National Assembly for Wales

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Cyn inni ddechrau ar fusnes heddiw, rwyf i eisiau gwneud datganiad byr. Rwyf wedi rhoi ystyriaeth i Gyfarfod Llawn ddoe, ac, yn wir, i amryw o Gyfarfodydd Llawn diweddar. Yn anffodus, mae pethau anaddas ac annifyr wedi cael eu dweud yma.

Rwyf wedi dweud o’r blaen fy mod am annog trafodaeth ddemocrataidd sy’n rymus a chadarn. Fodd bynnag, dylai Aelodau allu anghytuno ar faterion heb sarhau unigolion. Rwy’n disgwyl i Aelodau ddangos parch priodol tuag at y Cynulliad a chwrteisi at Aelodau eraill bob amser. Mae hyn yn berthnasol inni i gyd, gan gynnwys Gweinidogion—ni ddylai craffu priodol gael ei ateb gydag ymosodiadau personol.

Felly, nid wyf am glywed rhagor o heclo Aelodau cyn gynted ag y maent yn codi ar eu traed, dim mwy o sarhau gan rai yn eu seddi, a dim mwy o ymosodiadau ar gymeriad unigolion. Mae cynnal integriti y lle hwn o’r pwys mwyaf, a byddwn yn llwyddo i wneud hynny os byddwn yn gwrando’n ystyriol ac yn caniatáu i bawb fynegi eu barn—dyna yw hanfod trafodaeth ddemocrataidd.

Mae copi o’r datganiad yma wedi cael ei anfon yn ysgrifenedig at bob Aelod.

Yr eitem gyntaf, felly, ar yr agenda yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac fe dynnwyd y cwestiwn cyntaf, [AQ(5)0050(EDU)], yn ôl. Yr ail gwestiwn, felly—Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. Rwy’n ddiolchgar iawn i chi am eich datganiad.

Agorodd ysgol gynradd newydd yr Eglwys yng Nghymru yn Ninbych-y-pysgod ym mis Medi eleni, yn yr hyn a ddisgrifiwyd gan y pennaeth yn adeilad newydd o’r radd flaenaf. Edrychaf ymlaen at weld yr ysgol fy hun ac at siarad â’r rhai sy’n elwa o’r buddsoddiad hwn, pan fyddaf yn agor yr ysgol yn swyddogol yfory.

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. Yn ogystal â chroesawu’r ysgol o’r radd flaenaf y mae’n bennaeth arni, dywedodd Mr Palmer ei fod yn ceisio adeiladu ar gynfas gwag ac nad oes digon o arian ar gyfer offer chwarae y tu allan ac ar gyfer dodrefn, nad oes dodrefn mewn nifer o ystafelloedd, gan gynnwys yr ystafell gyfarfod, yr ystafell TG, y cyntedd a mannau dysgu ychwanegol, ac nad oes ganddynt unrhyw offer addysg gorfforol. Mae hefyd yn awyddus i gael blychau plannu, gwelyau plannu uchel, a phlanhigion ar eu cyfer, ac ysgol sy’n dweud wrth bobl beth yw’r sefydliad ac sy’n ddeniadol a chroesawgar. Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym beth y gall ei wneud i roi cymorth iddynt gael gafael ar yr holl eitemau hanfodol hynny.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn atodol? Ynghyd â’r ysgol cyfrwng Cymraeg, Ysgol Hafan y Môr, mae ysgol gynradd yr Eglwys yng Nghymru yn Ninbych-y-pysgod wedi cael buddsoddiad o dros £8.5 miliwn, wedi ei gefnogi gan £4.8 miliwn o’n rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae ysgol gynradd yr Eglwys yng Nghymru yn Ninbych-y-pysgod wedi derbyn, fel y dywed y pennaeth, adeilad o’r radd flaenaf a chyfarpar addas. Mae hyn yn cynnwys y sgriniau cyffwrdd LED mwyaf cyfoes yn y sir, darpariaeth Wi-Fi drwy’r ysgol, system sain o’r radd flaenaf, a theledu cylch cyfyng cynhwysfawr. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae’r awdurdod lleol yn awyddus i weithio gyda’r ysgol, a chorff llywodraethu’r ysgol, i ddatrys unrhyw bryderon a allai fod ganddynt ynglŷn ag offer yn yr ysgol. Ac fel y dywedais, byddaf yn gallu gweld hynny fy hun yfory, pan fyddaf yn ymweld â’r ysgol.

Pan fyddwch yn ymweld â’r ysgol yfory, rwy’n siŵr y byddwch yn edmygu’r ystafelloedd dosbarth newydd pwrpasol ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, sy’n gam enfawr ymlaen o ran darparu gwasanaethau a chymorth i blant ag anghenion dysgu ychwanegol yn ne Sir Benfro. Fodd bynnag, nid oes gan yr ysgol drws nesaf, yr ysgol cyfrwng Cymraeg, gyfleusterau lawn mor flaengar, a thybed a allech drafod gyda’r rhai a fydd yn eich cyfarfod i siarad am yr ysgolion newydd, a’r £8.5 miliwn sydd wedi cael ei wario a’i groesawu—a fyddwch mewn gwirionedd yn siarad â hwy ynglŷn â sut y gallwn ddarparu, yn ne’r sir, cymorth anghenion dysgu ychwanegol ar gyfer plant sy’n dod o gartrefi Cymraeg eu hiaith ac o gefndir Cymraeg? Oherwydd bydd yn peri gofid mawr iddynt os mai drwy gyfrwng y Saesneg yn unig y byddant yn gallu derbyn cymorth.

A gaf fi ddiolch i Angela am ei chwestiwn? Fel y dywedoch, mae gan ysgol newydd yr Eglwys yng Nghymru yn Ninbych-y-pysgod ddarpariaeth anghenion addysgol arbennig ragorol yn yr ysgol. Mae sefydlu ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg ar ei safle ei hun yn Ninbych-y-pysgod yn ddatblygiad y dylid ei groesawu. Mae’n ateb y galw cynyddol am addysg cyfrwng Cymraeg yn y rhan honno o’r byd, ac rwy’n falch iawn fod Sir Benfro wedi buddsoddi yn yr ysgol honno. Mae’n uchelgais gennyf ein bod yn sicrhau bod cydraddoldeb yn ganolog i bopeth a wnawn ym maes addysg, ac mae mynediad drwy gyfrwng y Gymraeg at gefnogaeth ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol yn hanfodol wrth sefydlu hynny. Byddwch yn gwybod fod Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes a minnau yn bwriadu cyhoeddi Bil anghenion dysgu ychwanegol cyn y Nadolig, a bydd sicrhau darpariaeth gyfartal i’r myfyrwyr sy’n astudio drwy gyfrwng y Gymraeg yn hanfodol.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hatebion hyd yn hyn. Mae hon yn un o’r ysgolion yr unfed ganrif ar hugain cyntaf yn Sir Benfro, wrth gwrs, felly mae angen i ni ddysgu o’r profiad hwn, nad yw wedi bod yn berffaith, ond dyna yw proses ddysgu. A chytunaf ag Ysgrifennydd y Cabinet mai cyfrifoldeb y cyngor sir yn awr, mewn gwirionedd, yw trafod yn briodol â llywodraethwyr yr ysgol ynglŷn â darparu’r cyfleusterau ychwanegol, neu’r cyfleusterau y mae rhai pobl yn teimlo eu bod ar goll o ysgol yr unfed ganrif ar hugain. Ac mae fy nghydweithiwr ym Mhlaid Cymru, Michael Williams, eisoes wedi dwyn hynny i sylw Cyngor Sir Penfro’n uniongyrchol. Felly, pan fyddwch yn ymweld yfory, Weinidog, a fyddwch mewn sefyllfa i edrych ar yr holl gyfleusterau hyn eich hun—rwy’n siŵr y byddwch—ond yn benodol, os byddwch yn gweld ac yn clywed bod yna broblem yno o hyd, a wnewch chi ddefnyddio’r cyfle i siarad yn uniongyrchol â’r cyngor sir er mwyn datrys y problemau hyn cyn gynted ag y bo modd?

Simon, mae fy swyddogion eisoes wedi cysylltu â Chyngor Sir Penfro ynglŷn â’r datganiadau a wnaed am y cyfleusterau yn yr ysgol. Mae’r cyngor sir yn herio rhai o’r datganiadau a wnaed, ond yn cydnabod eu bod yn gywir ynglŷn â phethau eraill, megis, er enghraifft, ailddefnyddio dodrefn ysgol o’r ysgolion blaenorol. Nawr, wrth ddatblygu ysgol newydd, byddai’r cyngor sir fel arfer yn cysylltu â’r corff llywodraethu dros gyfnod o amser i fynd i’r afael â’r pryderon penodol hyn. Gan fod hon yn ysgol newydd, nid oedd y trefniadau arferol hynny ar waith, ac mae Cyngor Sir Penfro wedi rhoi sicrwydd i fy swyddogion eu bod yn bwriadu gweithio ar y cyd gyda’r corff llywodraethu a’r pennaeth i fynd i’r afael ag unrhyw bryderon eraill. Byddaf yn gweld y cyfleusterau fy hun yfory, a bydd fy swyddogion yn parhau i weithio gyda Chyngor Sir Penfro a’r ysgol i sicrhau bod y plant yn cael yr hyn sydd ei angen arnynt.

Diolch, Hannah. Mae dinasyddiaeth ac addysg wleidyddol yn rhannau pwysig o’r cwricwlwm a byddant yn ganolog i’r cwricwlwm newydd. Un o bedwar diben y cwricwlwm yw bod pob disgybl yn datblygu i fod yn ddinasyddion moesegol a gwybodus. Yn y cwricwlwm cyfredol, mae dysgwyr yn astudio dinasyddiaeth a gwleidyddiaeth drwy addysg bersonol a chymdeithasol, yn ogystal â Bagloriaeth Cymru.

Diolch. Croesawaf y cyfleoedd y mae Bagloriaeth Cymru a’r adolygiad cyffredinol o’r cwricwlwm yn eu cynnig i ymgorffori camau gweithredu a rhaglenni sy’n galluogi ac yn grymuso ein pobl ifanc i ddod yn ddinasyddion gweithredol, ac yn y pen draw, i ddwyn pobl fel ni i gyfrif. Mae cymaint o enghreifftiau da i’w cael. Yn fy etholaeth i, mae pwyllgor eco yn Ysgol Croes Atti yn y Fflint yn codi ymwybyddiaeth o faterion amgylcheddol yn lleol ac yn annog dysgwyr i hybu dyfodol iachach a gwyrddach. Ac wrth gwrs, senedd Ysgol Merllyn y cefais y pleser o’i chroesawu yma bythefnos yn ôl, a gwn eich bod wedi cyfarfod â hwy mewn gwirionedd. Maent yn cynnal ymgyrch etholiadol go iawn a diwrnod etholiad, a’r gofyniad i fod yn gymwys i bleidleisio yw bod yn rhaid i chi fod o blaid ac yn derbyn addysg amser llawn. Ac mae hynny’n sefydlu pwysigrwydd pleidleisio a bod yn ddinasyddion gweithredol yn y plant hynny’n ifanc iawn. A wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ymrwymo i ymweld â rhai o’r enghreifftiau hyn, nid yn unig yn fy etholaeth i, ond ledled Cymru, er mwyn helpu i lywio’r ddarpariaeth addysg wleidyddol a dinasyddiaeth yn y dyfodol?

Diolch, Hannah. Yn wir, cefais gyfle i gyfarfod â rhai o’r plant o gyngor yr ysgol. Yn wir, cyfarfûm â fy Aelod cyfatebol, y gweinidog addysg ar gyngor yr ysgol, ac roedd ganddi nifer o syniadau da ynglŷn â sut y gallwn wella addysg, nid yn unig yn yr ysgol honno, ond ledled Cymru. Fel y dywedwch, ar hyn o bryd, ymdrinnir â’r materion hyn fel y cyfryw yn y thema dinasyddiaeth weithgar yn y fframwaith addysg bersonol a chymdeithasol sy’n bodoli eisoes, yn ogystal â thrwy Fagloriaeth Cymru. Yn ystod cyfnod allweddol 4 ac ôl-16, mae dysgwyr yn cael cyfle i ddatblygu eu gwybodaeth a’u dealltwriaeth o gymdeithas a’r gymuned y maent yn byw ynddi, ac ymwybyddiaeth o faterion byd-eang drwy ddigwyddiadau a safbwyntiau. Mae’r gwasanaeth addysg yn gweithio’n galed iawn yma yn y Cynulliad Cenedlaethol i ddarparu cyfleoedd drwy fagloriaeth Cymru i bobl ifanc ddod i ddefnyddio ein cyfleusterau ac i drafod, a byddwn yn parhau i edrych ar enghreifftiau o arferion da wrth i ni ddatblygu’r maes hwn o ddysgu a phrofiad ar gyfer ein cwricwlwm newydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, yr wythnos diwethaf gwrthodwyd caniatâd i mi fel Aelod Cynulliad i gynnal cyfarfod cyhoeddus yn ysgol newydd Bae Baglan ym Mhort Talbot gan y pennaeth ar y funud olaf, wrth i mi geisio trafod problemau parcio lleol a mynediad at gyfleusterau cymunedol yn yr ysgol. Y rheswm a roddwyd oedd ei fod yn gyfarfod gwleidyddol, ond nid oedd yn gyfarfod gwleidyddol gan fod cynrychiolwyr o bleidiau eraill ac ACau eraill o bleidiau eraill yno yn y cyfarfod. Nid wyf yn disgwyl i chi roi sylwadau ar yr enghraifft benodol hon, ond sut y gallwn ddisgwyl i ddisgyblion a myfyrwyr gymryd rhan yn y broses wleidyddol os nad yw penaethiaid, yn lleol, yn ymwybodol beth yw’r prosesau a’r hyn yr ystyrir ei fod yn wleidyddol a beth yw ein rôl fel Aelodau Cynulliad? Pa hyfforddiant y byddwch yn ei ddarparu, felly, i benaethiaid nad ydynt yn gwybod beth yw’r rheolau hynny o bosibl?

Mae argaeledd cyfleusterau ysgol ar gyfer cyfarfodydd o’r fath yn fater ar gyfer y pennaeth unigol a’r corff llywodraethu, ac ni fyddai’n addas i mi wneud sylw.

Credaf y gall mater addysg wleidyddol mewn ysgolion fod yn eithaf perthnasol o ystyried cynigion y Gweinidog llywodraeth leol i ymestyn y bleidlais i bobl 16 a 17 oed rywbryd yn y dyfodol o bosibl. Felly, roeddwn yn tybio sut y byddwn yn sicrhau bod addysg wleidyddol yn cael ei dysgu mewn ffordd gytbwys er mwyn cynrychioli gwahanol safbwyntiau gwleidyddol.

Rwyf wrth fy modd fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi ei ymrwymiad cynnar i ymestyn y bleidlais i bobl 16 a 17 oed. Mae llawer o’r bobl 16 a 17 oed rwy’n eu cyfarfod ar fy ymweliadau ag ysgolion a cholegau yn awyddus iawn i gael llais ffurfiol yn y broses wleidyddol. Fel yr amlinellais yn fy ateb i Hannah Blythyn, mae gennym amrywiaeth eang o gyfleoedd i blant ddysgu am wleidyddiaeth a’r cymunedau y maent yn byw ynddynt, a chredaf ym mhroffesiynoldeb ein staff addysgu sy’n cyflwyno ein cwricwlwm i wneud hynny mewn modd cytbwys a gwrthrychol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rŷm ni yn y broses o ddiwygio’r cwricwlwm yma yng Nghymru, gyda nifer o ysgolion yn edrych ar feysydd penodol, o’r cwricwlwm ei hun i ddatblygiad proffesiynol. Mae’r fframwaith cymhwysedd digidol, wrth gwrs, wedi gweld golau dydd. Mae gennym ni dros 100 o ysgolion arloesi yng Nghymru yn gweithredu mewn dulliau gwahanol drwy bedwar consortia gwahanol hefyd. Ond mae yna gonsýrn yn datblygu, o beth yr wyf fi’n ei glywed yn ôl o’r sector, fod yna berig bod rhai o’r rhain yn gweithio mewn rhigolau. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ei hun wedi dweud bod yna gonsýrn eu bod nhw’n gweithio mewn paralel yn hytrach nag yn gweithio mewn ‘collaboration’. Mae yna alw wedi bod am oedi, am gymryd cam yn ôl, cymryd stoc, rhesymoli efallai, a thynnu’r cyfan at ei gilydd cyn symud ymlaen yn gryfach. A ydych chi’n cytuno mai gwneud hyn yn iawn sy’n bwysig ac nid o reidrwydd gwneud hyn yn gyflym?

Diolch, Llyr, am eich cwestiwn. Credaf ei bod yn wir dweud bod rhywfaint o ddiffyg cysylltiad wedi bod, yn hanesyddol, rhwng yr ysgolion arloesi a rhwydweithiau gwahanol. Dyna pam y daethom â hwy ynghyd o dan un rhwydwaith i geisio sicrhau bod mwy o gydweithio ar draws yr ysgolion arloesi. Rydym hefyd yn dwysáu ein hymdrechion i sicrhau bod yr ysgolion hynny nad ydynt yn rhan o’r rhwydwaith arloesi hefyd yn teimlo eu bod yn rhan o’r broses gyffrous hon o gyd-ddatblygu’r cwricwlwm gyrfaoedd gyda’r gweithlu addysgu eu hunain. Yn ddiweddar, lansiais flog cwricwlwm newydd i’n galluogi i gyfathrebu’n uniongyrchol â phawb ym maes addysg ynghylch y newidiadau hyn, a byddwn yn parhau i adolygu ein cynnydd i sicrhau bod pawb yn teimlo eu bod yn rhan o’r broses bwysig hon o gyd-gynllunio ein cwricwlwm newydd.

Rwy’n falch eich bod chi’n cydnabod bod rhai o’r ysgolion sydd ddim yn ysgolion arloesi yn teimlo efallai ychydig y tu fas i’r broses yma, oherwydd mae Cyngor y Gweithlu Addysg, er enghraifft, wedi rhybuddio bod yna berig bod yna system ddwy haen yn datblygu a allai fod yn achosi rhaniadau. Felly, rwy’n croesawi’r ffaith eich bod chi’n cydnabod hynny a’ch bod chi’n bwriadu gwneud rhywbeth ynglŷn â’r peth.

Wrth gwrs, mae angen wedyn y capasiti i allu gwneud y gwaith yma o ddatblygu cwricwlwm, mynychu cyfarfodydd, delio gyda’r ysgolion eraill a’r consortia ac yn y blaen wrth barhau i wneud eu gwaith o ddydd i ddydd, o safbwynt yr athrawon, sy’n dysgu mewn hinsawdd, sydd, y mae nifer yn cydnabod, eisoes yn hinsawdd heriol o safbwynt pwysau gwaith ac yn y blaen.

Mae nifer o athrawon yn ddiweddar wedi bod yn gweithio’n galed i ailysgrifennu cynlluniau gwaith yn sgil cyhoeddi manylebau newydd TGAU er enghraifft, ac mae honno wedi bod i rai yn broses weddol ddigalon o wybod, wrth gwrs, ei bod yn bosibl y bydd y gwaith hynny yn cael ei sgubo o’r neilltu gan y cwricwlwm newydd a allai fod yn cael ei gyflwyno o fewn 18 mis mewn rhai sefyllfaoedd. Er mor anodd yw hynny, a ydych chi yn hyderus bod y capasiti a’r adnoddau digonol allan yna, ymhlith y gweithlu yng Nghymru, i ddelifro’r rhaglen yma, sydd yn newid ac sydd yn mynd i fod yn rhywbeth sydd angen ei wneud i safon ac o fewn amserlen ddigon heriol.

Rwy’n gwbl hyderus y gall y proffesiwn ddatblygu’r cwricwlwm newydd ar y cyd â Llywodraeth Cymru ar gyfer addysgu a dysgu yn 2021. Mae’r Aelod, Lywydd, yn gwbl gywir i ddweud bod angen adnoddau ar gyfer hyn. Felly, mae adnoddau yn fy nghyllideb addysg i sicrhau nad yw’r ysgolion hynny sy’n cymryd rhan yn y gwaith arloesol hwn o dan anfantais a bod y cyfleusterau a’r adnoddau angenrheidiol ganddynt, er enghraifft, i ôl-lenwi pan fo athrawon neu benaethiaid yn cymryd rhan yn y gweithgarwch hwn. Er bod hyn yn creu heriau, gwyddom ei fod hefyd yn rhoi cyfle gwych i ddysgu rhwng ysgolion pan fyddant yn ymwneud â’r gwaith hwn. Mae’r gweithwyr proffesiynol rwyf wedi eu cyfarfod—a thros yr wythnosau diwethaf rwyf wedi siarad â thros hanner penaethiaid ysgolion Cymru—yn dweud wrthyf fod bod yn rhan o’r broses hon wedi arwain at fanteision i’w hysgolion gan eu bod wedi dysgu gan eraill ac wedi mynd â’r gwersi hynny yn ôl gyda hwy. Felly, wrth i ni agosáu tuag at ein cwricwlwm, rydym yn defnyddio’r cyfle hwnnw i wella ein system hunanwella i ysgolion, ac maent yn croesawu hynny’n fawr iawn. Ond mae’n rhaid cael yr adnoddau cywir, ac rwy’n hyderus fod yr adnoddau yno ar eu cyfer.

Mae hi’n mynd i fod yn dipyn o her hefyd, wrth gwrs, i sicrhau bod yr athrawon sydd gennym heddiw wedi’u harfogi ar gyfer delifro’r cwricwlwm newydd yma. Rwy’n gwybod bod bod yn rhan o ysgol arloesi, efallai, yn mynd i fod yn help i nifer i ddod drwy’r broses yna mewn modd mwy naturiol na fyddai’n digwydd mewn sefyllfa y tu hwnt i’r ysgolion arloesi. Ond, mae hefyd yn bwysig, wrth gwrs, bod yr athrawon newydd a fydd yn dod i mewn i’r gyfundrefn wedi’i diwygio yn barod ar gyfer y drefn honno. O feddwl y bydd rhai ysgolion, o bosib, yn cyflwyno’r cwricwlwm newydd yma yn 2018, pa mor hyderus ŷch chi bod y trefniadau yn eu lle i sicrhau bod athrawon newydd sydd yn dod drwy brosesau hyfforddi athrawon ar hyn o bryd yn mynd i fod yn barod ar gyfer y cwricwlwm newydd?

Fe fyddwch yn gwybod, Llyr, nad oes modd i ysgol fod yn well na’r athrawon sydd ynddi. Felly, mae arfogi ein hathrawon—y rhai sy’n newydd i’r proffesiwn a’r athrawon sydd eisoes yn y proffesiwn—gyda’r sgiliau sydd eu hangen arnynt i gyflwyno’r cwricwlwm newydd yn gwbl hanfodol. Dyna pam, wyddoch chi, rydym wedi dechrau’r gwaith helaeth o ddiwygio ein rhaglen addysg gychwynnol i athrawon. Rydym yn cynnal ymgynghoriad ar hyn o bryd ar y meini prawf newydd ar gyfer y cyrsiau addysg gychwynnol i athrawon newydd. Ond rwy’n disgwyl newid yn awr. Nid wyf yn disgwyl i sefydliadau addysg uwch eistedd yn ôl ac aros am y cyrsiau newydd hynny. Dyna pam fy mod wedi cael fy nghalonogi gan y sgyrsiau a gefais ym Mhrifysgol De Cymru, Prifysgol y Drindod Dewi Sant, Prifysgol Aberystwyth a Phrifysgol Metropolitan Caerdydd ynglŷn â’r newidiadau y maent yn eu gwneud yn awr gydag ysgolion lleol yn eu hardaloedd er mwyn gwella’r cynnig ar gyfer ein hyfforddiant cychwynnol i athrawon. Mae angen i ni sicrhau bod hynny’n iawn ar eu cyfer. Fel arall, bydd y broses o ailgynllunio’r cwricwlwm yn ddiwerth.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Cymdeithas Ysgolion dros Addysg Gymraeg wedi rhybuddio efallai na fydd digon o werslyfrau TGAU ar gael i fyfyrwyr ac i staff erbyn yr adeg pan fydd angen iddynt gael eu datblygu er mwyn iddynt allu manteisio ar baratoi eu disgyblion yn briodol ar gyfer y TGAU a’r Safon Uwch newydd a fydd yn cael eu cyflwyno o’r flwyddyn nesaf. Beth yw eich ymateb i hynny?

Diolch, Darren. Fel y dywedais wrth Angela yn gynharach, mae tegwch yn y system addysg yng Nghymru yn hanfodol i mi. Er fy mod yn cydnabod bod CBAC yn cyhoeddi manylebau a phapurau enghreifftiol mewn maes dwyieithog, mae pryder ynglŷn ag argaeledd gwerslyfrau Cymraeg. Nid wyf yn disgwyl i blant sy’n gwneud eu harholiadau drwy gyfrwng y Gymraeg fod o dan anfantais mewn unrhyw ffordd, ac nid wyf wedi fy modloni nad yw’r sefyllfa bresennol yn peri anfantais i’r plant hynny. Mae Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes a minnau wedi cyfarfod i drafod hyn, fel y gwneuthum innau gyda fy swyddogion. Fy mwriad yw sefydlu uwchgynhadledd rhwng pawb sy’n gysylltiedig â hyn er mwyn edrych ar ffyrdd y gallwn fynd i’r afael â’r pryder hwn, i weld beth y gallwn ei wneud yng Nghymru, gyda’n prifysgolion a’n hysgolion, ein proffesiwn addysgu, a sector cyhoeddi Cymru i fynd i’r afael â’r methiant hwn yn y farchnad. Mae’n amlwg i mi na allwn ddisgwyl i gyhoeddwyr Saesneg ein rhoi ar frig y rhestr. Os na wnânt hynny, bydd angen i ni wneud rhywbeth gwahanol. Os hoffech ddod i’r uwchgynhadledd, Darren, byddai croeso i chi wneud hynny.

Byddwn yn fwy na pharod i fynychu, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n ddiolchgar eich bod wedi cymryd camau o’r fath i sefydlu uwchgynhadledd. Wrth gwrs, nid bai’r cyhoeddwyr yn unig yw hyn. Mae Cymwysterau Cymru eto i gymeradwyo manylion ynglŷn â’r cymwysterau y bydd yn rhaid i’r bobl ifanc hynny eu sefyll. Rwy’n falch eich bod wedi cyfeirio at y ffaith y bydd darparwyr addysg uwch a darparwyr addysg bellach hefyd yn bresennol yn yr uwchgynhadledd. Un peth gwych a welsom yng Nghymru yn y blynyddoedd diwethaf yw llwyddiant y Coleg Cymraeg Cenedlaethol o ran sicrhau bod darparwyr addysg uwch yn gallu cynnig cyrsiau i bobl ifanc eu hastudio drwy gyfrwng y Gymraeg. Pa ystyriaeth rydych wedi’i rhoi i ymestyn eu cylch gwaith i addysg bellach fel y gall darparwyr addysg bellach hefyd elwa o’r arbenigedd sydd gan y Coleg Cymraeg?

Diolch am hynny, Darren. Fel y gwyddoch, yn ddiweddar, sefydlais grŵp gorchwyl a gorffen i edrych ar y trefniadau ar gyfer y coleg yn y dyfodol. Maent wedi gwneud gwaith anhygoel yn ehangu’r cyfleoedd i fyfyrwyr astudio drwy gyfrwng y Gymraeg ar lefel uwch. Credaf fod lle i wneud hynny, o bosibl, ar lefel addysg bellach, ac nid wyf am ragfarnu gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen o dan gadeiryddiaeth Delyth Evans, ond credaf fod cyfle i wella’r cyfleoedd i fyfyrwyr astudio drwy gyfrwng y Gymraeg, nid yn unig ar lefel addysg uwch, ond ar lefel addysg bellach.

Wrth gwrs, ni fyddwn ond yn gallu cyflawni’r cynlluniau uchelgeisiol hyn ar gyfer y dyfodol os oes gennym weithlu sy’n addas i ddarparu’r cyrsiau hyn drwy gyfrwng y Gymraeg. Pa ystyriaeth rydych wedi’i rhoi i’r rhybuddion a gawsoch gan wahanol sefydliadau ym maes addysg sydd wedi bod yn dweud nad oes gennym ddigon o athrawon sy’n rhugl yn y Gymraeg i allu cyflawni’r cynlluniau uchelgeisiol hyn, a pha gamau rydych yn eu cymryd i fynd i’r afael â’r prinder hwnnw o athrawon yn y Gymraeg?

Rydych yn llygad eich lle, Darren. Mae angen i ni sicrhau, os ydym yn dymuno cyflawni ein huchelgais ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg, ac yn wir, ar gyfer gwella’r broses o ddysgu’r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg—oni bai bod gennym y gweithlu ar gael yn barod i wneud hynny. Fe fyddwch yn gwybod, fel y dywedais wrth Llyr Gruffydd, ein bod yn diwygio ein cynnig o ran hyfforddiant cychwynnol i athrawon. Mae yna gymhellion i bobl â sgiliau yn y Gymraeg ddod i mewn i’r proffesiwn addysgu, ac rydym yn darparu adnoddau i ganiatáu i athrawon sydd eisoes yn y proffesiwn ac sydd am ddatblygu eu sgiliau yn y Gymraeg fynd ar gyfnodau sabothol er mwyn gwneud hynny. Mae’r adborth rwyf wedi’i gael o’r cynllun hwnnw yn gadarnhaol iawn yn wir, ac mae angen i ni wneud mwy i annog athrawon i gymryd mantais o’r cyfnodau sabothol hynny er mwyn i ni allu cynyddu argaeledd sgiliau yn y Gymraeg yn y proffesiwn addysgu, a rhoi’r hyder iddynt ddefnyddio’r sgiliau hynny yn y dosbarth.

Llefarydd UKIP, Mark Reckless.

Diolch, Lywydd. Yr wythnos ddiwethaf, cyhoeddodd y ‘Sunday Times’ eu tablau ‘parent power’, gan gynnwys y 400 ysgol uwchradd wladol uchaf ledled y DU wedi eu pwysoli yn ôl canlyniadau TGAU a Safon Uwch. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus mai’r ysgol uchaf yng Nghymru ar y rhestr honno oedd rhif cant wyth deg a dau?

Yr hyn sy’n bwysig i mi yw’r cynnydd y mae ysgolion Cymru yn ei wneud. Dylai Aelodau nodi bod canlyniadau TGAU disgyblion Cymru y llynedd yn union yr un fath â rhai eu cymheiriaid dros y ffin yn Lloegr. Ond nid wyf yn bodloni ar feincnodi ein system addysg yn ôl y system dros y ffin. Rwyf am feincnodi ein system yn ôl y goreuon yn y byd. Dyna pam ein bod yn parhau i weithio’n rhagweithiol gyda’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i sicrhau y bydd y diwygiadau rydym yn eu cyflawni yn ein galluogi i wireddu’r uchelgeisiau hynny.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb, ac wrth gwrs y flwyddyn nesaf ac wedi hynny mae’n bosibl na chawn gyfle i wneud cymariaethau o’r fath ar draws y ffin gan fod y system raddio TGAU yn newid yn Lloegr o A i G i 9 i 1, ac ni fydd Cymru yn dilyn y llwybr hwnnw. Fel rhiant sy’n ceisio cymharu ysgolion cynradd, a safonau ar draws ysgolion gwahanol, rwyf wedi gweld hynny’n llawer mwy o her yng Nghymru nag yn Lloegr, gan nad yw’n ymddangos bod canlyniadau cyfnod allweddol 2 yn cael eu cyhoeddi ar ffurf gymharol sy’n caniatáu i rywun gymharu ysgolion yn hawdd. Ai dyna yw bwriad Llywodraeth Cymru, ac oni fyddai’n gwneud synnwyr i gyhoeddi data o’r fath ar ffurf sy’n sicrhau ei fod yn hawdd ei gymharu er mwyn amlygu, yn hytrach na chymylu, y gwahaniaethau rhwng ysgolion?

Lywydd, mae’r Aelod wedi dod draw yma o system a oedd yn credu mewn cystadleuaeth. Mae’r system addysg yng Nghymru yn seiliedig ar system o gydweithio a chydweithredu. Byddwn yn darparu’r addysg sydd ei hangen ar ein plant drwy weithio gyda’n gilydd mewn system hunanwella i ysgolion. Mae’r data sydd ar gael ar ddiwedd yr ysgol gynradd yno’n bennaf i roi gwybod i athrawon yn y sector cynradd a’r ysgolion uwchradd y bydd y plant hynny’n eu mynychu sut y gallwn fynd ati yn y ffordd orau i gefnogi’r plant unigol hynny i gyrraedd eu potensial llawn. Nid yw’r data yno i fod yn ffon i guro’r proffesiwn ac i guro ysgolion unigol; mae yno i fod yn offeryn diagnostig i gynorthwyo’r broses o addysgu plant unigol. Mae myrdd o wybodaeth ar gael i rieni Cymru ar wefan Fy Ysgol Leol. Mae’n edrych ar ddarlun cyflawn o berfformiad ein hysgolion. Mae data ynglŷn â chyflawniad yn un maes pwysig, ond mae lles yr ysgol, gwerth ychwanegol yr ysgol ac ethos yr ysgol yr un mor bwysig i’r rhieni rwy’n eu cyfarfod a siarad â hwy.

Nodaf ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, ond nid yw’r cofnod cyflawn ar gael. Fel llawer o rieni eraill, hoffwn edrych ar ganlyniadau cyfnod allweddol 2 gwahanol ysgolion ledled Cymru, a chymharu’r duedd yn hynny o beth a pha welliannau a wnaed, a gwneud cymariaethau, wedi eu haddasu’n briodol, rhwng ysgolion. Mae’r system wedi ei sefydlu ar ei chyfer hi ac ar gyfer y proffesiwn, ac eto, rywsut, ni ystyrir bod rhieni’n gallu gwneud cymariaethau synhwyrol a phriodol. Wrth gwrs, mae cydweithredu’n bwysig, yn ogystal â chystadleuaeth, ond pa ddaioni a ddaw drwy atal data a ddylai fod ar gael i alluogi pobl i wneud cymariaethau priodol?

A gaf fi ofyn iddi hefyd, cyn—gan na chredaf y caf fawr o ymateb i hynny—? Pan fyddwn yn symud y canlyniadau TGAU—. Rydym yn cael cwricwlwm newydd, ac eto rydym wedi dewis peidio â newid i’r system raddio 9-1 sydd ganddynt yn Lloegr. Onid yw’n pryderu y gallai myfyrwyr Cymru—os nad yn awr, yn nes ymlaen—fod dan anfantais? Oherwydd bydd llawer yn ceisio am swyddi yn Llundain neu yn rhywle arall yn Lloegr, ac fel sy’n digwydd yn awr gydag arholiadau Uwch yr Alban, mewn cwmnïau mwy o faint hyd yn oed, yn eithaf aml nid ydynt o reidrwydd yn deall y canlyniadau hynny. Ar ôl nifer o flynyddoedd, neu ddegawdau efallai, os yw ein myfyrwyr yng Nghymru yn cael eu graddio o A-G pan fyddant yn cael eu graddio o 9-1 yn Lloegr, a yw’n hyderus na fydd hynny’n anfantais i fyfyrwyr Cymru?

Rwy’n gwbl hyderus fod ansawdd y cymwysterau rydym yn eu cynnig i’n myfyrwyr yng Nghymru yn gyfwerth ag unrhyw rai eraill—yn gyfwerth ag unrhyw rai eraill. Maent yn anodd, maent yn ymestynnol, maent yn gadarn ac maent yn rhoi’r sgiliau sydd eu hangen ar ein plant er mwyn iddynt lwyddo yn y byd gwaith ac mewn addysg bellach.

Lywydd, ymddengys bod yr Aelod yn awgrymu nad oes unrhyw ddata ar gael i rieni. Mae myrdd o wybodaeth ar gael i rieni. Mae adroddiadau Estyn ar gael yn gyhoeddus i rieni eu darllen. Mae’r system gategoreiddio ysgolion ar gael i rieni edrych arni. Nid yw’n wir awgrymu nad oes gan rieni fynediad at wybodaeth am berfformiad eu hysgol leol. Nid yw hynny’n wir. Mae amrywiaeth o wybodaeth ar gael yn barod i rieni weld sut y mae eu hysgol unigol yn perfformio. Mae canlyniadau profion ac asesiadau yno yn bennaf fel cymorth dysgu ar gyfer y plant unigol. Nid ydynt yno i ddarparu tablau cynghrair ffug a chystadleuol ar gyfer yr Aelod. Rydym yn credu mewn system hunanwella i ysgolion, yn seiliedig ar egwyddorion cydweithio a chydweithredu, gan ein bod yn gwybod, yn rhyngwladol, mai hynny sy’n gweithio orau.

Lywydd, cyn ateb y cwestiwn hwn, hoffwn gofnodi buddiant yn y mater hwn, gan fod gennyf blentyn sy’n mynychu ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg yng nghanolbarth Cymru.

Bydd y strategaeth genedlaethol ar gyfer ysgolion bach a gwledig yn darparu cymorth i ysgolion weithio gyda’i gilydd yn ogystal â grant o £2.5 miliwn. Bydd hyn yn cefnogi ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg a dwyieithog i weithio gyda’i gilydd ac i rannu arferion da. Bydd hyn yn cryfhau cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yr awdurdodau lleol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Er gwaethaf ymdrechion pennaeth a llywodraethwyr Ysgol Gynradd Llanrhaeadr-ym-Mochnant yn fy etholaeth, er mwyn iddynt sicrhau cyllideb gytbwys, mae’n rhaid iddynt leihau nifer y staff o bum athro i bedwar. Bydd gwneud hynny’n arwain at gyfuno ffrydiau babanod Saesneg a Chymraeg eu hiaith yn y prynhawniau, gan beryglu eu statws dwyieithog fel ysgol, wrth gwrs. A ydych yn cydnabod y gost uwch y mae ysgolion bach gwledig dwy ffrwd yn ei hwynebu, a beth, yn eich barn chi, yw’r ateb o ran sicrhau nad yw ysgolion dwyieithog mewn perygl?

Mae llawer o’r materion y cyfeiriodd yr Aelod atynt yn ei gwestiwn, wrth gwrs, yn faterion ar gyfer yr awdurdod lleol yn hytrach na materion ar ein cyfer ni yma. Ond gadewch i mi ymateb drwy wneud pwynt mwy cyffredinol—credaf fod y pwynt cyffredinol yn haeddu ymateb llawnach na hynny.

Fe fyddwch yn ymwybodol fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwneud datganiad cynhwysfawr iawn i’r Siambr ynglŷn â mater ysgolion gwledig. Fe bwysleisiodd, ar yr adeg honno, bwysigrwydd tegwch, a chyfeiriodd at hynny eto y prynhawn yma, o ran sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad cyfartal at addysg yn y Gymraeg a’r Saesneg. Rydym yn parhau i fod eisiau sicrhau bod y fframwaith cywir ar gael i ysgolion gwledig ac ysgolion ledled Cymru gyfan, yn ogystal â’r adnoddau, er mwyn sicrhau eu bod yn gallu cynnig y cyfleoedd addysgol hynny. Fe ailadroddaf hefyd yr hyn rwyf wedi’i ddweud o’r blaen yn y lle hwn—ein bod yn rhagweld y bydd y cynlluniau strategol cyfrwng Cymraeg yn cael eu darparu i ni y mis nesaf, a bydd cryn ddiddordeb gennyf yn yr hyn y bydd pob awdurdod lleol yn ei gynnig dros y cyfnod cynllunio strategol nesaf.

Mae’n amlwg, y tu mewn i’r cynlluniau strategaeth yr iaith Gymraeg yma, y byddwch chi, gobeithio, yn chwilio i sicrhau nad yw ffrydiau iaith yn cael eu cymysgu. Dyna beth sy’n digwydd, rwy’n deall, nawr yn Llanrhaeadr-ym-Mochnant gyda’r toriadau presennol—bod y cyfnod sylfaen yn cael eu cymysgu gyda’i gilydd o ran iaith. Nid yw hynny’n briodol ac nid yw’n arfer da. Mae problemau tebyg yn Llanfyllin, a Llandrindod o bosibl, yn datblygu hefyd. Oes, mae’n fethiant ar ran y cyngor sir, a bu methiant ar ran y cyngor sir ers rhai blynyddoedd, i baratoi’n briodol ar gyfer twf addysg Gymraeg yn sir Powys, i ddweud y gwir. Ond, wrth edrych ar y cynlluniau strategol, a fyddwch chi’n gwneud yn siŵr nad ydych yn caniatáu i’r sefyllfa yma barhau ac nad oes cymysgu ffrydiau iaith, a’ch bod felly yn rhoi pwysau priodol ar y cyngor sir i ddarparu yn briodol i gadw’r iaith yn briodol y tu mewn i’r ysgolion hyn?

Llywydd, rŷm ni i gyd yn ymwybodol bod cynigion yn cael eu trafod ym Mhowys ar hyn o bryd. Mae’n bosibilrwydd y bydd y cynigion yna yn dod at Weinidogion Cymru ar gyfer rhywfaint o benderfyniadau. Felly, ni fydd yr Aelod yn gallu fy nhemptio i gynnig unrhyw sylw ar yr enghreifftiau penodol y mae wedi’u disgrifio ym Mhowys y prynhawn yma. Ond a gaf i ddweud hyn ar egwyddor y cwestiwn? Nid wyf eisiau creu un model ac un model yn unig ar gyfer y ddarpariaeth addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ac addysg yn y ddwy iaith. Rwyf eisiau clywed gan awdurdodau lleol am eu cynlluniau nhw, ac ar ôl i fi gael cyfle i ystyried y cynigion, mi fyddaf yn dod nôl i fan hyn ac yn gwneud datganiad ar hynny. Ond ar hyn o bryd nid wyf eisiau creu rhyw fath o ‘straitjacket’ ieithyddol a dweud mai un model ac un model yn unig sydd ar gyfer addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ar draws Cymru.

Diolch, Vikki. Yn fras, mae’r darlun o gyrhaeddiad addysgol yng Nghwm Cynon yn gwella’n raddol. Wedi ystyried arolygiadau diweddar Estyn o’r consortia, er bod yna’n bendant le i wella, rwy’n hyderus eu bod yn parhau i chwarae rhan bwysig yn y broses o ddarparu gwell canlyniadau i ddysgwyr.

Yn ddiweddar, cyfarfûm â chynrychiolwyr o Gonsortiwm Canolbarth y De yn Ysgol Gyfun Aberpennar yn fy etholaeth, ac roeddwn yn falch o glywed am y gwelliant y mae’r consortiwm wedi’i weld o un flwyddyn i’r llall ar draws pob dangosydd perfformiad, o gyfnod allweddol 2 i gyfnod allweddol 5. Mae llwyddiant mewn ardaloedd fel Caerdydd yn aml yn seiliedig ar waith gyda disgyblion o gefndiroedd amrywiol, lle nad yw Saesneg, yn aml, yn iaith gyntaf. Pa wersi y cred Ysgrifennydd y Cabinet y gellid eu dysgu o waith gyda’r grwpiau hyn i wella perfformiad plant o gefndiroedd mwy difreintiedig, yn enwedig mewn etholaethau fel fy un i? Sut y gall Llywodraeth Cymru fynd ati yn y ffordd orau i gynorthwyo’r consortia i gyflawni gwaith o’r fath?

Diolch am hynny. Rydych yn hollol iawn, yng Nghonsortiwm Canolbarth y De, mae’r awdurdod addysg lleol yn gweithredu amrywiaeth eang o ysgolion. Yn ddiweddar, ymwelais ag Ysgol Uwchradd Fitzalan yma yng Nghaerdydd, lle y mae plant yr ysgol yn siarad 40 o wahanol ieithoedd. Rwy’n awyddus iawn i bob consortiwm ddatblygu cynllun cynhwysfawr ar gyfer sicrhau defnydd effeithiol o’r grant amddifadedd disgyblion, sef ein prif arf sy’n anelu at sicrhau bod plant o gefndir tlotach yn cyrraedd eu potensial llawn. Rwy’n pryderu nad yw’r defnydd o’r grant amddifadedd disgyblion mewn rhai ardaloedd mor effeithiol ag y gallai fod. Er enghraifft, nid yw rhai ysgolion yn dilyn cyngor pecyn cymorth Ymddiriedolaeth Sutton, sy’n cynnwys ymyriadau’n seiliedig ar dystiolaeth ac arferion gorau. Yn fy nghyfarfod herio ac adolygu gyda hwy, rwyf wedi gofyn i Gonsortiwm Canolbarth y De sicrhau bod yr adnodd sylweddol hwnnw sy’n mynd i mewn i’n hysgolion yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd orau a mwyaf effeithlon.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, mae Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon wedi nodi gwaith y consortia, gan ganmol rhai agweddau ar gymorth, ond gwnaethant y pwynt fod yna her sylweddol—a fi fyddai’r person cyntaf i fod eisiau her mewn system, gan fod hynny, yn amlwg, yn datblygu’r system, gobeithio, ond roeddent yn tynnu sylw at ddiffyg cefnogaeth difrifol ar ran y consortia rhanbarthol wrth ddatblygu uwch dimau rheoli, ac yn arbennig, llwybrau ar gyfer penaethiaid. Nawr, ledled y DU, mae yna broblem gyda denu pobl i’r proffesiwn, ac yn arbennig i ddod yn benaethiaid. A ydych yn cydnabod y pwynt a wnaed gan Gymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon nad oes digon o gymorth yn dod gan y consortia rhanbarthol i gynorthwyo gyda datblygu penaethiaid y dyfodol?

Diolch yn fawr, Andrew. Yn ddiweddar, cefais gyfle i annerch a chyfarfod â Chymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon yn eu cynhadledd yng Nghasnewydd. Credaf fod arweinyddiaeth yn un maes lle nad ydym wedi gwneud cymaint o gynnydd ag y byddwn wedi hoffi ei weld ledled y wlad, ac mae gan y consortia rôl hanfodol yn nodi a chefnogi anghenion datblygiad proffesiynol parhaus ein dirprwy benaethiaid, ein penaethiaid cynorthwyol a’n penaethiaid ar gyfer y dyfodol. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi cyhoeddi fy mwriad yn ddiweddar i sefydlu academi arweinyddiaeth genedlaethol. Mae’r grŵp cysgodol, a gadeirir gan Ann Keane, yn dechrau ar eu gwaith yn y maes hwn, ac rwy’n disgwyl i’r consortia fod yn elfen hanfodol wrth weithio ochr yn ochr â’r corff hwnnw i edrych ar gyfleoedd rhagweithiol i ddod o hyd i’r genhedlaeth nesaf o arweinwyr a darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt.

Mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am sicrhau mynediad at wasanaethau gwybodaeth, cyngor ac eiriolaeth annibynnol i blant a phobl ifanc ag anghenion addysgol arbennig. Os oes angen cyngor cyfreithiol, gall plant, pobl ifanc a’u teuluoedd ddod o hyd i gynrychiolaeth gyfreithiol breifat, ac mewn rhai amgylchiadau, gallant fod yn gymwys hefyd i gael cymorth cyfreithiol.

Diolch i’r Gweinidog am ei ateb. Yn dilyn toriadau i gyllid cymorth cyfreithiol gan y wladwriaeth Brydeinig, tri darparwr cymorth cyfreithiol yn unig sy’n gweithio erbyn hyn mewn cyfraith addysg yng Nghymru a Lloegr, ac nid oes yr un ohonynt wedi eu lleoli yn y wlad hon. Gwyddom pa mor galed y mae’n rhaid i rieni plant sydd ag anghenion addysgol arbennig ymladd weithiau er mwyn cael y ddarpariaeth addysg arbennig y mae gan eu plant hawl i’w chael, ac o ystyried y gwahaniaeth cynyddol mewn polisi a chyfraith rhwng Cymru a Lloegr mewn perthynas ag addysg, mae diffyg darparwyr cymorth cyfreithiol yng Nghymru yn rhwystr gwirioneddol i’r rhieni hynny rhag cael mynediad at gyngor cyfreithiol. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymyrryd ar frys i sicrhau cydraddoldeb o ran mynediad at gyfiawnder i rieni plant sydd ag anghenion addysgol arbennig?

Byddai’n well gennyf gael gwared ar yr angen am y fath broses yn gyfan gwbl mewn gwirionedd. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o’r datganiad busnes ddoe y byddaf yn cyflwyno’r Bil anghenion dysgu ychwanegol yn y lle hwn cyn y Nadolig. Byddwn yn cyflwyno system dribiwnlys fel rhan o hynny, a rhesymeg a sail athronyddol y ddeddfwriaeth honno, os mynnwch, yw darparu cynllun datblygu unigol i bob dysgwr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol, a fydd yn mynd â hwy o’r cyfnod cyn ysgol drwy, a thu hwnt i addysg bellach ac uwch, hyd at 25 oed, a bydd yn darparu dull o ddatrys y materion hynny heb fod angen cymorth cyfreithiol, gobeithio, nac unrhyw fath o ymgyfreitha. Ein hymagwedd yma yw sicrhau ein bod yn cael gwared ar y pwysau ar rieni o fewn y system, er fy mod yn derbyn ac yn sicr yn cytuno â’i feirniadaeth o Lywodraeth y DU a’u hagwedd tuag at y maes polisi hwn.

Un feirniadaeth a wnaed o ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at y maes hwn, wrth gwrs, yw’r ffaith nad oes gan unigolion ifanc mewn addysg bellach yr un hawliau i allu herio penderfyniadau a wneir amdanynt o ran y cymorth y gallant ei gael. A yw hyn yn rhywbeth y gallwn obeithio y bydd yn cael sylw yn eich Bil anghenion dysgu ychwanegol?

Ydy.

Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ(5)0059(EDU)] yn ôl.

Mae gan bob plentyn yng Nghymru hawl i addysg cyfnod sylfaen am ddim o’r tymor cyntaf ar ôl eu trydydd pen-blwydd. Gwyddom fod y cyfnod sylfaen yn gweithio a dyna pam rwyf wedi ymrwymo, yn ein hymagwedd at ddysgu, i roi’r dechrau gorau posibl mewn bywyd i bawb.

Diolch am eich ateb. Bron i dair blynedd yn ôl, ysgrifennodd y Gweinidog addysg ar y pryd ataf i gadarnhau y gall awdurdodau lleol, a dyfynnaf, ddarparu’r lleoedd hyn—addysg i blant tair oed—mewn ysgol feithrin, dosbarth meithrin mewn ysgol gynradd, neu leoliadau nas cynhelir, fel cylchoedd chwarae neu feithrinfa ddydd breifat. Nawr, dair blynedd yn ddiweddarach, mae cyngor Abertawe yn parhau i ariannu addysg ar gyfer plant tair oed mewn lleoliadau awdurdod lleol yn unig, felly nid oes dewis i rieni yno o gwbl. Gan fod Llywodraeth Cymru bellach wedi mabwysiadu targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a ydych yn credu bod ymagwedd Abertawe, nad yw’n gwneud dim i hyrwyddo twf y lleoedd hyn mewn lleoliadau Mudiad Meithrin, yn un y gallwch ei chefnogi?

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn a’r ffordd y mae hi wedi mynd ar drywydd y mater hwn dros gyfnod maith. Rwyf hefyd yn ymwybodol o’i barn ynglŷn ag ymagwedd cyngor Abertawe yn y materion hyn. Dywedais yn fy ateb i gwestiwn cynharach gan Simon Thomas fy mod yn edrych ymlaen at dderbyn y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg y mis nesaf, a byddaf yn edrych ar sut y mae pob awdurdod lleol yng Nghymru yn bwriadu cynllunio ar gyfer twf addysg cyfrwng Cymraeg yn eu hardaloedd a’u rhanbarthau eu hunain. Byddaf yn disgwyl hynny gan yr holl awdurdodau i’r un graddau. Ac wrth adolygu’r cynlluniau hynny, byddaf yn edrych ar sut y byddant yn mesur yr angen yn y dyfodol, sut y gallwn ysgogi angen yn y dyfodol a sut y gallwn ddatblygu i dyfu addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cyflawni ein gweledigaeth a’n huchelgais ar gyfer Cymru ddwyieithog.

Sut yn union fydd y cynnydd mewn darpariaeth yn cyfrannu at y strategaeth 1 filiwn o siaradwyr gan y Llywodraeth felly? Hynny yw, a oes gennych chi darged penodol o fewn y maes addysg i blant tair i bedair oed ynglŷn â faint o weithlu sydd ei angen er mwyn darparu addysg ddwyieithog yn y dyfodol?

Mae gennym ni dargedau presennol—mae targedau yn bodoli ar hyn o bryd—ar gyfer faint o blant sydd gennym ni mewn addysg Gymraeg ym mhob un oedran. Rŷm ni hefyd yn gwybod nad ydym wedi llwyddo i gyrraedd y targedau hynny. Felly, yn ystod y cynllunio sy’n digwydd ar gyfer y strategaeth iaith Gymraeg newydd a fydd yn cael ei chyhoeddi fis Mawrth nesaf, mi fydd cynllunio gweithlu yn rhan hanfodol o hynny, yn rhan ganolog o’n cynlluniau ni. Mi fyddwch chi wedi clywed yr ateb gan Kirsty Williams i gwestiwn blaenorol gan Darren Millar am sut rŷm ni’n gallu ehangu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, a hyfforddiant drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’r elfennau gwahanol yma yn mynd i fod yn rhan ganolog o sut ŷm ni’n llunio’r strategaeth iaith Gymraeg newydd.

Byddwn yn cyhoeddi’r Bil anghenion dysgu ychwanegol cyn y Nadolig.

Weinidog, mae plentyn yn fy etholaeth sydd ag anghenion dysgu ychwanegol wedi bod yn aros ers dros saith mis am apwyntiad gyda gwasanaethau iechyd meddwl y plant a’r glasoed, ac yn y cyfamser, nid yw wedi bod yn cael mwy nag ychydig oriau’n unig o addysg bob wythnos. Sut y gallwn ddisgwyl i bobl ifanc fel hyn gyrraedd eu potensial llawn os ydym yn eu hatal rhag cael addysg gyflawn a chyfoethog? Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod plant a phobl ifanc, fel y plentyn chwech oed hwn, sydd ag anghenion dysgu ychwanegol, yn cael yr addysg amser llawn y mae ganddynt hawl iddi?

Os oes gan yr Aelod achosion unigol, yna yn amlwg gall ysgrifennu ataf ac fe awn ar eu trywydd gyda’r awdurdodau priodol. Ond gadewch i mi ddweud hyn o ran y weledigaeth gyffredinol: bydd y Bil anghenion dysgu ychwanegol yn cael ei gyhoeddi cyn y Nadolig, ac rwy’n edrych ymlaen at y ddadl a’r drafodaeth y byddwn yn ei chael yn y lle hwn ac yn y pwyllgor, a’r drafodaeth ehangach ledled Cymru yn ystod proses seneddol y Bil hwnnw. Byddaf yn cyhoeddi’r cod ymddygiad a’r canllawiau statudol, ar gyfer cyflwyno’r Bil hwnnw ddechrau mis Chwefror, felly gall yr Aelodau adolygu, astudio a chraffu, nid yn unig y ddeddfwriaeth sylfaenol, ond yr is-ddeddfwriaeth weithredu yn ogystal. Ond mae’r ddau ddarn o ddeddfwriaeth yn ffurfio rhan o raglen drawsnewid lawer ehangach a lansiwyd gennyf rai wythnosau’n ôl gyda datganiad ysgrifenedig yn addo y byddwn yn sicrhau bod yr holl ddarparwyr anghenion dysgu ychwanegol yn cael digon o gefnogaeth a’r hyfforddiant angenrheidiol. Byddwn hefyd yn sicrhau bod adnoddau’n cael eu darparu i alluogi awdurdodau lleol ac eraill i gyflwyno’r rhaglen drawsnewid fel rydym yn rhagweld.

Helo. [Chwerthin.] Iawn. [Chwerthin.] Rydym i gyd yn edrych ymlaen yn arw at gyhoeddi’r Bil hwn. Rwy’n ddiolchgar iawn i chi am gyfarfod â mi yr wythnos diwethaf gyda Choleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant a Diabetes UK ac am wrando ar y pryderon ynglŷn â’r angen i gynnwys dyletswydd yn y Bil i ddiwallu anghenion meddygol plant yn yr ysgol. A allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â’ch syniadau am hynny ar hyn o bryd?

Roedd yn fwy o syndod i mi nag yr oedd i bobl eraill. [Chwerthin.]

Rwy’n ddiolchgar i Lynne Neagle am y sgwrs yr wythnos diwethaf ynglŷn â’r materion hyn, ond hefyd am y gwaith y mae hi wedi bod yn ei wneud fel Cadeirydd y pwyllgor hwn ar baratoi’r pwyllgor er mwyn sicrhau ein bod yn craffu ar y ddeddfwriaeth hon mor fanwl ag y gallwn. Yn y pen draw, byddai’n well gennyf weld Deddf dda yn hytrach na Bil cyflym a chredaf ei bod yn bwysig fod y pwyllgor yn chwarae rhan bwysig yn hynny o beth. O ran y sgwrs a gawsom yr wythnos diwethaf gyda Diabetes UK Cymru a’r coleg brenhinol, gwnaeth yr hyn a oedd ganddynt i’w ddweud argraff fawr arnaf. Credaf eu bod wedi cyflwyno achos cryf ac effeithiol iawn dros wneud newidiadau sylweddol i’r ffordd rydym yn cyflwyno’r ddeddfwriaeth hon a’r ffordd y bydd y rhaglen drawsnewid yn gweithio, a nodwyd pob un o’r pwyntiau hynny a byddwch yn gweld cyfeiriadau atynt wrth i ni fwrw ymlaen â’r ddeddfwriaeth.

Mae gan bobl fyddar yr hawl i gael mynediad at addysg. Lleisiodd etholwyr eu pryder wrthyf nad yw hyn yn digwydd fel y dylai ac nad yw rhai o’r staff yn gallu arwyddo ar lefel uwch na lefel 1 neu lefel 2. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymgysylltu â myfyrwyr Iaith Arwyddion Prydain sydd wedi pasio lefel 6 i’w hannog i weithio yn y sector addysg, fel y gallwn geisio gwella problemau’n ymwneud â mynediad?

Rwyf eisoes wedi cyfarfod ar sawl achlysur â myfyrwyr byddar, teuluoedd, sefydliadau ac ymarferwyr sy’n gweithio gyda’r bobl hynny er mwyn sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn cyrraedd pob rhan o’r gymuned addysgol a bod pob rhan o’n cymuned yn cael yr addysg sydd ei hangen arnynt ac y maent yn ei haeddu. Bydd pobl fyddar yn rhan annatod o hynny, ac fel rhan o’r rhaglen drawsnewid ehangach—nid y ddeddfwriaeth yn unig, ond y rhaglen ehangach—byddwn yn sicrhau bod addysg yn cael ei chyflwyno gan bobl sydd â’r hyfforddiant priodol ym mhob iaith, boed yn Iaith Arwyddion Prydain, yn Saesneg neu’n Gymraeg.

Gan hawlio y bydd yn

Trawsnewid y cymorth addysg ar gyfer plant a phobl ifanc

â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig, nid yw’r ‘Diweddariad o’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau’r Sbectrwm Awtistig’, a gyhoeddwyd heddiw, ond yn cyfeirio wedyn, mewn gwirionedd, at y Bil y cyfeirioch chi ato eisoes, sef Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru). Sut y byddwch yn rhoi sicrwydd i rieni fel fi, sydd wedi gorfod brwydro i gael datganiad ar gyfer eu plant am ei bod yn cael ei defnyddio fel proses ddogni, tystysgrif o hawl, gan gydnabod, er enghraifft, o ran gwahardd plant nad oeddent wedi cael datganiad, a roddwyd yn y categorïau gweithredu gan yr ysgol a gweithredu gan yr ysgol a mwy, fod gwaharddiadau tymor byr wedi dyblu, pan oedd eu nifer wedi lleihau ymhlith plant yn y boblogaeth gyffredinol o blant heb ddatganiad? Onid yw’n bryder gwirioneddol y bydd y cynlluniau datblygu unigol arfaethedig yn galluogi darparwyr i ddogni’r ddarpariaeth yn y ffordd y mae rhieni wedi’i gweld yn cael ei harfer ers gormod o amser yng Nghymru a thu hwnt?

Rwy’n derbyn yn llwyr fod rhieni, ers gormod o amser, wedi gorfod brwydro ac wedi bod drwy gyfnodau anodd ac emosiynol iawn wrth ymdrechu i sicrhau’r ddarpariaeth addysgol y maent ei hangen ar gyfer eu plant, ac mae hynny’n ymwneud yn rhannol nid yn unig â chael datganiad ond â diagnosis hefyd. Mae nifer fawr o broblemau wedi bod mewn perthynas â thaith y plentyn, yn yr achos hwn drwy iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, weithiau drwy sefydliadau a strwythurau addysgol. Rwy’n derbyn bod anawsterau sylweddol a methiannau weithiau wedi bod yn y system honno. Mae cyflwyno’r cynllun datblygu unigol, wrth gwrs, yn ffordd o ymbellhau oddi wrth hynny. Rydym yn gobeithio ac yn rhagweld y bydd yn cyflawni, a bydd yn fater i’r Aelodau ei brofi, wrth gwrs, yn ystod y broses seneddol. Byddwn yn darparu hyblygrwydd ar gyfer pob dysgwr unigol er mwyn sicrhau bod gennym y gallu yn y cod ymddygiad i gael cynllun datblygu unigol sy’n adlewyrchu anghenion yr unigolyn yn hytrach nag anghenion y bobl sy’n darparu’r gwasanaeth yn unig. Felly, byddwn yn canolbwyntio ar yr unigolyn, ond yn sicrhau cludadwyedd y cynllun datblygu unigol hwnnw, fel y gallant gael mynediad at wasanaethau, a bydd yn cael ei gydnabod gan weithwyr proffesiynol mewn gwahanol wasanaethau ac mewn gwahanol ardaloedd. Felly, gobeithio y byddwn yn cynnal y cydbwysedd fel na fydd yn rhaid i bobl ymdrechu, ymladd ac ymgyrchu, weithiau, dros y gwasanaethau a’r addysg y maent yn eu haeddu ac y dylent ei chael heb orfod ymdrechu o gwbl. Ond byddwn hefyd yn sicrhau ein bod yn gwneud hyn mewn ffordd sydd wedi’i theilwra ar gyfer yr unigolyn.

Diolch i’r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a’r cwestiwn cyntaf, Lee Waters.

Diolch am y cwestiwn. Cyfeiriaf yr Aelod at y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf. Mae’r achos hwn yn codi materion pwysig ynglŷn â threfniadau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig a’r fframwaith ar gyfer datganoli, ac mae’n iawn i Gymru gael ei chlywed mewn perthynas â’r materion hynny, a byddwn yn cyflwyno ein hachos yn y gwrandawiad yr wythnos nesaf. Gan fod hwn yn fater o gryn ddiddordeb a phwysigrwydd i’r cyhoedd, rwyf wedi bod mor agored â phosibl yn y datganiadau a gyhoeddais a’r atebion rwyf wedi eu rhoi yn y gwahanol sesiynau, yn ogystal â dewis cyhoeddi cynnwys testun ein cyflwyniad ysgrifenedig i’r Goruchaf Lys yn ei gyfanrwydd ar-lein.

Diolch. O ystyried bod yr achos dros adael yr UE yn seiliedig, yn rhannol, ar bwysigrwydd dychwelyd pwerau i’r Senedd, a yw’r Cwnsler Cyffredinol yr un mor ddryslyd â minnau fod Llywodraeth y DU yn herio safbwynt y llys y dylai fod gan y Senedd rôl yn sbarduno hyn? A fyddai’n cytuno bod hwn yn fater i holl Seneddau’r DU, ac nid i Senedd San Steffan yn unig? Ac a yw wedi bod mewn cysylltiad â swyddogion y gyfraith eraill i sicrhau bod ein buddiannau yn cael eu diogelu?

Wel, ni allaf ddweud fy mod yn ddryslyd. Yn amlwg, mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu ar ei llwybr gweithredu ei hun, sef cyflwyno apêl yn erbyn penderfyniad yr Uchel Lys. Mae’r cyflwyniad a gyflwynais ar ran Llywodraeth Cymru, fel Cwnsler Cyffredinol, yn nodi ein safbwynt yn glir iawn, ac sydd mewn gwirionedd yn cefnogi’r penderfyniad hwnnw nad yr uchelfraint yw’r mecanwaith priodol ar gyfer gwneud newid cyfansoddiadol sylweddol, neu mewn gwirionedd, ar gyfer gwrthdroi deddfwriaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a hefyd mewn perthynas â’r trefniadau cyfansoddiadol sy’n bodoli eisoes.

Cyfeiriaf yr Aelod at un o’r pwyntiau a wnawn yn y cyflwyniad i’r Goruchaf Lys, sy’n dweud mewn gwirionedd, os yw safbwynt Llywodraeth y DU yn gywir ac os yw’r rhesymeg a ddefnyddir yn achos Llywodraeth y DU yn gywir, y gallai’r Prif Weinidog fod wedi diddymu erthygl 50 ar unrhyw adeg, hyd yn oed heb unrhyw awdurdod ar ffurf refferendwm. Felly, dywedwn y byddai hynny’n amlwg yn ddadansoddiad gwrthnysig ac yn amlwg yn anghywir.

Nid ydym yn credu ei fod yn dangos digon o barch i’r Senedd, i’r lle hwn nac i’r deddfwrfeydd datganoledig eraill a etholwyd yn ddemocrataidd. Felly, credwn y bydd rhoi hysbysiad o dan erthygl 50 yn addasu cymhwysedd y Cynulliad a swyddogaethau Llywodraeth Cymru, fel y nodir o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Rydym yn dweud na ellir defnyddio’r uchelfraint i hepgor y statud cyfansoddiadol. Rydym hefyd yn dweud y bydd unrhyw addasiad i gymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad, neu’n wir, unrhyw addasiad i swyddogaethau gweithredol o fewn y cymhwysedd datganoledig, yn galw am ystyriaeth o gonfensiwn Sewel, a bod hyn yn arfer cyfansoddiadol allweddol sy’n hanfodol i weithrediad cywir y Deyrnas Unedig. Mae’n darparu ar gyfer deialog rhwng deddfwrfeydd a etholwyd yn ddemocrataidd ynglŷn â newidiadau i’r setliad datganoli. Rydym yn dweud nad oes gan Lywodraeth y DU bŵer i’w bwtgylchedu drwy ddefnyddio’r uchelfraint, felly byddwn yn dadlau dros gadarnhau penderfyniad clir yr Uchel Lys yn achos Miller a thros wrthod apêl Llywodraeth y DU.

Ers ddoe, rwyf wedi cael y fantais o ddarllen achos y Llywodraeth sydd wedi’i argraffu, ac a fydd yn cael ei gyflwyno i’r Goruchaf Lys yr wythnos nesaf. Yn rhyfedd iawn, ymddengys ei fod yn anwybyddu’r un pwynt hanfodol a sylfaenol yn yr holl saga hon, sef bod y Llywodraeth yn ceisio sbarduno erthygl 50 o ganlyniad i benderfyniad gan bobl Prydain i gyd mewn refferendwm. Yn holl hanes yr anghydfodau cyfreithiol gyda’r Brenin yn yr ail ganrif ar bymtheg, a arweiniodd at erthygl 1 o’r Ddeddf Hawliau, ac yn dilyn achosion cyfreithiol sy’n sefydlu grym cyfyngedig y Goron mewn perthynas â’r uchelfraint, roedd y Senedd yn gweithredu fel dirprwy ar ran y bobl ac i reoli defnydd unbenaethol y Brenin o’r uchelfraint. Mae hyn yn hollol wahanol. Gofynnwyd i’r bobl eu hunain, holl bobl y Deyrnas Unedig, am eu barn ynglŷn ag a ddylem aros yn yr UE ai peidio. Pleidleisiodd y bobl o blaid gadael. Y mecanwaith ar gyfer gwneud hynny yw sbarduno erthygl 50. Nid oes gan y Senedd unrhyw rôl ychwanegol i’w chwarae yn hynny o beth. Mae’r bobl wedi dweud eu dweud. Wrth gwrs, bydd digon o gyfle i ystyried holl effeithiau canlyniadol sbarduno erthygl 50 yn y Senedd gan y bydd angen diwygio’r holl ddeddfwriaeth a gyflwynwyd mewn perthynas â’r Undeb Ewropeaidd ers 1973. Felly, ymhell o fod yn anwybyddu’r Senedd, mae hyn yn rhoi cyfle i’r Senedd wireddu dymuniadau pobl Prydain, fel y’u mynegwyd mewn refferendwm lle y dywedasant, heb amod na chyfyngiad, y dylem adael yr UE.

Ymddengys bod yr Aelod yn dweud pethau gwahanol. Ar y naill law, mae’n dweud bod refferendwm wedi bod, a bod hynny’n awdurdodi’r Prif Weinidog i fwrw iddi ac osgoi’r Senedd yn gyfan gwbl, ac yna, ar y llaw arall, mae’n dweud bod hyn yn ymwneud â grymuso’r Senedd. Ond mae’r sefyllfa’n glir iawn: mae gennym gyfansoddiad, mae gennym drefniadau yn eu lle rhwng y Llywodraethau datganoledig, ac yn cwmpasu hyn oll, mae gennym fater rheolaeth y gyfraith. Mae’r Aelod yn dweud yn glir iawn y dylem anwybyddu’r setliad cyfansoddiadol. Mae’n dweud y dylem anwybyddu’r setliad cyfansoddiadol, ac mae hefyd yn dweud nad yw rheolaeth y gyfraith yn berthnasol. Dywedais yn glir iawn ddoe fod dau reswm pam ein bod wedi cyflwyno’r cyflwyniad hwn. Nid yw’n ymwneud â manteision neu anfanteision y refferendwm ei hun. Mae’n ymwneud â sefyll dros ddemocratiaeth, y cyfansoddiad a rheolaeth y gyfraith. Rwy’n pryderu ei bod yn ymddangos bod yr Aelod yn gyson yn dymuno osgoi rheolaeth y gyfraith. I un cyfeiriad yn unig y mae’r ffordd honno’n arwain.

Gŵyr yr Aelod fod yr ateb hwn yn amodol ar gonfensiwn sefydledig swyddogion y gyfraith. Mae Llywodraeth Cymru yn galw am welliannau i’r Bil wrth iddo fynd drwy Dŷ’r Arglwyddi. Fe fyddwch yn deall y rhesymau dros gonfensiwn swyddogion y gyfraith, a thra bo natur a chynnwys trafodaethau o’r fath yn gyfrinachol, gallaf roi gwybod i’r Aelod fy mod wedi ymweld â’r Alban ac wedi cynnal cyfarfod â’r Arglwydd Adfocad i drafod materion o ddiddordeb cyffredin.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb ac am wthio ffiniau’r confensiwn mor bell ag y mae’n gallu tu mewn i’r Siambr yma. Nid wyf i’n gwybod os yw’n gwneud gwialen i’w gefn ei hunan, ond mae lot mwy o gwestiynau yn cael eu gosod iddo fe nawr ei fod e’n ateb cwestiynau, so mae hwnnw’n rhywbeth i’w gofio. Un peth sydd yn wir am Fil Cymru, mae’n debyg, yw, yn anffodus, na fyddwn ni’n cael awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân—rhywbeth sydd wedi cael ei ofyn amdano ers blynyddoedd gan Blaid Cymru a rhywbeth mae’r Prif Weinidog yn fwy diweddar wedi gofyn amdano hefyd. A derbyn, am y tro, nad yw e’n debyg o ddigwydd, fel prif swyddog y gyfraith yng Nghymru i bob pwrpas, beth mae fe’n ei wneud ar hyn o bryd i ddelio â’r ffaith na fydd awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân ac mi fydd, felly, problemau ac anawsterau’n codi yn sgil hynny? Beth mae’n ei wneud hefyd i baratoi, gyda phroffesiwn y gyfraith yng Nghymru, dros y pump i 10 mlynedd nesaf, i adeiladu’r achos drachefn ar gyfer awdurdodaeth, achos fe ddaw cyn bo hir mewn Bil Cymru arall?

Mae’r Aelod yn tynnu sylw at bwynt hynod o bwysig, ac mae’n debyg fod yn rhaid i mi gyfaddef nad ydym, ar y cam hwn, yn mynd i weld sefydlu yr awdurdodaeth benodol i Gymru yr ystyriwn bob amser ei bod yn broses drosiannol resymol. Roedd yn ddiddorol iawn clywed tystiolaeth yr Arglwydd Brif Ustus i’r Pwyllgor Cyfiawnder yn y Senedd, pan ofynnwyd iddo ynglŷn â’r mater hwn. Ac roedd yn iawn i ddweud bod hwn yn fater gwleidyddol, ond cyfeiriodd yn benodol iawn at y ffaith fod yna gorff cynyddol o gyfreithiau Cymreig, gyda deddfwriaeth arwyddocaol, fel Deddf Tai (Cymru) 2014, a deddfau eraill. Mae mater awdurdodaeth yn creu heriau cynyddol. Ac unwaith eto, credaf mai gwir effaith hyn oll yw y bydd yna, yn anochel, awdurdodaeth benodol i Gymru; credaf y bydd hynny, yn anochel, yn arwain at awdurdodaeth ar wahân ar ryw adeg yn y dyfodol. Gallwn reoli’r systemau sydd gennym am y tro, ond yn amlwg, rydym ar y llwybr tuag at newid awdurdodaethol arwyddocaol.

Hoffwn wneud y pwynt rwyf wedi ei wneud sawl tro, fod yna ryw fath o fytholeg o ran y math o statws sydd wedi datblygu mewn perthynas â’r cysyniad o awdurdodaeth, ac mae hynny’n anwybyddu’r ffaith mai’r rheswm dros fod eisiau creu sail awdurdodaethol i gyfraith Cymru yw ei fod yn ymwneud, yn y pen draw, â gweinyddu cyfiawnder yn effeithlon. A dyna pam y credaf ein bod, yn anochel, ar y llwybr hwnnw, ac fe fyddwn yn cyrraedd yno. Mae’r posibilrwydd o sefydlu rhyw fath o gomisiwn cyfiawnder ym Mil Cymru yn rhywfaint o gysur i mi, a chredaf y bydd hwnnw’n ein galluogi i barhau i edrych ar hynny.

Credaf, hefyd, fod datblygiadau mewn perthynas â phenodi llywydd tribiwnlysoedd ac ati hefyd yn rhoi syniad ynglŷn â’r cyfeiriad y mae deddfwriaeth Cymru a gweinyddu cyfiawnder yn anelu tuag ato, ac yn y pen draw, y cyfeiriad y mae mater yr awdurdodaeth yn datblygu ac yn anelu tuag ato.

Heb geisio perswadio y Cwnsler Cyffredinol i fynd i faes gwleidyddol, a fyddai o’n cytuno mai un o’r gwendidau mawr yn yr holl drafodaethau yr ydym ni wedi bod yn eu canol, yn enwedig yn yr ail Dŷ, ynglŷn â Bil Cymru, ydy amharodrwydd swyddogion cyfraith a Gweinidogion y Deyrnas Unedig i gyfnerthu a chysoni cyfansoddiad Cymru yn gliriach, ar gyfer pobl Cymru, ac ar gyfer gwleidyddion Cymru, ac, yn wir, ar gyfer pawb o ddinasyddion Cymru? Ac, a oes modd iddo fo, fel ein prif gyfreithiwr ni yng Nghymru, gynnal trafodaethau uniongyrchol gyda swyddogion cyfraith yng ngweddill y Deyrnas Unedig, ynglŷn â’r angen difrifol i ddod â chyfansoddiad Cymru o leiaf ychydig bach yn debycach yn ei eglurder i gyfansoddiad Gogledd Iwerddon a’r Alban?

Diolch am y cwestiwn. Ac unwaith eto, mae’n debyg y dylwn ailadrodd, er bod cyfarfodydd gyda swyddogion y gyfraith yn digwydd, fod pynciau trafod y cyfarfodydd hynny, am resymau amlwg, yn gyfrinachol, ac eithrio, yn amlwg, y ffaith fod yna faterion o ddiddordeb cyffredin i’w trafod.

Yn sicr, mae’n tynnu sylw at bwynt a nodir yn adroddiad Comisiwn y Gyfraith, sy’n ymdrin yn helaeth â materion yn ymwneud â chodeiddio, ac sy’n ymdrin, rwy’n meddwl, â’r pwyntiau a nodwch o ran yr angen am fframwaith clir a hygyrchedd mewn perthynas â deddfwriaeth Cymru. Mae hynny’n rhywbeth sy’n cael ei adolygu’n helaeth ar hyn o bryd, a gobeithiaf allu gwneud datganiad ar yr union bwynt hwn ar ryw adeg yn y dyfodol.

Gŵyr yr Aelod fod y cwestiwn hwn yn amodol, unwaith eto, ar gonfensiwn sefydledig swyddogion y gyfraith. Er hynny, gallaf roi sicrwydd i’r Aelod y bydd Llywodraeth Cymru’n gweithio’n ddiflino i sicrhau bod sefyllfa Cymru yn cael ei diogelu, a bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys ystyriaeth ofalus iawn o effaith debygol Bil Diddymu Mawr Llywodraeth y DU ar ddeddfwriaeth Cymru, a pha un a fyddai deddfwriaeth gan y Cynulliad hwn yn briodol.

Diolch am yr ateb hwnnw. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod deddfwriaeth yr Undeb Ewropeaidd sy’n berthnasol i’r meysydd sydd wedi eu datganoli yn cael eu trosglwyddo i Gymru?

Wel, mae’n siŵr y bydd yr Aelod yn ymwybodol fod cryn dipyn o waith yn mynd rhagddo, ar draws Llywodraeth Cymru, i sicrhau cymaint o ddylanwad ag y gallwn yn y trafodaethau gyda’r DU, ac wedi hynny, mewn trafodaethau ffurfiol â’r UE, er mwyn sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i Gymru. Mae is-bwyllgor y Cabinet ar y trefniadau pontio Ewropeaidd yn rhoi cyfeiriad strategol i waith Llywodraeth Cymru mewn perthynas â’r DU yn gadael yr UE, ac wrth gwrs, sefydlwyd grŵp cynghori ar Ewrop, sy’n cynnwys pobl fusnes, gwleidyddion a phobl eraill ag arbenigedd mewn perthynas ag Ewrop, a bydd yn rhoi cyngor ar effaith eang y DU yn gadael yr UE ar Gymru a sut y gallwn oresgyn heriau a manteisio ar gyfleoedd i sicrhau dyfodol llewyrchus a pherthynas gadarnhaol barhaus rhwng Cymru ac Ewrop.

Credaf y dylid cyfeirio’r Aelod hefyd at baragraff 10 yn y cyflwyniadau cyfreithiol, sydd ar gael ar-lein ac a gyflwynwyd gerbron y Goruchaf Lys, gan fod y rheini, rwy’n credu, yn nodi ein safbwynt mewn gwirionedd—safbwynt Llywodraeth Cymru—mewn perthynas â rhai o’r materion hynny. Mae paragraff 10 yn y cyflwyniad hwnnw yn dweud bod nifer fawr o swyddogaethau datganoledig Llywodraeth Cymru yn deillio o gyfraith yr UE, ac y byddant felly’n cael eu colli wedi i’r DU dynnu’n ôl o gytuniadau’r UE. Yna, rydym yn rhestru nifer o enghreifftiau: er enghraifft, dynodiad ardaloedd cadwraeth arbennig, dynodiadau ar gyfer cynllun masnachu allyriadau corff adnoddau naturiol Cymru. Mae Gweinidogion Cymru hefyd wedi cael eu dynodi’n awdurdod cymwys o dan yr honiadau am faeth ac iechyd, ac mae gan Lywodraeth Cymru a Gweinidogion Cymru lu o’r cymwyseddau hyn, a byddant yn diflannu mewn gwirionedd.

Bydd angen sylfaen ddeddfwriaethol newydd ar gyfer y swyddogaethau hyn, i’r graddau y cânt eu cynnal neu eu haddasu, wedi i gymhwysedd cytuniadau’r UE ddod i ben. Y broblem sydd gennym gyda’r Bil diddymu mawr ar hyn o bryd yw nad oes gennym unrhyw syniad mewn gwirionedd sut yn union y byddai’n gweithio, yr hyn y gallai ei gynnwys, ond credaf mai’r hyn sy’n glir iawn o ran ein sefyllfa yw bod yn rhaid i Lywodraeth y DU gydnabod bod yn rhaid i unrhyw bwerau yn y meysydd datganoledig, a ddelir ar hyn o bryd ar lefel yr UE, gael eu harfer ar lefel ddatganoledig, oni bai bod rheswm clir wedi’i gytuno pam y dylent gael eu cadw gan Lywodraeth y DU. A phe bai hynny’n digwydd, byddai’n rhaid cael mecanwaith ar gyfer gwneud penderfyniadau ar y cyd yn y meysydd hyn.

Wel, ni fydd yn syndod i’r Cwnsler Cyffredinol fy mod i, fel aelod o Blaid Annibyniaeth y DU, yn amlwg yn croesawu’r ffaith fod y Prif Weinidog yn gweithio ar Ddeddf Seneddol newydd i ddiddymu’r ddeddf anghyfiawn honno, Deddf y Cymunedau Ewropeaidd 1972. Fodd bynnag, i nodi safbwynt UKIP mewn perthynas â hyn, er ein bod yn cefnogi’r Ddeddf, rydym hefyd yn benderfynol na ddylai ddiddymu cymwyseddau’r Llywodraeth hon mewn unrhyw ffordd, a bod yn rhaid i ni yng Nghymru gael rhyddid i newid neu ddiwygio unrhyw ran o’r Ddeddf sy’n effeithio ar y meysydd a ddatganolwyd i’r Cynulliad hwn. A yw’r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno ei bod yn hanfodol ein bod nid yn unig yn cadw’r cymwyseddau a roddwyd i ni, ond y byddwn hefyd yn gallu diwygio’r meysydd datganoledig sydd wedi’u cynnwys yn y Ddeddf i wasanaethu pobl Cymru yn y ffordd orau?

Yn sicr, dadl Llywodraeth Cymru yw na ddylid diddymu unrhyw ran o’r meysydd datganoledig hynny, ac y dylid ymdrin â’r pwerau hynny a ddelir yn Ewrop ar hyn o bryd, ac sy’n ymwneud â’r meysydd datganoledig hynny, fel yr amlinellais. Felly, croesawaf sylwadau’r Aelod. Byddwn yn ei annog i fynd gam ymhellach a chefnogi’r cysyniad o reolaeth y gyfraith mewn perthynas â’r materion sydd gerbron y Goruchaf Lys hefyd.

Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fod fy nghyngor yn gyfreithiol freintiedig. Fodd bynnag, fe fydd yr Aelodau’n gwybod bod y Ddeddf Hawliau Dynol yn rhan annatod o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ac o ganlyniad, ei bod yn effeithio ar ddeddfwriaeth a wneir gan y Cynulliad a Gweinidogion Cymru.

Diolch. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi ei bod yn bwriadu diddymu’r Ddeddf Hawliau Dynol, ac fe fyddwch yn ymwybodol, Gwnsler Cyffredinol, o ymgyrch Amnesty International yn erbyn hyn. Yn wahanol i’r hyn yr hoffai ei gwrthwynebwyr i chi ei gredu, mae’r Ddeddf yn amddiffyn rhyddid, diogelwch ac urddas pobl gyffredin, ac yn helpu pobl i ddwyn awdurdod i gyfrif pan fydd pethau’n mynd o chwith. Yn wir, bu’r Ddeddf yn allweddol wrth gynorthwyo teuluoedd y rhai a fu farw yn nhrychineb Hillsborough i ddatgelu’r gwirionedd o’r diwedd. A wnewch chi, Gwnsler Cyffredinol, amlinellu goblygiadau diddymu’r Ddeddf Hawliau Dynol i ni yng Nghymru?

Diolch am y cwestiwn, ac fel y nodwyd eisoes gan y Prif Weinidog yn ei dystiolaeth i Bwyllgor Dethol Tŷ’r Arglwyddi ar yr UE, mae Llywodraeth Cymru yn llwyr wrthwynebu diddymu Deddf Hawliau Dynol 1998, ac yn yr un modd, mae’n gwrthwynebu unrhyw dynnu’n ôl o’r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol. Mae’r Ddeddf Hawliau Dynol yn effeithio ar Weinidogion Cymru a’r Cynulliad mewn dwy ffordd uniongyrchol iawn. Yn gyntaf, maent yn awdurdodau cyhoeddus at ddibenion Deddf Hawliau Dynol 1998, sy’n golygu na allant weithredu mewn ffordd sy’n anghydnaws â hawliau’r confensiwn. Ac yn ail, mae dyletswydd statudol ar Weinidogion Cymru yn rhinwedd Deddf Llywodraeth Cymru 2006 i beidio â gweithredu neu ddeddfu yn anghydnaws â hawliau’r confensiwn, sy’n golygu bod unrhyw ddarpariaeth ym Miliau’r Cynulliad y tu allan i gymhwysedd y Cynulliad os yw’n anghydnaws â hawliau’r confensiwn. Mae bron yn sicr y byddai mynnu bod y Cynulliad yn cydymffurfio â Deddf Hawliau Prydeinig yn galw am gydsyniad y Cynulliad, drwy gynnig cydsyniad deddfwriaethol.

A gaf fi gyfeirio’n benodol at ymgyrch Amnesty International, sy’n ymgyrch rwy’n ei chefnogi’n frwd, gan fod y Ddeddf Hawliau Dynol wedi cael ei chamddisgrifio’n ddybryd gan rai sefydliadau a phleidiau gwleidyddol? I mi, mae’n un o drysorau ein cyfansoddiad, ein fframwaith deddfwriaethol. Mae rhai o’r pwyntiau a nodwyd yn ymgyrch Amnesty International yn ddiddorol iawn, ac roeddwn yn siomedig iawn o weld bod Network Rail wedi gwahardd eu posteri. Ond gan gyfeirio at y sylwadau a wnaed, er enghraifft, gan Becky Shah, a gollodd ei mam yn Hillsborough, dywedodd:

Heb y Ddeddf Hawliau Dynol ni fyddem byth wedi cael yr ail gwest. Heb y Ddeddf Hawliau Dynol ni fyddem byth bythoedd wedi cael y rheithfarn o ladd anghyfreithlon yn erbyn y rhai a oedd ar fai. Roedd yn ddeddfwriaeth gwbl hanfodol.

Unwaith eto, rhieni John Robinson, a fu farw yn 2006 o ddueg wedi rhwygo, lle y dywedodd y teulu, unwaith eto, pan gododd mater ail gwest, ei bod yn

hanfodol i bawb, o bob cefndir. Mae’n sicrhau mynediad at gyfiawnder i’r dyn yn y stryd. O’r cychwyn cyntaf, yr unig beth roeddem am ei wybod oedd y gwir, ac ni chawsom hynny gan gwest cyntaf annigonol. Roedd defnyddio’r Ddeddf Hawliau Dynol yn gymorth i ni gyflawni ein nod.

I mi, fy marn bersonol a barn Llywodraeth Cymru yw ein bod yn ei gwrthwynebu. Ni allai’r syniad o Ddeddf Hawliau i ddisodli’r Ddeddf Hawliau Dynol ragorol a’r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol wneud dim, yn fy marn i, heblaw gostwng safonau hawliau dynol yn ôl pob tebyg, a beth fyddai hynny’n ei ddweud am statws y Deyrnas Unedig yn y byd—ar yr adeg hon, gyda phopeth sy’n digwydd, ein bod yn dweud mai ein hamcan yn awr yw gostwng safon hawliau dynol?

Cyfeiriaf yr Aelod at y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf, gan atodi fy nghyflwyniadau ysgrifenedig i’r llys. Fel y dywedais yn gynharach, mae’r achos hwn yn tynnu sylw at faterion pwysig yn ymwneud â threfniadau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig, a’r fframwaith cyfreithiol ar gyfer datganoli. Mae’n iawn i Gymru gael ei chlywed mewn perthynas â’r materion hynny, a byddwn yn cyflwyno ein hachos yn y gwrandawiad yr wythnos nesaf.

Diolch am yr ateb, a chytunaf gyda’r rheswm bod Llywodraeth Cymru yn rhan o’r achos yma. Os ydw i wedi darllen y cynnig i’r Goruchaf Lys yn iawn, mae Llywodraeth Cymru o’r farn y dylid ‘trigger-o’ erthygl 50 drwy Fil gerbron Tŷ’r Cyffredin—dim cynnig neu bleidlais yn Nhŷ’r Cyffredin, ond Bil. Os felly, a ydych chi wedi ystyried y math o Fil a fyddai’n addas ar gyfer y broses yna? A fyddai’r Bil, er enghraifft, yn cynnwys darn penodol yn ymwneud â Chymru a deddfwriaeth Ewropeaidd sydd yn weithredol yng Nghymru a pharhad y ddeddfwriaeth yna? Ac a ydych chi o gwbl wedi trafod gyda swyddogion y gyfraith eraill sut y byddai Bil o’r fath yn gallu neilltuo amser i barchu penderfyniad pobl Prydain gyfan yn y refferendwm tra’n parchu hefyd lle’r Cynulliad hwn yn y broses ddemocrataidd?

Mae’r Aelod yn nodi pwynt pwysig iawn yn yr ystyr y bydd yn rhaid i ni feddwl y tu hwnt i’r canlyniad yn y pen draw. Os caiff y dyfarniad ei gadarnhau, a bod angen i’r Senedd ddeddfu, yna mae rhagor o faterion yn codi: yn gyntaf, mewn perthynas â chonfensiwn Sewel, yn yr ystyr y bydd y Bil yn cael effaith anochel ar y setliad datganoli, a byddai llais gennym ar y cam hwnnw. Yr hyn rwy’n ei obeithio—ac unwaith eto, credaf mai dyma’r sylwadau a wnaed gan Brif Weinidog Cymru o bryd i’w gilydd—yw y byddai Llywodraeth y DU yn gweithio ar y cam hwnnw i geisio consensws rhwng holl Lywodraethau datganoledig y Deyrnas Unedig i weithio ar y cyd tuag at nod cyffredin, er mwyn sicrhau bod lleisiau pob rhan o’r Deyrnas Unedig yn cael eu clywed.

Croesawaf safbwynt cadarn y Cwnsler Cyffredinol ynglŷn â sicrhau bod llais Cymru yn cael ei glywed yn y Goruchaf Lys. Teimlaf yn gryf fod hynny’n iawn ac yn briodol. A fuasai’n cydnabod bod y meysydd cymhwysedd y cyfeiriodd atynt, wrth gwrs, yn cynnwys amaethyddiaeth a datblygu gwledig, sy’n faes cymhwysedd amlwg iawn yng Nghymru? Er ei bod yn iawn y dylai’r hyn a ddaw o’r gwrandawiad apêl a’r Ddeddf ddiddymu ddilynol gydnabod lle y mae’r cymwyseddau, dylent hefyd gydnabod lle y mae’r llwybrau cyllido. Mae unrhyw awgrym y gallai’r cymwyseddau aros yma, ond bod y cyllid—neu o dan ryw fframwaith, y cymwyseddau cyllido hyn—yn diflannu i ben draw’r M4, yn anghywir a bod yn onest ac yn beryglus iawn i Gymru.

Yn sicr, cytunaf â’r hyn a ddywed yr Aelod. Mae unrhyw awgrym, ar y naill law, fod cymhwysedd yn dod i’r Cynulliad yn ein hardal ddatganoledig, ond bod yr arian yn cael ei symud i gorff arall, boed yn San Steffan neu ble bynnag, yn codi materion difrifol iawn o ran lleihau datganoli, a newid sylweddol yng nghyfeiriad y setliad datganoli, ac yn sicr, o ran tanseilio’r refferendwm a gynhaliwyd yng Nghymru a’r broses seneddol mewn perthynas â Deddf Llywodraeth Cymru, a hefyd o ran y trafodaethau a’r ddeddfwriaeth sy’n mynd drwy’r Senedd ar hyn o bryd mewn perthynas â Bil Cymru. Felly, buaswn yn gwrthod yr ymagwedd honno’n llwyr, a buaswn yn cadarnhau, o ran y cyfrifoldebau a ddaw i Gymru o fewn y fframwaith datganoledig, y dylent hefyd ddod â’r gallu i gyflawni’r cyfrifoldebau hynny, sy’n golygu’r cyllid ar gyfer y meysydd hynny.

Diolch am y cwestiwn. Rydym yn parhau i gyflwyno sylwadau. Mae’r newidiadau arfaethedig i ymgyfreitha sifil a hawliadau bychain yn debygol o gael effeithiau difrifol ar bobl ledled Cymru, ac rydym yn parhau i herio Llywodraeth y DU parthed diwygiadau sy’n cyfyngu ar fynediad at gyfiawnder.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. A ydych chi, Gwnsler Cyffredinol, yn cytuno bod hwn yn gam pellach tuag at gyfyngu ar hawliau a mynediad pobl gyffredin at gyfiawnder drwy’r system llysoedd?

Yr ateb syml i’r cwestiwn hwnnw yw ‘ydw’. Fe ymhelaethaf i’r graddau ein bod yn parhau i gyflwyno sylwadau i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynglŷn â’i llu o ddiwygiadau i’r system gyfiawnder i sicrhau bod mynediad at gyfiawnder ar gael i bawb yn y gymdeithas, gan gynnwys y rhai mwyaf agored i niwed. Mae gennym bryderon difrifol am ansawdd y dystiolaeth a ddarparwyd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder i gefnogi ei chynigion i ddiwygio’r broses ar gyfer hawliadau anafiadau chwiplach i’r meinwe meddal y mae’n ymgynghori arni ar hyn o bryd. Wrth gwrs, yr wythnos diwethaf, adroddodd ‘The Law Society Gazette’ fod y data yn y papur ymgynghori wedi dyddio mewn gwirionedd a gallai, o bosibl, fod yn agored i adolygiad barnwrol. Felly, rydym yn gwasgu ar Lywodraeth y DU i bwysleisio pa mor bwysig yw sicrhau bod hawliau pawb yn cael eu diogelu.

Un o’n pryderon yw y buasai’r cynnig i gynyddu’r terfyn hawliadau bychain o £1,000 i £5,000 yn rhwystro llawer o bobl sydd wedi dioddef anaf, gan golli’r hawl i gyngor cyfreithiol am ddim. Rydym yn pryderu ynglŷn â chryfder y dystiolaeth ategol. Rydym hefyd yn pryderu ynglŷn ag ar ba sail y mae hyn yn symud ymlaen, oherwydd un o’r amcanion mewn perthynas â’r elfen anafiadau chwiplach i’r meinwe meddal yw darparu cap ar iawndal o £450, sy’n llawer is na’r cyfyngiad ar hawliadau bychain ar hyn o bryd. Felly, os mai dyna oedd y nod, buasai rhywun yn gofyn pam y mae hyn yn digwydd mewn gwirionedd. Wel, mae’n rhaid i chi edrych arno i weld y cyfeiriad y mae’n mynd iddo’n fwy cyffredinol, a chynyddu’r terfyn hawliadau bychain yw hwnnw. Buasai rhywun yn gofyn pam y mae hynny’n digwydd ac er budd pwy. Roedd yn ymddangos yn glir iawn i mi fod lobi’r diwydiant yswiriant yn hynod o bwerus ac yn hyrwyddo cyfres o ddiwygiadau i bob pwrpas. Mae Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar y diwygiadau hynny. Buasai’n rhaid i mi ddweud bod hon yn frwydr sydd wedi para ers nifer o ddegawdau. Mae pob diwygiad sy’n digwydd yn arwain at lai o fynediad at gyfiawnder i bobl sydd wedi’u hanafu a chynnydd yn elw’r diwydiant yswiriant. Nid wyf wedi gweld sefyllfa eto lle y mae diwygio wedi lleihau iawndal ac wedi arwain at ostyngiadau ym mhremiymau’r diwydiant yswiriant. Rwy’n credu ei fod yn achos pryder os mai dyna yw canlyniad posibl y diwygiadau hyn. Felly, fel y dywedaf, mae ymgynghoriad ar y gweill. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb a byddwn yn rhoi cryn ystyriaeth i gynnwys yr ymateb hwnnw i’r broses ymgynghori.

Fel Cwnsler Cyffredinol, nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol eto ynghylch hyrwyddo cydraddoldeb rhywiol o fewn y proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru. Fodd bynnag, mae cydraddoldeb yn agwedd bwysig ar fy awydd i’r sector cyfreithiol yng Nghymru gael ei goleddu a’i feithrin, ei gefnogi a’i annog i arloesi a thyfu, ond ei fod hefyd yn gynrychioliadol o’r gymdeithas y mae’n gweithredu ynddi.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb hwnnw. Mae ystadegau Bwrdd Safonau’r Bar yn dangos fod y cydbwysedd rhwng y rhywiau ymhlith bargyfreithwyr bron yn gyfartal o ran y bargyfreithwyr sy’n cael eu galw i’r bar. Ond erbyn y daw’n amser i ymarfer fel bargyfreithiwr, ceir gwahaniaeth enfawr, gyda bron ddwywaith cymaint o ddynion na menywod yn ymarfer fel bargyfreithwyr. Beth yw barn y Cwnsler Cyffredinol ynglŷn â’r hyn y gellir ei wneud i fynd i’r afael â’r mater hwn yn y proffesiwn cyfreithiol?

Er nad yw hyn, efallai, yn uniongyrchol berthnasol i’r cwestiwn, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno sylwadau mewn perthynas â’r meysydd hyn, yn enwedig ynglŷn â chyfansoddiad y Goruchaf Lys. Mae’r mater wedi cael ei godi hefyd gan y Comisiwn Penodiadau Barnwrol a chan nifer o farnwyr eu hunain. Mae’n bur bosibl fod yr Aelod yn ymwybodol o rai o’r sylwadau a wnaed gan y Farwnes Hale, yr unig aelod benywaidd o’r Goruchaf Lys. Ceir rhywfaint o ddata a allai fod o ddiddordeb i’r Aelodau: ceir 108 o farnwyr yn yr uchel lys ac mae 21 ohonynt yn fenywod a thri ohonynt yn dod o gefndir ethnig lleiafrifol. Yn y Goruchaf Lys, un yn unig o’r 12 sy’n ddynes, sef y Farwnes Hale. Dynion gwyn sydd wedi cael addysg breifat ydynt yn bennaf ac yn gyffredinol, nid ydynt yn gynrychiadol. Mae penodiadau nifer o ddirprwy farnwyr a barnwyr yr Uchel Lys dan ystyriaeth ar hyn o bryd. Mae un barnwr Goruchaf Lys i’w benodi, a phump i’w penodi maes o law yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf oherwydd ymddeoliadau. Wrth gwrs, dywedodd yr Arglwyddes Ustus Hale y dylai Goruchaf Lys y DU gywilyddio os nad yw’n cynyddu amrywiaeth. Dywedodd hefyd, wrth gwrs, fod pob un ond dau o’r 13 o benodiadau a gafwyd yn ystod y degawd y bu’n aelod o’r Llys hwnnw wedi mynychu Rhydychen neu Gaergrawnt, a bod pob un ond tri wedi mynychu ysgolion preswyl i fechgyn.

Rwy’n credu mai’r pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, yw y dylai ein system farnwrol fod yn gynrychiadol o’r bobl er mwyn ennyn hyder y bobl. Credaf ei bod yn glir iawn, nid yn unig o ran y sylwadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru, ond o fewn y Comisiwn Penodiadau Barnwrol ei hun a’r sector cyfreithiol ei hun, fod yna gydnabyddiaeth fod angen llawer mwy o amrywiaeth. Gan y DU y mae un o’r cyfraddau isaf o farnwyr benywaidd yn Ewrop, ac mae’n fater sy’n rhaid rhoi sylw iddo. Mae’n rhaid i ni hefyd roi sylw, rwy’n credu, i’r proffesiwn cyfreithiol ei hun, oherwydd, o’r dechrau i’r diwedd, o blith y cyfreithwyr benywaidd y caiff barnwyr eu dewis yn y pen draw. Felly, mae’n rhaid i ni ofyn pam y mae’r system wedi methu hyd yn hyn. Os edrychwn ar system Cwnsler y Frenhines, 13 y cant yn unig o’r rheini sy’n fenywod. Felly, mae yna broblemau sylweddol wedi cael eu cydnabod, rwy’n credu, ond gobeithio y bydd gwaith yn cael ei wneud i’w datrys, a sicrhau eu bod yn unol â meddylfryd Llywodraeth Cymru a sylwadau gan Lywodraeth Cymru ei hun.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol.

Rwyf wedi derbyn tri cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66, ac rwy’n galw ar Bethan Jenkins i ofyn y cwestiwn brys cyntaf.

Gwnaf. Cyfarfûm heddiw â thîm rheoli Trinity Mirror South Wales, lle y codais y mater gofidus hwn a mynegais fy mhryder ynglŷn â’r cynnig i gau’r wasg argraffu yng Nghaerdydd.

Diolch. Fe fyddwch yn deall fod gennyf ddiddordeb yn y maes penodol hwn, fel Cadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, o ystyried y byddwn yn cyflawni mwy o waith fel pwyllgor dros y pum mlynedd nesaf ar edrych ar dirlun y cyfryngau yng Nghymru a chadw a datblygu newyddiadurwyr, a’r gwaith sy’n ymwneud â newyddiadurwyr yma yng Nghymru. Dywedwyd wrthym, pan agorwyd y wasg argraffu newydd hon tua 13 mlynedd yn ôl, y buasent yn gallu sicrhau mwy o swyddi argraffu o ganlyniad i’r safle newydd hwn, yn hytrach na llai o bosibiliadau ar gyfer y dyfodol. Felly, a allwch ddweud wrthyf, fel rhan o’ch trafodaethau gyda hwy, pam fod y newid hwn wedi digwydd, sut y bydd y staff yng Nghaerdydd yn cael eu cefnogi, a lle y bydd y papurau newydd Cymraeg dyddiol ac wythnosol yn cael eu hargraffu yn y dyfodol? Buaswn wedi tybio, gyda chaffael Local World y mae’r ‘South Wales Evening Post’ yn rhan ohono yn fy rhanbarth i, y buasai mwy o achos dros gadw a chynnal y wasg argraffu hon yng Nghymru fel y gallwn weld dyfodol i newyddiaduraeth.

Fy nghwestiwn olaf yn hyn oll yw: beth yw eich pryderon, felly, os yw hon yn wasg argraffu sy’n gadael Cymru, a beth y mae hyn yn ei ddweud am ddyfodol newyddiaduraeth yng Nghymru o ystyried ein bod eisoes yn dioddef o ddiffyg democrataidd yma?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiynau a dweud fy mod yn cytuno’n llwyr â’i phryderon? Rwyf hefyd yn cydnabod gwaith pwysig ei phwyllgor a’i bwysigrwydd cynyddol dros y blynyddoedd nesaf wrth fynd ati i ddadansoddi tirlun y cyfryngau a’r rôl bwysig y mae cyfryngau print yn ei chwarae. Mae’r cynnig hwn yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol.

Yn anffodus, fel y mae’r Aelod yn ymwybodol o bosibl, nid yw’n benderfyniad sy’n cael ei wneud yma yn lleol yng Nghymru na chan dîm Media Wales. Yn hytrach, mae’n cael ei wneud gan gwmni arall o fewn grŵp Trinity Mirror. Felly, byddaf yn cyflwyno sylwadau’n uniongyrchol i’r cwmni hwnnw, lle y byddaf yn ceisio sicrwydd ynglŷn â dyfodol swyddi’r bobl yr effeithir arnynt os ydynt yn bwrw ymlaen â’r penderfyniad i gau. Yn seiliedig ar y trafodaethau a gefais gyda’r tîm lleol heddiw, rwy’n deall y buasai argraffu’n cael ei grynhoi a’i gyfuno mewn tair gwasg yn Lloegr, sef Watford, Birmingham a Rhydychen, sy’n amlwg yn annerbyniol o ystyried arwyddocâd y papurau newydd sy’n cael eu hargraffu yng Nghaerdydd ar hyn o bryd i dde Cymru.

Nawr, yn anffodus, ceir tuedd i gyfuno gweisg argraffu ar draws y DU, ac rydym yn gweld hyn wrth i werthiant papurau newydd ostwng ac wrth i weithgaredd symud tuag at bresenoldeb ar-lein yn lle hynny. Wedi dweud hynny, mae’n gwbl hanfodol—a bydd yr aelod yn cydnabod bod hon yn ddadl hirsefydlog—fod y cyfryngau print yn cydnabod yr angen i fod yn realistig o ran yr elw y mae’n disgwyl ei ennill yn yr unfed ganrif ar hugain. Wrth fod yn fwy realistig, dylai roi mwy o ystyriaeth i’r bobl sy’n cael eu cyflogi ym maes argraffu a newyddiaduraeth yn y grwpiau papur newydd hynny, pa un a ydynt yn eiddo i gwmnïau yng Nghymru neu’n eiddo i gwmnïau Prydeinig.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Rydw i’n galw ar Adam Price i ofyn yr ail gwestiwn brys.

Ie, rwy’n credu’n gryf fod gan ein diwydiant dur ddyfodol cynaliadwy yng Nghymru, ac rydym yn gwbl ymroddedig i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau hyn. Fodd bynnag, ni fyddwn yn ymateb i ddyfalu yn y cyfryngau wrth i Tata archwilio opsiynau ar gyfer dyfodol y gweithfeydd yng Nghymru.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn amlwg yn cyfeirio at yr adroddiad pryderus iawn gan Reuters ddoe yn seiliedig ar e-bost a oedd yn cylchredeg ymysg yr undebau llafur a ffynonellau eraill. A fuasai’n gallu dweud ar ba bwynt y daeth yn ymwybodol o’r cynnig posibl i gau un o’r ddwy ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot ac a soniodd am hyn yn ei lythyr at gadeirydd newydd dros dro Tata, Ratan Tata? A fuasai hefyd yn gallu dweud: mae’r Prif Weinidog wedi nodi yn y gorffennol, yn niffyg gwarantau hirdymor digonol o ran cynhyrchiant dur sylfaenol, y buasai Llywodraeth Cymru yn gofyn i’r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ddefnyddio ei bwerau budd y cyhoedd i ymyrryd er mwyn atal uno—ai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd? Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfeirio yn y gorffennol at yr angen am warant hirdymor. A yw’n gallu datgan ar gyfer y cofnod na fuasai tair blynedd yn warant ddigonol yn bendant? Roedd yr adroddiad yn cyfeirio at Tata a ThyssenKrupp yn cymryd cyfran leiafrifol a’r posibilrwydd o drydydd buddsoddwr. A fuasai Llywodraeth Cymru, ar y cyd â Llywodraeth y DU, yn barod i fod yn drydydd buddsoddwr, yn amodol ar warantau priodol? Yn olaf, pe bai pob un o’r llwybrau hyn yn methu ac os na cheir gwarantau derbyniol gan Tata a ThyssenKrupp, a fuasai ef, fel y dewis olaf, yn barod i wladoli Port Talbot dros dro, fel y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu ei wneud, yn ôl dadansoddiad gan Lyfrgell Tŷ’r Cyffredin, o dan delerau’r Bil Cymru sydd gerbron y Senedd ar hyn o bryd?

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn a dweud fy mod yn deall y pryderon a fydd wedi cael eu cyflwyno o ganlyniad i adroddiadau diweddar yn y cyfryngau? Ond mae yna lawer o adroddiadau sy’n cylchredeg ar hyn o bryd, gan gynnwys rhai mwy cadarnhaol. Rwy’n meddwl am un a gyhoeddwyd ddydd Gwener, er enghraifft, yn ‘The Guardian’ a oedd yn awgrymu bod Tata yn bwriadu cyhoeddi’n fuan y byddai pob un o’r 11,000 o swyddi yn ddiogel am ddegawd o leiaf. Nid wyf yn credu, felly, mai rôl Llywodraeth Cymru yw darparu sylwebaeth gyson ar ddyfalu yn y cyfryngau, ond yn hytrach i barhau i fod yn gadarn yn y safbwynt rydym yn ei gymryd o ran ymyrraeth bosibl.

Mae’r Aelod yn llygad ei le yn dweud y buasai tair blynedd o warantau yn annigonol. Rydym yn cytuno â’r farn honno. Fel y mae’r Aelod yn gwybod, rydym wedi bod mewn trafodaethau gyda Tata ers peth amser ynglŷn â phecyn sylweddol o gymorth a fuasai’n cydymffurfio â rheolau cymorth gwladwriaethol Ewropeaidd. Buasai’r cymorth hwnnw’n amodol ar Tata yn cytuno ar feini prawf penodol. Buasai’n para y tu hwnt i dair blynedd, buasai’n cynnwys gweithredu o leiaf ddwy ffwrnais chwyth, a buasai hefyd yn cynnwys rheolaeth leol, a fuasai yn ei thro yn ei gwneud hi’n bosibl i fuddiannau dur y DU a Chymru yn Tata i ganfod cyfleoedd newydd yn y farchnad a hefyd i ddatblygu cynhyrchion newydd ac arloesedd a fuasai’n ei roi ar sylfaen gynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Rwy’n credu’n gadarn mai’r ffordd orau o sicrhau cynaliadwyedd i Tata yw datblygu busnes cystadleuol, sydd yn ei dro yn galw am fuddsoddi mewn ymchwil ac arloesedd ac ar gyfer moderneiddio’r safleoedd sydd wedi’u cynnwys yn nheulu Tata Steel y DU. Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn ynglŷn â’r camau y gallai Llywodraeth y DU eu rhoi ar waith mewn perthynas ag uno posibl a buaswn yn dweud y dylai Llywodraeth y DU wneud popeth yn ei gallu i sicrhau cynhyrchiant dur hirdymor yn y DU. Mae’n anffodus na roddwyd digon o sylw yn natganiad yr hydref i’r camau gweithredu a’r ymyrraeth y gellid eu cyflawni ar unwaith, ond rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i ddweud y dylai Llywodraeth y DU ystyried pob un o’r dulliau sydd ar gael iddi er mwyn sicrhau bod swyddi’n ddiogel ar safleoedd Tata Steel ledled Cymru ac yn wir y DU.

O ran y cymorth y buasem yn ei gynnig, fel y dywedaf, buasem yn disgwyl i’r amodau gynnwys gwarant o fwy na thair blynedd—pum mlynedd, fan lleiaf—yn ogystal â gwarantu o leiaf ddwy ffwrnais chwyth. Rwy’n hyderus, fel y dywedaf, fod cyfeiriad teithio y sector dur yng Nghymru dros y 12 mis diwethaf yn un y gallwn fod yn falch ohono. Mae pob safle cynhyrchu dur yn dangos canlyniadau cadarnhaol ond o fewn teulu Tata, rwy’n credu bod y daith a deithiwyd fel rhan o’r bont wedi bod yn drawiadol iawn ac mae’n argoeli’n dda ar gyfer y dyfodol.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y gyfres honno o atebion, gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig fod y gweithwyr dur a’r bobl yn fy nghymuned yn deall safbwynt cryf Llywodraeth Cymru ar y sefyllfa hon? Ers dechrau 2016, rydym wedi clywed newyddion drwg iawn. Dechreuodd gyda cholli swyddi, yna’r posibilrwydd o gau gweithfeydd. Mae gweithwyr dur ym Mhort Talbot, eu teuluoedd a’u cymunedau cyfan wedi bod yn byw gyda chleddyf dros eu pennau drwy’r cyfnod hwn o 12 mis. Nid yw’r dyfalu—o newyddion cadarnhaol ddydd Gwener i newyddion llai cadarnhaol ddoe—yn gwneud unrhyw ddaioni i ysbryd y gweithwyr na’u teuluoedd. Mae’n bwysig ein bod yn cael eglurder ar sefyllfa’r gweithfeydd dur a dyfodol ein gwaith dur.

Yn hynny o beth, a gaf fi ymuno ag Adam Price a dweud: a fyddwch yn cyflwyno sylwadau cryf i Lywodraeth y DU er mwyn sicrhau eu bod yn cymryd camau cadarnhaol? Nid wyf wedi clywed Theresa May yn dweud unrhyw beth cadarnhaol ynglŷn â chynhyrchu dur eto mewn gwirionedd. Mae’n hen bryd iddi wneud ac mae’n hen bryd iddi ymrwymo i’r diwydiant dur yn y DU. Mae hynny’n bwysig—ac felly Greg Clark yn yr un modd—er mwyn sicrhau bod gennym lais cryf yma a bod Llywodraeth y DU yn barod i’w gefnogi, oherwydd hwy sy’n rheoli pensiynau, ac mae’n hysbys fod y trafodaethau cyd-fenter y mae Tata wedi bod yn eu cael gyda ThyssenKrupp yn ddibynnol ar ddatrys y pensiynau. Felly mae hwnnw’n faes pwysig. Mae hefyd yn ymwneud â chostau ynni, er mwyn dangos bod yna ddyfodol i gynhyrchu dur. Ond efallai y gallwch fynd gam ymhellach na Llywodraeth y DU a cheisio cael cyfarfod gyda Ratan Tata er mwyn dweud wrtho’n uniongyrchol sut y mae hyn yn effeithio ar gymunedau a’r gweithwyr dur, a’r ymroddiad y maent wedi’i roi i’r diwydiant dros y misoedd diwethaf, ac y dylid eu gwobrwyo am yr ymroddiad hwnnw yn hytrach na’u cosbi drwy’r holl sïon hyn.

Rwy’n cytuno’n llwyr â’r Aelod. Rwy’n credu ei fod yn siarad yn huawdl am yr angen i sicrhau diogelwch ar adeg pan fo sïon y cyfryngau’n achosi rhyw fath o chwyrlwynt emosiynol i lawer o deuluoedd ac aelwydydd sy’n dibynnu ar y sector dur. A byddaf yn sicr yn gofyn am gyfarfod â Ratan Tata yn dilyn fy llythyr ato, a anfonwyd ddoe. Roedd y cyfarfod a gefais gyda’r prif weithredwr yn ôl ar ddiwedd mis Medi yn gadarnhaol iawn, ond rwy’n dymuno sicrhau bod ein neges yn cael ei chyfleu ar bob cyfle i’r lefel uchaf o dîm rheoli Tata: ein bod yn barod i’w cefnogi os ydynt yn barod i wneud y penderfyniad cywir. Byddaf yn cyfarfod ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru yfory, a byddaf yn trosglwyddo’r neges o ddwy ochr y Siambr ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth y DU yn gweithredu lle y gŵyr y gall i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y sector dur ym Mhrydain Fawr, ac yn enwedig yng Nghymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich atebion i Adam Price a David Rees, a diolch hefyd am yr hyn rwyf yn awr yn ei gymryd yw eich diffiniad o’r hyn y gallai dyfodol cynaliadwy ar gyfer dur ei olygu, sy’n cynnwys cadw’r ddwy ffwrnais chwyth ac yn hwy na thair blynedd o ran y gefnogaeth rydych yn barod i’w darparu. Os daw’n amlwg na ellir rhoi gwarant i achub y ddwy ffwrnais chwyth ac na fydd gwarant yn cael ei rhoi i sicrhau buddsoddiad parhaus o fwy na thair blynedd, a yw hynny’n golygu y byddwch yn lleihau’r cymorth rydych eisoes wedi ymrwymo i’w roi i Tata Steel? Yn eich ateb i gwestiynau a ofynnais ym mis Gorffennaf, fe ddywedoch fod unrhyw gymorth gan Lywodraeth Cymru i Tata yn amodol ar gynnal swyddi a chynhyrchiant dur cynaliadwy ar gyfer y tymor byr a’r tymor hir, ond hefyd y buasech yn gweithio gydag unrhyw brynwr arall—ac nid yw potensial ThyssenKrupp yn un sy’n apelio at bob un ohonom wrth gwrs—ond y buasech yn gweithio gyda hwy pe buasent yn gwarantu dyfodol cynaliadwy i’r diwydiant dur yng Nghymru. Felly, os nad yw’r warant honno’n cael ei rhoi yn y pen draw, a yw hynny’n golygu y bydd y cymorth presennol yn cael ei leihau?

Yn ail, rwy’n gwerthfawrogi’r hyn a ddywedwch, nad ydych eisiau ymateb i bob datganiad i’r wasg, ond rwy’n chwilfrydig i wybod beth oedd y llythyr a ysgrifennwyd gennych ddoe. Yn amlwg, rydych yn ceisio cael sicrwydd ynglŷn â’r hyn a glywsom yn ddiweddar, ond a ydych hefyd yn ceisio sicrwydd y bydd y dyfalu yn y wasg ynglŷn â buddsoddiad o $500 miliwn yn y gwaith yn dod i law?

Ac yna, yn olaf, gan fod fy nghwestiynau eraill eisoes wedi cael eu hateb, yr wythnos diwethaf, neu’r wythnos cyn honno, mewn ymateb i’r cwestiwn a ofynnwyd gan Bethan Jenkins, fe ddywedoch fod y 49 o swyddi newydd cyfwerth ag amser llawn a gyhoeddwyd ar gyfer Tata yn rhan o gynllun strategol gan Tata mewn perthynas â chyflogaeth, yn hytrach na gwneud rhywfaint o ôl-lenwi neu gyflenwi wrth gefn. Ac rwy’n meddwl tybed a oedd y sïon a glywsom yn y wasg heddiw ynglŷn â cholli swyddi i’w gweld yn gwrth-ddweud y sylw hwnnw. Efallai y gallech roi rhywfaint o eglurhad i ni ar hynny.

Wel, buasai’n ymddangos ei fod yn gwrth-ddweud hynny. Yr hyn a wyddom—. Y ffeithiau yw bod yna gynllun strategol ar safle Port Talbot ac o ganlyniad, mae nifer sylweddol—mwy na phedwar dwsin o bobl a oedd, neu sydd, yn y broses o gael eu recriwtio’n uniongyrchol gan Tata ym Mhort Talbot. Rwy’n hapus i gyhoeddi fy llythyr at Ratan Tata pan fydd wedi’i gael, a buaswn yn gobeithio y bydd yn ei gael, os nad heddiw, yna yn ystod y dyddiau nesaf, fel bod yr Aelodau’n ymwybodol o’r sicrwydd a roddais iddo ynglŷn â’n parodrwydd a’n penderfyniad i weithio gyda Tata i sicrhau dyfodol hirdymor Port Talbot a safleoedd dur eraill yng Nghymru.

Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn ynglŷn â sefyllfaoedd damcaniaethol lle y gallai Tata geisio tair blynedd o amodau’n unig. Rydym wedi dweud mai ein hisafswm yw pum mlynedd. Mae hwnnw’n isafswm pendant. Ac rydym yn dal i fod mewn cysylltiad ag eraill sydd â diddordeb posibl, gan gynnwys Excalibur, er enghraifft. A’n safbwynt yw: byddwn yn gweithio gydag eraill os gall eraill sicrhau dyfodol hirdymor Port Talbot a’r cyfleusterau dur eraill ledled Cymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n arbennig o bryderus am y cynllun pensiwn, fel y soniwyd eisoes yn y ddadl hon. Prynodd Tata Corus, fel y gwyddoch, am fwy na’i werth a hynny’n union cyn dirwasgiad, a dylai fod wedi gwneud y diwydrwydd dyladwy a gwybod am y rhwymedigaethau, er y bydd y rhai ohonom sydd wedi ymwneud â materion pensiwn eraill megis ymgyrch pensiynwyr Visteon yn gwybod nad yw diffyg o £700 miliwn mewn cynllun â rhwymedigaethau o £15 biliwn mor fawr â hynny mewn gwirionedd, ac yn llai felly gyda’r honiad nad yw ond £50 miliwn bellach. A ydych yn cytuno â mi, felly, mai dyma sy’n gwneud ymwneud ThyssenKrupp mor sarhaus? Dyma gwmni lle y mae dwy ran o dair o gynllun pensiwn gwerth €9.7 biliwn yn cael ei danariannu’n llwyr. Bloomberg sy’n dweud hynny, a dywedodd hefyd fod y grŵp Almaenig:

yn gwneud mwy o arian o lifftiau nag y mae’n ei wneud yn gwerthu dur.

A yw Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, eisiau cwmni sydd â thanwariant pensiwn o fwy na €6 biliwn a thwf mor wan yn ymgysylltu â dur Cymru, ac a yw wedi siarad gyda Tata Steel am y materion hyn yn benodol?

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Fe ddywedaf mai fy mhryder yw swyddi hirdymor y bobl sy’n gweithio yn y sector dur, ac o ran pensiynau, mae Tata wedi cadarnhau ei fod yn chwilio am ateb i gynllun pensiwn Dur Prydain. Unwaith eto, buasem yn annog pob parti i ddod o hyd i ateb boddhaol sydd er budd gorau holl aelodau’r cynllun.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Cyn i mi alw am y trydydd cwestiwn brys, rwyf eisiau atgoffa Aelodau o’r rheol sub judice. Os oes achos troseddol neu achos ger bron rheithgor ar waith, yna mae Rheol Sefydlog 13.15 yn gwahardd trafodaeth yn y Siambr yma. Rhaid i Aelodau felly sicrhau eu hunain cyn siarad na fyddant yn mynd ar ôl materion a fyddai’n tramgwyddo’r Rheol Sefydlog yma. Rwy’n galw nawr, felly, ar Russell George i ofyn y trydydd cwestiwn brys.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Cyhoeddodd Heddlu Gogledd Cymru ddatganiad am gam-drin rhywiol hanesyddol yn y byd pêl-droed. Maent wedi cadarnhau eu bod yn gweithio gydag Ymgyrch Hydrant sydd ar y gweill. Buaswn yn annog aelodau o’r cyhoedd sydd ag unrhyw wybodaeth am gam-drin plant neu bobl ifanc i gysylltu â’r heddlu.

A gaf fi ddiolch i chi am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet? Ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth ag achosion hanesyddol o gam-drin, ac mae’n amlwg heddiw fod y rhan fwyaf o’r bobl sy’n ymwneud â—y mwyafrif o’r bobl sy’n ymwneud â—hyfforddiant pêl-droed yno am y rhesymau cywir, ac yn gwneud gwaith gwych gyda phobl ifanc a’r gymdeithas yn gyffredinol. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn dweud hynny heddiw. Buaswn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa ymholiadau y mae wedi’u gwneud mewn trafodaethau a gynhaliodd gyda’r corff llywodraethu pêl-droed yng Nghymru ers i’r sgandal ddod yn amlwg am y tro cyntaf bythefnos yn ôl, a pha fesurau, ymchwiliadau a chymorth a gaiff eu cynnig gan y Llywodraeth a’r cyrff pêl-droed amrywiol yng Nghymru i gynorthwyo unrhyw unigolion yr effeithiwyd arnynt, a sicrhau cyfiawnder.

Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac ymddiriedolaethau pêl-droed yn y gymuned i sicrhau y gellir rhoi camau ar waith yn ôl yr angen. Er bod plismona yn fater nad yw wedi’i ddatganoli, mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol o ddysgu gwersi ac atal unrhyw achosion pellach o gam-drin plant yn rhywiol, ac rydym yn cymeradwyo dewrder y chwaraewyr sydd wedi camu ymlaen i ddatgelu’r gweithredoedd dirdynnol a gyflawnwyd yn eu herbyn a chydnabod pa mor anodd oedd hyn iddynt hwy a’u teuluoedd. Bydd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn helpu i sicrhau bod partneriaid diogelu lleol yn cael eu cefnogi gan arweinyddiaeth fwy cadarn a fframwaith cryfach a mwy effeithiol ar gyfer cydweithrediad amlasiantaethol yn y maes hwn.

Rwy’n cytuno ei bod hi’n bwysig ein bod ni’n canmol dewrder yr unigolion sydd yn siarad mas yn yr achosion yma ac, wrth gwrs, mi ddangosodd ymchwiliad Waterhouse i ni yn y flwyddyn 2000 nad oedd plant bryd hynny wedi cael eu credu, ac nad oedd pobl wedi gwrando arnyn nhw. Beth wnaeth hynny, wrth gwrs, oedd gosod chwyddwydr ar wasanaethau eiriolaeth yma yng Nghymru, sydd yn rhan bwysig iawn, iawn o’r ddarpariaeth yn y cyd-destun yma. Ers hynny, rydym wedi cael llu o adroddiadau—tri gan bwyllgorau blaenorol yn y Cynulliad yma, pedwar gan gomisiynwyr plant blaenorol hefyd—yn mynegi gofid am wasanaethau eiriolaeth yma yng Nghymru. Ond rŷm ni nawr, wrth gwrs, fel rwy’n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno, yn edrych ymlaen ac yn gobeithio’n fawr y bydd yr ‘approach’ cenedlaethol yma i wasanaethau eiriolaeth statudol yn dod i’w le y flwyddyn nesaf. Ond a fyddech chi yn cydnabod, serch hynny, nad ŷm ni wedi cael yr arweiniad strategol angenrheidiol gan Lywodraethau olynol yma yng Nghymru ar hyn? Oherwydd mae aros dros 10 mlynedd i gyrraedd y pwynt lle rŷm ni wedi cyrraedd—ac nid ydym yn dal, wrth gwrs, mewn sefyllfa lle mae’r ‘approach’ cenedlaethol yma yn ei le—yn annerbyniol.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwyf wedi cyfarfod yn ddiweddar â’r comisiynydd plant a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a’r cyfarwyddwr gwasanaethau cymdeithasol i drafod mater y gwasanaeth eiriolaeth. Rwy’n ymwybodol fod pwyllgor y Cynulliad yn cynnal ymchwiliad i hyn ac rwyf wedi cael fy sicrhau gan yr awdurdodau hynny y bydd ganddynt wasanaeth eiriolaeth ar waith erbyn diwedd mis Mehefin y flwyddyn nesaf.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiadau 90 eiliad. Steffan Lewis.

Diolch, Lywydd. Roeddwn yn credu y buasai’n addas, yn ystod yr wythnos y mae Cymru’n cynnal y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig, i’r Cynulliad Cenedlaethol roi eiliad i gydnabod y cwlwm rhwng Cymru ac Iwerddon, a chyfraniad sylweddol Gwyddelod i fywyd Cymru. Mae llif y bobl rhwng Cymru ac Iwerddon yn rhychwantu miloedd o flynyddoedd ac wrth gwrs, arweiniodd hynny at Gymro’n dod yn nawddsant iddynt. Wrth gwrs, nid oedd pob ymweliad ar draws Môr Iwerddon dros y blynyddoedd o natur gyfeillgar, ac ni chafodd pob un groeso gan bawb yma. Yn wir, roedd cymeriadau Cymreig enwog fel Iolo Morganwg yn anhapus iawn ynglŷn â dyfodiad y Gwyddelod i lannau Sir Benfro ac Ynys Môn yn dilyn gwrthryfel 1798.

Digwyddodd y mewnlifiad mwyaf nodedig o Wyddelod i Gymru, wrth gwrs, yng nghyd-destun erchyllterau’r newyn mawr, ‘an gorta mór’, pan ddaeth y newynog draw i Gymru i chwilio am fwyd ac i gael byw. Saif cofeb ym mynwent Cathays heddiw sy’n cydnabod y rhai a ffoes y newyn hwnnw ac er cof am y cannoedd o filoedd a fu farw.

Mae’r gymuned Wyddelig wedi cyfoethogi bywyd Cymru, gan roi athletwyr, artistiaid, gweithwyr, ffrindiau, a Gweinidog iechyd hyd yn oed, i ni, ac mae 2016 yn nodi canmlwyddiant proclamasiwn annibyniaeth Iwerddon, cyfnod a digwyddiad yr oedd Cymru yn rhan ohono. Cafodd carcharorion rhyfel Gwyddelig eu carcharu yng ngwersyll Frongoch, a dywedir bod dau filwr o Gymru wedi hwyluso ymdrech gwrthryfelwyr Gwyddelig, Ernie O’Malley, Frank Teeling a Simon Donnelly i ddianc o garchar Kilmainham yn 1920. Wrth i’w blwyddyn ganmlwyddiant ddirwyn i ben, mae’n briodol, Lywydd, ein bod yn cydnabod cyfraniad y Gwyddelod i’n cenedl, ac yn ymrwymo i gryfhau’r cysylltiadau rhwng ein dwy wlad yn y blynyddoedd i ddod. Diolch.

Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Tinitws—nid yw’n cael ei grybwyll yn aml yma yn y Senedd. Mae ei effaith yn wanychol a gall y canlyniadau fod yn ddinistriol. Y llynedd, cyflawnodd James Ivor Jones, aelod poblogaidd o fy nghymuned leol, hunanladdiad mewn ffordd drasig ar ôl brwydro yn erbyn tinitws am chwe mis. Mae ei fab yn disgrifio’i ddioddefaint fel profiad annioddefol, ac mae yntau yn anffodus yn dioddef o’r cyflwr bellach.

Fodd bynnag, mae’n aml yn salwch nad yw’n cael ei ganfod, neu ni wneir diagnosis ohono, a rhoddir amcangyfrif rhy isel o faint sy’n dioddef ohono. Caiff ei ddisgrifio’n aml fel canu yn y clustiau, a gall y synau sy’n cael eu clywed gynnwys grŵn, mwmian, crensian, hisian, chwibanu a sïo, ac mewn rhai achosion mae’n cyd-daro â churiad calon person, gan effeithio’n negyddol iawn ar fywyd o ddydd i ddydd, ac arwain at broblemau cysgu ac iselder difrifol yn achos 60 y cant o ddioddefwyr. Mae’r driniaeth, pan fydd ar gael, yn cynnwys therapi sain, cwnsela, therapi gwybyddol ymddygiadol, a therapi ailhyfforddi tinitws. Ni cheir un driniaeth sy’n gweithio i bawb, ac ystyrir bod diagnosis cynnar iawn yn hanfodol.

Mae Action on Hearing Loss Cymru wedi dweud bod yna loteri cod post o ran diagnosis a thriniaeth yma yng Nghymru. Rwy’n siarad heddiw er mwyn galw ar Lywodraeth Cymru a holl Aelodau’r Cynulliad i fod yn fwy ymwybodol o’r salwch hwn, a buaswn yn gofyn i chi ymrwymo i gynyddu ymwybyddiaeth, ffocws, a chefnogaeth i fynediad cynnar at ymyrraeth diagnosteg gynnar a chymorth i’r rhai sy’n dioddef. Diolch.

Eluned Morgan.

Ledled Cymru, mae yna gartrefi gofal, wardiau ysbytai a chymunedau lle y mae pobl yn byw heb greadigrwydd, ysbrydoliaeth na gobaith ar gyfer y dyfodol. Mae lefelau achosion a gofnodwyd o unigrwydd ac iechyd meddwl ar gynnydd. Rwy’n gyn-gadeirydd Live Music Now yng Nghymru, rôl sy’n cael ei chyflawni bellach gan y cyn-Lywydd, Rosemary Butler. Dyma elusen sy’n anfon ac yn ariannu cerddorion o ansawdd uchel i chwarae i bobl nad ydynt yn clywed cerddoriaeth fyw fel arfer. Mae’r sefydliad yn canolbwyntio’n benodol ar weithio mewn cartrefi gofal a chartrefi nyrsio ac mewn ysgolion arbennig, a gallaf dystio i’r ffaith fod y profiad o ddod i gysylltiad â’r celfyddydau yn wirioneddol drawsnewidiol i breswylwyr.

Mae gweithgor celf ac iechyd trawsbleidiol newydd y Cynulliad, mewn cydweithrediad â Chyngor Celfyddydau Cymru lle y bo’n briodol, mewn sefyllfa unigryw i ddod â byd y celfyddydau a’r byd iechyd at ei gilydd. Mae’r gweithgor wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd iechyd a’r Ysgrifennydd diwylliant i ofyn am gymorth i ariannu astudiaeth i baratoi adroddiad sy’n seiliedig ar dystiolaeth lle y byddai ymdrechion yn cael eu gwneud i gasglu’r wybodaeth a’r gwaith gwych sydd eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru i helpu i gyfiawnhau symud arian o iechyd i’r celfyddydau, a lle y bo angen, i wneud gwaith ymchwil mwy manwl er mwyn cryfhau’r dystiolaeth sydd ei hangen.

Mewn cartrefi gofal, ni sylweddolir gwerth rhyngweithio creadigol, yn enwedig mewn meysydd fel dementia. Gall cymryd rhan yn y celfyddydau a cherddoriaeth wella ansawdd bywyd ac iechyd meddwl pobl hŷn yn sylweddol, ac rydym yn credu bod eu cyflwyno i’r celfyddydau yn fwy costeffeithiol na llyncu tabledi. Rydym yn gobeithio y bydd comisiynu gwaith pwrpasol ar y pwnc yn cyfiawnhau ein safbwynt ac yn helpu i gyflwyno’r achos dros symud cyfran o’r cyllid o’r maes iechyd i’r celfyddydau gyda golwg ar wella canlyniadau iechyd a llesiant ar gyfer pobl Cymru.

Diolch i chi am eich datganiad 120 eiliad. [Chwerthin.] Diolch.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, ac rwy’n galw ar Gadeirydd y pwyllgor, Jayne Bryant.

Diolch, Lywydd. Heddiw yw diwrnod olaf Gerard Elias CF yn ei swydd fel y comisiynydd safonau. Hoffwn ddiolch iddo am ei holl waith caled yn sefydlu’r rôl bwysig hon dros y chwe blynedd diwethaf ac rwy’n croesawu ei olynydd, Syr Roderick Evans CF, i swydd y comisiynydd safonau.

Cafodd Gerard Elias ei benodi yn 2010 pan basiwyd Mesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009. Roedd yn benodiad rhagorol i’r Cynulliad, a daeth â’i amrywiaeth eang o brofiad gydag ef, ar ôl bod yn gweithio yn y proffesiwn cyfreithiol am dros 40 mlynedd. Mae ei ymrwymiad cryf i wasanaeth cyhoeddus wedi arwain at nifer o swyddi cyhoeddus. Mae’r rhain yn cynnwys dirprwy farnwr yr Uchel Lys, cofnodwr a chyn-arweinydd cylchdro Cymru a Chaer, canghellor esgobaeth Abertawe ac Aberhonddu, cadeirydd Comisiwn Disgyblaeth Bwrdd Criced Lloegr a Chymru a chadeirydd Sports Resolutions UK.

Roedd Mesur 2009 yn ceisio sicrhau bod gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru gomisiynydd safonau a oedd yn gallu hyrwyddo safonau uchel mewn bywyd cyhoeddus ymhlith Aelodau’r Cynulliad; yn meddu ar y pwerau a fuasai’n eu galluogi i ymchwilio i gwynion yn drylwyr; ac yn olaf, comisiynydd a oedd yn amlwg yn annibynnol ar y Cynulliad ac felly’n gallu gweithredu’n gwbl wrthrychol. Mae’r rhain i gyd yn faterion o bwys mawr i sicrhau fod gan bobl Cymru hyder yn eu Haelodau etholedig.

Yn ystod ei gyfnod yn y swydd, mae Gerard Elias wedi anelu tuag at, ac wedi cyrraedd nod y Cynulliad i fod yn batrwm o safonau mewn bywyd cyhoeddus. Mae wedi sefydlu swydd annibynnol, uchel ei pharch, ac wedi siapio ei rôl i sicrhau hyder yn safonau’r Cynulliad. Rwy’n credu ei fod wedi mabwysiadu dull pwyllog a chytbwys wrth reoli cwynion ac wedi cymryd rhan mewn trafodaethau adeiladol â phawb, o Aelodau’r Cynulliad i’r cyhoedd yn ehangach, ynglŷn â’r rhesymau dros ei benderfyniadau a’r rhai a gyflwynodd gwynion.

Mae’r dull pragmatig ac agos atoch hwn wedi cael ei werthfawrogi gan Aelodau’r Cynulliad a chan bawb sydd wedi gweithio gydag ef. Ochr yn ochr â’i waith ar gwynion, mae wedi bod yn ffynhonnell cyngor allweddol i’r pwyllgor safonau, yn enwedig yn ystod adolygiad y pedwerydd Cynulliad o’r cod ymddygiad a’r canllawiau cysylltiedig, a arweiniodd at y ddogfen gompendiwm a ddosbarthwyd i’r holl Aelodau ar ddechrau’r pumed Cynulliad. O bwys arbennig, roedd ei waith i sicrhau bod gan y Cynulliad sancsiynau digonol a sancsiynau priodol pe bai Aelod yn tramgwyddo ynghyd â’i ddiweddariad o’r gofynion ar gyfer datgan a chofrestru buddiannau, sydd wedi sicrhau mwy o eglurder a thryloywder yn y system.

Mae’r newidiadau hyn a wnaed yma wedi helpu i sicrhau bod y rheolau sy’n llywodraethu safonau’r Cynulliad yn addas i’r diben yng nghyd-destun cyfnewidiol datganoli. Ar ben hynny, sefydlodd Gerard Elias ddarlith y comisiynydd safonau ar safonau mewn bywyd cyhoeddus, a gynhelir bob dwy flynedd, ac sy’n cyhoeddi i Gymru fod safonau mewn bywyd cyhoeddus yn bwysig. Roedd cael dau Arglwydd Brif Ustus cyfredol i fynychu yn gyflawniad gwirioneddol ac yn dangos arloesedd rhagorol ar ran y Cynulliad. Rwy’n deall bod y comisiynydd newydd yn bwriadu parhau â’r syniad hwn.

Mae’n bleser manteisio ar y cyfle hwn hefyd i groesawu Syr Roderick Evans CF i rôl y comisiynydd safonau. Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n cytuno ei fod yn benodiad rhagorol. Mae Syr Roderick yn farnwr Uchel Lys wedi ymddeol ac yn ogystal â gyrfa ddisglair yn y gyfraith, mae hefyd yn gymrawd ym mhrifysgolion Aberystwyth, Abertawe a Bangor, yn gymrawd yng Nghymdeithas Ddysgedig Cymru a chafodd ei groesawu’n aelod o Orsedd y Beirdd yn 2002. Yn ystod y weithdrefn recriwtio gynhwysfawr, mynychodd Syr Roderick wrandawiad cadarnhau cyhoeddus yn un o gyfarfodydd y Pedwerydd Cynulliad. Yn y gwrandawiad hwn, nododd ei weledigaeth ar gyfer dyfodol safonau yn y Cynulliad mewn modd cynhwysfawr ynghyd â’i ddull o ymdrin â’r heriau posibl yn ystod y Cynulliad hwn a thu hwnt. Cadarnhawyd ei benodiad yn unfrydol gan y Pedwerydd Cynulliad.

Mae’r rôl y mae Syr Roderick yn ymgymryd â hi yn dal i fod yn gymharol newydd ac yn esblygu’n barhaus. Yn ddi-os, bydd yna heriau i sicrhau bod y Cynulliad yn cynnal y lefelau uchel o safonau a gyflawnwyd hyd yn hyn, yn enwedig wrth i’r pwyllgor gychwyn ar ei adolygiad o lobïo a nodi’r meysydd sydd angen arweiniad a chyngor pellach. Mae’r pwyllgor yn edrych ymlaen at weithio gyda Syr Roderick i’w gynorthwyo i ddatblygu swydd y comisiynydd safonau ymhellach, ac i gynnal safonau uchel Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Rwy’n siŵr y bydd yr holl Aelodau’n ymuno â mi wrth i mi groesawu Syr Roderick i’r swydd a diolch i Gerard Elias am yr holl waith caled y mae wedi’i wneud ar ddatblygu rôl y comisiynydd a chynnal safonau’r Cynulliad. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Clywch, clywch.’]

A gaf i ddiolch i’r Cadeirydd am ei datganiad a’i chroesawu hi, wrth gwrs, i’w rôl? Dyma’i datganiad ffurfiol cyntaf i’r Cynulliad yma ac rwy’n diolch iddi am hynny ac yn edrych ymlaen at gydweithio â hi fel aelod o’r pwyllgor. A gaf innau hefyd ategu’r diolch i Gerard Elias QC, fel y clywsom ni wedi’i benodi yn 2010? Fel aelod o bwyllgor safonau’r Cynulliad diwethaf, mi allaf i dystiolaethu i’r ffaith ei fod e wedi bod yn hyrwyddo’r safonau uchel rŷm ni i gyd yn ymgyrraedd tuag atyn nhw. Y mae wedi bod yn ffigwr annibynnol ei feddwl, wrth gwrs, ond hefyd yn gwbl wrthrychol ei ystyriaethau o’r achosion sydd wedi bod ger ein bron ni, ac mae’n dyled ni, fel Aelodau ac, yn wir, fel cymdeithas yn ehangach, iddo fe yn fawr iawn yn hynny o beth.

Mi gyfeirioch chi at adolygiad y pedwerydd Cynulliad o’r cod ymddygiad a’r canllawiau cysylltiedig â hynny, a, do, mi arweiniodd hynny at ddogfen grynodeb sydd wedi cael ei chyflwyno i bob Aelod o’r pumed Cynulliad yma. Mae hynny’n gyfraniad gwerthfawr, rwy’n meddwl, i sicrhau’r ymddygiad a’r safonau uchel y mae pawb yn eu disgwyl, ond yn gwneud hynny, wrth gwrs—ie, mewn modd cyhyrog, ond heb fod yn anymarferol na’n afresymol o feichus. Mi fyddwn i’n gofyn ichi, Gadeirydd, wrth edrych ymlaen, mai taro’r cydbwysedd yna sydd yn bwysig, hynny yw bod disgwyliadau o ran safonau’n gymesur, wrth gwrs, i’r lefel o risg sydd yna, a bod angen cyfundrefn sydd yn effeithiol ac yn gyhyrog, ond ar yr un pryd, wrth gwrs, yn ymarferol ac yn un sydd yn rhesymol i’w gweithredu.

Mi fyddwn i hefyd yn ategu’ch croeso chi i Syr Roderick Evans QC i’w rôl ef. Cefais gyfle i’w holi e fel rhan o’r broses o gadarnhau’r penodiad, ac rwy’n gwbl hyderus y bydd e nid yn unig yn parhau â’r gwaith da sydd wedi cael ei wneud yn y blynyddoedd diwethaf, ond wrth gwrs yn adeiladu ar waith ei ragflaenydd.

Mae’r rôl, fel y dywedoch chi, yn dal i esblygu, fel y mae’r sefydliad yma, wrth gwrs, yn dal i esblygu, ac mi fydd yna heriau o’n blaenau ni ac mae’n rhaid inni beidio â llaesu dwylo. Rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno â fi mai proses barhaus yw gwarchod safonau mewn sefydliad fel hwn. A gaf i, efallai, ofyn i chi os ydych chi’n cytuno y bydd datganoli pwerau ychwanegol, yn enwedig, efallai, pwerau’n ymwneud â threthu, yn tanlinellu ymhellach yr angen i barhau â’r gwaith yma o warchod safonau yn wyneb beth ddaw, mae’n debyg, yn sgil mwy o bwerau, mwy o ddiddordebau a dylanwadau allanol a mwy o lobïo, a’i bod yn bwysig ein bod yn parhau i sicrhau bod y safonau uchaf yn cael eu gosod o dan y comisiynydd newydd, wrth i ni symud yn ein blaenau?

Diolch yn fawr iawn, Llyr. Rwy’n gwerthfawrogi’n fawr eich geiriau caredig ar y dechrau hefyd, felly diolch yn fawr iawn. Rwy’n meddwl bod y comisiynydd, Gerard Elias, wedi rhyw lun o fwrw iddi’n syth gyda mi ynglŷn â’r angen am wyliadwriaeth, ond hefyd cymesuredd, felly rwy’n meddwl bod y pwyllgor yn clywed hynny’n uchel ac yn glir. Ac fel y dywedwch yn hollol gywir, gyda’r pwerau newydd sy’n dod i’r Cynulliad, mae’r geiriau allweddol hynny’n bwysig—ein bod yn parhau i fod yn wyliadwrus bob amser, ac i fod yn gymesur.

A gaf fi hefyd groesawu’r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar y comisiynydd safonau newydd? Mae’r comisiynydd yn chwarae rhan allweddol iawn, wrth gwrs, wrth anelu at gyrraedd y safonau uchaf posibl gennym ni fel Aelodau’r Cynulliad, er mwyn i’r cyhoedd gael hyder yn eu cynrychiolwyr etholedig. Rwy’n credu ein bod wedi bod yn ffodus i fod wedi cael comisiynydd safonau rhagorol yn Gerard Elias CF, ac rwy’n meddwl ei fod wedi gwneud gwaith eithriadol, bob amser yn drwyadl wrthrychol ac annibynnol yn y ffordd y mae ef ei hun wedi ymddwyn yn ogystal. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd Syr Roderick Evans CF yn parhau yn yr un ffordd, ac ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, hoffwn innau groesawu ei benodiad hefyd. Nid oes gennyf amheuaeth y bydd yn eithriadol iawn hefyd.

Credaf ei bod yn hanfodol i gylch gwaith y comisiynydd newydd gael ei sefydlu’n gadarn er mwyn iddo ddeall ehangder ei rôl yn llawn, ac felly byddwn yn falch o wybod a ydych fel Cadeirydd y pwyllgor yn teimlo ei bod yn bryd myfyrio, efallai, ar gwmpas rôl y comisiynydd i weld a allai fod cyfle, oherwydd newid yn y trefniadau yn y Cynulliad hwn, i ddiweddaru hynny mewn rhyw ffordd.

Wrth gwrs, mae’r pwyllgor safonau yno hefyd i ddwyn y comisiynydd i gyfrif, ac rydym i gyd yn cael cyfle i gael golwg ar adroddiad blynyddol y comisiynydd. Ond tybed a allai fod cyfleoedd ychwanegol i fonitro gwaith y comisiynydd a’i swyddfa yn y dyfodol, ac a fydd cyfleoedd ychwanegol i’r pwyllgor safonau allu gwneud hynny, mewn ychydig mwy o ddyfnder o bosibl.

Rwy’n siŵr y bydd y Cadeirydd yn cytuno â mi ei bod yn bwysig i’r comisiynydd newydd gael ymgysylltiad cryf ag Aelodau’r Cynulliad o’r cychwyn cyntaf. Yn amlwg, nid oes yr un ohonom yn y Siambr hon am ei weld yn rhy aml, rwy’n siŵr, am bob math o resymau. Ond mae’n bwysig cael perthynas dda a dealltwriaeth o swyddogaethau ein gilydd, ac rwy’n meddwl tybed a allai fod cyfle i Gadeirydd y pwyllgor drefnu i Aelodau’r Cynulliad allu gwneud hynny yn y dyfodol.

Mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr hefyd, wrth gwrs, fod tryloywder yng ngwaith y comisiynydd, a bod y rheoliadau a’r cod ymddygiad yn cael eu hadolygu’n gyson, a’u bod yn ddealladwy gan Aelodau’r Cynulliad, y comisiynydd ac yn wir, gan y cyhoedd. Tybed a allai fod cyfle, unwaith eto, i’r pwyllgor edrych ar y pethau hyn yn eu cyfanrwydd, yn enwedig o ran ymgysylltu â’r cyhoedd a deall rôl y comisiynydd, os ydynt am wneud cwynion, er enghraifft.

Credaf fod y ffordd y mae Aelodau’r Cynulliad, ar bob lefel, yn ymgysylltu â’u hetholwyr yn parhau i newid. Mae llawer mwy i’w wneud drwy’r cyfryngau cymdeithasol yn awr, er enghraifft, nag yr oedd 10 mlynedd yn ôl pan gefais fy ethol gyntaf i’r sefydliad hwn. Ac o ganlyniad i hynny, rwy’n meddwl ei bod yn ddoeth iawn ein bod yn cadw pethau dan arolwg yn gyson. Ond rwy’n gobeithio’n fawr y bydd y comisiynydd newydd, wrth ymgymryd â’i rôl, yn ystyried hynny’n rhan o’n gwaith, yn enwedig wrth symud ymlaen, i weld a all fod angen unrhyw newidiadau i’r cod ymddygiad er mwyn iddo allu adlewyrchu tirwedd newydd cyfathrebu, os hoffech. Ond carwn gofnodi unwaith eto fy niolch i Gerard Elias, a’r croeso cynnes rydym am ei roi i Syr Roderick Evans.

Diolch yn fawr iawn am y croeso cynnes i Syr Roderick, a’ch geiriau caredig eto am Gerard Elias, gan fy mod yn meddwl ei bod yn wych cael yr holl bleidiau’n gytûn ar hyn, gan ei fod wedi gwneud gwaith gwych.

Rwy’n meddwl eich bod yn gwneud pwynt diddorol iawn am yr angen i edrych ar y rôl yn y dyfodol, ac rwy’n hapus, ynghyd â chyd-Aelodau ar y pwyllgor safonau, y gallwn gael trafodaeth ynglŷn â hynny. Rwy’n awyddus i ni gael y wybodaeth ddiweddaraf a dilyn trywydd priodol. Mae eich pwynt am dryloywder yn gwbl hanfodol, ac unwaith eto, dyna faes lle rydym yn teimlo’n gryf fod yn rhaid i ni fod yn wyliadwrus ynddo. A’r pwynt eto am gyfryngau cymdeithasol: fel y dywedasoch, mae’r rôl hon wedi newid yn anhygoel dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ac mae’n bwysig iawn ein bod yn cynnal y safonau hynny drwy’r cyfryngau cymdeithasol yn ogystal.

A gaf fi hefyd ychwanegu fy llongyfarchiadau i Gadeirydd y pwyllgor safonau ar y ffordd wych rydych wedi cyflwyno eich datganiad cyntaf i’r Siambr? Mae hynny hefyd yn adlewyrchu’r ffordd rydych yn arwain y pwyllgor yn gyffredinol beth bynnag. Iawn. Gan fy mod yn newydd i’r pwyllgor safonau, ni chefais lawer o amser i ddod i adnabod Gerard Elias yn bersonol. Fodd bynnag, rwy’n ymwybodol iawn o’r etifeddiaeth y mae wedi ei gadael o’i gyfnod yn y swydd, nid yn lleiaf ei fewnbwn i’r grynhoi’r Rheolau Sefydlog—llyfr rheolau’r Rheolau Sefydlog. Mae hyn, wrth gwrs, o fudd amhrisiadwy i unrhyw newydd-ddyfodiad i’r Cynulliad, yn ogystal â rhoi arweiniad o’r radd flaenaf i Aelodau sefydledig a staff y Cynulliad. Yn fy amser byr fel Aelod Cynulliad, rwyf wedi dod i sylweddoli cymaint o barch sydd i Gerard Elias gan bawb sy’n ymwneud â Chynulliad Cymru. Mae ei etifeddiaeth yn sicr o fod yn un barhaus.

A gaf fi droi yn awr hefyd at olynydd Gerard Elias, Syr Roderick Evans? Mae’n dangos y statws cynyddol sydd i’r Cynulliad hwn ein bod wedi gallu sicrhau gwasanaethau unigolyn o statws mor uchel. Rwy’n siŵr y bydd yn dod â nifer o rinweddau i’r rôl, gydag annibyniaeth ac awdurdod sydd mor bwysig i’n democratiaeth. Rwyf yr un mor siŵr fod pawb yn y Cynulliad, ac yn enwedig y rhai hynny ohonom yn y pwyllgor safonau, yn ei groesawu’n frwd i’w rôl newydd. Gwn y bydd rôl y pwyllgor safonau’n newid dros y blynyddoedd nesaf, ond rwyf yr un mor fodlon y bydd y Cadeirydd yn ein harwain yn fedrus iawn yn y rôl honno.

Diolch yn fawr iawn, unwaith eto, am eich geiriau caredig ar hynny hefyd. Ac fel chithau, hoffwn adleisio’r pwyntiau am y compendiwm, oherwydd fel Aelod newydd fy hun, rwy’n falch iawn o gael popeth mewn un man. Felly, rydym yn edrych ymlaen at weithio gyda’r comisiynydd newydd. Mae eisoes wedi dod i’r pwyllgor ar sawl achlysur, felly mae’n mynd i sicrhau trosglwyddiad esmwyth yn ogystal. Felly, diolch yn fawr iawn.

Diolch i’r Cadeirydd. Rwy’n gweld Gerard Elias yn yr oriel gyhoeddus. Rydych yn rhy bell oddi wrthyf i mi allu gweld a ydych wedi bod yn gwrido yn sgil yr holl ganmoliaeth a roddwyd i chi. Ond os caf adleisio’r diolch a fynegwyd y prynhawn yma o bob rhan o’r Siambr, ar ran pob un ohonom, am ansawdd y gwaith rydych wedi ei wneud ar ein rhan, a dymuno’n dda i chi ar gyfer y dyfodol. Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]

Ac rydym yn awr yn symud ymlaen i ddadl Plaid Cymru, ac rwy’n galw ar Adam Price i wneud y cynnig.

Diolch, Lywydd. Mae’n bleser mawr cael cynnig y cynnig hwn yn enw fy—nid oes gennym ffrindiau anrhydeddus yn y lle hwn, nac oes? Ond mae’n ffrind ac mae’n eithaf anrhydeddus. [Chwerthin.]

Mae’n ddadl amserol, yn amlwg, gan y bydd y pedwerydd Dydd Sadwrn Busnesau Bach cenedlaethol yn cael ei gynnal cyn hir, digwyddiad a gynhelir ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Mae’n ymgyrch genedlaethol ym mhob un o’r gwledydd hynny, a fe’i cynlluniwyd i annog pobl i siopa’n lleol a chefnogi busnesau bach, ac rwy’n siŵr ein bod am glywed ei fod yn cael—gallaf ragweld yn bendant yn ôl pob tebyg—cefnogaeth drawsbleidiol yn y Cynulliad hwn.

Wrth gwrs, mae’n dipyn o wireb ym myd gwleidyddiaeth i ddweud mai busnesau bach yw asgwrn cefn ein heconomi. Ond mae’n amlwg yn wir, onid yw? Pan edrychwn ar y data, mentrau bach a chanolig eu maint sydd i gyfrif am 99 y cant o stoc busnes Cymru, ac maent yn cyflogi ymhell dros hanner y gweithlu yn y sector preifat. Dyna swyddi i dros 0.5 miliwn o bobl. Ac wrth gwrs, fe welsom, wrth i Gymru ddioddef tonnau—mae’n aml yn teimlo fel ton ar ôl ton—o newid economaidd strwythurol, wrth i ni golli llawer o’n diwydiannau trwm, ac wrth i’n cyflogwyr mawr gilio o’r neilltu, yn anffodus, busnesau bach a chanolig Cymru sydd wedi gorfod ysgwyddo’r baich, ac maent wedi gwneud hynny mewn modd arwrol mewn llawer o achosion, ac mewn amgylchiadau na fuasent hwy na neb arall yn eu dewis. Felly, mae’r ddadl hon yn ymwneud â chyflwyno cynigion polisi cyhoeddus amserol ac arloesol i gefnogi’r peiriant economaidd craidd hwnnw rydym i gyd yn dibynnu arno. Ni allwn gyflawni’r holl bethau y byddem yn dymuno o ran ansawdd ein gwasanaethau cyhoeddus heb y peiriant cynhyrchu cyfoeth hwn, sy’n sylfaen i gymaint o bethau rydym am eu cyflawni fel cenedl ac fel cymdeithas. Felly, mae’r ddadl hon yn gwbl hanfodol.

Mae’n ymddangos i mi ein bod wedi cyrraedd un o’r trobwyntiau hynny yn yr economi. Mae yna ddangosyddion cadarnhaol. Os ydych yn meddwl am rôl bosibl busnesau bach, mae yna rai pethau sy’n destun llawenydd, oherwydd yn sgil technoleg newydd—y rhyngrwyd yn bennaf, ond nid yn unig wrth gwrs—mae’r rhwystrau sy’n atal mynediad i bobl sydd â syniad da ac sy’n awyddus i ddilyn trywydd y syniad hwnnw wedi diflannu. Maent wedi diflannu yng Nghymru ac ar draws y byd, a chaiff hynny ei adlewyrchu yn y cynnydd mewn entrepreneuriaeth. Caiff ei adlewyrchu yn y math o is-ddiwylliant busnes newydd bywiog a welwn yn y ddinas hon ac mewn trefi a dinasoedd ledled Cymru. Felly, dyna un weledigaeth ar gyfer y dyfodol. [Torri ar draws.] Iawn, fe ildiaf.

Diolch i Adam am ildio. A fuasai’n nodi nad arloesedd unigryw mewn busnesau newydd yn unig yw hyn, ond cwmnïau stryd fawr sefydledig, mewn gwirionedd, sy’n gallu edrych fel ffenestri blaen siopau stryd fawr traddodiadol iawn hefyd? Ymhlith y rhain mae siop esgidiau yn fy etholaeth i, yn nyffryn Garw, ym Mhontycymer, sy’n edrych fel siop draddodiadol iawn, os nad braidd yn hen ffasiwn o’r tu blaen, ac eto mae’n gwerthu mwy o Dr. Martens ar y rhyngrwyd na’r rhan fwyaf o gwmnïau eraill yn y DU.

Ie, yn hollol. A fyddwn ni’n ei weld yn gwisgo pâr o’r rheini yr wythnos nesaf hefyd—neu yn awr efallai? [Chwerthin.]

Rwy’n credu bod busnesau sy’n bodoli eisoes yn ailddyfeisio eu hunain, yn sicr, a’r un mor entrepreneuraidd â busnes newydd. Mae’n bosibl ein bod yn cael ein llyncu ormod gan gyhoeddusrwydd busnesau newydd yn unig, efallai, ond mewn gwirionedd fe wyddom o waith y Ffederasiwn Busnesau Bach ar greu’r mittelstand Cymreig fod rôl busnesau presennol a busnesau sefydledig, a pharhad busnesau sydd wedi magu gwraidd a sicrhau bod cynllunio priodol ar gyfer olyniaeth, yn gwbl hanfodol hefyd.

Y weledigaeth gyferbyniol hunllefus ar gyfer y dyfodol, wrth gwrs, yw un lle rydym i gyd yn prynu ein nwyddau gan un darparwr monopoli o’r enw Amazon. Dyna weledigaeth cyfalafiaeth hyperwarysau’r dyfodol, lle y ceir un gadwyn gyflenwi fyd-eang a lle nad oes fawr ddim yn cael ei gynhyrchu’n lleol, ac rydych yn gweld bod yr ymwreiddio sydd gennych drwy fodolaeth busnesau bach yn yr economi leol yn cael ei golli.

Felly, sut y gallwn gael mwy o’r weledigaeth gadarnhaol a llai o’r un negyddol? Rwy’n credu mai dyna’r cwestiwn arholiad, os hoffech, i bleidiau gwleidyddol ac i wleidyddion ar draws y byd gorllewinol ar hyn o bryd. Rydym wedi nodi rhai o’n syniadau yn ein cynnig ac rwy’n siŵr y byddwn yn clywed rhai o syniadau’r pleidiau eraill hefyd.

Pan fyddwn yn edrych ar y data, wrth gwrs, mae’n ddarlun cymysg. Felly, o ran nifer yr ymwelwyr, wrth i ni weld gwahanol batrymau manwerthu yn dod i’r amlwg, mae nifer yr ymwelwyr yn cynyddu: yng Nghaerdydd, mae wedi dyblu, mewn gwirionedd, rhwng 2007 a 2015, ac roedd ychydig o gynnydd ym Mhontypridd ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr hefyd. Felly, nid yw’n ddu i gyd, ond mewn gwirionedd, pe baech yn edrych yn fanwl iawn ar y ffigurau—

A wnewch chi ildio?

Gwnaf, yn sicr.

Gan siarad fel Aelod dros Gaerdydd drwy ranbarth Canol De Cymru, a wnaiff yr Aelod gydnabod bod y cynnydd yn nifer yr ymwelwyr yng nghanol Caerdydd yn rhywbeth i’w groesawu, ond mae’r cynnydd hwnnw wedi ei ganolbwyntio’n bennaf ar ailddatblygiad Dewi Sant 2, sy’n ddatblygiad manwerthu sy’n ticio pob blwch, gydag opsiwn bwyta ac yn aml iawn, nid yw pobl yn bwrw allan i gael profiad ehangach o Gaerdydd, a’i bod yn bwysig fod yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo Caerdydd yn yr ystyr ehangach ac nid datblygiad Dewi Sant yn unig?

Yn hollol, ac mae wedi rhagweld fy mhwynt mewn gwirionedd. Mae gan yr eglwysi cadeiriol disglair hyn yn y byd manwerthu modern ran bwysig i’w chwarae, wrth gwrs, ac ni fuasem eisiau i bobl fynd i rywle arall a theithio ymhellach i gael y mathau hynny o brofiadau, ond pan edrychwn ar rai o’r trefi llai a gysylltir, yn draddodiadol, â busnesau llai yn arbennig, ac yn wir, fel y mae’n ei ddweud yn gywir, rhai o’r canolfannau mewn dinasoedd yn ogystal, rydym yn gweld darlun gwahanol, ac mae’n un mwy negyddol. Felly, gostyngiadau mawr yn nifer yr ymwelwyr mewn llefydd fel Aberystwyth, Caerffili a Chaergybi, ac yn y blaen. Mae hynny’n ymwneud yn rhannol ag effeithiau siopa ar-lein; mae’n ymwneud yn rhannol â chystadleuaeth canolfannau siopa ar gyrion y dref yn ogystal. Rydym yn gweld, yn gyffredinol, fod gostyngiad sylweddol wedi bod yn nifer y busnesau manwerthu mewn llawer o drefi a dinasoedd yng Nghymru, ac wrth gwrs, mae gennym gyfradd uwch o siopau gwag o gymharu â Lloegr, er enghraifft: tua 15 y cant ym mis Mehefin eleni o’i gymharu ag 11 y cant neu 12 y cant yn Lloegr ac yn yr Alban.

Felly, mae her patrwm newidiol manwerthu yn sicr yn un bwysig iawn i ni yng Nghymru, ac mae angen i ni ymateb iddi. Mae’n rhaid i ran o’r ymateb, fel rydym wedi’i drafod sawl gwaith yn y Siambr hon, edrych ar ardrethi busnes. Nid yw’n ymddangos yn iawn i mi ein bod, mewn gwirionedd, yn trethu pobl sydd mewn adeilad manwerthu ffisegol yn uwch na’r rhai sy’n masnachu ar-lein. Felly, rwy’n credu bod angen i ni gael ymateb mwy arloesol i hynny.

Yn y gwelliant, rydym wedi cysylltu hwn â photensial ehangach, sef troi Cymru gyfan yn ardal fenter. Mae angen i ni greu rhywfaint o fantais gystadleuol, rhywfaint o fantais gymharol, i’n busnesau yn gyffredinol—busnesau bach, canolig eu maint ac eraill. Nid yw’n syniad gwreiddiol, rhaid i mi gyfaddef, i wneud Cymru gyfan—fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wybod, ond nid wyf yn cyfeirio at yr erthygl yn ‘The Spectator’. A dweud y gwir, Plaid Unoliaethol Ulster a alwodd am wneud Gogledd Iwerddon yn ardal fenter yn ddiweddar, felly nid wyf yn siŵr mai dyna’r math o gynghrair Geltaidd y buasai fy nghyfaill y tu ôl i mi wedi’i chefnogi. Ond gall syniadau da ddod o unrhyw gyfeiriad, ac yn sicr, mae angen i ni geisio dod o hyd i syniadau newydd ac arloesol sy’n rhoi mantais o’r fath i’n busnesau, yn enwedig busnesau bach a chanolig eu maint a busnesau newydd ac yn y blaen.

Caffael—mater allweddol, unwaith eto. Yn amlwg rydym wedi ailadrodd pwysigrwydd y sector cyhoeddus sawl gwaith, ac rwy’n credu y bydd fy nghyd-Aelodau yn cyfeirio at hynny, ond buaswn hefyd yn ein hannog i edrych ar y sector preifat. Gadewch i ni edrych ar yr hyn y gall ein busnesau mawr yn y sector preifat ei wneud hefyd o ran caffael lleol. Pam na allem gael ymgyrch i annog pobl i brynu’n lleol a phrynu cynnyrch Cymreig sy’n cynnwys y sector preifat a chael nod barcud ar gyfer cyfrifoldeb lleol corfforaethol, os hoffech, fel ein bod yn gwybod, hyd yn oed pan fyddwn yn siopa neu’n gwneud busnes gyda busnesau mwy, eu bod hwy eu hunain wedi’u cloi mewn cadwyn gyflenwi leol? Mae Llywodraeth Rwmania newydd basio Bil sy’n mynnu bod 51 y cant o’r bwyd mewn archfarchnadoedd lleol yn Rwmania yn rhan o’r hyn y maent yn ei alw’n ‘gadwyn gyflenwi fer’—hynny yw, mae’n rhan o’r system fwyd leol yn y bôn. Ac maent yn dal i fod yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd. Mae’n ddehongliad llawer mwy creadigol o bosibl nag a gawsom hyd yn hyn o reolau caffael yr UE. Os gallant hwy ei wneud, yna, yn sicr, fe allwn ninnau hefyd.

Y banc datblygu, y comisiwn seilwaith cenedlaethol—yn bendant mae angen i’r sefydliadau newydd hyn y byddwn yn eu creu wrando ar anghenion busnesau bach. Nid yw busnesau bach bob amser wedi—mae ganddynt y Ffederasiwn Busnesau Bach erbyn hyn, ond efallai nad ydynt bob amser wedi bod â’r pŵer lobïo sydd gan fusnesau mawr. Weithiau, pan fyddwn yn ystyried creu’r sefydliadau hyn, mae anghenion busnesau bach yn cael eu hanwybyddu. Rwy’n falch o weld bod yr achos busnes ar gyfer y banc datblygu, yn arbennig, yn pwysleisio’r angen i ddarparu benthyciadau i ficrofusnesau. Yn yr un modd, gyda’r comisiwn seilwaith cenedlaethol, rwy’n gwybod beth y mae’r busnesau bach yng Nghymru yn ei ystyried yn angen dybryd o ran seilwaith. Nid y tagfeydd ar yr M4 yw’r broblem mewn gwirionedd, ond y tagfeydd yn ein seilwaith digidol, yr anallu i gysylltu i’r un graddau ag y mae busnesau o gwmpas y byd yn cysylltu. Rwy’n siŵr mai dyna ble y byddent yn hoffi ein gweld yn buddsoddi.

Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 eu dad-ddethol. Rwyf yn galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Cynnig

Galwaf ar Nick Ramsay i gynnig gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o gyfrannu at y ddadl hon ac i gynnig gwelliannau’r Ceidwadwyr Cymreig yn enw Paul Davies. Fel y mae ein gwelliannau yn nodi, Cymru sydd â’r gyfradd uchaf o siopau gwag ar y stryd fawr yn y DU, ac mae nifer yr ymwelwyr wedi gostwng 1.4 y cant, o’i gymharu â Hydref 2015. Iawn, un o nifer o ystadegau, ond ystadegyn pwysig serch hynny. Rwy’n credu ein bod i gyd yn ymwybodol iawn o’r rhan bwysig y mae ein strydoedd mawr yn chwarae mewn economïau lleol ledled Cymru, ac mae hynny’n wir mewn rhannau trefol a gwledig o Gymru. Rydym wedi cael llawer o ddadleuon—rhai ohonom yn fwy nag eraill—yn y Siambr am hyn dros y blynyddoedd. Rwyf wedi siarad mewn llawer ohonynt, ac yn y Cynulliad diwethaf, cadeiriais adroddiad y Pwyllgor Menter a Busnes ar adfywio strydoedd mawr. Mae gennyf gopi ohono yma. Mae’n parhau i fod yn ddeunydd darllen perthnasol iawn. Roedd yr adroddiad hwnnw’n gwneud nifer o argymhellion—21, mewn gwirionedd. Faint o’r argymhellion hynny a dderbyniwyd ar y pryd gan Lywodraeth Cymru sydd wedi cael eu gweithredu? Yn wir, yn y dyddiau hynny, nid oedd yr ailbrisiad ar ein radar hyd yn oed, ond roedd materion eraill yn ymwneud â dirywiad ein strydoedd mawr ar y radar, ac roedd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol ohonynt. Dair blynedd yn ddiweddarach, rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cael y newyddion diweddaraf ynglŷn â gweithredu’r argymhellion hynny.

Nid oes amheuaeth o gwbl ein bod angen dull integredig, sy’n galw am berthynas agos rhwng Llywodraeth Cymru ar y naill law, y diwydiant manwerthu, system gynllunio symlach, a diwygio ardrethi busnes. Wrth gwrs, er bod hwn yn un o’r cynigion dal popeth, neu ddal llawer o bethau, sy’n cynnwys llawer o wahanol agweddau, effaith ailbrisio ardrethi busnes sydd wedi bod ar flaen ein meddyliau dros yr wythnosau diwethaf. Mae’n rhaid i mi ddweud, gan droi at welliant y Llywodraeth i’r cynnig hwn—wel, mae’n gynnig amgen bron, mae’n debyg mai dyna y buasech yn ei alw—rydym yn gwybod nad bwriad yr ailbrisio yw codi refeniw ychwanegol, ac rydym yn gwybod bod ardrethi wedi gostwng ar y cyfan, ond nid yw hynny’n helpu’r busnesau yr effeithiwyd arnynt gan gynnydd yn yr ardrethi. Gadewch i ni beidio ag anghofio bod y busnesau sydd wedi gweld cynnydd, mewn llawer o achosion, wedi gweld cynnydd sy’n dod â dŵr i’r llygaid. Ddoe, derbyniais e-bost gan etholwr sydd â busnes yn Nhyndyrn, a ddywedodd, ac rwy’n dyfynnu, ‘Gyda phryder, nodaf y cynnydd o 60 y cant yn fy ardrethi busnes, ac rwy’n credu bod hynny’n afresymol, yn anghyfiawn ac yn gwbl ddieflig. Canolfan i ymwelwyr sydd gennym, canolfan na allem ei rhedeg o siop gloi’—Ni fuasai’n bosibl rhedeg y ganolfan o safle ar y rhyngrwyd, yn wir. ‘Nid oes tâl mynediad. Eich penderfyniad’—ac anfonwyd hwn yn benodol at Asiantaeth y Swyddfa Brisio, a chopi ataf fi—’Eich penderfyniad fydd yn pennu yn y pen draw a fyddwn yn aros ar agor ai peidio.’

Cefais un arall ychydig o ddyddiau’n ôl: ‘Rwyf newydd gael gwerth ardrethol diwygiedig ar gyfer fy musnes, ac oherwydd nad oes cynnydd yn nhrothwy’r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach ar hyn o bryd, ar gyfer 2017, bydd fy musnes yn wynebu taliad o bron i £2,500 nad yw’n ei dalu ar hyn o bryd. Ni allaf fforddio’r gost hon a bydd yn golygu bod fy musnes yn cau.’ Mae’r e-bost yn mynd ymlaen i ddweud: ‘A allwch roi gwybod sut y gellir osgoi hyn os gwelwch yn dda, neu dewch i’r arwerthiant cau siop rwy’n bwriadu ei gynnal?’

E-byst torcalonnus ac ingol gan bobl sydd ar ben eu tennyn ers iddynt sylweddoli’r effaith y bydd hyn yn ei gael ar eu busnesau.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae hon yn sefyllfa ofidus iawn. Os na fydd unrhyw beth yn cael ei wneud, gallem golli nifer o fusnesau bach y flwyddyn nesaf ar raddfa nas gwelwyd o’r blaen, o leiaf yn y rhannau o Gymru lle y gwelir yr effeithiau gwaethaf. Bydd hynny’n cael effaith ganlyniadol ar strydoedd mawr, cyflogaeth a siopwyr. ‘Does bosibl mai dyma’r bwriad. Rwy’n siŵr nad dyma yw bwriad yr ailbrisio na bwriad Llywodraeth Cymru. Mae ein busnesau angen camau gweithredu a sicrwydd, felly rydym yn cefnogi’r alwad i ehangu’r rhyddhad trosiannol sydd ar gael i fusnesau bach yr effeithir arnynt gan yr ailbrisio hwn. Nid ystadegau’n unig yw’r rhain; mae’r rhain yn bobl go iawn gyda bywoliaeth, staff i’w cyflogi, a theuluoedd i’w magu. Mae cael dau ben llinyn ynghyd yn gallu bod yn ddigon anodd, fel y gwyddom, heb y mathau hyn o godiadau yn yr ardrethi.

Fel y mae’r cynnig yn ei ddweud, mae’r system ardrethi busnes gyfredol yn rhoi baich anghymesur ar fusnesau bach yma, o’i gymharu â gweddill y DU. Yn y pen draw, mae hwn hefyd yn fater o degwch. Mae’r Blaid Lafur wedi dweud erioed mai hi yw plaid tegwch—neu arferai ddweud hynny o hyd—felly, nid wyf yn gweld sut y gallwch eistedd yn ôl a chaniatáu i anghyfartaledd o’r fath ddatblygu rhwng y rhai sydd ar eu hennill a’r rhai sydd ar eu colled, yng Nghymru ac yn wir, rhwng Cymru a thros y ffin, lle y gwelsom wahanol becynnau cymorth rhyddhad ardrethi busnes yn cael eu cyflwyno.

I gloi, Lywydd, gan droi’n fyr at rannau olaf y cynnig, rydym yn credu bod gosod targed i gynyddu lefelau caffael yn syniad da. Mae lefelau caffael Cymru gryn dipyn yn is nag y dylent fod. Cyfarfûm â chwmni peirianneg lleol yng Nghas-gwent y llynedd a oedd wedi rhoi’r gorau i wneud cais am gontractau ar yr ochr hon i’r ffin, oherwydd goruchafiaeth cwmnïau mawr yn y broses. Felly, mae angen mwy o bwysoliad tuag at gwmnïau lleol, ac yn wir, buasai strategaeth prynu’n lleol yn ddatblygiad cadarnhaol iawn. Felly, mae llawer o bethau da yn y cynnig hwn. I gloi, hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am ei gyflwyno. Gadewch i ni fwrw ymlaen â’r gwaith o adfywio ein strydoedd mawr a darparu cymorth angenrheidiol i’n busnesau lleol, er mwyn iddynt ffynnu, rhoi arian yn ôl i’r economi leol, a gwella’r amgylchedd economaidd lleol i bawb.

Mae fy sylwadau i yn ymwneud â chymal 2 yn y cynnig, sy’n cyfeirio at barcio. Mae canol trefi gwag a siopau wedi’u bordio i fyny yn olygfa sy’n llawer rhy gyfarwydd ar draws Cymru, er gwaethaf ymdrechion i fywiogi pethau efo ychydig bach o dinsel a goleuadau’r Nadolig yr adeg yma o’r flwyddyn. Mae dirywiad cyson y stryd fawr ledled Cymru yn ein hatgoffa bod angen strategaeth gan y Llywodraeth er mwyn cefnogi busnesau lleol yn ein cymunedau. Fel yr ydym ni wedi’i glywed, mae’n dod yn gynyddol anodd i fasnachwyr oroesi ar y stryd fawr. Tra bod datblygiadau ar gyrion trefi yn ffynnu, a siopa ar-lein ar gynnydd, mae masnachwyr y stryd fawr yn crefu am gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Yn fy etholaeth i, ym Mangor, mae un o bob pum siop yn wag, er mae’n rhaid imi ddweud fod yna arwyddion bod pethau’n gwella er sefydlu’r ardal gwella busnes yn y ddinas.

Mewn tref arall, Caernarfon, stori o ffyniant sydd i’w gweld wrth i fusnesau bach annibynnol, ‘niche’, greu bwrlwm. Felly, nid ydy’r darlun yn un cwbl ddu. Yn dilyn cytundeb ar y gyllideb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, mae cronfa o £3 miliwn wedi cael ei sefydlu a fydd yn galluogi awdurdodau lleol i beilota defnyddio cyfleusterau parcio ceir am ddim yng nghanol trefi ledled Cymru. Bydd hefyd yn galluogi awdurdodau i asesu gwir effaith hyn ar adfywio canol trefi. Rwy’n prysuro i ychwanegu nad parcio am ddim pob awr o’r dydd pob dydd o’r flwyddyn ym mhob maes parcio ydy’r ateb. I ddechrau, nid yw hynny’n beth realistig, a gallai o hefyd filwrio yn erbyn y bwriad, efo gweithwyr swyddfa yn camddefnyddio’r cynllun, ac yn parcio yna drwy’r dydd, er enghraifft, gan olygu na fydd yna le i bobl sydd am ddod i mewn i’r canol i siopa.

Mae tystiolaeth gan Lywodraeth Cymru ei hun wedi dangos bod cyrchfannau y tu allan i ganol trefi sy’n cynnig parcio am ddim ar eu hennill ar draul canol y trefi. Mae llawer o gynghorau ledled Cymru yn cynnig parcio am ddim am gyfnod dros ŵyl y Nadolig mewn ymdrech i ddenu pobl i wario yng nghanol eu trefi. Mae Cyngor Gwynedd, er enghraifft, yr wythnos yma wedi datgan ei fod am gynnig parcio am ddim ledled y sir er mwyn hybu mwy o bobl i ymweld â’n trefi ni yn ystod y Nadolig. Ond beth mae ein cynnig ni heddiw yn ei nodi yw ein llwyddiant ni i sefydlu cronfa newydd a fydd yn galluogi awdurdodau lleol i gynnig cyfleusterau parcio am ddim ar adegau penodol mewn trefi ledled Cymru. Ym marn Plaid Cymru, cronfa fyddai hon a fyddai’n galluogi awdurdodau lleol i wneud cais am grant er mwyn cynnig parcio am ddim am ychydig oriau ar gyfer cefnogi trefi sydd wir angen y gefnogaeth yna. Mi fyddai angen meini prawf penodol er mwyn sicrhau bod trefi penodol yn gymwys. Buaswn i’n meddwl mai’r cynllun gorau fyddai creu pot o bres mae cynghorau wedyn yn bidio amdano, a bod yna feini prawf ar gael ar gyfer y pres. Er enghraifft, byddai cyngor yn rhoi bid i mewn am, dyweder, £100,000 er mwyn gallu cynnig parcio am ddim am dair awr y dydd am flwyddyn mewn maes parcio bychan, hwylus wrth ymyl y stryd fawr, a’r arian wedyn yn mynd yn rhannol i ddigolledu’r cyngor am y ffioedd y maen nhw’n eu colli. Mi fyddai angen i’r bidiau gael eu mesur yn erbyn meini prawf—er enghraifft, stryd fawr sydd wedi colli hyn a hyn o ‘footfall’ ers hyn a hyn o amser, maes parcio a fyddai’n agos at y stryd fawr, ac eglurhad ynghylch pam fod y cyngor yn meddwl y byddai’n gwneud gwahaniaeth. Byddai angen i’r cyngor orfod mesur llwyddiant y cynllun hefyd er mwyn cynyddu’r dystiolaeth sydd ar gael ynglŷn ag effeithlonrwydd cynnig parcio am ddim er mwyn cynyddu defnydd. Dylai’r gronfa alluogi cynghorau sir i dreialu’r cynllun mewn llefydd penodol.

Dyna amlinellu’n fras rai syniadau ynglŷn â sut y dylid mynd ati rŵan efo’r gronfa, ac fe fyddwn ni’n edrych ymlaen at fod yn rhan o’r trafod yna, os yn bosib, er mwyn i ni ddatblygu cynllun sydd yn hyfyw ac sydd wir yn mynd i gael effaith.

Mae angen strategaeth gyflawn er mwyn adfywio ein strydoedd mawr. Nid ydy cynnig parcio am ddim fel polisi ar ei ben ei hun, wrth gwrs, ddim yn mynd i ddatrys yr holl broblemau. Ond mae angen i’r Llywodraeth fentro efo polisïau fel hwn—polisi amgen, gwahanol—er mwyn ceisio gwrthdroi’r dirywiad hanesyddol.

Ddydd Sadwrn, fel rhan o Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach, byddaf yn ymweld ag amrywiaeth o fusnesau bach sy’n cyfoethogi fy etholaeth, gan ddechrau gyda’r siop drin gwallt, Headmistress, yng nghanolfan siopa Maelfa yn Llanedern, sy’n dathlu 40 mlynedd o dorri a siapio gwallt trigolion lleol. Rwy’n siwr ei bod, yn ystod y cyfnod hwnnw, wedi gwrando ar yr holl lwyddiannau a’r siomedigaethau, gan gynnwys y genedigaethau, y marwolaethau a’r priodasau sy’n nodi’r cerrig milltir ym mywydau pobl. Wedyn, byddaf yn mynd draw at y cigydd rhagorol drws nesaf—y cigydd gorau yng Nghaerdydd o bell ffordd—dyn sy’n gwybod yn union o ble y daw ei holl gig a’i wyau, ac sy’n gwneud ei basteiod blasus ei hun. Beth sydd yna i beidio â’i hoffi am becyn stiw am £2.96 y kilo, y gall y teulu tlotaf ei fforddio hyd yn oed, yn ogystal â chig oen gwych y glastraeth, a thoriadau eraill ar gyfer achlysuron arbennig? Yna, byddaf yn cerdded ar draws y coridor i’r siop ffrwythau a llysiau, sy’n cael ei rhedeg gan aelod lleol arall o’r coridor. Bob dydd, am y 40 mlynedd diwethaf, mae hi wedi gadael ei chartref am 5 o’r gloch y bore i fynd i farchnad gyfanwerthu Heol Bessemer i wneud yn siŵr ei bod yn cael cynnyrch ffres am y gwerth gorau i’w chwsmeriaid. Mae hi’n dosbarthu eitemau swmpus fel sachau o datws i dai pobl nad oes ganddynt gar.

Mae’r bobl hyn yn darparu gwasanaeth i’w cymuned ac nid yr elw’n unig sy’n bwysig iddynt. Dyna un o hanfodion busnesau bach. Felly, byddaf yn ychwanegu fy llais at y rhai sy’n annog pobl i wario o leiaf £10 mewn siopau lleol ddydd Sadwrn. Mae’n rhaid i ni eu defnyddio neu byddwn yn eu colli, ac mae angen i bobl fod yn ymwybodol o’r cydlyniant cymunedol y maent yn ei gynnig y tu hwnt i allu warysau’r siopau mawr, ac er bod gan y rheini ran i’w chwarae yn darparu nwyddau sych neu bryniadau cyfanwerthol mawr, ni fyddant byth yn gallu atgynhyrchu agosatrwydd a chydlyniant cymunedol busnesau bach. Dyna pam y mae cyngor Llafur Caerdydd yn buddsoddi £1 filiwn i adfywio canolfan siopa Maelfa, ac rwy’n eu canmol am hynny.

Gan droi yn awr at gyfraniad Nick Ramsay, yr agwedd gwydr hanner gwag, hoffwn ddweud wrtho, o gymharu â chynllun Llafur Cymru, lle y bydd mwy na 70 y cant o fusnesau bach yng Nghymru yn cael cymorth naill ai drwy’r cynllun rhyddhad manwerthu neu’r cynlluniau eraill sydd ar gael—. Cymharwch hynny gyda Llywodraeth y DU, dan arweiniad eich plaid chi, lle na fydd ond traean o’r rhai sy’n talu ardrethi busnes yn cael peidio â thalu ardrethi o gwbl. Ni fydd dros 60 y cant yn talu yng Nghymru, felly rwy’n credu bod angen i ni gael rhywfaint o gydbwysedd yn y ddadl hon am y gefnogaeth aruthrol y mae Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.] Ydw, rwy’n hapus i wneud hynny.

Rwy’n ddiolchgar iawn i chi am ildio ar hynny. Fe wnes i ddweud yn fy nghyfraniad fod gostyngiad, ar gyfartaledd, yn yr ardrethi ar draws Cymru. Felly, fe wnes i gydnabod hynny. Fy mhwynt oedd bod y busnesau yn y rhannau hynny o Gymru yr effeithiwyd arnynt wedi cael eu heffeithio’n arbennig o wael. Rwy’n credu mai bod yn hunanfodlon fyddai peidio â chydnabod hynny a rhoi mesurau penodol ar waith ar gyfer y busnesau hynny fel na fydd yn rhaid iddynt ddioddef. Nid ydym am i unrhyw un ddioddef yn sgil yr ailbrisio.

Iawn, rwy’n deall hynny. Ond mae yna gronfa bellach ar gael i ddarparu cymorth trosiannol lle y mae busnesau wedi gweld ardrethi’n codi. Mae’n rhaid i ni gofio bod y swyddfa brisio yn gorff annibynnol, fel yr amlygir yng ngwelliant 1. Mae’n annibynnol ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.

Er bod rhai gwerthoedd ardrethol wedi codi, ar y cyfan, maent wedi gostwng fel rhan o’r ailbrisiad. Mae £10 miliwn ar y bwrdd ar ffurf rhyddhad trosiannol i fusnesau yr effeithiwyd arnynt yn arbennig o wael, felly bydd mwy na thri chwarter yr holl fusnesau yng Nghymru yn cael rhyw fath o doriad treth i dalu eu biliau ardrethi yn ystod y flwyddyn nesaf. Bydd £200 miliwn ar gael mewn cymorth ariannol dros y flwyddyn nesaf i fusnesau drwy ryddhad gorfodol a disgresiynol.

Rwyf hefyd yn falch iawn o’r gwaith sy’n cael ei wneud i adfywio canol trefi drwy Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid—£110 miliwn i ddod â chanol trefi yn ôl yn fyw, o 2014 hyd at y flwyddyn nesaf—tai fforddiadwy newydd, cyfleusterau cymunedol wedi’u huwchraddio, creu swyddi, cynorthwyo pobl i gael gwaith a sicrhau buddsoddiad ychwanegol, yn bennaf drwy’r UE.

Parcio ceir—rwyf eisiau tynnu sylw at y ffaith nad parcio yw’r ateb i bob problem ar gyfer adfywio cymunedau. Mae yna lawer o enghreifftiau lle y mae parcio am ddim yn atal pobl sydd angen siopa rhag cael lle mewn gwirionedd. Felly, cynhyrchodd Sustrans lawer o enghreifftiau diddorol lle y mae pobl eisiau cyfleusterau