Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
10/01/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn. A gaf i gychwyn drwy ddymuno blwyddyn newydd dda i bawb?
I call the National Assembly to order. May I begin by wishing you all a very happy new year?
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Ac fe symudwn ni ymlaen i’r eitem gyntaf, sef cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, David Rees.
And we will move on to our first item, which is questions to the First Minister, and the first question is from David Rees.
Cefnogi Twf Economaidd
Supporting Economic Growth
1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ei gynigion ar gyfer cefnogi twf economaidd yn ystod 2017 yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)0350(FM)
1. Will the First Minister outline his proposals for supporting economic growth during 2017 in South Wales West? OAQ(5)0350(FM)
Our economic priorities for South Wales West include supporting businesses to grow, investing in high-quality infrastructure and improving conditions for business.
Mae ein blaenoriaethau economaidd ar gyfer Gorllewin De Cymru yn cynnwys cefnogi busnesau i dyfu, buddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel a gwella amodau ar gyfer busnesau.
Thank you for that answer, First Minister. As you’re aware, steel making is a critical element of the economy in South Wales West and is the heart of the economy in Aberavon. The challenges that the industry faced in the last year have eased, but they’ve not gone away. Now, I applaud the Welsh Government in honouring its commitment to supporting the industry, with financial support of up to £12 million announced in December. I’m dismayed that the UK Government has done nothing and actually seems to be putting its back to the industrial sector. First Minister, before Christmas, Lee Waters, John Griffiths and I met with the chief executive officer of Tata Steel UK, and he made it quite clear that the joint venture with Thyssenkrupp was still on the agenda even if the deal is accepted by the trade unions at the end of this month. With that known view on the consolidation of the industry, and the pension deficit problems as well, what discussions and engagement will you be having with Thyssenkrupp and Tata to ensure that Welsh steelworkers have a more secure future?
Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Fel y gwyddoch, mae cynhyrchu dur yn elfen hollbwysig o'r economi yng Ngorllewin De Cymru a dyma galon yr economi yn Aberafan. Mae'r heriau a wynebwyd gan y diwydiant y llynedd wedi lleddfu, ond nid ydynt wedi diflannu. Nawr, rwy’n canmol Llywodraeth Cymru ar anrhydeddu ei hymrwymiad i gefnogi'r diwydiant, gyda chyhoeddiad cymorth ariannol o hyd at £12 miliwn ym mis Rhagfyr. Rwy'n siomedig nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud dim a’i bod yn ymddangos mewn gwirionedd ei bod yn troi ei chefn ar y sector diwydiannol. Brif Weinidog, cyn y Nadolig, cafodd Lee Waters, John Griffiths a minnau gyfarfod gyda phrif swyddog gweithredol Tata Steel UK, ac fe’i gwnaeth yn gwbl eglur bod y fenter ar y cyd gyda Thyssenkrupp yn dal ar yr agenda hyd yn oed os bydd yr undebau llafur yn derbyn y cytundeb ddiwedd y mis hwn. Gyda’r farn hysbys honno ar y broses o gyfuno’r diwydiant, a'r problemau o ran y diffygion pensiwn hefyd, pa drafodaethau fyddwch chi’n eu cael a pha ymgysylltu fyddwch chi’n ei wneud gyda Thyssenkrupp a Tata i sicrhau bod gan weithwyr dur yng Nghymru ddyfodol mwy diogel?
I can say that any support we provide will be conditional on economic activity being protected in Wales. Our support will be subject—our financial support, that is—to Tata agreeing to legally binding conditions, and no funding will be drawn down by Tata unless those conditions are agreed. And it’s important that workers understand that the money that will be made available to Tata is conditional. We want to ensure that the money ensures that we keep those jobs in Wales and, importantly, we continue to have two blast furnaces at Port Talbot.
Gallaf ddweud y bydd unrhyw gymorth a ddarparwn yn amodol ar ddiogelu gweithgarwch economaidd yng Nghymru. Bydd ein cymorth yn amodol—ein cymorth ariannol, hynny yw—ar Tata yn cytuno i amodau sy’n rhwymo mewn cyfraith, ac ni fydd Tata yn cael unrhyw gyllid oni bai bod yr amodau hynny’n cael eu cytuno. Ac mae'n bwysig bod gweithwyr yn deall bod yr arian a fydd ar gael i Tata yn amodol. Rydym ni eisiau sicrhau bod yr arian hwnnw’n sicrhau ein bod yn cadw’r swyddi hynny yng Nghymru ac, yn bwysig, ein bod ni’n parhau i fod â dwy ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot.
Assembly Members finally managed to get a formal meeting with the chief executives and council leaders to discuss the Swansea bay city region before recess, and it’s clear that they see investment in transport—you mentioned infrastructure in your reply to David Rees—as a key driver for the economic prospects of the region. Do you think that Wales’s second city, at the heart of this regional expansion, is big enough and ambitious enough to look simply beyond buses, which is what was recently suggested by Stuart Cole?
Llwyddodd Aelodau o'r Cynulliad i gael cyfarfod ffurfiol o’r diwedd gyda phrif weithredwyr ac arweinwyr y cyngor i drafod dinas-ranbarth Bae Abertawe cyn y toriad, ac mae'n amlwg eu bod yn ystyried buddsoddi mewn trafnidiaeth—soniasoch am seilwaith yn eich ateb i David Rees—fel sbardun allweddol i ragolygon economaidd y rhanbarth. A ydych chi'n meddwl bod ail ddinas Cymru, sydd wrth wraidd yr ehangu rhanbarthol hwn, yn ddigon mawr ac yn ddigon uchelgeisiol i edrych y tu hwnt i fysiau, sef yr hyn a awgrymwyd yn ddiweddar gan Stuart Cole?
No, I think transport solutions can look at any number of different forms of transport. What is important is that the city deal is approved and receives funding from the UK Government, and we hope that will be the case in the future.
Na, rwy’n meddwl y gall atebion trafnidiaeth edrych ar unrhyw nifer o wahanol fathau o drafnidiaeth. Yr hyn sy'n bwysig yw bod y cytundeb dinas yn cael ei gymeradwyo ac yn derbyn cyllid gan Lywodraeth y DU, ac rydym ni’n gobeithio y bydd hynny'n digwydd yn y dyfodol.
First Minister, in the past, you’ve recognised the importance of pensions in the economy when I’ve raised issues with you with regard to Visteon UK and the campaign that many of us were involved in at the time, in relation to the South Wales West economy, and, if those pensions were threatened in some way, how that would affect the economy. So, I’m wondering if we could have, therefore, a discussion on the Tata pension situation, because far be it for us to be criticised for butting out of this debate. I think it’s integral that politicians are part of this debate so that we can lead on this agenda. And I think it’s important, therefore, for us to have a debate on this, so that we can understand what contingency plans your Government will put in place with regard to the number of outcomes that are possible. For example, if the deal is accepted, or if it is rejected, the Welsh Government will have to have a view on that, will it not?
Brif Weinidog, yn y gorffennol, rydych chi wedi cydnabod pwysigrwydd pensiynau yn yr economi pan rwyf wedi codi materion gyda chi ynghylch Visteon UK a'r ymgyrch yr oedd llawer ohonom ni’n rhan ohoni ar y pryd, o ran economi Gorllewin De Cymru, a, phe byddai’r pensiynau hynny’n cael eu bygwth mewn rhyw ffordd, sut y byddai hynny'n effeithio ar yr economi. Felly, rwy’n meddwl tybed a allem ni gael trafodaeth felly ar sefyllfa pensiynau Tata, oherwydd nid ydym eisiau cael ein beirniadu am gadw allan o'r ddadl hon. Rwy'n credu ei bod yn hollbwysig bod gwleidyddion yn rhan o'r drafodaeth hon fel y gallwn arwain ar yr agenda hon. Ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig, felly, i ni gael trafodaeth ar hyn, fel y gallwn ddeall pa gynlluniau wrth gefn fydd eich Llywodraeth yn eu rhoi ar waith o ran nifer y canlyniadau sy'n bosibl. Er enghraifft, os derbynnir y cytundeb, neu os caiff ei wrthod, bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru fod â safbwynt ar hynny, oni fydd?
I think it’s unfortunate that Visteon is used as an example, because Visteon closed. I think it’s also unfortunate to suggest that trade unions are doing a disservice to their members. They are looking to represent their members’ best interests, and they’ve expressed a view on comments that have been made. That’s a matter for them. I think what’s hugely important is that there is an understanding that, at this moment in time, there is nothing else on the table. If there were genuine alternatives, then that is something that could be considered further, but that is not the case at the moment. And, so, we have to consider that fact—that the UK Government are not prepared to nationalise the industry. They’ve never given that indication, although I have urged them to do that in the past when David Cameron was Prime Minister. Therefore, the only package that is on the table at this moment in time is the package that Tata have placed there, but it’s for the workers and the trade unions to come to their own conclusions as to the future, particularly of Port Talbot.
Rwy'n credu ei bod yn anffodus bod Visteon yn cael ei ddefnyddio fel enghraifft, gan fod Visteon wedi cau. Rwy'n credu ei bod hefyd yn anffodus i awgrymu bod undebau llafur yn gwneud cam â’u haelodau. Maen nhw’n ceisio cynrychioli budd pennaf eu haelodau, ac maen nhw wedi mynegi barn ar y sylwadau a wnaed. Mater iddyn nhw yw hynny. Rwy’n credu mai’r hyn sy’n hynod bwysig yw bod dealltwriaeth, ar hyn o bryd, nad oes unrhyw beth arall ar y bwrdd. Pe byddai dewisiadau eraill dilys, yna mae hynny'n rhywbeth y gellid ei ystyried ymhellach, ond nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Ac, felly, mae’n rhaid i ni ystyried y ffaith honno—nad yw Llywodraeth y DU yn barod i genedlaetholi'r diwydiant. Nid ydyn nhw erioed wedi awgrymu hynny, er fy mod i wedi eu hannog i wneud hynny yn y gorffennol pan oedd David Cameron yn Brif Weinidog. Felly, yr unig becyn sydd ar y bwrdd ar hyn o bryd yw'r pecyn y mae Tata wedi ei roi yno, ond mater i’r gweithwyr a'r undebau llafur yw dod i'w casgliadau eu hunain o ran y dyfodol, yn enwedig dyfodol Port Talbot.
First Minister, one of the biggest challenges facing the economy in my region during 2017 continues to be poor infrastructure. A thriving economy is dependent upon good transport links. With the rail network undergoing electrification works, businesses in South Wales West are at the mercy of the traffic flows on the M4. What plans does your Government have to reduce congestion on the M4 over the coming months?
Brif Weinidog, un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r economi yn fy rhanbarth i o hyd yn ystod 2017 yw seilwaith gwael. Mae economi ffyniannus yn dibynnu ar gysylltiadau trafnidiaeth da. Gyda gwaith trydaneiddio yn cael ei wneud ar y rhwydwaith rheilffyrdd, mae busnesau yng Ngorllewin De Cymru ar drugaredd y llif traffig ar yr M4. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i leihau tagfeydd ar yr M4 dros y misoedd nesaf?
Well, the first thing we want to see is the UK Government making good on its commitment to electrify the line between Cardiff Central and west Wales. Now, they have not given a date on that. The original plan, of course, was to electrify to Cardiff, and then from Bridgend to Swansea, making me wonder what I’d done to upset them in such a way that there should be a gap between Bridgend and Cardiff. But, at the moment, there is no date for the electrification of that line. We need to have that date so we can proceed with the modernisation of the rail network, which we know will take more cars off the road.
Wel, y peth cyntaf yr ydym ni eisiau ei weld yw Llywodraeth y DU yn cadw ei gair ar ei hymrwymiad i drydaneiddio'r rheilffordd rhwng Caerdydd Canolog a’r gorllewin. Nawr, nid ydyn nhw wedi rhoi dyddiad ar hynny. Y cynllun gwreiddiol, wrth gwrs, oedd trydaneiddio i Gaerdydd, ac yna o Ben-y-bont ar Ogwr i Abertawe, a wnaeth i mi feddwl beth yr oeddwn i wedi ei wneud i’w siomi nhw yn y fath fodd fel y dylid cael bwlch rhwng Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerdydd. Ond, ar hyn o bryd, nid oes dyddiad ar gyfer trydaneiddio’r rheilffordd honno. Mae angen i ni gael y dyddiad hwnnw fel y gallwn ni fwrw ymlaen â'r gwaith o foderneiddio’r rhwydwaith rheilffyrdd, yr ydym yn gwybod y bydd yn mynd â mwy o geir oddi ar y ffordd.
Plant a Phobl Ifanc yn Nhorfaen
Children and Young People in Torfaen
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc yn Nhorfaen? OAQ(5)0355(FM)
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s priorities for children and young people in Torfaen? OAQ(5)0355(FM)
Well, I’ve set out my priorities for children and young people in the new programme for government, ‘Taking Wales Forward’, which was launched last September. I want every child to have the best start in life and have recognised the importance of a focus on the early years.
Wel, rwyf i wedi cyflwyno fy mlaenoriaethau ar gyfer plant a phobl ifanc yn y rhaglen lywodraethu newydd, 'Symud Cymru Ymlaen', a lansiwyd fis Medi diwethaf. Rwyf i eisiau i bob plentyn gael y dechrau gorau mewn bywyd ac rwyf i wedi cydnabod pwysigrwydd pwyslais ar y blynyddoedd cynnar.
Thank you, First Minister. I’m sure that you’ll be aware of my concern that the decision was taken to end Schools Challenge Cymru in the draft budget, and that this decision was taken before the Welsh Government received the evaluation of the scheme. And it’s clear that lots of areas have seen very significant benefits through the programme, but it is also clear that there’s more work to be done in areas like my own, where we have a number of challenge schools. Can I ask whether you have any plans to make continued additional funding available to schools that were benefiting under the programme, but who have yet to make further progress? And how will we ensure that the good practice that has happened in other parts of Wales can be rolled out everywhere?
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o fy mhryder bod penderfyniad wedi’i wneud i roi terfyn ar Her Ysgolion Cymru yn y gyllideb ddrafft, ac y gwnaed y penderfyniad hwn cyn i Lywodraeth Cymru dderbyn y gwerthusiad o'r cynllun. Ac mae'n amlwg bod llawer o ardaloedd wedi gweld manteision sylweddol iawn drwy'r rhaglen, ond mae hefyd yn amlwg bod rhagor o waith i'w wneud mewn ardaloedd fel fy un i, lle mae gennym ni nifer o ysgolion her. A gaf i ofyn a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i roi cyllid ychwanegol parhaus ar gael i ysgolion a oedd yn elwa o dan y rhaglen, ond nad ydynt wedi gwneud rhagor o gynnydd eto? A sut y byddwn ni’n sicrhau y gellir cyflwyno’r arferion da a welwyd mewn rhannau eraill o Gymru ym mhobman?
Well, it’s certainly the case that most schools have benefited under Schools Challenge Cymru. They no longer need that support; they are now able to stand on their own two feet. There are some schools that are not in that position. I can give my friend and colleague the assurance that we are looking at how we can help those schools that have not done as well, to make sure they’re not left behind, and to make sure the good practice that’s being learned in other Schools Challenge Cymru schools is passported to those schools that haven’t done as well as we would want, in order for them to be able to succeed in the future.
Wel, mae'n sicr yn wir fod y rhan fwyaf o ysgolion wedi elwa o dan Her Ysgolion Cymru. Nid oes angen y cymorth hwnnw arnynt mwyach; maen nhw’n gallu sefyll ar eu traed eu hunain erbyn hyn. Ceir rhai ysgolion nad ydynt yn y sefyllfa honno. Gallaf roi’r sicrwydd i’m cyfaill a’m cydweithiwr ein bod ni’n ystyried sut y gallwn ni helpu’r ysgolion hynny nad ydynt wedi gwneud cystal, i wneud yn siŵr nad ydynt yn cael eu gadael ar ôl, ac i wneud yn siŵr bod yr arfer da sy'n cael ei ddysgu mewn ysgolion Her Ysgolion Cymru eraill yn trosglwyddo i’r ysgolion hynny nad ydynt wedi gwneud cystal ag y byddem yn dymuno, er mwyn iddyn nhw allu llwyddo yn y dyfodol.
Happy new year to the Minister and to everybody here. The Welsh Government is committed to creating conditions to give every child the best chance in life in Wales. Will the First Minister advise how cancelling the scheme offering 16 to 18-year-olds a third off the bus pass travel will help young people in Torfaen, and elsewhere in Wales, to access jobs or training, where they are going to go, and definitely is going to cost them heavily?
Blwyddyn newydd dda i'r Gweinidog ac i bawb yma. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu amodau i roi'r cyfle gorau mewn bywyd i bob plentyn yng Nghymru. A wnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym sut y bydd diddymu’r cynllun sy'n cynnig traean oddi ar docyn teithiau bws i bobl 16 i 18 mlwydd oed yn helpu pobl ifanc yn Nhorfaen, ac mewn mannau eraill yng Nghymru, i gael mynediad at swyddi neu hyfforddiant, lle maen nhw’n mynd i fynd, ac sy’n sicr o fod yn gost helaeth iddyn nhw?
Well, the current scheme is coming to a natural end. It’s right to say the uptake of the scheme has not been as substantial as was originally intended. But, nevertheless, the Minister has been in discussions with the bus and coach companies in order for them to come forward with a suitable alternative scheme—I think by April of this year. So, it’s not the case that the scheme is coming to an end and nothing will replace it; we are looking at ways of replacing the scheme and making it more effective in terms of its uptake.
Wel, mae’r cynllun presennol yn dod i ben yn naturiol. Mae'n iawn i ddweud nad yw’r nifer sydd wedi manteisio ar y cynllun wedi bod mor sylweddol ag y bwriadwyd yn wreiddiol. Ond, serch hynny, mae'r Gweinidog wedi bod mewn trafodaethau â'r cwmnïau bysiau a choetsys er mwyn iddyn nhw gynnig cynllun arall priodol—erbyn mis Ebrill eleni, rwy’n credu. Felly, nid yw'n wir fod y cynllun yn dod i ben ac na fydd unrhyw beth yn dod yn ei le; rydym ni’n chwilio am ffyrdd o gael cynllun arall a'i wneud yn fwy effeithiol o ran faint sy’n ei ddefnyddio.
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Lywydd. First Minister, as we start the new year, the familiar waiting time problems in accident and emergency, and with ambulances, show no sign of dissipating. But, there’s an urgent question on that, so I want to ask you about a crisis in waiting times that doesn’t often get the attention that it deserves. At the start of last term, I asked you about waiting times for children and adolescent mental health services. You said at that time,
‘The resources have been put in and I fully expect the waiting times and the numbers to go down as those resources work through the system.’
First Minister, how is that going? Have the waiting times gone down?
Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, wrth i ni ddechrau’r flwyddyn newydd, nid oes unrhyw arwydd bod problemau cyfarwydd yr amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ac o ran ambiwlansys, yn gwella. Ond, mae cwestiwn brys ar hynny, felly hoffwn eich holi chi am argyfwng o ran amseroedd aros nad yw'n aml yn cael y sylw y mae'n ei haeddu. Gofynnais i chi ddechrau'r tymor diwethaf am amseroedd aros am wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Dywedasoch bryd hynny,
‘Mae'r adnoddau wedi eu sefydlu ac rwyf yn llwyr ddisgwyl i'r amseroedd aros a’r niferoedd leihau wrth i’r adnoddau hynny weithio drwy'r system.'
Brif Weinidog, sut mae hynny’n mynd? A yw'r amseroedd aros wedi lleihau?
Well, if we look at waiting times in terms of mental health admissions, we know there were 9,570 admissions in the year ending 31 March 2016, some 1,400 resident patients in hospitals and units across Wales. So, we know that the number of admissions has stayed steady, and, of course, we now expect to see the extra money—the £8 million extra—that’s being put into children’s mental health services, particularly, help to cut waiting lists, and we’re seeing that across Wales—waiting times, I beg your pardon.
Wel, os edrychwn ni ar amseroedd aros o ran derbyniadau iechyd meddwl, rydym ni’n gwybod y bu 9,570 o dderbyniadau yn ystod y flwyddyn a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 2016, oddeutu 1,400 o gleifion preswyl mewn ysbytai ac unedau ledled Cymru. Felly, rydym ni’n gwybod bod nifer y derbyniadau wedi aros yn gyson, ac, wrth gwrs, rydym ni’n disgwyl nawr gweld yr arian ychwanegol—yr £8 miliwn ychwanegol—sy'n cael ei roi i mewn i wasanaethau iechyd meddwl plant, yn arbennig, yn helpu i leihau rhestrau aros, ac rydym ni’n gweld hynny ledled Cymru—amseroedd aros, mae’n ddrwg gen i.
First Minister, the answer to the question that I asked you is that waiting times for CAMHS have not improved. The numbers of people waiting for over 16 weeks got slightly worse over the course of the year, and, as well as stagnating over the past year, the waiting times remain substantially worse than they were three years ago. Now, one explanation that you’ve given for this is that there are too many children being referred. For example, in November 2015, you said,
‘evidence suggests that around a third of young people referred to specialist CAMHS have no mental illness’.
And you said,
‘A further third have low-level difficulties that wouldn’t reach the threshold for treatment by a specialist service.’
And these sentiments were echoed by your previous health Minister. Do you stand by that view, First Minister?
Brif Weinidog, yr ateb i'r cwestiwn a ofynnais i chi yw nad yw amseroedd aros ar gyfer CAMHS wedi gwella. Gwaethygodd nifer y bobl sy'n aros dros 16 wythnos ychydig yn ystod y flwyddyn, ac, yn ogystal ag aros yr un fath dros y flwyddyn ddiwethaf, mae'r amseroedd aros yn parhau i fod yn sylweddol waeth nag yr oeddent dair blynedd yn ôl. Nawr, un esboniad yr ydych chi wedi ei roi am hyn yw bod gormod o blant yn cael eu hatgyfeirio. Er enghraifft, ym mis Tachwedd 2015, dywedasoch fod,
tystiolaeth yn awgrymu nad oes gan tua un o bob tri unigolyn ifanc a atgyfeirir at CAMHS arbenigol unrhyw salwch meddwl.
A dywedasoch,
Mae gan un o bob tri arall anawsterau lefel isel na fyddai'n cyrraedd y trothwy ar gyfer triniaeth gan wasanaeth arbenigol.
Ac ailadroddwyd y safbwyntiau hynny gan eich Gweinidog iechyd blaenorol. A ydych chi’n sefyll wrth y farn honno, Brif Weinidog?
Yes.
Ydw.
Well, in fact, there’s no evidence—no evidence whatsoever—that children are being added to waiting lists without reason. Now, the Children, Young People and Education Committee’s report of 2014 highlighted that many children have to wait until their condition worsens to access support. The charity YoungMinds have said that many children and young people tell it how they’ve been frequently turned away from accessing services because the threshold for treatment is too high for them. First Minister, the evidence is growing that there aren’t enough services for young people with mental health problems. I’ll ask you the same question as I asked you in September last year: when can people expect to see improvements in the waiting lists, which you have promised to this Assembly time and time again?
Wel, a dweud y gwir, does dim tystiolaeth—dim tystiolaeth o gwbl—bod plant yn cael eu hychwanegu at restrau aros heb reswm. Nawr, amlygodd adroddiad 2014 y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg bod yn rhaid i lawer o blant aros tan fod eu cyflwr yn gwaethygu i gael gafael ar gymorth. Mae'r elusen YoungMinds wedi dweud bod llawer o blant a phobl ifanc yn dweud eu bod wedi cael eu gwrthod rhag cael gafael ar wasanaethau yn aml gan fod y trothwy ar gyfer triniaeth yn rhy uchel iddyn nhw. Brif Weinidog, mae'r dystiolaeth yn cynyddu nad oes digon o wasanaethau ar gyfer pobl ifanc â phroblemau iechyd meddwl. Gofynnaf yr un cwestiwn i chi a ofynnais i chi ym mis Medi y llynedd: pryd all pobl ddisgwyl gweld gwelliannau i’r rhestrau aros, yr ydych chi wedi eu haddo i’r Cynulliad hwn dro ar ôl tro?
First of all, CAMHS is an acute service; I wouldn’t expect people to be referred to CAMHS automatically. I expect young people to see their GPs and the GP to refer if that’s necessary. Secondly, every secondary school has a counsellor, and that counselling service is available for those who require it. I wouldn’t expect everyone, in the same way as I wouldn’t expect every single person who goes to a GP to be referred automatically to a secondary care service, to do that.
In terms of CAMHS, we’ve made significant investments in CAMHS; there’s no dispute about that. The money has gone in and we expect to see further significant progress over the course of this year. I will, however, write to the leader of the opposition in terms of the evidence base that we have of the nature of referrals to CAMHS, and I’ll provide that information to her.
Yn gyntaf oll, gwasanaeth acÃwt yw CAMHS; ni fyddwn yn disgwyl i bobl gael eu hatgyfeirio at CAMHS yn awtomatig. Rwy'n disgwyl i bobl ifanc weld eu meddygon teulu ac i’r meddyg teulu atgyfeirio os yw hynny'n angenrheidiol. Yn ail, mae gan bob ysgol uwchradd gwnselydd, ac mae’r gwasanaeth cwnsela hwnnw ar gael i'r rhai sydd ei angen. Ni fyddwn yn disgwyl i bawb, yn yr un modd na fyddwn yn disgwyl i bawb sy'n mynd at feddyg teulu gael eu hatgyfeirio'n awtomatig at wasanaeth gofal eilaidd, i wneud hynny.
O ran CAMHS, rydym ni wedi gwneud buddsoddiadau sylweddol mewn CAMHS; nid oes dadl am hynny. Mae'r arian wedi mynd i mewn ac rydym ni’n disgwyl gweld cynnydd sylweddol pellach yn ystod y flwyddyn hon. Byddaf, er hynny, yn ysgrifennu at arweinydd yr wrthblaid ynghylch y sail dystiolaeth sydd gennym ni o natur atgyfeiriadau i CAMHS, a byddaf yn darparu'r wybodaeth honno iddi.
Arweiniydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, over the Christmas period and recently over the last couple of days, there’s been considerable speculation over the merits or not, as the case may be, over the deal that is before the steelworkers at Port Talbot and other plants across Wales—Trostre, Llanwern and Shotton. Before we broke for the Christmas recess, you clearly said to me in a line of questioning that this is a very good deal and that it was a deal that you can endorse and that provides a future for the plant. Is that still the thinking that the First Minister has around this deal, because I’m unaware of any plan B if this deal is rejected?
Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, dros gyfnod y Nadolig ac yn ddiweddar dros y diwrnodau diwethaf, bu cryn sôn am rinweddau neu beidio, yn ôl y digwydd, y cytundeb sydd gerbron y gweithwyr dur ym Mhort Talbot a gweithfeydd eraill ledled Cymru—Trostre , Llanwern a Shotton. Cyn i ni dorri ar gyfer y Nadolig, dywedasoch yn eglur wrthyf i wrth gael eich holi bod hwn yn gytundeb da iawn a'i fod yn gytundeb y gallwch ei gymeradwyo ac sy'n cynnig dyfodol i'r gwaith. Ai dyna safbwynt y Prif Weinidog o hyd o ran y cytundeb hwn, gan nad wyf yn ymwybodol o unrhyw gynllun wrth gefn os caiff y cytundeb hwn ei wrthod?
I’m aware of the concerns, of course, around the process of the pension scheme and Members in this Chamber have echoed those concerns, but I have to say that I do not see that there is any other alternative on the table and so, although it’s a matter for workers to make their own decisions, the proposal that is on the table is, I believe, one that will preserve the steel industry in south Wales. There is nothing else. There is no plan B.
Rwy'n ymwybodol o'r pryderon, wrth gwrs, o ran proses y cynllun pensiwn ac mae Aelodau yn y Siambr hon wedi ailadrodd y pryderon hynny, ond mae’n rhaid i mi ddweud nad wyf yn gweld bod unrhyw ddewis arall ar y bwrdd ac felly, er ei fod yn fater i weithwyr wneud eu penderfyniadau eu hunain, mae'r cynnig sydd ar y bwrdd, rwy’n credu, yn un a fydd yn cadw’r diwydiant dur yn y de. Nid oes unrhyw beth arall. Nid oes cynllun wrth gefn.
Thank you for that clarity, because I think it is important to understand the gravity of the decision that the steelworkers do face, and it is their decision, in fairness, because they are being asked to give up something in return for assurances around the long-term future of the steel industry here in Wales. We understand now from Plaid Cymru that it is their opinion that this deal should be rejected. What do you believe will be the consequences if this deal is rejected for the long-term and medium-term future of those plants that occupied so much of the political agenda as well as the community agenda in those communities through the whole of 2016?
Diolch i chi am yr eglurder, gan fy mod i’n credu ei bod yn bwysig deall difrifoldeb y penderfyniad y mae'r gweithwyr dur yn ei wynebu, a’u penderfyniad nhw yw hwn, er tegwch, gan y gofynnir iddynt roi rhywbeth yn gyfnewid am sicrwydd ynghylch dyfodol hirdymor y diwydiant dur yma yng Nghymru. Rydym ni’n deall nawr gan Blaid Cymru eu bod nhw o’r farn y dylai’r cytundeb hwn gael ei wrthod. Beth yn eich barn chi fydd y canlyniadau os caiff y cytundeb hwn ei wrthod i ddyfodol hirdymor a thymor canolig y gweithfeydd hynny a oedd yn meddiannu cymaint o'r agenda wleidyddol yn ogystal â'r agenda gymunedol yn y cymunedau hynny trwy gydol 2016?
I understand the concerns that Members have expressed, but, as I’ve said before, there is no other alternative on the table. The other consortia that were interested in taking over were all concerned about the pension scheme as well. So, the issue of the pension scheme is never going to go away. The alternative, I suppose, is that the UK Government could nationalise the industry. Your party made it very clear that you will not do that, and so, it seems to me that it is this plan, at the moment, or no plan. That is what the workers have to consider.
It is a matter of regret to me that the UK Government—things were different under the previous Prime Minister, if I’m perfectly honest—have not taken an interest in the steel industry in Wales; they’ve not addressed the issue of energy prices properly; they’ve had no discussions with us, as Ministers, on the issue of the future of the steel industry, or very few, since the new Prime Minister came into place, and I regret that. I noted carefully what Theresa May said yesterday about intervening in the market, but we’ve seen no evidence of that in terms of help for the Welsh steel industry.
Rwy’n deall y pryderon y mae Aelodau wedi eu mynegi, ond, fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, nid oes dewis arall ar y bwrdd. Roedd y consortia eraill a oedd â diddordeb mewn cymryd drosodd i gyd yn pryderu am y cynllun pensiwn hefyd. Felly, nid yw mater y cynllun pensiwn byth yn mynd i ddiflannu. Y dewis arall, mae'n debyg, yw y gallai Llywodraeth y DU genedlaetholi'r diwydiant. Gwnaeth eich plaid chi hi’n eglur iawn na fyddwch yn gwneud hynny, ac felly, mae'n ymddangos i mi ar hyn o bryd mai’r cynllun hwn yw hi, neu ddim cynllun o gwbl. Dyna’r hyn y mae’n rhaid i’r gweithwyr ei ystyried.
Mae'n destun gofid i mi nad yw Llywodraeth y DU—roedd pethau’n wahanol o dan y Prif Weinidog blaenorol, os ydw i'n berffaith onest—wedi cymryd diddordeb yn y diwydiant dur yng Nghymru; nid ydynt wedi rhoi sylw i'r mater o brisiau ynni yn briodol; nid ydynt wedi cael unrhyw drafodaethau gyda ni, fel Gweinidogion, ar fater dyfodol y diwydiant dur, neu ychydig iawn, ers i'r Prif Weinidog newydd ddechrau yn y swydd, ac rwy’n gresynu hynny. Nodais yn ofalus yr hyn a ddywedodd Theresa May ddoe am ymyrryd yn y farchnad, ond nid ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth o hynny o ran cymorth i ddiwydiant dur Cymru.
I believe we have a very supportive UK Government, First Minister, when it comes to this issue, and I’d be interested to know how many requests have gone to Downing Street to seek that meeting on the specific steel issue. Do you agree with Stephen Kinnock, and very often—[Interruption.] I can hear the Deputy Minister chundering from a sedentary position, but he might well like to listen to the question first and then we might get an answer that would inform his constituents as well as other people in Wales. Do you agree—?
Rwy’n credu bod gennym ni Lywodraeth y DU gefnogol iawn, Brif Weinidog, pan ddaw i’r mater hwn, a byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod sawl cais a wnaed i Stryd Downing am gyfarfod ar y mater dur penodol. A ydych chi'n cytuno â Stephen Kinnock, ac yn aml iawn— [Torri ar draws.] Gallaf glywed y Dirprwy Weinidog yn grwgnach ar ei eistedd, ond efallai yr hoffai wrando ar y cwestiwn yn gyntaf, ac yna efallai y byddwn yn cael ateb a fyddai'n hysbysu ei etholwyr yn ogystal â phobl eraill yng Nghymru. Ydych chi’n cytuno—?
Can we allow the leader of the Conservative Party to be heard please?
A allwn ni ganiatáu i arweinydd y Blaid Geidwadol gael ei glywed os gwelwch yn dda?
Do you agree, First Minister, with Stephen Kinnock, that the proposals put forward on the table by Tata Steel are impressive proposals, and actually these do unlock significant investment for the steel plants across Wales, and offer a secure future, certainly in the short and medium term, for the many thousands of jobs that depend on this investment being unlocked? Seven thousand jobs—
A ydych chi’n cytuno, Brif Weinidog, â Stephen Kinnock, bod y cynigion a roddwyd ar y bwrdd gan Tata Steel yn gynigion trawiadol, a’u bod wir yn datgloi buddsoddiad sylweddol ar gyfer y gweithfeydd dur ledled Cymru, ac yn cynnig dyfodol diogel, yn sicr yn y tymor byr a’r tymor canolig, i’r miloedd lawer o swyddi sy'n dibynnu ar ddatgloi’r buddsoddiad hwn? Mae saith mil o swyddi—
I did ask for the leader of the Conservative Party to be heard, and I intend to be listened to when I ask.
Gofynnais am i arweinydd y Blaid Geidwadol gael ei glywed, ac rwy'n bwriadu i bobl wrando arnaf pan fyddaf yn gofyn.
Seven thousand jobs depend on this deal. Do you agree with that?
Mae saith mil o swyddi yn dibynnu ar y cytundeb hwn. A ydych chi’n cytuno â hynny?
In the absence of anything from the UK Government, and the lack of interest from the UK Government since the last Prime Minister left his office, I believe this is the only deal that is on the table. We have provided a substantial amount of money, the UK Government have provided nothing, and we believe that that package—well, we will demand that that package—helps to secure the thousands of jobs in the steel industry in Wales.
Yn absenoldeb unrhyw beth gan Lywodraeth y DU, a’r diffyg diddordeb gan Lywodraeth y DU ers i’r Prif Weinidog diwethaf adael ei swydd, rwy’n credu mai dyma'r unig gytundeb sydd ar y bwrdd. Rydym ni wedi darparu swm sylweddol o arian, nid yw Llywodraeth y DU wedi darparu unrhyw beth, ac rydym ni’n credu bod y pecyn hwnnw—wel, byddwn yn mynnu bod y pecyn hwnnw—yn helpu i ddiogelu’r miloedd o swyddi yn y diwydiant dur yng Nghymru.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Can I welcome the First Minister back from his trip to Norway? Perhaps he could tell us what conclusions he arrived at as a result of that. Is he aware that 70 per cent of the Norwegian people are still adamantly opposed to membership of the EU? And as regards membership of the European Economic Area, will he confirm that Norway is a member of the Schengen agreement, and so unfettered access to the single market, which the First Minister is always advocating, is going to require also unfettered access to the UK for unlimited numbers of EU immigrants?
A gaf i groesawu'r Prif Weinidog yn ôl o’i daith i Norwy? Efallai y gallai ddweud wrthym ba gasgliadau y daeth iddynt yn sgil hynny. A yw'n ymwybodol bod 70 y cant o bobl Norwy yn dal i wrthwynebu aelodaeth o'r UE yn bendant? Ac o ran aelodaeth o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd, a wnaiff ef gadarnhau bod Norwy yn aelod o gytundeb Schengen, ac felly mae mynediad dilyffethair at y farchnad sengl, y mae'r Prif Weinidog o’i blaid bob amser, yn mynd i olygu mynediad dilyffethair hefyd i'r DU ar gyfer niferoedd diderfyn o fewnfudwyr o’r UE?
‘No’ is the answer to that, because people in Norway—. He’s right to point out that they do not support EU membership, but they very strongly support EEA membership and freedom of movement. But, there is a difference, and I believe this is an issue that is a profitable route for us to pursue in the UK: freedom of movement in Norway involves freedom of movement to work. It’s not an unlimited system of freedom of movement. There are some rules surrounding how people can look for work if they lose a job, but it’s not an unfettered right of freedom of movement. All they do, actually, is follow the European rules to the letter, which the UK didn’t. The UK was more liberal in its approach and went beyond what the rules required. If that is what’s required in order to access the single market, I think that is something people would find perfectly reasonable.
'Na' yw'r ateb i hynny, oherwydd mae pobl yn Norwy—. Mae'n iawn i dynnu sylw at y ffaith nad ydyn nhw’n cefnogi aelodaeth o'r UE, ond maen nhw’n cefnogi aelodaeth o AEE a rhyddid i symud yn gryf. Ond, mae gwahaniaeth, ac rwy’n credu bod hwn yn fater sy'n llwybr proffidiol i ni ei ddilyn yn y DU: mae rhyddid i symud yn Norwy yn golygu rhyddid i symud i weithio. Nid yw'n system ddiderfyn o ryddid i symud. Ceir rhai rheolau ynghylch sut y gall pobl chwilio am waith os byddant yn colli swydd, ond nid yw'n hawl dilyffethair i symud fel y mynnant. Y cwbl maen nhw’n ei wneud, mewn gwirionedd, yw dilyn y rheolau Ewropeaidd yn llythrennol, rhywbeth na wnaeth y DU. Roedd y DU yn fwy rhyddfrydol ei hymagwedd ac aeth y tu hwnt i'r hyn yr oedd y rheolau’n gofyn amdano. Os mai dyna sy'n ofynnol er mwyn cael mynediad i’r farchnad sengl, rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y byddai pobl yn ei ystyried yn gwbl resymol.
Well, we discovered the answer to that question in the result of the referendum itself, because the referendum, the result, was overwhelmingly motivated—and everybody seems to agree this—by fears about unfettered migration, and as regard—. [Interruption.]
Oh yes. All the evidence shows that that was the clinching factor in the result. Plaid Cymru, of course, are not only in favour of full membership of the single market, but they’re also in favour of full membership of the customs union, which would prevent us from entering into deals with third-party countries as well. So, at least the Labour Party hasn’t gone that far in its adherence to EU membership. But, the reality is, isn’t it First Minister, that 508 million people currently have a right of entry, being EU citizens, to this country, to come here to live and to work, and if we were members of the EEA, then that would be, to all intents and purposes, the same as it is now?
Wel, canfuom yr ateb i'r cwestiwn hwnnw yng nghanlyniad y refferendwm ei hun, oherwydd cymhellwyd y refferendwm, y canlyniad, i raddau llethol—ac mae’n ymddangos bod pawb yn cytuno ar hyn—gan ofnau am fudo dilyffethair, ac o ran—. [Torri ar draws.]
O ie. Mae'r holl dystiolaeth yn dangos mai dyna oedd y ffactor a benderfynodd y canlyniad. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, nid yn unig o blaid aelodaeth lawn o'r farchnad sengl, ond maen nhw hefyd o blaid aelodaeth lawn o'r undeb tollau, a fyddai'n ein hatal rhag gwneud cytundebau â gwledydd trydydd parti hefyd. Felly, o leiaf nid yw’r Blaid Lafur wedi mynd mor bell â hynny yn ei ffyddlondeb i aelodaeth o'r UE. Ond, onid y gwir yw, Brif Weinidog, bod gan 508 miliwn o bobl hawl mynediad ar hyn o bryd, gan eu bod yn ddinasyddion yr UE, i'r wlad hon, i ddod yma i fyw ac i weithio, a phe byddem ni’n aelodau o’r AEE, yna byddai hynny, i bob pwrpas, yr un fath ag y mae nawr?
No, because if you interpret the rules strictly, that’s what you get: you get a freedom of movement to work. I believe that people would accept that. I think if people believe that somebody is coming to a job that they have, that will be a reasonable position to adopt. The other thing we have to remember is that the UK will have an open border with the EU. It will have an open border in Ireland, which will not be in any way policed and not be in any way monitored. Now, whenever this in mentioned in the discussions we have with UK Ministers, we see the equivalent of an ostrich plunging its head into the sand. They keep on saying, ‘It’ll be fine,’ but the reality is, given the fact that there will be an open border with the EU, given the fact that the UK Government will then want to monitor whether somebody has the right to work in the UK, how does an individual prove that right? Passports are optional, driving licences are optional; you end up with a compulsory ID card system. There’s no other way of doing it. Again, this is something that hasn’t been thought through properly, amongst many, many questions that are yet to be answered by the UK Government.
Na fyddai, oherwydd os byddwch yn dehongli'r rheolau’n llym, dyna a gewch: rydych chi’n cael rhyddid i symud i weithio. Rwy’n credu y byddai pobl yn derbyn hynny. Rwy'n credu os yw pobl yn credu bod rhywun yn dod i swydd sydd ganddynt, y byddai hwnnw’n safbwynt rhesymol i’w fabwysiadu. Y peth arall y mae’n rhaid i ni ei gofio yw y bydd gan y DU ffin agored â'r UE. Bydd ganddi ffin agored yn Iwerddon, na fydd yn cael ei phlismona mewn unrhyw ffordd ac na fydd yn cael ei monitro mewn unrhyw ffordd. Nawr, pryd bynnag y bydd hyn yn cael ei grybwyll yn y trafodaethau yr ydym ni’n eu cael gyda Gweinidogion y DU, rydym ni’n gweld yr hyn sy'n cyfateb i estrys yn plymio ei ben i mewn i'r tywod. Maen nhw’n dweud yn barhaus, 'Bydd popeth yn iawn,' ond y gwir yw, o ystyried y ffaith y bydd ffin agored â'r UE, o ystyried y ffaith y bydd Llywodraeth y DU eisiau monitro wedyn a oes gan rywun yr hawl i weithio yn y DU, sut mae unigolyn yn profi’r hawl hwnnw? Mae pasbortau yn ddewisol, mae trwyddedau gyrru yn ddewisol; bydd gennych chi system cardiau adnabod gorfodol yn y pen draw. Nid oes unrhyw ffordd arall o’i wneud. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth nad yw wedi ei ystyried yn briodol, ymhlith llawer iawn o gwestiynau nad ydynt wedi eu hateb gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn.
In the nicest possible way, I’d like to encourage the First Minister to spend more time abroad, and going to other countries where he can learn something about how the world operates outside the EU. In particular, I’d like to encourage him to go to South Korea, because South Korea has—. Not just because it’s about as far away—[Laughter.] Via Los Angeles possibly. Because South Korea has actually managed to negotiate a free trade agreement with the EU. So, it’s not part of the single market, but it has all the trade benefits of membership of the single market without any of the encumbrances of the freedom of movement of people. As this has been lauded by the trade commissioner of the EU, Cecilia Malmström, in these terms she says,
‘The evidence of our agreement with Korea should help convince the unconvinced that Europe benefits greatly from more free trade… it spurs European growth. It safeguards and creates jobs.’
I’m sure that the First Minister and I are absolutely in agreement on that point. Therefore, it would be very helpful, I think, for the UK generally if he were to add his considerable weight to the argument for more free trade agreements with the rest of the world, which is something that we can negotiate only outside the customs union and outside the EU.
Yn y ffordd garedicaf bosibl, hoffwn annog y Prif Weinidog i dreulio mwy o amser dramor, a mynd i wledydd eraill lle y gall ddysgu rhywbeth am y ffordd y mae’r byd yn gweithredu y tu allan i'r UE. Yn arbennig, hoffwn ei annog i fynd i Dde Korea, gan fod De Korea wedi—. Nid yn unig oherwydd ei fod mor bell—[Chwerthin.] Trwy Los Angeles efallai. Gan fod De Korea wedi llwyddo mewn gwirionedd i ddod i gytundeb masnach rydd gyda'r UE. Felly, nid yw'n rhan o'r farchnad sengl, ond mae ganddi holl fanteision masnach aelodaeth o’r farchnad sengl heb unrhyw un o'r llyffetheiriau o ryddid i bobl symud. Gan fod hyn wedi ei ganmol gan gomisiynydd masnach yr UE, Cecilia Malmström, yn y termau hyn mae’n dweud,
Dylai tystiolaeth ein cytundeb gyda Korea helpu i argyhoeddi'r rhai nad ydynt yn argyhoeddedig bod Ewrop yn elwa'n fawr ar fwy o fasnach rydd... mae'n sbarduno twf Ewropeaidd. Mae'n diogelu ac yn creu swyddi.
Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog a minnau yn cytuno’n llwyr ar y pwynt hwnnw. Felly, byddai'n ddefnyddiol iawn, rwy’n credu, i’r DU yn gyffredinol pe byddai'n ychwanegu ei bwysau sylweddol at y ddadl dros fwy o gytundebau masnach rydd gyda gweddill y byd, sy’n rhywbeth y gallwn ei drafod dim ond y tu allan i'r undeb tollau a'r tu allan i'r UE.
Well, I don’t know whether he means political or physical weight. I’ll try and be optimistic in terms of what he means. [Laughter.] The reality is this: free trade agreements take many, many years to negotiate. The UK will not have a free trade agreement within two years. Whenever I’ve spoken to officials who’ve been involved in such discussions, they find it laughable that people can even say that. It takes nearly two years almost to set the framework for the discussions. The concern that I have is that, in two years, the UK will fall off the edge of the cliff and have a free trade agreement with nobody, because there’ll be no transitional arrangements. So, transitional arrangements will be absolutely crucial beyond March 2019. Otherwise, there’ll be nothing.
He mentions Korea. What I don’t want is for the UK to become a kind of European North Korea that’s actually cut off from the rest of the world, without any kind of trading arrangements with anybody. That surely is in nobody’s interest. But there has to be a dose of realism here. It’s been said, ‘The world will fall at the UK’s feet.’ I don’t believe that at all. The UK is small compared to the other trading blocs. We have to be realistic and have to enter into negotiations with an open mind. We also have to understand that, as far as market access is concerned, there is a quid pro quo. We cannot demand from the European Union everything we want and expect to get it. That’s not going to happen. It’s not going to happen that way. For me, there is a choice: either you say, ‘We’re going to limit immigration’, which is impossible because of the open border, or you say, ‘We’re going to have access to the single market.’ To me, access to the single market is absolutely the most important issue for us in Wales and therefore anything else can be compromised on. I believe that if we say to the people of Wales, ‘There is a freedom of movement to work’, then that is something that most people will accept as perfectly sensible.
Wel, nid wyf yn gwybod a yw'n golygu pwysau gwleidyddol neu gorfforol. Byddaf yn ceisio bod yn obeithiol o ran yr hyn y mae'n ei olygu. [Chwerthin.] Y gwir yw hyn: mae cytundebau masnach rydd yn cymryd llawer iawn o flynyddoedd i’w cytuno. Ni fydd gan y DU gytundeb masnach rydd o fewn dwy flynedd. Pryd bynnag yr wyf i wedi siarad â swyddogion sydd wedi bod yn rhan o drafodaethau o'r fath, maen nhw’n credu ei bod yn chwerthinllyd y gall pobl hyd yn oed ddweud hynny. Mae'n cymryd bron i ddwy flynedd i bennu’r fframwaith ar gyfer y trafodaethau. Y pryder sydd gennyf yw y bydd y DU, ymhen dwy flynedd, yn disgyn oddi ar ymyl y clogwyn ac na fydd ganddi gytundeb masnach rydd â neb, oherwydd ni fydd unrhyw drefniadau pontio. Felly, bydd trefniadau pontio yn gwbl hanfodol y tu hwnt i fis Mawrth 2019. Fel arall, ni fydd unrhyw beth.
Mae'n sôn am Korea. Yr hyn nad wyf i ei eisiau yw i'r DU ddod yn rhyw fath o Ogledd Korea Ewropeaidd sydd wedi ei thorri i ffwrdd oddi wrth weddill y byd, heb unrhyw fath o drefniadau masnachu gydag unrhyw un. Nid yw hynny o fudd i neb, does bosib. Ond mae'n rhaid cael dos o realaeth yn y fan yma. Dywedwyd y 'Bydd y byd yn syrthio wrth draed y DU.' Nid wyf yn credu hynny o gwbl. Mae'r DU yn fach o'i chymharu â blociau masnachu eraill. Mae'n rhaid i ni fod yn realistig ac mae’n rhaid i ni gynnal trafodaethau gyda meddwl agored. Mae’n rhaid i ni ddeall hefyd, cyn belled ag y mae mynediad at y farchnad yn y cwestiwn, bod quid pro quo. Ni allwn fynnu cael popeth yr ydym ni ei eisiau gan yr Undeb Ewropeaidd a disgwyl ei gael. Nid yw hynny’n mynd i ddigwydd. Nid yw’n mynd i ddigwydd yn y ffordd honno. I mi, mae dewis: naill ai rydych chi’n dweud, 'Rydym ni’n mynd i gyfyngu ar fewnfudo', sy'n amhosibl oherwydd y ffin agored, neu rydych chi’n dweud, 'Rydym ni’n mynd i gael mynediad at y farchnad sengl.' I mi, mynediad at y farchnad sengl yw’r mater pwysicaf i ni yng Nghymru yn bendant, ac felly gellir cyfaddawdu ar unrhyw beth arall. Credaf os byddwn ni’n dweud wrth bobl Cymru, 'Mae rhyddid i symud i weithio', yna mae hynny'n rhywbeth y bydd y rhan fwyaf o bobl yn ei dderbyn fel rhywbeth cwbl synhwyrol.
Datblygu Economaidd Rhanbarthol
Regional Economic Development
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd datblygu economaidd rhanbarthol er mwyn cyrraedd targed y Llywodraeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ(5)0352(FM)[W]
3. Will the First Minister make a statement on the importance of regional economic development in achieving the Government’s target of a million Welsh speakers by 2050? OAQ(5)0352(FM)[W]
Rŷm ni wedi ymgynghori ar ein gweledigaeth ddrafft ar gyfer cyrraedd 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Bydd y ddogfen derfynol yn rhoi sylw i’r berthynas rhwng y Gymraeg a datblygu economaidd a byddwn yn cyhoeddi’r strategaeth derfynol yn ddiweddarach eleni.
We have consulted on our draft vision for achieving 1 million Welsh speakers by 2050. The finalised document will discuss the relationship between the Welsh language and economic development, and we’ll publish the final strategy later this year.
Diolch. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, yn credu’n gryf bod yn rhaid i ni gael bwrlwm cymdeithasol a ffyniant economaidd yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith os ydyw’r Gymraeg i gryfhau ac rydym yn credu mewn datblygu ardaloedd trefol penodol, megis ardal y Fenai. A ydych yn cytuno bod angen bachu ar bob cyfle i greu sefydliadau cenedlaethol newydd mewn ardaloedd lle mae’r Gymraeg yn gryf, a hynny fel rhan o’r strategaeth 1 miliwn o siaradwyr? A ydych yn cytuno bod creu’r awdurdod cyllid newydd y bydd ei angen i weinyddu’r pwerau trethu newydd sy’n dod i Gymru yn gyfle gwych i greu swyddi dwyieithog o ansawdd uchel mewn ardal megis ardal y Fenai yn y gogledd-orllewin? A gaf i awgrymu Caernarfon fel lleoliad delfrydol achos mae gan y Llywodraeth adeilad hanner gwag yno ac y mae’n barod i’w ddefnyddio? Byddai sefydlu’r awdurdod cyllid yn fanno yn hwb mawr i’r Gymraeg yn lleol, ond yn genedlaethol hefyd.
Thank you. Plaid Cymru strongly believes that we must have social activity and economic prosperity in Welsh-speaking areas if the Welsh language is to be strengthened, and we believe in developing specific urban areas, such as the Menai area. Do you agree that we need to take all possible opportunities to create new national institutions in areas where the Welsh language is strong, as part of the 1 million Welsh speakers strategy? And do you agree that the creation of the new finance body that will be required to administer the new taxation powers that are coming to Wales will be an excellent opportunity to create high-quality bilingual jobs in an area such as the Menai area of north-west Wales? May I suggest Caernarfon as an ideal location because the Government has a half-empty building there already, which is ready for use? The establishment of the revenue authority there would be a great boost to the Welsh language, both locally and nationally.
Mae hwnnw’n gwestiwn pwysig dros ben. Mae rhai wedi sôn am Borthmadog, wrth gwrs, hefyd. Rwy’n deall, wrth gwrs, pam y mae’r Aelod yn cefnogi Caernarfon. Mae hwn yn rhywbeth rwy wedi gofyn i swyddogion i’w ystyried. Y pwynt sy’n cael ei godi yw a fyddai’n bosib sicrhau bod yna ffyniant o sgiliau yn yr ardaloedd llai trefol. Mae hwnnw’n gwestiwn agored ar hyn o bryd. Ond, rwy’n deall, lle mae corff newydd yn cael ei greu—corff cyhoeddus newydd, felly—dylem edrych y tu fas i Gaerdydd, ac efallai y tu fas i’r de hefyd, er mwyn gweld a oes yna fodd i sicrhau bod y corff hwnnw yn gallu bod rhywle arall yng Nghymru. Felly, mae hwn yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried ar hyn o bryd.
Well, that’s a very important question. Some have talked about Porthmadog as well, of course. I understand why the Member supports the Caernarfon bid. That’s something that I’ve asked officials to consider. The point that is raised is whether it would be possible to ensure that there is prosperity in terms of skills in those less urban areas. That’s an open question at the moment. But, I do understand that where a new body is created—a new public body in that regard—we should look beyond Cardiff, and perhaps look beyond the south, to see whether there is a way to ensure that that body can be located somewhere else in Wales. This is something that we are currently considering.
The Welsh language and economic development task and finish group published recommendations on how bilingualism and economic development could be improved. Evidence from the review suggested that there were differences between how SMEs and larger businesses use the Welsh language, with many SMEs saying that the Welsh language was a cost rather than a benefit. Since the review was published three years ago, can I ask what practical support the Welsh Government has provided specifically to SMEs to increase the commercial advantages of operating bilingually?
Cyhoeddodd y grŵp gorchwyl a gorffen ar y Gymraeg a datblygu economaidd argymhellion ar sut y gellid gwella dwyieithrwydd a datblygiad economaidd. Awgrymodd tystiolaeth o'r adolygiad bod gwahaniaethau rhwng sut y mae BBaChau a busnesau mwy yn defnyddio'r Gymraeg, gyda llawer o BBaChau yn dweud mai cost yn hytrach na budd yw’r Gymraeg. Ers cyhoeddi’r adolygiad dair blynedd yn ôl, a gaf i ofyn pa gefnogaeth ymarferol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi yn benodol i BBaChau i gynyddu manteision masnachol gweithredu yn ddwyieithog?
Well, two points: first of all, rather than being a cost, it’s an opportunity for a business. If a business is seen as providing a service in Welsh, it will be received more favourably by the whole community. There is no question about that in my mind. Secondly, on a more practical point, there is a pilot project that has been operating in the Teifi valley, working with businesses, helping them to provide a service in the Welsh language, and helping them to understand the economic benefits to them as a business of operating bilingually. That project is important in terms of us being able to gather the evidence as to what will work in the future in terms of helping SMEs to develop their language offer as part of their business.
Wel, dau bwynt: yn gyntaf oll, yn hytrach na’i fod yn gost, mae'n gyfle i fusnes. Os gwelir bod busnes yn cynnig gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg, bydd yn cael ei dderbyn yn fwy ffafriol gan y gymuned gyfan. Nid oes amheuaeth am hynny yn fy meddwl i. Yn ail, ar bwynt mwy ymarferol, ceir prosiect arbrofol sydd wedi bod yn gweithredu yn nyffryn Teifi, yn gweithio gyda busnesau, yn eu helpu i gynnig gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn eu helpu i ddeall manteision economaidd gweithredu yn ddwyieithog iddyn nhw fel busnes. Mae'r prosiect hwn yn bwysig o ran ein gallu i gasglu’r dystiolaeth o’r hyn a fydd yn gweithio yn y dyfodol o ran helpu BBaChau i ddatblygu eu cynnig iaith yn rhan o'u busnes.
‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’
‘A Smarter Energy Future for Wales’
4. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Prif Weinidog wedi’u cael ag Ysgrifenyddion y Cabinet ynghylch adroddiad Pwyllgor Amgylchedd a Chynaliadwyedd y pedwerydd Cynulliad, ‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’? OAQ(5)0347(FM)
4. What recent discussions has the First Minister had with Cabinet Secretaries regarding the Environment and Sustainability Committee of the fourth Assembly’s report, ‘A Smarter Energy Future for Wales’? OAQ(5)0347(FM)
I know that the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs has given great consideration to this. She has led on this, given her responsibility for energy matters. Our comprehensive response to the committee’s report has involved work across Government and is now available to view on the committee’s web page.
Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi rhoi llawer o ystyriaeth i hyn. Mae wedi arwain ar hyn, o gofio ei chyfrifoldeb am faterion ynni. Mae ein hymateb cynhwysfawr i adroddiad y pwyllgor wedi cynnwys gwaith ar draws y Llywodraeth ac mae bellach ar gael i'w weld ar wefan y pwyllgor.
I thank the First Minister for that answer. He will know that a new year is often a time for new year’s resolutions as well. So, could I ask the First Minister whether he and the very able Cabinet Secretary will undertake—will resolve—to work with the Assembly and work across Government to take forward as many as possible of those 19 recommendations, which included a commitment to near-zero carbon homes; which included a commitment to driving forward in a revolution towards community and localised energy that would tackle the oligopoly of the big energy providers, using planning and other policy tools to turbo boost community energy; and also to drive that revolution as well within clean green energy jobs, right across Wales, urban and rural likewise? A hallmark of this Government and this Assembly in successive administrations has been the commitment to championing the environment and real sustainability. Will this be the Parliament, and will this be the Assembly, and will this be the Government that makes this a reality—a real green energy revolution, and the jobs boost that will come from a smarter energy future for Wales?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Bydd yn gwybod bod blwyddyn newydd yn aml yn amser ar gyfer addunedau blwyddyn newydd hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fydd ef a'r Ysgrifennydd Cabinet galluog iawn yn ymgymryd—yn addunedu—i weithio gyda'r Cynulliad a gweithio ar draws y Llywodraeth i fwrw ymlaen â chymaint â phosibl o’r 19 o argymhellion hynny, a oedd yn cynnwys ymrwymiad i gartrefi sy’n agos at fod yn ddi-garbon; a oedd yn cynnwys ymrwymiad i fwrw ymlaen mewn chwyldro tuag at ynni cymunedol a lleol a fyddai'n mynd i'r afael ag oligopoli y cyflenwyr ynni mawr, gan ddefnyddio cynllunio a dulliau polisi eraill i roi hwb enfawr i ynni cymunedol; a hefyd i ysgogi’r chwyldro hwnnw hefyd mewn swyddi ynni gwyrdd glân, ledled Cymru, trefol a gwledig fel ei gilydd? Un o nodweddion arbennig y Llywodraeth hon a'r Cynulliad hwn mewn gweinyddiaethau olynol fu’r ymrwymiad i hybu’r amgylchedd a chynaliadwyedd gwirioneddol. Ai hon fydd y Senedd, ac ai hwn fydd y Cynulliad, ac ai hon fydd y Llywodraeth a fydd yn gwneud hyn yn realiti—chwyldro ynni gwyrdd go iawn, a’r hwb i swyddi a fydd yn dod o ddyfodol ynni mwy craff i Gymru?
I believe so. The recommendations are closely aligned to our strategic direction. Of the 19 recommendations, we were able to accept 12 of them in full and seven in principle. In terms of how this is being taken forward, we have seen the success, for example, of Awel Aman Tawe’s locally owned wind farm, and the local energy trial in Bethesda, which was featured on the ‘Money Box’ programme this weekend. Those are just some examples. We hosted an event on Friday last with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, or BEIS as they call themselves now, and Ofgem, making sure that Welsh voices are heard on a major consultation on a smart, flexible energy system.
Ie, rwy’n credu. Mae'r argymhellion yn cyd-fynd yn agos â'n cyfeiriad strategol. O'r 19 o argymhellion, roeddem yn gallu derbyn 12 ohonynt yn llawn a saith mewn egwyddor. O ran sut y mae hyn yn cael ei ddatblygu, rydym ni wedi gweld llwyddiant, er enghraifft, fferm wynt dan berchnogaeth leol Awel Aman Tawe, a'r prawf ynni lleol ym Methesda, a gafodd ei ddangos ar y rhaglen 'Money Box' y penwythnos hwn. Dim ond rhai enghreifftiau yw’r rheini. Cynhaliwyd digwyddiad gennym ddydd Gwener diwethaf gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, neu BEIS fel y maen nhw’n galw eu hunain erbyn hyn, ac Ofgem, gan sicrhau bod lleisiau o Gymru yn cael eu clywed ar ymgynghoriad mawr ar system ynni craff a hyblyg.
First Minister, I also commend this excellent report. I think it’s very important that committees work hard and reflect on the work of previous committees. I know that the successor committee will be returning to this. But this is ambition, and it’s that ambition that we want reflected, I think, in the Government’s programme. There’s a real chance here, you know. The Welsh economy was built more or less on a single source of energy, and we suffered for that after the 1920s and the replacement of coal with oil. New opportunities are before us, and those opportunities could help us transform the Welsh economy and make it much greener and more resilient and locally controlled.
Brif Weinidog, rwyf innau hefyd yn cymeradwyo'r adroddiad ardderchog hwn. Credaf ei bod yn bwysig iawn bod pwyllgorau’n gweithio'n galed ac yn myfyrio ar waith pwyllgorau blaenorol. Gwn y bydd y pwyllgor olynol yn dychwelyd at hyn. Ond uchelgais yw hwn, a’r uchelgais hwnnw yr ydym ni eisiau iddo gael ei adlewyrchu, rwy’n credu, yn rhaglen y Llywodraeth. Ceir cyfle gwirioneddol yma, wyddoch chi. Adeiladwyd economi Cymru ar un ffynhonnell ynni fwy neu lai, ac fe wnaethom ni ddioddef oherwydd hynny ar ôl y 1920au a disodliad glo gydag olew. Mae cyfleoedd newydd o’n blaenau, a gallai’r cyfleoedd hynny ein helpu i weddnewid economi Cymru a’i gwneud yn llawer mwy gwyrdd ac yn fwy cydnerth ac wedi’i rheoli’n lleol.
Well, wind is there. The tide will always be there as long as the moon is in the sky. These are truly renewable resources that, when properly harnessed, can drive our energy consumption and, indeed, energy exports, ad infinitum, potentially. These are issues that we need to move forward with. We will have of course, in the Wales Bill, greater powers over energy consenting. But, of course, the financial aspect of energy development still lies with the UK Government. We look forward, of course, to what the Henry review will say in terms of the tidal lagoons, and we will look to work with the UK Government in order to make sure that we do have renewable energy that has a very low revenue cost in terms of generation and is there for the foreseeable future.
Wel, mae’r gwynt yno. Bydd y llanw bob amser yno cyn belled ag y bo’r lleuad yn yr awyr. Mae'r rhain yn adnoddau gwirioneddol adnewyddadwy a all, o’u harneisio’n gywir, sbarduno ein defnydd o ynni ac, yn wir, allforion ynni, ad infinitum, o bosibl. Mae'r rhain yn faterion y mae angen i ni symud ymlaen â nhw. Bydd gennym ni wrth gwrs, ym Mil Cymru, fwy o bwerau dros gydsynio ynni. Ond, wrth gwrs, Llywodraeth y DU sy’n dal i fod yn gyfrifol am yr agwedd ariannol ar ddatblygiad ynni. Edrychwn ymlaen, wrth gwrs, at yr hyn y bydd adolygiad Henry yn ei ddweud o ran y môr-lynnoedd llanw, a byddwn yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y DU er mwyn sicrhau bod gennym ni ynni adnewyddadwy sydd â chost refeniw isel iawn o ran cynhyrchu ac a fydd yno yn ystod y dyfodol rhagweladwy.
A gaf i argymell i Aelodau’r Cynulliad, os ydyn nhw eisiau cael cip ar y dyfodol sy’n cael ei ragweld yn adroddiad y pwyllgor, eu bod nhw’n ymweld â Pentre Solar yng Nglan-rhyd, yn sir Benfro, lle mae tai cymdeithasol newydd gael eu hagor gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a finnau’n bresennol, y dydd Iau diwethaf? Dyna’r fath o beth mae’n bosib i’w wneud nawr yng Nghymru, a dylem ni weld llawer mwy o hynny yn cael ei ddatblygu.
Ond, yn benodol, mae’r argymhelliad gan y pwyllgor ynglŷn ag ynni yn argymell sefydlu cwmni ynni nid er elw ar gyfer Cymru i gyd i fod yn ymbarél dros ddatblygiadau, fel y rhai rŷch chi newydd eu hargymell—Ynni Ogwen, datblygiadau gan lefydd fel Talgarth, Glan-rhyd hefyd—i ddod â phobl at ei gilydd ac er mwyn cael y fargen orau i’r cwsmer yn ogystal â’r amgylchedd a’r Llywodraeth. Pa gamau yr ydych chi’n eu cymryd i wneud y fath yna o ddatblygiad?
May I recommend to Assembly Members that, if they want a vision of the future that is anticipated in the committee report, they visit Pentre Solar, in Glanrhyd in Pembrokeshire, where new social housing has been opened by the Cabinet Secretary, and I was also in attendance, last Thursday? Those are the kinds of developments that are possible now in Wales and we should see far more of that developed here.
But, specifically, the committee recommendation made on energy suggests the creation of a not-for-profit energy company for the whole of Wales, to be an umbrella body for developments such as those that you have just listed—Ynni Ogwen, developments in places like Talgarth, Glanryd—in order to bring people together and to get the best possible deal for the customer as well as the environment and the Government. So, what steps are you taking to undertake that sort of development?
Mae yna drafodaethau wedi cymryd lle rhwng swyddogion a sawl corff ynglŷn â datblygu cynlluniau i sefydlu cwmni ynni Cymreig. Yn y lle cyntaf, wrth gwrs, mae’n rhaid inni fod yn glir beth yw pwrpas y cwmni ei hunan cyn symud ymlaen. Ond mae’r trafodaethau hynny wedi digwydd ac maen nhw yn parhau.
Discussions have taken place between officials and several bodies with regard to developing schemes to establish an energy company for Wales. Initially, of course, we have to clear about what the purpose of such a company would be before we move forward. But those discussions have taken place and continue.
Darpariaeth Gofal Sylfaenol
Primary Care Provision
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarpariaeth gofal sylfaenol? OAQ(5)0345(FM)
5. Will the First Minister make a statement on primary care provision? OAQ(5)0345(FM)
Yes. Health boards are collaborating with partners to invest in primary care as the mainstay of our health and care system, working in communities to tackle poor health, to support people to stay healthy and to do what matters to them, and to diagnose and treat problems where they occur.
Gwnaf. Mae byrddau iechyd yn cydweithio â phartneriaid i fuddsoddi mewn gofal sylfaenol fel prif gynheiliad ein system iechyd a gofal, gan weithio mewn cymunedau i fynd i'r afael ag iechyd gwael, i gefnogi pobl i gadw’n iach ac i wneud yr hyn sy'n bwysig iddynt, ac i wneud diagnosis a thrin problemau pan eu bod yn dod i’r amlwg.
Can I thank you for that response, First Minister? I've received a number of complaints since Christmas regarding primary care provision, basically in two practices within Swansea East, about not being able to make an appointment, being told to phone back the next morning, doctors unwilling to make an appointment, difficulty in getting vaccinations, unwillingness to make home visits. I also know of the excellent patient provision that the other surgeries cover in my constituency. What can the Government do to standardise the quality of provision and bring all doctors’ surgeries up to the level of the best?
A gaf i ddiolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog? Rwyf wedi derbyn nifer o gwynion ers y Nadolig ynghylch darpariaeth gofal sylfaenol, mewn dwy feddygfa yn Nwyrain Abertawe mewn gwirionedd, ynghylch methu â gwneud apwyntiad, cael eu hysbysu i ffonio yn ôl y bore wedyn, meddygon yn amharod i wneud apwyntiad, anawsterau o ran cael brechiadau, amharodrwydd i wneud ymweliadau cartref. Rwyf hefyd yn ymwybodol o’r ddarpariaeth ragorol i gleifion y mae’r meddygfeydd eraill yn ei chynnig yn fy etholaeth i. Beth all y Llywodraeth ei wneud i safoni ansawdd y ddarpariaeth a dod â meddygfeydd pob meddyg i lefel y goreuon?
It's a point that the Member makes, and it is a point that, like him, I hear from people on occasion. They ask why the services aren’t consistent. Well, those services that are provided directly by health boards are able to be consistent, but we know that most GPs are independent contractors, and that's the way the situation will be for some years to come. It is important, of course, for the public to be able to access services when they need them. I do expect local GP practices and health boards to be focusing on this, working together locally across practices and in their 64 local primary care clusters with other key professionals. There is money on the table; there's the primary care fund of £43 million. That is there in order to improve ways of delivering services: for example, developing the role of nurses, so that people don't feel that they have to visit the GP every time, and placing pharmacists, physiotherapists and social workers alongside GP teams, as we're seeing more and more across Wales, so people can get the right professional that they need rather than having to see a GP who isn't able to help them and has to refer them, and then having to wait for longer.
Mae'n bwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac mae'n bwynt yr wyf i, fel yntau, yn ei glywed gan bobl ar adegau. Maen nhw’n gofyn pam nad yw’r gwasanaethau’n gyson. Wel, gall y gwasanaethau hynny a ddarperir yn uniongyrchol gan fyrddau iechyd fod yn gyson, ond rydym ni’n gwybod mai contractwyr annibynnol yw’r rhan fwyaf o feddygon teulu, a dyna sut y bydd y sefyllfa am rai blynyddoedd i ddod. Mae'n bwysig, wrth gwrs, i'r cyhoedd allu cael mynediad at wasanaethau pan fyddant eu hangen. Rwy’n disgwyl i feddygfeydd teulu lleol a byrddau iechyd ganolbwyntio ar hyn, gan weithio gyda'i gilydd yn lleol ar draws meddygfeydd ac yn eu 64 clwstwr gofal sylfaenol lleol gyda gweithwyr proffesiynol allweddol eraill. Mae arian ar gael; ceir y gronfa gofal sylfaenol o £43 miliwn. Mae honno yno i wella ffyrdd o ddarparu gwasanaethau: er enghraifft, datblygu swyddogaeth nyrsys, fel nad yw pobl yn teimlo bod yn rhaid iddyn nhw ymweld â'r meddyg teulu bob tro, a gosod fferyllwyr, ffisiotherapyddion a gweithwyr cymdeithasol ochr yn ochr â thimau meddygon teulu, gan ein bod ni’n gweld mwy a mwy ledled Cymru, fel y gall pobl gael y gweithiwr proffesiynol cywir sydd ei angen arnynt yn hytrach na gorfod gweld meddyg teulu nad yw'n gallu eu helpu ac yn gorfod eu hatgyfeirio, ac wedyn eu bod yn gorfod aros am fwy o amser.
You make the absolutely fundamentally correct point that we need more of the allied healthcare professionals in place in general practices in order to help to maintain a good quality of service for staff. So, my question to you, First Minister, is that, last year, there was an absolutely right focus on getting more doctors into Wales, whether it was secondary or primary care. This year, will you be able to look towards how we may recruit more people into the allied healthcare professions, how we might have adequate training places for them, how we might encourage young people that this would be a very useful career path for them and show them that there’s a real career development? Because we’re not going to solve our primary care issues without having that broad structure of competent individuals offering holistic services to people.
Rydych chi’n gwneud pwynt cwbl gywir yn ei hanfod ein bod ni angen mwy o'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol perthynol yn gweithio mewn meddygfeydd teulu er mwyn helpu i gynnal gwasanaeth o ansawdd da i staff. Felly, fy nghwestiwn i chi, Brif Weinidog, yw, y llynedd, roedd pwyslais hollol gywir ar gael mwy o feddygon i Gymru, pa un a oedd hynny i ofal eilaidd neu sylfaenol. Eleni, a fyddwch chi’n gallu ystyried sut y gallwn ni recriwtio mwy o bobl i'r proffesiynau gofal iechyd perthynol, sut y gallem ni gael lleoedd hyfforddiant digonol ar eu cyfer, sut y gallem ni annog pobl ifanc y byddai hwn yn llwybr gyrfa defnyddiol iawn iddyn nhw a dangos iddyn nhw y ceir datblygiad gyrfaol gwirioneddol? Oherwydd nid ydym ni’n mynd i ddatrys ein problemau gofal sylfaenol heb gael y strwythur eang hwnnw o unigolion cymwys yn cynnig gwasanaethau cyfannol i bobl.
Yes, absolutely. We launched the first phase of the national and international recruitment campaign last October, aimed at attracting doctors, particularly GPs, to train, work and live in Wales, and the indications are that the number of applications for GP training has increased, including in those areas where we have introduced an incentive-based approach. I can say that the Cabinet Secretary agreed plans for phase 2 of the recruitment campaign earlier this week, aimed at other healthcare professionals in primary care.
Ie, yn hollol. Lansiwyd cam cyntaf yr ymgyrch recriwtio genedlaethol a rhyngwladol gennym fis Hydref diwethaf, gyda'r nod o ddenu meddygon, a meddygon teulu yn benodol, i hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru, a'r arwyddion yw bod nifer y ceisiadau ar gyfer hyfforddiant meddyg teulu wedi cynyddu, gan gynnwys yn y meysydd hynny lle’r ydym ni wedi cyflwyno dull seiliedig ar gymhellion. Gallaf ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno cynlluniau ar gyfer cam 2 yr ymgyrch recriwtio yn gynharach yr wythnos hon, wedi’i dargedu at weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill ym maes gofal sylfaenol.
Efo adrannau brys ein hysbytai ni mewn argyfwng—geiriau Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys ydy’r rheini, nid fy ngeiriau i—a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno bod yr erydiad sydd wedi bod yng nghyfran arian yr NHS sy’n mynd at ofal sylfaenol, a’r straen y mae hynny’n ei roi ar ein meddygfeydd teulu ni yn achosi problemau wedyn i adrannau brys yn ein hysbytai ni? Ac a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno, felly, ei bod hi’n amser edrych eto ar sut mae arian iechyd yng Nghymru yn cael ei rannu er mwyn sicrhau cyllid teg i ofal sylfaenol, er mwyn cynnal NHS cynaliadwy ar gyfer y dyfodol?
With emergency departments in our hospitals in crisis—the Royal College of Emergency Medicine’s words, rather than my words—would the First Minister agree that the erosion that there has been in the percentage of NHS funding provided to primary care and the stress that that places on our GP surgeries causes problems for our A&E departments? And does the First Minister agree, therefore, that it is now time to look again at how health funding is allocated in Wales in order to ensure fair funding for primary care in order to maintain a sustainable NHS for the future?
Wel, dau beth: yn gyntaf, nid ydw i’n credu taw dim ond cael mwy a mwy o ddoctoriaid yw’r ateb. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod pobl yn mynd i’r person proffesiynol sydd yn berthnasol i beth sydd gyda nhw. Efallai taw fferyllydd fyddai hwnnw, efallai taw nyrs fyddai hwnnw, efallai taw ffisiotherapydd fydd hwnnw. Mae’n iawn i ddweud bod yn rhaid i ni sicrhau ein bod ni’n cadw nifer y doctoriaid lan ar y lefel iawn, ond nid dim ond doctoriaid yw rhan o’r ateb hwn.
Ar yr ochr arall, wrth gwrs, mae’n hollbwysig i sicrhau bod pobl ddim yn aros yn yr ysbyty yn rhy hir. Rŷm ni wedi gweld y problemau sydd wedi digwydd yn Lloegr o achos y ffaith eu bod nhw wedi torri nôl ar wario ar wasanaethau cymdeithasol, a gofal cymdeithasol yn enwedig. Yng Nghymru, wrth gwrs, gwnaethom ni gadw lefel yr arian ar yr un lefel er mwyn sicrhau bod hynny ddim yn digwydd yng Nghymru. Mae’n wir i ddweud bod pwysau yn y gwasanaeth iechyd. Mae hynny’n iawn. Mae’n digwydd bob blwyddyn, yn enwedig yn yr adrannau argyfwng. Mae yna gynlluniau wedi bod mewn lle, ac mae’r cynlluniau hynny wedi gweithio er y pwysau sydd wedi cael eu rhoi ar y meddygon. A gaf i hefyd dalu teyrnged unwaith eto i bawb sy’n gweithio yn y gwasanaeth iechyd, yn enwedig y rhai sy’n gweithio yn yr adrannau argyfwng, am y gwaith da y maen nhw yn ei wneud, yn enwedig amser hwn y flwyddyn?
Well, two things: first of all, I don’t think it’s just about having more and more doctors. We need to ensure that people do go to the relevant professional for them. That could be a pharmacist or it could be a nurse or a physiotherapist. It’s right to say that we do need to ensure that we do maintain the right number of doctors, but it’s not just about having doctors.
The other side, of course, is that it’s important that people don’t remain in hospital for too long. We’ve seen the problems that have arisen in England because they have cut back on expenditure on social services, and social care in particular. In Wales, of course, we maintained the level of funding to ensure that that didn’t happen here. It’s true to say that there are pressures in our health service. That happens every year, especially in our emergency departments. There have been plans put in place and those have worked despite the pressure that has been placed on doctors, and may I pay tribute, once again, to all those who work in our health service, especially those who work in the emergency services, for the excellent work that they do, especially at this time of year?
Nwyddau a Gwasanaethau o Gymru
Welsh-produced Goods and Services
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i annog defnyddwyr Cymru i brynu nwyddau a gwasanaethau o Gymru? OAQ(5)0357(FM)
6. What plans does the Welsh Government have to encourage Welsh consumers to buy Welsh-produced goods and services? OAQ(5)0357(FM)
A number of actions to support growth across the whole of the Welsh economy—direct support through Business Wales, and we’re also working alongside the National Procurement Service to increase the amount of Welsh produce coming into the public sector. Of course, in the food and drink industry, Welsh produce is far better labelled now than it certainly was 15 years ago. He may have the experience that I have of going into local shops and seeing, fortunately, that Welsh produce is first off the shelves.
Nifer o gamau gweithredu i gefnogi twf ar draws economi gyfan Cymru—cymorth uniongyrchol trwy Busnes Cymru, ac rydym ni hefyd yn gweithio ochr yn ochr â'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol i gynyddu faint o gynnyrch o Gymru sy’n dod i mewn i'r sector cyhoeddus. Wrth gwrs, yn y diwydiant bwyd a diod, mae cynnyrch o Gymru wedi’i labelu’n llawer gwell nawr nag yr oedd 15 mlynedd yn ôl, yn sicr. Efallai fod ganddo’r un profiad sydd gennyf i o fynd i mewn i siopau lleol a gweld, yn ffodus, mai cynnyrch o Gymru yw’r cyntaf i ddod oddi ar y silffoedd.
Norway, which, as we heard, he visited recently, the Republic of Ireland, the German region of Hesse, and others, all have an official, widely recognised country-of-origin brand that, in large part, is aimed at domestic consumers. Now, if, as it seems, we are going to be ejected out of the single market by that regressive alliance of Corbyn and May, import substitution will be even more important to us in the future. So, can we have a made-in-Wales brand as the first line of defence from the economic lunacy emanating from Westminster?
Mae gan Norwy, lle bu ar ymweliad, fel y clywsom, yn ddiweddar, Gweriniaeth Iwerddon, rhanbarth Hesse yn yr Almaen, ac eraill, i gyd frand gwlad tarddiad swyddogol a adnabyddir yn eang sydd, i raddau helaeth, wedi eu hanelu at ddefnyddwyr domestig . Nawr, os, fel y mae'n ymddangos, ydym ni’n mynd i gael ein taflu allan o'r farchnad sengl gan gynghrair atchweliadol Corbyn a May, bydd disodli mewnforio yn bwysicach fyth i ni yn y dyfodol. Felly, a allwn ni gael brand ‘cynhyrchwyd yng Nghymru’ fel y llinell gyntaf o amddiffyniad rhag y gwallgofrwydd economaidd sy’n deillio o San Steffan?
This has been looked at in the past as to whether there’s a need for a brand for Welsh produce, or whether it’s better approached through having a strong brand recognition for individual products, Welsh lamb being one of those products. These days, most food producers, for example, do label their products as Welsh. That is seen as a great advantage to them; for some less so, but certainly it’s much more prevalent than it was 15, 16 years ago, and people are far more likely now to buy Welsh products. I remember, at the time of the foot and mouth crisis, that at that time one of the big supermarkets didn’t label anything as Welsh. Everything was generic in every single store. That has long changed, and things are the better for it.
The domestic market in Wales is important, but it’s a small market, and that’s why, of course, we continue to make sure that we have an emphasis on exports, and having Welsh-branded products going to export. When we look at Welsh food, the one thing we must avoid is the Norwegian situation, where there is a tariff on food. They were saying to me that the tariffs are so detailed that there is one tariff for smoked salmon and another tariff for fresh salmon, which gives you an idea—he will know this anyway—of how complicated trading negotiations actually are. But, for Norway, they do have tariffs imposed on their agricultural produce going into the European market. The very last thing we need is to see the same thing happen to Wales.
Edrychwyd ar hyn yn y gorffennol o ran pa un a oes angen brand ar gyfer cynnyrch o Gymru, neu a fyddai’n well cael adnabyddiaeth brand gref ar gyfer cynhyrchion unigol, ac mae cig oen Cymru yn un o'r cynhyrchion hynny. Y dyddiau hyn, mae’r rhan fwyaf o gynhyrchwyr bwyd, er enghraifft, yn labelu eu cynnyrch fel cynnyrch o Gymru. Ystyrir bod hynny’n fantais fawr iddyn nhw; maen hynny’n llai gwir i rai, ond yn sicr mae'n llawer mwy cyffredin nag yr oedd 15, 16 mlynedd yn ôl, ac mae pobl yn llawer mwy tebygol o brynu cynnyrch o Gymru erbyn hyn. Rwy’n cofio, ar adeg argyfwng clwy'r traed a'r genau, nad oedd un o'r archfarchnadoedd mawr yn labelu unrhyw beth i ddweud ei fod yn dod o Gymru bryd hynny. Roedd popeth yn gyffredinol ym mhob un siop. Mae hynny wedi newid ers amser maith, ac mae pethau'n well o'r herwydd.
Mae'r farchnad ddomestig yng Nghymru yn bwysig, ond marchnad fechan yw hi, a dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni’n parhau i wneud yn siŵr bod gennym ni bwyslais ar allforion, a chael cynnyrch â brand Cymreig i farchnadoedd tramor. Pan edrychwn ni ar fwyd o Gymru, yr un peth y mae'n rhaid i ni ei osgoi yw'r sefyllfa yn Norwy, lle ceir tariff ar fwyd. Roedden nhw’n dweud wrthyf fod y tariffau mor fanwl fel bod un tariff ar gyfer eog mwg a thariff arall ar gyfer eog ffres, sy'n rhoi syniad i chi—bydd ef yn gwybod hyn beth bynnag—o ba mor gymhleth yw trafodaethau masnachu mewn gwirionedd. Ond, o ran Norwy, mae ganddyn nhw dariffau a orfodir ar eu cynnyrch amaethyddol sy’n mynd i'r farchnad Ewropeaidd. Y peth olaf un sydd ei angen arnom ni yw gweld yr un peth yn digwydd i Gymru.
I was pleased to hear the First Minister, in his response, refer to the role of Welsh public bodies in supporting not just Welsh producers and suppliers, but also they have a role in proactively supporting their local economies. What a difference it would make if all Welsh public bodies, or, indeed, all bodies in Wales in receipt of Welsh public funds, acted deliberately, proactively and collaboratively with one another to support their local economies, and including fostering the development of local suppliers and local supply chains. What steps can the Welsh Government take to bring that about?
Roeddwn i’n falch o glywed y Prif Weinidog, yn ei ymateb, yn cyfeirio at swyddogaeth cyrff cyhoeddus Cymru o ran cefnogi nid yn unig cynhyrchwyr a chyflenwyr Cymru, ond hefyd bod ganddyn nhw swyddogaeth o ran cefnogi eu heconomïau lleol yn rhagweithiol. Byddai’n gwneud cryn wahaniaeth pe byddai pob corff cyhoeddus yng Nghymru, neu, yn wir, pob corff yng Nghymru sy'n derbyn cyllid cyhoeddus Cymru, yn gweithredu’n fwriadol, yn rhagweithiol ac yn gydweithredol â'i gilydd i gefnogi eu heconomïau lleol, ac yn cynnwys meithrin datblygiad cyflenwyr lleol a chadwyni cyflenwi lleol. Pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau hynny?
Well, we do continue work on marrying the risk-based and proportionate SQuID approach, as it’s called, simplifying the process for suppliers in bidding for public sector work and helping to ensure that all suppliers have a fair chance of winning that work. One of the issues, particularly in the food and drink sector, that was a problem at one time is that they were too small. Companies were too small to supply big organisations like the NHS day in, day out, week in, week out, with what they produced. That was overcome through the procurement initiatives that were put in place and we’ve seen far more procurement now taking place locally than was the case certainly 15 or 16 years ago. Moving local authorities away from compulsory competitive tendering took some time, even as the concept disappeared. When we talk of best value to local authorities, we say to them that it’s not just about getting the cheapest possible quote, it’s about making sure that as much money as possible is retained in the local economy.
Wel, rydym ni’n parhau i weithio ar gydweddu’r dull seiliedig a dull SquID cymesur, fel y’i gelwir, gan symleiddio'r broses i gyflenwyr wrth wneud cais am waith yn y sector cyhoeddus a helpu i sicrhau bod pob cyflenwr yn cael cyfle teg i ennill y gwaith hwnnw. Un o'r materion, yn enwedig yn y sector bwyd a diod, a oedd yn broblem ar un adeg yw eu bod nhw’n rhy fach. Roedd cwmnïau yn rhy fach i gyflenwi sefydliadau mawr fel y GIG ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, gyda’r hyn yr oedden nhw’n ei gynhyrchu. Cafodd hynny ei oresgyn drwy’r mentrau caffael a gyflwynwyd ac rydym ni wedi gweld llawer mwy o gaffael yn digwydd yn lleol erbyn hyn nag oedd yn wir 15 neu 16 mlynedd yn ôl, yn sicr. Cymrodd gryn amser i symud awdurdodau lleol oddi wrth dendro cystadleuol gorfodol, hyd yn oed wrth i’r cysyniad ddiflannu. Pan fyddwn ni’n sôn am werth gorau i awdurdodau lleol, rydym ni’n dweud wrthyn nhw nad yw’n ymwneud â chael y dyfynbris rhataf posibl yn unig, mae'n ymwneud â sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cael ei gadw yn yr economi leol.
I’m pleased that Adam Price has raised this question. Only you could make Corbyn and May sound like a 1960s folk group, Adam. I’d rather focus on the food and drink issue that the First Minister mentioned in answering you. I agree with you, First Minister, that Wales does have a great story to tell in terms of our home-grown food and drink, and you’re right to point out labelling as an important tool. Would you agree with me that food festivals and models such as that are also a very important way for us to sell Welsh produce, not just to Welsh consumers, as Adam Price’s question originally said, but also to English consumers coming across the border?
Rwy'n falch bod Adam Price wedi codi’r cwestiwn hwn. Dim ond chi allai wneud i Corbyn a May swnio fel grŵp canu gwerin o’r 1960au, Adam. Byddai'n well gen i ganolbwyntio ar y mater bwyd a diod y soniodd y Prif Weinidog amdano wrth eich ateb. Rwy’n cytuno â chi, Brif Weinidog, fod gan Gymru stori wych i'w hadrodd o ran ein bwyd a diod cartref, ac rydych chi’n iawn i dynnu sylw at labelu fel arf pwysig. A fyddech chi’n cytuno â mi bod gwyliau bwyd a modelau fel hynny hefyd yn ffordd bwysig iawn i ni werthu cynnyrch o Gymru, nid yn unig i ddefnyddwyr yng Nghymru, fel y dywedodd cwestiwn Adam Price yn wreiddiol, ond hefyd i ddefnyddwyr o Loegr sy’n dod dros y ffin?
Abergavenny, I’m sure, is well respected as a food festival, as he will know. But he’s right, because the events showcase Welsh produce. The food hall at the Royal Welsh Show, at one time, was too small. It was rebuilt and is now probably too small again. That’s an indication of the success of the Welsh food and drink industry in its diversification, in its variation, and the fact that so many of the businesses that were set up over the past decade are still there and are still able to go into the supermarkets. There’s been a change of heart amongst a number of the supermarkets as well. Whereas in the past they preferred to purchase from large suppliers, they have become more interested in smaller suppliers and in local produce, which is something that I very much welcome. But what we have to avoid more than anything else is our biggest market, which is Europe, being either closed to us or the terms of trade with that market being less advantageous to us. The US will never replace the European market. The US is very protectionist when it comes to agriculture. So, keeping Welsh farmers being able to sell on the current terms of the European market is absolutely vital to the future of Welsh farming.
Mae’r Fenni, rwy'n siŵr, yn uchel ei pharch fel gŵyl fwyd, fel y bydd ef yn gwybod. Ond mae'n iawn, gan fod y digwyddiadau yn arddangos cynnyrch o Gymru. Roedd y neuadd fwyd yn Sioe Frenhinol Cymru, ar un adeg, yn rhy fach. Cafodd ei hailadeiladu ac mae bellach yn rhy fach eto yn ôl pob tebyg. Mae hynny’n arwydd o lwyddiant diwydiant bwyd a diod Cymru o ran ei arallgyfeirio, ei amrywiad, a'r ffaith fod cynifer o'r busnesau a sefydlwyd yn ystod y degawd diwethaf yn dal i fod yno ac yn dal i allu mynd i mewn i'r archfarchnadoedd. Mae nifer o'r archfarchnadoedd wedi newid eu meddyliau hefyd. Er y bu’n well ganddyn nhw brynu gan gyflenwyr mawr yn y gorffennol, maen nhw wedi datblygu mwy o ddiddordeb mewn cyflenwyr llai ac mewn cynnyrch lleol, sy'n rhywbeth yr wyf i’n ei groesawu'n fawr. Ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei osgoi yn fwy na dim arall yw i’n marchnad fwyaf, sef Ewrop, naill ai gael ei chau i ni neu i’r telerau masnachu â’r farchnad honno fod yn llai manteisiol i ni. Ni fydd yr Unol Daleithiau fyth yn cymryd lle’r farchnad Ewropeaidd. Mae'r Unol Daleithiau yn warchodol iawn pan ddaw i amaethyddiaeth. Felly, mae cadw gallu ffermwyr Cymru i werthu ar delerau presennol y farchnad Ewropeaidd yn gwbl hanfodol i ddyfodol ffermio yng Nghymru.
Ffliw Adar yng Nghymru
Avian Flu in Wales
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr achosion o ffliw adar yng Nghymru? OAQ(5)0351(FM)
7. Will the First Minister make a statement on the outbreak of avian flu in Wales? OAQ(5)0351(FM)
It’s a matter of serious concern, of course. We have a strong track record of controlling animal-disease outbreaks. The Cabinet Secretary will be providing an update in her oral statement on avian influenza this afternoon.
Mae'n fater o bryder difrifol, wrth gwrs. Mae gennym ni hanes cryf o reoli achosion o glefydau anifeiliaid. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn ei datganiad llafar ar ffliw adar y prynhawn yma.
I look forward to that statement later today. It was the case that, during the Christmas break, there was a wigeon—that’s a type of duck for those who don’t know it—that landed in Llanelli wildfowl wetland centre. I want to praise here the actions that were immediately taken by that wetland fowl centre in closing their doors to the public for nine days because, as a consequence of that, I’m sure that they helped reduce the spread of that avian flu within that area. We do know, however, that it did spread, and that there has been an infection in that area. What we also know is that birds don’t understand boundaries, and I think we would perhaps be well advised to take note of the very cold and sharp spell of weather that is now happening in eastern Europe, which might, and in my opinion probably will, create further migration of birds looking for food further south, to us—that is west, of course. My question will be, and I’ll probably address it to the Cabinet Secretary later, how we’re going to deal with that and how we’re going to inform the public to be aware of those newly migrating birds that could possibly be a source of further infection here.
Edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw yn ddiweddarach heddiw. Mae’n wir, yn ystod gwyliau'r Nadolig, bod chwiwell—math o hwyaden yw honno, i’r rhai nad ydynt yn gwybod—a laniodd yng nghanolfan gwlyptir adar y dŵr Llanelli. Hoffwn ganmol yn y fan yma y camau a gymerwyd ar unwaith gan y ganolfan ieir gwlyptir honno i gau eu drysau i'r cyhoedd am naw diwrnod oherwydd, o ganlyniad i hynny, rwy’n siŵr eu bod wedi helpu i leihau lledaeniad y ffliw adar hwnnw yn yr ardal. Rydym ni yn gwybod, fodd bynnag, ei fod wedi lledaenu, ac y bu haint yn yr ardal honno. Yr hyn yr ydym ni hefyd yn ei wybod yw nad yw adar yn deall ffiniau, a byddwn yn credu efallai y byddai’n ddoeth i ni gymryd sylw o’r cyfnod o dywydd oer iawn yn nwyrain Ewrop ar hyn o bryd, a allai, ac a fydd yn ôl pob tebyg yn fy marn i, yn arwain at fwy o adar yn mudo i chwilio am fwyd ymhellach i'r de, atom ni—y gorllewin yw hynny, wrth gwrs. Fy nghwestiwn i fydd, a byddaf yn ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet yn ddiweddarach yn ôl pob tebyg, sut yr ydym ni’n mynd i ymateb i hynny a sut yr ydym ni’n mynd i ddweud wrth y cyhoedd i fod yn ymwybodol o'r adar hynny sydd newydd fudo a allai o bosibl fod yn ffynhonnell o ragor o haint yma.
We do work, of course, with the other GB Governments in order to take the appropriate action. I would encourage any members of the public to report dead wild waterfowl—swans, geese, ducks and so forth, or gulls, in fact—to the GB helpline. The Welsh Government website is updated continually with advice and I’d urge all poultry keepers and all those involved in working at the Wildfowl and Wetlands Trust to check the website frequently. I know that the Cabinet Secretary will provide more information in due course this afternoon.
Rydym ni’n gweithio, wrth gwrs, gyda Llywodraethau eraill Prydain Fawr er mwyn cymryd y camau priodol. Byddwn yn annog unrhyw aelodau o'r cyhoedd i hysbysu am adar dŵr gwyllt sydd wedi marw—elyrch, gwyddau, hwyaid ac yn y blaen, neu wylanod, a dweud y gwir—i linell gymorth Prydain Fawr. Mae gwefan Llywodraeth Cymru yn cael ei diweddaru'n barhaus gyda chyngor a byddwn yn annog pawb sy’n cadw dofednod a phawb sy'n ymwneud â gweithio yn yr Ymddiriedolaeth Adar Gwyllt a Gwlyptiroedd i edrych ar y wefan yn aml. Rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn darparu mwy o wybodaeth maes o law y prynhawn yma.
Brif Weinidog, yn sgil yr achosion ffliw adar yma, pa waith ychwanegol ŷch chi fel Llywodraeth yn ei wneud i asesu’r effaith y gall y clefyd yma ei chael ar y sector dofednod?
First Minister, in light of these cases of avian flu, what additional work are you as a Government doing to assess the impact that this disease could have on the poultry sector?
Mae yna effaith, achos mae yna gyfnod o amser lle, ar ôl y cyfnod hwnnw, nid yw’n bosibl dweud bod dofednod yn ‘free range’, achos y ffaith eu bod nhw wedi cael eu cadw i mewn. Rŷm ni yn gwybod hynny, ac rŷm ni’n gwybod efallai beth fyddai’r effaith ar y rhai sy’n cadw dofednod. Ar hyn o bryd, felly, beth sy’n hollbwysig yw ein bod ni’n sicrhau bod pethau’n dal fel maen nhw er mwyn rheoli’r clwy ei hunan. Ond, wrth gwrs, rŷm ni yn deall beth yw’r sefyllfa ynglŷn â ffermwyr dofednod os byddai hyn yn parhau yn y pen draw.
There is an effect, because there is a period of time after which it’s not possible to say that poultry are free range, because of the fact that they have had to be kept in. We do know that, and we know what the effect on those who keep poultry will be. So, at present, what’s vitally important is to ensure that the situation remains the same so that we can manage the disease itself. But, of course, we understand what the situation is in terms of poultry farmers if this situation should continue.
Diolch i’r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ofyn y cwestiwn brys.
I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66. I call on Rhun ap Iorwerth to ask the urgent question.
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynghylch y sylwadau a wnaeth y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys fod gofal brys yng Nghymru mewn argyfwng? EAQ(5)0097(HWS)
Will the Cabinet Secretary make a statement regarding comments made by the Royal College of Emergency Medicine that ‘emergency care in Wales is in a state of crisis’? EAQ(5)0097(HWS)
I thank the Member for the question, and I’d like to start by recognising the hard work of NHS and social care staff, who work under significant pressure at this particular time of year. That is, of course, a consistent feature of winter. I don’t accept that emergency care in Wales is in a state of crisis, and in fact we continue to work with Dr Roop and other leading clinicians, as members of the national unscheduled care board, in trying to find meaningful solutions to support improved outcomes for patients who need emergency and unscheduled care here in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, a hoffwn ddechrau drwy gydnabod gwaith caled y GIG a staff gofal cymdeithasol, sy'n gweithio dan bwysau sylweddol ar yr adeg benodol hon o'r flwyddyn. Mae hynny, wrth gwrs, yn nodweddiadol o’r gaeaf. Nid wyf yn derbyn bod gofal brys yng Nghymru mewn cyflwr o argyfwng. Yn wir, rydym yn parhau i weithio gyda Dr Roop a chlinigwyr blaenllaw eraill, fel aelodau o’r bwrdd cenedlaethol gofal heb ei drefnu, i geisio dod o hyn i atebion ystyrlon er mwyn cefnogi canlyniadau gwell i gleifion y mae angen gofal brys a gofal heb ei drefnu arnyn nhw yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, nobody wants to speak of a crisis in the NHS. It’s worrying for patients and it’s demoralising for our excellent staff. But you’ll be aware that the Red Cross described the situation in England’s A&E as a humanitarian crisis. You’ll also be aware that your party leader, Jeremy Corbyn, has described that as a national scandal, and demanded the Prime Minister explain herself to Parliament. Yet the vice-president of the Royal College of Emergency Medicine in Wales yesterday described current performance here as being as bad as, if not worse than, England. It would be shocking, except that performance of this level is long-standing, and this happens every year. We’re used to it, and it somehow doesn’t generate the same headlines as in England.
The data for December aren’t available yet, but November’s data showed that just 77 per cent of patients were seen within four hours, and that almost 3,000 people waited longer than 12 hours to be seen in major A&E departments. If performance follows the usual trajectory, it’s likely things will get worse as the winter develops. So, if you were in my position here, I’m sure you’d understand the temptation to use the term ‘crisis’. Well, it’s not me saying that; it’s the Royal College of Emergency Medicine, and there’s no ducking the severity of the warning that, due to this crisis, as they put it, patient safety is being compromised.
Cabinet Secretary, both winter and an ageing population are predictable, and we debate this every year. On our side here we call for better social care, for strengthened primary care, better out-of-hours GP services, to take the pressure off A&E, and you agree with us that this needs to happen. So, why hasn’t it happened? Why is there such a gap between the promises that get made here, and what happens on the ground? And are you embarrassed, frankly, that your own Labour Government’s performance undermines your colleagues in Westminster, who are desperate to highlight the failings of Jeremy Hunt?
Ysgrifennydd y Cabinet, does neb yn dymuno siarad am argyfwng yn y GIG. Mae'n destun pryder i gleifion ac mae'n digalonni ein staff rhagorol. Ond byddwch yn ymwybodol fod y Groes Goch wedi disgrifio’r sefyllfa yn Unedau Damwain & Achosion Brys Lloegr fel argyfwng dyngarol. Byddwch hefyd yn ymwybodol fod arweinydd eich plaid chi, Jeremy Corbyn, wedi disgrifio hynny fel gwarth cenedlaethol, gan fynnu bod y Prif Weinidog yn rhoi ei heglurhad ei hun i'r Senedd. Er hynny, ddoe fe ddisgrifiodd is-lywydd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru y ddarpariaeth gyfredol yma fel un sydd cyn waethed â, os nad yn waeth na’r ddarpariaeth yn Lloegr. Buasai hynny'n frawychus, ond mae perfformiad ar y lefel hon yn beth hirsefydlog, ac mae’n digwydd yn flynyddol. ‘Rydym yn gyfarwydd â hyn, ac nid yw'n cynhyrchu'r un penawdau â’r rhai yn Lloegr rywsut.
Nid yw’r data ar gyfer mis Rhagfyr ar gael eto. Ond dangosodd data mis Tachwedd mai dim ond 77 y cant o gleifion a gafodd eu gweld o fewn pedair awr, a bod bron 3,000 o bobl wedi aros am fwy na 12 awr i gael eu gweld mewn adrannau Damweiniau ac Achosion Brys mawr. Os bydd y perfformiad yn dilyn y trywydd arferol, mae'n debygol y bydd pethau'n gwaethygu wrth i'r gaeaf fynd rhagddo. Felly, pe byddech chi yn fy sefyllfa i yma, rwy'n siŵr y byddech yn deall y demtasiwn sydd i ddefnyddio'r term 'argyfwng'. Wel, nid y fi sy’n dweud hynny; ond y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, a does dim modd osgoi difrifoldeb y rhybudd, oherwydd yr argyfwng hwn, fel y maen nhw yn ei ddweud, bod diogelwch cleifion yn cael ei beryglu.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae modd rhagweld y gaeaf a bod poblogaeth yn heneiddio, ac rydym yn trafod hyn bob blwyddyn. O’n hochr ni ym, rydym yn galw am well gofal cymdeithasol, ar gyfer atgyfnerthu gofal sylfaenol, gwell gwasanaethau y tu allan i oriau gan feddygon teulu, er mwyn ysgafnu’r baich ar unedau Damwain & Achosion Brys, ac ‘rydych chi yn cytuno â ni bod yn rhaid i hyn ddigwydd. Felly, pam nad yw hyn wedi digwydd? Pam fod yna’r ffasiwn fwlch rhwng yr addewidion sy'n cael eu rhoi yma, a’r hyn sy'n digwydd ar lawr daear? Ac a oes arnoch chi gywilydd, a bod yn onest, bod eich perfformiad chi eich hun yn y Llywodraeth Lafur yn tanseilio eich cydweithwyr yn San Steffan, sydd yn daer eisiau tynnu sylw at fethiannau Jeremy Hunt?
No. I think, when looking at this, we need to think sensibly about where we are in Wales, and the comparison with England, which has been made. It is, of course, for the Red Cross to stand up for their own commentary on the system in England—they haven’t made the same commentary on the system here in Wales, and there are differences. There are seven different hospital trusts in England that have reached the highest level of alert—and they run a different system, so the pressures are different. Part of the challenge is the use of language and what we’re really and honestly describing. At the start of yesterday, the statement made by the Royal College of Emergency Medicine in Wales was then amended, because they referred to some of the English terminology, so there’s a real danger of not being accurate with our language, and not accurately reflecting the position that we’re in. And objectively speaking, we’re in a better position with less pressure in the system this week than last week. There are real highs, as everyone knows, in winter—real peaks on individual days and, at certain points in the year, peaks that sustain over periods of weeks or months. Our challenge always is: how do we sustainably and resiliently deal with that, to make sure that patient outcomes are not compromised and to make sure that patient care and the experience of care is as good as possible, and that the system does not fall over? You will recall that, when I attended the health and social care committee, in the winter pressures inquiry, I indicated that we’re in a better position than the last two winters: our plans were in a better place, we had learned from the previous two winters, but that did not mean there would be complacency because there will be difficult days. And you and I should be extremely thankful that we’re not members of front-line staff dealing with those pressures on the ground level.
But, that does not mean that where we are now is a crisis, because if you look at the objective levels of escalation in each of our hospitals, it simply does not amount to a crisis. We have a number of hospitals at level 4, but actually the majority are at level 3 or below, and that simply doesn’t reflect the emergency care system being in crisis. There is a need for all of us to have real care in the language that we use, because you were right, in the opening, where you talked about demoralising staff by describing the system in a way that is simply not accurate. I want to see staff supported in doing what is incredibly difficult throughout the whole year, but especially during winter.
There will be no complacency here. And one of the reasons we are in a different position to England is we haven’t seen the cuts made to social care that they have in England. That artificial measure has meant that the system as a whole isn’t working. We try to see the health and social care system as a coherent whole. We will undoubtedly have more learning to take from this winter, and if there is a real crisis, I will happily acknowledge it. I do not accept that where we are now is a crisis, but I do accept that there’s very real pressure and there will always be more for us to learn to do more to support our staff and to be better, not just for the health service, but the patients and the people who it serves.
Na. Rwy'n credu, wrth inni edrych ar hyn, bod angen inni feddwl yn ddoeth am ein sefyllfa yng Nghymru, a'r gymhariaeth a wnaed â Lloegr. Lle'r Groes Goch, wrth gwrs, yw sefyll dros eu sylwebaeth eu hunain ar y system yn Lloegr—nid ydyn nhw wedi gwneud yr un sylwadau ar y system yma yng Nghymru, ac mae yna wahaniaethau yn bodoli. Mae saith o ymddiriedolaethau ysbytai amrywiol yn Lloegr wedi cyrraedd y lefel uchaf o wyliadwriaeth—ac maen nhw yn rhedeg system wahanol, felly mae'r pwysau sydd arnyn nhw’n wahanol. Rhan o'r her yw defnyddio geirfa onest am yr hyn rydym yn ei ddisgrifio mewn gwirionedd. Ar gychwyn ddoe, cafodd y datganiad a wnaed gan y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru ei ddiwygio wedyn, oherwydd eu bod yn cyfeirio at rywfaint o'r derminoleg yn Lloegr. Felly mae perygl gwirioneddol o beidio â bod yn fanwl gywir yn ein geirfa, a methu â chyfleu’r sefyllfa yr ydym ynddi yn iawn. A chan siarad yn wrthrychol, ‘rydym mewn gwell sefyllfa gyda llai o bwysau arnom yn y system yr wythnos hon na'r wythnos ddiwethaf. Mae yna adegau yn y gaeaf pan mae’r anghenion yn wirioneddol uchel, fel y mae pawb yn gwybod—ambell i ddiwrnod unigol gwirioneddol brysur a chyfnodau penodol yn ystod y flwyddyn, prysurdeb mawr sy'n parhau am gyfnodau o wythnosau neu fisoedd. Ein her bob amser yw hyn: sut ydym am ymdrin â hynny yn gyson a diflino, er mwyn gwneud yn siŵr nad yw canlyniadau i gleifion yn cael eu peryglu a gwneud yn siŵr bod gofal cleifion a’u profiad o ofal cystal ag y gallen nhw fod, ac nad yw’r system yn chwalu? Byddwch yn cofio, pan oeddwn yn bresennol yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol, yn yr ymchwiliad i brysurdeb y gaeaf, nodais ein bod mewn gwell sefyllfa nag yr oeddem y ddau aeaf diwethaf: roedd ein cynlluniau wedi eu gosod yn well, roeddem wedi dysgu gwersi o'r ddau aeaf blaenorol. Ond nid oedd yn hynny yn golygu y gallem fod yn hunanfodlon oherwydd fe fydd yna ddyddiau anodd. Ac fe ddylech chi a finnau fod yn hynod ddiolchgar nad ydym ni'n aelodau o’r staff rheng flaen sy'n ymdrin â'r pwysau ar lawr gwlad.
Ond nid yw hynny'n golygu ein bod mewn argyfwng nawr yn y fan hon, oherwydd os edrychwch ar lefelau gwrthrychol y cynnydd ym mhob un o'n hysbytai, nid yw'n gyfystyr ag argyfwng mewn gwirionedd. Mae gennym rai ysbytai ar lefel 4, ond mewn gwirionedd mae'r mwyafrif ar lefel 3 neu’n is, ac nid yw hynny yn cyfleu system gofal brys sydd mewn argyfwng. Mae angen i bob un ohonom fod yn ofalus iawn yn yr iaith a ddefnyddiwn, gan eich bod yn gywir, ar y cychwyn, pan oeddech yn siarad am ddigalonni staff drwy ddisgrifio'r system mewn ffordd nad yw’n gywir mewn gwirionedd. Rwyf am weld cefnogaeth i staff wrth iddyn nhw wneud yr hyn sy’n hynod anodd drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig felly yn ystod y gaeaf.
Ni fydd unrhyw hunanfodlonrwydd yma. Ac un o'r rhesymau pam mae ein sefyllfa ni yn wahanol i Loegr yw nad ydym ni wedi gweld y toriadau yma a wnaed ar ofal cymdeithasol yn Lloegr. Mae’r mesur artiffisial hwnnw wedi golygu nad yw’r system yn gweithio yn ei chyfanrwydd. Rydym yn ceisio gweld system iechyd a gofal cymdeithasol fel un cyfanrwydd cydlynol. Yn sicr bydd gennym fwy i’w ddysgu eto y gaeaf hwn, ac os bydd argyfwng go iawn, byddaf yn barod iawn i gydnabod hynny. Nid wyf yn derbyn ein bod nawr mewn argyfwng yma, ond rwyf yn derbyn bod pwysau gwirioneddol arnom a bod rhagor i’w ddysgu bob amser wrth wneud mwy i gefnogi ein staff a sicrhau gwelliant, nid yn unig i’r gwasanaeth iechyd ei hun, ond i’r cleifion a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu.
You’re absolutely right, Cabinet Secretary, I think we must be very careful in the language that we all use. I think one of the first areas we have to be very clear about is that we are all entitled to challenge—challenge you, challenge the Welsh Government—about the performance of the health service. And by doing so, that does not impugn in any way the hard work of the people in that health service. Whether they are a top-flight consultant or the porter who takes the person from the ambulance in through the system, they all play a valuable part, and we need to get over this issue of ‘We can’t talk about it because we’re doing people down’, because none of us are doing them down. And language is very important, because the chairman of the Red Cross was utterly, utterly incorrect in the comments that he made about humanitarian crises. That was an appalling use of wording. And when you look at the evidence behind it, it’s mainly two NHS trusts. We have seven, and our seven all respond in different ways to the winter pressures.
Now, of course, the Royal College of Emergency Medicine made some very clear recommendations when they came before the health committee, and I know that you and your officials were looking at the transcript, looking at what people were saying, and have had a number of conversations with all these royal colleges. So, I would just like to ask you a couple of questions in terms of: were you able to ring-fence or ensure that health boards had ring-fenced any unscheduled care beds to ensure the provision was there, therefore elective surgery didn’t take a hit? Were you able to implement any frail and elderly assessment centres in any of the major hospitals in order to triage our more vulnerable people in the same way that we triage our paediatrics? Are you confident that redirection services have managed to work well? And, of course, what causes the collapse in A&E and what has caused this commentary, I believe, from the Royal College of Emergency Medicine, who were absolutely right to have pinpointed what they did and how they see it, is the closure of beds, and I wonder, Cabinet Secretary, if you’re able to say whether or not there’s been an increase at all in community beds and in secondary care, because taking those three or four actions would, in fact, help to alleviate the pressures that the A&E departments are under. They are, of course, the front door to all of our acute services.
Rydych yn llygad eich lle, Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn meddwl bod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn yn yr eirfa yr ydym i gyd yn ei defnyddio. Rwy'n credu mai un o'r meysydd cyntaf y bydd yn rhaid i ni fod yn glir iawn yn ei gylch yw bod yr hawl gan bob un ohonom i herio—eich herio chi, herio Llywodraeth Cymru—ynghylch perfformiad y gwasanaeth iechyd. A thrwy wneud hyn, nid yw mewn unrhyw ffordd yn bychanu ​​ gwaith caled y bobl sydd yn y gwasanaeth iechyd. Pa un a yw’n ymgynghorydd o’r radd uchaf neu’n borthor sy'n hebrwng y claf o'r ambiwlans ac i mewn drwy'r system, maen nhw i gyd yn chwarae rhan werthfawr, ac mae angen inni oresgyn y broblem hon o 'Ni allwn drafod y peth, rhag inni ddilorni unrhyw un ', oherwydd nid oes yr un ohonom am ddilorni unrhyw un. Ac mae geirfa yn bwysig iawn, oherwydd roedd cadeirydd y Groes Goch yn gwbl, gwbl anghywir yn y sylwadau a wnaeth am argyfyngau dyngarol. Roedd hynny'n ddefnydd gwarthus o eirfa. A phan fyddwch yn edrych ar y dystiolaeth sydd yn bodoli, mae'n bennaf o achos dwy ymddiriedolaeth GIG. Mae gennym ni saith, ac mae’r saith yn ymateb mewn ffyrdd amrywiol i bwysau’r gaeaf.
Yn awr, wrth gwrs, gwnaeth y Coleg Brenhinol Meddygaeth Brys rai argymhellion clir iawn pan ddaethon nhw gerbron y pwyllgor iechyd. A gwn eich bod chi a'ch swyddogion wedi edrych ar y trawsgrifiad, gan edrych ar yr hyn yr oedd pobl yn ei ddweud, ac rydych wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'r holl golegau brenhinol hyn. Felly, hoffwn i ofyn un neu ddau o gwestiynau i chi: a gawsoch chi gyfle i glustnodi neu i sicrhau bod awdurdodau iechyd sydd wedi neilltuo unrhyw welyau ar gyfer gofal heb ei drefnu er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth yno, fel nad oedd llawdriniaeth ddewisol yn dioddef? A oeddech yn alluog i weithredu unrhyw ganolfannau asesu’r oedrannus a’r bregus yn unrhyw un o'r prif ysbytai er mwyn rhoi blaenoriaeth i’r bobl fwyaf agored i niwed yn yr un modd ag yr ydym yn blaenoriaethu mewn pediatreg? A ydych yn hyderus fod gwasanaethau ailgyfeirio wedi llwyddo yn eu gwaith? Ac wrth gwrs, yr hyn sy’n achosi’r chwalfa yn yr adrannau damweiniau ac achosion brys a'r hyn sydd wedi achosi’r sylwebaeth gan y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, fel y deallaf, a oedd yn gwbl gywir wrth dynnu sylw at yr hyn a wnaethon nhw a sut maen nhw’n gweld pethau, yw cau gwelyau. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ddweud a oes cynnydd wedi bod o gwbl mewn gwelyau cymunedol ac mewn gofal eilaidd, gan y byddai cymryd y tri neu bedwar cam hyn, mewn gwirionedd, yn helpu i leddfu'r pwysau sydd ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Y nhw, wrth gwrs, yw drws ffrynt pob un o'n gwasanaethau aciwt.
Thank you for your series of points, comments and questions. When we talk about the system being under pressure, it does mean that the job of staff is made more difficult and more demanding, and that also has an impact on the patient experience, too, and we should all reflect and recognise that we’re talking about this general area. I don’t, for one minute, say that Members shouldn’t ask awkward questions; I think it’s entirely appropriate, on occasion, to challenge the use of language as to whether it’s appropriate. In terms of the questions that you asked and the points that you made, I think, again, it’s about seeing health and social care as a whole system. It isn’t just the secondary care part, it isn’t just the ambulance service and the paramedics, it isn’t just the emergency department; it’s the whole hospital system and it’s the flow through that system and actually what needs to be done, not just in triage at the point when someone arrives at a hospital, but actually what is done before that, whether that’s with the ambulance service or whether that’s actually in primary care as well. And we are objectively getting better at doing that as a system.
I look forward to publishing more statistics and more information over the course of this winter on what is being done—for example, in the next quarter’s statistics on the ambulance service, the work they’re doing to see, hear and treat people and discharge them either on the phone or at the scene to prevent journeys being undertaken unnecessarily into the hospital system; the work that is being done across primary care with pilots similar to the one, for example, that I’ve mentioned previously on Ynys Môn, but also in other parts of Wales, with similar systems and advanced care to keep people out of hospital and get them out quickly if they do go in. So, people understand who their most vulnerable individuals are and often those are elderly people, as you rightly point out.
We’ve already seen, as I indicated at the committee, that there are, I think, approximately 300 extra beds in the system that are being delivered as part of the response to winter in terms of the plans that health boards have. That’s a normal part of planning. That means they scale down elective activity: that’s entirely normal too. But, even last winter, we saw more elective activity than had taken place than in the previous winter. I won’t forecast and give you any sort of guarantee it will happen now, because it would be wrong of me to say what will happen with unscheduled care not knowing what may happen in terms of the flu or in the weather and the pressures that will come here. But I expect to see progress made on elective care in the remaining quarter of this financial year. I expect to see the system being resilient in terms of unscheduled care too, and that will mean some of our resources and people are redirected to an appropriate point in time at any point in the health and care system. In many ways, what keeps the health part of the system going is the fact they are able to work effectively with social care and the third sector in getting people into and out of health facilities for care and back into their own home with packages of care where it is appropriate. And in that place, we are in a much better place in Wales than other parts of the UK, because we plan jointly between health, social care and the third sector. Undoubtedly, I will answer more questions in this Chamber and in committee on the reality of winter on the ground for patients and for staff.
Diolch i chi am eich cyfres o bwyntiau, sylwadau a chwestiynau. Pan fyddwn yn sôn am y system dan bwysau, mae'n golygu bod gwaith y staff yn fwy anodd ac mae mwy o alw arnyn nhw, ac mae hefyd yn effeithio ar brofiad y claf. Dylem i gyd ystyried a chydnabod ein bod yn trafod y maes cyffredinol hwn. Nid wyf yn dweud, o gwbl, na ddylai Aelodau ofyn cwestiynau anodd; rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol, ar adegau, i herio'r defnydd o eirfa er mwyn holi a yw'n briodol. O ran y cwestiynau a ofynnwyd gennych a'r pwyntiau a wnaethoch, rwyf yn meddwl, unwaith eto, eu bod yn ymwneud â gweld iechyd a gofal cymdeithasol fel un system gyfan. Nid y rhan gofal eilaidd yn unig, nid y gwasanaeth ambiwlans a'r parafeddygon yn unig, nid yr adran achosion brys yn unig; ond system yr ysbyty cyfan, a’r llif drwy'r system honno, a’r hyn sydd angen ei wneud mewn gwirionedd, nid yn unig y blaenoriaethu yn y man pan fydd rhywun yn cyrraedd yr ysbyty, ond yr hyn a wneir cyn hynny, boed hynny gyda'r gwasanaeth ambiwlans neu yn y maes gofal sylfaenol hefyd. Ac rydym, yn wrthrychol, yn dod yn well am wneud hynny fel system.
Edrychaf ymlaen at gyhoeddi mwy o ystadegau a mwy o wybodaeth dros y gaeaf hwn am yr hyn sy'n cael ei wneud—er enghraifft, yn ystadegau’r chwarter nesaf ar y gwasanaeth ambiwlans, y gwaith sy’n cael ei wneud i weld, clywed a thrin pobl a’u rhyddhau nhw naill ai dros y ffôn neu yn y fan a'r lle er mwyn atal teithiau diangen i mewn i system yr ysbyty; y gwaith sy'n cael ei wneud ar draws gofal sylfaenol gyda chynlluniau peilot tebyg i'r un, er enghraifft, yr wyf wedi ei grybwyll o'r blaen yn Ynys Môn, ond hefyd mewn rhannau eraill o Gymru, gyda systemau tebyg a gofal uwch i gadw pobl allan o'r ysbyty a’u rhyddhau nhw’n gyflym os ydynt yn cael eu derbyn i’r ysbyty. Felly, mae pobl yn gwybod pwy yw’r unigolion sydd fwyaf agored i niwed. Yn aml, pobl oedrannus yw’r rhain, fel yr ydych yn ei nodi yn hollol gywir.
Rydym eisoes wedi gweld, fel y dywedais yn y pwyllgor, fod tua 300, rwy’n meddwl, o welyau ychwanegol yn y system i’w darparu fel rhan o ymateb i’r gaeaf yn ôl y cynlluniau sydd gan y byrddau iechyd. Mae hynny'n rhan arferol o gynllunio. Mae hynny'n golygu eu bod yn lleihau rhywfaint ar weithgarwch dewisol: mae hynny hefyd yn gwbl normal. Eto i gyd, hyd yn oed y gaeaf diwethaf, gwelsom fwy o weithgarwch dewisol nag a welsom yn y gaeaf blaenorol. Nid wyf am geisio rhagweld na rhoi unrhyw fath o warant i chi y bydd hynny’n digwydd nawr, oherwydd byddwn yn cyfeiliorni trwy ddweud beth fydd yn digwydd mewn gofal heb ei drefnu heb wybod beth allai ddigwydd o ran y ffliw neu dywydd mawr a'r pwysau a ddaw yn eu sgil. Ond rwyf yn disgwyl gweld cynnydd mewn gofal dewisol yn y chwarter sy'n weddill o’r flwyddyn ariannol hon. Rwyf yn disgwyl gweld y system yn dal yn gydnerth o ran gofal heb ei drefnu hefyd, a fydd yn golygu bod rhai o'n hadnoddau a’n pobl yn cael eu hailgyfeirio ar adeg briodol ac at unrhyw ran o’r system iechyd a gofal. Mewn llawer ffordd, yr hyn sy’n cynnal adran iechyd y system yw'r ffaith eu bod yn gallu cydweithio'n effeithiol â gofal cymdeithasol a'r trydydd sector trwy gael pobl i mewn ac allan o gyfleusterau iechyd i gael gofal ac yna yn ôl i'w cartrefi eu hunain gyda phecynnau gofal lle bod hynny'n briodol. Ac o ran hynny, rydym mewn llawer gwell cyflwr yng Nghymru na rhannau eraill o'r DU, gan ein bod yn cynllunio ar y cyd ag iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector. Yn ddiamau, byddaf yn ateb rhagor o gwestiynau yn y Siambr hon ac mewn pwyllgor ar wir effaith y gaeaf ar lawr gwlad ar gleifion ac ar staff.
Cabinet Secretary, the fact that the vice-president of the Royal College of Emergency Medicine in Wales says patient safety is compromised and staff are struggling to cope with the intense demands should deeply concern us all. Rightly or wrongly, the Red Cross described the situation across the border as a humanitarian crisis and Dr Roop says that in some areas performance is as bad as, if not worse than, England. The Welsh Government has allocated additional funds to alleviate winter pressures, but these pressures exist all year round and if we have a major flu outbreak this winter we are in real trouble. Cabinet Secretary, in addition to funding announced to tackle winter pressures, how do you plan to address the capacity issues in the rest of the NHS, which are impacting upon emergency care? We know that there are people in hospital that can’t go home because of the fact that they are home alone and they are taking up bed space, which is quite needless, really, had we had an alternative to accommodate people. I have met over the Christmas period with a voluntary organisation that is seeking to help us, but I will discuss this in further detail at another time. Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, dylai’r ffaith fod is-lywydd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yng Nghymru yn dweud fod diogelwch cleifion yn cael ei beryglu a bod staff yn cael trafferth i ymdopi â gofynion dwys fod yn achos pryder mawr i ni i gyd. Yn gam neu'n gymwys, disgrifiodd y Groes Goch y sefyllfa dros y ffin yn argyfwng dyngarol a dywedodd Dr Roop fod perfformiad mewn rhai meysydd cyn waethed â, os nad yn waeth nag yn Lloegr. Mae Llywodraeth Cymru wedi dynodi arian ychwanegol er mwyn lleddfu ar bwysau’r gaeaf, ond mae’r pwysau hwn yn bodoli gydol y flwyddyn ac os bydd yna achosion mawr o ffliw y gaeaf hwn byddwn mewn trafferthion enbyd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ogystal â’r arian sydd wedi ei roi yn ôl y cyhoeddiad i ddatrys pwysau’r gaeaf, sut yr ydych yn bwriadu mynd i'r afael â materion ynglŷn â’r lle sydd ar ôl yng ngweddill y GIG, sydd yn effeithio ar ofal brys? Rydym yn gwybod am bobl mewn ysbytai nad oes modd iddyn nhw fynd adref oherwydd eu bod yn byw ar eu pennau eu hunain, ac o’r herwydd yn cymryd gwelyau, yn gwbl ddiangen, mewn gwirionedd, pe byddai gennym ddarpariaeth amgen i letya pobl. Dros gyfnod y Nadolig rwyf wedi cyfarfod â mudiad gwirfoddol sy'n ceisio ein helpu ni, ond byddaf yn trafod hyn yn fanylach rywbryd eto. Diolch.
Thank you for the comments that you raise. Again, I go back to saying that, of course, I’m concerned about the language used and the comments made by Dr Roop. But, as I say, objectively, the pressure in the system is not as great as it has been in the past. It is not as great as even last week. There’s a real issue here, and I have no issue with people saying that the health and care system is under real pressure through winter and that makes the job of staff more difficult and more demanding. That’s very different to saying that it is in a state of genuine crisis. I do take issue with some of the points that are made about the fact there is year-round pressure. There is year-round pressure, but in winter that pressure is different. You are more likely to see people that are older and sicker come in to our health and care system. They’re more likely to occupy beds within the healthcare part of the system and that puts more pressure on the transfers of care and packages of care within healthcare, but also between health and social care as well. So, winter is a different sort of pressure. That’s what we’re seeing now and we’ll see more of it in the next few months. There’s no point in pretending winter does not provide this pressure that is extraordinary. That is why there is an extraordinary response in planning for winter and in delivering in winter as well. But I am really encouraged about the fact that we’ve not seen a collapse in delayed transfers of care here in Wales. We’ve actually sustained and been able to manage some of that pressure at the start of winter. I look forward to saying more about what’s been done when the next figures are published later on this month, because that tells us something about the health of the whole system and the ability to move people effectively from the point when they need some sort of support and care back into their own homes with that package of care and through healthcare if that’s what they need. So that, of course, is the focus of our activity, on what we expect health and social care to do together, but I think, really, every one of us should recognise not just the work that staff do, but think about how we talk about the jobs that they do and the care they provide for each and every one of our constituents at various points in time.
Diolch am y sylwadau a godwch. Unwaith eto, rwy’n mynd yn ôl at ddweud, wrth gwrs, fy mod yn gofidio am yr eirfa a ddefnyddir a'r sylwadau a wnaed gan Dr Roop. Ond, fel y dywedais, yn wrthrychol, nid yw’r pwysau ar y system mor drwm ag y bu yn y gorffennol. Nid yw mor drwm ag yr oedd yr wythnos ddiwethaf, hyd yn oed. Mae 'na broblem wirioneddol yma, ac nid wyf yn anghytuno pan fo pobl yn dweud bod y system iechyd a gofal dan bwysau difrifol trwy’r gaeaf ac mae hynny'n gwneud gwaith y staff yn fwy anodd ac yn fwy beichus. Mae hynny'n beth gwahanol iawn i ddweud ei bod yn gyflwr o argyfwng gwirioneddol. Rwy’n dadlau â rhai o'r pwyntiau sydd wedi eu gwneud am bwysau drwy gydol y flwyddyn. Mae yna bwysau drwy gydol y flwyddyn, ond yn y gaeaf mae’r pwysau yn wahanol. Rydych yn fwy tebygol o weld pobl sy'n hŷn ac yn salach yn cael eu derbyn i'n system iechyd a gofal. Maen nhw’n fwy tebygol o fod mewn gwelyau o fewn gofal iechyd y system ac mae hynny'n rhoi mwy o bwysau ar drosglwyddo gofal a phecynnau gofal o fewn gofal iechyd, ond rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol hefyd. Felly, ceir math gwahanol o bwysau yn y gaeaf. Dyna beth rydym yn ei weld ar hyn o bryd a byddwn yn gweld mwy o hyn yn ystod y misoedd nesaf. Does dim pwynt esgus nad yw’r gaeaf yn cyflwyno pwysau sy’n eithriadol. Dyna pam y ceir ymateb eithriadol wrth gynllunio ar gyfer y gaeaf ac wrth ddarparu yn y gaeaf hefyd. Ond rwyf wedi fy nghalonogi gan y ffaith nad ydym wedi gweld unrhyw chwalfa o ran oedi wrth drosglwyddo gofal yma yng Nghymru. Yn wir, rydym wedi llwyddo i gynnal a rheoli rhywfaint o'r pwysau ar ddechrau'r gaeaf. Rwy'n edrych ymlaen at ddweud mwy am yr hyn sydd wedi ei wneud pan fydd y ffigurau nesaf yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn. Bydd hynny'n dweud rhywbeth wrthym am iechyd y system gyfan, a'r gallu i symud pobl yn effeithiol, o'r pwynt lle mae angen rhyw fath o gymorth a gofal arnynt, yn ôl i'w cartrefi eu hunain gyda phecyn gofal, a thrwy ofal iechyd os mai dyna’r hyn sydd ei angen arnyn nhw. Felly dyna, wrth gwrs, yw pwyslais ein gweithgarwch, sef yr hyn yr ydym yn disgwyl i ofal iechyd a gofal cymdeithasol ei wneud gyda'i gilydd. Ond rwy’n credu, yn wir, y dylai pob un ohonom gydnabod nid yn unig y gwaith y mae’r staff yn ei wneud, ond meddwl am y ffordd yr ydym yn trafod y swyddi y maen nhw’n eu cyflawni a'r gofal y maen nhw’n ei ddarparu ar gyfer pob un o'n hetholwyr yn ddiwahan ar adegau amrywiol yn eu hanes.
Cabinet Secretary, I listened very closely to the answers that you have given, and you said that the pressures are not as great as they were this time last year. In your most immediate response, you said that. Yet, the last figures for A&E, for people waiting over 12 hours or more, went up by 22 per cent to 2,955. Are you in a position to confirm that those figures are on a downward trajectory, given your comments this afternoon, and that those wait times are becoming more responsive in our A&E departments across Wales, and that, when the latest figures come out, because you will be in possession of the figures, we will see a decline in those figures, given that they’ve shown a year-on-year increase, on the most recent figures up to November, of 22 per cent in people who are waiting 12 hours or more in A&E departments across Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, gwrandewais yn astud iawn ar eich atebion, a dywedasoch nad oedd y pwysau mor drwm ag yr oedd yr adeg hon y llynedd. Yn eich ymatebiad cyntaf un, dywedasoch hynny. Fodd bynnag, mae ffigurau diwethaf yr unedau Damweiniau ac Achosion Brys, ar gyfer y bobl sy'n aros am 12 awr neu fwy, wedi codi 22 y cant i 2,955. A ydych chi mewn sefyllfa i gadarnhau bod y ffigurau hynny ar eu ffordd i lawr, o ystyried eich sylwadau y prynhawn yma, a bod amseroedd aros yn dod yn fwy ymatebol yn ein hadrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru? A phan fydd y ffigurau diweddaraf wedi eu cyhoeddi, gan y bydd y ffigurau hynny yn eich meddiant, a fyddwn yn gweld gostyngiad yn y ffigurau hynny, o ystyried eu bod wedi dangos cynnydd o un flwyddyn i’r llall, yn ôl y ffigurau diweddaraf hyd at fis Tachwedd, o 22 y cant yn nifer y bobl sy'n aros 12 awr neu fwy mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru?
There are two points to make here. The first is that I recognise that some people do wait too long, whether it’s in November or whether it’s in June, and that’s part of our challenge in improving the system. That doesn’t necessarily mean they have bad outcomes in terms of the clinical outcomes, but that isn’t always a great patient experience. And there’s something here about our measures on four and 12 hours as well. They tell us something about the care that’s provided, but not everything that we would think that we are being told. You, for example, could go into a hospital and, actually, you’d be seen, treated and discharged in four and a half hours. Now, the way our figures look, we’d probably say, ‘That’s someone who’s waited too long.’ But you could actually have a very good experience of care in that time, and you could actually be really happy with the treatment that you’ve received. Equally, you could be in an A&E department for three hours and our figures would then say, ‘You’re a success’, but that might not be a great experience as well. So, it doesn’t tell us everything that we think the figures actually might do. So, I expect to see that there will be more pressures through winter on both four and 12 hours, and, you know, it would be fantasy to try and claim otherwise.
The challenge must be: how resilient our system is, what the quality of care being delivered is, and what the patient experience tells us about that as well. And the point that I was trying to make was that, actually, objectively, we’re in a better position this week than last week, and if there is a system in crisis, you wouldn’t have thought the system would have coped and de-escalated with the pressure coming through the doors, and maybe see what happens on different days through the rest of winter as well. For example, on 27 December, there was a five-year peak in admissions. On 1 January there was a much higher admissions rate than the previous January as well. So, we’ll see those different peaks and troughs, but we will all know there is more pressure in the system in winter. We need to understand what we’ve done in advance in the plans we’ve had, how successful they’ve been, what we learn for the next year, and then that broader trajectory of improvement through the whole health and care system to try and make sure that people do get seen, treated and discharged in an appropriate period of time, but also in the appropriate place, because every single part of the NHS in the UK recognises that still too many people, even at the points of highest pressure, are going to a place that isn’t the appropriate place for their care and treatment.
So, there’s something about educating and empowering the public and informing them where to go for the appropriate treatment that they need. And that’s why I’m really encouraged by the early results from the 111 pilot in the Abertawe Bro Morgannwg area, which I think has been really helpful in getting people to the right place to get the right treatments and care. I look forward to providing Members with more information on that pilot and then seeing if that will then be rolled out in other parts of the country.
Mae dau bwynt i’w gwneud yma. Y cyntaf yw fy mod yn cyfaddef bod rhai pobl yn aros yn rhy hir, boed hynny ym mis Tachwedd neu ym mis Mehefin, ac mae hynny'n rhan o'n her ni wrth wella'r system. Nid yw hynny o reidrwydd yn golygu bod y bobl hynny yn cael canlyniadau gwael o ran eu canlyniadau clinigol, ond nid yw hynny bob amser yn brofiad arbennig o dda iddyn nhw. Ac mae rhywbeth i’w gael yma am ein mesuriadau dros bedair a 12 awr hefyd. Maen nhw’n dweud rhywbeth wrthym am y gofal sy'n cael ei ddarparu, ond nid y cyfan y byddem yn credu sy’n cael ei ddweud wrthym ni. Gallech chi, er enghraifft, fynd i mewn i’r ysbyty ac, yn wir, gallech gael eich gweld, eich trin a'ch rhyddhau o fewn pedair awr a hanner. Yn awr, yn ôl y ffigurau sydd gennym, byddem fwy na thebyg yn dweud, 'Dyma rywun sydd wedi aros yn rhy hir.' Ond gallech mewn difrif brofi gofal da iawn yn y cyfnod hwnnw, a gallech chi mewn gwirionedd fod yn hapus iawn gyda'r driniaeth yr ydych wedi ei derbyn. Yn yr un modd, gallech fod mewn adran Damweiniau ac Achosion Brys am dair awr a byddai ein ffigurau wedyn yn dweud, 'Dyma lwyddiant', ond o bosibl ni fyddai’r profiad hwnnw yn un arbennig o dda. Felly, nid yw hyn yn dweud popeth y byddem yn disgwyl i’r ffigurau hyn ei fynegi i ni mewn gwirionedd. Tybiaf felly y bydd mwy o bwysau trwy’r gaeaf ar y ffigurau am bedair a 12 awr, ac fe wyddoch mai ffantasi fyddai ceisio dweud fel arall.
Dyma’r her: pa mor gydnerth yw ein system, sut ofal sydd yn cael ei roi, a beth ddywed profiad y claf wrthym am hynny hefyd. A'r pwynt yr oeddwn yn ceisio ei wneud oedd ein bod, mewn gwirionedd, yn wrthrychol, mewn sefyllfa well yr wythnos hon na’r wythnos ddiwethaf. A phe byddai system mewn argyfwng, ni fyddech wedi credu y byddai'r system wedi gallu ymdopi â’r pwysau a oedd yn dod trwy'r drysau neu isgyfeirio, ac efallai y cawn weld beth sy'n digwydd ar wahanol ddiwrnodau yn ystod gweddill y gaeaf hefyd. Er enghraifft, ar 27 Rhagfyr cafwyd y nifer uchaf o dderbyniadau mewn pum mlynedd. Ar 1 Ionawr cafwyd cyfradd derbyniadau uwch o lawer nag yn y mis Ionawr blaenorol hefyd. Felly, byddwn yn gweld yr uchafbwyntiau a’r isafbwyntiau gwahanol hynny, ond rydym i gyd yn gwybod bod mwy o bwysau ar y system yn y gaeaf. Mae angen inni ddeall y pethau yr ydym wedi eu gwneud ymlaen llaw yn ein gwaith cynllunio, pa mor llwyddiannus yr oeddent, yr hyn yr ydym wedi ei ddysgu erbyn y flwyddyn nesaf. Ac yna mae angen deall y llwybr ehangach hwn o welliant drwy'r system gyfan o iechyd a gofal er mwyn ceisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael eu gweld, eu trin a'u rhyddhau o fewn cyfnod priodol o amser, ond hefyd yn y man priodol. Mae pob rhan unigol o'r GIG yn y DU yn cydnabod bod gormod o bobl yn dal i fynd i’r mannau nad ydynt yn briodol i’w gofal a’u triniaeth, hyd yn oed i’r mannau lle ceir y pwysau uchaf.
Felly, mae rhyw werth mewn addysgu a galluogi’r cyhoedd a rhoi gwybod iddyn nhw am y lle i fynd i gael y driniaeth briodol sydd ei hangen arnyn nhw. A dyna pam rwyf wedi fy nghalonogi’n fawr iawn gan ganlyniadau cynnar y cynllun peilot 111 yn ardal Abertawe Bro Morgannwg. Credaf iddo fod yn ddefnyddiol iawn o ran cael pobl i'r mannau iawn i gael y triniaethau a'r gofal cywir. Rwy'n edrych ymlaen at roi rhagor o wybodaeth i’r Aelodau am y cynllun peilot hwn, ac yna gweld a fydd yn cael ei gyflwyno wedyn mewn rhannau eraill o'r wlad.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet. Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar Jane Hutt.
Thank you to the Cabinet Secretary. The next item on the agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.
I’ve several changes to report to this week’s business, Llywydd. I’ve extended to 45 minutes the time allocated to the oral statement on the consultation on the draft dementia strategic action plan for Wales. I’ve added an oral statement on avian influenza, and an oral statement on the new treatment fund. And, finally, as no questions have been tabled for answer by the Assembly Commission this week, the Business Committee has adjusted tomorrow’s timetable accordingly. And business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, which can be found among meeting papers available to Members electronically.
Mae gennyf lawer o newidiadau i adrodd amdanynt i fusnes yr wythnos hon, Lywydd. Rwyf wedi ymestyn i 45 munud yr amser a ddyrennir i'r datganiad llafar ar yr ymgynghoriad ar y cynllun gweithredu strategol drafft ar ddementia i Gymru. Rwyf wedi ychwanegu datganiad llafar ar ffliw adar, a datganiad llafar ar y gronfa driniaeth newydd. Ac, yn olaf, gan nad oes unrhyw gwestiynau wedi'u cyflwyno i'w hateb gan Gomisiwn y Cynulliad yr wythnos hon, mae'r Pwyllgor Busnes wedi addasu amserlen yfory yn unol â hynny. Ac mae’r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, a gellir ei weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau ar ffurf electronig.
Can I call for two Cabinet Secretary statements—the first from the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs in relation to the future of the timber industry in Wales? Members will have noticed that there were some concerns raised by Clifford Jones Timber, an organisation that is based in Ruthin in my constituency, about the failure of the Welsh Government forestry land to secure a greater planting regime, an increase in the planting regime, in order to have a sufficient crop for the future. You’ll be aware that that particular business employs 80 people, and indeed, there are many thousands of jobs in the wood manufacturing industry in Wales that rely on timber production. I wonder, Minister, whether we can have a statement from the Cabinet Secretary, just in terms of what the Welsh Government intends to do in order to maximise the output of that industry, and its economic contribution to Wales in the future.
Can I also ask for a statement from the Minister for Skills and Science, in relation to the Superfast Cymru scheme and the way that it is marketed here in Wales? I’ve received a number of communications from constituents who are very concerned about the inaccurate information that is appearing on the Superfast Cymru website in terms of the availability of superfast, high-speed broadband in their immediate localities. And even more concerning is feedback directly from BT Openreach to constituents, which seems to suggest that, because now that the Welsh Government has taken on the responsibility for marketing Superfast Cymru, they now need to re-register an interest in having access to it. This is the feedback that has been given. I can see the Minister shaking her head, but that is the feedback that they’ve got—I’ve got a copy of the e-mail here. So, clearly, there is some disjointed communication there, which needs to be addressed, and I do think it would be useful to have a further statement from the Minister for Skills and Science in order to address that.
A gaf i alw am ddau ddatganiad Ysgrifennydd Cabinet—y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ynghylch dyfodol y diwydiant coed yng Nghymru? Bydd yr Aelodau wedi sylwi bod rhai pryderon wedi’u codi gan Clifford Jones Timber, sefydliad sydd wedi'i leoli yn Rhuthun yn fy etholaeth i, am fethiant tir coedwigaeth Llywodraeth Cymru i sicrhau trefn blannu ehangach, cynnydd yn y drefn blannu, er mwyn sicrhau cnwd digonol ar gyfer y dyfodol. Rydych yn gwybod bod y busnes penodol hwnnw yn cyflogi 80 o bobl, ac yn wir, ceir miloedd lawer o swyddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu coed yng Nghymru sy'n dibynnu ar gynhyrchu pren. Tybed, Weinidog, a allwn ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet, ddim ond ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud er mwyn manteisio i’r eithaf ar allbwn y diwydiant hwnnw, a'i gyfraniad economaidd i Gymru yn y dyfodol?
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, ynghylch y cynllun, Cyflymu Cymru, a'r ffordd y caiff ei farchnata yma yng Nghymru? Rwyf wedi derbyn nifer o gyfathrebiadau gan etholwyr sy’n bryderus iawn ynghylch y wybodaeth anghywir sy'n ymddangos ar wefan Cyflymu Cymru am argaeledd band eang cyflym iawn, yn eu hardaloedd penodol. A hyd yn oed yn fwy o achos pryder yw adborth uniongyrchol gan BT Openreach i etholwyr y mae’n ymddangos ei fod yn awgrymu, oherwydd bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cymryd y cyfrifoldeb dros farchnata Cyflymu Cymru, fod angen iddyn nhw nawr ailgofrestru eu diddordeb mewn cael mynediad ato. Dyma’r adborth a roddwyd. Gallaf weld y Gweinidog yn ysgwyd ei phen, ond dyna yw’r adborth a gawson nhw—mae gennyf gopi o'r e-bost yn y fan hyn. Felly, mae’n amlwg bod rhywfaint o gyfathrebu digyswllt yno y mae angen rhoi sylw iddo, ac rwyf wir o’r farn y byddai'n ddefnyddiol cael datganiad pellach gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth er mwyn rhoi sylw i hynny.
I thank Darren Millar for his questions. I will draw the attention of the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to your questions and concerns about the future of the timber industry in Wales. This is something that I’m sure, if there is a specific issue in your area, in your constituency, you would want to raise with her anyway. And, of course, the Minister for skills is so often on her feet in this Chamber making statements about our role, such as it is, in terms of our powers and responsibilities, in terms of broadband, and not only the marketing, but of course the delivery, which all of us are involved in, in terms of not only the prospects but the success in terms of broadband in Wales and superfast broadband.
Diolchaf i Darren Millar am ei gwestiynau. Tynnaf sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig at eich cwestiynau a phryderon ynghylch dyfodol y diwydiant coed yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr, os oes problem benodol yn eich ardal, yn eich etholaeth, y byddech eisiau ei godi â hi, beth bynnag. Ac, wrth gwrs, mae’r Gweinidog Sgiliau ar ei thraed mor aml yn y Siambr hon yn gwneud datganiadau am ein swyddogaeth, os swyddogaeth hefyd, o ran ein pwerau a'n cyfrifoldebau, o ran band eang, ac nid yn unig y marchnata, ond wrth gwrs, y cyflenwad y mae pob un ohonom yn cymryd rhan ynddo, o ran nid yn unig y rhagolygon, ond hefyd y llwyddiant o ran band eang yng Nghymru a band eang cyflym iawn.
I was wondering if we could have a statement on your Government’s investigation into New Sandfields Aberafan, NSA Afan. I only understood from the chief executive of Neath Port Talbot council—I saw an e-mail sent to our group leader—that there was an ongoing investigation into financial irregularities and that funds are suspended at present. The Government—your audit office within the Government—is looking into the situation.
I wondered if you could provide a statement in Government time on what you’re actually doing, what that entails, and how people in the community can be, perhaps, communicated with to try and alleviate some of the concerns that they may have, because, potentially, some of those services may not be able to be delivered by this particular Communities First organisation, if the investigation is long-standing. And I think it’s something that all Assembly Members should have been told about, and not just the councillors. So, I would like to understand how we weren’t communicated with also from the Government, considering this is quite an important issue. We’ve had previous issues, and I’m not saying that—. At the moment, there’s an investigation, but we do know in this Chamber that there have been previous problems with various Communities First organisations across Wales. I hope that this isn’t the case in this instance, but if it is, we need to know, and Assembly Members need to be kept informed.
Roeddwn yn meddwl tybed a allem gael datganiad ar ymchwiliad eich Llywodraeth i Sandfields Newydd Aberafan ac Afan (NSA Afan). Dim ond cael ar ddeall oddi wrth brif weithredwr Cyngor Castell-nedd Port Talbot—gwelais e-bost a anfonwyd at arweinydd ein grŵp—fod ymchwiliad parhaus wrthi’n cael ei gynnal i achosion o afreoleidd-dra ariannol a bod arian cyllido wedi ei atal ar hyn o bryd. Mae’r Llywodraeth—eich swyddfa archwilio chi yn y Llywodraeth—yn ymchwilio i'r sefyllfa.
Roeddwn yn meddwl tybed a allech chi ddarparu datganiad yn ystod amser y Llywodraeth ar yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn difrif, beth mae hynny'n ei olygu, a sut y gellir cyfathrebu â phobl yn y gymuned, efallai, i geisio lleddfu rhai o'r pryderon a allai fod ganddynt, oherwydd, efallai na fydd rhai o'r gwasanaethau hynny yn gallu cael eu cyflenwi gan y sefydliad penodol hwn—Cymunedau yn Gyntaf, os yw'r ymchwiliad yn un hirsefydlog. Ac rwyf o’r farn ei fod yn rhywbeth y dylai fod pob Aelod Cynulliad wedi cael gwybod amdano, ac nid y cynghorwyr yn unig. Felly, hoffwn i ddeall pam na chyfathrebodd y Llywodraeth hefyd â ni, o ystyried bod hwn yn fater eithaf pwysig. Rydym wedi cael problemau o’r blaen, ac nid wyf yn dweud—. Ar hyn o bryd, mae ymchwiliad yn mynd rhagddo, ond rydym yn gwybod yn y Siambr hon fod problemau wedi bod yn y gorffennol gyda gwahanol sefydliadau Cymunedau yn Gyntaf ledled Cymru. Gobeithio nad dyna yw’r sefyllfa yn yr achos hwn, ond os dyna ydyw, mae angen i ni gael gwybod, ac mae angen rhoi gwybod i Aelodau'r Cynulliad beth sy’n digwydd.
Well, thank you for that question. Following initial investigations into allegations concerning possible misuse of public funds at NSA Afan, we’ve suspended funding whilst further investigations are undertaken. We’re exploring ways to safeguard the provision of services, which you raise. But it is important that we exercise our duty to protect taxpayers’ money from potentially inappropriate use. And this is subject to investigation, so it would be inappropriate to comment further on this matter.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Yn dilyn ymchwiliadau cychwynnol i honiadau ynghylch camddefnydd posibl o arian cyhoeddus yn NSA Afan, rydym wedi atal arian cyllido tra cynhelir mwy o ymchwiliadau. Rydym yn archwilio ffyrdd o ddiogelu darpariaeth gwasanaethau, yr ydych chi’n ei godi. Ond mae'n bwysig inni gyflawni ein dyletswydd i amddiffyn arian trethdalwyr rhag cael ei ddefnyddio, o bosibl, mewn modd amhriodol. Hefyd, mae hyn yn destun ymchwiliad, ac felly, byddai'n amhriodol gwneud sylw pellach ar y mater hwn.
The leader of the house will have seen concerns in the press on the weekend that, when it comes to calculating the apprenticeship levy, local authority schools are being treated less favourably than English academies. The payroll of a local authority school may attract the levy, when the payroll of a similar-sized academy in England might not. Will the Government bring forward a statement, indicating what representations it may be making to the UK Government, to make sure that Welsh local authority schools aren’t being unfairly treated, because the English system has become a fragmented free-for-all?
Bydd arweinydd y tŷ wedi gweld pryderon yn y wasg ar y penwythnos fod ysgolion awdurdodau lleol yn cael eu trin yn llai ffafriol nag academïau yn Lloegr o ran cyfrifo’r ardoll prentisiaethau.  Gallai cyflogres ysgol awdurdod lleol ddenu’r ardoll, tra ei bod yn bosibl na allai cyflogres academi o faint tebyg yn Lloegr wneud hynny. A wnaiff y Llywodraeth gyflwyno datganiad, gan nodi pa sylwadau y gallai fod yn eu gwneud i Lywodraeth y DU, er mwyn sicrhau nad yw ysgolion yr awdurdodau lleol yng Nghymru yn cael eu trin yn annheg, gan fod y system yn Lloegr wedi dod yn un dameidiog a rhad ac am ddim i bawb?
Thank you to Jeremy Miles for drawing this to our attention. Of course, Members will be aware that the apprenticeship levy will be paid by any organisation that has a payroll in excess of £3 million per year. The levy is an employment tax. It’s been introduced by the Westminster Parliament; it applies to the whole of the UK. In Wales, schools, of course, are maintained by local authorities, therefore their budgets will be impacted by the introduction of the levy, irrespective of their size. Of course, we don’t have the English academy system here in Wales, but, clearly, there will be an impact. I’m grateful to the Member for bringing this to our attention.
Diolch i Jeremy Miles am dynnu ein sylw at hyn. Wrth gwrs, bydd yr Aelodau'n ymwybodol y bydd yr ardoll prentisiaethau yn cael ei thalu gan unrhyw sefydliad sydd â chyflogres o dros £3 miliwn y flwyddyn. Treth gyflogaeth yw’r ardoll. Fe’i cyflwynwyd gan Senedd San Steffan; mae'n berthnasol i'r DU gyfan. Yng Nghymru, cynhelir yr ysgolion gan awdurdodau lleol, wrth gwrs, ac felly, bydd cyflwyno’r ardoll yn effeithio ar eu cyllidebau, waeth beth yw eu maint. Wrth gwrs, nid oes gennym system academïau Lloegr yma yng Nghymru, ond y mae’n amlwg y bydd effaith. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dynnu ein sylw at hyn.
First of all, can I just take the opportunity to thank the Government for listening, to some degree, anyway, to my constituents and those of other Assembly Members regarding the issue of business rates relief? It’s obviously not as far as we would’ve gone, but it is welcome, as far as it goes. However, we do need, I think, an urgent statement on how this additional £10 million is to be spent. We talk about existing eligible businesses having more money or the same amount of money for longer. Are new businesses going to be eligible? Will there be new criteria? If it’s going to be operated through local authorities, how will those applications need to be made? Will you be placing time constraints on local authorities, for example, and making sure that they deal with applications in a timely way? Will any of that £10 million be top-sliced to pay for the extra administrative work involved? I think this detail is now urgent, if you wish to reassure small businesses in the way that I’m sure you intend to do.
In the autumn—this is a second statement that I’m looking for here—the Government confirmed its commitment to the Lift programme and Communities for Work. In December, Mark Isherwood invited the Cabinet Secretary to explain why these particular programmes had been protected when the predicted results compared unfavourably in terms of value for money and job entry, actually, as defined, with the Department for Work and Pensions’s Work Programme. Attempts to get up-to-date data had failed at that point and the Cabinet Secretary undertook to look at them in the new year. That suggests to me that he hadn’t looked at them properly before actually agreeing to continue with the programmes, which, of course, cost tens of millions of pounds. As the Assembly, like Welsh Government, is committed to tackling poverty, we have to be certain that these intervention programmes are the best programmes, and I think we need to see those figures and evidence of due diligence as soon as possible now. We need to reassure our constituents that we’re all doing the right thing here, and it’s not just some activity covering up a lack of effectiveness. So, I’d be grateful if you could get a statement from the communities Secretary with annexes of up-to-date data on the relevant figures there.
Finally, I appreciate that this one is early days, but I don’t want it disappearing from our line of sight: could we have a statement reasonably soon on progress on changes being considered to the regulatory framework, and planning framework, actually, which AMs from my region raised as a result of the woodchip fires that we saw during the summer and later on? The Cabinet Secretary did say that she’d be looking at changes, and I think it would just be encouraging for us all to see what progress has been made on that. Thank you.
Yn gyntaf oll, a gaf i fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r Llywodraeth am wrando, i ryw raddau, beth bynnag, ar fy etholwyr a rhai Aelodau eraill o’r Cynulliad ynghylch y mater o ryddhad ardrethi busnes? Yn amlwg, dyw hi ddim cyn belled ag y byddem ni wedi mynd, ond fe’i croesewir, cyn belled ag y mae'n mynd. Fodd bynnag, rwyf o’r farn fod arnom angen datganiad brys ar sut y bydd y £10 miliwn ychwanegol hyn yn cael ei wario. Rydym yn siarad am fusnesau cymwys sydd eisoes yn bodoli yn cael mwy o arian neu yr un faint o arian am gyfnod hwy. A yw busnesau newydd yn mynd i fod yn gymwys? A fydd meini prawf newydd? Os yw'n mynd i gael ei weithredu drwy awdurdodau lleol, sut y bydd angen gwneud y ceisiadau hynny? A fyddwch yn gosod cyfyngiadau amser ar awdurdodau lleol, er enghraifft, ac yn gwneud yn siŵr eu bod yn ymdrin â cheisiadau mewn modd amserol? A fydd unrhyw faint o'r £10 miliwn hynny yn cael ei frigdorri i dalu am y gwaith gweinyddol ychwanegol dan sylw? Rwyf o’r farn fod y manylyn hwn bellach yn fater o frys os ydych yn dymuno tawelu meddwl busnesau bach yn y modd yr wyf yn siŵr eich bod yn bwriadu ei wneud.
Yn yr hydref—ail ddatganiad yr wyf i’n chwilio amdano yma—cadarnhaodd y Llywodraeth ei hymrwymiad i'r rhaglen Esgyn a ‘Cymunedau am Waith’. Ym mis Rhagfyr, gwahoddodd Mark Isherwood Ysgrifennydd y Cabinet i egluro pam yr oedd y rhaglenni penodol hyn wedi eu diogelu pan oedd y canlyniadau a ragwelwyd yn cymharu'n anffafriol o ran gwerth am arian a dechrau mewn swydd, mewn gwirionedd, yn ôl y diffiniad, â Rhaglen Waith yr Adran Gwaith a Phensiynau. Roedd ymdrechion i gael data cyfamserol wedi bod yn aflwyddiannus yr adeg honno ac ymrwymodd Ysgrifennydd y Cabinet i edrych arnynt yn y flwyddyn newydd. Mae hynny'n awgrymu i mi nad oedd wedi edrych arnynt yn iawn cyn cytuno, mewn gwirionedd, i barhau â'r rhaglenni, sydd, wrth gwrs, yn costio degau o filiynau o bunnoedd. Gan fod y Cynulliad, fel Llywodraeth Cymru, wedi ymrwymo i fynd i'r afael â thlodi, mae'n rhaid i ni fod yn siŵr mai’r rhaglenni ymyriadau hyn yw’r rhaglenni gorau, ac rwyf o’r farn fod angen inni weld y ffigurau hynny a thystiolaeth o ddiwydrwydd dyladwy cyn gynted ag y bo modd erbyn hyn. Mae angen i ni dawelu meddwl ein hetholwyr ein bod i gyd yn gwneud y peth iawn yma, ac nad dim ond rhyw weithgarwch sy’n cuddio diffyg effeithiolrwydd ydyw. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cymunedau gydag atodiadau yn cynnwys data cyfamserol ar y ffigurau perthnasol yno.
Yn olaf, rwy’n gwerthfawrogi’r ffaith ei bod yn ddyddiau cynnar i hwn, ond dydw i ddim eisiau iddo ddiflannu o'n golwg: a allem ni gael datganiad yn weddol fuan ar y cynnydd ynghylch newidiadau sy'n cael eu hystyried i'r fframwaith rheoleiddio, a’r fframwaith cynllunio, a dweud y gwir, a godwyd gan ACau o fy rhanbarth i o ganlyniad i'r tanau sglodion pren a welsom yn ystod yr haf ac yn ddiweddarach? Fe ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddai’n edrych ar y newidiadau, ac rwy'n credu y byddai'n galonogol inni i gyd weld pa gynnydd sydd wedi’i wneud ynglŷn â hynny. Diolch.
Thank you, Suzy Davies, for those three questions, and thank you for welcoming the fact that the Cabinet Secretary for Finance and Local Government did announce that extra, new non-domestic rates relief scheme for the high street—part of the Welsh Government’s final budget laid on 20 December. I know it has been widely welcomed. Clearly, this is going to be delivered. It’s a targeted relief scheme; it’ll be in place by 1 April of this year, when the revised rates come into force. It’s important also to say that this is in addition to the £10 million transitional relief scheme, also from 1 April, and the £100 million tax cut for small businesses in Wales provided by the small business rates relief scheme. So, it is now a question of delivering on that commitment and, obviously, the Cabinet Secretary is now taking that forward. There is an opportunity this afternoon in the final budget again to welcome this, and I’m sure that Suzy Davies will do so.
On your second point on Communities First-related issues, relating to Lift and the way forward, you will be aware, of course, that there is still an engagement process on the way forward in terms of resilient communities, and there’s been a great deal of response to that through an online survey, focus groups and engagement events. These issues, of course, are being considered in terms of what the response is, and particularly those aspects of Communities First and Lift, as you have described. Of course, your third point, that is something we will take note of in terms of updates on those regulatory frameworks.
Diolch yn fawr, Suzy Davies, am y tri chwestiwn yna, a diolch i chi am groesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn wir wedi cyhoeddi’r cynllun rhyddhad ardrethi annomestig newydd, ychwanegol hwnnw ar gyfer y stryd fawr—rhan o gyllideb derfynol Llywodraeth Cymru a osodwyd ar 20 Rhagfyr. Rwy’n gwybod ei fod wedi cael croeso mawr. Mae hyn yn mynd i gael ei gyflawni, mae’n amlwg. Cynllun rhyddhad wedi'i dargedu ydyw, a bydd wedi ei sefydlu erbyn 1 Ebrill eleni, pan fydd yr ardrethi diwygiedig yn dod i rym. Mae'n bwysig hefyd dweud bod hyn yn ychwanegol at y cynllun rhyddhad trosiannol gwerth £10 miliwn, hefyd o 1 Ebrill ymlaen, ynghyd â’r £100 miliwn o doriad treth i fusnesau bach yng Nghymru a ddarperir gan y cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach. Felly, mae bellach yn fater o gyflawni'r ymrwymiad hwnnw ac, yn amlwg, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn awr yn bwrw ymlaen â hynny. Mae cyfle y prynhawn yma yn y gyllideb derfynol eto i groesawu hyn, ac rwy'n siŵr y bydd Suzy Davies yn gwneud hynny.
O ran eich ail bwynt ar faterion ynghylch Cymunedau yn Gyntaf sy’n ymwneud â Rhaglen Esgyn a'r ffordd ymlaen, byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, fod proses ymgysylltu yn dal i fodoli ar y ffordd ymlaen o ran cymunedau cryf, ac mae llawer iawn o ymateb wedi bod i hynny drwy arolwg ar-lein, grwpiau ffocws a digwyddiadau ymgysylltu. Mae'r materion hyn, wrth gwrs, yn cael eu hystyried o ran beth yw’r ymateb, ac yn enwedig yr agweddau hynny ar ‘Cymunedau yn Gyntaf’ ac Esgyn, fel yr ydych wedi eu disgrifio. Wrth gwrs, eich trydydd pwynt, mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn cymryd sylw ohono o ran diweddariadau ar y fframweithiau rheoleiddio hynny.
Diolch yn fawr, Lywydd. A allaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet dros fusnes am ei datganiad? Ym mhellach i hynny, fe wnaeth Ken Skates, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ddoe, ‘Expert Review of Local Museum Provision in Wales 2015 report—Update on progress’. Yn dilyn y datganiad yna, mae nifer o gwestiynau yn codi, yn enwedig yn nhermau y posibilrwydd o greu tri chorff rhanbarthol i ddarparu gwasanaethau i amgueddfeydd yn y dyfodol, a’r cwestiynau ariannol sy’n codi o hynny. Mae hefyd yn bwysig ein bod ni’n deall y gwaith sydd ar y gweill i ddatblygu siartr amgueddfeydd, a’r trafodaethau y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cael gyda chynghorau lleol ar y mater. Mae’n sôn am hynny i gyd yn y datganiad ysgrifenedig yna, ond oherwydd y cwestiynau yma sydd yn codi o’r datganiad ysgrifenedig yma a gyhoeddwyd ddoe, a allaf i yn garedig ofyn am ddatganiad ar lafar yn y Siambr ar y mater yma, os gwelwch yn dda?
Thank you very much, Llywydd. May I thank the Cabinet Secretary for business for her statement? Further to that, Ken Skates, the Cabinet Secretary for the economy, published a written statement yesterday, ‘Expert Review of Local Museum Provision in Wales 2015 report—Update on progress’. Following that statement, a number of questions arise, particularly in terms of the possibility of creating three regional bodies to provide services for museums in future and the financial questions that arise from that. It’s also important that we should understand the work that’s in the pipeline to develop a museums charter and the discussions that the Cabinet Secretary is having with local councils on this issue. He mentions those issues in his written statement, but because of the questions that arise from that written statement published yesterday, could I ask for an oral statement in the Chamber on this issue, please?
I’m glad to find that you do welcome the Cabinet Secretary’s written statement, clarifying many points that you have raised with him. I know that there will be opportunities and questions to the Cabinet Secretary and, indeed, I’m sure, in appearances at committee as well on this matter.
Rwy'n falch o wybod eich bod chi’n croesawu datganiad ysgrifenedig Ysgrifennydd y Cabinet, sy’n egluro nifer o bwyntiau yr ydych wedi'u codi gydag ef. Gwn y bydd cyfleoedd a chwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet ac yn wir, rwy'n siŵr, mewn ymddangosiadau yn y pwyllgor, yn ogystal, ar y mater hwn.
I would like to raise two issues. Firstly, before Christmas, the Cabinet Secretary for the environment responded to me here in the Chamber, saying that she would write to me regarding a question I raised on local development plans. I haven’t yet received a note on that, so I would be grateful for a response—very grateful for that.
Secondly, I would request a statement. I have previously highlighted the success of forest stage rallying in Wales, which is worth £15 million a year to the Welsh economy. Now, we did have a very encouraging response form the Welsh Government back in July, which suggested that Natural Resources Wales and the Motor Sports Association had come to an agreement on charges for road repairs and maintenance, and I was very grateful for that. It now appears that the mid Wales stages for the 2017 British rally championship have been cancelled due to uncertainty over the charges in rallies in NRW forests. Now, I believe that this is in regards to having to charge VAT. The immediate consequence to this, of course, is that the cancellation will have a huge knock-on effect on the mid Wales economy and will lose thousands and thousands of pounds to the local area. You will appreciate that rallying and motor sports bring in lots of visitors and a vital income to mid Wales. So, I would be grateful if the appropriate Cabinet Secretary could investigate this and bring forward a statement to the Chamber.
Hoffwn godi dau fater. Yn gyntaf, cyn y Nadolig, ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd i mi yma yn y Siambr, gan ddweud y byddai'n ysgrifennu ataf ynghylch cwestiwn a godais ar gynlluniau datblygu lleol. Nid wyf wedi derbyn nodyn ar hynny hyd yma, ac felly, byddwn yn ddiolchgar am ymateb—yn ddiolchgar iawn am hynny.
Yn ail, byddwn yn gofyn am ddatganiad. Rwyf wedi tynnu sylw o'r blaen at lwyddiant ralio cam coedwigoedd yng Nghymru, sy'n werth £15 miliwn y flwyddyn i economi Cymru. Nawr, fe gawsom ni ymateb calonogol iawn gan Lywodraeth Cymru yn ôl ym mis Gorffennaf, a oedd yn awgrymu bod Adnoddau Naturiol Cymru a’r Gymdeithas Chwaraeon Modur wedi dod i gytundeb ar daliadau ar gyfer atgyweiriadau a chynnal a chadw ffyrdd, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn am hynny. Mae'n ymddangos bellach fod camau’r canolbarth ar gyfer pencampwriaeth rali Prydain wedi eu canslo oherwydd ansicrwydd ynghylch y taliadau mewn ralïau yng nghoedwigoedd Cyfoeth Naturiol Cymru. Nawr, rwyf o’r farn fod hyn yn ymwneud â gorfod codi TAW. Canlyniad uniongyrchol hyn, wrth gwrs, yw y bydd y canslo yn cael effaith ganlyniadol enfawr ar economi’r canolbarth ac y bydd yr ardal leol yn colli miloedd ar filoedd o bunnoedd. Byddwch yn gwerthfawrogi’r ffaith fod ralio a chwaraeon moduro yn dod â llawer o ymwelwyr ac incwm hanfodol i’r canolbarth. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Ysgrifennydd Cabinet priodol ymchwilio i hyn a chyflwyno datganiad i'r Siambr.
Thank you, Russell George. The Cabinet Secretary has been able to respond positively to your first question. On your second question, I think it is a matter of clarifying what the reasons are for that cancellation, because, clearly, as you said, there’s a very positive response to the use of our forests for these championships, which are welcome. But, there are reasons for cancellations, and I think it’s important that we clarify, and I think the Cabinet Secretary will ensure that that is brought to your attention, and for Members as well.
Diolch i chi, Russell George. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gallu ymateb yn gadarnhaol i’ch cwestiwn cyntaf. O ran eich ail gwestiwn, rwyf o’r farn ei fod yn fater o egluro beth yw'r rhesymau dros yr achos hwnnw o ganslo, oherwydd, yn amlwg, fel y dywedasoch, ceir ymateb cadarnhaol iawn i'r defnydd o'n coedwigoedd ar gyfer y pencampwriaethau hyn, sydd yn cael eu croesawu. Ond, mae rhesymau dros achosion o ganslo, ac rwyf o’r farn ei bod yn bwysig ein bod ni’n egluro, ac rwy'n credu y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau y tynnir eich sylw chi, a sylw’r Aelodau yn ogystal, at hyn.
Will the Minister formally place on the record my thanks to officials, to police and to members of the public for support after the burglary of my constituency office? Members may be interested to know that there’s no actual back entrance; the burglars had to go seven doors down, go through a door, go down the end of a lane, turn left, know to go through the shed-like structure through another door, they arrived at the window, unscrewed a wooden cover, cut through PVC and sawed through steel bars. Maybe we should have had Welsh steel. Maybe that’s what we should do next time. But, to be serious, I would like to thank officials who have taken great care to look after me, my staff and my family. I thank you very much. Diolch yn fawr.
A wnaiff y Gweinidog osod yn ffurfiol ar y cofnod fy niolch i swyddogion, i'r heddlu ac i aelodau o'r cyhoedd am gymorth yn dilyn y lladrad yn fy swyddfa etholaeth? Gallai fod o ddiddordeb i’r Aelodau wybod nad oes unrhyw fynedfa gefn mewn gwirionedd; roedd yn rhaid i’r lladron fynd saith drws i lawr, mynd drwy ddrws, mynd i lawr at ddiwedd lôn, troi i'r chwith, fod yn gwybod bod yn rhaid mynd drwy'r strwythur sy’n debyg i sied drwy ddrws arall; cyrhaeddon nhw’r ffenestr, dadsgriwio gorchudd pren, torri trwy PVC a llifio drwy fariau dur. Efallai y dylem fod wedi bod â dur Cymru. Efallai mai dyna beth y dylem ei wneud y tro nesaf. Ond, o ddifrif, hoffwn ddiolch i’r swyddogion sydd wedi mynd i drafferth fawr i ofalu amdanaf i, fy staff a fy nheulu. Diolch yn fawr iawn i chi. Thank you very much.
Diolch.
Diolch.
Noted. Thank you, Neil McEvoy. Thank you, Minister.
Nodwyd. Diolch i chi, Neil McEvoy. Diolch, Weinidog.
Felly, yr ydym yn symud ymlaen at yr eitem nesaf: y datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon a’r ymgynghoriad ynghylch cynllun gweithredu strategol drafft ar gyfer dementia yng Nghymru. Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
We now move to the next item: the statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the consultation on the draft dementia strategic action plan for Wales. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Vaughan Gething.
Thank you, Presiding Officer. In October, I presented to the Assembly the second delivery plan of our 10-year cross-Government strategy, ‘Together for Mental Health’. That was launched on World Mental Health Day, 10 October. A key action within the delivery plan is the development of a dementia strategic action plan. This responds to a key commitment within our programme for government, ‘Taking Wales Forward’. It is the clear ambition of this Government to make Wales a dementia-friendly nation. I’m pleased to make further progress within the first year of this Assembly term. I launched the public consultation on the first national dementia strategic action plan for Wales at Oldwell Court in Cardiff yesterday.
Diolch, Lywydd. Ym mis Hydref, cyflwynais i'r Cynulliad ail gynllun cyflawni ein strategaeth 10 mlynedd ar draws y Llywodraeth, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Lansiwyd hwnnw ar Ddiwrnod Iechyd Meddwl y Byd, 10 Hydref. Un cam gweithredu allweddol yn y cynllun cyflawni yw datblygu cynllun gweithredu strategol ar gyfer dementia. Mae hwn yn ymateb i ymrwymiad allweddol yn ein rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen'. Mae'n uchelgais clir i’r Llywodraeth hon i wneud Cymru yn genedl ddementia gyfeillgar. Rwy'n falch o wneud cynnydd pellach o fewn blwyddyn gyntaf y tymor Cynulliad hwn. Lansiais yr ymgynghoriad cyhoeddus ar y cynllun gweithredu strategol cenedlaethol cyntaf ar gyfer dementia i Gymru yn Oldwell Court yng Nghaerdydd ddoe.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
People living longer is, of course, something to be celebrated, but, as life expectancy improves, we know more people will develop dementia. Dementia is one of the biggest healthcare challenges that our generation faces. It’s estimated that between 40,000 and 50,000 people in Wales are currently living with dementia, although not all are diagnosed. Clearly, the impact of dementia in society is much wider when we consider carers and family members.
It is crucial that we hear from people living with or affected by dementia, just like the people I met yesterday at Oldwell Court, because we want to understand what matters most to them. We must have a clear way forward to support people with dementia and the people close to them. A number of engagement events across Wales have already taken place to hear from people living with dementia, their family members, carers, health professionals, voluntary organisations and other people with an interest in dementia. That’s been undertaken in partnership with the Alzheimer’s Society and the Dementia Engagement and Empowerment Project, widely known as DEEP, who have already engaged with over 400 people personally affected by dementia. My thanks do go to all of those who have contributed to this work, as their views and experiences have been instrumental in creating the draft plan for wider public consultation.
It’s worth recognising that no two people with dementia, or the people who support them, will have identical needs. From the pre-consultation work already undertaken, people have told us that services need to be values and rights driven, and be tailored to the individual. That support needs to be flexible to the different needs at different stages of the condition. Those sentiments have been echoed in a number of reports, including the older people’s commissioner’s report, ‘Dementia: more than just memory loss’ and the Welsh Language Commissioner’s inquiry into the Welsh language in primary care, ‘My Language, My Health’. The issues identified by these reports include a lack of knowledge and understanding of dementia amongst professionals and the public, and the need for dementia assessments and care to be accessible through the medium of Welsh. The need to ensure access to help, support and services in rural areas has also been highlighted in a report published last year by the Alzheimer’s Society.
We have, in fact, though, come a long way in realising our commitment to create a dementia-friendly nation here in Wales, but we recognise that there is, of course, more to do. Last year, we announced a number of priority areas on dementia and the steps we would take to address them. This included work on dementia risk reduction, increasing public awareness, actions to improve diagnosis rates and ensuring that support is available to people affected by dementia. The draft action plan builds on this work and contains a number of themes that we propose will require further action over the next five years. But, to ensure that the plan remains relevant and targeted, it will be formally reviewed and refreshed after three years, and the final plan will include more details on timescales, examples of notable practice and expectations for delivery.
The themes have been structured using a pathway approach, which came out strongly from the engagement that we’ve undertaken so far. Proposed areas for action include raising awareness of how to help people reduce their risk of developing dementia, or delay its onset; raising awareness and understanding of dementia through the expansion of Dementia Friends and dementia supportive communities and organisations; ensuring that dementia is recognised appropriately and that people have timely access to assessment and diagnosis; early support and treatment for people with dementia, their carers and families, following diagnosis; and the availability of increased support, whether in a person’s home, in hospital, in a care home or even at a day centre. The plan also contains a section that supports implementation. This includes a continued focus on education and training, following the recommendations included in ‘Good Work: A Dementia Learning and Development Framework for Wales’, launched last year in Hefin David’s constituency, and also continued support for research into dementia.
The formal consultation will run for three months, closing on 3 April. I am urging everyone with an interest in dementia to share their views. We would like to hear from the wider community, including businesses, faith groups and other interests. It is only by working together that we think we can build a truly dementia-friendly Wales and combat other problems, such as loneliness and isolation. The public consultation will help us to use people’s experiences and expertise to develop and deliver a robust and evidence-based action plan.
I do trust that Members from all parties will recognise the work undertaken to date. I look forward to hearing the views of as many people as possible, to ensure that our final plan is ambitious and achievable, and that we do work in partnership with individuals, their families and their carers, to continue to make progress towards making Wales a genuinely dementia-friendly nation.
Mae’r ffaith bod pobl yn byw yn hirach, wrth gwrs, yn rhywbeth i'w ddathlu, ond, wrth i ddisgwyliad oes wella, rydym yn gwybod y bydd mwy o bobl yn datblygu dementia. Mae dementia yn un o'r heriau gofal iechyd mwyaf sy’n wynebu ein cenhedlaeth ni. Yr amcangyfrif yw bod rhwng 40,000 a 50,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia ar hyn o bryd, er nad ydynt i gyd wedi cael diagnosis. Yn amlwg, mae effaith dementia yn y gymdeithas yn llawer ehangach pan ein bod yn ystyried gofalwyr ac aelodau o'r teulu.
Mae'n hanfodol ein bod yn clywed gan bobl sy'n byw gyda dementia neu bobl y mae dementia yn effeithio arnynt, yn union fel y bobl a gwrddais â nhw ddoe yn Oldwell Court, oherwydd rydym eisiau deall beth sydd bwysicaf iddynt. Mae’n rhaid inni gael ffordd glir ymlaen i gefnogi pobl â dementia a’r bobl sy'n agos atynt. Mae nifer o ddigwyddiadau ymgysylltu eisoes wedi eu cynnal ledled Cymru i glywed gan bobl sy'n byw gyda dementia, aelodau o'u teuluoedd, gofalwyr, gweithwyr iechyd proffesiynol, mudiadau gwirfoddol a phobl eraill sydd â diddordeb mewn dementia. Gwnaethpwyd hynny mewn partneriaeth â Chymdeithas Alzheimer a’r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso ar gyfer Dementia, a elwir fel arfer yn DEEP, sydd eisoes wedi ymgysylltu â dros 400 o bobl y mae dementia yn effeithio arnynt yn bersonol. Rwy’n diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y gwaith hwn; mae eu barn a'u profiadau wedi bod yn allweddol wrth greu'r cynllun drafft ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ehangach.
Mae'n werth cydnabod na fydd gan unrhyw ddau o bobl â dementia, na’r bobl sy'n eu cefnogi, anghenion sy’n union yr un fath. O'r gwaith cyn-ymgynghori a gynhaliwyd eisoes, mae pobl wedi dweud wrthym fod angen i wasanaethau fod yn seiliedig ar werthoedd a hawliau, ac wedi’u teilwra i'r unigolyn. Mae angen i’r cymorth hwnnw fod yn hyblyg i’r gwahanol anghenion ar wahanol gamau o'r cyflwr. Mae’r teimladau hynny wedi cael eu hadleisio mewn nifer o adroddiadau, gan gynnwys adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, 'Dementia: mwy na dim ond colli cof' ac ymchwiliad Comisiynydd y Gymraeg i'r Gymraeg mewn gofal sylfaenol, 'Fy Iaith, Fy Iechyd'. Mae'r materion a nodwyd gan yr adroddiadau hyn yn cynnwys diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o ddementia ymhlith gweithwyr proffesiynol a'r cyhoedd, a'r angen i gynnig asesiadau a gofal dementia drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’r angen i sicrhau mynediad at gymorth, cefnogaeth a gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig hefyd wedi cael sylw mewn adroddiad a gyhoeddwyd y llynedd gan y Gymdeithas Alzheimer.
Rydym, a dweud y gwir, er hynny, wedi gwneud cynnydd mawr tuag at wireddu ein hymrwymiad i greu cenedl ddementia gyfeillgar yma yng Nghymru, ond rydym yn cydnabod, wrth gwrs, bod mwy i'w wneud. Y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi nifer o feysydd blaenoriaeth ar ddementia a'r camau y byddem yn eu cymryd i roi sylw iddynt. Roedd hyn yn cynnwys gwaith ar leihau'r risg o ddementia, cynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd, camau gweithredu i wella cyfraddau diagnosis a sicrhau bod cymorth ar gael i bobl y mae dementia yn effeithio arnynt. Mae'r cynllun gweithredu drafft yn adeiladu ar y gwaith hwn ac mae'n cynnwys nifer o themâu yr ydym yn cynnig y bydd angen gweithredu pellach yn eu cylch dros y pum mlynedd nesaf. Ond, i sicrhau bod y cynllun yn dal i fod yn berthnasol ac wedi'i dargedu, caiff ei adolygu'n ffurfiol a'i adnewyddu ar ôl tair blynedd, a bydd y cynllun terfynol yn cynnwys rhagor o fanylion am amserlenni, enghreifftiau o arfer nodedig a disgwyliadau ar gyfer cyflawni.
Mae'r themâu wedi eu strwythuro gan ddefnyddio dull llwybrau, a amlygwyd yn gryf o'r ymgysylltu yr ydym wedi’i wneud hyd yn hyn. Mae’r meysydd gweithredu arfaethedig yn cynnwys codi ymwybyddiaeth o sut i helpu pobl i leihau eu risg o ddatblygu dementia, neu ohirio ei ddechrau; codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o ddementia drwy ehangu Ffrindiau Dementia a chymunedau a sefydliadau cefnogi dementia; sicrhau bod dementia yn cael ei gydnabod yn briodol a bod asesiadau a diagnosis amserol ar gael i bobl; cymorth a thriniaeth gynnar i bobl sydd â dementia, eu gofalwyr a'u teuluoedd, ar ôl diagnosis; a mwy o gymorth ar gael, boed hynny yng nghartref person, yn yr ysbyty, mewn cartref gofal neu hyd yn oed mewn canolfan ddydd. Mae'r cynllun hefyd yn cynnwys adran sy'n cefnogi gweithredu. Mae hyn yn cynnwys pwyslais parhaus ar addysg a hyfforddiant, gan ddilyn yr argymhellion a gynhwysir yn 'Gwaith Da: Fframwaith Dysgu a Datblygu ar gyfer Dementia i Gymru', a lansiwyd y llynedd yn etholaeth Hefin David, a hefyd cefnogaeth barhaus i ymchwil i ddementia.
Bydd yr ymgynghoriad ffurfiol yn para am dri mis, gan ddiweddu ar 3 Ebrill. Rwy’n annog pawb sydd â diddordeb mewn dementia i rannu eu barn. Hoffem glywed gan y gymuned ehangach, gan gynnwys busnesau, grwpiau ffydd a diddordebau eraill. Dim ond drwy weithio gyda'n gilydd y credwn y gallwn adeiladu Cymru sy'n wirioneddol ddementia gyfeillgar a brwydro yn erbyn problemau eraill, megis unigrwydd ac arwahanrwydd. Bydd yr ymgynghoriad cyhoeddus yn ein helpu i ddefnyddio profiadau ac arbenigedd pobl i ddatblygu a chyflwyno cynllun gweithredu cadarn sy’n seiliedig ar dystiolaeth.
Rwy’n hyderus y bydd Aelodau o bob plaid yn cydnabod y gwaith a wnaed hyd yma. Rwy’n edrych ymlaen at glywed barn cynifer o bobl â phosibl, i sicrhau bod ein cynllun terfynol yn uchelgeisiol ac yn gyraeddadwy, a’n bod yn gweithio mewn partneriaeth ag unigolion, eu teuluoedd a'u gofalwyr, i barhau i wneud cynnydd tuag at wneud Cymru yn genedl wirioneddol ddementia gyfeillgar.
Thank you very much. Angela Burns.
Diolch yn fawr iawn. Angela Burns.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, I welcome this statement immensely. I am very pleased to see that there’s a public consultation to inform the dementia strategic action plan. I do want to pick up on the paragraph where you start by saying:
‘People living longer is something to be celebrated.’
I think that, too often, the rhetoric around dementia, the rhetoric around older people, is not positive: they are bed-blockers, they are a drain on social services, and dementia is something that is going to happen to everybody and it is going to be absolutely terrible. Whereas, of course, we know that older people are to be celebrated, that they are a vital part of our community, and that dementia, if supported, if caught early, and if given the appropriate treatments, can actually be slowed and sometimes put into remission, and that people can go on to live really good live even though they have dementia—obviously not everyone, but, still, some people. So, it is to be celebrated.
I only have three questions because I am quite sure that the Chair of the cross-party group on dementia is going to have quite a significant number of questions for you, and I am very pleased to be a member of that group. When you see the outcome of this consultation, will you ensure that the action plan has clear and measurable outcomes, and a consistent data set? I think this is incredibly important because a key problem in ensuring transparent accountability is that measurements change over time, parameters can be fudged, and transparency can dissolve into opaqueness. I think that if we want to know whether or not this action plan is going to work and continue to work over the next decades, then to have a clear and consistent set of outcomes and measurables is vitally important, going forward.
My second point is, in looking at the consultation, it doesn’t propose much on delivery models. So, I wanted to have a little bit of an understanding from you on whether you will be seeking to rely quite significantly on co-production with third sector organisations; or will you be looking to increase the intervention by Welsh Government by, say, increasing the numbers of support workers; or will you be putting much of this responsibility onto health or on to social services or local councils; or will you be looking to deliver through the partnership boards?
Finally, given the severity of the dementia issue in terms of the fact that it is now one of the biggest killers of people in Wales, and given that it is also one of the main reasons why sufferers and carers suffer so badly from isolation and loneliness, which of course impacts on their mental and physical well-being even more, do you think that the targets that you have in the plan are ambitious enough? They don’t bring us in line with other countries. I do appreciate that it is always hard to go from one level to another, but a 3 per cent increase year after year—is that going to actually get us to where we want to be quickly enough, or can you look to improving those targets? Dementia kills more people than almost any other disease in Wales, and we really need to get a grip of it.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu'r datganiad hwn yn fawr iawn. Rwy’n falch iawn o weld bod ymgynghoriad cyhoeddus i lywio'r cynllun gweithredu strategol ar gyfer dementia. Hoffwn gyfeirio at y paragraff lle’r ydych yn dechrau drwy ddweud:
Mae’r ffaith fod pobl yn byw yn hirach yn rhywbeth i'w ddathlu.
Yn fy marn i, yn rhy aml, nid yw'r rhethreg o gwmpas dementia, y rhethreg o gwmpas pobl hŷn, yn gadarnhaol: maent yn blocio gwelyau, maent yn dreth ar wasanaethau cymdeithasol, ac mae dementia yn rhywbeth sy'n mynd i ddigwydd i bawb ac mae'n mynd i fod yn gwbl echrydus. Er ein bod, wrth gwrs, yn gwybod y dylid clodfori pobl hŷn, eu bod yn rhan hanfodol o'n cymuned, a bod dementia, gyda chymorth, os caiff ei ddal yn gynnar, ac os rhoddir y triniaethau priodol, mewn gwirionedd yn gallu cael ei arafu ac weithiau ei ysgafnhau, ac y gall pobl fynd ymlaen i fyw bywydau da iawn er bod ganddynt ddementia—yn amlwg nid pawb, ond, er hynny, rhai pobl. Felly, dylid dathlu hynny.
Dim ond tri chwestiwn sydd gennyf oherwydd rwy’n hollol siŵr y bydd gan Gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia nifer eithaf sylweddol o gwestiynau i chi, ac rwy’n falch iawn o fod yn aelod o'r grŵp hwnnw. Pan welwch ganlyniad yr ymgynghoriad hwn, a wnewch chi sicrhau bod gan y cynllun gweithredu ganlyniadau clir a mesuradwy, a chyfres ddata gyson? Rwy'n meddwl bod hyn yn hynod o bwysig oherwydd un broblem allweddol o ran sicrhau atebolrwydd tryloyw yw bod mesuriadau yn newid dros amser, bod paramedrau’n gallu mynd yn amwys, a bod y tryloyw’n gallu troi’n anhryloyw. Rwy’n credu, os ydym eisiau gwybod pa un a yw’r cynllun gweithredu hwn yn mynd i weithio a pharhau i weithio dros y degawdau nesaf, ei bod yn hanfodol bwysig bod gennym gyfres glir a chyson o ganlyniadau a phethau i’w mesur, wrth symud ymlaen.
Fy ail bwynt yw, wrth edrych ar yr ymgynghoriad, nad yw'n cynnig llawer ar fodelau darparu. Felly, roeddwn yn awyddus i gael rhywfaint o ddealltwriaeth gennych ynglŷn ag a fyddwch yn ceisio dibynnu’n eithaf sylweddol ar gydgynhyrchu â mudiadau trydydd sector; ynteu a fyddwch chi’n ceisio cynyddu’r ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru drwy, dyweder, gynyddu nifer y gweithwyr cymorth; ynteu a fyddwch chi’n rhoi llawer o'r cyfrifoldeb hwn i faes iechyd neu wasanaethau cymdeithasol neu gynghorau lleol; ynteu a fyddwch chi’n ceisio cyflawni drwy'r byrddau partneriaeth?
Yn olaf, o ystyried difrifoldeb y mater o ddementia o ran y ffaith ei fod nawr yn un o brif laddwyr pobl yng Nghymru, a gan gofio ei fod hefyd yn un o'r prif resymau pam mae dioddefwyr a gofalwyr yn dioddef cymaint o arwahanu ac unigrwydd, sydd wrth gwrs yn effeithio mwy fyth ar eu lles meddyliol a chorfforol, a ydych chi’n meddwl bod y targedau sydd gennych yn y cynllun yn ddigon uchelgeisiol? Nid ydynt yn ein gwneud yn gydradd â gwledydd eraill. Rwy’n sylweddoli ei bod bob amser yn anodd mynd o un lefel i'r llall, ond 3 y cant o gynnydd flwyddyn ar ôl blwyddyn—a yw hynny o ddifrif yn mynd i’n galluogi i gyrraedd lle yr hoffem fod yn ddigon cyflym, ynteu a allwch chi geisio gwella’r targedau hynny? Mae dementia yn lladd mwy o bobl na bron unrhyw glefyd arall yng Nghymru, ac mae gwir angen inni afael ynddi i roi sylw iddo.
Thank you for the questions and comments, and I agree: as I said in my statement, we should celebrate the fact that more of us live longer. Our challenge always is: how do we live healthily and live well for longer as well? Part of the point you made earlier about reducing our risk or delaying the onset of dementia is that there is lots and lots of evidence about how we can help ourselves to live longer. We talked lots in the last term—but not so much this term—about the fact that the Caerphilly study shows us an awful lot, not just about the theory but about the practical reality of what each of us can do to make different choices about how we live our lives, to live a healthier life, to reduce our risk of having dementia or, indeed, to delay the onset. There are also major public health factors in a whole range of other conditions too, in the way that we can reduce those particular challenges for us, not just for the health of the nation, but for individuals as well. And that’s part of what we want to try and move to in writing this plan, about having different bodies talking about the same messages about what each of us could and should do, as well as what we then expect of each other within our communities, but also of public services and the private sector as well.
And I think that this goes back to the point you made about the actions for different partners, because there will be things for the health service to do. We were talking about diagnosis rates, so, a range of people obviously have to be a big part of that, but also in social care, in the care and provision and the way that we expect the social services and well-being Act to be implemented progressively, there are sections in the action plans being consulted upon about what we expect to see happen. As that Act is implemented, the third sector will be not just champions and advocates, they provide services—they’re commissioned to provide those services in different parts of the sector. But there’s an awful lot in here, as I say, about us as a society and as a nation, and what each of us will do, as individual employers in this room, with our staff and the way we all deal with our constituents, the way that we talk, to the way that businesses and the wider communities are actually genuinely friendly and understanding of, you know, the significant number of people who live with us now and will do in the future as well.
So, it isn’t just one set of partners; that goes back into how we’ll have consistent data and measures for success. Some of these will be easier to measure than others. How people feel that they are supported, for example, is more difficult to measure in the same way that we might want to measure, for example, diagnosis rates and have harder data about what is being done in different parts of it. But I do want to see commentary on what’s in the plan and how we then have meaningful measures, because we do know—and this is being perfectly honest—that, in the past, each of us has signed up to saying the Government should do, the Government should measure different parts of activity, but they don’t always tell us a great deal that is useful, and I really do think, in the end, if you want something that is both, as I say, realistic and ambitious at the same time, that does mean that the measures that we have and the way we want to produce that information has got to be meaningful and useful. Otherwise, we could measure activity in a way that is easy to say we’re measuring something but not really telling us anything of value.
And on your final point about diagnosis and the 3 per cent year-on-year increase, I think that is quite ambitious, actually, and if we achieve it, we’ll see a progressive and increasing number of people coming into services and actually receiving services and, hopefully, receiving more help. But, if people have a different view, then they should say that during the consultation. And it’s then also about having an ambition, as I say, that is achievable. What I don’t want to do is to set a level of ambition that may look great on paper but we don’t then have the services scaled up to deliver and we set our staff up and our services up to fail then, and that can’t be the right thing. It’s got to be about how we further improve what is a real and current significant challenge for health, social care and our nation and will be more so in the future.
Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau, ac rwy’n cytuno: fel y dywedais yn fy natganiad, dylem ddathlu'r ffaith bod mwy ohonom yn byw yn hirach. Ein her bob amser yw: sut yr ydym yn byw’n iach ac yn byw’n dda am fwy o amser hefyd? Rhan o'r pwynt a wnaethoch yn gynharach am leihau ein risg neu ohirio dechrau dementia yw bod llawer iawn o dystiolaeth ynglŷn â sut y gallwn helpu ein hunain i fyw yn hirach. Buom yn siarad llawer yn y tymor diwethaf—ond nid cymaint y tymor hwn—am y ffaith bod astudiaeth Caerffili yn dangos llawer iawn inni, nid yn unig am y ddamcaniaeth, ond am realiti ymarferol yr hyn y gall pob un ohonom ei wneud i wneud dewisiadau gwahanol ynghylch sut yr ydym yn byw ein bywydau, i fyw bywyd iachach, i leihau ein risg o gael dementia neu, yn wir, i ohirio ei ddechreuad. Ceir hefyd ffactorau iechyd cyhoeddus pwysig mewn amrywiaeth eang o gyflyrau eraill hefyd, sy’n ymwneud â’r ffordd y gallwn leihau’r heriau penodol hynny i ni, nid dim ond er lles iechyd y genedl, ond ar gyfer unigolion hefyd. Ac mae hynny’n rhan o'r hyn yr hoffem symud ato wrth ysgrifennu’r cynllun hwn: sefyllfa lle mae gwahanol gyrff yn sôn am yr un negeseuon am yr hyn y gallai ac y dylai pob un ohonom ei wneud, yn ogystal â'r hyn yr ydym wedyn yn ei ddisgwyl gan ein gilydd yn ein cymunedau, ond hefyd gan wasanaethau cyhoeddus a'r sector preifat yn ogystal.
Ac rwy’n credu bod hyn yn mynd yn ôl at y pwynt a wnaethoch am y camau gweithredu ar gyfer gwahanol bartneriaid, oherwydd bydd pethau i’r gwasanaeth iechyd eu gwneud. Roeddem yn sôn am gyfraddau diagnosis, felly, yn amlwg mae’n rhaid i amrywiaeth o bobl fod yn rhan fawr o hynny, ond hefyd ym maes gofal cymdeithasol, yn y gofal a'r ddarpariaeth a'r ffordd yr ydym yn disgwyl i'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant gael ei rhoi ar waith yn raddol, mae adrannau yn y cynlluniau gweithredu sy’n destun ymgynghoriad am yr hyn yr ydym yn disgwyl ei weld yn digwydd. Wrth i’r Ddeddf honno gael ei rhoi ar waith, bydd y trydydd sector nid yn unig yn hyrwyddwyr ac eiriolwyr, byddant yn darparu gwasanaethau—maent wedi’u comisiynu i ddarparu’r gwasanaethau hynny mewn gwahanol rannau o'r sector. Ond mae llawer iawn yn y fan yma, fel yr wyf yn ei ddweud, yn ymwneud â ni fel cymdeithas ac fel cenedl, a beth fydd pob un ohonom yn ei wneud, fel cyflogwyr unigol yn yr ystafell hon, gyda’n staff a'r ffordd yr ydym i gyd yn ymdrin â’n hetholwyr, y ffordd yr ydym yn siarad, i'r ffordd y mae busnesau a'r cymunedau ehangach mewn gwirionedd yn wirioneddol gyfeillgar ac yn deall, wyddoch chi, y nifer sylweddol o bobl sy'n byw gyda ni ar hyn o bryd ac a fydd yn y dyfodol hefyd.
Felly, nid dim ond un gyfres o bartneriaid yw hyn; mae hynny’n mynd yn ôl i sut y bydd gennym ddata cyson a mesurau ar gyfer llwyddiant. Bydd rhai o'r rhain yn haws eu mesur nag eraill. Mae sut y mae pobl yn teimlo eu bod yn cael cymorth, er enghraifft, yn anoddach ei fesur yn yr un ffordd ag y gallai fod arnom eisiau mesur, er enghraifft, cyfraddau diagnosis a chael data caletach am yr hyn sy'n cael ei wneud mewn gwahanol rannau o hynny. Ond hoffwn weld sylwadau am yr hyn sydd yn y cynllun a sut y mae gennym wedyn fesurau ystyrlon, oherwydd rydym yn gwybod—ac mae hyn yn bod yn berffaith onest—ein bod i gyd, yn y gorffennol, wedi ymrwymo i ddweud y dylai'r Llywodraeth, y dylai'r Llywodraeth fesur gwahanol rannau o weithgaredd, ond nid ydynt bob amser yn dweud llawer wrthym sy'n ddefnyddiol, ac rwyf wir yn meddwl, yn y pen draw, os ydych chi eisiau rhywbeth sydd, fel y dywedais, yn realistig ac yn uchelgeisiol ar yr un pryd, mae hynny’n golygu bod yn rhaid i’r mesurau sydd gennym a'r ffordd yr ydym yn ceisio cynhyrchu’r wybodaeth honno fod yn ystyrlon ac yn ddefnyddiol. Fel arall, gallem fesur gweithgarwch mewn ffordd sy'n hawdd dweud ein bod yn mesur rhywbeth ond nad yw wir yn dweud dim byd o werth wrthym.
Ac ar eich pwynt olaf ynglŷn â diagnosis a'r 3 y cant o gynnydd flwyddyn ar ôl blwyddyn, rwy’n credu bod hynny yn eithaf uchelgeisiol, a dweud y gwir, ac os ydym yn ei gyflawni, byddwn yn gweld nifer cynyddol o bobl yn dod i mewn i wasanaethau ac yn cael gwasanaethau mewn gwirionedd a, gobeithio, yn cael mwy o gymorth. Ond, os oes gan bobl farn wahanol, dylent ddweud hynny yn ystod yr ymgynghoriad. Ac mae wedyn yn fater hefyd o fod ag uchelgais, fel y dywedais, sy’n gyraeddadwy. Yr hyn nad wyf eisiau ei wneud yw gosod lefel o uchelgais a all edrych yn wych ar bapur, ond yna gweld nad oes gennym y gwasanaethau ar y raddfa iawn i gyflawni a’n bod yn rhoi ein staff a’n gwasanaethau mewn sefyllfa lle maent yn debygol o fethu, ac yn amlwg ni all hynny fod yn iawn. Mae’n rhaid i hyn fod yn fater o sut yr ydym yn gwella ymhellach yr her sylweddol, o ddifrif a chyfredol hon i iechyd, gofal cymdeithasol a’n cenedl, her a fydd yn cynyddu yn y dyfodol.
Rwy’n falch bod strategaeth gennym ni rŵan y gallwn ni roi sylw iddi hi drwy’r ymgynghoriad a’i chryfhau hi ac adeiladu ar yr hyn sydd gennym ni drwy brofiadau y bobl hynny sydd wirioneddol yn gwybod beth sydd angen ei wneud, sef teuluoedd y rheini sydd â dementia. Ac rwy’n gwybod bod y rhan fwyaf ohonom ni yma yn y Siambr wedi clywed digonedd o straeon torcalonnus am bobl sy’n teimlo eu bod nhw’n methu â chael y gofal maen nhw’n teimlo a ddylai fod yn rhywbeth cwbl sylfaenol, sy’n haeddiannol i rywun sydd â dementia: y ddynes y bu gorfod iddi aros ar ward ysbyty am fisoedd, efo haint digon syml, oherwydd bod yna fethiant i roi pecyn gofal addas ar ei chyfer hi yn ei chymuned; y gofalwyr sy’n methu â threfnu gofal dros dro am ychydig o amser er mwyn cael rhywfaint o orffwys; y rheini sy’n teimlo nad ydy’r math o ofal dydd angenrheidiol ar gael iddyn nhw. A lleisiau’r bobl yma, y teuluoedd a’r rhai sydd â dementia eu hunain, yr wyf am eu clywed yn dod drwodd yn y strategaeth derfynol yn dilyn yr ymgynghoriad yma, ac rwy’n siŵr bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â hynny.
Rhyw bum cwestiwn oedd gennyf i. Mae dau ohonyn nhw wedi cael eu gofyn eisoes gan Angela Burns, felly mi wnaf i eu gofyn nhw fel cwestiynau rhethregol beth bynnag, er ein bod ni’n gwybod beth sydd ym meddwl yr Ysgrifennydd Cabinet. Mae’n bwysig, onid ydy, cael cydbwysedd rhwng bod yn uchelgeisiol a bod yn realistig, ond mi wnaf innau ofyn: a ydy’r 3 y cant yma o gynnydd mewn diagnosau yn flynyddol yn rhywbeth y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn wirioneddol yn teimlo na ellir gwella arno fo gan na fydd hynny ond yn mynd â ni ymhen rhyw bum mlynedd i’r sefyllfa lle mae Gogledd Iwerddon rŵan?
Y cwestiwn rhethregol arall ydy: sut mae mesur y llwyddiant hwn yn y pen draw? Oherwydd, y gweithredu sy’n bwysig yn hyn a’r effaith y bydd strategaeth yma yn ei chael ar bobl ar hyd a lled Cymru. A ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn glir yn ei feddwl y bydd o’n gallu edrych yn ôl a dweud, ‘Ydy, mae hyn wedi gweithio’, neu ‘Dydy hyn ddim’?
Tri chwestiwn, o bosibl, y gallem ni gael atebion penodol iddyn nhw: a oes yna fwriad i ddatblygu ymhellach yr ochr ataliol, er enghraifft, i fuddsoddi go iawn mewn cyfleon ar gyfer, er enghraifft, ymarfer corff, er mwyn oedi neu leihau symptomau dementia, ac nid dim ond tynnu sylw a chodi ymwybyddiaeth o’r math y gwnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet ei grybwyll ychydig o funudau yn ôl? Ar ddiagnosis yn y Gymraeg, fel y Gymdeithas Alzheimer’s, rydw i’n croesawu’n fawr y cynllun a’r bwriad i wella pethau rhywsut, ond tybed pa bryd y cawn ni, gan y Llywodraeth yn ogystal â gan eraill, fel rhan o’r ymgynghoriad yma, fwy o fanylion am yr hyn sydd dan sylw?
Felly, hefyd, yn olaf, yr elfennau gwledig o ofal dementia. A ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn disgwyl y bydd y strategaeth derfynol yma ar ddementia yn rhoi darlun llawnach a chliriach i ni o’r materion penodol sy’n deillio o anghenion gofal dementia yng Nghymru wledig? Fel rydw i’n dweud, rwy’n croesawu’r ffaith bod gennym ni rŵan y strategaeth ddrafft yma i weithio ohoni hi; yr her, wrth gwrs, ydy ein bod ni yn cael strategaeth yn y pen draw sydd yn mynd i allu gwireddu’r geiriau cynnes iawn yr ydym ni i gyd yn gallu cytuno arnyn nhw ar wneud Cymru yn gyfeillgar i ddementia yn wirioneddol.
I’m very pleased that we now have a strategy that we can give due attention to through the consultation, to strengthen it and to build on what we have before us, by including the experiences of those people who genuinely know what needs to be done, namely the families of those who have dementia. I know that the majority of us here in the Chamber have heard plenty of heartbreaking stories of people who feel that they failed to access the care that they feel should be a fundamental right for someone with dementia: the woman who had to stay on a ward in a hospital for months with a relatively simple infection because there was a failure to put an appropriate package of care in place in her community; the carers who can’t arrange care for even a short period of time to have a break; those who feel that the kind of day care that’s vital for them isn’t available. It’s the voices of those people, the families and those who have dementia themselves, that I want to hear coming through in the final strategy, following this consultation. I’m sure that the Cabinet Secretary would agree with that.
I only had five questions. Two have already been asked by Angela Burns, so I’ll ask them as rhetorical questions, even though we know what the Cabinet Secretary has in mind in that regard. It’s important to have a balance between being ambitious and being realistic, but I will ask whether this 3 per cent increase in diagnosis on an annual basis is something that the Cabinet Secretary genuinely feels couldn’t be improved upon, because that will only take us, in five years, to the situation where Northern Ireland is at present.
The other rhetorical question is how to measure success, ultimately, because it’s the action that’s important here, the effect that this strategy will have on people the length and breadth of Wales. Is the Cabinet Secretary clear in his mind that he will be able to look back and say, ‘Yes, this has worked’ or ‘This hasn’t worked’?
Three questions to which we may receive specific answers: is there an intention to develop further the preventative side, to invest genuinely in opportunities, for example, to exercise to delay or reduce dementia symptoms, and not just to draw attention and raise awareness of the kind that the Cabinet Secretary mentioned a few minutes ago? In terms of diagnosis in the Welsh language, as the Alzheimer’s Society has said, I very much welcome the plan and the intention to improve things somehow, but when will we have, from the Government as well as from others, as part of the consultation, more detail on what is being considered here?
Finally, the rural aspect of dementia care. Does the Cabinet Secretary expect that this final strategy on dementia will give us a fuller picture and clearer picture of the specific issues that stem from the needs of dementia care in rural Wales? As I say, I welcome the fact that we do now have this draft strategy to work from; the challenge now is that we would have a final strategy that is going to be able to achieve these very warm words on which we can all agree to make Wales a genuinely dementia-friendly nation.
Thank you for your comments and questions. I’ll start with where you ended, on the points about rural Wales, of course. I expect there will be comments from people from right across Wales, in both urban and rural Wales, on the reality of provision and support now, and what they want to see both in the strategy and in the delivery afterwards. There are points that both you and Angela Burns have made, not just about the vision that we have, and what is in here and what may or may not be in here. Those are points to be debated, discussed and argued and then, ultimately, we’ll have to make a choice. But it is about how they’re delivered in reality. So, that’s some of the points about measures of success and how we share information, again, which were constantly made during your contribution as well.
You will see more of this because the consultation ends on 3 April, as I said. You will then see a response with a finalised version of the action plan being produced over this calendar year and then progressively implemented. I hope that people will be able to reflect on comments that have been made through the consultation process actually having an influence on what ultimately is then going to be implemented and delivered. I reiterate again that what we have now comes from that conversation and listening to people who are living with dementia now. Not just advocates in the third sector, but individuals themselves, their families and their carers have actually had a real part to play in drawing together the current consultation proposal and we will of course be listening to them. I’m really pleased, actually, that the Alzheimer’s Society made clear that their main message yesterday following the launch was that people living with dementia have to be involved and their voices have to be heard, in telling people what their real experience is, and whether the consultation is going to reflect upon that in what we then ultimately do.
Just to your point about prevention, of course we produced the ‘Dementia: reduce your risk in 6 steps’ guidance in May 2015, and I was not the health Minister at the time—someone else was. But there are really simple points there: the points about acting now, and what we can do to reduce our risk by being active, checking our health regularly, trying new things, not smoking, only occasionally drinking alcohol—that’s a challenge for a number of Members—and by watching our weight. These are all things we laugh and joke about from time to time, but they actually have a real influence on our ultimate health outcomes now and later in life as well. So the consistent message we want to give—and I think it’s actually helpful in some ways—is that these are the same sorts of messages we give on a whole range of other public health challenges. The real issue will be: can we persuade ourselves and people in the country not just to understand what those messages are, but then how we make it easier for people to do something about those? It’s not about trying to take the fun out of life. It is about saying, ‘These things can make a difference’, and how do we help to make those healthier choices easier choices.
So, there are big challenges for all of us, but I’m cautiously optimistic about where we are now, and our ability to have in place a plan that is appropriately ambitious, realistic, and achievable. We will of course be reporting back at the three-year point as to where we are, that sense check on what we’ve done, and then to check again that we’re still in the right place in what we expect people to do, and the sort of progress that we are making.
Diolch am eich sylwadau a'ch cwestiynau. Dechreuaf â’ch pwyntiau olaf, ynglŷn â Chymru wledig, wrth gwrs. Rwy'n disgwyl y bydd sylwadau gan bobl o bob cwr o Gymru, yng Nghymru drefol a gwledig, am wirionedd y ddarpariaeth a’r gefnogaeth ar hyn o bryd, a'r hyn yr hoffent ei weld yn y strategaeth ac wrth gyflawni wedyn. Mae rhai pwyntiau yr ydych chi ac Angela Burns wedi eu gwneud, nid yn unig am y weledigaeth sydd gennym, a’r hyn sydd i mewn yma a’r hyn a allai fod i mewn yma neu beidio. Mae'r rheini'n bwyntiau i'w trafod a'u dadlau ac yna, yn y pen draw, bydd yn rhaid inni wneud dewis. Ond mae'n fater o sut y cânt eu cyflawni mewn gwirionedd. Felly, dyna rai o'r pwyntiau ynghylch mesurau llwyddiant a sut yr ydym yn rhannu gwybodaeth, unwaith eto, a wnaethpwyd yn gyson yn ystod eich cyfraniad chi hefyd.
Byddwch yn gweld mwy o hyn oherwydd mae’r ymgynghoriad yn dod i ben ar 3 Ebrill, fel y dywedais. Byddwch wedyn yn gweld ymateb gyda fersiwn terfynol o'r cynllun gweithredu yn cael ei lunio yn ystod y flwyddyn galendr hon, ac yna’n cael ei roi ar waith yn raddol. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gallu gweld bod y sylwadau a wnaethpwyd drwy'r broses ymgynghori yn cael dylanwad gwirioneddol ar yr hyn a gaiff ei weithredu a'i gyflawni yn y pen draw. Rwy’n ailadrodd eto bod yr hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn dod o’r sgwrs honno ac o wrando ar bobl sy'n byw gyda dementia yn awr. Yn ogystal ag eiriolwyr yn y trydydd sector, mae unigolion eu hunain, eu teuluoedd a'u gofalwyr wedi chwarae rhan wirioneddol yn y broses o lunio’r cynnig ymgynghori presennol a byddwn wrth gwrs yn gwrando arnyn nhw. Rwy'n falch iawn, a dweud y gwir, bod y Gymdeithas Alzheimer yn glir mai ei phrif neges ddoe ar ôl y lansiad oedd bod yn rhaid i bobl sy'n byw gyda dementia gymryd rhan a bod yn rhaid iddyn nhw gael eu clywed, gan ddweud wrth bobl beth yw eu profiad gwirioneddol, a pha un a yw'r ymgynghoriad yn mynd i ystyried hynny yn yr hyn yr ydym wedyn yn ei wneud yn y pen draw.
Ynglŷn â’ch pwynt am atal, wrth gwrs gwnaethom gynhyrchu'r canllawiau 'Dementia: lleihau eich risg mewn 6 cham' ym mis Mai 2015, ac nid fi oedd y Gweinidog Iechyd ar y pryd—rhywun arall oedd. Ond mae yna bwyntiau syml iawn yn y fan yna: y pwyntiau am weithredu nawr, a'r hyn y gallwn ei wneud i leihau ein risg drwy fod yn weithgar, archwilio ein hiechyd yn rheolaidd, rhoi cynnig ar bethau newydd, peidio ag ysmygu, dim ond yfed alcohol yn achlysurol—mae hynny'n her i nifer o Aelodau—a thrwy gadw golwg ar ein pwysau. Mae'r rhain i gyd yn bethau yr ydym yn chwerthin ac yn cellwair amdanynt o bryd i'w gilydd, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cael dylanwad gwirioneddol ar ein canlyniadau iechyd yn y pen draw, yn awr ac yn ddiweddarach mewn bywyd hefyd. Felly y neges gyson yr ydym eisiau ei rhoi—ac rwy'n meddwl ei bod yn wirioneddol ddefnyddiol mewn rhai ffyrdd—yw mai dyma’r un mathau o negeseuon ag yr ydym yn eu rhoi ar gyfer amrywiaeth eang o heriau iechyd cyhoeddus eraill. Y gwir fater fydd: a allwn ni ein perswadio ein hunain a phobl yn y wlad, nid dim ond i ddeall beth yw’r negeseuon hynny, ond wedyn sut yr ydym yn ei gwneud yn haws i bobl wneud rhywbeth yn eu cylch? Nid yw'n fater o geisio tynnu’r hwyl allan o fywyd. Mae'n fater o ddweud, 'Gall y pethau hyn wneud gwahaniaeth', a sut yr ydym ni’n mynd i helpu i wneud y dewisiadau iachach hynny yn ddewisiadau haws.
Felly, mae heriau mawr i bob un ohonom, ond rwy'n weddol obeithiol ynghylch lle yr ydym ni ar hyn o bryd, ac o ran ein gallu i sefydlu cynllun sy'n briodol o uchelgeisiol, realistig, a chyraeddadwy. Wrth gwrs, byddwn yn adrodd yn ôl ar ôl tair blynedd ynghylch ble yr ydym ni, i wirio bod yr hyn yr ydym wedi ei wneud yn gwneud synnwyr, ac yna’n gwirio eto ein bod yn dal yn y lle iawn o ran yr hyn yr ydym yn disgwyl i bobl ei wneud, a'r math o gynnydd yr ydym yn ei wneud.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I’m really, really pleased that we have reached this point today and, like others, I really welcome the commitment that you’ve made to ensuring that the voices, not just of families affected by dementia, but of people who are living with the condition are fully heard through this consultation. I think those are the most important voices of all: far more important than our voices, as important as it is that we speak out. I think there is a great deal to welcome in this draft strategy. I think it covers all the main areas that I would think should be covered.
I do just want to pick up on a couple of specific points. The first is diagnosis rates. I don’t think that 3 per cent a year is ambitious enough. As I’ve said before, we wouldn’t accept a 50 per cent diagnosis rate for a condition like cancer and we shouldn’t accept it for something like dementia. I hope that, as we go through the consultation, it will be possible to introduce a more ambitious diagnosis-rate target.
Of course, diagnosis targets are only valuable if you’ve actually got the support services in place for people once they’ve received the diagnosis, and I’m pleased that the strategy recognises that. Indeed, you recognise the fact that pharmacological treatments, et cetera, which can slow the progress of dementia, can only be made available to people once you’ve had that diagnosis. I think that’s very important. But there is still a lack of detail on this issue of support workers: currently 32, it’s clearly not going to be enough for the whole of Wales, especially if we do increase diagnosis rates. So, I hope that, through the consultation, we can look to improve on that.
And then just finally, on the issue of implementation, I’m really pleased that you’ve been specific about the mechanisms for monitoring the strategy in terms of the group that’s going to be set up. I hope that we will be able to know more about exactly how that will work and, in particular, the reporting mechanisms to Government with that group.
I also wanted to flag up that I’m pleased to see the high-level performance targets in the back of the document, but I think that there needs to be more detail there as well. I would like to ask you whether it is your intention, through this consultation, to actually put some milestones, in terms of actual numbers, into that section so that we can actually clearly monitor, as we go through this, how we are actually achieving against our aims.
Just finally, I wanted to say, there’s been this discussion about whether you should be too ambitious or whether you should be realistic: I think we should be aiming really high with this document. Anyone who’s had any contact directly with dementia will tell you that it is a game-changing experience. We know that the numbers of people who are going to have dementia make it a game-changing experience for our public services and I think we should aim for our strategy to be a game-changing strategy.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Rwy'n hynod, hynod o falch ein bod wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw ac, fel eraill, rwy’n croesawu'n fawr yr ymrwymiad yr ydych chi wedi’i wneud i sicrhau bod nid yn unig y teuluoedd y mae dementia yn effeithio arnynt, ond y bobl sy'n byw gyda’r cyflwr hefyd yn cael dweud eu dweud yn llawn drwy'r ymgynghoriad hwn. Rwy'n credu mai’r rheini yw’r lleisiau pwysicaf oll: llawer pwysicach na’n lleisiau ni, er ei bod yn bwysig ein bod ni’n dweud ein dweud. Rwy'n credu bod llawer iawn i'w groesawu yn y strategaeth ddrafft hon. Rwy'n credu ei bod yn cynnwys yr holl brif feysydd y byddwn yn meddwl y dylid eu cynnwys.
Hoffwn sôn am un neu ddau o bwyntiau penodol. Y cyntaf yw cyfraddau diagnosis. Nid wyf yn credu bod 3 y cant y flwyddyn yn ddigon uchelgeisiol. Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, ni fyddem yn derbyn cyfradd diagnosis o 50 y cant ar gyfer cyflwr fel canser ac ni ddylem ei dderbyn ar gyfer rhywbeth fel dementia. Rwy’n gobeithio, wrth inni fynd drwy'r ymgynghoriad, y bydd yn bosibl cyflwyno targed mwy uchelgeisiol ar gyfer y gyfradd diagnosis.
Wrth gwrs, nid yw targedau diagnosis o werth oni bai bod gennych y gwasanaethau cymorth eu hunain ar waith ar gyfer pobl ar ôl iddynt gael y diagnosis, ac rwy'n falch bod y strategaeth yn cydnabod hynny. Yn wir, rydych yn cydnabod y ffaith nad yw triniaethau ffarmacolegol, ac yn y blaen, sy'n gallu arafu cynnydd dementia, ar gael i bobl tan ar ôl i chi gael y diagnosis. Rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn. Ond ceir diffyg manylder o hyd ar y mater hwn o weithwyr cymorth: 32 ar hyn o bryd; mae'n amlwg na fydd hynny’n ddigon i Gymru gyfan, yn enwedig os byddwn yn cynyddu cyfraddau diagnosis. Felly, rwy’n gobeithio y gallwn, drwy'r ymgynghoriad, geisio gwella ar hynny.
Ac yna, yn olaf, ynglŷn â gweithredu, rwy'n falch iawn eich bod wedi bod yn benodol ynghylch y dulliau ar gyfer monitro’r strategaeth o ran y grŵp a gaiff ei sefydlu. Rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu cael gwybod mwy am sut yn union y bydd hynny'n gweithio ac, yn arbennig, dulliau’r grŵp hwnnw ar gyfer adrodd i'r Llywodraeth.
Roeddwn i hefyd yn awyddus i dynnu sylw at y ffaith fy mod i’n falch o weld y targedau perfformiad lefel uchel yng nghefn y ddogfen, ond rwy’n credu bod angen mwy o fanylion yn y fan honno hefyd. Hoffwn ofyn ichi ai eich bwriad, drwy'r ymgynghoriad hwn, yw cynnwys rhai cerrig milltir gwirioneddol, o ran niferoedd gwirioneddol, yn yr adran honno fel y gallwn fonitro yn gwbl glir, wrth inni fynd drwy hyn, sut yr ydym yn cyflawni mewn gwirionedd yn erbyn ein hamcanion.
Yn olaf, roeddwn yn awyddus i ddweud, rydym wedi cael y drafodaeth hon ynghylch pa un a ddylech fod yn rhy uchelgeisiol ynteu a ddylech chi fod yn realistig: rwy’n credu y dylem ni fod yn anelu’n uchel iawn gyda'r ddogfen hon. Bydd unrhyw un sydd wedi cael unrhyw gysylltiad uniongyrchol â dementia yn dweud wrthych ei fod yn brofiad sy'n gweddnewid pethau. Rydym yn gwybod bod nifer y bobl sy'n mynd i gael dementia yn ei wneud yn brofiad sy'n gweddnewid pethau i’n gwasanaethau cyhoeddus ac rwy’n meddwl y dylem geisio llunio strategaeth sy’n gweddnewid pethau.
Thank you for the comments and questions. I’ll start by answering some of particularly detailed ones. I welcome the fact that you welcome the broad strategy. Of course, the point of the consultation is to hear what people have to say about it and see what can be improved and actually delivered on the back of that as well.
In particular, your points about the monitoring group on delivery, and to consider how we could potentially add milestones for progress, we think it is important that people can see what progress is being made through that, whether that’s going to be about milestones within the delivery itself, within the action plan itself, or whether it is about the monitoring group and how they report back on that and how it can be shared so that people can see the progress that is and isn’t being made. Because it is important there’s honesty about the progress that is being made. Because if I stood up and tried to claim that everything was fine and wonderful and people were seeing constituents and being told something different, well that would be very difficult, and I think the consultation would not build the trust in what we’re trying to do, because we do want to be able to talk about what progress we are making on dealing with a growing and significant challenge for all of us in every part of our public services.
We have already made investments, before the consultation has taken place, so your point about support workers is well made and it’s one that’s regularly made by a range of people. We’ve put in some more money, for example, £0.5 million into occupational therapy support and we’ve also put £800,000 into support workers in the primary care setting as well. We need to understand what impact that is having and then how we’ll actually have more staff able to provide that direct support as well.
I don’t know if you’ve seen the report yesterday, but—[Inaudible.]—were talking about what happened when their diagnosis took place for a family member several years previously, and they didn’t have that support at the point of diagnosis. Now, that is a real challenge—for the individual who has dementia being told this is a challenge that you now face, but also for the family as well. So, that’s one of the obvious points for improvement. I can say that it is better now than it was five or six years ago and more, but our challenge is how do we further improve, and how does this strategy make a real difference. That’s the point about what we want to really see happen.
So, we’ll look at the diagnosis, we’ll look at whether the rates we’ve got are ambitious enough and achievable enough and that support can go around them, but people in this room have a really important role to play as advocates and champions, and raising different issues for us in the Government as well. But also not to play down the experience of people in this room, because many people in every party have got individual experience of caring for family and friends, and so this isn’t something where there is a lack of experience and empathy in this room—not just seeing constituents, but individually too, and I’d want to see that captured in the way the consultation works, and then how we take this work forward. And, of course, I’d be very happy to come to the cross-party group at some point in the near future to understand more from members of the cross-party group and external visitors as we move through the consultation.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Dechreuaf drwy ateb rhai o'r rhai arbennig o fanwl. Rwy’n croesawu’r ffaith eich bod yn croesawu'r strategaeth eang. Wrth gwrs, pwynt yr ymgynghoriad yw clywed yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud am y peth a gweld beth y gellir ei wella a'i gyflwyno mewn gwirionedd yn dilyn hynny hefyd.
Yn arbennig, mae eich pwyntiau am y grŵp monitro ar gyflawni, ac i ystyried sut y gallem o bosibl ychwanegu cerrig milltir ar gyfer cynnydd, rydym yn credu ei bod yn bwysig bod pobl yn gallu gweld pa gynnydd sy'n cael ei wneud drwy hynny, boed hynny’n ymwneud â cherrig milltir o fewn y cyflawni ei hun, o fewn y cynllun gweithredu ei hun, ynteu a yw'n ymwneud â’r grŵp monitro a sut y maent yn adrodd yn ôl ar hynny a sut y gellir ei rannu fel bod pobl yn gallu gweld y cynnydd sy’n cael ei wneud ac nad yw'n cael ei wneud. Oherwydd mae’n bwysig cael gonestrwydd ynghylch y cynnydd sy'n cael ei wneud. Oherwydd pe bawn i’n sefyll ar fy nhraed ac yn ceisio honni bod popeth yn iawn ac yn wych a bod pobl yn gweld etholwyr ac yn clywed rhywbeth gwahanol, wel byddai hynny'n anodd iawn, ac nid wyf yn credu y byddai'r ymgynghoriad yn meithrin yr ymddiriedaeth yn yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud, oherwydd hoffem allu siarad am y cynnydd yr ydym yn ei wneud tuag at ymdrin â her gynyddol, sylweddol i bob un ohonom ym mhob rhan o'n gwasanaethau cyhoeddus.
Rydym eisoes wedi gwneud buddsoddiadau, cyn i’r ymgynghoriad ddigwydd, felly mae eich pwynt am weithwyr cymorth wedi’i wneud yn dda ac mae'n un sy’n cael ei wneud yn gyson gan amrywiaeth o bobl. Rydym wedi darparu mwy o arian, er enghraifft, £0.5 miliwn i gefnogi therapi galwedigaethol ac rydym hefyd wedi rhoi £800,000 i weithwyr cymorth mewn lleoliadau gofal sylfaenol yn ogystal. Mae angen inni ddeall pa effaith y mae hynny'n ei chael ac yna sut y bydd gennym, mewn gwirionedd, fwy o staff sy’n gallu darparu’r cymorth uniongyrchol hwnnw hefyd.
Nid wyf yn gwybod a ydych chi wedi gweld yr adroddiad ddoe, ond roedd—[Anghlywadwy.]—yn sôn am yr hyn a ddigwyddodd pan gafodd aelod o'r teulu ddiagnosis nifer o flynyddoedd ynghynt, pan nad oedd y gefnogaeth honno ar gael iddynt ar adeg y diagnosis. Nawr, mae hynny'n her wirioneddol—i’r unigolyn sydd â dementia gael gwybod ei fod bellach yn wynebu’r her hon, ond hefyd i’r teulu yn ogystal. Felly, mae hynny’n un o'r pwyntiau amlwg i’w gwella. Gallaf ddweud ei bod yn well yn awr nag yr oedd bump neu chwe blynedd yn ôl a mwy, ond ein her yw sut y byddwn yn gwella ymhellach, a sut y mae’r strategaeth hon yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna'r pwynt am yr hyn yr hoffem ei weld yn digwydd mewn gwirionedd.
Felly, byddwn yn edrych ar ddiagnosis, byddwn yn edrych i weld a yw'r cyfraddau sydd gennym yn ddigon uchelgeisiol ac yn ddigon cyraeddadwy a bod modd i gefnogaeth fynd o'u cwmpas, ond mae gan bobl yn yr ystafell hon ran bwysig iawn i'w chwarae fel eiriolwyr a hyrwyddwyr, ac i godi gwahanol faterion i ni yn y Llywodraeth hefyd. Ond hefyd i beidio â dibrisio profiad pobl yn yr ystafell hon, gan fod llawer o bobl ym mhob plaid wedi cael profiad unigol o ofalu am deulu a ffrindiau, ac felly nid yw hyn yn rhywbeth lle ceir diffyg profiad ac empathi yn yr ystafell hon—nid dim ond gweld etholwyr, ond yn unigol hefyd, a byddwn yn awyddus i weld hynny wedi’i gynnwys yn y ffordd y mae'r ymgynghoriad yn gweithio, ac yna yn y ffordd y byddwn yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn. Ac, wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i ddod i'r grŵp trawsbleidiol ar ryw adeg yn y dyfodol agos i gael deall mwy gan aelodau'r grŵp trawsbleidiol ac ymwelwyr allanol wrth inni symud drwy'r ymgynghoriad.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The goal of making Wales a dementia-friendly nation is one we all share. Dementia is now the leading cause of death in Wales, and the number of people affected by dementia is expected to rise by around 40 per cent over the next decade. The fact that Welsh dementia sufferers, their families and carers can directly feed in and shape Wales’s first dementia strategy is most welcome, and I look forward to seeing the results of the consultation in due course.
Regarding the draft dementia strategy itself, I have a few questions relating to the high-level performance measures. You have set a target of ensuring that two thirds of dementia sufferers have a formal diagnosis by December 2021. How did you settle on this target, and why is it not more ambitious, given the obvious benefits a formal diagnosis brings? The strategy sets a target for the percentage of NHS staff who come in contact with the public who are trained in dementia care: the target is for three quarters of the workforce by 2019. When can we expect to see 100 per cent of NHS staff trained in the appropriate level of dementia care?
The Welsh Government rightly wants to see a reduction in the percentage of people with dementia prescribed antipsychotic medication. However, you haven’t indicated a target for that reduction. Granted, there may be a few cases where this is necessary, but all the experts agree that we should not be using these medicines to treat dementia. Cabinet Secretary, will you be using guidance to ensure that antipsychotics are only used when strictly necessary?
I welcome the fact that the strategy highlights that dementia can strike at any age and the role that alcohol can play. We need to better educate the public about the risks of alcohol-related dementia and brain damage. Cabinet Secretary, what plans do you have to increase public awareness about the fact that alcohol misuse can lead to dementia?
Finally, Cabinet Secretary, what plans do you have to improve access to substance misuse clinics, so that we can, hopefully, prevent more people from developing alcohol-related dementia in future? Dementia is one of the biggest health challenges facing our nation, and it is therefore vital that we get this strategy right. I look forward to seeing the responses to the consultation and working with you, Cabinet Secretary, to deliver our shared aim of a dementia-friendly nation. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r nod o wneud Cymru yn genedl ddementia gyfeillgar yn un yr ydym i gyd yn ei rannu. Dementia yw prif achos marwolaeth yng Nghymru erbyn hyn, ac mae disgwyl i nifer y bobl y mae dementia yn effeithio arnynt gynyddu gan oddeutu 40 y cant dros y degawd nesaf. Mae croeso mawr iawn i’r ffaith y gall dioddefwyr dementia yng Nghymru, eu teuluoedd a'u gofalwyr gyfrannu yn uniongyrchol a llunio strategaeth ddementia gyntaf Cymru, ac rwy’n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r ymgynghoriad maes o law.
O ran y strategaeth ddementia ddrafft ei hun, mae gennyf rai cwestiynau sy'n ymwneud â'r mesurau perfformiad lefel uchel. Rydych wedi gosod targed o sicrhau bod dwy ran o dair o ddioddefwyr dementia wedi cael diagnosis ffurfiol erbyn Rhagfyr 2021. Sut y gwnaethoch chi benderfynu ar y targed hwn, a pham nad yw’n fwy uchelgeisiol, ac ystyried y buddion amlwg a geir drwy ddiagnosis ffurfiol? Mae'r strategaeth yn gosod targed ar gyfer canran y staff GIG sy'n dod i gysylltiad â'r cyhoedd sydd wedi'u hyfforddi ym maes gofal dementia: y targed yw tri chwarter y gweithlu erbyn 2019. Pryd y gallwn ni ddisgwyl gweld bod 100 y cant o staff y GIG wedi cael hyfforddiant ar y lefel briodol o ofal dementia?
Mae Llywodraeth Cymru, yn ddigon teg, eisiau gweld gostyngiad yng nghanran y bobl â dementia sy’n cael presgripsiwn ar gyfer meddyginiaeth wrthseicotig. Fodd bynnag, nid ydych wedi nodi targed ar gyfer y gostyngiad hwnnw. Digon teg, efallai y bydd angen hyn mewn rhai achosion, ond mae'r holl arbenigwyr yn cytuno na ddylem ni fod yn defnyddio’r meddyginiaethau hyn i drin dementia. Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddwch chi’n defnyddio canllawiau i sicrhau na chaiff meddyginiaethau gwrthseicotig eu defnyddio oni bai bod hynny’n gwbl angenrheidiol?
Rwy’n croesawu’r ffaith bod y strategaeth yn tynnu sylw at y ffaith y gall dementia daro ar unrhyw oedran a sut y gall alcohol gyfrannu at hyn. Mae angen inni addysgu'r cyhoedd yn well am beryglon dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol a niwed i'r ymennydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd am y ffaith y gall camddefnyddio alcohol arwain at ddementia?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i wella mynediad at glinigau camddefnyddio sylweddau, fel y gallwn, gobeithio, atal mwy o bobl rhag datblygu dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol yn y dyfodol? Dementia yw un o'r heriau iechyd mwyaf sy'n wynebu ein cenedl, ac felly mae'n hanfodol ein bod yn cael y strategaeth hon yn iawn. Rwy’n edrych ymlaen at weld yr ymatebion i'r ymgynghoriad ac at weithio gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i gyflawni ein nod cyffredin o genedl ddementia gyfeillgar. Diolch yn fawr.
Thank you for the comments and questions. I think, in terms of trying to deal with those, I’ve answered points about diagnosis, and I’ll look forward to hearing what the consultation says about what we’ve got in the plan, and what is realistic and achievable for us to actually deliver. Part of the point we’re trying to get across is that there’s a need to have a continuing increase and improvement in the diagnosis rate, at a rate that is real and material, and to see that carry on. Now I recognise that many people will urge us to be more ambitious. We need to understand what is really coming through the door, and what is our ability then to actually improve diagnosis rates with different partners acting at different points in time. So, I’m happy to hear what the consultation has to say before we make a final choice—that is, after all, the point of having a genuine consultation.
On your point about staff and staff training, I’d like to deliver what’s in the plan, and learn from that afterwards about how we then have more NHS staff being trained and appropriately equipped. It’s also about staff in health and social care, but in a wider field as well, and that’s why the advice, the guidance, that we launched before Christmas really does make a difference. It was actually a very useful event in actually meeting people in Ysbyty Ystrad Fawr and understanding what they’d already done, the training that had taken place and the improvements in the patient experience that had taken place as a result of that training and provisions being in place.
I recognise the points you make about the use of antipsychotics and where they’re appropriate, and that’s part of the point, and we talk about it in the plan, but I particularly want to deal with your comments about substance misuse. There’s something here about the join-up between the different plans and strategies that we have, recognising we do talk about substance misuse and the plans that we have to improve substance misuse provision to help people to get through that as well, and, in particular, the way that alcohol-related brain damage crosses a number of different areas of activity. We know that there is some work that we’ve been supporting in and around Ogmore in looking at this particular issue in terms of the treatment, the provision and the research, but also Members who were here in the previous Assembly will have heard me discuss some of the work that’s been taking place, for example, in the Liverpool and the Glasgow areas as well. It’s important we continue to learn from other parts of the UK about what is likely to be a continuing challenge. More and more people are going to be coming through doors with alcohol-related challenges, and in this area in particular as well, and lots of those people will actually be more affluent groups of people coming in with alcohol-related challenges in dementia. So, we’ve got to think about how we deal with a range of our different challenges, understand what the current evidence is about what is effective, and then how that impacts obviously on diagnosis, but actually on treatment and provision that we need to have, which will be different in the future to what we have now, as well.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Rwy’n credu, o ran ceisio ymdrin â'r rheini, fy mod wedi ateb pwyntiau am ddiagnosis, a byddaf yn edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan yr ymgynghoriad i’w ddweud am yr hyn sydd gennym yn y cynllun, a'r hyn sy'n realistig ac yn gyraeddadwy inni ei gyflawni mewn gwirionedd. Rhan o'r pwynt yr ydym yn ceisio ei gyfleu yw bod angen parhau i gynyddu a gwella’r gyfradd diagnosis, ar gyfradd sy'n real ac yn berthnasol, a gweld hynny’n parhau. Nawr, rwy’n cydnabod y bydd llawer o bobl yn ein hannog i fod yn fwy uchelgeisiol. Mae angen inni ddeall yr hyn sydd wir yn dod drwy'r drws, a beth yw ein gallu wedyn i wella cyfraddau diagnosis mewn gwirionedd gyda gwahanol bartneriaid yn gweithredu ar wahanol adegau. Felly, rwy'n hapus i glywed beth fydd gan yr ymgynghoriad i'w ddweud cyn inni wneud dewis terfynol—dyna, wedi'r cyfan, yw pwynt cynnal ymgynghoriad dilys.
O ran eich pwynt am staff a hyfforddiant staff, hoffwn gyflawni'r hyn sydd yn y cynllun, a dysgu o hynny wedyn am sut y bydd gennym wedyn fwy o staff y GIG wedi’u hyfforddi a’u harfogi’n briodol. Mae hefyd yn ymwneud â staff ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ond mewn maes ehangach hefyd, a dyna pam mae’r cyngor, y canllawiau, y gwnaethom eu lansio cyn y Nadolig wir yn gwneud gwahaniaeth. A dweud y gwir, roedd yn ddigwyddiad defnyddiol iawn i gael cwrdd â phobl go iawn yn Ysbyty Ystrad Fawr a deall yr hyn yr oeddent wedi’i wneud yn barod, yr hyfforddiant a oedd wedi digwydd a'r gwelliannau i brofiad cleifion a oedd wedi digwydd o ganlyniad i'r ffaith bod yr hyfforddiant hwnnw a’r darpariaethau ar gael.
Rwy’n cydnabod y pwyntiau a wnewch am ddefnyddio cyffuriau gwrthseicotig a pha bryd maen nhw'n briodol, ac mae hynny'n rhan o'r pwynt, ac rydym ni’n sôn am hynny yn y cynllun, ond rwy’n arbennig o awyddus i ymdrin â'ch sylwadau am gamddefnyddio sylweddau. Mae rhywbeth yn y fan yma am gysylltu’r gwahanol gynlluniau a strategaethau sydd gennym, gan gydnabod ein bod yn sôn am gamddefnyddio sylweddau a'r cynlluniau sydd gennym i wella darpariaeth camddefnyddio sylweddau i helpu pobl i oresgyn hynny hefyd, ac, yn arbennig, y ffordd y mae niwed i'r ymennydd sy'n gysylltiedig ag alcohol yn croesi nifer o wahanol feysydd gweithgarwch. Rydym yn gwybod ein bod wedi bod yn cefnogi rhywfaint o waith yn Ogwr ac o amgylch Ogwr i edrych ar y mater penodol hwn o ran y driniaeth, y ddarpariaeth a'r ymchwil, ond hefyd bydd yr Aelodau a oedd yma yn y Cynulliad blaenorol wedi fy nghlywed yn trafod rhywfaint o'r gwaith sydd wedi bod yn digwydd, er enghraifft, yn ardaloedd Lerpwl a Glasgow hefyd. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i ddysgu oddi wrth rannau eraill o'r DU am yr hyn sy'n debygol o fod yn her barhaus. Mae mwy a mwy o bobl yn mynd i fod yn dod trwy'r drysau â heriau sy'n gysylltiedig ag alcohol, ac yn y maes hwn yn arbennig hefyd, a bydd llawer o’r bobl hynny mewn gwirionedd yn grwpiau mwy cefnog o bobl yn dod i mewn â heriau sy'n gysylltiedig ag alcohol mewn dementia. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am sut yr ydym am ymdrin ag amrywiaeth o'n heriau gwahanol, deall beth yw’r dystiolaeth bresennol am yr hyn sy’n effeithiol, ac yna sut y mae hynny'n effeithio yn amlwg ar ddiagnosis, ond hefyd ar y driniaeth a’r ddarpariaeth sydd eu hangen arnom mewn gwirionedd, a fydd yn wahanol yn y dyfodol i’r hyn sydd gennym yn awr, hefyd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and thanks also to the Dementia Engagement and Empowerment Project and the Alzheimer’s Society, who have assisted you with this. I know their work in my own region is very valuable indeed. Three things: I was very pleased with the recognition of the need for Welsh language speakers, whose rights are, of course, already recognised in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, but can you confirm that provision of services, or assistance, really, in other languages will also be considered closely? I think, in this situation, the question of language is less one of abstract right and one of meeting needs. And I don’t think it needs to be about a great chunk of Government machinery, but I think it is down to Government and us as Assembly Members to ensure that those needs are met.
I’d also be interested to know what you actually mean by ‘raising awareness’, because I’m curious to know what that’s likely to look like within public services. Are you considering, for example, identifying dementia friends at all levels of public service, whether that’s the chief executive of a council or even a private bus company, because, of course, public services extend beyond the public sector, and this strategy needs to reach that far as well?
And then, just finally, the impact on social services, and I fully appreciate that this strategy’s entirely about the needs of people with dementia and those who support them, but we also have to consider those who are available to help provide what meets those needs, and how this strategy will help local authorities in particular relieve pressure on social services in certain places in order to be able to provide more support in other places within social services. And while the focus should absolutely be on the needs of people with dementia, actually those who are providing the services also need to have due weight given to their views, too. Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch hefyd i'r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso ar gyfer Dementia a Chymdeithas Alzheimer, sydd wedi eich cynorthwyo gyda hyn. Rwy’n gwybod bod eu gwaith yn fy rhanbarth i yn werthfawr iawn yn wir. Tri pheth: roeddwn i’n falch iawn â'r gydnabyddiaeth o'r angen am siaradwyr Cymraeg; mae eu hawliau nhw, wrth gwrs, yn cael eu cydnabod eisoes yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ond a allwch chi gadarnhau y byddwch hefyd yn ystyried yn fanwl darparu gwasanaethau, neu gymorth, a dweud y gwir, mewn ieithoedd eraill? Rwy'n credu, yn y sefyllfa hon, nad mater o hawl haniaethol yw iaith, ond mater o ddiwallu anghenion. Ac nid wyf yn meddwl bod angen iddo olygu cyfran fawr o beirianwaith y Llywodraeth, ond rwy’n credu bod dyletswydd ar y Llywodraeth ac arnom ninnau fel Aelodau'r Cynulliad i sicrhau bod yr anghenion hynny'n cael eu diwallu.
Byddai gennyf ddiddordeb hefyd mewn gwybod beth yr ydych chi’n ei olygu wrth ‘codi ymwybyddiaeth’, oherwydd rwy’n chwilfrydig i wybod sut y mae hynny’n debygol o edrych yn y gwasanaethau cyhoeddus. A ydych chi’n ystyried, er enghraifft, enwi ffrindiau dementia ar bob lefel o wasanaeth cyhoeddus, boed hynny’n brif weithredwr cyngor neu hyd yn oed gwmni bysiau preifat, oherwydd, wrth gwrs, mae gwasanaethau cyhoeddus yn ymestyn y tu hwnt i'r sector cyhoeddus, ac mae angen i'r strategaeth hon gyrraedd mor bell â hynny hefyd?
Ac yna, yn olaf, yr effaith ar wasanaethau cymdeithasol, ac rwy’n llwyr werthfawrogi bod y strategaeth hon yn ymwneud yn llwyr ag anghenion pobl â dementia a'r rheini sy'n eu cefnogi, ond mae’n rhaid inni hefyd ystyried y rheini sydd ar gael i helpu i ddarparu'r hyn sy’n diwallu’r anghenion hynny, a sut y bydd y strategaeth hon yn helpu awdurdodau lleol yn arbennig i leddfu'r pwysau ar wasanaethau cymdeithasol mewn rhai mannau er mwyn gallu darparu mwy o gymorth mewn mannau eraill o fewn y gwasanaethau cymdeithasol. Ac er y dylid canolbwyntio, yn bendant, ar anghenion pobl â dementia, mewn gwirionedd mae angen rhoi pwys dyledus i farn y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hefyd. Diolch.
Yes, I’m particularly interested in hearing from social care providers as part of the consultation on what’s in here, about the experience of their staff and about the realities of delivering and providing the service, because the mix of that provision will differ in different parts of the country as well. Sometimes, that will be appropriate to what exists there, and sometimes there may be other learning they can take from the way in which different models of care are delivered in other parts of the country. So, I really do hope that we hear directly from people providing services in the here and now, as well as those people living with it. There are a range of different stakeholders who could and should take part, and I’m interested in the widest possible range of views being provided.
On your point about not just the Welsh language but other languages, I agree with you: it is about addressing a real need. There’s plenty of evidence that people with dementia will often revert to their primary language, and their ability to speak other languages can be compromised. And so actually there is a real need here to be addressed, as opposed to a preference, and it’s important to recognise the difference there. So, that will provide differing challenges in different parts of the country, but it is something that each of our providers needs to take on board in designing and then delivering their services.
And, on the point about what it takes and what it means to be a dementia-friendly community and country, I’m pleased you make the point this is more than just public services. Actually, there is a role for people in the voluntary but also in the business sector too as well to be generally dementia friendly: the level of understanding that can be displayed, what that means for different people as well. That’s why, when you look at dementia-friendly communities, it isn’t just people in the public sector that have got involved and engaged and are making a real success; it is a much wider range of people. That’s what I tried to get over in my statement and that’s why I’m also interested in hearing from business groups as we go through the consultation, and then roll out into delivery as well.
Ydw, rwy’n arbennig o awyddus i glywed gan ddarparwyr gofal cymdeithasol yn rhan o'r ymgynghoriad am yr hyn sydd i mewn yma, am brofiad eu staff ac am realiti cyflawni a darparu'r gwasanaeth, oherwydd bydd cymysgedd y ddarpariaeth honno yn wahanol mewn gwahanol rannau o'r wlad hefyd. Weithiau, bydd hynny’n briodol i'r hyn sy'n bodoli yno, ac weithiau gall fod ffyrdd eraill y gallant ddysgu oddi wrth y ffordd y mae gwahanol fodelau gofal yn cael eu darparu mewn rhannau eraill o'r wlad. Felly, rwy’n gobeithio’n fawr y cawn glywed yn uniongyrchol gan bobl sy'n darparu gwasanaethau ar hyn o bryd, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n byw â hyn. Ceir amrywiaeth o wahanol randdeiliaid a allai ac a ddylai gymryd rhan, ac mae gennyf ddiddordeb mewn darparu’r ystod ehangaf bosibl o safbwyntiau.
O ran eich pwynt ynghylch nid yn unig y Gymraeg ond ieithoedd eraill, rwy’n cytuno â chi: mae'n fater o ddiwallu angen gwirioneddol. Mae digon o dystiolaeth y bydd pobl â dementia yn aml yn mynd yn ôl at eu prif iaith, ac weithiau bydd hi’n anoddach iddynt siarad ieithoedd eraill. Ac felly mewn gwirionedd mae angen gwirioneddol yn y fan yma am sylw, yn hytrach na dewis, ac mae'n bwysig cydnabod y gwahaniaeth yn hynny o beth. Felly, bydd hynny’n darparu gwahanol heriau mewn gwahanol rannau o'r wlad, ond mae'n rhywbeth y mae angen i bob un o'n darparwyr ei ystyried wrth gynllunio ac yna darparu eu gwasanaethau.
Ac, ar y pwynt am yr hyn sydd ei angen a’r hyn y mae'n ei olygu i fod yn gymuned ac yn wlad ddementia gyfeillgar, rwy'n falch eich bod yn gwneud y pwynt bod hyn yn fwy na dim ond gwasanaethau cyhoeddus. A dweud y gwir, mae lle i bobl yn y sector gwirfoddol a’r sector busnes hefyd i fod yn gyffredinol ddementia gyfeillgar: y ddealltwriaeth y gallant ei dangos, beth mae hynny'n ei olygu i wahanol bobl hefyd. Dyna pam, pan fyddwch yn edrych ar gymunedau dementia gyfeillgar, nad dim ond pobl yn y sector cyhoeddus sydd wedi cymryd rhan a chyfrannu a’i wneud yn llwyddiant gwirioneddol; mae’n ystod lawer ehangach o bobl. Dyna beth yr oeddwn yn ceisio ei gyfleu yn fy natganiad a dyna pam mae gennyf hefyd ddiddordeb mewn clywed gan grwpiau busnes wrth inni fynd drwy'r ymgynghoriad, ac yna dechrau cyflawni hefyd.
Thank you. Julie Morgan.
Diolch. Julie Morgan.
Thank you, Deputy Presiding Officer; thank you for calling me to speak on this draft dementia strategy. I welcome it and I welcome the public consultation that’s taking place. I’m very pleased that people who are actually experiencing dementia will be consulted, and their families. I was very pleased to see that the importance of the wider community is recognised in the draft strategy and I think it’s absolutely essential that people suffering from dementia and their families and carers are enabled to still play a vital role in society, and that there needs to be a range of support outside the statutory services to ensure that people can maintain a good quality of life. I think it’s very good that it also recognises that this support doesn’t have to take the form of dementia-specific activities, because I think some of the most innovative ideas come from communities themselves and the best ones encourage non-dementia sufferers to mix with people who’ve got dementia, in the way that we’re talking about dementia-friendly communities, and we’ve obviously talked about what they actually are.
Before Christmas I was very privileged to attend a concert in my constituency by the Forget-me-Not Chorus. I’m sure many other Members have experienced the Forget-me-Not Chorus, and I found it an absolutely inspiring occasion, because the Forget-me-Not Chorus is made up of people who have got dementia and their carers, and they participate in pairs. They gave an absolutely unforgettable performance, where many people suffering from dementia who were unable to speak in everyday conversation, a song came back to them. In the same way as the Cabinet Secretary spoke about language coming back to people, the power of song was so strong that—. It was an unforgettable occasion. It seemed to me that that sort of activity—. It was done in conjunction with the Welsh National Opera, so the standard of singing was very high, but that is the sort of activity that I think we should be encouraging in a widespread sort of way, because it is a way for people and the carers and the relatives to participate, and you could see the joy it gave. It just seemed to me an example of the sort of provision that we could encourage, and I was very pleased that there is a choir practising in Thornhill—and there is one in the Cabinet Secretary’s own constituency and in Newport—and it’s really quite exhilarating that this is happening. I think most of the other points that I wanted to make have been covered by all the points that have been made today. But I just thought and wondered if you could comment on that sort of activity and what we can do to encourage that.
Diolch, Ddirprwy Lywydd; diolch am fy ngalw i siarad am y strategaeth ddementia ddrafft. Rwy’n ei chroesawu ac rwy’n croesawu'r ymgynghoriad cyhoeddus sy'n digwydd. Rwy'n falch iawn y byddwn yn ymgynghori â phobl sydd mewn gwirionedd yn profi dementia, a'u teuluoedd. Roeddwn yn falch iawn o weld bod y strategaeth ddrafft yn cydnabod pwysigrwydd y gymuned ehangach ac rwy'n meddwl ei bod yn hollol hanfodol bod pobl sy'n dioddef o ddementia a'u teuluoedd a'u gofalwyr yn cael eu galluogi i ddal i chwarae rhan hanfodol yn y gymdeithas, a bod angen ystod o gymorth y tu allan i'r gwasanaethau statudol i sicrhau bod pobl yn gallu cynnal ansawdd bywyd da. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn ei bod hefyd yn cydnabod nad oes rhaid i’r gefnogaeth hon fod ar ffurf gweithgareddau dementia-benodol, oherwydd rwy’n credu bod rhai o'r syniadau mwyaf arloesol yn dod o gymunedau eu hunain a bod y rhai gorau yn annog pobl nad ydynt yn ddioddefwyr ddementia i gymysgu gyda phobl â dementia, yn y ffordd yr ydym yn sôn am gymunedau dementia gyfeillgar, ac yn amlwg rydym wedi sôn am beth ydynt mewn gwirionedd.
Cyn y Nadolig cefais y fraint fawr o fynd i gyngerdd yn fy etholaeth gan y Côr Forget-me-Not. Rwy'n siŵr bod llawer o Aelodau eraill wedi clywed y Côr Forget-me-Not, ac roedd yn achlysur hollol ysbrydoledig i mi, gan fod aelodau’r Côr Forget-me-Not yn bobl â dementia a'u gofalwyr, ac maent yn cymryd rhan mewn parau. Rhoesant berfformiad hollol fythgofiadwy, lle’r oedd llawer o bobl yn dioddef o ddementia ac yn methu â siarad mewn sgwrs bob dydd, ond roedd cân yn dod yn ôl iddynt. Yn yr un modd ag y siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet am iaith yn dod yn ôl i bobl, roedd pŵer y gân mor gryf—. Roedd yn achlysur bythgofiadwy. Roedd yn ymddangos i mi bod y math hwnnw o weithgaredd—. Cafodd ei wneud ar y cyd â chwmni Opera Cenedlaethol Cymru, felly roedd safon y canu yn uchel iawn, ond dyna'r math o weithgarwch yr wyf yn meddwl y dylem fod yn ei annog mewn ffordd eang, gan ei fod yn ffordd i bobl a'r gofalwyr a'r perthnasau i gymryd rhan, a gallech weld y llawenydd yr oedd yn ei roi. Roedd yn ymddangos i mi fel enghraifft o'r math o ddarpariaeth y gallem ei hannog, ac roeddwn yn falch iawn bod côr yn ymarfer yn Thornhill—ac mae un yn etholaeth Ysgrifennydd y Cabinet ei hun ac yng Nghasnewydd—ac mae'n wirioneddol gyffrous bod hyn yn digwydd. Rwy'n meddwl bod y rhan fwyaf o'r pwyntiau eraill yr oeddwn am eu gwneud wedi cael eu cwmpasu gan yr holl bwyntiau sydd wedi eu gwneud heddiw. Ond roeddwn yn meddwl tybed a allech chi roi sylwadau am y math hwnnw o weithgaredd a'r hyn y gallwn ei wneud i annog hynny.
Yes, and thank you for the comments and questions. Again, we go back to the fact that this consultation draft has been drawn up working with people living with dementia now and we’re to hear from a wider range of people through the rest of the consultation’s period of time, because this isn’t about saying that once a diagnosis is made then that is it, because, actually, lots of people live for a long time with dementia. Whether they live for a long time or a short time, there is still something about the quality of life that they have and also the families and their carers around them too. One of the most interesting parts of my visit yesterday was actually sitting down and talking to people with dementia. I played some Scrabble with them, and I didn’t win—I got moved on before the game ended, which was very disappointing, but I was listening to people, having a conversation and understanding the parts of what was still important to them and the conversations they wanted to have, and then also having a conversation with carers as well and understanding the impact for them, not just having that break and the time, but also the engagement in meaningful activities for them and their loved ones, and whether that’s the Forget-me-not organisation—. In fact, I did a Forget-me-not visit with Rebecca Evans in a previous time, when I was a Deputy Minister, meeting people in her now constituency and understanding some of the impact that has for a range of individuals, but not just individuals, but their families, their carers and all those other people who are still volunteering and making those organisations a real success. Because music, song, and a range of other activities that go into making something generally meaningful for people living with dementia, as opposed to something that’s looking to warehouse people, and keep them somewhere where we think they’re safe—and, actually, you’re de-skilling them and you’re taking away the quality of the life that they have. I think that can be quite distressing for individuals who still have a significant awareness of who they are at various different points in their journey with dementia, but also their families and carers as well. So, thinking about how we deliver that whole package of support around individuals is absolutely the way we want to be, and then to understand how we’ll do that, and who will do that, with a range of different partners. And, as you point out, the third sector in particular are a really important part of that now, and will be, again, in the future.
Ie, a diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Unwaith eto, rydym yn mynd yn ôl at y ffaith bod yr ymgynghoriad drafft hwn wedi cael ei lunio gan weithio gyda phobl sy'n byw gyda dementia yn awr a byddwn yn clywed gan ystod ehangach o bobl drwy weddill cyfnod yr ymgynghoriad, oherwydd nid yw hyn yn fater o ddweud dyna hi, ar ôl cael diagnosis, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer o bobl yn byw am amser hir â dementia. Pa un a ydynt yn byw am amser hir neu amser byr, mae rhywbeth am yr ansawdd bywyd sydd ganddynt a hefyd y teuluoedd a'u gofalwyr o'u cwmpas hefyd. Un o rannau mwyaf diddorol fy ymweliad ddoe, a dweud y gwir, oedd eistedd i lawr a siarad â phobl â dementia. Fe wnes i chwarae ychydig o Scrabble gyda nhw, a wnes i ddim ennill—cefais fy symud ymlaen cyn i’r gêm ddod i ben, a oedd yn siomedig iawn, ond roeddwn yn gwrando ar bobl, yn cael sgwrs ac yn deall y rhannau o'r hyn a oedd yn dal i fod yn bwysig iddyn nhw a’r sgyrsiau yr oeddent yn dymuno eu cael, ac yna’n cael sgwrs â gofalwyr hefyd a deall yr effaith arnyn nhw, nid dim ond cael y seibiant a’r amser hwnnw, ond hefyd er mwyn iddyn nhw a'u hanwyliaid gael cymryd rhan mewn gweithgareddau ystyrlon, boed hynny’n golygu’r sefydliad Forget-me-not—. Yn wir, es i ar ymweliad Forget-me-not gyda Rebecca Evans yn y gorffennol, pan oeddwn i’n Ddirprwy Weinidog, gan gwrdd â phobl sydd yn ei hetholaeth erbyn hyn a deall rhywfaint o effaith hynny ar amrywiaeth o unigolion, ond nid dim ond unigolion, ond eu teuluoedd, eu gofalwyr a'r holl bobl eraill hynny sy’n dal i wirfoddoli a gwneud y sefydliadau hynny yn llwyddiant gwirioneddol. Oherwydd mae cerddoriaeth, cân, ac ystod o weithgareddau eraill sy'n mynd i mewn i wneud rhywbeth yn gyffredinol ystyrlon i bobl sy'n byw gyda dementia, yn hytrach na rhywbeth sy'n ceisio rhoi pobl mewn warysau, a’u cadw yn rhywle lle’r ydym yn meddwl eu bod yn ddiogel—ac, mewn gwirionedd, rydych yn eu dad-sgilio ac rydych yn cymryd yr ansawdd bywyd sydd ganddynt oddi arnynt. Rwy’n credu bod hynny’n gallu achosi cryn ofid i unigolion sy’n dal i fod yn eithaf ymwybodol o bwy ydyn nhw ar amryw o wahanol adegau yn eu taith â dementia, ond hefyd i’w teuluoedd a'u gofalwyr. Felly, meddwl am sut yr ydym yn darparu’r pecyn cyfan o gefnogaeth o gwmpas unigolion yn bendant yw’r ffordd yr hoffem fod, ac yna deall sut y byddwn yn gwneud hynny, a phwy fydd yn gwneud hynny, gydag ystod o wahanol bartneriaid. Ac, fel y dywedwch, mae'r trydydd sector yn arbennig yn rhan bwysig iawn o hynny erbyn hyn, a byddant, unwaith eto, yn y dyfodol.
That just reminded me of an event. Twenty years ago, I volunteered to go to a residential home to do some carolling. We were singing all of the well-known carols, and at one point we asked the residents if they had any requests, and a lady put up her hand and said, ‘Yes, stop singing.’ Now, the reason why I mentioned that was because, afterwards, a member of staff informed us that she hadn’t spoken for a couple of years, and my point was, regardless of whether you’re a good singer or a bad singer, you can actually have quite an effect on people. But you don’t necessarily need Government to organise this for you. You can go yourself into your local community and do these things.
One of my staff attended the recent cross-party group on dementia, where those living with dementia were represented and, indeed, present. What was clear is that those living with dementia wish to remain a part of our society. They wish to help others as buddies, and they certainly wish to be heard. I note that this consultation that you’ve started appears to be along the usual Welsh Government format. So, what I wanted to know was: how can you ensure that those who need to be consulted—those who are actually using the services—are reached by this consultation, and are able to respond and are able to have their needs met? Can you highlight how this consultation has been made bespoke for that?
Regarding support services, I just wondered what your thoughts were on the merging of social services departments that are providing some of the treatments and care of dementia patients, usually in their own homes, with the NHS, in order to ensure that the left hand knows exactly what the right hand is doing, and to provide a better delivery of services for dementia patients?
Mae hynny newydd fy atgoffa o ddigwyddiad. Ugain mlynedd yn ôl, gwirfoddolais i fynd i gartref preswyl i wneud ychydig o ganu carolau. Roeddem yn canu'r carolau adnabyddus i gyd, ac ar un adeg gofynnwyd i'r preswylwyr a oedd ganddyn nhw unrhyw geisiadau, a chododd un wraig ei llaw a dweud, 'Oes, rhowch y gorau i ganu.' Nawr, y rheswm pam rwy’n sôn am hynny yw oherwydd, ar ôl hynny, dywedodd aelod o staff wrthym nad oedd hi wedi siarad ers blwyddyn neu ddwy, ac fy mhwynt i oedd, does dim ots pa un a ydych yn ganwr da neu’n ganwr gwael, gallwch chi wir gael tipyn o effaith ar bobl. Ond nid oes rhaid i’r Llywodraeth drefnu hyn i chi o reidrwydd. Gallwch fynd eich hun i mewn i'ch cymuned leol a gwneud y pethau hyn.
Roedd un o fy staff yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol diweddar ar ddementia, lle’r oedd pobl sy'n byw gyda dementia wedi’u cynrychioli ac, yn wir, yn bresennol. Yr hyn a oedd yn amlwg oedd bod pobl sy'n byw gyda dementia yn dymuno parhau i fod yn rhan o'n cymdeithas. Maent yn dymuno helpu eraill fel 'cyfeillion', ac yn sicr maent yn dymuno cael eu clywed. Rwy’n nodi ei bod yn ymddangos bod yr ymgynghoriad hwn yr ydych wedi ei ddechrau ar fformat arferol Llywodraeth Cymru. Felly, yr hyn yr oeddwn eisiau ei wybod oedd: sut y gallwch chi sicrhau bod yr ymgynghoriad hwn yn cyrraedd y bobl y mae angen ymgynghori â nhw—y rhai sy’n defnyddio'r gwasanaethau mewn gwirionedd—a’u bod yn gallu ymateb ac y gellir diwallu eu hanghenion? A allwch amlinellu sut y mae’r ymgynghoriad hwn wedi cael ei deilwra ar gyfer hynny?
O ran gwasanaethau cymorth, roeddwn i’n meddwl tybed beth yw eich meddyliau am gyfuno adrannau gwasanaethau cymdeithasol sy'n darparu rhai o'r triniaethau a rhywfaint o’r gofal i gleifion dementia, fel arfer yn eu cartrefi eu hunain, gyda'r GIG, er mwyn sicrhau bod y llaw chwith yn gwybod yn union beth mae'r llaw dde yn ei wneud, ac i ddarparu gwasanaethau yn well ar gyfer cleifion dementia?
Well, I’m not sure if the first point about someone who hadn’t spoken for years actually standing up and speaking when you were singing was a comment on your singing ability, or whether it’s about the impact of music on memory and triggering a reaction. But those points are well made about different activities that are not just about experience, but how you maintain someone’s ability to do things as well and making sure they don’t deteriorate at a more rapid rate.
I understand the points that are regularly made about the way that we consult, but this is a good example of listening to and working with not just the third sector and advocates and champions in designing and delivering a consultation to go out to a broader group of people, but individuals themselves, as I’ve said, because in the dementia engagement and empowerment project, those people are living with dementia themselves, and so they play a key part in terms of people who we’ve listened to in drawing up these proposals for consultation. And it’s why I’m encouraging, and other people are encouraging, the widest possible range of people to get involved and engaged. The events that we’re running we are running with the third sector, with a range of different people they’ve already worked with, who they know have this challenge now, and other people who will get diagnosed in the future as well. We won’t ever, being honest, reach 100 per cent of people. No consultation can do that. But I do think we’re going to reach a good number of people who will then tell us something of real value about their lives, how they live them, the challenges they’ve faced already, what’s worked for them, and what hasn’t, to understand what we already do now, and what we want to do better in the future to deliver better outcomes for those individuals and their families.
That goes back to your final point about merging departments between social services and/or the NHS. We’ve set out a clear agenda in the social services and well-being Act on the partnership that we expect to see happen between health and social care, and the wider third sector and individuals as well. It is about how you empower people. It is about how you reduce barriers to design services around individuals. The Minister will be doing more work on this in practical terms, working with a range of different partners, to understand how the scheme of that Act is progressively delivered over the next couple of years. And I think we’ll be in a good place later on in this term to see how successful we’ve been. We’ve made a deliberate choice not to have a structural reorganisation, but to think about we actually get outcomes for people, and that sense of partnership and real engagement, and mandating people to work together in health and social care in particular.
Wel, nid wyf i’n siŵr a oedd y pwynt cyntaf ynglŷn â rhywun nad oedd wedi siarad ers blynyddoedd yn sefyll ar ei draed ac yn siarad pan oeddech chi’n canu yn sylw am eich gallu i ganu, ynteu a yw’n ymwneud ag effaith cerddoriaeth ar y cof a sbarduno ymateb. Ond mae’r pwyntiau hynny wedi’u gwneud yn dda am wahanol weithgareddau nad ydynt yn brofiad yn unig, ond sut yr ydych yn cynnal gallu rhywun i wneud pethau hefyd a gwneud yn siŵr nad ydynt yn dirywio’n gyflymach.
Rwy’n deall y pwyntiau a wneir yn rheolaidd am y ffordd yr ydym yn ymgynghori, ond mae hon yn enghraifft dda o wrando ar, a gweithio gyda, nid dim ond y trydydd sector ac eiriolwyr a hyrwyddwyr wrth gynllunio a chyflwyno ymgynghoriad i fynd allan i grŵp ehangach o bobl, ond unigolion eu hunain, fel yr wyf wedi’i ddweud, oherwydd yn y prosiect ymgysylltu a grymuso ar gyfer dementia, mae’r bobl hynny yn byw â dementia eu hunain, ac felly maen nhw’n chwarae rhan allweddol o ran y bobl yr ydym wedi gwrando arnynt wrth lunio'r cynigion ymgynghori hyn. A dyna pam yr wyf yn annog, ac mae pobl eraill yn annog, yr amrywiaeth ehangaf bosibl o bobl i gymryd rhan ac ymgysylltu. Rydym yn cynnal y digwyddiadau hyn gyda'r trydydd sector, gydag amrywiaeth o wahanol bobl y maent eisoes wedi gweithio gyda nhw, pobl sy’n gwybod eu bod yn wynebu’r her hon yn awr, a phobl eraill a fydd yn cael diagnosis yn y dyfodol hefyd. Ni wnawn fyth, a bod yn onest, gyrraedd 100 y cant o bobl. Ni all unrhyw ymgynghoriad wneud hynny. Ond rwy’n meddwl ein bod yn mynd i gyrraedd nifer da o bobl a fydd wedyn yn dweud rhywbeth o werth gwirioneddol wrthym am eu bywydau, sut y maent yn eu byw, yr heriau y maent wedi eu hwynebu yn barod, beth sydd wedi gweithio iddynt, a beth nad ydyw, er mwyn deall yr hyn yr ydym eisoes yn ei wneud ar hyn o bryd, a'r hyn yr hoffem ei wneud yn well yn y dyfodol i sicrhau gwell canlyniadau i’r unigolion hynny a'u teuluoedd.
Mae hynny'n mynd yn ôl at eich pwynt olaf ynglŷn ag uno adrannau rhwng y gwasanaethau cymdeithasol a/neu'r GIG. Rydym wedi amlinellu agenda glir yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant am y bartneriaeth yr ydym yn disgwyl ei gweld yn digwydd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, a'r trydydd sector ehangach ac unigolion hefyd. Mae'n ymwneud â sut yr ydych yn grymuso pobl. Mae'n ymwneud â sut yr ydych yn lleihau rhwystrau i lunio gwasanaethau o amgylch unigolion. Bydd y Gweinidog yn gwneud mwy o waith ar hyn yn ymarferol, gan weithio gydag amrywiaeth o wahanol bartneriaid, i ddeall sut y mae cynllun y Ddeddf honno’n cael ei gyflwyno yn raddol dros y flwyddyn neu ddwy nesaf. Ac rwy’n credu y byddwn mewn lle da yn ddiweddarach yn y tymor hwn i weld pa mor llwyddiannus y buom. Rydym wedi gwneud dewis bwriadol i beidio ag ad-drefnu yn strwythurol, ond i feddwl am sicrhau canlyniadau gwirioneddol i bobl, a’r ymdeimlad hwnnw o bartneriaeth ac ymgysylltu go iawn, a gorchymyn pobl i gydweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn benodol.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on avian influenza, and I call on Lesley Griffiths to make that statement.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar ffliw adar, ac rwy’n galw ar Lesley Griffiths i wneud y datganiad hwnnw.
Thank you, Deputy Presiding Officer. In response to highly pathogenic H5N8 avian influenza outbreaks across Europe, north Africa and the middle east, I declared, as a precautionary measure, the whole of Wales as an avian influenza prevention zone on 6 December 2016. The prevention zone requires all keepers of poultry, and other captive birds, to keep their birds indoors, or take all appropriate steps to keep them separate from wild birds, and to enhance biosecurity on their premises. This was a precautionary measure to minimise the risk of poultry and captive birds being infected by wild birds. Similar measures were introduced in England, Scotland and Northern Ireland, ensuring a co-ordinated approach across the UK.
On 16 December, highly pathogenic H5N8 avian influenza was confirmed in turkeys at premises in Lincolnshire. The majority of the turkeys at the farm died quickly from the infection, with the remainder being humanely culled. A 3 km protection zone and a 10 km surveillance zone were put in place around the premises, restricting movements from premises identified in the zones. Following confirmation of the disease in Lincolnshire, I took further action to protect poultry and captive birds in Wales by introducing a temporary suspension on poultry gatherings such as sales and shows.
EU trade is dependent on strict certification for movement of live poultry and animal products. Following the Lincolnshire case, no trade was allowed from the infected premises, in line with EU requirements. Similarly, no poultry or poultry products can be moved to the UK from the protection zones and surveillance zones imposed in other EU countries. We are continuing to assess the wider impacts on international trade, but we are aware that some non-EU countries have already imposed restrictions.
The disease was confirmed in a wild duck, a wigeon, in Carmarthenshire on 22 December. This was the first finding in a wild bird in the UK, and was not unexpected, given the disease had been confirmed in wild migratory species throughout Europe. Prior to this finding, wild bird surveillance had been increased, with the reporting threshold for species susceptible to this virus strain reduced from five dead birds to one. Members of the public have been encouraged to report any dead wild waterfowl, such as ducks, geese, swans or gulls, and five or more dead wild birds of other species in the same location, to the GB helpline.
Since the finding in Llanelli, there have been further findings of highly pathogenic avian influenza in dead wild birds in England and Scotland, and in Wales, in another wild duck, a teal, in Conwy. It is likely more cases will be found, which will be reported on a weekly basis.
On 3 January, our chief veterinary officer confirmed disease on a smallholding in Pontyberem, Carmarthenshire. The premises, which had six chickens and 19 ducks, was put under restriction, and the birds were humanely culled. The CVO established a 3 km protection zone and a 10 km surveillance zone around the infected premises to reduce the opportunity for the spread of disease, the requirements of which are on the Welsh Government website. The poultry keepers identified in the zones will be visited by the Animal and Plant Health Agency and subject to targeted veterinary investigation. This case reinforces my earlier action, and I am extremely concerned to ensure all keepers of poultry, particularly backyard flocks, make every effort to protect their birds from contact with potentially infected wild birds.
Last week, I extended the prevention zone in Wales to 28 February, which I considered following the Pontyberem case, the continued findings in wild birds across GB, and expert advice. DEFRA and the Scottish Government have done the same. I understand some poultry keepers are having difficulty adhering to all of the requirements of the prevention zone, particularly keeping their birds indoors or separate from wild birds. Housing birds that are not used to being housed or confined for a sustained period may create welfare and behavioural problems. Guidance on maintaining welfare, and a variety of environmental enrichment options for captive birds, including poultry, is, again, available on the Welsh Government website.
I know poultry keepers care about their birds and will understand the actions I have taken are aimed at protecting their birds from disease. Compliance with the prevention zone requirements, and the other restrictions around the premises in Pontyberem, apply equally to keepers of backyard flocks as they do to large commercial premises.
The media have been informed of the declarations implementing restrictions. Guidance is available on our website alerting the public and poultry keepers—and across our social media feeds. The CVO conducted a round of interviews last week across public and commercial outlets covering Wales and the UK as a whole, and a series of further interviews is planned with smaller regional radio stations this week. The latest information has been widely available in the media, but even so, some keepers may still not be aware of the requirements. Poultry keepers with 50 birds or more must register their flocks on the poultry register, and I would strongly encourage all poultry keepers, including those with fewer than 50 birds, to provide their details to the poultry register. This will ensure that they can be contacted immediately, via e-mail or text update, in an avian disease outbreak, enabling them to protect their flock at the earliest opportunity.
The actions and control measures put in place have been proportionate, targeting the activities of highest risk, to minimise impact on international trade, the economy and the sustainability of the poultry industry within Wales. I can assure everyone about the Welsh Government’s continued efforts in this constantly evolving disease situation. I have received regular updates from the CVO and my officials, who worked throughout the Christmas period and who remain closely engaged with other administrations, monitoring the situation and taking action as necessary. The level of risk of avian influenza to poultry and other captive birds from wild birds will not decrease in the coming weeks and may even increase when the spring wild bird migration period begins. Work is in hand with DEFRA and the Scottish Government to consider what the exit strategy might be for lifting the prevention zone.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mewn ymateb i achosion o ffliw adar H5N8 pathogenig iawn ar draws Ewrop, gogledd Affrica a'r dwyrain canol, fel mesur rhagofalus, gwnes i ddatgan Cymru gyfan yn barth atal ffliw adar ar 6 Rhagfyr 2016. Mae'r parth atal yn ei gwneud hi’n ofynnol i’r holl bobl sy’n cadw dofednod, ac adar caeth eraill, gadw eu hadar dan do, neu gymryd pob cam priodol i’w cadw ar wahân i adar gwyllt, ac i wella bioddiogelwch ar eu safle.Â