i ddileu tlodi tanwydd i bob cartref sy’n agored i niwed erbyn 2010 a thai cymdeithasol erbyn 2012. Nid oes gobaith realistig o gyrraedd y targed o ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru erbyn 2018, ac fel y mae Age Cymru yn nodi, mae llawer o’r mecanweithiau a’r mesurau sydd wedi’u cynnwys yn strategaeth tlodi tanwydd 2010 wedi dyddio neu’n amherthnasol bellach. Rwy’n credu ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru adnewyddu ei strategaeth tlodi tanwydd, gyda rhaglen ac amserlenni clir, sylfaen dystiolaeth gredadwy, a thargedau tlodi tanwydd newydd, wedi’u seilio ar gyflenwi yn hytrach na bod yn gaeth i newidiadau ym mhrisiau ynni.

Fel y dywed Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, rhaid i Lywodraeth Cymru achub bywydau drwy weithredu canllawiau NICE ar atal marwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf. Ac er bod tlodi tanwydd yn fater cyfiawnder cymdeithasol yn y lle cyntaf, mae’r Prif Weinidog unwaith eto wedi gosod y cyfrifoldeb am ei leihau ar ysgwyddau Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Mae’n hanfodol felly fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag aelodau’r Gynghrair Tlodi Tanwydd i osod tlodi tanwydd wrth wraidd y camau i drechu tlodi, gyda phwyslais cryf ar sicrhau bod pob sector yn ysgwyddo cyfrifoldeb gyda’i gilydd. Rhaid i ni roi ymyrraeth gynnar a chamau atal ar waith, gan roi ystyr go iawn i ddulliau sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn a than gyfarwyddyd y dinesydd.

Dylid ehangu cynlluniau cynhesrwydd fforddiadwy lleol, dan arweiniad partneriaeth cynhesrwydd fforddiadwy Sir y Fflint, gan weithio gydag awdurdodau lleol, sefydliadau’r trydydd sector, a chynlluniau effeithlonrwydd ynni sy’n bodoli’n barod yn y sector cyhoeddus a phreifat, i fynd i’r afael â thlodi tanwydd penodol a phroblemau iechyd sy’n gyffredin yng Nghymru. Rhaid cefnogi gwasanaethau cynghori annibynnol i bobl mewn tlodi tanwydd, gan achub y bobl sydd mewn argyfwng uniongyrchol nad yw eu hanghenion yn cael eu diwallu gan y ddarpariaeth bresennol. Rhaid croesawu sesiynau Ynni: y Fargen Orau, a ariennir gan gyflenwyr ynni, Ofgem, a Chyngor ar Bopeth yn ogystal â chyfraniadau cwmnïau ynni, megis ymddiriedolaeth ynni elusennol Nwy Prydain, sy’n cynnig cyngor a chymorth i bobl sy’n cael trafferth i dalu eu biliau ynni, a chynllun Health through Warmth Npower, sy’n helpu pobl sy’n agored i niwed gydag afiechydon sy’n gysylltiedig ag oerfel i brynu a gosod systemau gwresogi ac inswleiddiad yn eu cartrefi.

Ym mis Mawrth byddaf yn noddi digwyddiad yn y Senedd i hyrwyddo parhad rhaglen gynghoriaeth ynni Cymru wledig National Energy Action – Cymru a noddir gan Calor, i helpu aelwydydd lle y ceir tlodi tanwydd mewn cymunedau gwledig oddi ar y grid ar draws Cymru. Roedd ateb ysgrifenedig a gefais gan y Prif Weinidog ddoe yn dweud bod rhaglen allweddol Llywodraeth Cymru ar gyfer trechu tlodi tanwydd yn cynnwys ei rhaglen Cartrefi Cynnes, gan gynnwys y cynllun Nyth. Fodd bynnag, mae Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru yn pryderu y bydd meini prawf cymhwyster newydd arfaethedig Llywodraeth Cymru yn golygu na fydd llawer o aelwydydd sy’n gymwys ar hyn o bryd yn cael cymorth, gan atal ymyriadau sy’n arbed arian cyhoeddus.

Mae’n rhaid i ni groesawu gwasanaethau ataliol cydgynhyrchiol, a gynlluniwyd i weithredu drwy gydol y flwyddyn, i leihau pwysau’r gaeaf a galluogi gweithwyr iechyd proffesiynol i ganolbwyntio ar ddiwallu anghenion clinigol, gwasanaethau fel gwasanaeth cymorth y Groes Goch Brydeinig a gynlluniwyd ar gyfer Ysbyty Glan Clwyd, Bodelwyddan—mae eu cymuned yn llywio’r cynllun peilot hwn ym meddygfa Clarence House yn y Rhyl a’u canolfan les yn Wrecsam. Dywedodd Sefydliad Joseph Rowntree a Sefydliad Bevan wrth y Cynulliad diwethaf y dylai tlodi tanwydd fod yn ganolog i gynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi Llywodraeth Cymru. Felly, mae angen strategaeth ddiwygiedig ar dlodi tanwydd yn awr.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i’r Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw. Ac rwy’n siŵr y byddwn yn treulio mwy o amser yn y Siambr hon, nid ddoe a heddiw’n unig, yn trafod realiti pwysau’r gaeaf ar ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol dros y misoedd nesaf.

Rydym i gyd yn gwybod bod pwysau real iawn wedi bod ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol dros yr wythnosau diwethaf yma yng Nghymru, ac ar draws y Deyrnas Unedig. A thestun clod i ymrwymiad a sgiliau ein staff, er gwaethaf yr amgylchiadau gwirioneddol anodd a heriol hyn, yw bod mwyafrif helaeth y cleifion yn parhau i gael gofal mewn modd proffesiynol ac amserol, a dylai ymroddiad ein staff fod yn ffynhonnell balchder cenedlaethol mawr.

Mae cynlluniau partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer y gaeaf yn cael eu gweithredu mewn ymateb i bwysau sy’n gyfarwydd i bawb ohonom. Mae rhannau o ofal cymunedol sylfaenol, er enghraifft, wedi cofnodi cynnydd o 30 i 40 y cant yn y galw am apwyntiadau meddygon teulu, a chynnydd dangosol o 10 i 15 y cant yn y galw am wasanaethau y tu allan i oriau. Ond o ran gweithredu mesurau newydd, fe wyddom fod cynllun braenaru 111 yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg hefyd wedi gweld cynnydd yn y galw dros y Nadolig—gan dderbyn dros 350 yn fwy o alwadau y dydd ar rai dyddiau na nifer arferol y galwadau ar adegau brig yn ystod misoedd cyntaf y cynllun peilot. Ond yn hollbwysig, mae’r gwasanaeth hwnnw hefyd i’w weld yn gweithio’n dda o ran darparu gofal, ond hefyd o ran atal pobl rhag gwneud teithiau diangen i ysbyty. Ac unwaith eto, mae hynny’n glod i sgìl ac ymroddiad ein staff, a chynllun a darpariaeth y gwasanaeth 111. Rwy’n cydnabod y sylwadau a wnaed gan amryw o Aelodau yn y ddadl hon am feddygon teulu â rhan hanfodol i’w chwarae, yn llunio cynlluniau ar gyfer y gaeaf, ac yn darparu gofal iechyd drwy gydol y gaeaf. Dyna pam y mae’n galonogol fod gwasanaethau sylfaenol a gofal cymunedol at ei gilydd yn ymdopi â’r cynnydd yn y gweithgarwch yn ddiweddar. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn cefnogi ystod o fentrau, gan gynnwys enghreifftiau lleol o frysbennu dros y ffôn, gwasanaethau fferyllol estynedig sydd hefyd yn helpu i reoli’r galw, ac rwy’n falch fod Dawn Bowden wedi llwyddo i dynnu sylw at nifer o’r cynlluniau hynny. Maent yn gwneud gwahaniaeth go iawn nid yn unig i staff unigol, ond yn allweddol i’r cleifion y maent yn gofalu amdanynt.

Ac unwaith eto, mae gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi profi adegau pan oedd y cynnydd sydyn yn y galw’n enfawr. Er enghraifft, Ddydd Calan, roedd 46 y cant yn fwy o alwadau coch na’r cyfartaledd dyddiol yn 2016, ond mae’r gwasanaeth wedi gallu rhyddhau hyd at 200 o gleifion y dydd yn ddiogel heb orfod eu cludo i’r ysbyty—a hynny drwy ddefnyddio’i wasanaeth desg glinigol ychwanegol ar gyfer trin cleifion yn y fan a’r lle. Felly, nid sylw yw hyn ar y GIG yn mynd ati’n syml i roi mwy o arian i mewn i’r system flaenorol y mae bob amser wedi’i gweithredu—mae yma newid, diwygio ac arloesi go iawn ar waith, ac mae’n cael ei arwain gan ein staff a’i lywio gan y dystiolaeth real iawn o’r hyn sy’n gweithio ar lawr gwlad.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am dderbyn ymyriad. Rwy’n derbyn ac yn cefnogi’r pwynt fod yna ragoriaeth yn digwydd bob dydd yn y GIG, ac yn enwedig yn ein gwasanaeth ambiwlans. Ond a wnewch chi ymateb i’r adroddiadau heddiw am chwaraewr rygbi a dorrodd ei wddf ac y bu’n rhaid iddo aros am ddwy awr ar gae chwarae cyn i’r ambiwlans gyrraedd i’w gludo i’r ysbyty? A allwch gadarnhau mai un achos ar ei ben ei hun yw hwnnw i raddau helaeth iawn ac nad yw’n sefyllfa sy’n digwydd i bobl mewn rhannau eraill o Gymru?

Nid wyf ond yn ymwybodol o’r prif faterion yn y pwynt penodol rydych yn ei nodi, ond rwy’n credu mai un achos ar ei ben ei hun ydyw. Ac mewn gwirionedd, mae ein tystiolaeth ystadegol o’r hyn sy’n digwydd pan fydd pobl yn gwneud galwadau yn dangos bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cael ymateb yn gynt o lawer, yn y categori coch a’r categori ambr. Ac mae hynny’n rhan o’r pwynt lle rwy’n meddwl y dylem fod yn falch o’r hyn y mae ein gwasanaeth yn ei wneud. Mae cydnerthedd y gwasanaeth ambiwlans yn arbennig, yn ystod y gaeaf hwn o gymharu â’r un cynt, a’r un cyn hynny—nid wyf yn meddwl y buasech wedi gweld y math o gydnerthedd a gyflawnwyd yn gyffredinol gan ein staff. Y rheswm am hynny yw oherwydd y staff, ac mae hynny’n deillio o newid yn y model a blaenoriaethu cleifion sydd â’r angen mwyaf. Ac unwaith eto, rwy’n falch iawn o’r hyn y mae ein gwasanaeth ambiwlans yn ei gyflawni, ar adeg fwyaf heriol y flwyddyn fel hyn. Ac mae gwybodaeth reoli hefyd yn dangos bod y nifer sy’n mynychu’r prif adrannau damweiniau ac achosion brys cymaint â 5 y cant yn uwch ar gyfer y dyddiau’n dilyn Calan eleni o gymharu â’r llynedd. Felly, mae’r galw’n parhau i gynyddu, ac mae data rheoli mewnol cynnar o’r ysbytai hefyd yn dangos bod nifer y derbyniadau brys wedi cyrraedd y lefel uchaf ers pum mlynedd ar 27 Rhagfyr.

Nawr, rydym yn cefnogi iechyd a gofal cymdeithasol gyda’r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad, gan gynnwys cymorth ychwanegol o £50 miliwn a gyhoeddais yn flaenorol. Mae hynny ar ben y £43 miliwn ar gyfer y gronfa gofal sylfaenol, a’r £60 miliwn ar gyfer y gronfa gofal canolraddol eleni, i helpu i atal derbyniadau diangen ac oedi cyn rhyddhau. Ac ar oedi wrth ryddhau o ofal, unwaith eto mae gennym newyddion da i’w roi yng Nghymru. Rydym wedi mynd o gyfnod pan gafwyd lefel uchel ychydig flynyddoedd yn ôl i gynnal lefel sy’n gostwng. Mae rhagor i’w wneud bob amser, a dyna’n union yw’r ymagwedd sydd gennyf, sef deall a chydnabod y cyflawniadau a’r gwelliant sydd yno, gan ystyried hefyd beth arall sydd angen i ni ei wneud i sicrhau gwelliant pellach, a’r angen i wahanol bartneriaid gael eu cynnwys, a chymryd rhan a chael cyfran yn y gwelliant hwnnw. Mae hyn i gyd yn cael ei gyflawni yn erbyn cefndir o galedi parhaus i wasanaethau cyhoeddus, ac mae hwnnw’n realiti anochel i bawb ohonom yn y Siambr hon, ond yn bwysicach, i’n staff a’r cyhoedd yn gyffredinol.

Rydym wedi gwneud dewisiadau gwahanol i Loegr, sydd, wrth gwrs, wedi bod yn y newyddion yn ystod yr wythnos ddiwethaf—gwahanol ddewisiadau mewn perthynas â chynllunio ac ariannu ein system iechyd a gofal cymdeithasol gyda’i gilydd. Dyna pam ein bod yn dewis peidio â gwneud y toriadau i ofal cymdeithasol y mae Simon Stevens, ac eraill yn GIG Lloegr, bellach yn dweud eu bod yn broblem real iawn iddynt hwy. Cawsom ein beirniadu am ein dull o weithredu, wrth i ni edrych ar iechyd a gofal cymdeithasol gyda’i gilydd yn ystod y tymor diwethaf, ond rwy’n dweud wrth y bobl yn y Siambr hon, sydd bellach yn galw arnom i roi mwy o arian ar gyfer gofal cymdeithasol ac ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol, i beidio ag edrych yn unig ar ddoe, yn y gyllideb derfynol, ond ar y cyhoeddiad o £25 miliwn ychwanegol yn y gyllideb ddrafft, a £310 miliwn ychwanegol ar ben hynny yn y gyllideb derfynol ddoe. Rydym yn ariannu gofal cymdeithasol ar lefelau nas gwelir mewn rhannau eraill o’r DU, a dylem i gyd fod yn falch o’r dewis rydym yn ei wneud, ond nid yw’n golygu nad oes canlyniadau o gwbl yn sgil hynny mewn rhannau eraill o’n gwasanaethau cyhoeddus.

Dywedais o’r blaen yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ein bod wedi paratoi’n well ar gyfer y gaeaf nag erioed o’r blaen. Rydym wedi dysgu o’n gaeafau blaenorol. Ac yn ogystal, wrth gwrs, bydd gwersi i’w dysgu eto yn sgil y gaeaf hwn a mwy o welliannau ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Ond rwy’n dweud eto y byddwn yn disgwyl dyddiau heriol o’n blaenau, pan fydd y pwysau’n gwaethygu ac yn lleihau eto. Dylai pob un ohonom yn y Siambr hon deimlo’n hynod o ddiolchgar ac yn ffodus ein bod ni yma ac nid yn wynebu’r pwysau y mae ein staff yn ei wynebu ar y rheng flaen.

Byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid i ddarparu’r gofal gorau posibl ar yr amser mwyaf heriol o’r flwyddyn, ac ni fyddai hynny’n bosibl heb y staff sydd gennym ym maes iechyd a gofal cymdeithasol.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Angela Burns i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n rhaid i mi ddweud wrthych fy mod wedi disgwyl rhywbeth ychydig yn fwy fforensig, o ystyried ein bod yn gofyn am adroddiad statws—adroddiad diweddaru. Yn wir, yn y gwelliant a gyflwynwyd gennych i’r cynnig hwn, fe ddywedoch y buasech yn darparu adroddiad statws. Yr hyn rydych wedi ei wneud yw rhoi cyfres gyfan o safbwyntiau ac enghreifftiau o arfer da, ac rwy’n eu croesawu’n gyfan gwbl, ond yr hyn nad wyf yn ei weld—. Dyma fy ngwaith: fy ngwaith yw eich herio a gofyn cwestiynau i chi ynglŷn â’r hyn sy’n digwydd yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Eich gwaith chi wedyn yw gwneud y byrddau iechyd yn atebol. Yr hyn nad ydym yn ei weld neu’n ei deimlo, gan y byrddau iechyd, yw gwir gysylltiad a chydweithio â’r meddygon teulu, sy’n un o’r ddau brif ddrws blaen i mewn i’r gwasanaeth iechyd, ac sydd o dan bwysau aruthrol, ac adrannau damweiniau ac achosion brys, yr ail brif ddrws blaen i’r gwasanaeth iechyd gwladol, sydd hefyd dan bwysau aruthrol, fel y dywedodd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys.

Nid wyf yn clywed ac nid wyf wedi clywed unrhyw gyfeiriad at gysylltu a chydweithio gyda’r sector gofal cartref a chartrefi gofal, oherwydd mae arnom angen iddynt fod yn gwbl weithredol a sicrhau bod y cynlluniau hynny ar waith. Yr hyn rwy’n gofyn i chi amdano yn y bôn, Weinidog, yw i chi ddarbwyllo pawb ohonom fod gennych y saith bwrdd iechyd ar flaenau’ch bysedd. Mae ganddynt gynlluniau—. Maent wedi dweud bod ganddynt gynlluniau ar waith i reoli pwysau’r gaeaf a’ch bod yn eu mesur—yn mesur eu gallu i ddarparu a mesur eu canlyniadau. Rwy’n edrych ymlaen at yr adroddiad statws y dywedwch yn eich gwelliant eich bod yn mynd i’w ddarparu, oherwydd credaf mai chi yw’r unig un gyda streipiau digon mawr i ddwyn y byrddau iechyd i gyfrif mewn gwirionedd er mwyn sicrhau nad yw ein staff yn gorfod gweithio mor galed fel na allant ymdopi a bod ein cyhoedd yn cael y gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt ar yr adeg anodd hon o’r flwyddyn.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn yn awr at eitem 6, sef dadl arall gan y Ceidwadwyr Cymreig, ac rwy’n galw ar Angela Burns i gynnig y cynnig. Angela Burns.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael y cyfle i gyflwyno’r ddadl hon i’r Cynulliad heddiw, yn ystod Wythnos Genedlaethol Gordewdra. Er bod llawer ohonom—ac rwy’n un ohonynt, yn bendant—yn poeni am y pwysau ychwanegol y maent wedi’u hennill o bosibl ar ôl ychydig o or-fwyta dros gyfnod y Nadolig, mae gordewdra yn dod yn broblem gynyddol yn y DU gyfan ac yng Nghymru yn yr achos penodol hwn.

Mae lefelau gordewdra yn cynyddu yng Nghymru. Yn ôl yr arolwg iechyd cyhoeddus diweddaraf, cofnodwyd bod bron i 59 y cant o oedolion yn ‘rhy drwm’ neu’n ‘ordew’, fod 25 y cant ohonynt yn ‘ordew iawn’ a bod 27 y cant o blant yn ‘rhy drwm’ neu’n ‘ordew’. Mae ein cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych eto ar ei mentrau iechyd y cyhoedd—y bore yma’n unig bu’r Gweinidog a minnau’n siarad am y Bil iechyd y cyhoedd a thoriadau i gyllideb llywodraeth leol—i helpu i gynyddu’r niferoedd sy’n dilyn rhaglenni iechyd y cyhoedd.

Dechreuaf drwy edrych ar un neu ddwy o ffeithiau allweddol. Mae un o bob pedwar oedolyn yn cael ei labelu’n ‘ordew iawn’ a dyma’r lefel uchaf yn y DU. Y rheswm pam y ceir pryderon ynglŷn â chario gormod o bwysau o’r fath yw’r cysylltiad rhwng hynny a chyflyrau meddygol cronig a difrifol sy’n arwain at dorri cymaint â 10 mlynedd oddi ar ddisgwyliad oes. Mae’n gyflwr y gellir ei atal ac mae’r GIG yng Nghymru yn gwario bron i £1 filiwn yr wythnos ar drin gordewdra, gydag unigolion gordew yn fwyaf tebygol o greu costau iechyd.

Er bod cynlluniau ar waith ar draws Cymru, y broblem yw bod y canlyniadau’n anghyson. Dau o saith bwrdd iechyd Cymru yn unig sy’n cynnig gwasanaethau gordewdra lefel 3 ac nid oes yr un yn cynnig y gwasanaethau bariatrig lefel 4, gan olygu bod y rhai sydd fwyaf o angen cymorth i golli pwysau yn methu â’i gael, neu’n gorfod mynd i Loegr i’w gael. Am y rhesymau hyn rydym yn galw am ymagwedd drawsbortffolio well gan Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r her gynyddol hon.

Cawn ein cefnogi gan Gymdeithas Feddygol Prydain, sydd wedi galw am adeiladu ar egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a glodforwyd gan lawer. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi tynnu sylw at y ffaith fod y Ddeddf wedi methu â chynnwys dangosyddion a fyddai’n mesur nifer yr achosion o ordewdra ym mhoblogaeth Cymru. Ddirprwy Weinidog, rydym yn awyddus iawn i wybod beth yw eich barn ynglŷn ag a ydych yn credu y gellid newid hynny—maddeuwch i mi, ‘Weinidog’, nid ‘Ddirprwy Weinidog’.

Ac nid yw’r Llywodraeth ychwaith yn cyfeirio at ordewdra yn ei amcan lles, a ddaeth gyda’r rhaglen ‘Symud Cymru Ymlaen’. Weinidog, pe baech yn unioni’r ddau ddiffyg mawr hwn, gallai helpu i ganolbwyntio mwy o sylw ar y problemau rydym yn eu profi ar hyn o bryd. Ni soniaf ormod am Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) gan eich bod chi a minnau wedi archwilio hwnnw’n fanwl iawn heddiw, ond yr hyn yr hoffwn ei wneud yw canolbwyntio gweddill fy nghyfraniad ar blant.

Mae’r Ymddiriedolaeth Datblygu Addysg wedi tynnu sylw at sut y gall ysgolion chwarae rhan yn mynd i’r afael â gordewdra drwy ymyriadau yn yr ysgol. Mae’n nodi bod yr ymyriadau canlynol wedi cael effaith gadarnhaol: ymestyn hyd gwersi addysg gorfforol ar hyn o bryd, rhywbeth y mae’n rhaid fy mod wedi’i nodi yn y Siambr hon ddwsinau o weithiau—mae’n ymddangos yn hurt ein bod yn torri’r amser y mae plant ifanc yn yr ysgol gynradd yn ei dreulio yn yr awyr agored, neu mewn neuaddau, yn rhedeg o gwmpas; newid y marciau ar feysydd chwarae i annog mwy o symud a chynyddu argaeledd rhaffau sgipio a mathau eraill o offer chwaraeon; bysiau cerdded i’r ysgol; tynnu sylw at niwed diodydd pefriog a chael gwared ar beiriannau sy’n gwerthu bwyd afiach; ymgorffori elfennau maethol mewn gwersi, gan adeiladu ar y Bil bwyta’n iach—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs, Bethan.

Roeddwn i eisiau mynd ymlaen at ochr arall y ddadl a gwneud yn siŵr hyd yn oed pan soniwn am ordewdra nad ydym yn annog pobl i fynd y ffordd arall tuag at ddatblygu anhwylderau bwyta. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o bobl sydd wedi cael problemau gyda’u pwysau, sydd wedi bod yn ordew, ac yna maent wedi mynd i’r pegwn arall. Felly, os caf fi ychwanegu hynny at y ddadl yma heddiw.

Ac rwy’n credu bod hwnnw’n bwynt da iawn. Rwy’n meddwl mai’r hyn y gallwn ei wneud yw defnyddio ysgolion i sicrhau bod pobl ifanc, erbyn iddynt adael ysgol, yn cario pwysau addas, yn deall yr holl werthoedd maethol, ac yn deall pwysigrwydd ymarfer corff a phleser ymarfer corff, gan fod cymaint o bobl ifanc mewn gwirionedd yn ystyried bod ymarfer corff yn gwbl amhleserus yn yr ysgol, a dyna pam y mae angen dawns a symud a’r holl bethau eraill hyn, yn enwedig ar gyfer menywod ifanc. Oherwydd bydd plentyn iach, Weinidog, yn troi’n oedolyn iach.

Holl bwynt y cynnig hwn yw sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod ein dinasyddion o ddifrif yn deall a’u bod yn dechrau eu bywydau fel oedolion yn ffit, yn y lle iawn yn feddyliol ac yn gorfforol, oherwydd byddant wedyn yn aros yn fwy gosgeiddig am fwy o amser, gan olygu mwy o fanteision i’w hiechyd personol ac wrth gwrs, mantais anferth i’r GIG ac i gymdeithas yn gyffredinol.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It’s a pleasure to move this amendment that notes that taxation of unhealthy products and rules over the advertising of such products are non-devolved matters, and regrets that successive UK Governments have failed to utilise these powers to tackle obesity. So, that’s what our amendment states. In the amendment we note the preventative agenda in this area by acknowledging National Obesity Awareness Week. Now, of course, we need to tackle that preventative agenda and, as we said in today’s health committee in the context of the public health Bill, there are things that can be done in terms of the nutritional standards of the food that we eat, and also with regard to the availability or accessibility of exercise. Now, it’s possible to tax sugar and sugary drinks, and there’s also room for taxation to realise a minimum alcohol price as well. All of these matters do contribute to obesity. Yes, there’s an education agenda, of course, naturally, but there is room to legislate to push this educational agenda forward.

Of course, the majority of these issues are outwith our powers at the Assembly, and where the powers do lie in Westminster there’s not much will to get to grips with that preventative agenda. Because there are no two ways about it: we need to recognise that the food and drink industry are very powerful in this regard, and can have a very heavy influence. We regret the dilution of the standards emanating from Westminster recently with regard to promoting the preventative work that is going on with this issue of obesity.

Diet is a vital part of this issue. I naturally accept the point that Bethan Jenkins made whilst sitting next to me. Fitness is also a part of this issue. But, we have to be sensible about that as well, and we have to make it easy for people to become fitter. You only need to walk 10,000 steps every day to reach the level of fitness that can have that beneficial influence on your health—10,000 steps. We can all do that—the majority of us—in this place just by using the stairs and not always taking the lifts. I’m not looking at anyone in particular here, but 10,000 steps are all it takes. I do understand what the Deputy Presiding Officer thinks about this every time I raise it, but if fitness were to be a tablet or a pill—. Fitness does mean reducing 30 per cent of your weight, and if you’re fit, your cholesterol level is 30 per cent lower and your blood pressure is also 30 per cent lower. So, if there was a pill that achieved that, then everyone would be calling on us as the GPs to prescribe it, but, unfortunately, fitness isn’t available in pill form, so it’s incumbent upon us to do something about that.

Also, ultimately, there are some people suffering from obesity and we can’t do much in terms of pills or fitness to assist them. There are some people who are very overweight and very obese and we need better provision for those people in terms of bariatric surgery here in Wales. I think the last estimate was that there are only three surgeons who have expertise in this area of specific surgery for the very obese. If you remember that over 50,000 of the residents of Wales have a BMI of over 40, which means that they are what is called ‘morbidly obese’, and there’s also a percentage who have a BMI that is over 50, which means that they are very, very obese, ultimately those people have failed to receive all sorts of advice and treatment, and a surgeon has to do something to get to grips with that issue for those people. The services aren’t available for them. As I’ve said, only three surgeons located in Wales are able to provide that service and the demand for it is significant and increasing.

Diolch yn fawr iawn. Julie Morgan.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am fy ngalw i siarad yn y ddadl hon. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cadw mater gordewdra ar yr agenda, ac yn ogystal â’r ffaith ei bod yn Wythnos Genedlaethol Ymwybyddiaeth Gordewdra, ar ôl gormodedd y Nadolig, fel y soniodd Angela Burns yn ei haraith wrth gyflwyno’r ddadl, rwy’n credu bod llawer o bobl yn meddwl am droi at fwyta’n iach. Rwy’n cymeradwyo ymdrechion pobl i fod yn fwy iach ym mis Ionawr. Nid wyf yn llwyddiannus iawn fy hun, ond rwy’n credu bod gwneud mis Ionawr sych, torri’n ôl ar fwydydd sy’n cynnwys llawer o siwgr neu ddechrau ar drefn ymarfer corff newydd yn bwysig iawn. Rwy’n credu bod angen i bawb ohonom annog ein gilydd i wneud hynny.

Ond mewn gwirionedd, y cwestiwn yw sut rydym yn cyfleu’r neges honno ar hyd y flwyddyn gyfan, er mwyn meithrin arferion da yn y tymor hir. Rwy’n credu ein bod yn magu cenhedlaeth o blant a bwytawyr sy’n fwy ymwybodol o iechyd, oherwydd, yn sicr, dyma rywbeth sy’n cael sylw yn yr ysgolion cynradd. Rydym yn gwybod bod plant nad ydynt yn iach yn tyfu’n oedolion nad ydynt yn iach. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn i ni gyfleu’r neges i’r genhedlaeth iau.

Ond fel y crybwyllwyd eisoes, mae’r ffaith fod 26.2 y cant o blant Cymru yn rhy drwm yn peri pryder mawr. Ond rwy’n falch o weld bod 64 y cant o blant yn dweud eu bod yn bwyta ffrwythau bob dydd. Hoffwn pe bai’r ffigur yn uwch, ond serch hynny, mae’n 62 y cant, ac mae 52 y cant yn bwyta llysiau bob dydd, ac rwy’n meddwl mai 32 y cant o oedolion a ddywedodd eu bod wedi bwyta pum cyfran neu ragor o ffrwythau a llysiau y diwrnod cynt. Felly, yn amlwg, mae llawer o waith i’w wneud, ond rwy’n credu bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhai camau cadarnhaol iawn ar waith i fynd i’r afael â’r mater hwn.

Rwyf am gyfeirio, unwaith eto, at y Ddeddf teithio llesol, am fy mod yn credu bod hon yn bwysig iawn a bydd yn cael effaith wrth annog pobl i gynnwys cerdded a beicio yn eu bywydau bob dydd. Ar hyn o bryd, gwyddom fod awdurdodau lleol yn paratoi i greu mapiau rhwydwaith integredig, a byddant yn cael eu cyflwyno i Lywodraeth Cymru erbyn mis Medi y flwyddyn nesaf. Rwy’n gobeithio y bydd y mapiau hynny’n dangos ardaloedd ar gyfer llwybrau cerdded a beicio lleol y bydd y cymunedau eu hunain yn credu y dylid eu blaenoriaethu. Felly, rwy’n gobeithio y gall bawb ohonom dynnu sylw at grwpiau cymunedol ac at y broses hon, ac annog etholwyr i gyfrannu.

Fel pob un ohonom, rwy’n bryderus iawn am effaith yfed llawer o ddiodydd llawn siwgr, ac roeddwn yn falch iawn heddiw o weld bod arbenigwyr iechyd wedi galw am wahardd taith lori Nadolig Coca-Cola. Cafodd hyn sylw eang yn y cyfryngau. Rwy’n teimlo o ddifrif bod hwn yn ddigwyddiad niweidiol iawn—lori Nadolig Coca-Cola. Mae’n aros mewn 44 o leoedd ledled y DU, gan gynnwys Caerdydd. Y Nadolig hwn, roedd ar Stryd y Frenhines, ac roedd ciwiau am samplau am ddim, sy’n cael eu rhannu ac mae hynny’n annog plant yn arbennig i yfed mwy byth o Coca-Cola. Yn ôl ei wefan ei hun, mae saith llwyaid o siwgr ym mhob can o Coke arferol. Rwy’n teimlo’n arbennig o gryf yn erbyn yr ymgyrch arbennig hon oherwydd, yn 2016—

Iawn, mewn eiliad. Yn 2016, pan arhosodd yn Asda yn Coryton yn fy etholaeth, cafwyd tagfa draffig drwy Gaerdydd am fod cymaint o bobl yn mynd i gael y Coca-Cola am ddim. Nid wyf yn gallu gweld bod hynny’n gydnaws ag iechyd da.

Mae’n ddrwg gennyf eich bod yn teimlo mor grintachlyd ynglŷn â lori Nadolig Coca-Cola. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Coca-Cola, fodd bynnag, am y ffordd y maent wedi cyfyngu ar siwgr yn eu diodydd ac wedi ehangu’r modd y mae’n hyrwyddo’r dewisiadau amgen heb siwgr, sef dros 50 y cant o’u gwerthiant yn y DU bellach?

Rwy’n croesawu unrhyw gyfyngu ar siwgr mewn diodydd, ond rwyf o’r farn nad yw’r gweithgaredd penodol hwn i’w groesawu. Rwyf hefyd yn siomedig ei bod yn ymddangos bod treth siwgr Llywodraeth y DU wedi cael ei glastwreiddio ac y bydd pethau fel ysgytlaeth sy’n cynnwys siwgr yn cael eu heithrio, gan y gall y rhain gynnwys yr un faint o siwgr â diodydd swigod. Nid wyf yn credu mewn gwirionedd fod yr ardoll arfaethedig mor uchel ag y gallai fod.

Yn olaf, hoffwn sôn am yr her milltir ddyddiol, sydd wedi cael ei chrybwyll yma yn y Siambr hon o’r blaen ac wedi cael ei mabwysiadu gan ysgolion yn y DU. Wrth gwrs, roedd un o’r rhai cyntaf i wneud hyn yn yr Alban ac roeddwn yn meddwl tybed a oes unrhyw enghreifftiau yng Nghymru. Ni allwn ddod o hyd i unrhyw enghreifftiau, ond rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu dweud wrthym, pan fydd yn siarad, pa un a oes unrhyw enghreifftiau yng Nghymru. Mae’n ymddangos bod hwn yn gysyniad gwych ac mor syml i’w wneud, pan fydd y plant yn cyrraedd yr ysgol, i fynd i redeg milltir. Diolch.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig heddiw am gyflwyno’r ddadl hon ar ordewdra, yn enwedig yn union ar ôl y Nadolig, fel y mae Angela wedi dweud. Mae gwneud rhywbeth da ar gyfer mis Ionawr yn addewid y gall pawb ohonom ei gefnogi yn ystod Wythnos Genedlaethol Ymwybyddiaeth Gordewdra. Mae’n fater o gywilydd cenedlaethol fod bron i ddwy ran o dair o oedolion Cymru a thraean o blant Cymru yn rhy drwm neu’n ordew. Ond mae’n rhaid i ni ymdrin â gordewdra mewn modd sensitif gan fod pobl yn ymateb yn wahanol, ac nid ydym am i bobl edrych ar faint sero mewn cylchgrawn a chredu mai dyna’r ffordd sy’n rhaid iddynt fynd. Felly, mae’n rhaid iddo fod yn fater o addysgu pobl mewn ffordd synhwyrol.

Mae’n rhaid i ni wrthsefyll yr awydd i geisio datrys yr argyfwng gordewdra drwy gyflwyno deddfwriaeth. Nid yw treth siwgr yn mynd i atal pobl yn wyrthiol rhag yfed diodydd llawn siwgr, yn yr un modd nad yw ardoll ar sigaréts wedi arwain at y canlyniad dymunol roeddem i gyd ei eisiau ac yn ei ddisgwyl. Nid ydym wedi gweld llawer o ostyngiad yn nifer y bobl sy’n smygu. Mae’n cosbi’r rhai sydd leiaf abl i fforddio talu’r costau. Ar wahân i fod yn dreth anflaengar, ni fydd y dreth siwgr yn gwneud llawer i ddatrys y ffaith ychwaith fod bwyta’n iach yn aml yn ddrutach na bwyta bwyd sothach. Hynny yw, pa mor aml y mae pobl drwy—. Wyddoch chi, mae angen iddynt fynd adref yn gyflym ac maent yn galw heibio i gael McDonalds yn hytrach na mynd adref a choginio. Mae rhandiroedd bellach yn rhan o’r gorffennol, mewn gwirionedd, lle roedd gennym lysiau a ffrwythau gwych, a phopeth wedi’i dyfu gartref, pethau rydym yn awr yn eu galw’n organig, ac sydd i’r rhan fwyaf o bobl ymhell y tu hwnt i’r pris y gallant ei fforddio, neu eu cyllideb. Felly yr hyn y gallwn ei wneud yw sicrhau ein bod wedi ein haddysgu’n well am y bwydydd rydym yn eu bwyta. Mae cynlluniau fel Newid am Oes yn ddechrau gwych, ond yn hytrach na dibynnu ar ymgyrchoedd hysbysebu cenedlaethol dylem fod yn cyflwyno’r negeseuon hyn i bob plentyn ysgol yng Nghymru. Dylai rhan o’r cwricwlwm cenedlaethol newydd ganolbwyntio ar addysgu pobl ifanc sut i fwyta’n iach a sut i fyw bywyd iach. Nid yw’r dull o’r brig i lawr wedi gweithio hyd yn hyn, felly gadewch i ni ddewis dull o’r gwaelod i fyny yn lle hynny. Diolch i chi—diolch yn fawr.

Mae Wythnos Genedlaethol Ymwybyddiaeth Gordewdra yn ymwneud â hyrwyddo’r ffyrdd y gall unigolion, y Llywodraeth a busnesau wella iechyd y cyhoedd. Y nod yw darparu’r wybodaeth a’r adnoddau a all greu newidiadau cadarnhaol hirdymor. Mae gwir angen hyn yng Nghymru hefyd. Mae yna lefel o ordewdra mewn plant ac oedolion sy’n her fawr i iechyd y cyhoedd. Mae bron i chwarter pobl Cymru yn cael eu hystyried yn ordew ar hyn o bryd.

Ddirprwy Lywydd, yn ôl Rhaglen Mesur Plant Cymru, mae mwy na 26 y cant o blant Cymru yn ordew ac yn rhy drwm. Yr hyn ydyw mewn gwirionedd yw’r hyn rydym yn ei gymryd i mewn a’r hyn nad ydym yn ei dynnu allan yn y corff—mewn gwirionedd, nid ydym yn llosgi calorïau. Dyna’r maes y mae’n rhaid i ni edrych arno’n ofalus iawn, ac mae’n rhaid i ni ddechrau gyda’r plant, fel y mae fy nghyd-Aelodau anrhydeddus wedi’i grybwyll eisoes. Mae’r plant, pan fyddant yn mynd i ysgolion cynradd—rwy’n credu y dylai pob ysgol yng Nghymru feddu ar drampolîn. Dylai’r plant fwynhau’r chwarae a llosgi eu calorïau hefyd. Mae’r rhan fwyaf o gaeau ysgol wedi mynd ar gyfer datblygiadau tai. Er mwyn Duw, rhowch y gorau i nonsens o’r fath a gadewch y caeau chwarae hyn i blant fynd i chwarae ar dir yr ysgol a gwneud yn siŵr fod y calorïau’n cael eu llosgi, fel y gwnaethom ni yn ystod ein plentyndod.

Yn y bôn, mae yna lawer o bethau eraill mewn bywyd sy’n rhaid i ni ddysgu. Dim ond sefyll am ddwy neu dair awr y dydd—peidio â gwneud unrhyw beth—a fy ffrind, bydd yn cael gwared ar 4 kg mewn blwyddyn yn eich corff mewn gwirionedd, os ydych yn sefyll; trueni nad ydym ond yn sefyll yma am bum munud. Ond os adiwch mewn blwyddyn hanner awr o sefyll—menywod yn y gegin, plant yn chwarae, yr holl fân bethau hyn. Yr holl—[Torri ar draws.] Rhaid i ni, yn y bôn—[Torri ar draws.] Mae gordewdra yn tyfu’n broblem ddifrifol. Mae gennym un meddyg yn y Siambr hon. Mae yna glefydau difrifol iawn sy’n cysylltu’n uniongyrchol â’r broblem hon—y galon, yr ysgyfaint, yr arennau, yr afu; pa un bynnag—mae yna glefydau angheuol difrifol.

A’r plant, o 16 oed—a phan fyddwch yn ifanc ac yn olygus, ond pan fyddwch yn 40 a hŷn fe fyddwch yn mynd yn ordew. Nid yw hynny’n iawn. Mewn gwirionedd nid yw’n rhoi’r corff mewn bywyd gweithgar go iawn ac yna cyfrannu at y gymuned. Mae’n costio i Lywodraeth Prydain bron—mae’n costio i ni, Lywodraeth Cymru, £1.4 miliwn yr wythnos. Y gwasanaeth iechyd gwladol—mae hwn yn arian mawr. Nid yw’n destun chwerthin, fy ffrindiau. Mae’n bwynt difrifol: £1.4 miliwn yr wythnos. Mae ein GIG o dan bwysau i ofalu am y clefydau hyn sy’n uniongyrchol gysylltiedig â gordewdra. Felly, mae’n rhaid i ni wneud rhywbeth am y peth.

Dywed Sefydliad Prydeinig y Galon mai gan Gymru y mae’r nifer uchaf o achosion o fethiant y galon yn y Deyrnas Unedig, gyda mwy na 30,000 o bobl yn cael diagnosis. Dyna drueni. Mae’n amlwg fod angen rhaglen o fentrau ataliol i hybu iechyd y cyhoedd yng Nghymru. Ond mae dull Llywodraeth Cymru o fynd i’r afael â gordewdra yn cyflawni canlyniadau anghyson, heb fawr o arwydd y bydd y lefel yn gostwng. Mae’r Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) arfaethedig eisoes wedi cael ei feirniadu am beidio â chynnwys unrhyw ddarpariaeth sy’n anelu’n benodol at fynd i’r afael â gordewdra. Mae arnom angen strategaeth ar gyfer addysgu pobl a rhaid i hyn ddechrau yn ein hysgolion, fel y dywedais yn gynharach.

Ddirprwy Lywydd, mae yna ardaloedd eraill, mae yna lawer o ardaloedd yn y byd—. Mae’r Tseiniaid—pan ewch i Tsieina, India a gwledydd eraill, byddwch yn mynd allan yn y bore ac mae’r parciau’n llawn o bobl yn gwneud ymarferion. Ond edrychwch ar ein parciau, ein hardaloedd. Mae gennym dirweddau hardd yng Nghymru, ond rwyf eto i weld y bobl yn mynd allan i wneud ymarfer corff. Beth yw’r broblem? Mae hyn yn—[Torri ar draws.] Pam rydym yn gwario arian? Ni fydd yn costio dim i ni. Dowch allan i’ch gerddi a gwnewch rywfaint o ymarfer corff.

Rwy’n gwybod nad fi yw’r enghraifft iawn fy hun, ond—[Torri ar draws.] Rhaid i mi gyfaddef—[Torri ar draws.] Mae’n rhaid i ni wneud yr hyn rydym yn ei bregethu, ond y ffaith yw, mae ein plant—rydym yn sôn am genhedlaeth, credwch fi. Menywod sy’n ordew, nid yw’n helpu ar gyfer ein cenhedlaeth nesaf. Mae’r rhai o oedran cael plant yn cael problemau; nid ydynt yn gallu cynhyrchu mwy o blant. Mae gordewdra yn un o’r achosion uniongyrchol—[Torri ar draws.] Mae’r meddyg yno. Mae’r meddyg yn eistedd yno. Gallwch gadarnhau hyn gyda’r meddyg. Mae hyn yn dirywio mewn gwirionedd. Mae yna hefyd—[Torri ar draws.] Fel y dywedais, mae yna lawer o broblemau yn uniongyrchol gysylltiedig, o ran iechyd, â gordewdra.

Ddirprwy Lywydd, y pwynt olaf yw bod yn rhaid i ni gefnogi—

Na. Na, rwyf—

Iawn, diolch.

Diolch yn fawr iawn. Mae’n rhaid i fi ddweud, fodd bynnag, hoffwn feddwl y gallai dynion sy’n sefyll mewn ceginau yn ogystal wneud rhywfaint o ymarfer corff wrth sinc y gegin. Mae fy ngŵr yn sicr yn ei wneud pan fydd yn golchi’r llestri. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, Rebecca Evans.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hefyd, diolch i chi am ymdrin â’r pwynt hwnnw fel nad oedd rhaid i mi wneud. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau am yr hyn sydd wedi bod ar y cyfan, rwy’n meddwl, yn ddadl ddiddorol a defnyddiol iawn. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn ein hymrwymo i ddatblygu a darparu pedair strategaeth drawsbynciol ar draws y Llywodraeth, gan gynnwys ein strategaeth iach a gweithgar. Felly, bydd y dull hwn yn ysgogi newid yn y ffordd rydym yn nodi ac yn ymateb i rai o’r materion cymdeithasol ystyfnig iawn sy’n gymhleth a thrawsbortffolio ac sy’n galw am ddull aml-bartner o weithredu. Mae mynd i’r afael â gordewdra yn amlwg yn un mater o’r fath.

Rwy’n credu ei bod yn deg dweud ein bod yn gwneud llawer iawn i gynorthwyo pobl yng Nghymru i wneud dewisiadau iach a gweithgar ac i geisio cynnal pwysau iach, ond mae’n amlwg na allwn wneud y gwelliannau rydym am eu gwneud ar ein pen ein hunain. Os ydym i sicrhau bod gweledigaeth Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cael ei gwireddu, mae angen ymagwedd cymdeithas gyfan i sicrhau cymaint o lesiant â phosibl heddiw ac i sicrhau bod y patrymau ymddygiad sydd o fudd i iechyd yfory yn cael eu deall yn dda a’u rhoi ar waith gan y Llywodraeth, ein partneriaid eraill, ac yn allweddol, gan unigolion eu hunain.

Bydd Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) yn datblygu ymhellach ein hymdrechion i ymgorffori iechyd a llesiant ym mhob polisi a rhaglen. Mae’n adeiladu ar waith Deddf cenedlaethau’r dyfodol drwy ddarparu pŵer i Weinidogion bennu’r amgylchiadau pan fo’n rhaid i gyrff cyhoeddus gynnal asesiadau o effaith ar iechyd, gan eu cynorthwyo i ystyried yn fwy systematig sut y gall eu penderfyniadau a’u cynlluniau gyfrannu at wella iechyd a llesiant gan leihau unrhyw effeithiau negyddol.

Mae gordewdra’n broblem gymhleth heb unrhyw ateb hawdd. Rydym yn gwybod bod mynd i’r afael â gordewdra’n galw am ymrwymiad ar draws Llywodraeth Cymru. Mae llawer o feysydd polisi eisoes yn chwarae eu rhan: cynllunio, addysg, iechyd, caffael, chwaraeon—maent ganddynt hwy ac eraill gyfraniad mawr i’w wneud. Mae hefyd yn galw—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Yng Nghasnewydd, Weinidog, fel y gwyddoch rwy’n credu, mae gennym grŵp Ffit ar gyfer Cenedlaethau’r Dyfodol sy’n dwyn ynghyd yr holl sectorau hynny a grybwyllwyd gennych i geisio cael poblogaeth leol sy’n gwneud mwy o ymarfer corff. Ai dyna’r math o fenter y gallai’r bondiau lles eu cefnogi maes o law?

Mae’r fenter a ddisgrifiwch yng Nghasnewydd—nid wyf wedi cael cyfle eto i ddod i ymweld, ond buaswn yn awyddus iawn i wneud hynny gan fy mod yn gwybod fod honno’n enghraifft dda iawn o bartneriaid yn dod at ei gilydd er mwyn ymdrin â gweithgarwch corfforol a llesiant ac iechyd yn ehangach.

O ran y bond lles, mae’r prosiect hwn ar gam cynnar iawn o ran y cysyniad ac rydym yn gweithio gyda swyddogion, unwaith eto ar draws gwahanol adrannau’r Llywodraeth, i ddwyn ynghyd y weledigaeth ar gyfer y bond lles. Byddwn yn sicr o fod mewn sefyllfa i ddweud mwy am hynny maes o law.

Mae mynd i’r afael â gordewdra, fodd bynnag, yn galw am ymrwymiad gennym ni yng Nghymru a thu hwnt, gan gynnwys Llywodraeth y DU a’r diwydiant bwyd ei hun. Mae llawer ohono’n dibynnu ar bobl eu hunain yn ein cyfarfod hanner ffordd a chymryd y cyfrifoldeb personol hwnnw. Ond i gefnogi hyn, mae angen i ni greu’r amgylchedd cywir, lle y mae dewis bwydydd a diodydd iachach yn opsiwn hawdd a lle nad oes rhwystrau i fod yn weithgar yn gorfforol. Mae angen hefyd i ni rymuso unigolion drwy sicrhau eu bod yn meddu ar ddigon o sgiliau, gwybodaeth ac ysgogiad i wneud y dewisiadau cywir.

Gan ymateb yn benodol i welliant Plaid Cymru, byddwn yn parhau i lobïo Llywodraeth y DU i roi camau llymach ar waith mewn perthynas â hyrwyddo bwydydd afiach i blant yn enwedig. Rydym yn monitro datblygiad yr ardoll siwgr ar ddiodydd meddal yn agos a’r camau sy’n cael eu datblygu i leihau siwgr drwy dargedau gwirfoddol y diwydiant bwyd. Rwy’n meddwl ei bod yn deg dweud bod y rhain wedi gweithio o ran cyfyngu ar halen, ond os nad yw’n llwyddiannus ar gyfer siwgr, yna byddwn yn sicr yn ystyried galw am ddull gorfodol o weithredu.

O fewn ein cymhwysedd, rydym yn parhau i weithio drwy ddulliau sy’n seiliedig ar leoliadau, gan gynnwys drwy ysgolion, ysbytai a gweithleoedd, ac rydym yn gweithredu’r dulliau deddfwriaethol drwy Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a’n safonau maeth. Rydym hefyd yn defnyddio marchnata cymdeithasol ac ymgyrchoedd eraill, megis 10 Cam i Bwysau Iach Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae yna nifer o gynlluniau gwahanol yn cael eu datblygu ar lefel gymunedol, ac rwy’n credu bod yn rhaid i’r rhain sicrhau rhywfaint o hyblygrwydd, digon i gydnabod gwahanol anghenion ein cymunedau lleol gwahanol. Ni fuasai gennyf ddigon o amser, mewn gwirionedd, yn yr oddeutu pedwar munud sydd gennyf i siarad yn fanwl am bob un o’r rhain heddiw, ond rwyf wedi eu disgrifio mewn datganiadau a dadleuon blaenorol ac rwy’n fwy na pharod i roi manylion pellach yn y dyfodol, ond rwy’n cydnabod mai un peth nad wyf wedi sôn amdano’n fanwl yn y Siambr o’r blaen yw’r llwybr gordewdra ar gyfer Cymru gyfan, sy’n nodi ein dull o fynd ati i atal a thrin gordewdra, a chafodd ei grybwyll gan nifer o siaradwyr heddiw. Mae’n cynnwys gofynion sylfaenol ar gyfer gwasanaethau y dylai byrddau iechyd fod yn gweithio tuag atynt, ac roeddwn eisiau rhoi sicrwydd i’r Aelodau fy mod wedi herio’r byrddau iechyd yn bersonol drwy fy nghyfarfodydd â’r cadeiryddion i gyflymu’r broses o weithredu’r llwybr hwnnw, yn enwedig ar lefel 3 a lefel 4 ac yn amlwg buaswn yn awyddus i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau maes o law hefyd.

Rwy’n gobeithio, mewn gwirionedd, fod yr hyn rwyf wedi gallu ei nodi wedi rhoi sicrwydd i’r Aelodau fod gordewdra a mynd i’r afael â gordewdra yn bendant yn ffocws allweddol i’r Llywodraeth hon, ac rydym yn rhoi’r seilwaith angenrheidiol yn ei le ar gyfer gweithio mewn ffordd lawer mwy systematig ac effeithiol ar draws adrannau a phortffolios Llywodraeth er mwyn mynd i’r afael â hyn.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Suzy Davies i ymateb i’r ddadl. Suzy.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, bawb, am gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Rwyf fi, fel Oscar, yn sefyll yma heb fod mewn sefyllfa o gryfder yn union, ond rwyf am gyfrannu a chrynhoi’r drafodaeth heddiw. Cawsom ddadl Aelod unigol ychydig cyn toriad y Nadolig, os cofiwch, a gosodwyd y cefndir ar gyfer y ddadl hon bryd hynny. Agorodd Jenny Rathbone y drafodaeth honno gyda thair ffordd o fynd i’r afael â’r hyn rwy’n meddwl ein bod i gyd yn derbyn bellach sy’n broblem gynyddol gydag effeithiau hirdymor, cyflwr y mae cymdeithas yn tueddu i’w ddarlunio drwy gyfrwng ffasiwn, drwy ddelwedd y corff, drwy ddeietau mympwyol—y mathau o bethau roedd Caroline Jones yn sôn amdanynt. Ac os nad yw’r cylchgronau a brynwn a’r rhaglenni a wyliwn a’r hysbysebion a welwn yn dechrau newid y naratif hwnnw, yna o ddifrif, rwy’n meddwl eich bod chi fel Llywodraeth a ni fel Cynulliad yn mynd i wynebu brwydr anodd yn ceisio cael ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth achlysurol yn seiliedig ar anogaeth i gael unrhyw effaith o gwbl. Ac ar yr un pryd, mae pobl o bob oed yn parhau i fod yn agored i ochr dywyll y cylchgronau sgleiniog hynny a chyfryngau cymdeithasol a’r rhaglenni Sky Living rydym i gyd yn gwybod amdanynt, fel ein bod yn y pen draw yn wynebu’r math o bethau—neu’r bygythiadau, gawn ni ddweud—y soniodd Bethan Jenkins amdanynt yn gynharach yn y ddadl, yn ei hymyriad i Angela.

Rwy’n ofni mai dyna pam nad wyf yn cefnogi defnyddio anghymeradwyaeth gyhoeddus o fwyd a bwyta fel offeryn ar gyfer newid patrymau ymddygiad y boblogaeth fel rydym wedi ei wneud, efallai, gydag ysmygu ac fel rydym yn dechrau ei wneud yn awr gydag alcohol. Mae’n bendant yn galw am ymagwedd hollol wahanol. Ni ellir anwybyddu’r un o’r syniadau a glywsom heddiw. Maent oll wedi bod yn syniadau gwirioneddol dda; clywsom lawer ohonynt o’r blaen, ond mae’n rhaid i ni wynebu realiti mewn rhyw ffordd, rwy’n meddwl, o ran sut olwg y gallai fod ar y pethau hyn mewn bywyd go iawn. Mae angen ewyllys wleidyddol ddiffuant a chadarn yma yn ogystal ag addysg gyhoeddus er mwyn torri drwodd, neu wneud yn siŵr nad yw’r syniadau gwirioneddol dda hyn yn cael eu dal yn ôl gan bethau nad ydynt yn gweithio, a rhoddaf rai syniadau i chi ynglŷn â’r hyn rwy’n siarad amdano.

Felly, er enghraifft, rwy’n meddwl ein bod i gyd, yn ein tro, dros y pum mlynedd diwethaf, wedi canmol y syniad o ailgyflwyno economeg y cartref, a soniodd Angela heddiw am ragor o le i addysg gorfforol ar gwricwlwm yr ysgol, ond a oes yna ewyllys wleidyddol i greu lle ar y cwricwlwm hwnnw, neu hyd yn oed i greu diwrnod ysgol hwy i wneud yn siŵr ei fod yn cael ei gynnwys? Mae’r cynlluniau ysgolion iach amrywiol—roeddwn yn hoff iawn, mewn gwirionedd, o’r dystiolaeth a roesoch yn y ddadl flaenorol, Jenny, am brofiad Sir y Fflint a’r hyn sy’n digwydd yno, ond wyddoch chi, rwy’n tueddu i feddwl, pa mor wybodus bynnag yw person ifanc yn ei arddegau, pa mor gynnar bynnag y dywedwn fod bwyta afalau yn dda, fel rydym yn ei wneud yn yr ysgolion cynradd yn eithaf effeithiol, rhowch chi gyfle i berson ifanc cyffredin yn ei arddegau i fynd allan amser cinio a bachu McDonalds a dyna fydd yn ei wneud. Felly, a oes ewyllys wleidyddol i ddweud, ‘A dweud y gwir, ni ddylai neb adael yr ysgol yn ystod amser cinio’? Nid wyf o reidrwydd yn argymell hynny, ond mae’r rhain yn gwestiynau rwy’n credu y bydd yn rhaid i ni eu hateb er mwyn gwneud i’r pethau hyn ddigwydd.

Treth siwgr: pa mor uchel rydych chi’n mynd? Yn drist iawn, rwyf wedi olrhain cost bar siocled Mars, o’r adeg pan gyflwynwyd y system ddegol, o 3c i 65c dros oes. Mae maint Mars wedi crebachu’n sylweddol. Rwy’n dal i’w prynu. Gwn eu bod yn ddrwg i mi. Pa mor ddrud sy’n rhaid i chi eu gwneud er mwyn gwneud i bobl roi’r gorau i’w prynu? Ac mae’r cwestiwn hwnnw’n bwysig mewn cymunedau tlotach lle y mae mynediad at amrywiaeth o siopau’n wirioneddol anodd.

Ar ymarfer corff, Dai, fel person byr, mae’n debyg fy mod yn cymryd llawer mwy o gamau dros bellter penodol na Nathan Gill yma. [Chwerthin.] A wyddoch chi, rydych yn llygad eich lle ynglŷn â cherdded: mae am ddim, ond mae unigolion swrth heb ddigon o amser—ac nid wyf yn siarad amdanaf fy hun hyd yn oed y tro hwn—yn colli awydd i gerdded oherwydd pethau syml fel y tywydd ac mewn perthynas â phobl iau, oherwydd diogelwch. Mae pobl wedi bod yn y Cynulliad hwn ers digon o amser i wybod fy mod wedi siarad am ddiogelwch. [Torri ar draws.] Fe soniaf am feicio mewn eiliad, ond rwy’n brin o amser, iawn? Felly, yn olaf, yr hyn roeddwn eisiau ei ddweud am deithio llesol, ac am feicio hefyd, yw hyn: gwnewch ‘ddiogelwch yn gyntaf’ yn brif elfen, oherwydd os na wnewch hynny, nid yw’n mynd i weithio.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch yn fawr. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl Plaid Cymru. Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig y cynnig.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It’s my pleasure to move this motion in the name of Plaid Cymru. We are, of course, of the view that students from outside of the UK, be they from within the EU or outwith the EU, do bring cultural, economic and educational benefits to our universities and colleges here in Wales, and indeed to broader society. It’s important, therefore, in light of the major changes that are facing us on a constitutional level, that that should continue and, indeed, that we do what we can to strengthen those international relations between our universities and the European Union and the rest of the world.

In order to do that, of course, it’s important that we ensure that Wales continues to be an attractive place for students. In my view, offering the opportunities to students to remain within the UK post study is something that’s important and would assist in reducing the skills gap in many sectors here in Wales too. The strong presence of overseas students also allows us to develop international partnerships anew. Indeed, as the UK is, over the next few years, going to be in the process of developing a new relationship with nations across the globe, the need is greater than ever for graduates who are internationally literate individuals who can provide the leadership required in order to create partnerships and relationships on a global level in the future. Reducing the involvement of Welsh universities with the international community isn’t conducive to achieving that.

The diversity of our international campuses does enhance the experience of home students through learning a number of different viewpoints held by students from all parts of the world. These, of course, are all important benefits, never mind the economic benefits, which are also referred to in our motion this afternoon.

If you count university expenditure in terms of staff and students, then Welsh universities have an important direct impact on local economies. In 2013, they produced worth £2.4 billion of GVA in Wales, which accounted for 4.6 per cent of all Welsh GVA in that particular year. Welsh universities produced £600 million of export gains in 2014. Universities are responsible for almost 47,000 jobs here in Wales, directly and indirectly, representing some 3.5 per cent of employment in Wales in 2013. In 2014, it was estimated that a total of almost £0.75 billion had been spent on research and development here in Wales, representing some 2.5 per cent of research and innovation spend in the UK. Now, that isn’t as high as perhaps we should be receiving. Plaid Cymru, back in September, did propose that more should be invested in this area, but certainly that, in and of itself, is a very substantial figure indeed.

To defend these interests, we need to safeguard the sustainability of the HE sector in Wales for the future, and we know that the funding situation for the sector is vulnerable as it currently stands. A report by Universities Wales has outlined the significant pressures on the HE funds at present. Now, since 2011, of course, we have seen the direct public funding provided to our universities through HEFCW and so on reducing from almost £400 million to some £112 million over the past five years, mainly, of course, because of the way in which tuition fees now fund much of the sector. Some 10 per cent of the sector’s funding emanates from this public funding at the moment—that’s through HEFCW, and so on—50 per cent comes through student fees, both international students and home students, and the rest comes from research grants, commercial contracts and charitable contributions, and so on. Universities, of course, have now had to borrow much more in order to make capital investments to remain competitive with other universities. Until recently, Welsh universities had borrowing levels that were lower than the UK average, but the most recent forecast suggests that these levels will increase very significantly and may go beyond that average figure over the next few years.

So, what needs to be done? The motion outlines a number of approaches that suggest some of the areas that should be tackled. Clearly, first of all, we need to safeguard the funding and the current EU programmes for research in higher education, or we need to at least provide alternative funding and programmes. Wales has received, as we know, over €140 million from the European framework programme during the 2007-13 round. Projects in Wales received some £12 million in funding from the Horizon 2020 fund in 2014 alone. Welsh universities have received some £180 million in funding from the European Investment Bank over the past five years for the development of campuses and the development of research and teaching facilities, and so on and so forth. So, this is an important area, and some universities are already telling us that partners are withdrawing from arrangements already in place because of concerns that they won’t qualify as international partners for funding unless all partners remain within the European Union.

International collaboration is crucially important for research projects. They enhance the student experience and the experiences of our academic staff. You will see reference to Erasmus in this motion. Over 200,000 students and staff in the UK have participated in Erasmus, not just in HE but in the FE sector, which has benefited very significantly from Erasmus. A survey from the British Council at the beginning of the month said that 69 per cent of people in Britain believe that we should continue to participate in exchange schemes such as Erasmus. There are benefits and international influence that can be gained from welcoming international students. International students and staff who have lived in Wales are more likely to trust in us, to visit Wales in the future and to establish business partnerships with Welsh companies. As has been discussed previously, we know that we can participate in Erasmus without being a member of the European Union. Countries such as Iceland, Russia, Norway and Turkey all bear witness to that. I also know that the Government has already agreed with the view that we need to do what we can to ensure that that relationship does continue.

We also need to ensure the visa and citizenship status of EU nationals working in Welsh universities. The first thing to say is that that is the ethical thing to do, because they are people and not playing cards in a political game. We have a visa regime for academics and researchers from outwith the EU that is so strict that, according to the evidence that I’ve received from universities, it has been a great barrier to a number of research projects and has a negative impact on the recruitment of international students. For example, over the past four years, the number of students from India studying in the UK has declined by some 50 per cent. There is some discussion that the UK Government wants to make the system even stricter, which will create real concern among staff and international students, and some of them will discount Wales as a destination, which is a loss culturally, economically and academically. The House of Commons Science and Technology Committee has asked for the Government to exempt scientists from the EU already working in the UK from any changes to the migration rules, so that talented staff can be retained within UK universities, and that is something that we, of course, would endorse.

Also, we need to enable Welsh universities to participate in a post-study work visa scheme. Jo Johnson, the UK Minister for universities and science, has already announced that EU students applying for a place in UK universities in 2017 will be safeguarded in terms of the place and funding until the end of the courses, even if the UK leaves the EU before those courses are concluded. But, of course, without the opportunity to stay in the UK for a year or two after graduating, it’s quite possible that many of those students will choose to study elsewhere in any case. So, in order to attract students to study in Wales, we should consider re-introducing a visa scheme that will enable students to remain in the country to work, having concluded their studies—something akin to what was actually abolished in 2012: the tier 1 post-study—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yes, okay.

Diolch i chi, Llyr. A ydych hefyd yn cytuno nad ar gyfer gweithio’n unig y mae hyn; mae hefyd yn cynnwys agweddau ôl-ddoethurol, gan y bydd llawer o fyfyrwyr o dramor yn parhau â’u hastudiaethau yma drwy waith ôl-ddoethurol?

Yes, I agree entirely. It was shorthand to talk of work. You’re quite right to correct me on that. Thank you for doing so.

Of course, the tier 1 post-study work visa, which was abolished in 2012, did allow international students to wait for an additional two years after graduation. Universities across the UK and in Wales are supportive of that. Such a scheme would benefit the economy, enabling talented students to remain here in Wales.

There is a pilot scheme currently allowing four universities in England to take more responsibility for checking the qualifications of the tier 4 applicants for visas. As part of the scheme, qualified students can remain in the country for six months after graduation to seek work, and then apply for a tier 2 visa, but that scheme is far from being akin to what we had in place previously. Plaid Cymru has also called for a Welsh visa system, which would enable Wales to give its own qualification visas, rather than Westminster acting as a barrier between Wales and the world. It’s something that the all-party group on social integration in Westminster highlighted just last week too.

Finally, of course, we need to take international students from the UK net migration targets, and now, individuals such as George Osborne and Boris Johnson have stated that they would be supportive of such a move. A recent survey by Universities UK showed that the majority of the public don’t consider international students to be migrants. Seventy-five per cent welcomed higher numbers of international students, and 91 per cent believed that they should have a right to remain within the UK to work post study.So, there’s a great deal that needs to be done, but what is unquestionable is that students from outwith the UK do make a cultural, academic and economic contribution, which is very important and substantial to Wales. We need to protect and strengthen that, in my view. Westminster must not be some sort of barrier, as I’ve said, between Wales and the world. We can send a strong message on some of the things that we would want to do from the Chamber this afternoon by supporting this motion today.

I have selected the amendment to the motion. I call on Darren Millar to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf am ddiolch hefyd i gynrychiolydd Plaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw. Cynigiaf y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Paul Davies ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig.

Rwy’n credu bod pawb yn y Siambr hon yn cytuno bod y sector addysg uwch yn bwysig iawn i Gymru. Rydym yn gwybod bod ein prifysgolion, fel y dywedwyd eisoes, yn gyflogwyr pwysig a bod ganddynt gyfraniad sylweddol, a wneir ganddynt ar sail flynyddol, i’n heconomi. Maent hefyd, wrth gwrs, yn cyfrannu at lwyddiant allforion o Gymru ac mae’r enillion hynny wedi bod yn tyfu yn y blynyddoedd diwethaf. Wrth gwrs, maent yn cynnig gwaith i’r rhai a gyflogir yn uniongyrchol ganddynt, ac wrth gwrs, caiff rhai eu cyflogi, drwy economeg o’r brig i lawr, mewn swyddi o ganlyniad uniongyrchol i gael prifysgolion yn eu cymunedau lleol. Nid oes amheuaeth yn fy meddwl, oherwydd natur gynyddol fyd-eang marchnadoedd a natur gynyddol fyd-eang ein heconomi yma yn y DU, y bydd angen i ni fod yn wlad yma yng Nghymru gyda gweithlu hynod o fedrus, ac mae’r prifysgolion hynny’n helpu i gyflawni hyn ac mae gan lawer ohonynt berthynas waith dda ac agos iawn gyda chyflogwyr er mwyn diwallu eu hanghenion.

Rwy’n credu ei bod yn werth atgoffa ein hunain heddiw nad prifysgolion yn unig sy’n darparu addysg uwch. Mae llawer o golegau addysg bellach ar draws Cymru bellach â chyfran gynyddol o’u hincwm yn deillio o ddarparu’r hyn a fyddai’n cael ei ddarparu yn y sector prifysgolion yn draddodiadol. Yn ôl y cyfrif diweddaraf, rwy’n meddwl bod tua 8 y cant o incwm colegau addysg bellach yng Nghymru yn gysylltiedig ag addysg uwch mewn gwirionedd. Yn wir, mae’r ganran mor uchel ag 20 y cant yn rhai o’n colegau addysg bellach.

Felly, gadewch i ni beidio ag anghofio mai dyna’r cyd-destun rydym yn sôn amdano. Nawr, rhaid i mi ddweud, ym mhwynt 4 heddiw rydym wedi cyflwyno gwelliant arwyddocaol sy’n newid natur llawer o’r pwyntiau a wnaed. Y rheswm pam ein bod wedi gwneud hynny yw oherwydd ein bod yn deall bod angen gwneud y gorau o’r ffynonellau incwm hynny neu ddarparu ffynonellau incwm eraill yn eu lle mewn perthynas ag incwm ymchwil ar gyfer ein sector prifysgolion yng Nghymru yn y dyfodol os na fydd gennym fynediad at gronfeydd fel Horizon 2020 mwyach o ganlyniad i Brexit.

Nawr, mae Horizon 2020 yn ffynhonnell sylweddol o gyllid ar gyfer ymchwil—dyma yw oddeutu 20 y cant o gyllid ymchwil ar hyn o bryd yma yng Nghymru—ond nid dyma’r unig ffynhonnell o gyllid ymchwil. Daw 80 y cant o lefydd eraill. Rydym hefyd yn gwybod bod yna risgiau yn y dyfodol i’r gyfran o’r arian ymchwil Ewropeaidd a gawn ar hyn o bryd—nid yn unig oherwydd Brexit, hyd yn oed os ydym yn rhan o Horizon 2020 ar ôl Brexit—a gallai hynny fod yn wir, yn sicr, yn dibynnu ar y trafodaethau a gynhelir—ac fe wyddom fod yna awgrymiadau o’r Undeb Ewropeaidd y bydd ffocws cyllido ymchwil Horizon 2020 ar hyrwyddo a datblygu diwylliant ymchwil o ansawdd mewn rhannau o’r UE a’r gwledydd eraill sy’n cymryd rhan lle nad oes ganddynt ymchwil o ansawdd uchel ar hyn o bryd. Felly, byddwn ar ein colled yn ôl pob tebyg o ran ein cyfran o’r arian hwnnw yn y dyfodol. Felly ni wyddom beth fydd y newidiadau hynny eto ac mae’n anodd dyfalu. [Torri ar draws.] Iawn, ond nid oes gennyf lawer o amser.

Diolch i chi, Darren, am dderbyn yr ymyriad. Ond rydych hefyd yn cydnabod mai rhan o Horizon 2020 mewn gwirionedd oedd edrych ar sut y gallwn annog busnesau i fod yn rhan o’r proffil ymchwil, a sicrhau bod cydweithio’n digwydd ar draws y gwahanol wledydd, ac felly mae’r ffocws mewn gwirionedd ar fwy o gydweithio, yn enwedig gyda busnes y tro hwn.

Ie, wrth gwrs, rwy’n cydnabod hynny, ac rwyf hefyd yn cydnabod ei bod yn bosibl cymryd rhan yn Horizon 2020 ar ôl Brexit, ac rwy’n credu mai dyna’r pwynt y mae Llyr Huws Gruffydd yn ei wneud, sy’n bwynt pwysig iawn. Dylai’r pethau hyn gael eu trafod a dylent fod ar y bwrdd, ond y pwynt rwy’n ei wneud yw bod yna gyfleoedd i brifysgolion ddatblygu cysylltiadau eraill yn rhyngwladol, y tu allan i hynny, a chredaf yn ôl pob tebyg, oherwydd yr orddibyniaeth ar Horizon 2020, efallai bod diffyg ffocws wedi bod ar ddatblygu’r cysylltiadau hynny yn rhai o’n prifysgolion yng Nghymru. Mae’r un peth, wrth gwrs, yn berthnasol i Erasmus +—mae’n gynllun pwysig, mae’n galluogi rhaglen gyfnewid, ond nid dyma’r unig raglen gyfnewid sy’n gweithredu yng Nghymru ac nid dyma’r unig raglen gyfnewid sy’n gweithredu ar draws y DU. Rwy’n credu nad ydym yn gwneud cyfiawnder â’r sector prifysgolion drwy ddweud mai dyma’r unig gynllun o bwys o ran y rhaglenni cyfnewid hynny.

O ran fisâu, os caf am ychydig eiliadau, mae yna raglenni fisa ar waith ar hyn o bryd sy’n cynorthwyo myfyrwyr ôl-raddedig i gael hawl i aros yn y DU er mwyn dechrau eu busnesau eu hunain, mae yna rai sy’n rhoi hawl iddynt aros yn y DU os ydynt wedi cael cynnig swydd, mae yna rai sy’n rhoi hawl i bobl aros ac astudio y tu hwnt i gwrs ôl-raddedig yn ogystal. Y rheswm pam y newidiodd y gyfundrefn fisâu oedd oherwydd ei bod yn cael ei chamddefnyddio’n eang. Rydym yn gwybod ei bod yn cael ei chamddefnyddio—roedd llawer o golegau’n caniatáu i bobl gael fisas pan na ddylent fod wedi’u cael, yn enwedig mewn perthynas â chymwysterau iaith Saesneg. Roedd llawer o’r rheini, wrth gwrs, yn y wlad honno—India, Pacistan ac eraill y cyfeiriwyd atynt wrth agor y ddadl hon. Dyna pam y mae’r gyfundrefn fisa wedi newid.

Nawr, rwy’n cytuno â Phlaid Cymru o ran yr angen i ni eithrio myfyrwyr o’r ffigurau mudo net hynny, a dyna pam y byddwn yn cefnogi’r rhan benodol honno o’r cynnig heddiw. Ond rwy’n gobeithio y byddwch yn deall bod angen i ni gael rhywfaint o drefniant o’r ochr arall hefyd â’r UE, o ran dinasyddiaeth a’r gallu i barhau i weithio yn y prifysgolion lle y mae gennym staff yn cael eu cyflogi. Rwy’n derbyn nad yw’r ansicrwydd yn helpu dim ar hyn o bryd, ond mae angen i hynny fod yn ddwyochrog yn y dyfodol.

Wel, yn amlwg, fel y dywedwyd eisoes, mae’r sector addysg uwch yn hanfodol bwysig i’n cymdeithas a’n heconomi, nid yn lleiaf am fod ei brosiectau ymchwil a datblygu yn allweddol i greu economi fwy ffyniannus yma yng Nghymru.

Mae amheuon ynglŷn â chyllid ymchwil yn gwneud hwn yn gyfnod ansicr i’r sector. Gallai rhoi diwedd ar ein mynediad at gyllid gan gyrff rhyngwladol arwain at sector prifysgolion sy’n ei chael hi’n anodd ymdopi, a bydd hynny yn ei dro yn cael effaith ganlyniadol negyddol sylweddol ar Gymru. Gallai Brexit, a diwedd posibl ar arian ymchwil o dramor ysgwyd sylfeini ein heconomi’n sylweddol. Gyda llawer llai i ddenu pobl alluog i astudio ac aros yng Nghymru, rydym yn gwthio ein hunain yn nes byth at farchnad McJob. Mae’r ffeithiau’n siarad drostynt eu hunain: mae graddedigion yn ennill bron i £10,000 y flwyddyn yn fwy na phobl heb radd. Soniodd Llyr am India yn gynharach, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig i ni edrych y tu hwnt i’r Undeb Ewropeaidd yn hyn o beth. Byddem yn ffôl i amcangyfrif yn rhy isel, mewn gwirionedd, y cyfoeth, nid yn unig o ran talent, ond y cyfoeth ym mhocedi’r myfyrwyr hyn a ddaw yma i Gymru, a’r ffaith fod llawer ohonynt yn aros a gweithio yng Nghymru, ac yn gwneud Cymru yn gartref iddynt yn sgil eu hastudiaethau yma yng Nghymru, a hir y parhaed hynny.

Mae effaith y sector addysg uwch wedi ei ledaenu ar draws Cymru, gan gefnogi hyd yn oed yr ardaloedd nad oes ganddynt brifysgolion, a gyfrannodd chwarter y cyfanswm gwerth ychwanegol gros hwnnw. Yn yr un modd, roedd dros 25 y cant o’r swyddi a gefnogwyd gan y sector yn 2013 wedi’u lleoli mewn awdurdodau lleol heb brifysgol—ardaloedd fel Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr yn fy rhanbarth i, lle y cynhyrchodd y sector addysg uwch dros 2,000 o swyddi.

Dylem fod yn falch fod prifysgolion Cymru yn gwneud yn well na’r disgwyl mewn perthynas ag ymchwil. Gennym ni y mae’r ganran uchaf o waith ymchwil o’r radd flaenaf o ran ei effaith o holl wledydd y DU, yn ôl Fframwaith Rhagoriaeth Ymchwil 2014, ac ystyrir bod bron ei hanner yn effeithio’n drawsnewidiol ar yr economi a’r gymdeithas. Felly, o ystyried y gefnogaeth ariannol sylweddol a gafodd Cymru gan yr UE, bydd Brexit yn creu heriau sylweddol i ymchwil a datblygu. Yn 2015 yn unig, cafodd bron £25 miliwn o gyllid datblygu rhanbarthol Ewropeaidd ei gymeradwyo ar gyfer cynigion i wella’r seilwaith ymchwil ac arloesi a meithrin gallu ar draws Cymru, yng nghampws arloesi a menter Aberystwyth, a Chanolfan Ymchwil Delweddu’r Ymennydd Prifysgol Caerdydd. Agorodd campws gwyddoniaeth ac arloesedd y bae ym Mhrifysgol Abertawe yn fy rhanbarth ym mis Hydref 2015 a chafodd fuddsoddiad gwerth €60 miliwn gan Fanc Buddsoddi Ewrop. Ni allwn fychanu pwysigrwydd y buddsoddiad i economi Gorllewin De Cymru.

Soniodd Darren Millar am Horizon 2020 yn gynharach, ac er ei bod yn wir ein bod yn dal i allu cael mynediad at Horizon 2020 ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid ydym yn gwybod ar hyn o bryd beth fydd cynnwys y trafodaethau na pha fath o gytundeb Brexit a gawn i ni wybod a fyddwn yn gallu cael yr un lefel o fynediad at Horizon 2020 ag sydd gennym ar hyn o bryd. Felly, mae’n bwysig ein bod yn cyflwyno achos dros fod yn rhan o’r mathau hynny o gynlluniau, boed yn un o lawer ai peidio.

Efallai’n wir na fydd ymrwymiad y Canghellor i ychwanegu £2 biliwn ychwanegol y flwyddyn at wariant ar ymchwil a datblygu erbyn diwedd Senedd bresennol San Steffan yn arwain at ddim os yw cyllid grant Ewropeaidd yn diflannu, o ystyried mai 1.67 y cant yn unig o gynnyrch domestig gros oedd gwariant gros y DU ar ymchwil a datblygu yn 2014, un o’r isaf o wledydd y G7, ac rydym yn mynd tuag at yn ôl. Ond yn fwy na hynny, beth y mae’n ei olygu ar gyfer prosiectau newydd? Beth y byddai’n ei olygu i ganolfan ymchwil a datblygu dur ar gampws arloesedd Abertawe, er enghraifft—prosiect y mae llawer ohonom wedi bod yn pwyso amdano ers peth amser bellach? Os mai dim ond llenwi tyllau y mae unrhyw gyllid ychwanegol yn ei wneud, gan redeg er mwyn aros yn llonydd, yna mae’n dilyn y bydd buddsoddiad newydd yn annhebygol iawn o gael ei ystyried, ac mae’n bosibl y byddai argymhellion fel y cynllun ymchwil a datblygu dur, a fyddai’n tanategu hyfywedd yr ardal fel canolfan gynhyrchu dur—rhywbeth sy’n hynod o bwysig i economi Cymru—yn wynebu mwy o gystadleuaeth fan lleiaf.

Mae hwn yn gyfnod bregus iawn i addysg uwch, a rhaid i ni sicrhau, fel llunwyr cyfraith a pholisi, ein bod yn deall yn llawn beth fydd effaith y newid sylweddol hwn i’r tirlun gwleidyddol ar ein sefydliadau, os a phan fyddwn yn pleidleisio ar y cynllun Brexit yn y pen draw.

Hoffwn ddatgan buddiant, Lywydd, fel darlithydd cysylltiol ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd. Rwy’n mynd i fod yn cefnogi’r cynnig hwn heddiw, ac roeddwn yn neidio i fyny ac i lawr mewn cytundeb ag araith Llyr Gruffydd. Yn benodol, hoffwn dynnu sylw at bwyntiau—nid yw’n digwydd yn aml iawn, ond dyna ni. [Chwerthin.]—4(d) a 4(e) y cynnig. Mae addysg uwch yn alwedigaeth ryngwladol, ac mae cydweithrediad ar draws y gwledydd ym maes addysgu ac ymchwil yn cael ei werthfawrogi’n fawr gan y gymuned academaidd. Yn wir, yn fy rôl flaenorol fel uwch ddarlithydd, roeddwn yn diwtor cyswllt gyda choleg yng Ngwlad Groeg, lle roeddem yn dilysu cyrsiau, yng Ngholeg Perrotis/Ysgol Fferm Americanaidd yng Ngwlad Groeg, yn Thessaloniki, ac roeddwn yn ystyried fy hun yn gynnyrch wedi’i allforio o Gymru.

Credaf fod rheolaethau fisa Llywodraeth y DU y mae Llyr eisoes wedi’u crybwyll, ac a gyflwynwyd gan ein Prif Weinidog pan oedd hi’n Ysgrifennydd Cartref, yn rhan o ymosodiad ehangach ar werth myfyrwyr rhyngwladol a’r sector myfyrwyr rhyngwladol i’r economi. Rwy’n meddwl, Darren Miller—fel cyn-ddarlithydd addysg uwch—eich bod wedi siarad llwyth o sbwriel tuag at ddiwedd eich araith, mae’n rhaid dweud. Cafodd Theresa May wared ar fisas gwaith ôl-astudio yn 2012. Roedd y rhain wedi caniatáu i fyfyrwyr o’r tu hwnt i’r UE aros yn y DU a gweithio am hyd at ddwy flynedd ar ôl iddynt raddio. Nawr ni chânt aros am fwy na phedwar mis. Roedd hi eisiau mynd ymhellach ar y pryd a diarddel myfyrwyr rhyngwladol o Brydain yn syth ar ôl iddynt raddio, hyd nes i arweinwyr busnes ei chael i weld rhywfaint o synnwyr drwy sôn am yr effaith negyddol bosibl ar yr economi.

Yn fy swydd flaenorol, roeddwn yn dysgu MBA Met Caerdydd. Yn 2008, roedd cyfartaledd o 150 o fyfyrwyr MBA rhyngwladol ar y rhaglen bob semester. O ganlyniad uniongyrchol i bolisi Llywodraeth y DU, roedd 30 o fyfyrwyr ar ôl ar y rhaglen pan roddais y gorau i weithio amser llawn yn 2016. Dyna ganlyniad uniongyrchol i bolisi Llywodraeth y DU, ac mae’n sarhaus—[Torri ar draws.] Mewn eiliad. Mae’n sarhaus dweud bod hyn oherwydd camymddwyn ar ran y myfyrwyr hynny. Nid oedd hynny’n wir.

Nid wyf yn cyhuddo unrhyw un o’r myfyrwyr hynny o wneud cais twyllodrus am fisa. Rwy’n gwneud y pwynt yn syml iawn fod twyll wedi’i ganfod yn y system ac angen rhoi sylw iddo. Nid oedd y system flaenorol yn gweithio. Mae yna gyfleoedd o hyd o dan y trefniadau fisa presennol i bobl wneud cais am fisâu a’u cael.

Nid yng Nghymru. Nid oedd hynny’n digwydd yng Nghymru. Fe ddywedaf rywbeth arall wrthych: fel Ceidwadwr, eich polisi fel arfer yw tynnu’r wladwriaeth allan o bethau. Wel, fe ddywedaf un peth: rydych yn defnyddio gordd i dorri cneuen. Pe baech chi eisiau datrys rhai o’r pethau hyn yn y colegau lle roedd yna gamymddwyn, rydych chi’n eu datrys drwy gau’r colegau hynny. Nid ydych yn ei wneud drwy niweidio economi Cymru.

Mae myfyrwyr tramor hefyd yn cael eu cynnwys yn ffigurau ymfudo net y DU. Mae hynny’n gwbl hurt. Myfyrwyr yw’r bobl hyn, nid ymfudwyr, ac maent yn gwneud cyfraniad enfawr i’n heconomi, ac yn dal i wneud hynny. Yn 2013-14, yn y flwyddyn academaidd honno, hyd yn oed ar ôl cyflwyno’r diwygiadau dinistriol hyn, myfyrwyr rhyngwladol oedd ychydig o dan un rhan o bump o’r bobl mewn addysg yn y DU. Os awn ymlaen ymhellach â’r cynigion hyn gyda fisâu myfyrwyr, rydym yn mynd i niweidio ein heconomi. Felly, mae’n anodd gorbwysleisio pwysigrwydd myfyrwyr tramor i addysg uwch yng Nghymru. Rwy’n aelod o Undeb y Prifysgolion a Cholegau, a chynhaliwyd arolwg ganddynt a ganfu fod dwy ran o bump o staff a myfyrwyr, ar ôl Brexit, bellach yn fwy tebygol o ystyried peidio â dod i’r DU neu adael cyfundrefn addysg uwch y DU o ganlyniad i Brexit, oherwydd ofnau fod yr amodau y mae myfyrwyr rhyngwladol y tu allan i’r UE yn eu dioddef—byddant yn wynebu’r un problemau o fewn yr UE. Cyfarfûm ag is-ganghellor prifysgol a ddywedodd wrthyf fod staff rhyngwladol yn hanfodol i ddatblygiad addysgu ac ymchwil sy’n edrych tuag allan. Iawn, David.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A ydych hefyd yn cytuno nad ar gyfer graddio a chael graddau’n unig y maent yn dod? Maent am fynd i mewn i’r meysydd ymchwil ar ôl hynny mewn gwirionedd. Felly, maent yn dod am eu bod yn gwybod bod yr ymchwil yno. Maent yn awyddus i barhau â’u hastudiaethau ar ôl graddio, a hyd yn oed ar ôl doethuriaeth, maent am barhau i weithio mewn ymchwil. Felly, mae’n ddarlun cyfan.

Ie, myfyrwyr MBA yw ein myfyrwyr doethurol yn y dyfodol a’n hymchwilwyr yn y dyfodol. Ie, yn hollol. Mae ganddynt werth deallusol a ddylai aros yn ein heconomi. Gallai gwneud gwladolion yr UE yn ddarostyngedig i’r un cyfyngiadau llym â gwladolion nad ydynt o’r UE ar ôl Brexit effeithio’n drychinebus ar ein system brifysgolion, a bydd yn anfantais i’n twf economaidd sydd eisoes yn arafu. Felly, mae’n hanfodol ein bod yn sicrhau statws fisa a dinasyddiaeth gwladolion yr UE sy’n gweithio ym mhrifysgolion Cymru, fel y mae’r cynnig yn ei nodi’n gwbl briodol. Mae ein gallu i ateb y galw am swyddi sgiliau uchel yn dibynnu ar hynny, a dyna pam y byddaf yn llwyr gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

I’m very pleased to add to the agreement that has broken out in the Chamber by agreeing entirely with what Hefin said in giving his speech. We can agree on several other things if we keep away from the issue of pork. There are three things that we can do to ensure the future of the higher education sector in Wales, following the decision to exit the EU, and some of the other aspects that have been mentioned by other Members. Let us be clear on how important this sector is. As has been said—and it’s very important to reiterate the point—this is one of the greatest exports that we have. We are second only to the United States in terms of the international engagement that there is in the higher education sector throughout the British isles. We want to maintain that situation and ensure that that does continue to bring benefits to Wales.

One post is created in Wales for every three students who come to Wales from outwith the European Union. One post is created for every five students coming from within the EU. That corresponds to over £200 million in terms of payments by international students to universities in Wales every year, including £160 million of payments for tuition fees. So, it’s vitally important that we do maintain this flow of income to universities, as well as the fact, of course, that a number of our universities in Wales are within 150 or 200 places of failure or success, according to the level of recruitment to those universities. International students are not only important economically and internationally; they’re important because they enrich our universities, they bring new skills, they bring a new perspective, they form relationships with our domestic students, if you will, and they enhance that process as a result.

Mae tri pheth cyflym y gallem ei wneud i sicrhau hyfywedd y sector yn y dyfodol. Yn gyntaf oll, fel y soniodd Hefin David wrth orffen, mae angen i ni sicrhau statws fisa myfyrwyr ac athrawon a darlithwyr o’r UE mewn prifysgolion, ac ymchwilwyr, sydd yma gyda ni eisoes. Rydym eisoes yn darllen straeon eithaf brawychus am wladolion yr UE yn gorfod profi eu cenedligrwydd a’u hawl i aros yn y wlad hon. Nid ydym am weld rhagor o hynny. Mae arnom angen ymrwymiad clir gan Lywodraeth y DU fod gan y myfyrwyr hyn a’r aelodau hyn o staff hawl i aros yn y sector prifysgolion yng Nghymru. Ceir oddeutu 1,300 o staff sy’n wladolion yr UE ym mhrifysgolion Cymru yn unig, ac mae gwir angen eu hannog i aros.

Yr ail beth y mae angen i ni weld yw system fisa sy’n addas at y diben. Ar y diwrnod y dywedodd y gŵr â’r enw priodol, neu amhriodol, Robert Goodwill, y bydd gennym ardoll o £1,000 ar gyfer holl ddinasyddion yr UE sy’n dod i weithio yn y wlad hon, rwy’n credu bod angen ailedrych yn gyflym iawn sut rydym yn gwahaniaethu rhwng myfyrwyr a gweithwyr yn y ffigurau hynny, oherwydd nid ydym am weld y nifer sydd eisoes yn lleihau o fyfyrwyr sy’n gwneud cais i brifysgolion Cymru—sydd wedi gostwng rhywbeth tebyg i 32 y cant yn barod yn y ceisiadau cynnar yn dilyn canlyniad y refferendwm, o wledydd yr UE—nid ydym am weld hynny’n datblygu i fod yn drychineb go iawn i’n prifysgolion. Felly, system fisa sy’n addas at y diben. Mae hynny, ym marn Plaid Cymru, yn cynnwys system fisa wedi’i rhanbartholi yng nghyd-destun y DU, felly mae gan Gymru ei gofynion fisa ei hun. Nid yw hynny’n newydd. Mae Sadiq Khan, Maer Llundain, wedi galw am hynny, gan bwyso ar adroddiad PricewaterhouseCoopers a gynhyrchwyd ar gyfer Corfforaeth Dinas Llundain. Mae gan Ganada system fisa o’r fath ac mae wedi bod yn gweithredu’r system fisa honno ers nifer o flynyddoedd yn y taleithiau. Yr wythnos diwethaf yn unig, galwodd y grŵp hollbleidiol ar integreiddio cymdeithasol yn Nhŷ’r Cyffredin yn San Steffan hefyd am system fisa gyda system fewnfudo ranbarthol. Gallwn wneud defnydd o hynny wedyn i deilwra myfyrwyr a gweithwyr mudol yn unol ag anghenion economi Cymru.

Y peth olaf y mae angen i ni ei wneud er mwyn sicrhau dyfodol y system addysg uwch a myfyrwyr rhyngwladol yw tynnu myfyrwyr rhyngwladol o’r targedau mewnfudo. Nid yw’n hysbys iawn, ond o’r niferoedd mewnfudo y siaradwn amdanynt bob amser, mae 30 y cant ohonynt—un o bob tri—yn fyfyrwyr ac maent yn dychwelyd adref. Mae’n rhaid i mi ddweud wrth Darren Millar mai’r nifer—a dyma’r niferoedd swyddogol—sy’n aros yn hwy na’u fisâu yw 1 y cant. Dyna natur y bwystfil. Nid yw’n werth gwastraffu’r 99 y cant er mwyn ymdrin â hynny. Iawn, ar bob cyfrif, ewch i’r afael â cholegau sy’n methu, ar bob cyfrif ewch i’r afael â chamddefnyddio—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, sori; mae fy amser ar ben. Ar bob cyfrif ewch i’r afael â’r rhai sy’n camddefnyddio’r system, ond am y 99 y cant, mae angen i ni eu tynnu o’r ffigurau ac mae angen dadl onest am wir nifer y mewnfudwyr sy’n dod i Gymru a’r rhan y maent yn ei chwarae, ac nid ymfudwyr yw myfyrwyr.

Er y gall addysg uwch fod yn brofiad sy’n datblygu cymeriad, mae’r rhuthr i droi pob pwnc a galwedigaeth yn gwrs gradd wedi bod yn brofiad sy’n dinistrio cymeriad i lawer o bobl ifanc. Mae’r farchnad swyddi wedi gorlifo â graddedigion nes bod eu cyflogau’n is nag erioed o’r blaen, mae eu dyledion yn uwch, ac mae’r trethdalwr yn talu bil llawer mwy am weinyddu system fenthyciadau wrth i lai o raddedigion gyrraedd y trothwy ad-dalu pan fo disgwyl iddynt wneud hynny. I raddau helaeth, mae cyflogwyr yn hidlo ymgeiswyr rhwng y rhai sydd â 2:1 a’r gweddill. Mae rhai sefydliadau mwy o faint yn dweud erbyn hyn fod yna gymaint o raddedigion fel eu bod bellach yn trin graddau Meistr fel y radd anrhydedd newydd.

Mae cynaliadwyedd y system addysg uwch yng Nghymru yn dibynnu, nid yn unig ar gyllid Llywodraeth, ond hefyd ar ei henw da mewn perthynas ag ymchwil a datblygu ac ar safon yr addysg a phrofiadau eraill y gall sefydliadau addysg uwch eu cynnig yma. Byddai’n anghywir i fynd ati’n ddall i fabwysiadu barn yr UE ar wario ar addysg uwch wrth ystyried cymorth ariannol. Nid yw’r UE wedi bod yn enwog am ei ddarbodusrwydd na’i atebolrwydd. Mae angen i Lywodraeth Cymru farnu drosti ei hun a yw cronfeydd o’r fath yn creu elw digon da ar fuddsoddiad cyn ailddarparu’r cyllid. Mae hi mewn sefyllfa well na neb arall i wybod beth sy’n fforddiadwy ac i ymateb i anghenion economi Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? A ydych yn barod i dderbyn bod myfyrwyr rhyngwladol yn cyfrannu £22 miliwn yn uniongyrchol i economi’r DU?

Rwy’n derbyn hynny ac rwyf hefyd yn dadlau, pe bai ein sefydliadau addysg uwch yn ehangu eu rhwyd, gallent wneud llawer mwy o arian yn y tymor hir mewn gwirionedd, a bod yn fwy cynaliadwy yn y tymor hir, yn hytrach na chanolbwyntio ar fyfyrwyr o’r UE y mae’n rhaid cynnig yr un telerau iddynt â myfyrwyr o’r wlad hon.

Bydd y rhai sy’n gweithio ym mhrifysgolion y DU ar hyn o bryd yn cael caniatâd i aros. Mae dweud efallai na fyddant, unwaith eto, yn dod o bosibl gan blaid sy’n gwneud popeth yn ei gallu i godi bwganod a mynnu pethau a fydd yn digwydd beth bynnag fel y gallant geisio hawlio buddugoliaeth ymhellach i lawr y lôn. Mae UKIP wedi dweud, dro ar ôl tro, y dylai gwladolion yr UE sy’n byw yma ar hyn o bryd gael hawl i aros. Dylai Theresa May gyhoeddi hynny ar unwaith a rhoi’r gorau i ddefnyddio pobl sydd wedi setlo yma fel rhyw fath o ddarn bargeinio. Ni ddylai’r Aelod Torïaidd a gynigiodd y gwelliant fynnu dim llai na hynny. Rwy’n ofni bod ei welliant gwangalon i edrych yn unig ar drefniadau ar gyfer cytundeb dwyochrog yn llawer llai na hynny. Mae UKIP yn dweud y dylai’r rhai sydd yma ar hyn o bryd gael caniatâd i aros heb ystyried unrhyw gytundeb dwyochrog. Mae’r gyfraith yn awgrymu mai felly y mae beth bynnag.

Mae fisâu gwaith ar ôl astudio yn rhan hanfodol o ddenu a chadw graddedigion o ansawdd uchel yn y wlad, ac rwy’n cefnogi eu defnydd. Fodd bynnag, o dan drefniadau rhyddid i symud yr UE, rydym wedi dod yn gyfarwydd â gorsymleiddio dosbarthiadau’r rhai sy’n dod yma. Nid oedd gennym unrhyw ddewis yn hynny. Fodd bynnag, mae llawer o bobl yn dod i Gymru i astudio. Dylem o leiaf eu cyfrif ac ystyried a allwn ymdopi â’r niferoedd neu a oes angen i ni ddenu mwy. Nid oes unrhyw reswm pam na allwn gael targedau ar wahân ar gyfer niferoedd myfyrwyr, ond mae angen i ni gydnabod bod pen draw ar ein hadnoddau a’n gwasanaethau cyhoeddus yn y wlad hon. Mae esgus fel arall yn anghyfrifol.

Mae cyllid ymchwil rhyngwladol yn bwysig, ond rhaid iddo basio prif brawf ansawdd addysg. Nid oes y fath beth â chinio am ddim a buasai’n drueni gweld ymchwil yn cael ei wneud yn unig am ei fod yn cael ei noddi gan gwmnïau rhyngwladol sy’n canolbwyntio ar elw. Mae’n mynd yn groes i’r hyn y dylai addysg fod. O ran graddedigion y dyfodol, rwy’n llwyr gefnogi gallu graddedigion rhyngwladol i aros, gweithio a setlo yma. Ond mae polisi ymfudo drws agored yr UE ar hyn o bryd yn golygu y byddai person graddedig cymwys iawn o Nigeria yn cael anhawster mawr i aros yma ar ôl eu hastudiaethau, neu hyd yn oed i ddod yma yn y lle cyntaf.

Yn dilyn Brexit, mae gennym ddyletswydd i wneud yn siŵr fod ein polisi mewnfudo yn seiliedig ar deilyngdod, nid ar genedligrwydd fel y mae yn awr. Mae enw da iawn gan sefydliadau addysg uwch y DU ar draws y byd. Mae saith o 11 prifysgol orau Ewrop yn y DU, ac er bod gan y DU bedair prifysgol yn 20 prifysgol orau’r byd, nid oes yr un gan wledydd eraill yr UE. Mae gennym fanteision nad oes gan lawer o wledydd eraill mohonynt. Rhaid i Lywodraeth Cymru hyrwyddo a marchnata addysg uwch Cymru ar draws y byd, pan gânt y rhyddid i wneud hynny ar ôl Brexit. Diolch.

There are some general concerns about the future of the HE sector in Wales, not only as the result of Brexit, of course; the sustainability of the sector has been vulnerable for many years now. But, the implications of Brexit for our universities will mean that it is crucial that the Welsh Government and the UK Government do take action soon in order to safeguard the future of the sector.

As many have already said this afternoon, a successful HE sector is crucial for a prosperous Wales. Therefore, the Welsh Government must do everything needed in order to safeguard the sustainability of the sector. First of all, we need to safeguard the current funding and funding programmes of the European Union or provide alternative funding and programmes.

Taking into account the expenditure of universities, staff and students, Welsh universities have an important direct impact, which is far-reaching, on the Welsh economy. The economic impact of the HE sector in Wales came to a total of £4.6 billion during 2014-15, with £251 million of that coming to Gwynedd alone. There are 3,000 jobs in Bangor University, which is an important part of the local economy of the area, with far more employed indirectly as a result of the existence of Bangor University.

Universities in Wales have raised concerns about the funding system for many years, pointing to the funding gap between institutions in England and Wales as a result of the tuition fee grant, and it’s estimated that the gap was between £73 million and £115 million in 2015. The hope is, of course, that the recommendations of Diamond will actually deal with some of that gap, but the historic impact on the sector has been grave, and the Welsh Government has been underfunding universities in this country. Plaid Cymru has been able to ensure that there will be no further cuts in the 2017-18 budget, but the situation remains extremely challenging. The funding gap has meant cuts to courses, with Bangor University, for example, having to close the school of lifelong learning, although there are some hopes that some provision will be provided in an alternative manner.

Given these funding pressures, European Union grants for research and development, as well as capital funding, have been exceptionally important in supporting the HE sector’s work in Wales and in enabling that sector to remain competitive: £12 million in funding from the Horizon 2020 fund in 2014 alone; £118 million in funding from the European Investment Bank between 2011 and 2016 for developing learning facilities and improving learning and research facilities. For example, Bangor University received funding to the tune of €10 million in March 2016 from the European Investment Bank, and another funding package worth €54 million from the bank in 2014, which is significant funding, not only for the university but for the wider economy, as I’ve said.

Philip Hammond has pledged to safeguard the funding of any project currently receiving Horizon 2020 funds up until the end of the project, even if we do leave the European Union before that programme is concluded, but what happens after that? The autumn statement allocated funding for research and development, but what about the broader range of academic research work that is also being funded through the European Union? We can participate in Horizon 2020 without being members of the European Union. Norway, Turkey and Israel, for example, do succeed in doing so, and it’s also possible to receive funding from the European Investment Bank without being members of the European Union—for example, Norway, Liechtenstein, Iceland and Switzerland do so. It’s important that all efforts are made now, and that we leave no stone unturned in order to ensure that our HE sector continues to have access to these funding sources once we have left the European Union.

Hoffwn ddiolch i Llyr am gyflwyno’r ddadl hon ac rwy’n cefnogi llawer o’r cyfranwyr eisoes sydd wedi siarad o blaid y cynnig. Nid wyf yn ymddiheuro am ailadrodd rhai o’r pwyntiau sydd wedi’u gwneud eisoes, oherwydd credaf eu bod yn werth eu nodi’n bendant iawn. A gaf fi hefyd ddiolch yn fawr iawn i Brifysgol Caerdydd, Prifysgolion Cymru ac eraill am y deunydd briffio a ddarparwyd ganddynt cyn y ddadl hon yn tynnu sylw at rai o’r materion perthnasol iawn sydd eisoes wedi cael eu crybwyll yn y Siambr?

Mae’n dda fod gennym bellach grŵp prifysgolion, grŵp trawsbleidiol a sefydlwyd yn y Cynulliad sy’n edrych ar y materion hyn, yn ogystal â’r grŵp a gadeirir gan Rhun ap Iorwerth ar Gymru yn y cyd-destun rhyngwladol, sydd wedi edrych ar nifer o’r agweddau hyn ar ein cyrhaeddiad gyda’n haddysg, gyda’n myfyrwyr a’n harbenigedd staffio yn rhyngwladol, ond hefyd, pwysigrwydd parhau i fod yn lle deniadol iawn i ddod i astudio, i ymchwilio, ac i weithio yn ogystal, ac i ymestyn y cyfleoedd gwaith hyn. Mae’n werth dweud bod y gerddoriaeth naws a osodwyd gennym fel Llywodraeth Cymru a hefyd fel Llywodraeth y DU yn rhyngwladol yn gefndir i’r ddadl hon a’r cyd-destun ar ei chyfer: sut y mae’n swnio dramor? Rydym yn gwybod ein bod wedi bod drwy gyfnod eithaf anodd. Mae yna farchnad ryngwladol gystadleuol iawn am fyfyrwyr. Rydym yn gwybod y bydd y dystiolaeth yn dangos bod pobl wedi bod yn pleidleisio gyda’u harian a’u traed, a’u bod yn dewis mannau eraill, yn rhannol oherwydd y rhwyg a ddigwyddodd y llynedd—y teimlad nad oedd cymaint o groeso yma i bobl o dramor.

Rwy’n credu bod angen i ni newid hyn, ac roedd yn dda gweld bod araith Ysgrifennydd y Cabinet ym Mhrifysgol Caerdydd ac araith y Prif Weinidog ym Mhrifysgol Bangor ym mis Tachwedd yn ogystal, yn etholaeth Sian Gwenllian, wedi cael derbyniad da iawn gan y sector prifysgolion yng Nghymru. Maent yn dweud eu bod wedi cael llawer o dawelwch meddwl mai blaenoriaethau Llywodraeth Cymru oedd y blaenoriaethau cywir ar gyfer y sector prifysgolion yn y wlad hon, ond hefyd dywedwyd y pethau cywir ynglŷn â sut y dylem edrych allan ar y byd a chroesawu myfyrwyr rhyngwladol o’r UE a thu hwnt, yn ogystal â chroesawu’r cyfleoedd sydd gennym a gwneud yn siŵr ein bod yn cadw’r cyfleoedd hynny a bod ein harbenigedd a’n myfyrwyr ni hefyd yn mynd allan i’r byd a bod arbenigedd ein staff yn cael ei rannu. Mae’r pwyntiau hyn wedi cael eu gwneud mewn rhyw ffordd eisoes gan y cyfranwyr i’r ddadl hyd yn hyn.

Ond rwy’n awyddus i nodi rhai ffeithiau eglur yn y ddadl. Wrth i ni siarad, ar hyn o bryd, ceir bron 5,500 o fyfyrwyr o’r UE o bob math, ar bob lefel, amser llawn a rhan-amser, ôl-raddedig ac israddedig, ym mhrifysgolion Cymru eleni. Mae’n cyfateb i fwy na 4 y cant o boblogaeth y myfyrwyr. Mae’r myfyrwyr UE hyn yng Nghymru wedi cynhyrchu oddeutu £150 miliwn i economi Cymru—os ychwanegwch bob myfyriwr rhyngwladol at hynny, mae oddeutu £235 miliwn i economi Cymru—ac mae hwn, fel rwy’n dweud, nid yn unig yn gyfraniad sylweddol ond mae hefyd yn farchnad gystadleuol iawn allan yno ar gyfer y dyfodol. Rwy’n clywed y geiriau o sicrwydd gan Darren Millar, y bydd pethau’n iawn yn y dyfodol er gwaethaf yr ansicrwydd. Rydym yn gobeithio’n fawr fod hynny’n wir, ond rhaid i mi ddweud mai’r ansicrwydd ar hyn o bryd yw pam y mae Prifysgolion Cymru yn lleisio’r pryderon hyn, yn enwedig ar ôl y flwyddyn rydym newydd droi cefn arni.

Os edrychwch ar yr effaith ar y staff, pa mor allweddol yw staff o’r UE i gynnal rhagoriaeth ein sector prifysgolion yng Nghymru, wrth i ni siarad, mae yna bron i 1,400 o staff o rannau eraill, o wledydd eraill yn yr UE—ac rydym yn dal i fod yn yr UE ar hyn o bryd—yn ein prifysgolion yng Nghymru, yn staff academaidd, a heb fod yn staff academaidd, gyda llaw. Felly, pan edrychwn ar fater fisâu—gyda sgiliau, heb sgiliau, graddau gwahanol o sgiliau ac yn y blaen—rhaid i ni fod yn ofalus, wrth i’r Swyddfa Gartref edrych ar hyn, nad ydym, heb i ni sylwi, yn sydyn yn gweld y canlyniad negyddol ein bod wedi denu rhai pobl i gael caniatâd i fod yma a’n bod wedi gwahardd pobl eraill sydd yr un mor hanfodol i’r sector addysg uwch yng Nghymru.

Yn olaf, rwyf am gyfeirio’n fyr iawn, Lywydd, at bwysigrwydd ymchwil yr UE: cydweithredu a’r incwm a gawn. Wrth i ni siarad, mae cyfanswm grantiau ymchwil yr UE ac incwm contractau ar gyfer Cymru oddeutu £46 miliwn. Bydd eraill yn y Siambr hon yn ein sicrhau y gellir dod o hyd i’r arian mewn mannau eraill. Rwy’n falch eu bod mor hyderus. Hoffwn wybod o ble y mae’n mynd i ddod. Ond mae hynny’n arwyddocaol, mae’n 20 y cant o’n hincwm o ran ymchwil, a dyna pam ein bod yn gwneud mor dda ar hyn o bryd. Fe roddaf y gorau iddi ar y pwynt hwnnw, oherwydd mae llawer o’r pwyntiau roeddwn am eu gwneud wedi’u gwneud eisoes. Ond mae angen i ni gael hyn yn iawn yma wrth symud ymlaen. Ond rwy’n dod yn ôl at y cyd-destun i’r hyn rydym yn ei ddweud, sef bod yn gyrchfan deniadol yn rhyngwladol i fyfyrwyr o’r UE, ond o’r tu hwnt i’r UE hefyd. Mae angen i ni gadw hynny a’r arbenigedd sy’n gysylltiedig â hynny.

Rwy’n credu y gellir arddangos perthnasedd addysg uwch yng Nghymru drwy’r cyhoeddiad diweddar gan Brifysgol Caerdydd ei bod yn mynd i wario £23 miliwn ar adeilad mathemateg a chyfrifiaduraeth newydd a £32 miliwn ar lety newydd i fyfyrwyr. Yn wir, mae wyneb Caerdydd wedi’i drawsnewid yn y 10 neu 20 mlynedd diwethaf, a llawer ohono drwy fuddsoddiad ein prif brifysgol, ac rwy’n falch iawn o ddweud fy mod yn un o raddedigion y brifysgol honno.

Credaf ei bod yn bwysig iawn canolbwyntio ar yr hyn fydd ei angen i sicrhau bod carfan prifysgolion y DU yn parhau i fod, yn ôl pob tebyg, yn ail orau yn y byd ar ôl yr Unol Daleithiau. Yr Unol Daleithiau yn unig sydd â nifer uwch na ni o enillwyr gwobrau Nobel ac os edrychwch ar gyfeiriadau academaidd, rydym filltiroedd ar y blaen i unrhyw wlad arall, ac eithrio’r Unol Daleithiau’n unig, unwaith eto. Hynny yw, rydym yn arweinydd byd go iawn, a hynny, gyda llaw, am fuddsoddiad cymharol fach mewn perthynas â chyfanswm yr arian sy’n angenrheidiol. I baratoi ar gyfer y ddadl hon, edrychais ar wefan Universities UK a cheir pedwar gofyniad hanfodol mewn gwirionedd o ran y math o sector prifysgolion fydd ei angen arnom a’r hyn fydd ei angen ar y sector i ffynnu mewn amgylchedd ôl-Brexit.

Mae cydweithio rhyngwladol ar ymchwil yn gwbl allweddol, ac ni ddylai hynny fod yn syndod i neb, ond rydym yn debygol o fod mewn byd sy’n symud oddi wrth yr awydd naturiol i gydweithredu â’n cymdogion, ac unrhyw symud tuag at fyd caeedig—. A chlywsom sut y mae polisi fisâu yn ffordd ymarferol iawn o greu canlyniadau nas bwriadwyd. Ond hefyd fel lle deniadol i ddod i astudio a chael gyrfa yn y dyfodol, o bosibl, os ydych yn y grŵp elît sy’n mynd i arwain ymchwil ar gynhyrchion newydd a phob math o bethau.

Yn ail, rhaid i’r DU gael ei gweld fel un o’r prif gyrchfannau ar gyfer myfyrwyr. Nawr, yn anochel, wrth i brifysgolion yn India a Tsieina, er enghraifft, ddatblygu, byddant yn cadw llawer o’u myfyrwyr disgleiriaf ac nid yw hynny’n beth gwael. Ond bydd mwy o gystadleuaeth yn gyffredinol am y sector elît o fyfyrwyr rhyngwladol. Yn y bôn, rydym yn ail o ran y dewis o gyrchfannau ar hyn o bryd, yn ail yn unig i’r Unol Daleithiau unwaith eto, ac mae’n rhaid i ni weithio’n galed iawn i sicrhau ein bod yn cynnal hynny.

Yn drydydd, mae’n rhaid i ni fuddsoddi yn y sylfaen ymchwil. Dyna pam y mae ein prifysgolion mor eithriadol. Roedd y rhan fwyaf ohonom yma yn israddedigion ac mae’n bwysig iawn, yr addysg israddedig sy’n cael ei darparu gan ein prifysgolion gwych, ond mewn gwirionedd mae’n—. Maent yn gwneud hynny mewn gwirionedd o ganlyniad, fel effaith eilaidd ddymunol iawn, i fod ag ymchwil sy’n rhagorol. Dyna pam eu bod ar y blaen yn yr ymchwil am wybodaeth. Heb y sylfaen ymchwil, fe fyddwch yn fuan iawn yn colli’r gallu i addysgu israddedigion i lefel uchel.

Mae angen i staff a myfyrwyr gael mynediad at gyfleoedd rhyngwladol. Roeddwn yn ffodus iawn i gael astudio am flwyddyn fel myfyriwr ôl-raddedig yn Virginia ac roedd gennyf ddiddordeb arbennig pan oeddwn yno yng nghyfansoddiad America a ffederaliaeth. Nawr, er gwell neu er gwaeth, rwyf wedi ei ddefnyddio yng nghyd-destun y DU ac yn y cyd-destun Cymreig, ac mae’n debyg fy mod wedi eich diflasu chi ar yr holl faterion hynny dros y blynyddoedd, ond yn y bôn, deilliai o fy astudiaethau tramor.

Felly, yr hyn rwy’n ei ddweud—wyddoch chi, mae newidiadau addysgol a diwylliannol mawr yn digwydd yn y byd. Rwyf wedi crybwyll rhyngwladoliaeth. Y symud oddi wrth brofiadau fflangellol dau ryfel byd, ac yna adeiladu cryfder drwy ddulliau o gydweithredu’n rhyngwladol—ac roedd addysg yn allweddol i hynny, fel yr oedd adeiladu sefydliadau rhyngwladol. Y parch at dystiolaeth—. Wyddoch chi, dyma’r oleuedigaeth—wel, ar hynny y mae’n seiliedig, parch at dystiolaeth. Nid wyf am eich diflasu am y traddodiad empirig Torïaidd, ond rwy’n credu ei bod yn bwysig pennu’r hyn y gellir ei brofi, yr hyn sy’n gweithio, a chymryd y dystiolaeth a derbyn tystiolaeth, weithiau, a oedd yn groes i’ch rhagdybiaeth gychwynnol o bosibl. Yn fwy na dim, yr ymchwil am wybodaeth—yr ymchwil am wybodaeth sy’n gwella canlyniadau i bobl ac sydd wedi arwain at y datblygiadau mwyaf rhyfeddol, a llawer ohonynt na ellid eu rhagweld, ond a ddigwyddodd o ganlyniad i’r wreichionen naturiol honno, a dyna y dylem fod yn mynd ar ei drywydd yn hytrach na slogan ddisylwedd fel ‘adfer rheolaeth’.

I call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.

Diolch i chi, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy sicrhau David Melding na fyddaf fi, yn un, byth yn diflasu ar eich defnydd o’r gair Ff—ffederaliaeth—yma yn y Siambr hon, David? A gaf fi ddiolch hefyd i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig y prynhawn yma ac am y nifer fawr o gyfraniadau gwerthfawr gan yr Aelodau? Mae’r ddadl wedi rhoi cyfle i ni drafod a chydnabod rôl hanfodol bwysig y sector addysg uwch yng Nghymru.

Mae ein sefydliadau yn asedau cenedlaethol sy’n cael eu parchu’n fawr ledled y byd, ac mae’n bwysig ein bod yn rhoi amser i gydnabod y cyfraniad sylweddol y maent yn ei wneud i’n lles economaidd, cymdeithasol a diwylliannol. Rwyf wedi ymrwymo i lwyddiant lleol, cenedlaethol a rhyngwladol ein prifysgolion. Felly, y prynhawn yma, bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig. Rwyf fi a fy nghyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag arweinwyr prifysgolion a chymheiriaid yn Llywodraethau eraill y DU i hyrwyddo buddiannau ein sefydliadau addysg uwch yn y DU, yr UE, ac yn y cyd-destun byd-eang. Mae hyn yn cynnwys, er nad yw’n gyfyngedig i ymchwil, arloesi a symudedd myfyrwyr.

Rydym yn rhannu’r safbwyntiau a fynegwyd gan nifer o’r Aelodau yma heddiw y dylai myfyrwyr, ymchwilwyr ac academyddion barhau i allu cael mynediad at fanteision cydweithio rhyngwladol a chynlluniau cyfnewid a’r ffynonellau cyllid pwysig y mae rhaglenni’r UE yn eu darparu. Ni fydd y Llywodraeth, felly, yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr, sy’n gwanychu’r ymrwymiad i fynd ar drywydd y canlyniad gorau posibl i Gymru a sefydliadau addysg uwch Cymru o’r trafodaethau Brexit sydd i ddod.

Mae addysg uwch yn rhan annatod o’n synnwyr o hunan, ein hymdeimlad o hanes ac ymchwil, a’n lle yn y byd. Mae ein prifysgolion a’n colegau yn hyfforddi ein hathrawon, ein meddygon, ein nyrsys, ein hieithyddion, ein hartistiaid a’n peirianwyr a’r rhai sy’n gallu ysbrydoli a hyfforddi eraill i gyrchu eu nodau ac i wireddu eu breuddwydion. Ond er cymaint rwy’n hyrwyddo addysg uwch yng Nghymru, mae hefyd yn ddyletswydd arnaf i herio a chymell is-gangellorion a chadeiryddion weithiau. Rwyf wedi siarad o’r blaen am yr angen i’n sefydliadau gydnabod eu cenhadaeth ddinesig a’u pwysigrwydd i gymdeithas. Rwyf am iddynt adfer eu rolau fel stiwardiaid cymuned, dinas a gwlad. Dylent berthyn i’w hardal ac i’w pobl. O’r stiwardiaeth hon y bydd prifysgolion yn cyflawni eu rolau a’u cyfrifoldebau cenedlaethol, dinesig a rhyngwladol a’n gwaith ni felly, fel Llywodraeth, yw rhannu’r risgiau a’r manteision sy’n deillio o fuddsoddi, diwygio polisi ac anghenion sgiliau yn y dyfodol.

Nawr, mae yna lawer o heriau eraill yn wynebu’r sector, ond maent yn debyg i’r sectorau allweddol eraill sy’n wynebu’r ansicrwydd yn sgil Brexit, y dull marchnadeiddio a ffefrir gan y Llywodraeth yn Lloegr, a thueddiadau economaidd a chymdeithasol ehangach. Wrth gwrs, mae yna hefyd lawer o gyfleoedd, a bydd ein hymateb i Diamond yn cyflwyno cyfundrefn ariannu sefydlog a chynaliadwy a system eang o gymorth i fyfyrwyr a fydd y gyntaf o’i bath yn y DU ac o bosibl, y gyntaf yn Ewrop. Rwyf hefyd yn ystyried yr adroddiad ar systemau addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yng Nghymru a gyflwynwyd gan yr Athro Hazelkorn y llynedd. Rwy’n bwriadu cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i’r adroddiad yn fuan.

Mae’r bleidlais i adael yr UE yn cyflwyno heriau penodol i’r sector addysg uwch, ac nid yw popeth o fewn pwerau Llywodraeth Cymru. Felly, ychydig cyn y Nadolig, cynhaliodd y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth a minnau gyfarfod gyda’r pedwar Gweinidog addysg uwch ar draws gweinyddiaethau’r DU. Er bod pob un ohonom yn cynrychioli gwahanol Lywodraethau, gwledydd, a phleidiau gwleidyddol yn wir, rwy’n falch o ddweud ein bod wedi gallu dod o hyd i dir cyffredin, yn enwedig ar faterion rhyngwladol yn ymwneud ag addysg uwch. Rwy’n awyddus i ddatblygu cydweithredu ar lefel y DU gyfan fel hyn a’r modd y gall pob Llywodraeth weithio gyda’i gilydd a chyda’n sectorau. Rwy’n hyderus y gallwn gynorthwyo ein prifysgolion yn well wedyn i barhau â chysylltiadau a chyfleoedd ar draws y DU a chyda phartneriaid yn yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â meithrin cysylltiadau a chyfleoedd newydd.

Fel y dywedwyd y prynhawn yma, mae’n hanfodol cofio bod ein prifysgolion yn gweithredu mewn sector rhyngwladol tra chystadleuol. Mae sefydliadau ledled y DU, Ewrop, ac o amgylch y byd yn cystadlu am fyfyrwyr, staff a chyfleoedd ymchwil. Felly, wrth i ni barhau i hyrwyddo a diogelu sefydlogrwydd a chynaliadwyedd ein sector, rhaid i Lywodraeth y DU hefyd—rhaid iddynt—gydnabod, er eu bod yn treulio’r mwyafrif llethol o’u hamser addysg uwch yn meddwl am Loegr a materion Seisnig, fod ganddynt gyfrifoldeb ledled y DU hefyd mewn perthynas â materion rhyngwladol ac ariannu ymchwil. Mae angen i bedair llywodraeth y DU gydweithio ar faterion o’r fath, sy’n tanlinellu ymhellach yr angen am gynrychiolaeth ar draws y DU ar fwrdd newydd Ymchwil ac Arloesedd y Deyrnas Unedig. Yn syml iawn, nid yw’n gwneud synnwyr i’n gwlad droi cefn ar y cyfleoedd ariannu a gyflwynwyd gan Horizon 2020. Ni yw’r wlad sy’n derbyn fwyaf o’r cronfeydd hynny ar ôl yr Almaen, ac fe gofiwn hefyd pa mor bwysig y mae cronfeydd strwythurol wedi bod i’r sector addysg uwch yng Nghymru.

Nawr, roedd y rhai a ymgyrchodd dros adael yr UE, a’r rhai a gafodd eu perswadio gan yr ymgyrch honno, yn gwneud hynny ar yr addewid na fyddai er anfantais i Gymru, ac rwy’n credu bod gennym hawl i bob ceiniog o arian y cronfeydd strwythurol sydd wedi dod i’r wlad hon ac sydd wedi cynorthwyo ein sefydliadau yng Nghymru i fod yr hyn ydynt heddiw.

Mae’r cynnig heddiw yn cydnabod: yn gyntaf, pa mor bwysig yw hi i’n sefydliadau addysg uwch yng Nghymru gymryd rhan yn rhaglenni’r UE a chael cyllid o’r UE, yn ogystal â phwysigrwydd myfyrwyr a staff rhyngwladol; ac yn ail, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU am sicrhau nad yw’r sector addysg uwch yn cael ei niweidio o ganlyniad i’w hymagwedd at bolisi mewnfudo a’r UE.

Gadewch i mi fod yn gwbl glir, Lywydd: mae Cymru yn croesawu myfyrwyr a staff o bob rhan o Ewrop ac ar draws y byd. Mae ein prifysgolion a’n cymunedau yn elwa o’r amrywiaeth honno, a’r egni hwnnw. Mae ein myfyrwyr ein hunain yn elwa ar gyfleoedd fel Erasmus sydd wedi gadael iddynt rannu eu profiadau ar draws Ewrop. Byddaf fi a’r Llywodraeth hon yn gwneud popeth a allwn i gefnogi dyfodol cyfleoedd ac ymagwedd agored o’r fath yn y sector. Mae’n warthus nad oes cyfleoedd fisa ar ôl gwaith wedi bod ar gael i fwy na phedwar lle yn Lloegr heb unrhyw ymgynghori naill ai â’r Llywodraeth hon na Llywodraeth yr Alban. Rhaid tynnu niferoedd myfyrwyr o’r ffigurau mewnfudo ac ymfudo, ac ni ddylid cysylltu fisâu â’r fframwaith rhagoriaeth addysgu sydd ar y ffordd. Buasai’n drychinebus.

Mae’r cynnig yn nodi meysydd pwysig lle y mae prifysgolion angen i Lywodraeth y DU roi camau ar waith a fydd yn diogelu cynaladwyedd y sector yn y dyfodol. Gall Llywodraeth Cymru gefnogi’r achos hwnnw a chefnogi’r cynnig. Diolch.

I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.

Thank you very much, Llywydd. May I thank everyone who has contributed to the debate? I think the number of contributors has reflected the importance of the issue that we’re discussing and the concern that many of us have on the possible impact on HE institutions in Wales as well as on FE here in Wales and the broader economy. In my opening remarks I failed to refer to the Conservative amendment. We won’t be supporting amendment 1 for the reasons that have already been outlined. It does weaken the original motion. Of course, I would argue that the original motion is stronger than the amendment tabled.

Darren Millar referred to research sources beyond Horizon 2020, and that’s a fair point, of course. There are alternative sources beyond European funding, but the truth is that post-92 institutions, as they’re described, are more reliant on European funding than some of the other institutions. They are more exposed to the risk that comes from endangering the future of European funds. What’s required, therefore, is investment. If that funding is to be lost, then we do need to develop alternative income sources, and we need investment to do that, of course. In the current climate in this sector, where we see cuts and underfunding and so on, finding that additional source is quite a challenge. One university has described it as a need to have some sort of bridging loan in order to invest for development. It’s possible that the Welsh Government—taking into account the Cabinet Secretary’s comments on the role of the UK Government to look beyond the situation in England alone—should also consider making a contribution to that end.

I won’t pursue all the points made by all contributors, but Simon Thomas did remind us that one job is created for every three students from beyond the European Union in Wales, and one job for every five students from the European Union is created. But it’s not just the economic contribution—and that is a significant contribution—there’s also the intellectual contribution, as he reminded us, in terms of the students bringing their diverse perspectives and experiences and so on.

Michelle Brown suggested that universities should cast their nets more widely; it’s difficult to do that when the Westminster Government restricts the numbers that can actually come here, so I’m not sure how you can rationalise that. Huw Irranca-Davies was quite right in reminding us that it’s not just academic staff that we’re talking about when we are talking of international staff; there is an important cohort that make contributions in alternative ways too.

In preparing for this debate, I discovered that Bangor University, for example, is among the 100 most international universities in the world, according to the ‘Times Higher Education’. [Interruption.] ‘Of course’, I hear from a few in this Chamber, and why not, indeed? Cardiff Metropolitan University is on the top of all UK universities when it comes to providing support to international students in the past year, and indeed, on five previous occasions. I’m sure that all universities have their own stories to tell in terms of student numbers from the EU and beyond; their contribution, European funding, the benefit of student portability and the benefits to research and development and so on.

But, on this point, in terms of making applications to universities, I know of one university in Wales where applications from EU students are down 32 per cent—32 per cent. That’s a third. Now, what does that tell us about the impact of Brexit on HE in Wales? What does that tell us about what we need to do to ensure that the benefits that we accrue from the international relations that we have at present do continue and are indeed strengthened? What does that tell us about the need—and I hope you will agree with me—to support this motion this afternoon?

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

The next item on the agenda is the United Kingdom Independence Party debate and I call on Neil Hamilton to move the motion.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rwy’n cynnig y cynnig yn fy enw ar yr agenda. Rwy’n falch iawn o weld bod y Prif Weinidog wedi dod i’r ddadl heddiw. Cawsom rywfaint o ragflas ddoe yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog, gan nad oeddwn wedi rhagweld y byddai’n cymryd rhan yn y ddadl hon, ond croesawaf ei bresenoldeb yn fawr. Ond ddoe nodais efallai nad Norwy yw’r model gorau y gallem ei ddilyn o ran y trefniadau y byddwn yn ceisio eu rhoi ar y gweill gyda’r UE yn dilyn Brexit. Er bod Norwy a’i phobl wedi bod yn gadarn yn erbyn dod yn aelod o’r UE, o’r refferendwm cyntaf yn ôl ym 1972, mae sefydliad gwleidyddol Norwy yn arddel safbwynt cwbl wahanol. I’r graddau hynny, mae’n debyg, ceir peth tebygrwydd i’r sefydliad gwleidyddol yng Nghymru, oherwydd pleidleisiodd pobl Cymru yn go bendant o blaid gadael yr UE, ond yn anffodus, nid yw Plaid Cymru a’r Blaid Lafur i’w gweld yn cynrychioli’r farn honno mewn unrhyw ddull na modd.

Byddai’r trefniant Norwyaidd, wrth gwrs, mewn sawl ffordd hyd yn oed yn waeth na’r hyn sydd gennym yn awr am fod Norwy yn derbyn y rhwymedigaethau o fod yn rhan o Schengen, sy’n golygu, i bob pwrpas, fod mynediad cwbl ddilyffethair i Norwy o ran ymfudo. O dan gyfraith yr UE, ceir rhyddid i symud; dyna un o’r pedwar rhyddid sylfaenol allweddol y mae’r UE wedi’u sicrhau. Pan oedd aelodau’r UE, ar yr un lefel o ffyniant economaidd yn fras, nid oedd hynny’n achosi llawer o broblem mewn gwirionedd, ond achoswyd problemau sylweddol wrth ehangu’r UE i gynnwys economïau sydd gryn dipyn yn dlotach nag economïau gorllewin Ewrop. Rwy’n credu y byddai’n ffôl i ni wadu bod hyn wedi creu pryder cyhoeddus eang ac felly, mae’r awydd i adennill rheolaeth ar ffiniau rhyngwladol y DU yn gwbl ganolog i benderfyniad y refferendwm. Byddai ceisio symud yn ôl tuag at y sefyllfa sydd gennym yn awr drwy ein haelodaeth o’r AEE i bob pwrpas yn llyffetheirio ac yn gwadu’r dymuniad a fynegwyd gan bobl Prydain.

O leiaf yn y cyswllt hwn, mae Plaid Cymru yn onest ac yn agored. Maent yn gwrthod effaith canlyniad y refferendwm. Nid yn unig eu bod o blaid bod yn rhan o’r AEE, ond mewn gwirionedd, maent o blaid bod yn rhan o undeb tollau’r UE. O ran y Blaid Lafur, nid oes gennym unrhyw syniad beth yw eu polisi mewnfudo, ac mae gennym eiriau dirprwy arweinydd y Blaid Lafur ei hun ar hynny. Ddydd Sul fe ddywedodd nad oedd yn gwybod beth yw polisi’r Blaid Llafur. Ymddengys mai ‘left leg in, left leg out, and shake it all about’ ydyw. Mae ganddynt ryw fath o bolisi ‘hokey-cokey’ ar hyn. Mae Jeremy Corbyn wedi dweud nad ydynt o reidrwydd wedi ymrwymo i ryddid i symud, ond nid ydynt yn ei ddiystyru. Dyna yw polisi cyfredol y Blaid Lafur yn ôl yr hyn a ddeallaf. Ond yn sicr nid dyna y mae’r rhan fwyaf o bleidleiswyr Llafur a’r rhai a bleidleisiodd i Lafur o’r blaen yng Nghymru ei eisiau.

Mae Norwy, wrth gwrs, yn achos rhyfedd iawn yn economaidd oherwydd ei bod yn economi sy’n dibynnu’n helaeth ar olew. Maent yn talu i’r UE fel rhan o drefniadau’r AEE—£400 miliwn y flwyddyn. Un o fanteision gadael yn llwyr yw y byddwn yn rhoi’r gorau, unwaith ac am byth, i gyfrannu at gyllideb yr UE a bydd yr arian hwnnw ar gael i’w wario ar bethau eraill ym Mhrydain. Rydym newydd gael dadl ar addysg uwch. Un o’r pethau y gallem wario cyfran o’r arian hwnnw arno yw addysg uwch. Mae Norwy, wrth gwrs, yn dibynnu llawer mwy ar fasnach yr UE na Phrydain; mae 80 y cant o’i hallforion yn mynd i’r UE. Maent yn mwynhau gwarged o £10 biliwn y flwyddyn gyda’r UE. Mae Prydain, ar y llaw arall, yn dioddef diffyg masnach sylweddol iawn gyda’r UE—£60 biliwn y flwyddyn, ar hyn o bryd. Oherwydd ein bod yn gwerthu cyfran lawer llai o’n hallforion, llawer llai na 50 y cant bellach, i’r UE—ac mae wedi bod yn gostwng yn eithaf cyflym yn ystod y blynyddoedd diwethaf—ac oherwydd bod gennym ddiffyg masnach enfawr gyda’r UE, mae gennym safbwynt negodi llawer mwy a llawer gwell nag y byddai’n bosibl i Norwy, sy’n economi fach iawn o 5 miliwn o bobl, ei gael.

Y dewis arall yw’r trefniant y mae De Corea wedi ei negodi gyda’r UE: cytundeb masnach rydd a roddwyd mewn grym bum mlynedd yn ôl. De Corea yw’r unfed ar ddeg economi fwyaf yn y byd, ac mae’n economi sy’n ehangu, yn wahanol i’r UE, sy’n economi sy’n crebachu. O ganlyniad i Brexit, rydym eisoes wedi cychwyn trafodaethau gydag Awstralia, Tsieina, India, Seland Newydd, Norwy, a’r chwe aelod o Gyngor Gwladwriaethau Arabaidd y Gwlff, sy’n un o brif gyrchfannau allforio Cymru. Mae Wilbur Ross, aelod o weinyddiaeth Trump, wedi dweud y bydd cytundeb rhwng yr Unol Daleithiau a’r Deyrnas Unedig yn un o’u prif flaenoriaethau. Mae’r Unol Daleithiau yn farchnad allforio bwysig iawn i Brydain. Rydym yn allforio gwerth £36 biliwn o nwyddau y flwyddyn iddynt. Nid yw’n ofynnol i ni fod yn rhan o’r farchnad sengl â’r Unol Daleithiau er mwyn allforio’r swm aruthrol hwnnw iddynt. Y tu allan i’r UE, byddwn yn parhau i fod yn farchnad allforio fawr i wledydd yr UE, a byddent yn ffôl i fod eisiau gosod unrhyw rwystrau ar eu gallu i allforio i ni, yn enwedig yr Almaen. Rydym yn allforio gwerth oddeutu £35 biliwn o nwyddau y flwyddyn i’r Almaen. Maent yn allforio gwerth £77 biliwn y flwyddyn i ni. Felly, mae gennym ddiffyg masnach arwyddocaol iawn gyda’r Almaen. Nid wyf yn ddiffyndollwr, ac yn bendant nid wyf yn fercantilydd. Nid wyf yn credu y dylem anelu at gael cydbwysedd masnach absoliwt â phob gwlad y gwnawn fusnes â hwy. Dylem fasnachu er mwyn sicrhau’r fantais fwyaf i’r ddwy ochr, ac mae masnach yn gweithio’r ddwy ffordd. Serch hynny, o ran y trafodaethau ynglŷn â’r berthynas fasnachu fydd gennym yn y dyfodol gyda’r UE, yn sicr bydd gan wledydd fel yr Almaen lais sylweddol iawn ynddynt. Bydd manteision parhau i fasnachu’n ddilyffethair â Phrydain yn amlwg i bawb eu gweld. Yn wir, mae Cecilia Malmström, comisiynydd masnach yr UE yng nghyd-destun y cytundeb masnach â De Corea, wedi dweud y dylai tystiolaeth llwyddiant y cytundeb hwnnw helpu i argyhoeddi’r rhai nad ydynt wedi’u hargyhoeddi bod Ewrop yn elwa’n fawr o fwy o fasnach rydd. Mae’n sbarduno twf Ewropeaidd, ac mae’n diogelu ac yn creu swyddi.

Dyna’r ysbryd wrth i ni anelu tuag at y newid yn y berthynas newidiol rhwng Prydain—a Chymru o fewn Prydain wrth gwrs—a’r Undeb Ewropeaidd. Felly, rydym yn cloi ein cynnig drwy ddweud ein bod yn cefnogi safbwynt negodi cyffredinol Llywodraeth y DU wrth iddi geisio cymaint â phosibl o fasnach rydd gyda’r UE, ond yn gyson â rheolaeth gadarn ar fewnfudo. Gan mai’r DU yw’r bumed economi fwyaf yn y byd, a bod gennym £60 biliwn y flwyddyn o ddiffyg masnach gyda’r UE, ‘does bosibl nad yw synnwyr cyffredin yn ogystal â chryfder gwleidyddol ar ein rhan yn mynnu y dylem allu negodi canlyniad eithaf da i bawb. Byddai’n bendant yn achos o dorri’ch trwyn i sbeitio’ch wyneb pe bai biwrocratiaid ym Mrwsel yn ceisio rhwystro dymuniadau pobl Prydain i barhau i gael mynediad dilyffethair at y farchnad sengl heb fod yn aelod ohoni.

Ond dylem gofio bod 85 y cant o economi’r byd y tu allan i’r UE, ac er y diffyg twf yn ein masnach â’r UE, mae’n tyfu’n gyflym iawn gyda rhannau eraill o’r byd. Nid yw’r farchnad sengl o reidrwydd y rhodd fwyaf a fu erioed i ddynoliaeth. Rwy’n cofio pan oeddwn yn Weinidog y farchnad fewnol yn Llywodraeth Major mai’r ymagwedd sylfaenol yr oedd yn rhaid i mi ei mabwysiadu bob amser wrth bennu safbwynt negodi oedd ceisio’u hatal rhag gwneud pethau a oedd yn mynd i niweidio economi Prydain ac economi Ewrop yn ogystal. Newidiodd Jacques Delors holl bwyslais yr UE yn ôl yn y 1980au pan oedd proses y farchnad sengl, a ddechreuwyd gan Lywodraeth Thatcher, yn cael ei llunio. Ein safbwynt ni oedd y dylem gael y rhyddid mwyaf posibl wrth gyfnewid masnach, ond peidio â datblygu rhyw fath o god rheoliadol cyffredinol o gyfreithiau i’w gosod ar bawb o’r canol. Nid oedd hynny’n angenrheidiol, ac oherwydd ei fod wedi dilyn y llwybr hwnnw y mae’r UE wedi aros yn ei unfan yn y byd o gymharu â gwledydd eraill dros yr 20 mlynedd diwethaf.

Felly, yr hyn y pleidleisiodd pobl Prydain drosto, a’r hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto fis Mehefin diwethaf yn y refferendwm oedd parhau â’r fasnach fwyaf rhydd sy’n bosibl â’r UE. Mae’n gyrchfan masnach pwysig i Gymru—ni ellir gwadu hynny—ond penderfynodd pobl Cymru fod cael hynny ar gost rhyddid pobl i symud, heb unrhyw fath o gyfyngiad ystyrlon, yn bris rhy fawr i’w dalu. Felly, mae ein cynnig yn cysoni’r ddwy elfen bwysig hon yn y ddadl, ac rydym yn aros i glywed gan y Prif Weinidog a chan Lafur fel plaid sut yn union y maent yn mynd i barchu canlyniad y refferendwm, fel y maent yn dweud o hyd eu bod yn awyddus i’w wneud, ar y naill law, ond ar y llaw arall i gysoni hynny â’u methiant i ddatgan i ni pa fath o reolaethau mewnfudo y maent yn barod i’w gweld o ganlyniad i’r newidiadau a fydd yn awr yn cael eu gwneud. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at glywed rhywfaint o eglurhad ar hynny efallai gan y Prif Weinidog heddiw.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Mark Isherwood to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies. Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Ers ei sefydlu, mae Llywodraeth Theresa May wedi dweud yn glir mai ei gweledigaeth ar gyfer y DU y tu allan i’r UE yw y bydd yn wladwriaeth sofran gwbl annibynnol ac y bydd y cytundeb gorau ar gyfer y DU wrth i ni adael yr UE yn un unigryw yn hytrach nag ateb parod. Fel y dywed ein gwelliant, rydym yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn croesawu bwriad y Prif Weinidog i adeiladu perthynas newydd bwerus gyda’r Undeb Ewropeaidd sy’n gweithio ar gyfer y DU a Chymru, yn cydnabod pwysigrwydd masnachu gydag Ewrop a gweddill y byd, yn hanfodol i ddyfodol economi Cymru, ac yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i sicrhau perthynas fasnachu gref sy’n rhoi rhyddid i gwmnïau’r DU fasnachu a gweithredu yn y farchnad sengl ac y dylid cynnig trefniadau cyfatebol i fusnesau’r UE sy’n masnachu a gweithredu yn y DU.

Wrth iddo ymweld â Norwy, dywedodd y Prif Weinidog fod Cymru angen mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl Ewropeaidd, gan honni hefyd ei fod yn derbyn yr angen am ailwladoli rheolaeth ar ffiniau, gan wybod yn iawn am y cwestiynau y mae hyn yn eu codi. Mae Ysgrifennydd Brexit yr wrthblaid, Keir Starmer, wedi cynnig rheolaethau rhesymol ar y niferoedd sy’n dod i’r DU, ac mae cyn-Weinidog ar ran y Democratiaid Rhyddfrydol, Vince Cable, wedi dadlau bod angen yn wleidyddol i gyfyngu ar fewnfudo o’r UE fel rhan o gytundeb Brexit y DU. Fel y dywed Theresa May,

Byddwn yn penderfynu drosom ein hunain sut rydym yn rheoli mewnfudo. A byddwn yn rhydd i basio deddfau ein hunain.

Rydym am roi’r rhyddid mwyaf posibl i gwmnïau o’r DU fasnachu â’r farchnad sengl a gweithredu o’i mewn, a gadael i fusnesau Ewropeaidd wneud yr un peth yma. Fel y mae Theresa May’n pwysleisio hefyd, mae sicrhau’r canlyniad gorau ar gyfer y DU yn golygu peidio â rhoi ein holl gardiau ar y bwrdd. Efallai y bydd rhai’n awgrymu mai’r rhai sy’n ceisio tanseilio Brexit yn unig a fyddai’n dweud fel arall, ond ni allwn yn fy myw wneud sylwadau ar hynny.

Rhybuddiodd rhai ynglŷn â’r canlyniadau difrifol a’r dirwasgiad uniongyrchol yn economi’r DU pe bai’r bobl yn pleidleisio dros adael yr UE fis Mehefin diwethaf. Yn lle hynny, y DU oedd yr economi G7 a dyfodd gyflymaf yn 2016. Mae busnesau byd-eang fel Google a Nissan wedi dweud y byddant yn creu swyddi newydd yn y DU. Mae cyflogaeth y DU ar lefel uwch nag erioed. Mae gweithgynhyrchu yn y DU—[Torri ar draws.]—un eiliad. Tyfodd sector gweithgynhyrchu’r DU yn gyflymach nag y gwnaeth ers dros ddwy flynedd a hanner, tyfodd y sector adeiladu yn y DU yn gyflymach nag y gwnaeth ers bron i flwyddyn a thyfodd y sector gwasanaethau yn y DU yn gyflymach nag y gwnaeth ers 17 mis. Rwy’n ildio.

A fuasech yn derbyn bod gostyngiad o rhwng 18 a 20 y cant wedi bod yng ngwerth y bunt, a bod y gostyngiad wedi rhoi hwb i’r economi, neu a ydych yn disgwyl i ni i ddibrisio’r bunt 18 y cant bob blwyddyn?

Wrth gwrs, mae symudiadau yng ngwerth arian yn un o’r effeithiau sy’n deillio o hynny. Mae’n ddoniol nad oedd wedi’i ystyried yn ffactor gan y rhai a oedd yn rhagweld gwae. Efallai y gallech ddweud wrthym pa Jeremy Corbyn oedd yn iawn ddoe, yr un sy’n dweud ei fod am weld mewnfudo dan reolaeth neu’r un a ddywedodd ei fod wedi ymrwymo i sicrhau bod rhyddid i symud yn parhau?

Mae gwledydd ledled y byd fel Tsieina ac Awstralia yn archwilio sut i fasnachu mwy gyda ni ar ôl i ni adael yr UE. Ddoe, clywsom gan gadeirydd pwyllgor cysylltiadau tramor Senedd yr Unol Daleithiau y byddai cytundeb masnach rhwng yr Unol Daleithiau a’r DU yn flaenoriaeth.

Dangosodd datganiad yr hydref y Canghellor arbediad o £11.6 biliwn yn y cyfraniad net yn 2019-20, ar ôl i ni adael yr UE. Mae astudiaeth Civitas newydd wedi canfod, er y byddai angen i Lywodraeth y DU ddarparu bron i £9 biliwn o gymorth i fusnesau i ymdopi ag effaith methu â sicrhau cytundeb masnach â’r UE yn sgil Brexit, byddai’r gost yn cael ei thalu gan dariffau ar allforion cyfatebol o’r 27 gwlad sy’n parhau’n aelodau o’r UE i’r DU. Mae hyn yn atgoffa arweinwyr yr UE yn glir am yr angen i gychwyn trafodaethau Brexit gyda’r nod o sicrhau canlyniad sydd o fudd i bawb.

Fel y dywedodd is-lywydd yr NFU ar Ynys Môn ddydd Iau diwethaf:

Rydym yn mynd i adael yr UE ac mae’n rhaid i ni uno a symud ymlaen—rhaid i ni weld hyn fel cyfle yn hytrach na bygythiad.

Ac fel y dywedodd y Prif Weinidog ddydd Sul:

Rydym yn gadael. Rydym yn dod allan. Nid ydym yn mynd i fod yn aelod o’r UE rhagor... Felly, y cwestiwn yw beth yw’r berthynas iawn i’r DU ei chael gyda’r Undeb Ewropeaidd pan fyddwn ar y tu allan.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Pan fyddaf wedi gorffen y paragraff hwn, gwnaf.

Bydd gennym reolaeth ar ein ffiniau, rheolaeth ar ein deddfau, ond rydym yn dal am gael y cytundeb gorau posibl i gwmnïau yn y DU fasnachu â’r Undeb Ewropeaidd a gweithredu o’i fewn, a chwmnïau Ewropeaidd hefyd i fasnachu â’r DU a gweithredu o’i mewn.

Os byddwch yn gyflym.

A allai egluro y byddwn hefyd yn dod allan o’r undeb tollau?

Mae hwnnw’n destun trafod. Nid wyf yn gwybod mwy na chi am hynny.

Pan bleidleisiodd pobl yn y refferendwm ar 23 Mehefin, iawn, fe wnaethant bleidleisio dros adael yr UE, ond roeddent hefyd yn pleidleisio dros newid, ac eleni, 2017, yw’r flwyddyn pan fyddwn yn dechrau gwneud i hynny ddigwydd.

I call on Adam Price to move amendment 2 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Lywydd. Rwy’n cynnig y gwelliant, yn amlwg, yn ein henw, sy’n nodi ein safbwynt cyson, sef: o’r modelau sy’n cael eu hystyried ar hyn o bryd, opsiwn Ardal Economaidd Ewropeaidd (AEE)/Cymdeithas Masnach Rydd Ewrop (EFTA) yw’r un sy’n cynnig y budd cenedlaethol economaidd gorau i Gymru.

Mae gennyf ymlyniad athronyddol ac emosiynol i’r syniad o fod yn Gymro Ewropeaidd, ond hoffwn gael y ddadl hon heddiw ar lefel nad yw’n cyrraedd y dwymyn emosiynol y mae’r dadleuon hyn weithiau’n digwydd ynddi, am ei fod yn flinedig ac nid yw’n taflu cymaint â hynny o oleuni ar bethau, ac edrych ar y ffeithiau economaidd yn unig, oherwydd credaf fod llunio rhagolygon yn y cyd-destun cythryblus hwn bron yn amhosibl. Yn bendant nid yw’n wyddoniaeth. Gallaf ddeall y lefel o amheuaeth yn iawn, yn enwedig ar y meinciau gyferbyn, o ran y rhagolygon, sydd wedi bod yn ddieithriad, wrth gwrs, i gyfeiriad negyddol, ac os ydych yn symud yn y sbectrwm tuag at Brexit caletach, maent yn mynd yn fwy negyddol hyd yn oed. Ond rwy’n barod i dderbyn, yn y tymor hir, y bydd economi’r DU yn llwyddo i wrthsefyll unrhyw storm. Yn y tymor hir, wrth gwrs, fel y dywedodd Keynes, rydym i gyd yn farw. Rwy’n meddwl mai’r broblem arbennig sy’n ein hwynebu yw na fydd wedi’i ddosbarthu’n gyfartal—y gallu i ymaddasu mewn ymateb i’r heriau ac efallai na fydd y cyfleoedd newydd yn sgil Brexit wedi’u dosbarthu’n gyfartal ar draws y DU. Ac mae yna sectorau penodol a thiriogaethau penodol sy’n wynebu heriau penodol: Gogledd Iwerddon, yn amlwg, oherwydd ei lefel uchel o integreiddio gydag economi’r Weriniaeth. Yn eironig, yn y cyd-destun hwn, mae Dinas Llundain yn wynebu heriau penodol yn ymwneud ag a fydd ganddi hawliau mynediad drwy basbortio ac yn y blaen. Ac yna buaswn yn dweud bod casgliad o economïau sy’n seiliedig ar weithgynhyrchu, hen economïau gweithgynhyrchu, yn arbennig, sydd â chwmnïau amlwladol mawr ynghlwm wrth sectorau sydd â chadwyni cyflenwi global iawn, yn enwedig y sector modurol, a byddai awyrofod yn enghraifft arall; nid yw electroneg yr un mor berthnasol i economi Cymru, ond mae’r ddau sector arall yn bwysig tu hwnt. A dyna pam y buaswn yn dweud, beth bynnag yw eich barn am y rhagolygon macroeconomaidd ar draws y DU gyfan, mae Cymru’n wynebu heriau difrifol iawn os nad ydym o fewn y farchnad sengl.

O ran y sefyllfa wirioneddol, Cymru sydd â’r gyfran uchaf o’i hallforion yn mynd i’r Undeb Ewropeaidd, o gryn dipyn: 67 y cant yn 2015. Mae dros ddwy ran o dair o’n hallforion yn mynd i’r UE—o nwyddau. Y cyfartaledd ar gyfer y DU yw 48 y cant. Y nesaf yw gogledd-ddwyrain Lloegr, gyda 58 y cant. Ni yw’r rhan fwyaf UE-ddwys, o ran ein hallforion, o holl economïau’r Deyrnas Unedig, ac felly hoffwn apelio ar yr Aelodau gyferbyn: mae Cymru yn achos arbennig. Mae ganddi set unigryw o ffactorau sy’n arwain Plaid Cymru—[Torri ar draws.] Iawn, rwy’n falch o ildio.

Ar y pwynt hwnnw’n unig, a fuasech yn derbyn, y llynedd mewn gwirionedd fod cyfran Cymru yn llai na chyfartaledd y DU o gryn dipyn, a bod llawer o’r newid yn deillio o dwf yn yr UE wedi’i wrthbwyso gan gwymp mewn masnach ryngwladol arall, lle y mae angen i ni edrych ar Ewrop a’r byd wrth i ni symud ymlaen?

Wel, rwyf o blaid tyfu ein hallforion i bob cyfeiriad, ac nid oes unrhyw beth o’i le gydag ychydig o optimistiaeth, ond nodi’r ffeithiau fel y maent ar hyn o bryd rwy’n ei wneud. Rwy’n derbyn bod y ffigurau hyn yn newid mewn ymateb i’r amgylchedd economaidd ansicr tu hwnt rydym ynddo, ond y ffaith amdani yw ein bod, fel y mae pethau ar hyn o bryd—o ystyried lle rydym o ran y cylch economaidd, yna rydym yn siarad am oddeutu dwy ran o dair o’n sylfaen allforio yn ei chyfanrwydd. Ac yn anffodus, nid ydym yn genedl-wladwriaeth; pe bai gennym bob dull at ein defnydd, yna efallai y gallem ymateb i’r amgylchedd newydd hwn yn fwy ystwyth, ond nid felly y mae. Mae gennym o leiaf un fraich wedi’i chlymu y tu ôl i’n cefn, y ddwy fraich yn ôl pob tebyg. Felly, nid ydym yn gallu ymaddasu ac ymateb gyda chymaint o ystwythder ag y buasem yn hoffi ei weld o dan amgylchiadau eraill. Ac felly buaswn yn apelio: gadewch i ni edrych ar y ffeithiau, gadewch i ni gael dadl yn seiliedig ar Gymru mewn gwirionedd. Rwy’n dal yn gwbl argyhoeddedig, fel y mae pethau ar hyn o bryd, ei bod yn gwbl hanfodol i economi Cymru ein bod yn parhau i gyfranogi’n llawn yn y farchnad sengl.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Neil Hamilton am gynnig y ddadl hon heddiw. Mae’r rhai a oedd yn gwrthwynebu i’r DU adael yr UE yn benderfynol o ddod o hyd i unrhyw ffordd bosibl o’n cadw wedi ein clymu at fiwrocratiaeth anetholedig, annemocrataidd, wedi’i llethu gan reoliadau cyfyngol heb allu rheoli ein ffiniau ein hunain—a’r cyfan er mwyn sicrhau mynediad at yr hyn a elwir yn farchnad sengl. Ymwelodd y Prif Weinidog â Norwy yr wythnos diwethaf i edrych ar ffyrdd y gallai Cymru efelychu’r model Norwyaidd. Y broblem, Brif Weinidog, yw na phleidleisiodd pobl Cymru ar 23 Mehefin y llynedd i adael yr UE a dod yn aelod cysylltiol ohono’n syth wedyn. Fe wnaethom bleidleisio i gael gwared ar y maen melin y mae aelodaeth o’r UE yn ei osod am ein gyddfau. Fe wnaethom bleidleisio i ryddhau ein hunain rhag bloc masnachu mwyfwy ynysig sy’n crebachu, ac fe wnaethom bleidleisio i raddau helaeth iawn dros wrthod y rhyddid i symud. Rydym yn prynu mwy gan y farchnad sengl nag a werthwn ac mae’r diffyg yn tyfu. Pam felly y dylem gael ein llethu gan y rheoliadau a’r cyfyngiadau y buasai aelodaeth o’r farchnad sengl yn eu gorfodi arnom? Yn y cyfnod yn arwain at y bleidlais y llynedd, ceisiodd Arlywydd yr Unol Daleithiau ar y pryd ddylanwadu ar y bleidlais drwy honni na fyddai’r DU yn cael cytundeb masnach gyda’r Unol Daleithiau. Diolch byth, cafodd ei anwybyddu gan bobl y DU ac yn fuan bydd gennym breswylydd gwahanol yn y Tŷ Gwyn sy’n awyddus i gynyddu cysylltiadau masnachu gyda’r DU. Y Blaid Weriniaethol sy’n dal yr awennau yn awr yn yr Unol Daleithiau ac maent am weld cytundeb masnach rhwng yr Unol Daleithiau a’r Deyrnas Unedig. Maent am fasnachu gyda ni, maent am fasnachu gyda ni ac rwy’n cefnogi masnach yn llwyr. Rwy’n cefnogi masnach yn llwyr. Rwy’n cefnogi’r budd i Gymru o fasnachu â gwledydd eraill yn llwyr.

Pan ddown yn rhydd o hualau ein haelodaeth o’r UE yn y diwedd, byddwn yn rhydd i fynd ar drywydd cytundebau masnach buddiol gyda’r byd ehangach. Nid yw allforion Cymru i’r UE ond yn 41 y cant o’n hallforion byd-eang ac mae hynny wedi bod yn gostwng dros y pedair blynedd ddiwethaf. Mae angen i’n cytundebau masnach fod yn uchelgeisiol, gan edrych ar y farchnad fyd-eang. Nid oes angen i ni orlwytho ein hunain â biwrocratiaeth er mwyn cynnal mynediad at y farchnad sengl. Mae’n rhaid i ni groesawu masnach rydd â’r byd i gyd, yn hytrach na chanolbwyntio’n unig ar floc masnachu mwyfwy ynysig.

Yn ogystal â mynd ar drywydd cysylltiadau masnachu agosach gyda’r Unol Daleithiau rhaid i ni feithrin cysylltiadau agosach â gwledydd yn America Ladin ac Asia. Mae economïau’r gwledydd yn Asia wedi ehangu fwyfwy dros yr hanner canrif ddiwethaf, ac eto twf gwan a welodd economi’r DU, ac economi’r UE, dros yr un cyfnod. Cyn gynted ag y byddwn yn rhydd o reolaeth yr UE dylem fanteisio ar y marchnadoedd hyn.

Cymru yw’r wlad lle y cefais fy ngeni ac yma rwyf wedi byw ar hyd fy oes. Rwy’n parchu pleidlais pobl Cymru, a byddaf yn ymladd dros bob ceiniog i wneud Cymru’n ffyniannus. Rwy’n obeithiol ynglŷn â’n dyfodol y tu allan i’r UE. Buaswn yn awgrymu y buasai’r Prif Weinidog yn gwneud defnydd gwell o’i amser pe bai’n mynd ar drywydd cysylltiadau masnachu gyda gwledydd fel Tsieina, India a Brasil, yn hytrach na chwilio am ffyrdd o gynnal ein cysylltiadau â’r UE. Diolch.

Efallai ei bod hi’n briodol ein bod ni yma heddiw ychydig gannoedd o lathenni o’r eglwys Norwyaidd ym Mae Caerdydd, a adeiladwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd gan Norwy fflyd fasnachol enfawr a pherthynas fasnachu wych gyda Chymru. Wedyn, daeth yn lle y gallai morwyr Norwyaidd gael seibiant yn ystod yr ail ryfel byd pan na allent ddychwelyd adref i’w gwlad a oedd wedi cael ei goresgyn gan ffasgiaeth. Felly, wrth chwilio am ysbrydoliaeth gan Norwy, mae’n gymdeithas wahanol iawn ond mewn gwirionedd gwelwn yno y mynediad gorau y gallwch ei gael at y farchnad sengl Ewropeaidd heb fod yn aelod a gwelwn rywfaint mwy o reolaeth ar fewnfudo. Rydym wedi clywed, ac rydym wedi sôn yn y Siambr hon o’r blaen fod y fersiwn o ryddid i symud yn Norwy yn fersiwn ychydig yn llymach na’r hyn sydd wedi bod gennym yn y DU. Mae un gwahaniaeth hanfodol y credaf nad yw wedi cael ei archwilio’n ddigonol yn y berthynas rhwng Norwy a’r UE. Nid yw cytundeb yr Ardal Economaidd Ewropeaidd yn cydnabod dinasyddiaeth yr UE yn yr un modd, a dinasyddiaeth yr UE sy’n arwain at nifer o’r hawliau roedd gan bobl lawer o bryderon yn eu cylch yn ystod dadl y refferendwm. Mae rhai o’r rheini’n hawliau nawdd cymdeithasol ac mae rhai ohonynt yn ymwneud â’r rhwymedigaeth i gynorthwyo myfyrwyr yn yr un modd, pa un a ydynt yn ddinasyddion yr UE neu’n ddinasyddion y DU. Felly, rwy’n meddwl bod cyfle i archwilio rhai o’r gwahaniaethau yno. Rydym yn troi at Norwy am arweiniad, ond nid ydym yn gwybod mewn gwirionedd ar hyn o bryd sut beth fydd y setliad terfynol. Efallai y bydd gennym fwy o reolaeth dros rai agweddau ar fewnfudo na’r hyn sydd gan Norwy.

Ond gadewch i ni beidio â syrthio i’r fagl o gredu mai’r fersiwn gyfredol o ryddid i symud yw’r unig ffordd y gallwn fynegi a pharhau i fynegi ein rhyngwladoliaeth fel gwlad. Gallwn edrych ar wledydd fel Canada, sydd ag ymagwedd ryngwladolaidd ryddfrydol a meddwl agored tuag at y byd, ond mae ganddi reolaethau mewnfudo nad oes gennym ni ar gyfer dinasyddion yr UE. Credaf yn gryf, ac rwyf wedi ymgyrchu’n angerddol ar y sail fod aelodaeth o’r UE yn fuddiol i Gymru a’r DU yn y tymor hir, ac rwy’n dal i gredu hynny, ond nid yw hynny yr un fath â gwneud y rheolau rhyddid i symud presennol yn gyfystyr â bod yn rhyngwladolaidd neu fod yn dosturiol neu fod yn Ewropeaidd hyd yn oed.

Rydym yn edrych yn y Siambr hon ar y broses o adael yr UE—erthygl 50, penderfyniadau’r Goruchaf Lys ac yn y blaen—maent oll yn hanfodol bwysig er mwyn sicrhau bod gan Gymru ei llais yn y broses o adael yr UE. Ond rwy’n teimlo mai 2017 yw’r flwyddyn y bydd gofyn i ni symud y tu hwnt i fecanwaith Brexit a dechrau mynegi sut wlad rydym am i Gymru fod ar ôl i ni adael yr UE.

Cafodd ymgyrch y refferendwm a’r ymgyrch i adael ei rhedeg gan bobl fusnes asgell dde gyfoethog iawn. Nid dyma’r gair olaf, dyma’r cam cyntaf mewn prosiect llawer mwy i newid Cymru a newid y DU mewn ffordd nad wyf yn dymuno i ni ei weld yn digwydd. Gwelsom hynny ar y penwythnos gyda Theresa May yn siarad am bleidlais dros newid sylfaenol. Wrth i’n sylw gael ei dynnu i ryw raddau gan yr hyn sy’n faterion pwysig iawn yn ymwneud â gadael yr UE, ofnaf fod y rhai a oedd yn rhedeg yr ymgyrchoedd hynny eisoes yn cynllunio’r mathau o newidiadau y maent yn awyddus i’w cyflwyno ar draws y DU. Rydym yn gweld hynny yn y Bil diddymu mawr. Rydym wedi penderfynu bod y rhan fwyaf o’r Bil yn ymwneud â gwarchod y ddeddfwriaeth bresennol mewn gwirionedd, ond y gwir amdani yw mai dechrau yw hyn ar naratif gwleidyddol ynglŷn â diddymu sylfaen o amddiffyniadau a hawliau rydym yn amlwg wedi’u cymryd yn llawer rhy ganiataol yng Nghymru ac yn y DU.

Rwy’n credu mai un o’r agweddau lleiaf ysbrydoledig o ddadl y refferendwm oedd absenoldeb y llais dinesig bron yn llwyr o drafodaethau, felly rydym wedi cael golwg ar Gymru ôl-Brexit fel lle economistig a rhagfarnllyd. Gwleidyddion yn dadlau dros arian ydoedd, felly y rhai na ellid ymddiried ynddynt yn dadlau dros yr hyn na châi ei gredu, ac o ganlyniad rwy’n credu bod yn rhaid i ni bellach fynegi’r math o weledigaeth rydym am ei gweld ar gyfer Cymru ar ôl Brexit, ffurfio cynghreiriau ac ymladd dros y weledigaeth honno.

Byddai llawer o bobl yn cytuno mai ffactor pwysig yn y bleidlais Brexit oedd pryder cyhoeddus ynghylch mewnfudo. Nid fy nghasgliad i a fy nghyd-Aelodau yn UKIP yw hyn, dyna farn Theresa May hefyd, a oedd gynt o blaid aros yn yr UE wrth gwrs, a’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Dyna hefyd yw barn y Prif Weinidog yma ym Mae Caerdydd, sydd wedi dweud wrth y Siambr ar sawl achlysur fod mewnfudo yn fater o bwys ar garreg y drws yn ystod ymgyrch y refferendwm. Mae’n ymddangos mai Plaid Cymru yn unig sy’n amharod i dderbyn y realiti hwn, neu o leiaf nid ydynt yn dymuno gwneud unrhyw beth ymarferol i fynd i’r afael â’r realiti drwy geisio cyfyngu ar fewnfudo. Felly, mae angen gwthio’r awydd y mae Plaid Cymru wedi ei ddatgan yn fynych i gadw’r rhyddid i symud o’r neilltu. Nid yw’n ymddangos bod y Blaid Lafur yn gwybod ble y maent ar hyn. Nid oes unrhyw bwynt disgwyl safbwynt synhwyrol neu hyd yn oed un cyson gan Jeremy Corbyn. Mae’n newid ei farn weithiau wrth yr awr, ac yn amlwg nid oes ganddo syniad ynglŷn â’r mater hwn, fel ar lawer o faterion eraill.

Y broblem i Brif Weinidog Cymru, sydd i’w weld ychydig yn fwy rhesymegol mewn cymhariaeth yw hon: a yw’n credu bod mynediad at y farchnad sengl yn fater pwysicach na rhyddid i symud, ac a fydd ei farn o unrhyw bwys o gwbl i fainc flaen Llafur yn San Steffan?

Safbwynt UKIP o hyd yw mai rhoi diwedd ar fewnfudo heb ei reoli i mewn i’r DU o’r UE yw’r nod pennaf. Y rheswm am hynny yw ein bod yn credu mai’r mater hwn oedd y prif bryder i’r rhai a bleidleisiodd dros adael.

I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. Gwrandewais yn ofalus ar y safbwyntiau a fynegwyd o amgylch y Siambr. A gaf fi adleisio’r hyn a ddywedodd Adam Price, fod angen i ni gael dadl sy’n seiliedig ar ffeithiau ac nid yn gymaint ar yr aer poeth a gynhyrchwyd gan y ddadl hon dros y misoedd diwethaf?

Gofynnir i mi amlinellu’r hyn rwy’n meddwl yw’r ffordd ymlaen i Gymru a’r DU. Rwy’n hapus i’w rhoi—roeddwn yn meddwl fy mod wedi bod yn dweud hynny. Nid wyf yn credu y gallwch gael mynediad at y farchnad sengl a dweud ar yr un pryd eich bod am gael rheolaeth lawn ar fewnfudo. Rydych yn dewis y naill neu’r llall. Rwyf wedi gwneud y dewis i ddweud fy mod yn credu mai blaenoriaethu mynediad at y farchnad sengl yw’r mater pwysicaf i ni yng Nghymru. Pam? Yr Undeb Ewropeaidd yw ein marchnad allforio fwyaf o bell ffordd. Gwae i ni chwarae o gwmpas gyda’r farchnad honno. Mae’n farchnad lawer iawn yn fwy o faint i ni na’r Unol Daleithiau, yn farchnad lawer iawn yn fwy o faint i ni na rhai o’r gwledydd sy’n datblygu, ac mae’n bwysig ein bod yn cynnal mynediad at y farchnad honno.

Ni fyddai ein ffermwyr, ein ffermwyr mynydd, yn bodoli, a dweud y gwir, pe na baent yn gallu allforio. Buasai gosod tariff enfawr ar gig oen Cymru yn mynd i dde Ewrop yn dinistrio ffermio yng Nghymru. Gwn mai un o’r materion sy’n codi’n aml yw y gallwn reoli polisi ffermio ein hunain: gallwn, ond ni fydd gennym arian. O 2020 ymlaen, ni fydd ceiniog goch ar gael ar gyfer ffermio yng Nghymru—dim byd. Ni fuasai gwerth £260 miliwn o bunnoedd o gymhorthdal ar gael mwyach. Rydym yn clywed synau o’r tu mewn i DEFRA nad ydynt yn gweld cymorthdaliadau ar gyfer ffermio fel rhan o ddyfodol ffermio. Rwy’n gwybod, fel rhywun sydd wedi treulio 17 mlynedd fel Gweinidog—yn hwy nag unrhyw un arall ar yr ynysoedd hyn bellach—nad oes gan DEFRA unrhyw gariad tuag at ffermio mynydd. Eu syniad hwy o ffermio yw ffermio llaeth ar lawr gwlad a ffermio âr ar lawr gwlad. Nid oes ganddynt unrhyw ddiddordeb mewn ffermio mynydd o gwbl. Mae gennyf lawer mwy o hyder, ar hyn o bryd, ym Mrwsel na Whitehall mewn perthynas ag amaethyddiaeth, oherwydd gwn nad oes unrhyw gydymdeimlad yn Whitehall tuag at ffermio yng Nghymru ac nid oes cydymdeimlad tuag at ffermio mynydd Cymru. Ac mae’r Torïaid yn dawel ar hyn. Nid ydynt yn dweud dim am yr arian a fyddai’n cael ei golli i ffermio yng Nghymru ar ôl 2020. Ble mae eu hangerdd? I grŵp o bobl a bleidleisiodd drostynt am flynyddoedd lawer, maent wedi cael cam gan y Blaid Geidwadol.

Mae yna ddau fater sy’n rhaid i ni ymdrin â hwy: yn gyntaf, rwy’n meddwl bod angen chwistrellu rhywfaint o realiti i mewn i’r ddadl hon. Ym mis Mawrth 2019, os na fydd cytundeb o unrhyw fath, bydd rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn dod yn gymwys. Byddant yn gymwys; nid oes amheuaeth am hynny. Bydd tariffau’n dod i rym a byddwn yn wynebu tariffau wrth i ni geisio allforio i’n marchnad fwyaf. Mae hynny’n golygu, nid bod hyn yn rhywbeth sy’n hwb i drysorlys y Deyrnas Unedig, oherwydd yr hyn sy’n digwydd gyda thariffau, ac nid yw byth yn cael ei grybwyll gan y rhai sy’n dweud nad ydynt yn broblem, yw bod tariffau’n cael eu gosod ar nwyddau wrth iddynt ddod i mewn i’r Deyrnas Unedig, ac mae’r tariffau hynny’n cael eu trosglwyddo’n syml i’r defnyddiwr; mae’n dreth ar bobl. Telir tariffau gan y defnyddiwr, nid gan fusnesau Ewropeaidd. Felly, efallai y bydd y Trysorlys yn elwa, ond mae’n golygu y bydd aelodau o’r cyhoedd yn y DU yn talu treth ychwanegol i dalu am dariffau. Dyna beth yw tariffau yn y pen draw. Nid yw’n rhyw fath o arian am ddim i Drysorlys y DU; y cyhoedd fydd yn talu amdano.

Yn ail, mae busnesau’n ofni gwahanol gyfundrefnau rheoleiddio mewn gwahanol rannau o Ewrop ac wrth gwrs, niwsans pur gwaith papur sy’n ymwneud â thollau. Adiwch hynny ar gyfer pob trafodiad ac mae’n creu rhwystr rhwng y DU a’r UE y gallem wneud hebddo.

Beth, felly, am fewnfudo? Nid wyf yn derbyn bod pobl wedi pleidleisio—

Iawn.

Mae Prif Weinidog Cymru yn gwneud pwynt am y fiwrocratiaeth a allai gael ei gosod o ganlyniad i adael yr UE ar gwmnïau’n masnachu gyda’r UE, ond y gwir amdani yw nad yw 95 y cant o gwmnïau yn masnachu gyda’r UE ac mae allforion i’r UE yn llai na 15 y cant o’n cynnyrch domestig gros. Ni fydd 85 y cant o werth masnach Prydain yn cael ei effeithio gan hyn o gwbl.

Mae dros 40 y cant o’n masnach yn mynd i’r UE; dyna yw’n ein marchnad fwyaf. Fel rwy’n dweud, gwae i ni chwarae o gwmpas â hynny. Efallai nad yw rhai busnesau bach a chanolig yn masnachu’n uniongyrchol gyda’r UE, ond maent yn masnachu gyda chwmnïau mwy o faint sy’n masnachu gyda’r UE, a bydd unrhyw effaith ar y cwmnïau mwy o faint hynny, fel Tata, er enghraifft, fel Ford, yn effeithio ar y gadwyn gyflenwi gyfan. Os edrychwch ar gynllun injan Ford yn fy etholaeth i, mae pob injan yn cael ei hallforio—pob un. Nid oes marchnad ddomestig ar gyfer yr injans hynny. Rhaid i ni fod yn ofalus nad ydym yn colli’r manteision, yn economaidd, sydd gennym yn awr.

Gyda mewnfudo, rwyf wedi dweud o’r blaen ac rwy’n mynd i ddal ati i ddweud na fydd y DU yn rheoli ei ffiniau ei hun. Ni allwch reoli ffiniau’r DU oni bai eich bod yn barod i weld ffin galed yn Iwerddon—nid oes ffordd arall o’i wneud—a derbyn y gwrthdaro a’r helbul a fydd yn digwydd yn sgil hynny. Os ydych am ddod i mewn i’r DU, dim ond mynd i Iwerddon fydd angen i chi ei wneud. Gallant gerdded i mewn i’r DU; ni fydd unrhyw reolaeth ar fewnfudo, dim rheoli ffiniau o gwbl. Felly, y gwir amdani yw na all y DU reoli ei ffin yn y modd y byddai rhai am ei weld.

Nawr, mae’n iawn dweud—ac rwy’n credu bod hyn yn gywir—fod pobl yn pryderu am y system bresennol o ryddid i symud. Rwy’n derbyn y pwynt hwnnw. Rhoddodd pobl sawl barn i mi ar garreg y drws: nid oedd rhai pobl yn dymuno gweld mewnfudo o gwbl; roedd rhai pobl yn awyddus i roi cic allan i fewnfudwyr—rwy’n derbyn mai lleiafrif bach o bobl ydynt; ond roedd llawer o bobl yn pryderu am resymau gwahanol am y rhyddid i symud. Fy nghynnig i yw ein bod yn ystyried gwneud yr hyn y mae Norwy yn ei wneud yn barod. Mewn geiriau eraill, mae yna ryddid cyfyngedig i symud: rhyddid i symud i swydd a rhywfaint o hyblygrwydd ynglŷn â hynny, ond daw adeg, os nad oes gan rywun swydd, pan na allant weithio neu aros yn y DU. Y gwir amdani oedd bod y DU yn mynd y tu hwnt i’r hyn a oedd yn ofynnol o dan y rheolau. Pe baent yn cael eu dehongli yn yr un modd ag y mae Norwy’n dehongli’r rheolau, er bod rhyddid i symud gan Norwy, rydych yn cyflwyno system synhwyrol yn fy marn i, a byddai’r rhan fwyaf o bobl yn ei derbyn. Nid oes neb wedi dweud wrthyf, ‘Yr hyn sydd angen i ni ei wneud, welwch chi, yw atal yr holl feddygon, y nyrsys a’r myfyrwyr hyn rhag dod i mewn i Brydain.’ Mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn dal i allu manteisio ar yr arbenigedd gorau o bedwar ban byd. Rwy’n credu bod rhyddid i symud i weithio yn ffordd hynod o synhwyrol a rhesymegol o ymdrin â phryderon pobl heb ein hynysu rhag gweddill y byd.

Mae’n rhaid i ni fod yn ofalus hefyd ynglŷn â chytundebau masnach rydd; nid ydynt yr hyn y credir eu bod. Gallai cytundeb masnach rydd yn Tsieina ei gwneud yn amhosibl gosod tariffau ar ddur o Tsieina, a byddai hynny’n golygu diwedd Tata a chynhyrchu dur yng Nghymru. Byddai cytundeb masnach rydd gyda Seland Newydd yn creu risg o fwy o gig oen Seland Newydd yn dod i Gymru, a byddai hynny’n arwain, wrth gwrs, at sefyllfa lle y mae ffermwyr Cymru, unwaith eto, yn cael eu taro gan ergyd ddwbl dim cymhorthdal a gorfod cystadlu yn erbyn cig oen a fydd bob amser yn rhatach. Beth bynnag a wnawn, bydd cig oen Seland Newydd bob amser yn rhatach na chig oen yng Nghymru oherwydd daearyddiaeth a thopograffeg a hinsawdd Seland Newydd. Ni all ein ffermwyr fforddio gweld hynny’n digwydd. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

Tra’i fod ar y pwynt ynglŷn ag allforion amaethyddol, a fyddai’n cytuno â mi fod angen i ni edrych ar yr enghraifft lle y ceisiwyd ymestyn ein diwydiant llaeth i Rwsia, ac yna, golygodd cyrchoedd Rwsia i’r Ukrain a’r Crimea fod sancsiynau wedi’u gosod ar Rwsia. Os ydym yn gwneud cytundebau strategol gyda’n gelynion posibl, neu o leiaf ein gwrthwynebwyr mewn cytundebau masnach, byddwn yn torri ein trwynau i sbeitio’n hwynebau.

Ac rwy’n ofni’r hyn sy’n cael ei ddweud yn yr Unol Daleithiau. Nid wyf yn credu am funud y bydd yr Unol Daleithiau yn dod i gytundeb gyda’r DU a fydd yn unrhyw beth heblaw manteisiol i’r Unol Daleithiau. Etholwyd Arlywydd yr Unol Daleithiau ar blatfform o ddiffyndollaeth. Nid yw’n mynd i wneud unrhyw gymwynasau â’r DU. Mae’n naïf i feddwl mai dyna fydd yr Unol Daleithiau yn ei wneud.

Rwyf hefyd yn credu bod angen ysbryd o gydweithrediad wrth fynd i mewn i’r trafodaethau hyn—nid ysbryd o’r hyn rwy’n ei alw’n haerllugrwydd ymerodrol, gan feddwl y bydd y byd yn plygu ger ein bron. Wrth gwrs, mae’r UE yn allforio mwy o ran arian parod i’r DU. Byddai’n rhyfedd pe na bai: mae wyth gwaith yn fwy na’r DU. Ond y gwir amdani yw bod mwy na 40 y cant o allforion y DU yn mynd i’r UE, a dim ond 8 y cant y ffordd arall. Felly, mewn gwirionedd, mae marchnad yr UE yn llawer pwysicach i’r DU o ran y ganran o allforion nag y mae’r DU i’r farchnad Ewropeaidd. Mae llawer o gynhyrchwyr Ewropeaidd yn gwybod y byddant yn dal i allu gwerthu i’r DU, hyd yn oed gyda thariffau, oherwydd nad oes gan bobl ddewis arall. Os ydych am brynu car, nid oes gennych fawr o ddewis heblaw prynu car sydd wedi’i gynhyrchu dramor yn rhannol o leiaf. Nid yw fel pe bai yna ddewis arall o ran car wedi’i weithgynhyrchu ym Mhrydain. Felly, mae’r syniad mai’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yw hi ac y bydd y byd yn plygu ger bron Prydain yn agwedd anghywir ar ran Prydain. Mae Prydain yn economi fawr, ond nid yw’n farchnad fawr. Rhaid i ni gadw hynny mewn cof wrth i ni ystyried beth ddylai ein safbwynt fod.

Amserlen: nawr, awgrymwyd bod cytundebau masnach rydd yn un ffordd bosibl ymlaen. Nid wyf yn argyhoeddedig o hynny. Dywedodd arweinydd UKIP ei hun ei bod wedi cymryd pum mlynedd i drafod cytundeb â De Corea. Dwy flynedd yn unig sydd gennym. Mae’n amhosibl negodi cytundeb masnach rydd gydag unrhyw un mewn dwy flynedd. Rwyf wedi siarad â swyddogion o Lywodraethau eraill sydd wedi gwneud hyn, ac maent i gyd yn dweud wrthyf ei bod yn cymryd dwy flynedd i gytuno i gael y trafodaethau yn y lle cyntaf. Mae cael cytundeb masnach rydd mewn dwy flynedd yn gwneud i’r DU edrych yn wirion, pan fydd pobl yn awgrymu hynny mewn gwirionedd. Saith mlynedd, 10 mlynedd—dyna’r amserlen ar gyfer cytundebau masnach rydd. Felly, mae’r trefniadau trosiannol ar ôl Mawrth 2019 yn hynod o bwysig. Ni allwn gamu dros ymyl clogwyn a cheisio dringo yn ôl i fyny wedyn. Mae’n rhaid cael pont rhwng y canlyniad terfynol a mis Mawrth 2019. Nid oes digon o feddwl wedi’i wneud ynghylch hynny.

Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd Mark Isherwood. Rhaid i mi ddweud, yn yr holl flynyddoedd y bûm mewn Llywodraeth nid wyf erioed wedi gweld Llywodraeth y DU sy’n fwy digyfeiriad. Nid oes gennyf unrhyw syniad beth yw safbwynt Llywodraeth y DU. Rwy’n clywed safbwyntiau gwahanol gan wahanol Weinidogion. Mae’r farchnad arian yn ymateb bob tro y mae Theresa May yn dweud rhywbeth am nad ydynt yn gwybod beth y mae hi—. Mae arweinydd y Ceidwadwyr newydd gerdded yn ôl i mewn i’r Siambr. Pe baech chi eisiau chwarae rhan yn y drafodaeth, buasech wedi bod yma o’r cychwyn cyntaf yn hytrach na cherdded i mewn ar y diwedd un. Mae’n siarad am rwgnach diddiwedd o’r meinciau hyn; mae’n feistr ar y gelfyddyd honno. Pe bai wedi gwrando ar y dadleuon, efallai y byddai wedi dysgu mwy yn hytrach na dod i mewn ar y diwedd gyda meddwl caeedig.

Ond nid yw Llywodraeth y DU wedi rhoi unrhyw arweiniad i ni o gwbl. Rwy’n clywed rhai yn Llywodraeth y DU yn siarad am dariffau fel pe na baent o unrhyw bwys. Rwy’n clywed David Davis yn newid ei safbwynt, a chroesawaf hynny, mewn gwirionedd. Mae wedi newid ei safbwynt i’r hyn y credaf sy’n safbwynt mwy pragmatig. Gobeithio y bydd y pragmatyddion yn Llywodraeth y DU yn gryfach na’r dogmatwyr, sy’n malu awyr cenedlaetholgar, a bod yn onest. Dyna’r unig ffordd y gallaf ei ddisgrifio—fel cenedlaetholdeb ar gyfer y DU. Os gwaeddwch ar estroniaid ddigon byddant yn rhoi’r hyn rydych ei eisiau i chi. Yn y bôn, dyna y mae rhai o’r Blaid Geidwadol ei eisiau, ac mae’n rhaid datrys y mater hwn er lles pobl Prydain, nid er mwyn yr hyn sy’n wleidyddol gyfleus oherwydd y rhwygiadau o fewn y Blaid Geidwadol. Yn anffodus, dyna sy’n digwydd ar hyn o bryd.

Gwelliant Plaid Cymru—byddwn yn cefnogi’r gwelliant hwnnw. Rwy’n falch eu bod yn croesawu’r ymweliad â Norwy. Gofynnwyd i mi heddiw a oedd yn ymweliad hwyliog. Roeddwn yn gwybod y byddai rhywun yn gofyn hynny i mi wrth i mi sefyll mewn tymheredd o -16 gradd C yn yr eira. Gallaf eich sicrhau nad oedd yn teimlo felly ar y pryd. Trafodais aelodaeth o Ardal Masnach Rydd Ewrop gyda hwy. Yn sicr, mae cryn bryder ymhlith aelodau EFTA ynglŷn â’r DU yn ymuno, oherwydd ei maint. Norwy yw’r wlad fwyaf yn EFTA ar hyn o bryd wrth gwrs. Er mai dim ond 5 miliwn o bobl sydd ganddi, mae’n allforiwr olew enfawr. Daw hanner olew’r DU o Norwy. Dim ond 5 miliwn o bobl, ond ceir cronfa gyfoeth sofran o £700 biliwn a gronnodd wrth i DU wario’i holl arian olew hi. Felly, mae’n chwarae rhan go bwysig, er gwaethaf ei maint. Mae angen cael trafodaeth gyda Norwy ac aelodau eraill o EFTA ynglŷn ag a fyddai’r DU yn cael croeso yn EFTA oherwydd ei maint. Ond rwy’n falch o weld mai’r trydydd pwynt a gyflwynwyd yn y gwelliant, gan ddefnyddio’r ymadrodd rwyf wedi’i ddefnyddio, yw ‘mynediad llawn a dilyffethair’ at y farchnad sengl. Mae aelodaeth o EFTA yn sicr yn bosibilrwydd. Mae aelodaeth o’r AEE, unwaith eto, yn rhywbeth i edrych arno. Mae’r undeb tollau o bosibl yn llai deniadol ar hyn o bryd, oherwydd yr hyn y byddai hynny’n ei wneud. Rwy’n credu bod aelodaeth o EFTA a/neu’r AEE mewn gwirionedd yn opsiwn gwell ar hyn o bryd, ar ôl archwilio’r dystiolaeth. Ond rhaid i mi ddweud, po fwyaf yr edrychwch ar hyn, y mwyaf cymhleth y mae’n mynd. Yr un peth y dylem ei osgoi yw meddwl, ‘Mae hyn i gyd yn hawdd iawn, bydd y cyfan yn cael ei ddatrys mewn dwy flynedd.’ Nid yw hynny’n mynd i ddigwydd. Mae hyn yn mynd i alw am ymdrech fawr, gwaith caled, ac rwy’n benderfynol ein bod yn cael hyn yn iawn i bobl Cymru.

I call on Mark Reckless to respond to the debate. Mark Reckless.

Diolch, Lywydd. Rwy’n llongyfarch arweinydd fy mhlaid ar agor y ddadl hon; diolch i Mark Isherwood am ei welliant; i Adam Price am ei un ef; a diolch Caroline Jones, Jeremy Miles, Gareth Bennett a’r Prif Weinidog am eu cyfraniadau i’r ddadl hon. Mae yna hefyd un cyfraniad eisteddog yr hoffwn ei ateb, ac rwy’n meddwl ei fod wedi dod gan Lee Waters, a ddywedodd ar un pwynt—os clywais ef yn iawn—’Pam rydym yn parhau i gael y dadleuon hyn?’ Fy ateb yw, ‘Oherwydd bod safbwynt yr holl bleidiau eraill yn y Siambr hon yn newid o hyd.’

Mae gennym y gwelliant gan y Ceidwadwyr heddiw, ac rwy’n weddol hapus gyda gwelliannau Plaid Cymru a’r Ceidwadwyr; yr unig ran rwy’n ei wrthwynebu’r yw’r ‘Dileu popeth’ ar y dechrau. Ond o siarad â Mark Isherwood, mae’n ymddangos ei fod yn disgwyl i mi wybod yn well nag ef beth yw safbwynt diweddaraf y Ceidwadwyr yn y DU. Hynny yw, maent wedi sefydlu Adran Masnach Ryngwladol Liam Fox, ac eto, mae gennym y briff hwn yn awr ac yn sicr gan y Canghellor, Philip Hammond, awgrymiadau ein bod yn aros yn yr undeb tollau. Felly, rydym yn gadael y farchnad sengl, ond yn aros yn yr undeb tollau, ac yn gwastraffu llwyth o amser ac egni yn cael Adran Masnach Ryngwladol na fydd byth yn gallu gwneud unrhyw beth. Nid yw hynny’n gwneud synnwyr, ac rwy’n gobeithio nad dyna’r sefyllfa y byddwn yn dod iddi.

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Prif Weinidog am ddod i’r ddadl hon. Pan glywais gyntaf, pan gefais fy ethol gyntaf, ei fod yn mynd i fod yn gyfrifol am bortffolio Brexit ar ôl y refferendwm, roeddwn ychydig yn amheus. O ystyried ei holl dasgau a’i ymrwymiadau yn arwain y Llywodraeth a phopeth oedd ganddo i’w wneud, credwn na fyddai lefel y sylw y gallai ei roi i’r portffolio Brexit yn fawr. Rhaid i mi ddweud, Brif Weinidog, rydych wedi rhoi sylw iddo, ac rwy’n meddwl eich bod wedi cynnal trosolwg ar y portffolio hwn. Rydych wedi bod yn y Siambr ar gyfer yr holl bethau allweddol, ond rwy’n teimlo bod eich safbwynt yn newid o hyd. Fe ddywedoch yn union ar ôl y refferendwm mai’r peth hollol allweddol oedd cadw rhyddid i symud. O fewn 24 awr roeddech wedi tynnu hynny’n ôl, ac ymddangosai nad dyna fel oedd hi. Yna, fe deimlem ei bod hi’n ymddangos eich bod yn symud i’r cyfeiriad cywir. Roedd gan Blaid Cymru y cynnig gwych hwnnw eu bod eisiau bod yn y farchnad sengl, ond fe wnaethoch chi, gyda ni, drechu’r cynnig hwnnw ac fe ddywedoch yn glir iawn yn y ddadl honno nad aelodaeth o’r farchnad sengl oedd yn bwysig, ond mynediad at y farchnad sengl. Yn anffodus, rwy’n canfod yr wythnos hon bellach, mewn cwestiynau ddoe ac i raddau yn y ddadl heddiw, eich bod wedi troi cefn ar y safbwynt hwnnw eto, a’r hyn rydych ei eisiau yw bod yn y farchnad sengl, a bod hynny’n werth ei gael yn gyfnewid am ryddid i symud. Rydych eisiau’r ddau beth, ar ôl dod o safbwynt lle nad oeddech eisiau’r naill na’r llall. Dyna pam rwy’n credu bod angen i ni barhau i gael y dadleuon hyn, i geisio egluro ein dealltwriaeth o’r materion hyn. Hynny yw, rydym wedi llunio—

Gwych.

Ni fuaswn fel arfer yn ymyrryd, ond—rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am adael i mi ymyrryd—yn gyntaf, mae’n gywir dweud bod y safbwynt yn newid, oherwydd rydym mewn sefyllfa mor gyfnewidiol. Mae yna gymhlethdodau newydd yn codi bob amser ac fel y dywedodd Keynes, ‘Pan fo’r ffeithiau’n newid, rwy’n newid fy meddwl’, ac rwy’n credu bod hynny’n un o’r pethau y mae’n rhaid i chi fod yn agored iddo.

Un pwynt roeddwn am ei egluro: soniodd am welliant Plaid Cymru, a dywedodd nad oedd ganddo unrhyw drafferth gyda gwelliant Plaid Cymru. Mae gwelliant Plaid Cymru yn sôn am aelodaeth o EFTA ac aelodaeth o’r AEE fel posibiliadau ar gyfer Cymru. A oes unrhyw un o’r senarios hynny yn rhywbeth y mae’n barod i’w hystyried?

Nid yw hyn yn hollol gywir. Nid yw’n sôn am aelodaeth o EFTA ac aelodaeth o’r AEE, mae’n dweud aelodaeth o EFTA a/neu’r AEE. Rwy’n credu y byddai fy mhlaid yn hapus iawn, yn wir yn frwdfrydig, dros aelodaeth o EFTA, ond nid aelodaeth o’r AEE. Mae’r gwelliant yn ddryslyd. Nid wyf yn meddwl bod gennym unrhyw broblemau gydag unrhyw ran arall ohono. A/neu’r AEE, iawn, rydym yn fodlon gydag aelodaeth o EFTA. Ond yr hyn y mae cefnogi’r gwelliant yn ei wneud yw caniatáu i’r Prif Weinidog barhau â dryswch ei blaid, ‘A ydynt eisiau aelodaeth o’r farchnad sengl?’ h.y. yr AEE—o bosibl gyda dryswch y Ceidwadwyr y gallech fod y tu allan neu o fewn yr undeb tollau—neu a yw’n dweud, gyda ni, y dylem gael perthynas fasnach rydd, gan geisio manteisio i’r eithaf ar ein mynediad at y farchnad sengl o’r tu allan? Dyna mewn gwirionedd yw’r hyn sy’n rhaid iddo benderfynu.

Nid wyf yn credu bod y ffeithiau wedi newid. Pleidleisiodd y bobl dros adael yr UE. Yn sicr, mae polisi Llywodraeth y DU yn newid, ond rwy’n meddwl bod pobl yn dysgu mwy am gymhlethdodau’r UE ac yn ystyried y mater ac ie, o bosibl yn newid eu barn dros amser, ond nid wyf mor siŵr fod y ffeithiau wedi newid i’r graddau hynny.

Yr anhawster gyda mater Plaid Cymru yw eu bod yn siarad am fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl Ewropeaidd, ond nid wyf yn siŵr fod yna’r fath beth. Nid oes gennym fynediad llawn a dilyffethair ar hyn o bryd. Mewn llawer o feysydd nid yw gwasanaethau wedi’u rhyddfrydoli. Mewn nwyddau cawsant wared ar—. Yn y bôn mae’r egwyddor Cassis de Dijon o gydnabod y ddwy ochr a arferai fod gan yr UE wedi cael ei disodli gan, ‘Wel, gadewch i ni gytuno’n wleidyddol ar un safon sengl, o’r brig i lawr sy’n rhaid i bawb gydymffurfio â hi er mwyn gallu gwerthu o gwbl.’ Nid wyf yn galw hynny’n fynediad llawn a dilyffethair. Ac yn yr un modd mewn gwirionedd, fe wnaethant ddefnyddio cymhwysedd cyfraith yr UE i geisio atal ein mynediad pan oeddent yn edrych, dyweder, ar wahardd clirio’r ewro—os nad oeddech yn ardal yr ewro, byddent yn ceisio defnyddio cyfraith yr UE. Yn yr un modd gyda rheoliadau’r gwasanaethau porthladd—buasent yn rhyw fath o rannu a chael marchnadoedd mewnol ym mhob porthladd yn y DU a buasai’n gwbl chwerthinllyd ac yn llesteirio ein mynediad at y farchnad sengl yn ogystal â marchnadoedd eraill. Unwaith eto, byddai hynny’n cael ei wneud yn ôl cyfraith yr UE. Rydym yn awyddus i gael cymaint o fynediad â phosibl, yn gyson â chyfyngu ar ryddid i symud, a phenderfynu pwy sy’n dod i’n gwlad. Nid ydym yn mynd i gael ffin galed, nid ydym yn mynd i fod eisiau archwilio pob lori sy’n dod ar draws y farchnad Wyddelig, nid ydym yn ceisio atal pobl o’r UE sy’n ymweld â’r DU; rydym yn ceisio’u hatal rhag gweithio yn y DU ar sail hollol ddilyffethair i ostwng cyflogau pobl ar ben isaf ein marchnad lafur sy’n cystadlu â hwy. Dyna’r hyn y mae ein cynnig yn ei ddweud, a hoffwn pe bai Prif Weinidog Cymru yn dod â rhywfaint o eglurder drwy gefnogi ein cynnig, yn hytrach na chefnogi peth Plaid Cymru, sy’n parhau’r amwysedd a’r ansicrwydd a fu’n nodwedd o safbwyntiau pleidiau eraill yn y Siambr hon. Diolch.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

The first vote, therefore, is on the Welsh Conservatives’ debate on NHS winter preparedness, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 17, no abstentions, 34 against. Therefore the motion is not agreed.

Amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 27, one abstention, 23 against. And therefore, the amendment is agreed.

I therefore call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 19, no abstentions, 32 against. And therefore, the amendment is not agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 36, 11 abstentions, four against. And the motion as amended is agreed.

The next vote is on the Welsh Conservatives’ debate on obesity, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 17, no abstentions, 34 against. And therefore the notion is not agreed.

If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 24 against, and therefore amendment 1 is agreed.

I now, therefore, call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 34, 12 abstentions, five against, and therefore the motion as amended is agreed.

The next vote is on the Plaid Cymru debate on the Welsh higher education sector, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 16 against, and therefore the motion is agreed.

The next vote is on the UKIP Wales debate on membership of the European single market. I call for a vote on the motion tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour six, no abstentions, 45 against. The motion is therefore not agreed.

Amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 11, one abstention, 39 against, and therefore amendment 1 is not agreed.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 34, no abstentions, 17 against, and therefore amendment 2 is agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 34, 11 abstentions, six against, and therefore the motion as amended is agreed.

If those who are leaving the Chamber could do so quietly; we do have one item remaining on our agenda. Therefore, the Assembly is still in session, if all Members—.

Os gall pob Aelod adael y Siambr yn ddistaw; mae’r Cynulliad yn parhau i drafod. Ewch yn dawel os gwelwch yn dda. Ewch.

And therefore I call on Joyce Watson to move the short debate tabled in her name—Joyce Watson.

Diolch, Lywydd. Byddaf yn siarad heddiw am unigrwydd, ac rwy’n falch o ganiatáu amser ar gyfer Eluned Morgan a Mark Isherwood i wneud cyfraniadau, ac edrychaf ymlaen at glywed ymateb y Gweinidog neu Ysgrifennydd y Cabinet.

Cefais fy ysgogi i gyflwyno’r ddadl hon gan ddau beth. Yn gyntaf, e-bost a gefais cyn y Nadolig gan y Groes Goch Brydeinig. Mae’r elusen wedi ymuno â’r Co-op i helpu pobl ym Mhrydain y cyfyngir ar eu bywydau gan unigrwydd. Maent wedi cyhoeddi adroddiad cynhwysfawr o’r enw ‘Trapped in a bubble’, a bydd yn lansio pedwar prosiect newydd yng Nghymru—un yn Sir Gaerfyrddin, Conwy, Casnewydd a Thorfaen. Yna, yn fuan ar ôl y Nadolig, darllenais adroddiad am lansio’r comisiwn ar unigrwydd yn ddiweddarach y mis hwn, comisiwn a ddyfeisiwyd gan y diweddar Jo Cox a Seema Kennedy AS.

Mae’n wir ein bod yn teimlo mwy o gysylltiad â phobl eraill adeg y Nadolig, ond yn fwy ar ein pen ein hunain pan ydym yn unig. Felly, roedd y straeon hyn yn taro tant. Cyn ei marwolaeth annhymig, helpodd Jo Cox i gasglu tystiolaeth am unigrwydd mewn gwahanol rannau o gymdeithas: plant sy’n drist ofnadwy, mamau newydd, pobl anabl ynysig, dynion sy’n dioddef o iselder, a phobl hŷn. Ac mae ei gwaith yn byw ar ei hôl, ac yn cael ei barhau gan Rachel Reeves AS. Mae academyddion ac elusennau, gan gynnwys y Campaign to End Loneliness, Age UK, Gweithredu dros Blant, y Co-op a’r Groes Goch Brydeinig, y Gwasanaeth Gwirfoddol Brenhinol, a Sense, wedi cyfrannu at y comisiwn. Mae eu tystiolaeth yn dangos bod mwy na 9 miliwn o bobl ym Mhrydain, bron un o bob pump o’r boblogaeth, yn dweud eu bod yn unig drwy’r amser neu’n aml. Mae ymchwil y Groes Goch a’r Co-operative yn ategu’r ffigur hwnnw. Dywedant fod bron i un o bob pump o bobl yn unig drwy’r amser neu’n aml. ‘Yn unig drwy’r amser neu’n aml’—i mi, mae hwnnw’n ymadrodd trist dros ben, yn ffigur syfrdanol. Ond beth y gallwn ni ei wneud am y peth? Mae unigrwydd yn rhan o fywyd. Yr awdur a’r athronydd Americanaidd, Henry David Thoreau a ysgrifennodd:

Mae dynion drwy’u trwch yn byw bywydau o anobaith tawel.

Mae pobl wedi disgrifio hon fel oes pryder. Ond gallwn weithredu, ac fe ddylem weithredu, oherwydd mae unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol yn bryder cyhoeddus, yn ogystal ag anhapusrwydd preifat. Yn un peth, mae’n fater iechyd y cyhoedd. Mae unigrwydd yn gysylltiedig â symptomau corfforol fel pwysedd gwaed uchel, clefyd y galon, iselder, afiechyd meddwl, yfed a chamddefnyddio sylweddau. Buom yn trafod gordewdra yn gynharach y prynhawn yma, a bydd peth ymchwil yn awgrymu y gall unigrwydd fod mor niweidiol i iechyd â gordewdra neu ysmygu. Felly, mae yna ddadl eglur o ran iechyd y cyhoedd. Yn fwy cyffredinol, mae unigrwydd yn gyfuniad o faterion personol, cymunedol, a chymdeithasol ehangach. Mae’n effeithio’n negyddol ar gymunedau yn ogystal ag unigolion. Bydd pobl yn encilio. Byddant yn ymddieithrio. Byddant yn cyfrannu llai. Byddant yn absennol o’r gwaith. Felly, mae’n effeithio ar bawb yn uniongyrchol neu’n anuniongyrchol. Fel y mae teitl y ddadl yn awgrymu—’O’r golwg yng ngolwg pawb’—mae unigrwydd yn broblem ar bob stryd, ym mhob cymdogaeth, ac ym mhob teulu bron, yn ôl pob tebyg.

Felly, sut y mae mynd i’r afael ag ef? Yn gyntaf, rhaid i ni ei adnabod, a dyna ble y gall y comisiwn a’r ymchwil helpu’n aruthrol. Mae ymchwil y Groes Goch a’r Co-op yn dangos bod bron i dri chwarter y bobl a ddywedodd eu bod yn unig drwy’r amser neu’n aml yn perthyn i un o chwe chategori sy’n gysylltiedig â newid amgylchiadau neu yn sgil digwyddiadau bywyd. A’r rhain yw: bod yn fam ifanc, y rhai sydd â phroblemau iechyd, pobl sydd wedi dioddef profedigaeth yn ddiweddar, pobl â symudedd cyfyngedig, pobl sydd wedi ysgaru neu wahanu’n ddiweddar neu wedi ymddeol, a phobl sy’n byw heb blant yn y cartref. Yr hyn sy’n amlwg yw nad oes un achos syml dros unigrwydd. Felly, ni cheir un ateb sy’n gweddu i bawb. Yn hytrach, mae angen cymysgedd o weithgareddau i atal y problemau hyn, i ymateb i brofiadau pobl, ac i adfer hyder y rhai yr effeithiwyd arnynt ers peth amser.

Mae pawb ohonom yn gwybod, wrth gwrs, fod oed yn ffactor risg amlwg sydd wedi’i ddogfennu’n dda mewn perthynas ag unigrwydd. Yn ei gyflwyniad i’r comisiwn, cynhaliodd Age Cymru arolwg o bobl dros 60 oed yng Nghymru fis Tachwedd diwethaf, ac mae’r canlyniadau’n amlygu pwysigrwydd pethau fel cludiant fforddiadwy i ac o ddigwyddiadau cymdeithasol, clybiau cinio, clybiau cymdeithasol, ac ymweliadau wyneb yn wyneb. Dyna pam y mae pobl yn parhau i ymgyrchu’n angerddol i achub gwasanaethau fel eu canolfannau dydd lleol, a pham y mae grŵp Llafur ar Gyngor Powys hefyd wedi ymgyrchu, ac eraill yn parhau i ymgyrchu ym mhob man. A dyna pam roedd camau pendant Llywodraeth Cymru i achub y gwasanaeth bws rhwng Aberystwyth a Chaerdydd yn hanfodol. Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog neu Ysgrifennydd y Cabinet yn siarad mwy am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi ein cymunedau gwydn. Mae tueddiad i orddefnyddio’r gair hwnnw, ‘cymuned’, a chaiff ei ddefnyddio’n rhy llac. Rwy’n gwingo pan glywaf bethau fel ‘cymuned sy’n rhoi benthyciadau morgais’. Ond mae cymuned—gwir ystyr cymuned—yn rhan annatod o fywyd Cymru, ac rwy’n credu hynny’n gryf.

Mae gwledigrwydd yn ffactor risg arall ar gyfer unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol, ac mae’n gyffredin yn fy rhanbarth i, er, wrth gwrs, gall pobl fod ar wahân heb fod yn unig, a gallant fod yn unig heb fod ar wahân. Mae trafnidiaeth a chyfleusterau yn arbennig o bwysig mewn lleoliad gwledig ond mae hynny’n wir hefyd am gysylltiad rhyngrwyd da, ac mae Cyflymu Cymru wedi helpu mewn rhai ffyrdd. Ond unwaith eto, yr hyn sy’n amlwg o waith ymchwil y comisiwn yw bod unigrwydd yn cyffwrdd â phob rhan o gymdeithas: menywod a dynion, trefol a gwledig, hen ac ifanc. Mae ChildLine wedi helpu mwy na 4 miliwn o bobl ifanc, gyda mwy a mwy yn cysylltu â hwy yn y blynyddoedd diwethaf i ddweud pa mor ddiobaith a thrist ac unig y maent yn teimlo. Mae cyfryngau cymdeithasol, wrth gwrs, yn ffordd wych o gadw mewn cysylltiad, ond nid yw’n cymryd lle siarad â phobl wyneb yn wyneb. Yn aml gall wneud i bobl deimlo’n fwy unig, a gall amlygu cymaint o gysylltiadau sydd gan bobl eraill, yn ymddangosiadol o leiaf.

Felly, mae angen dull cyfannol arnom i fynd i’r afael ag unigrwydd, un y bydd yn rhaid iddo, yn ddi-os, dorri ar draws meysydd polisi ac adrannau’r Llywodraeth, yn lleol ac yn genedlaethol. Am y ddwy flynedd nesaf, bydd y Groes Goch yn darparu cymorth uniongyrchol personol i 12,500 o bobl mewn 39 o leoliadau ym Mhrydain, gan gynnwys y pedair ardal yng Nghymru y soniais amdanynt yn gynharach—Sir Gaerfyrddin, Conwy, Casnewydd a Thorfaen. Bydd timau o gysylltwyr cymunedol ymroddedig a staff cymorth yn y cartref a gwirfoddolwyr yn darparu cymorth seicogymdeithasol arbenigol, cymorth diogelu a help i bobl sy’n profi unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol. Byddant yn darparu 12 wythnos o ofal dwys sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan nodi gweithgareddau, grwpiau diddordeb, a gwasanaethau lleol i helpu pobl fagu hyder.

Rwy’n edrych ymlaen at ymweld â’r prosiect yn Sir Gaerfyrddin, lle y mae bron i draean o’r boblogaeth yn byw eu hunain. Cyfeiriwyd un defnyddiwr gwasanaeth yno, Janet—nid ei henw iawn—at y Groes Goch yn ystod y gwanwyn y llynedd, ar ôl iddi gael strôc yn ddiweddar a oedd yn cyfyngu ar ei gallu i gerdded. Er ei bod wedi bod yn dioddef o orbryder cyn y strôc, ers hynny roedd hi wedi datblygu agoraffobia a phyliau o banig. Nid oedd wedi gadael ei thŷ na chamu allan drwy’r drws cefn hyd yn oed ar ei phen ei hun ers iddi ddychwelyd o’r ysbyty sawl wythnos cyn hynny. Roedd hi eisiau gallu cerdded at waelod y dreif un diwrnod i gyfarch ei gŵr pan ddôi adref, ac roedd hi hefyd yn awyddus i allu ymweld â’i mab yn Copenhagen adeg y Nadolig a gallu cerdded yn annibynnol o’r trên i fflat ei mab, a oedd tua 400m. Cafodd Janet ei chyflwyno i wirfoddolwr o’r Groes Goch, Heather, ac roedd y ddwy’n gyrru ymlaen yn dda ar unwaith. Dechreuodd Heather ymweld â hi’n wythnosol a byddent yn ymarfer mynd y tu allan i’r drws ffrynt, dim ond sefyll yno, a dod yn ôl i mewn. Mewn cyfnod byr iawn o amser aethant yng nghar Heather ar ymweliad â’r arfordir, ar gais Janet, a chynyddodd ei hyder. Yn fuan wedyn, roeddent yn cerdded ar hyd y dreif, a dechreuodd Janet gerdded ar ei phen ei hun, gyda Heather yn sefyll ar y pen arall. Erbyn yr adeg y daeth cymorth Heather i ben, ar ôl y tri mis, roedd Janet yn defnyddio’i sgwter symudedd i deithio pellteroedd hwy ar ei phen ei hun i’r swyddfa bost leol, ac roedd hi’n ymarfer cerdded ar ei phen ei hun yn rheolaidd. A do, fe lwyddodd i ymweld â’i mab yn Denmarc adeg y Nadolig.

Mae Age Cymru hefyd yn gwneud gwaith aruthrol yn y maes hwn ac maent yn lansio ymgyrch fawr newydd yn fuan. Felly, beth y gallwn ni ei wneud yma yn y Cynulliad? Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud? Mae unigrwydd yn rhychwantu llawer o feysydd polisi, fel rwy’n dweud, ond drwy lunio a chraffu ar fwy o bolisi a deddfwriaeth drwy lens unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol, gallwn ddechrau mynd i’r afael ag ef yn fwy effeithiol. Dyna’r wleidyddiaeth. Ond yn bersonol, gall pawb ohonom weithredu a gall pawb ohonom wneud mwy. Wrth i lewyrch y Nadolig bylu ac wrth i oerni’r gaeaf barhau, fe allem, mewn gwirionedd, ddechrau sgwrs: gallem godi’r ffôn a siarad â pherthynas oedrannus neu unig a gallem, mewn gwirionedd, wneud amser ar gyfer pobl.

Roeddwn i’n meddwl bod hwnnw’n gyflwyniad emosiynol iawn gan Joyce Watson a hoffwn ddiolch yn fawr iawn iddi, nid yn unig am y cyflwyniad, ond hefyd am gychwyn y drafodaeth hon heddiw.

Rwy’n credu bod unigrwydd yn felltith, mewn gwirionedd, yn enwedig i’r oedrannus a dyna’r pwynt yr hoffwn ganolbwyntio arno oherwydd, rwy’n credu, gyda mwy o bobl yn symud o’r ardal lle y cawsant eu magu, maent yn gadael eu rhieni a chaiff pobl eu gadael ar eu pen eu hunain. Mae hynny’n arbennig o wir, rwy’n meddwl, mewn ardaloedd gwledig, lle y mae’n rhaid i ni fod yn arbennig o sensitif, rwy’n credu. Ond rydym bellach mewn oes o galedi ac er bod y sefyllfa’n ddrwg yn awr, fe wyddom mewn gwirionedd ei bod yn debygol o waethygu. Cawsom wybod gan ein Gweinidog cyllid ein hunain fod awdurdodau lleol yn mynd i orfod tynhau eu gwregysau yn y dyfodol—mae wedi bod yn hael eleni, ond mae angen i ni baratoi.

Yn anffodus, canlyniad Llywodraeth y DU yn gorfodi caledi ar Gymru ac ar awdurdodau lleol yw cau cartrefi gofal. Maent yn achubiaeth i bobl sy’n dioddef unigrwydd. Rwy’n ofni ein bod yn mynd i orfod dibynnu mwy, yn y dyfodol, ar gymdogion, ar gymunedau, ar sefydliadau gwirfoddol, i helpu llywodraeth leol yn yr achosion hyn. Nid yw’n golygu bod y Llywodraeth yn troi cefn ar hyn. Mae’n wirioneddol bwysig fod yna rôl i’r wladwriaeth, ond rwy’n meddwl, efallai, mai’r hyn y dylem ei wneud yw creu seilwaith gwell i ni allu cefnogi gwirfoddolwyr. Rwy’n credu y byddai’n ddefnyddiol pennu un rhif ffôn, er enghraifft, lle y gallai pobl ar draws Cymru gyfan ffonio a byddai peiriant, i bob pwrpas—peiriant o bobl yn cyfeirio galwadau i’r mudiad gwirfoddol cywir. Rwy’n meddwl y gallem leddfu unigrwydd yn y ffordd hon, ond gallem helpu pobl yn ymarferol hefyd. Newid bylbiau—nid ydych eisiau i hen berson newid bylb golau oherwydd gallent syrthio, torri eu clun a bydd hynny’n effeithio ar y GIG. Mae hi cymaint haws i ni eu helpu.

Cyfraniad munud ydoedd, mae’n ddrwg gennyf, ac rydych wedi cael mwy o amser na munud.

Iawn, os caf fi grybwyll un peth arall—