National Assembly for Wales

Trefn. Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, a’r cwestiwn cyntaf, Suzy Davies.

Roedd y gwerthusiad a wnaed gan Ipsos MORI o Cymunedau yn Gyntaf yn 2015 yn cydnabod bod clystyrau Cymunedau yn Gyntaf yn ymgysylltu ag ystod o bartneriaid lleol a chenedlaethol, sy’n hanfodol i gyflawniad y rhaglen. Mae’r partneriaid hyn yn cynnwys cymunedau, y trydydd sector a’r sector statudol.

Diolch am hynny, Ysgrifennydd Cabinet. Nid oedd gweithgareddau Cymunedau’n Gyntaf yn boblogaidd gyda chynghorau tref neu gymuned bob tro, neu’n wir gyda rhai grwpiau lleol. Ac nid fi yw’r unig un a oedd yn clywed am actifyddion cymunedol, am danciau yn parcio ar lawntiau ac yn cymryd drosodd, ac yn y blaen. Nawr, nid oes dim ots gyda fi pwy sy’n gywir neu’n anghywir, ond rwy’n pryderu bod meddylfryd seilo ac amharodrwydd i rannu cyfrifoldeb wedi ymwreiddio mewn rhai achosion. A ydych chi’n meddwl, gyda mecanwaith Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ei bod hi’n bosibl i ymddiried yn y sefydliadau sydd eisoes yn bodoli yn ein cymunedau i rannu grym a chyfrifoldeb am wella gallu y gymuned i ymdrin yn fwy uniongyrchol â’i heriau ei hun, heb yr angen am luniad artiffisial fel Cymunedau’n Gyntaf?

Credaf fod angen i ni gydnabod bod rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf wedi gwneud gwaith gwych mewn llawer o etholaethau ledled Cymru. Ceir rhai enghreifftiau gwych o weithio mewn partneriaeth. Fel y gwyddoch, rwyf wedi gwneud datganiad clir iawn y byddaf yn adolygu rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, ac yn gwneud datganiad yn gynnar yn y flwyddyn newydd ynghylch dyfodol y rhaglen benodol honno.

Rwy’n gwerthfawrogi’r gwaith a wnaed gan Cymunedau yn Gyntaf yn Nwyrain Abertawe a gobeithiaf y bydd y gwaith ar wella iechyd, cyrhaeddiad addysgol, lleihau alldaliadau sefydlog, a dod o hyd i waith yn parhau. Ym marn Ysgrifennydd y Cabinet, beth yw rôl y cynghorau lleol a’r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wrth adeiladu cymunedau gwydn a pharhau’r cynlluniau ardderchog ac angenrheidiol hyn?

Diolch am eich cwestiwn, Mike. Rydych yn parhau i fod yn eiriolwr gwych ar ran Cymunedau yn Gyntaf yn eich ardal benodol. Mae gan awdurdodau lleol rôl hanfodol yn adeiladu cymunedau gwydn, fel llunwyr lleoedd yn ogystal â darparwyr gwasanaethau. Mae cynghorwyr lleol yn cael eu hethol i gynrychioli eu cymunedau, felly mae ganddynt hwythau hefyd rôl allweddol i’w chwarae. Mae gweithio mewn partneriaeth yn allweddol ar gyfer darparu gwasanaeth da.

Yn dilyn cyhoeddiad diweddar yr Ysgrifennydd Cabinet, mae rhai wedi cysylltu efo fi yn eiddgar i warchod elfennau penodol o waith presennol Cymunedau’n Gyntaf yn y dyfodol. Mae Cymunedau’n Gyntaf Môn CF yng Nghaergybi, er enghraifft, yn falch iawn o nifer o agweddau o’r gwaith y maen nhw wedi bod yn ei wneud yn y dref, ac rydw innau yn eu llongyfarch nhw ar y gwaith hwnnw. Ac maen nhw yn pwysleisio eu bod nhw yn barod i weithio’n adeiladol tuag at greu cyfundrefn newydd. Ond sut all y Llywodraeth sicrhau bod enghreifftiau o waith da sydd wedi cael ei wneud yn cael ei gydnabod, yn cael ei warchod, ac yn cael ei ledaenu hefyd, i ardaloedd eraill ym Môn, a rhannau eraill o Gymru, o dan y gyfundrefn newydd?

Rwyf wedi ymweld ag Ynys Môn mewn gwirionedd o dan raglenni Cymunedau yn Gyntaf yn y gorffennol, ac wedi gweld rhywfaint o’r gwaith gwych a’r gweithgarwch yn yr ardal honno. Ond fel y gwyddoch o fy natganiad, rydym yn cynnal adolygiad llawn o raglen Cymunedau yn Gyntaf. Bydd Cymunedau am Waith a Rhaglen Esgyn yn rhan a ddiogelir o’r weithdrefn honno wrth i ni symud ymlaen. Rwyf wedi ymrwymo i ddyfodol hynny, ac mae gweddill y rhaglen yn cael ei hadolygu. Mae proses ymgynghori ar waith gennym gan ein bod yn y cyfnod hwnnw ar hyn o bryd. Byddaf yn gwneud datganiad yn y flwyddyn newydd.

Diolch i’r Aelod dros Fynwy am ei gwestiwn. Bydd ein cynnig gofal plant yn darparu 30 awr o addysg a gofal y blynyddoedd cynnar a ariennir gan y Llywodraeth ar gyfer plant tair a phedair oed am 48 wythnos y flwyddyn i rieni sy’n gweithio. Byddwn yn dechrau treialu’r cynnig mewn ardaloedd penodol mewn chwe awdurdod lleol ym mis Medi 2017.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Er ein bod yn croesawu eich cynigion i ymestyn y ddarpariaeth, tybed pa ystyriaeth rydych wedi ei rhoi i alluogi rhieni i ddefnyddio eu horiau am ddim yn fwy hyblyg. Yn y rhan fwyaf o achosion, mae’n rhaid gwasgaru’r ddarpariaeth bresennol o 10 awr am ddim bob wythnos, fel y gwyddoch, dros bum niwrnod, felly oddeutu dwy awr y dydd yw hynny. Pwy all deithio i’r gwaith ac yn ôl a chyflawni unrhyw waith o fewn dwy awr? Rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno y dylem sicrhau ei bod yn haws i rieni ddychwelyd i’r gwaith a chyfrannu at ein heconomi. Felly, a fyddwch yn rhoi rhagor o ystyriaeth i sicrhau bod yr oriau am ddim hynny’n llawer mwy hyblyg?

Cytunaf â’r Aelod o ran gallu’r rhieni i gael rhywfaint o ddewis a chaniatáu hyblygrwydd yn y system. Mae sicrhau bod gennym ofal plant a gwasanaethau o safon yn drafodaeth rwy’n parhau i’w chael gyda’r Gweinidog addysg, a Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth, a bydd y cynlluniau peilot yn ein galluogi i ddysgu gwersi o’r rhaglen honno.

Diolch am eich ymateb i’r cwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn sicr, croesawaf y fenter hon fel enghraifft arall o Lywodraeth Lafur Cymru yn cyflawni ymrwymiadau ei maniffesto. Rydym wedi clywed, yn gynyddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ynglŷn ag effaith andwyol mesurau caledi a thoriadau lles y Llywodraeth ar lawer yn ein cymdeithas. Ddoe, bûm yn siarad am dlodi mewn gwaith yn dod yn realiti ochr yn ochr â thlodi pobl nad ydynt yn gweithio. Cyfyngir ar rai pobl mewn gwaith o ran yr oriau y gallant weithio a’r math o gontractau y gallant eu derbyn, ac felly, hyd yn oed i’r rhai sy’n gallu cymryd gwaith amser llawn, mae cost gofal plant yn ormod i lawer ohonynt.

Dangoswyd mewn astudiaeth ddiweddar fod nifer gyfartalog y plant sy’n byw mewn tlodi ledled Cymru yn 28 y cant, ac yn 31.8 y cant yn fy etholaeth, Merthyr Tudful a Rhymni. Felly, mae hynny’n peri pryder i mi. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod cynnig gofal plant y Llywodraeth yn cael ei ystyried yn elfen allweddol o strategaeth y Llywodraeth ar wella ffyniant ledled Cymru ac y byddai lleihau cost gofal plant i rieni sy’n gweithio yn ffactor pwysig o ran codi rhagor o blant allan o dlodi?

Gallaf yn wir, ac mae’r Aelod yn iawn i godi’r mater hwn. Mae yna ddwy gydran yn fy adran, ac rydym yn ymestyn hynny drwy ein holl gyfleoedd i ymyrryd o ran lles economaidd a swyddi, sgiliau a thwf ar gyfer cymunedau ac unigolion, ond hefyd o ran lles yr unigolyn, gan fynd i’r afael â materion sy’n ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a llesiant. Mae’r adduned gofal plant yn rhan hanfodol o’r jig-so o ran galluogi pobl i gael gwaith, a gobeithio y bydd yn caniatáu i rai rhieni gynyddu nifer yr oriau y gallant weithio, gyda thlodi mewn gwaith yn broblem y mae’r Aelod wedi ei chodi o’r blaen. Ond mae’n rhaglen uchelgeisiol, ac mae’n un o rai mwyaf effeithiol y DU o ran cyflawni, ac edrychwn ymlaen at ddechrau’r cynllun peilot yn yr hydref y flwyddyn nesaf.

Un o ysgogiadau’r polisi gofal plant am ddim, wrth gwrs, yw’r amlygrwydd a roddir bellach i atal ac ymyrryd yn gynnar—amlygrwydd y dylid ei groesawu, dylwn ddweud—ac o ystyried bod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd yn ein harwain i’r cyfeiriad hwnnw, sydd unwaith eto yn rhywbeth y byddwn yn ei groesawu—. Ond o ystyried hynny, pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynglŷn â’r grant amddifadedd disgyblion, oherwydd byddai gennyf ddiddordeb mewn deall y rhesymeg pam nad yw plant ifanc—plant oed derbyn—prin yn cael hanner y swm a ddyrennir ar gyfer plant hŷn, ac efallai y byddai’n sicrhau mwy o werth ychwanegol i’r polisi gofal plant pe bai mwy o’r arian yn cael ei ddarparu ar y dechrau?

Credaf fod hwnnw’n bwynt diddorol gan yr Aelod. Rwyf wedi bod yn cael llawer o gyfarfodydd gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Rydym yn edrych ar y maniffesto, sy’n glir iawn mewn perthynas â’i gynnig i ddarparu ar gyfer plant tair a phedair blwydd oed. Yr hyn rydym yn chwilio amdano yw dilyniant di-dor rhwng y cyfnod sylfaen a gofal plant, ond gan edrych y tu hwnt i hynny ar ein cynnig cyfan ar gyfer pobl ifanc, sy’n rhywbeth rydym yn ymwybodol ohono drwy’r amser—sicrhau bod gennym y cyfleoedd gorau posibl i ymyrryd gyda’r cyllid cyfyngedig sydd ar gael i ni.

Cwestiynau llefarwyr y pleidiau yn awr. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Ddydd Gwener diwethaf, bûm yn siarad yng nghynhadledd Newid Ystyrlon yn Llanrwst yng ngogledd Cymru a drefnwyd gan Rwydwaith Cydgynhyrchu Cymru ac a oedd yn canolbwyntio, ymhlith pethau eraill, ar ddysgu am enghreifftiau ysbrydoledig lle y cafodd cydgynhyrchu ei fabwysiadu’n effeithiol, a thrafod ffyrdd y gallwn gynnwys pobl fwyfwy yn y broses o gynllunio a darparu gwasanaethau yn unol â nodau llesiant Cymru. O ystyried ffigurau’r Gynghrair Dileu Tlodi Plant yr wythnos diwethaf fod 28 y cant o blant Cymru yn byw mewn tlodi—mae hynny’n parhau i fod yn uwch na gwledydd eraill y DU—sut rydych yn teimlo neu ba ystyriaeth a roesoch i roi egwyddorion cydgynhyrchu ar waith er mwyn helpu i fynd i’r afael â hynny, wrth i chi ddatblygu modelau newydd ar gyfer trechu tlodi yng Nghymru?

Credaf fod yr Aelod yn gofyn cwestiwn teg; credaf mai ymwneud y mae â’r defnydd o iaith yn unig. Credaf mai’r hyn rydym wedi’i wneud mewn gwirionedd yn y Llywodraeth yw deddfu ar gyfer hyn ar ffurf y Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Mae 44 corff cyhoeddus yn awr wedi’u galluogi i gyflawni pum egwyddor y Ddeddf, lle y mae ymyrraeth ac ymgysylltiad yn rhan o’r broses honno. Felly, defnyddia’r Aelod y term ‘cydgynhyrchu’, ond nid wyf yn credu ei fod yn wahanol iawn i egwyddorion Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, y deddfwyd ar eu cyfer y llynedd.

Gobeithiaf y byddwch yn cytuno â mi nid yn unig nad yw’n wahanol iawn, ond ei fod yn greiddiol iddo, gan fod adroddiad ‘Siarad Cenedlaethau’r Dyfodol’ Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru yr wythnos diwethaf wedi rhoi llawer o enghreifftiau o gyfarfodydd grwpiau rhanddeiliaid ledled gogledd Cymru, gan gynnwys y gogledd-ddwyrain, lle mae’r ddau ohonom yn byw, a dywedodd fod

‘Angen newid dulliau cyrff cyhoeddus o feddwl, gan wneud newidiadau’n rhai gwirioneddol... gan alluogi penderfyniadau i gael eu gwneud yn lleol, dangos arweinyddiaeth ac archwaeth at gyflawni, gan oresgyn syrthni sefydliadol’,

cyn dweud yn benodol

‘mae angen iddo gael ei gyd-gynhyrchu, gan gymryd i ystyriaeth ymgysylltiad cymunedol, rhannu pŵer, gwrando. Mae gan bawb arbenigedd.’

A ydych yn cytuno â’r comisiynydd?

Nid wyf yn anghytuno â’r comisiynydd; credaf ei fod yn ymwneud â’r defnydd o iaith. Fel yr eglurais yn gynharach, credaf fod rôl y comisiynydd fel Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol yn nodweddiadol o’r ffordd rydym wedi gwneud datblygu polisi yn rhan annatod o’r sefydliad hwn a’r cyrff cyhoeddus eraill y mae’n eu dwyn i gyfrif hefyd.

Diolch. Yn amlwg, mae’n ymwneud ag ieithwedd, ond mae hwn yn fudiad byd-eang ag iddo derm byd-eang, ac mae cannoedd o sefydliadau ledled Cymru bellach wedi ymuno ag ef. Felly, yn olaf, efallai y byddwch wedi fy nghlywed—credaf eich bod wedi ddoe—yn cyfeirio at adroddiad a anfonwyd ataf gan Ganolfan Menywod Gogledd Cymru, ‘Leading change: the role of local authorities in supporting women with multiple needs’, ac er ei fod yn adroddiad ar gyfer Lloegr, roeddent yn cyfeirio at y wybodaeth fel rhywbeth sy’n berthnasol i’n nodau a chydweithio yng Nghymru. Mae hyn, unwaith eto, yn nodi y dylai’r broses o ddiwallu anghenion menywod

gael ei hategu drwy weithio gyda hwy i ddatblygu eu cryfderau eu hunain ac i adeiladu cydnerthedd—ymagwedd y cyfeirir ati weithiau fel ymagwedd sy’n ‘seiliedig ar asedau’... sy’n rhoi pwyslais ar gryfderau unigolyn yn hytrach nag ar eu ‘diffygion’.

Hynny yw, yr egwyddor wrth wraidd cydgynhyrchu. Sut rydych yn ymateb i hynny felly, ac i’w datganiad y byddai ceisio nodi a mynd i’r afael ag anghenion heb eu diwallu mewn menywod ifanc, mewn modd priodol, yn arwain at

faint yn llai o fenywod a allai fod mewn perthynas gamdriniol pe bai menywod ifanc yn datblygu cydnerthedd a hunan-barch drwy brosiectau fel hyn; a faint yn llai o blant a fyddai’n gysylltiedig ag achosion amddiffyn plant neu yng ngofal awdurdodau lleol pe bai menywod ifanc yn cael eu cynorthwyo yn eu hawl eu hunain yn hytrach na mewn perthynas â galluoedd/medrusrwydd rhianta yn unig?

Hynny yw, ei droi wyneb i waered a rhoi egwyddorion cydgynhyrchu ar waith.

Cytunaf ag egwyddor y sefydliad a’r hyn y maent yn ceisio ei gyflawni, ond mae gennyf ddyletswydd i sicrhau cysondeb ledled Cymru. Dyna pam ein bod, yn ddiweddar, wedi cyhoeddi’r mater ynglŷn â chymunedau cryf a sut bethau ydynt. Mae ymgysylltu’n rhan allweddol o hynny, gan sicrhau ein bod yn cael deall gan randdeiliaid a defnyddwyr y gwasanaethau am eu profiadau go iawn. Dyna pam y byddaf yn ceisio buddsoddi mewn ffocws profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a fydd yn dechrau deall sut y byddwn yn cyflawni ymyriadau cynnar ac atal mewn perthynas â’r union faterion y tynnodd yr Aelod fy sylw atynt yn y Siambr heddiw.

Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

Diolch. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn canolbwyntio ar Rhentu Doeth Cymru a’r cyhoeddusrwydd parhaus wrth i’r cyfnod cofrestru ddod i ben. Rydym wedi gweld un hwb olaf o gyhoeddusrwydd, a allai achosi problemau gyda’r prosesau gweinyddol wrth ymdrin â llwyth mawr o geisiadau, gan gynnwys y rhai sy’n dewis cwblhau’r hyfforddiant ar-lein. A fydd camau gorfodi yn cael eu cymryd yn erbyn y rhai sy’n ceisio cofrestru cyn y dyddiad cau ac yna’n peidio â chwblhau’r broses tan yn ddiweddarach?

Ni fydd unrhyw un sydd wedi mynd ati i ymgysylltu i geisio cofrestru ar frig y rhestr o ran wynebu unrhyw gamau gorfodi.

Diolch am hynny. Nododd achos llys diweddar ynglŷn â’r ddeddfwriaeth mai naw swyddog gorfodi yn unig a gyflogir gan Rhentu Doeth Cymru. A wnewch chi ymrwymo i gyhoeddi manylion ar unwaith ynglŷn â sut y byddwch yn gweithredu’r ddeddfwriaeth newydd, ac a fyddech yn cytuno y dylid rhoi adnoddau ychwanegol i Rhentu Doeth orfodi’r gyfraith, gan sicrhau ei fod yn canolbwyntio ar landlordiaid diegwyddor?

Credaf fod yr Aelod yn iawn i dynnu sylw at y mater—nid yn benodol ynglŷn â Rhentu Doeth Cymru a’r broses, ond ynglŷn â’r rheswm pam y cyflwynasom hyn yn y lle cyntaf, ac mae’r Aelod yn iawn i grybwyll mater landlordiaid diegwyddor. Gwyddom fod llawer o landlordiaid da yn y system, ond mae llawer gormod o landlordiaid diegwyddor. Mae’n siomedig, ond nid yw’n annisgwyl. Mae’r dyddiad cau wedi cyrraedd o ran Rhentu Doeth Cymru, ac mae yna ruthr i gofrestru. Rwy’n deall hynny, ond cafwyd cyfnod arweiniol hir iawn i bobl gofrestru yn rhan o’r broses honno. Dywedais yn gynharach na fyddwn yn chwilio am unrhyw un sy’n mynd ati’n rhagweithiol i geisio cofrestru neu sydd, heb fod unrhyw fai arnynt hwy, wedi methu cofrestru ac yn gallu dangos tystiolaeth o hynny, ond rydym yn awyddus i sicrhau, pan fydd y proffil cofrestru yn ei le gennym, ein bod yn edrych ar y bobl nad ydynt wedi cymryd rhan yn y broses er mwyn sicrhau y gallwn ddechrau gorfodi’r ddeddf. Rwy’n hyderus fod yr awdurdodau lleol mewn sefyllfa i allu gwneud hynny, ond mae’n ddyddiau cynnar ar y system.

Diolch, a byddaf yn amlwg yn awyddus i olrhain cynnydd ar y mater penodol hwnnw.

Fy nhrydydd cwestiwn a’r cwestiwn olaf yw hwn: yn amlwg, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi cyfarfod â’ch swyddogion yr wythnos diwethaf mewn perthynas â chynhwysiant ariannol. Dengys adroddiad y Gwasanaeth Cynghori Ariannol yr wythnos hon na all dwy ran o dair o bobl 16 i 17 mlwydd oed ddarllen slip talu, a bod traean erioed wedi rhoi arian i mewn i gyfrif banc. Nawr, mae’r adroddiad hwn yn peri cryn bryder, yn enwedig ar oedran pan fo plant o bosibl yn gadael eu cartrefi i chwilio am addysg uwch mewn mannau eraill. A yw Llywodraeth Cymru wedi cymharu cost darparu cynhwysiant ariannol i oedolion yn y gymuned â chost ei ddarparu i bobl ifanc mewn ysgolion, ac a yw’r ymagwedd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei mabwysiadu tuag at addysg ariannol yn ddigonol i roi’r sgiliau y byddant eu hangen fel oedolion iddynt? Yn ddiweddar, ysgrifennais at y Gweinidog addysg ynglŷn â’r ffrwd waith mewn perthynas ag addysg ariannol, ond credaf fod angen cynnydd ar frys yn awr er mwyn sicrhau bod ein pobl ifanc yn gadael yr ysgol gyda’r sgiliau bywyd allweddol hynny.

Credaf fod yr Aelod wedi parhau â’i hadduned i sicrhau’r canlyniad gorau ar gyfer pobl ifanc o ran llythrennedd ariannol. Rwy’n ddiolchgar ei bod yn sgwrs y gall ei chael gyda fy swyddogion. Gwelais gofnodion y cyfarfod a gafodd yr wythnos hon, a byddwn yn ei hannog i barhau â’r trafodaethau hynny gyda fy nhîm a thîm y Gweinidog addysg i weld sut y gallwn sicrhau gwell cynnig i bobl ifanc, ac yn wir, i oedolion sydd angen llythrennedd ariannol, a bod hynny’n dod yn norm, yn hytrach nag atodiad.

Lefarydd UKIP, Michelle Brown.

Diolch, Lywydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddarpariaeth iechyd meddwl ar gyfer pobl ifanc yng ngogledd Cymru, os gwelwch yn dda?

Rydym yn parhau i gefnogi darpariaeth iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. Mae cyfleuster gwych yn etholaeth Darren Millar, ac rydym yn cydnabod bod pwysau ar y system, ond mae’n bwysig ac mae’n rhaid i ni barhau i’w helpu.

Iawn, diolch. Eleni, cynhaliwyd ymchwiliad dilynol gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i wasanaethau mabwysiadu yng Nghymru. Er bod cynnydd wedi bod mewn perthynas â sefydlu gwasanaeth mabwysiadu cenedlaethol yng Nghymru, nododd tystiolaeth o’r gwaith achos fod mynediad at gymorth ôl-fabwysiadu a chofnodi profiadau bywyd yn parhau i fod yn anghyson ledled Cymru. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn â chefnogaeth i wasanaethau mabwysiadu yng Nghymru a sut rydych yn mynd i wella’r ddarpariaeth, os gwelwch yn dda?

Wel, credaf ein bod wedi gwneud—gwnaed gwaith gwych gan y Llywodraeth flaenorol a’r Gweinidogion a fu’n rhan o’r broses o greu’r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, a chredaf ein bod yn dysgu’n barhaus ynglŷn â ble mae pwysau yn system nad ydym wedi ei nodi, neu bwysau sy’n newydd i’r system. Byddaf yn ystyried ei chwestiwn, a byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ynglŷn â sefyllfa’r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol yn y dyfodol agos.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Fy nghwestiwn olaf yw hwn: a allwch wneud datganiad ynglŷn â threfniadau cludiant i’r ysgol yng Nghymru, gan roi sylw arbennig i gau Ysgol Uwchradd John Summers yng Nglannau Dyfrdwy?

Dylid cyfeirio hynny at sylw Ken Skates, er mwyn—. Ef yw’r Gweinidog trafnidiaeth, ac efallai yr hoffai’r Aelod ysgrifennu at yr Aelod.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Byddwn yn darparu dros £1.5 biliwn yn ystod tymor y Cynulliad hwn i gefnogi tai fforddiadwy. Byddwn yn annog cynlluniau newydd, yn datblygu cynlluniau newydd, gan weithio’n agos i ddarparu tai fforddiadwy gyda’n holl bartneriaid, ac yn diddymu’r hawl i brynu.

Diolch, Weinidog. Mae cyhoeddiad Llywodraeth Cymru o £1.3 biliwn i’w ddyrannu dros dymor y Llywodraeth hon i gefnogi’r ddarpariaeth o 20,000 o gartrefi fforddiadwy ac i gwblhau’r dasg o fodloni safon ansawdd tai Cymru yn dangos pa mor angerddol yw’r Llywodraeth ynglŷn â’r mater hwn. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd fy etholwyr a’u teuluoedd yn Islwyn yn elwa o’r cynlluniau uchelgeisiol hyn?

Diolch i’r Aelod am ei chwestiynau; mae hi’n angerddol iawn ynglŷn â chefnogi tai yn ei hetholaeth. Byddwn yn darparu tai ar draws deiliadaethau i fodloni anghenion tai a dyheadau amrywiol eich preswylwyr. Bydd buddsoddi mewn tai o fudd i’r economi leol ac yn creu cyflogaeth. Mae cartrefi newydd hefyd yn cynyddu buddsoddiad lleol drwy rwymedigaethau cynllunio a threthi cyngor, ac yn darparu manteision ehangach i’r gymuned iddi hi a’i hetholwyr eu mwynhau.

Y flwyddyn yma, fe gyflwynodd Cyngor Sir Gaerfyrddin, o dan arweiniad Plaid Cymru, gynllun i gyflwyno 1,000 o dai fforddiadwy newydd dros y pum mlynedd nesaf. Fel rhan o’r cynllun, mae ganddyn nhw amrywiaeth o ffyrdd i gyflawni hynny: rheoli tenantiaethau ychwanegol yn y sector preifat, dod â mwy o dai gwag yn ôl i ddefnydd, a phrynu cartrefi preifat newydd er mwyn eu rhentu nhw. A ydych chi yn cytuno efo fi bod hwn yn gynllun i’w gymeradwyo ac yn cynnig atebion arloesol, a hefyd y dylid argymell y ffordd yma o weithredu i awdurdodau lleol eraill ar hyd a lled Cymru er mwyn iddyn nhw ddysgu o’r ymarfer da yma, ac ymateb i broblemau tai yn eu hardaloedd nhw?

Wrth gwrs, mae llawer o arferion da ledled Cymru o ran atebion tai. Yn wir, mae awdurdod Llafur Sir y Fflint hefyd wedi cyflwyno cynllun adeiladu tai cyngor, ac yn wir, maent yn diogelu’r sylfaen asedau ar y sail eu bod yn gwneud cais i wahardd yr hawl i brynu hefyd. Felly, rwy’n canmol pobl sy’n buddsoddi yn eu cymunedau, waeth i ba blaid y maent yn perthyn.

Ysgrifennydd y Cabinet, amcangyfrifwyd mewn adroddiad gan y diweddar Athro Holmans fod angen hyd at 240,000 o unedau tai newydd ar Gymru, neu 12,000 o unedau rhwng 2011 a 2031—golyga hynny o fewn yr 20 mlynedd nesaf. Mae hyn bron ddwywaith cymaint â’r nifer a ddarparwyd yn 2014-15. Pam y gwrthododd Llywodraeth Cymru ganfyddiadau’r Athro Holmans ac ymrwymo yn lle hynny i gyflawni targed ar gyfer tai sy’n is o lawer na’i amcanestyniad ef o anghenion Cymru?

Diolch am gwestiwn yr Aelod. Yn wir, ymddengys bod y llefarydd tai wedi trosglwyddo’r awennau i’r Aelod ar y meinciau cefn yn y fan honno. Byddwn yn annog yr Aelod i ddarllen yr adroddiad llawn ar amcangyfrifon Alan Holmans. Yn wir, bydd angen 174,000 o gartrefi neu fflatiau—mae hyn yn cyfateb i oddeutu 8,700 o gartrefi newydd bob blwyddyn, a fyddai’n golygu bod oddeutu 3,300 yn dai cymdeithasol nad ydynt ar gyfer y farchnad.

Mae’r Aelod yn parhau i roi’r argraff mai’r mater hwn yw’r unig ateb. Mewn gwirionedd, rhan o’r ateb yn unig yw ein 20,000 o gartrefi. Mae’n rhaid i’r farchnad ddarparu atebion tai eraill hefyd, ond byddwn yn buddsoddi £1.5 biliwn yn ystod tymor y Llywodraeth hon mewn atebion cymunedol ar gyfer cartrefi.

Gan ganolbwyntio ar yr 20,000 o gartrefi y mae eich Llywodraeth wedi ymrwymo i’w hadeiladu, roeddwn yn synnu yn y pwyllgor i ddysgu mai 1,000 yn unig ohonynt ar hyn o bryd sy’n mynd i gael eu hadeiladu’n unol â’r safonau ecolegol newydd ar gyfer cynhesrwydd. O ystyried na all oddeutu 40 y cant o’r bobl sy’n byw mewn tai cymdeithasol fforddio eu gwresogi’n iawn, roeddwn yn tybio pam nad ydych wedi edrych yn fwy gofalus ar Pentre Solar, y chwe chartref sy’n cael eu hadeiladu yn Sir Benfro gan Western Solar, gan ddefnyddio £141,000 yn unig o gyllid Llywodraeth Cymru, ac sy’n tynnu pobl oddi ar restr aros y cyngor. Yn awr, hoffent adeiladu 1,000 o gartrefi eraill, yr un cwmni hwn, ond mae’r tir a fydd ar gael, a’i ariannu hefyd, yn eu rhwystro. O gofio eu bod wedi bod mor llwyddiannus gyda chyn lleied o arian, pam y credwch na all y Llywodraeth wneud llawer mwy o ran adeiladu cartrefi sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?

Wel, nid wyf yn argyhoeddedig na allwn wneud mwy. Credaf mai’r hyn rydym wedi’i ddweud yw bod y model 20,000 rydym yn ei ddefnyddio yn ddechrau yn y broses o edrych ar fodelu ariannol a’r gallu i ddarparu 20,000 o gartrefi. Nid wyf yn pryderu ynglŷn â llunio’r ffordd y mae hynny’n edrych o ran cyfansoddiad yr 20,000. Os gallwn gael mwy o gartrefi rhatach, sy’n arbed ynni i bara’n fwy hirdymor mewn cyfnod tebyg i’r proffil buddsoddi sydd gennyf ar gyfer cyflawni hyn, rwy’n fwy na pharod i gael y trafodaethau hynny. Nid yw hynny’n benodol i gynnyrch—ond mewn gwirionedd mae fy nhimau yn edrych ar arloesedd, ac yn gweithio gyda’r sector tai a’r is-adran tir i weld beth y gallwn ei wneud i helpu’r Aelod, yn wir, gyda’r gweithgaredd cadarnhaol y mae’n ei geisio o ran effeithlonrwydd ynni mewn tai.

Mae tîm Rhentu Doeth Cymru wedi bod o dan bwysau aruthrol, yn enwedig yn y misoedd diwethaf, gyda’r rhuthr hwyr o gofrestriadau. Yn anochel, mae rhai cwestiynau wedi cymryd mwy o amser nag arfer i’w hateb. Rwy’n canmol yr ymdrech enfawr a wnaed gan y tîm i reoli’r galw, fodd bynnag, sy’n cynnwys recriwtio mwy o staff.

Ysgrifennydd y Cabinet, clywais eich ymateb i Bethan Jenkins yn gynharach. Pan godais hyn gydag arweinydd y tŷ yn ddiweddar, cefais sicrwydd y byddech, fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn edrych ar y mater hwn. Gydag wythnos yn unig i fynd, fe ddywedwn ei bod yn ymddangos bod Rhentu Doeth Cymru mewn anhrefn. Ymddengys nad oes digon o staff i gymryd galwadau. Mae rhai pobl yn methu â gwneud taliadau ar-lein ac mae staff yn boddi o dan y galw. Nid yw hyn yn ddigon da, ond a ydych yn credu ei bod yn iawn cyflwyno deddfwriaeth os nad oes gennych ddigon o adnoddau ar gyfer hynny?

Dyma’r peth iawn i’w wneud, yn bendant. Mewn gwirionedd, credaf fod yr Aelodau gyferbyn wedi pleidleisio yn erbyn y ddeddfwriaeth, felly nid wyf yn synnu eich bod yn cwyno am y peth yn awr. Gadewch i mi ddweud wrthych am y staff. Rwyf wedi ymweld â’r cyfleuster, a mentraf ddweud nad wyf yn credu bod yr Aelod wedi ymweld â’r cyfleuster, ac mae awgrymu eu bod mewn anhrefn yn rwtsh llwyr. Ers hanner nos neithiwr, 11 mis wedi i Rhentu Doeth Cymru ddod i rym, roedd bron 50,000 o landlordiaid wedi cofrestru’n llawn gyda Rhentu Doeth Cymru, gyda 1,100 o gofrestriadau wedi eu cwblhau ddoe’n unig. Nid wyf yn credu mai sefydliad mewn anhrefn yw hynny. Maent yn gwneud gwaith da iawn. Y ffaith amdani yw bid hon wedi bod yn broses 11 mis ar gyfer cofrestru, felly peidiwch â dweud wrthyf heddiw fod y rhaglen mewn anhrefn—nid oedd yr Aelod yn ei chefnogi pan gyflwynwyd y rhaglen gennym; nid wyf yn synnu nad yw’n ei chefnogi yn awr.

Mae clywed y Gweinidog yn dweud nad yw mewn anhrefn yn syndod mawr i mi mewn gwirionedd. Credaf fod hynny, yn y bôn, yn berffaith amlwg. Wrth i chi sefyll yma heddiw, nid yw dros hanner y landlordiaid wedi cofrestru. Felly, fy nghwestiwn yw hwn: a wnewch chi ymestyn y dyddiad cau er mwyn osgoi troseddoli pobl onest a gweithgar?

Wel, rydych yn—. ‘Na’, yw’r ateb i gwestiwn yr Aelod, ac nid wyf wedi dweud ein bod yn mynd i’w troseddoli, chwaith. Rydych yn siarad ar eich cyfer eto, fel rydych yn ei wneud ar eich taflenni, yn gyffredinol.

Rwy’n ddiolchgar am gwestiwn yr Aelod heddiw. Rydym yn gweithio ar draws yr holl feysydd polisi sy’n gysylltiedig â Llywodraeth Cymru i ddatblygu strategaethau i gynyddu cyfleoedd chwarae i blant. Amlinellir y meysydd hyn yn ‘Cymru—Gwlad sy’n Creu Cyfle i Chwarae’, gan gynnwys ysgolion, cynllunio, traffig a thrafnidiaeth, ac iechyd a llesiant.

Diolch am hynny, Weinidog. Fe gyfeirioch at Gymru fel gwlad sy’n creu cyfle i chwarae, ac rwy’n siŵr eich bod yn gwerthfawrogi rôl hanfodol ymarfer corff mewn magwraeth iach ac i’n gwneud yn oedolion iachach. Fodd bynnag, mae’r mannau hyn o dan bwysau aruthrol. Cânt eu gwerthu, neu maent yn segur neu’n ffiaidd. Nid yw pobl yn dymuno mynd yno, am nad ydynt yn teimlo’n ddiogel. Pa fesurau diogelu, Weinidog, y gallwch eu rhoi ar waith i sicrhau bod y mannau cyhoeddus hyn yn cael eu diogelu a’u cynnal yn dda er mwyn i oedolion a phlant fel ei gilydd allu mwynhau’r awyr agored a chael ffordd iachach o fyw?

Rwy’n llwyr gydnabod pryderon yr Aelod. Yn wir, deuthum i fyd gwleidyddiaeth oherwydd mannau chwarae yn fy ardal i—roeddwn am wneud yn well ar ran y gymuned, ac yn wir, yn hunanol iawn, ar ran fy merch, pan oeddwn yn mynd â hwy i’r parc ac nid oedd yn cyrraedd y safon. Felly, credaf fod gan yr Aelod bwynt dilys. Rydym wedi cyflwyno asesiadau o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae ar gyfer awdurdodau lleol; mae ganddynt ddyletswydd statudol i asesu a sicrhau cyfleoedd chwarae digonol i blant, ac mae’n ofynnol i awdurdodau lleol gyflawni eu cynlluniau gweithredu ar gyfer chwarae bob blwyddyn.

Mae holl ethos y Llywodraeth hon yn ymwneud ag atal ac ymyrryd yn gynnar, ac yn enwedig pobl ifanc—mae cyflwyno Gweinidog plant yn dangos yn benodol iawn ein bod yn gwerthfawrogi cyfraniad pobl ifanc yn ein cymunedau a ledled Cymru.

Gwyddom fod mannau chwarae diogel, hygyrch a hwyliog ar gyfer plant yn bwysig ac yn rhan annatod o’n cymunedau lleol. Mae’r un mor bwysig fod plant yn cael lleisio barn wrth lunio’r hyn sy’n effeithio arnynt. Gyda hynny mewn golwg, rwy’n falch iawn o weld bod senedd Ysgol Merllyn, dan arweiniad eu prif weinidog, Tony, yma yn yr oriel heddiw. A gaf fi ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y mae grwpiau a sefydliadau plant, megis senedd wych Ysgol Merllyn, yn cael eu cefnogi a’u hannog i helpu’r broses o lunio cyfleusterau chwarae yn eu hardaloedd?

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod dros Ddelyn am ofyn y cwestiwn pwysig hwnnw i mi. Mae’n bleser croesawu Ysgol Merllyn a’r prif weinidog, Tony, gyda’i enw hanesyddol, i’r Siambr hefyd. Mae’r Aelod yn crybwyll pwynt pwysig iawn. Yn wir, mae’r canllawiau statudol, ‘Cymru—Gwlad sy’n Creu Cyfle i Chwarae’ yn nodi’r hyn sy’n ofynnol gan awdurdodau lleol wrth iddynt gyflawni eu rôl—y clybiau ieuenctid a’r cynghorau ysgol. Mae’r canllawiau hefyd yn annog awdurdodau lleol i gael hyrwyddwr chwarae i godi proffil chwarae ymysg pobl ifanc. Rwy’n annog pob awdurdod i ymgysylltu â phobl ifanc o ran yr hyn y maent yn eu hystyried yn ofynion ar gyfer eu cymunedau a’r anghenion sydd ynghlwm wrth hynny, a dymunaf daith ddiogel i’r ysgol yn ôl i’ch etholaeth.

Mae’n hawdd siarad, ac rwy’n ceisio meddwl sut rydych yn cyplysu’r gwrth-ddweud rhwng yr hyn sy’n cael ei ddweud yn y Siambr hon a’r ffaith fod canolfan chwarae ar ôl canolfan chwarae wedi cael eu cau gan eich plaid yn fy rhanbarth. Yng Nghaerdydd, mae Canolfan Chwarae Grangetown wedi bod o dan fygythiad ers blynyddoedd; mae gennym Glwb Ieuenctid Canol Caerdydd a’r clybiau chwarae o gwmpas hwnnw o dan fygythiad—wel, yn y bôn, dywedwyd wrthynt eu bod yn mynd i gau. Dywedwyd wrthynt eu bod yn mynd i gau. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi i rieni’r plant y mae eu canolfannau chwarae o dan fygythiad gan eich plaid?

Mae’n amlwg fod gan y Cynulliad hwn rôl strategol iawn yn y ffordd yr ydym ni’n rheoli ac yn creu polisi. Efallai y bydd yr Aelod am ailystyried y cwestiwn hwnnw, gan ei fod yn gynghorwr yn yr awdurdod lleol y mae’n sôn amdano. Mae’n safbwynt diddorol, wrth iddo sôn am ‘eich plaid chi’ yn cau canolfannau chwarae ac ysgolion ac ati. Dyma ddyn a oedd yn arfer bod yn aelod o’n plaid ni, ond newidiodd ei safbwynt, fe aeth at blaid arall, ond nid yw hynny’n newydd inni ychwaith. Felly, rwy’n diolch iddo am y cwestiwn, ond mae’n gwestiwn dibwynt, eto.

Question 6, Bethan Jenkins.

O, mae’n ddrwg gennyf, ni allaf roi’r gorau i chwerthin.

Diolch i’r Aelod dros Orllewin De Cymru am ei chwestiwn. Mae Cymunedau am Waith yn weithredol ledled Cymru. Mae’n chwarae rhan allweddol yn cefnogi fy ymrwymiad i gynyddu cyflogadwyedd fel llwybr allan o dlodi. Mae’r rhaglen eisoes yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, gan gefnogi 5,630 o bobl, gydag 898 ohonynt wedi cael mynediad uniongyrchol i gyflogaeth.

Diolch am yr ateb. Daethoch at y pwyllgor cydraddoldeb, a gofynnais rai cwestiynau ynglŷn â hyn i chi, a hoffwn gael rhagor o wybodaeth am gyllideb y rhaglen, faint o staff y mae’n eu cyflogi yn benodol drwy gyllideb eich adran, a faint o bobl y mae wedi eu helpu ers dechrau’r rhaglen. Oherwydd dywedir ar y wefan fod llawer o’r arian hwn yn dod o gyllid Ewropeaidd, a hoffwn ddeall, pan ddaw’r cyllid hwnnw i ben, sut y byddwch yn parhau â’r rhaglen benodol hon, a hefyd, os mai’r bwriad yw i’r rhaglen gymryd lle Cymunedau yn Gyntaf, sut y byddwch yn ehangu ar hynny o bosibl, neu os byddwch yn ehangu ar hynny, a ydych yn credu mai dyma yw’r cynllun iawn i fwrw ymlaen ag ef.

Credaf y byddai’n deg egluro ynglŷn â’r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf. Nid wyf wedi gwneud penderfyniad ynglŷn â hynny eto, fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, ac nid wyf ychwaith wedi dweud mai’r bwriad yw i’r rhaglen hon gymryd lle rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, er fy mod wedi dweud, cyn belled ag y gallwn gynnal rhaglen Esgyn a’r rhaglen Cymunedau am Waith, y byddaf yn parhau i wneud hynny, er gwaethaf y ffaith mai rownd gyllidebol 12 mis sydd i honno. Ond rwy’n awyddus i barhau â hynny am gyfnod hwy. Byddaf yn rhoi ymateb mwy manwl i’r Aelod ynglŷn â chyllid, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod, os caf, gyda manylion am y rhaniad rhwng cyllid Ewropeaidd a’r buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. Ond fel y dywedais, mae’r broses o gyrraedd ein targed cyffredinol—y garreg filltir o ddarparu 4,000 o gyfleoedd erbyn diwedd mis Tachwedd bron wedi’i chwblhau, gyda 3,919 o’r rhaglenni hyfforddi hynny eisoes yn gyfleoedd i unigolion ledled Cymru.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, oherwydd credaf fod gennyf innau bryderon ynglŷn â dyfodol y rhaglen hon, a rhaglen Esgyn yn benodol, sy’n helpu pobl yn ôl i mewn i waith ac yn targedu ardaloedd difreintiedig? Credaf ei fod wedi rhoi sicrwydd y byddant yno yn y dyfodol. A all hefyd roi sicrwydd, wrth iddo ystyried a thrafod yr ymgynghoriad yn dilyn ei ystyriaeth i roi diwedd ar raglenni Cymunedau yn Gyntaf, sut y byddant yn gweithio yn yr ardaloedd hynny, gan fod eu ffocws ar Cymunedau yn Gyntaf mewn gwirionedd a’u bod wedi integreiddio’n rhannol â Cymunedau yn Gyntaf ar hyn o bryd, er mwyn i ni allu sicrhau eu bod yn parhau y tu hwnt i ddiwedd Cymunedau yn Gyntaf o bosibl?

Unwaith eto, heb achub y blaen ar fy mhenderfyniad wrth gwrs, a gwn nad oedd yr Aelod yn bwriadu awgrymu hynny, credaf fod rhaglen Esgyn a Cymunedau am Waith yn gwneud gwaith gwych yn ein cymunedau. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion drafod opsiynau gyda Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru i ymestyn rhaglen Cymunedau am Waith y tu hwnt i fis Ebrill 2018. Rwyf wedi gofyn iddynt roi cyngor i mi ynglŷn â hyn, ac unwaith eto, fel gyda Bethan Jenkins a chithau, byddaf yn rhoi rhagor o wybodaeth i chi, ac i’r Aelodau eraill, yn y datganiad y byddaf yn ei wneud yn y flwyddyn newydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn gwybod mai prif achos tlodi yw anweithgarwch economaidd, ac amcan y rhaglen hon yw helpu’r rhai sydd bellaf o’r farchnad lafur. Maent naill ai wedi bod yn anweithgar yn economaidd erioed neu wedi bod felly ers amser hir iawn, ac mae targedu sgiliau isel, gyda’r nod o gael mentoriaid sy’n gallu siarad â’r bobl hyn a’u hysbrydoli a rhoi’r hyder iddynt symud ymlaen, ac i roi’r hyfforddiant hwnnw iddynt mewn mannau lle y byddant yn ddigon cyfforddus i’w dderbyn—nid yw’n hawdd mynd i goleg addysg bellach os yw’r math hwnnw o amgylchedd yn gwneud i chi deimlo dan fygythiad. Ond mae’r rhaglenni hyn yn ddibynnol iawn ar gyllid yr UE—£7 miliwn yn y rownd ddiweddaraf, ac mae’n rhaid i ni ddiogelu’r arian hwn. Mae’n rhaid rhoi blaenoriaeth iddo wrth i ni gynllunio ar gyfer cyllidebau’r dyfodol.

Mae’r Aelod yn hollol iawn, ac fel y soniais yn gynharach yn fy nghyfraniadau, rwy’n credu bod yn rhaid i’r Llywodraeth hon ganolbwyntio ar ddau faes, sef adfywio economaidd a datblygu’r swyddi, y sgiliau a chyfleoedd a hyder i bobl allu mynd i mewn i’r farchnad, er mwyn rhoi sefydlogrwydd hirdymor iddynt. Un elfen yn unig o’r jig-so yw’r rhaglen Cymunedau am Waith, ac Esgyn, gan gynnwys y 100,000 o brentisiaethau i bobl o bob oed a’r adduned gofal plant, sef cyfres o ddulliau i alluogi pobl i fynd yn ôl i mewn i’r farchnad. Rwy’n sicr yn cydnabod y buddsoddiad Ewropeaidd sylweddol. Rwy’n ddiolchgar am gydnabyddiaeth yr Aelod hefyd, a bydd yn ddefnyddiol i ni ddod at ein gilydd pan fydd rhaglen gadael yr UE yn cael ei chyflwyno, er mwyn sicrhau ein bod yn cael ein hariannu’n llawn i raddau sy’n gwneud gwahaniaeth yn ein holl gymunedau a gynrychiolir yma yng Nghymru.

Diolch i John Griffiths am ei gwestiwn. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn nodi ein hymrwymiad i sicrhau bod gwasanaethau a chyfleusterau’n cefnogi datblygu cymunedol. Byddwn yn hyrwyddo fferyllfeydd cymunedol, yn cryfhau’r ddarpariaeth gymunedol ar draws y GIG, yn datblygu ysgolion cymunedol ac yn treialu canolfannau dysgu cymunedol, yn ogystal â datblygu dull a wnaed yng Nghymru mewn perthynas ag asedau cymunedol.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny. Mae eich cyhoeddiad eich bod yn ystyried peidio â pharhau â Cymunedau yn Gyntaf wedi peri cryn ofid, wrth gwrs, yn enwedig mewn canolfannau cymunedol nad ydynt ar hyn o bryd yn darparu Cymunedau am Waith neu’r rhaglen Esgyn neu raglenni eraill rydych wedi datgan y byddant yn parhau. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n meddwl tybed a allwch gynnig rhywfaint o sicrwydd, yn y broses o ystyried y ffordd ymlaen ar gyfer datblygu cymunedol yng Nghymru, y bydd rôl y canolfannau cymunedol sydd yn y sefyllfa honno yn cael ei hystyried yn ofalus, o ystyried eu bod yn darparu gwasanaethau gwerthfawr iawn sy’n hynod o bwysig i gymunedau lleol ledled Cymru.

Rwy’n ddiolchgar am y nifer o drafodaethau rwyf wedi eu cael gyda’r Aelod, ac yn wir, gyda Jayne Bryant, yr Aelod sy’n gymydog iddo, yn enwedig mewn perthynas â Chasnewydd. Ni allaf ymrwymo i ddyfodol unrhyw raglen, ac rwyf wedi dweud yn glir iawn, ac rwyf wedi ysgrifennu at bob Aelod Cynulliad, y byddaf yn gwneud penderfyniad yn ystod y mis nesaf, a fydd yn seiliedig ar gyngor da. Y peth gyda Cymunedau yn Gyntaf yw mai rhaglen trechu tlodi yw hi, felly mae’n rhaid i ni asesu’r effaith yn ofalus, a lle y mae’n cyffwrdd â meysydd eraill hefyd, fel Cymunedau am Waith a’r rhaglen Esgyn. Rwy’n awyddus iawn i allu cyflwyno rhaglen cymunedau cryf wrth i ni symud ymlaen, ac nid wyf mewn sefyllfa ar hyn o bryd i wneud y penderfyniad hwnnw. Fodd bynnag, rwyf wedi nodi sylwadau’r Aelod, y trafodaethau cadarn rydym wedi’u cael, a’r sylwadau y mae wedi’u gwneud, a byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny wrth i ni symud ymlaen.

Ar yr adeg hon o’r flwyddyn rwy’n credu ei bod yn briodol i ni gofio bod llawer o’n canolfannau cymunedol mewn gwirionedd yn neuaddau coffa ac yn tarddu, yn arbennig, o’r cyfnod ar ôl y rhyfel byd cyntaf. Roeddwn yn falch o allu coffáu Sul y Cofio yn fy nghanolfan gymunedol leol, sef neuadd goffa ym Mhenparcau yn Aberystwyth. Wrth siarad â’r ymddiriedolwyr yno ar ôl y digwyddiad, roedd yn amlwg eu bod yn ei chael hi’n anodd ar adegau i wneud neuaddau coffa a darddodd o ddau ryfel byd yn berthnasol i bobl ifanc heddiw, a sut y gellir gwneud y ganolfan gymunedol honno’n ganolbwynt i’r gymuned leol unwaith eto. Felly, yn eich cynlluniau wrth symud ymlaen, beth y gallwch ei wneud i gynorthwyo gyda’r ochr gyfalaf, efallai, o ran adfywio rhai o’r canolfannau cymunedau hyn—er, rwy’n falch o ddweud bod Penparcau wedi cael ei hadfywio—ond yn bwysicach, i gynorthwyo ymddiriedolwyr a gwirfoddolwyr i wneud yn siŵr fod neuaddau coffa’r gorffennol yn berthnasol i genedlaethau ifanc y dyfodol?

Rwy’n ddiolchgar am y cwestiwn perthnasol iawn y mae’r Aelod yn ei ofyn heddiw. Mae’n hollol iawn—nid ddylem anghofio gwerth hanesyddol rhai o’r adeiladau hyn, a hefyd y gwerth sentimental a’r parch y maent yn eu cynrychioli. Wrth gwrs, mae gennym y rhaglenni sy’n edrych ar ddull a wnaed yng Nghymru o drosglwyddo asedau cymunedol, ond rydym mewn cyfnod anodd o galedi, ac rydym yn wynebu heriau i gyllidebau. Mae’n rhaid i ni fod yn ofalus iawn wrth wneud yn siŵr fod ein buddsoddiadau wedi’u targedu’n dda. Mae’r enghraifft ym Mhenparcau y mae’r Aelod yn ei chrybwyll yn wych i’w gweld—fod trigolion lleol yn gwneud defnydd da o’r cyfleuster hwnnw.

Mae gan rieni fynediad at ystod o wasanaethau sy’n hyrwyddo rhianta cadarnhaol, wedi’u darparu gan bartneriaid mewn llywodraeth leol, iechyd ac addysg. Mae hyn yn ffurfio rhan o becyn o fesurau i hyrwyddo rhianta cadarnhaol, gan gynnwys yr ymgyrch ‘Magu Plant. Rhowch amser iddo’ a’n buddsoddiad sylweddol yn rhaglenni Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau’n Deg.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod fy mod yn dadlau’n gryf dros rianta cadarnhaol, yn arbennig o ystyried yr hyn rwy’n credu sy’n gynlluniau cynamserol gan eich Llywodraeth i wahardd smacio a throseddoli rhieni. Fodd bynnag, nodaf eich bod chi fel Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod gwasanaeth rhianta cadarnhaol yn rhywbeth a ddylai fod ar gael i bob rhiant sydd ei angen. Yn anffodus, fodd bynnag, er gwaethaf eich ymdrechion, nid yw hynny’n wir. Cynhaliwyd tua 3,000 o gyrsiau rhianta cadarnhaol dros y 15 mis hyd at fis Mehefin 2016. Roedd traean o’r rheini yng Nghaerdydd, ac mewn rhai ardaloedd awdurdodau lleol, gan gynnwys Conwy, ni chafwyd yr un. Pa gamau rydych yn eu cymryd i wneud yn siŵr fod mynediad teg at wasanaethau rhianta cadarnhaol ar gyfer pob rhiant drwy’r wlad?

Wel, rwy’n gweithio gyda fy nhîm yn awr i gyflwyno cam nesaf rhianta cadarnhaol. Rwy’n credu bod yr Aelod yn hollol gywir—mae’n rhaid i ni ymgysylltu â rhieni. Nid wyf wedi cael fy argyhoeddi, mewn gwirionedd, wrth i ni eistedd yma heddiw, mai ymgyrchoedd posteri neu raglenni ar wefannau yw’r ffordd orau o hyrwyddo rhianta cadarnhaol. Rwy’n credu bod yna lawer o gymorth gan gymheiriaid neu fentora drwy grwpiau cymunedol, boed yn grwpiau crefyddol mewn eglwysi, neu mewn ysgolion, neu grwpiau mam a’i phlentyn, neu grwpiau tad a’i blentyn. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gallu rhannu enghreifftiau ac mae’n ffordd lawer mwy cadarnhaol o ymgysylltu.

Y gyfres o ddulliau rwy’n edrych arni yw darparu pecyn rhianta cadarnhaol a gyflwynir drwy ffynonellau y gellir ymddiried ynddynt, ac yna byddwn hefyd yn sicrhau ein bod yn deddfu, a gwn nad yw’r Aelod yn ffafrio hynny. Ond mae hon yn gyfres o ddulliau rhianta cadarnhaol, a byddwn yn deddfu ar ddiwedd hynny i gael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol.

A fuasai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno mai un o’r ffyrdd gorau o gefnogi rhieni yw drwy grwpiau lle y mae rhieni’n cefnogi ei gilydd ac yn dysgu o sgiliau magu plant ei gilydd? A fuasai’n llongyfarch y sefydliadau a ffurfiwyd gan rieni i gefnogi ei gilydd, yn arbennig Rhieni Sengl Cymru, sy’n gweithio mewn partneriaeth â Gingerbread, y cyfarfûm â hwy yn ddiweddar, ac sydd yno i gefnogi ei gilydd, i hyrwyddo byw’n iach, ac a fu ar daith gerdded lwyddiannus iawn o amgylch Ynys y Barri y penwythnos diwethaf?

Yn wir, a phwy wyf fi i ddadlau â Julie Morgan yn y maes hwn? Wrth gwrs, ni chefais wahoddiad i fynd ar daith gerdded—efallai fod hynny’n syniad da. [Chwerthin.] Ond mae’r Aelod yn hollol iawn: rwy’n credu ei fod yn ymwneud â’r ymyriadau sydd gennym gyda’n gilydd. Perthnasoedd—yr hyn sy’n gweithio’n dda a’r hyn nad yw’n gweithio’n dda, ac mae dull heb stigma o fynd ati i wella datblygiad pobl ifanc yn bwysig. Rwy’n rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i hynny, oherwydd mae’r ymgyrchoedd sydd gennym ar hyn o bryd yn cael eu gyrru gan brosesau, yn hytrach na’u bod wedi’u personoli ac yn canolbwyntio ar unigolion. Rwy’n credu bod yr Aelod yn nodi pwynt pwysig iawn.

Diolch i’r Aelod dros Gastell-nedd am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y rhan werthfawr y mae gwasanaethau gofal plant a gaiff eu darparu gan fentrau cymdeithasol yn ei chwarae wrth ddarparu gofal plant yng Nghymru. Rydym yn darparu cefnogaeth i wella eu gwydnwch drwy ganllawiau i awdurdodau lleol, cyllid drwy ein grant cyflawni ar gyfer plant a theuluoedd a thrwy ddarparu cyngor a chefnogaeth i fusnesau drwy Busnes Cymru.

Rwy’n diolch iddo am y datganiad hwnnw. Yfory, fel y mae’n gwybod, yw Diwrnod Mentrau Cymdeithasol. Mae llawer o leoliadau gofal plant yn cael eu darparu drwy gyfrwng mentrau cymdeithasol, fel y bydd yn gwybod gan ei fod yn gyfarwydd â lleoliadau yn fy etholaeth. Mae sicrhau gwydnwch y sector yn hanfodol, ac mae hynny’n cynnwys y sgiliau rheng flaen, wrth gwrs, ond hefyd, yn bwysig, sgiliau sy’n ymwneud â rhedeg y sefydliadau eu hunain. Fel rhan o’r cynlluniau sydd i ddod ym maes gofal plant, a wnaiff edrych ar lefelau sgiliau a phrofiad yn y sector i gyflawni’r swyddogaethau hynny hefyd—rheolaeth, cyfrifeg a marchnata hyd yn oed—ac edrych ar sut y gallwn ledaenu’r arferion gorau sy’n bodoli mewn rhannau o’r sector?

Yn wir, mae’r Aelod yn gywir. Nid cynnig gofal plant yn unig yw hwn—mae llu o sgiliau sydd eu hangen yn sail i hynny, o ran craffter busnes, cyfleoedd a hyfforddiant. Rwyf wedi dechrau cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, y Gweinidog sgiliau, y comisiynydd plant a llu o sefydliadau eraill sydd â diddordeb mewn gwneud y gorau o’r hyn rydym yn ceisio ei gyflawni yma. Mae Busnes Cymdeithasol Cymru, a ariennir drwy Cwlwm, y consortiwm gofal plant, a chymorth busnes awdurdodau lleol, yn rhywbeth rwy’n awyddus i wneud yn siŵr ei fod yn parhau yn y gymuned, gan gefnogi’r union fuddsoddiadau y mae’r Aelod yn siarad amdanynt.

Roedd ein rhaglen ar gyfer plant a phobl ifanc yn 2015 yn tynnu sylw at y nifer o ddarnau o ddeddfwriaeth a pholisïau rydym wedi’u cyflwyno i hyrwyddo hawliau a chyfranogiad plant ar draws y Llywodraeth.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydych yn gwybod cystal â minnau fod dyletswydd ar awdurdodau lleol ac awdurdodau addysg lleol i sicrhau bod Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn yn cael ei hyrwyddo yn ein hysgolion. Yn anffodus, nid yw’r ddyletswydd yn ddarostyngedig i’w harolygu gan Estyn ar hyn o bryd. Rwy’n teimlo y dylai fod er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl ifanc yn gallu deall beth yw eu hawliau a sut y gallant sicrhau y gellir eu gwireddu. Pa gamau y byddwch yn eu rhoi ar waith gyda’ch cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, i sicrhau bod cyfundrefn arolygu Estyn yn gallu edrych ar y ddyletswydd ac ystyried a oes angen gwneud newidiadau iddi?

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am nodi hynny yn y Siambr heddiw. Ar hyn o bryd mae gennym ni ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg adolygiad o’r gwasanaethau arolygu ar fin cychwyn, a byddwn yn edrych ar hynny’n ofalus.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Drwy’r £8.89 miliwn o gyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, mae Abertawe wedi gwneud cyfres o gaffaeliadau strategol er mwyn gallu darparu ardal fusnes ganolog ar Ffordd y Brenin.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Weinidog. Yn bellach i hynny, wrth gwrs, yn naturiol, mae yna oedi hir wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf ar y Kingsway, ac mae prif ffrwd canol dinas Abertawe wedi mynd i edrych braidd yn llwm. Mae yna nifer o brosiectau, ac rydych chi wedi cyfeirio at un, sydd ddim jest i wneud â’r cyngor lleol ond, wrth gwrs, i wneud â’r Llywodraeth yn fan hyn. Felly, a allaf wthio arnoch chi yn bellach i ofyn pa ddylanwad sydd gyda chi i brysuro’r gwaith cyfamserol hyn sydd yn digwydd ar hyn o bryd i adfywio’r Kingsway yn Abertawe?

Rwy’n ddiolchgar iawn am gwestiwn yr Aelod. Nid wyf yn gyfarwydd â’r oedi y mae’n tybio ei fod yn gysylltiedig â’r Llywodraeth. Yr hyn rwy’n ei wybod yw y bydd buddsoddiad Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn Abertawe yn denu tua £103 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol ac yn darparu 675 o swyddi newydd mewn 14,000 metr sgwâr o ofod masnachol wedi’i adnewyddu. Yn wir, wrth fwrw ymlaen i newid yr ardal fusnes ganolog ar Ffordd y Brenin, mae cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi gallu caffael rhai o’r adeiladau anodd hynny y mae’r Aelod yn sôn amdanynt. Yr un y mae’n gyfarwydd ag ef o bosibl yw hen glwb nos Oceana, sydd, yn wir, wedi’i brynu ar gyfer ei drawsnewid yn yr ardal benodol honno. Dylem fod yn gadarnhaol iawn ynghylch cyngor Abertawe a’r cyfle y maent yn ei roi i’r cymunedau y maent yn eu cynrychioli.

Ac yn olaf, cwestiwn 12, Russell George.

Rydym yn cefnogi amrywiaeth o weithgareddau adfywio ar draws dyffryn Hafren. Rydym wedi dyfarnu benthyciad cyfalaf canol tref ailgylchadwy o £1.25 miliwn i Gyngor Sir Powys.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod ffordd osgoi’r Drenewydd yn datblygu’n dda, a byddwn yn ddiolchgar iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, pe gallech roi gwybod i mi sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo trefi dyffryn Hafren—yn enwedig y Drenewydd, Llanidloes a’r Trallwng—i fanteisio i’r eithaf ar ffordd osgoi’r Drenewydd pan fydd wedi’i chwblhau.

Yn wir, rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am gydnabod ymrwymiad y weinyddiaeth Lafur hon yn y gorffennol o tua £92 miliwn i ffordd osgoi’r Drenewydd. Ond dylai’r Aelod fod yn ofalus iawn wrth ofyn am ffordd osgoi un funud ac yna gofyn am fuddsoddiad yn ei gymuned y funud nesaf, pan fydd ceir yn osgoi ei bentref, rwy’n disgwyl, oherwydd y ffordd osgoi.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf yw’r datganiadau 90 eiliad a’r cyntaf wythnos yma yw Angela Burns.

Diolch i chi, Lywydd. Roedd yna ddiwrnod ym mis Chwefror 2015 pan ddywedwyd wrth fy ngŵr y dylai ddisgwyl y gwaethaf, ac roedd bywydau fy nheulu ar chwâl am gyfnod. Roedd gennyf sepsis ac nid oedd y frwydr i drechu’r byg yn mynd yn dda. Pwy a wyddai—nid fi—y gallai peswch agor y drws i elyn creulon a phenderfynol â’i holl fryd ar ddinistrio? Heddiw, lansiwyd y grŵp trawsbleidiol ar sepsis mewn ystafell a oedd yn llawn o oroeswyr, Aelodau’r Cynulliad, clinigwyr a phobl sydd wedi dioddef profedigaeth. Mae amcanion y grŵp yn driphlyg: yn gyntaf, codi proffil sepsis—mae’n lladd mwy o bobl na chanser yr ysgyfaint; yn ail, annog mwy o ataliad a sicrhau bod rhaglen o gefnogaeth ar gael i helpu’r rhai hynny sy’n byw gyda chanlyniadau’r clefyd, megis Jayne Carpenter, nyrs o Ysbyty Brenhinol Gwent, a gollodd ei dwy goes, braich a phedwar bys o ganlyniad i sepsis; ac yn drydydd, cyflawni llwybr sepsis clir a chynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd. Nid yw pawb yn ddigon ffodus i allu siarad am eu stori sepsis. Mae traean o’r rhai sydd â sepsis yn marw, traean yn dioddef canlyniadau fel Jayne a thraean yn dod ohoni’n gymharol ddianaf, ond nid oes neb yn dianc yn gwbl ddianaf. Helpwch ni i newid hynny, os gwelwch yn dda. Grŵp trawsbleidiol yw hwn sy’n anelu tuag at ei ddifodiant ei hun, a gyda’ch help, gallwn wneud y gwahaniaeth hwnnw.

Russell George.

Y penwythnos hwn, cynhelir dathliadau i nodi dau gan mlynedd ers geni un o gerddorion enwocaf Cymru, John Roberts, Telynor Cymru. Dethlir ei fywyd a’i waith mewn deuddydd o berfformiadau, sgyrsiau a digwyddiadau yn archwilio’i fywyd a sut y daeth ef a’i deulu, a oedd yn byw yn y Drenewydd, yn un o berfformwyr cerddorol mwyaf adnabyddus Cymru yn eu dydd. Mae’r dathliadau yn rhan o Ŵyl Gregynog a gynhelir yn Neuadd Gregynog. Ganwyd Roberts i fam Romani a thad o Gymro yng ngogledd Cymru, a bu’n byw yn Stryd Frolic yn y Drenewydd am ran helaeth o’i fywyd. Gwyddys ei fod wedi perfformio yn Neuadd Gregynog yn ystod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Perfformiodd ef a’i deulu yng Ngwesty’r Bear yn y Drenewydd a pherfformiodd hefyd ar naw telyn deires o flaen y Frenhines Victoria tra oedd hi’n ymweld â gogledd Cymru. Yn 1848, enillodd gystadleuaeth telyn y byd yn y Fenni, yn ogystal â gwobr y delyn yn yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerdydd yn ystod yr un flwyddyn. Rhoddodd Roberts y Drenewydd yn gadarn ar y map cerddorol ac mae’n parhau i fod yn ffigur pwysig yn y diwylliant Cymreig. Roedd yn un o gerddorion enwocaf Cymru yn ystod Oes Fictoria ac rwy’n falch o allu dathlu dauganmlwyddiant ei eni yn y Senedd heddiw.

Rhun ap Iorwerth.

Rydw i wastad wedi ffansi bod ar gefn moto-beic. Wel, mi ges i gyfle ychydig ddyddiau yn ôl. Yn anffodus, nid oedd o’n symud ar y pryd—nid wyf wedi pasio prawf moto-beic. Ond, yng Nghaergybi yr oeddwn i, y tu allan i Ysbyty Penrhos Stanley, ar gefn moto-beic hyfryd iawn o’r enw Elsa II, i roi sylw i lansiad gwasanaeth newydd beiciau gwaed yn y gogledd-orllewin. I’r rheini ohonoch sydd ddim yn gwybod, mae Beiciau Gwaed Cymru, neu Blood Bikes Wales, yn elusen sydd, ers rhai blynyddoedd, yn cynnig gwasanaeth cludo gwerthfawr iawn i’r NHS ar draws Cymru. Ond mi oedd un rhan o’r jig-so ar goll: y gogledd-orllewin oedd yr unig rhan o Gymru lle nad oedd y gwasanaeth yma ar gael. Rŵan, grŵp o wirfoddolwyr sy’n reidio beics Beiciau Gwaed Cymru, ac yn codi’r arian sydd ei angen i redeg y gwasanaeth. Mi garian nhw bob mathau o gynnyrch rhwng ysbytai, o waed a phlasma i samplau neu ddogfennau meddygol, a hynny ar amser, ar frys ac, wrth gwrs, am ddim. Ac maen nhw’n arbed ffortiwn i’r NHS a fyddai fel arall, y tu allan i oriau gwaith ei staff cludo ei hun, yn gorfod talu tacsis neu ‘couriers’ eraill am y gwasanaeth yma, neu hyd yn oed defnyddio’r heddlu neu ambiwlans.

So, on behalf of the people of Anglesey and north-west Wales, can I thank the enthusiastic bikers for ensuring that we, too, like the rest of the country, can now benefit from their kindness?

Diolch i’r tri.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2017-18, ac rydw i’n galw ar Suzy Davies i wneud y cynnig ar ran y Comisiwn.

Diolch, Lywydd, a chynigiaf gynnig cyllideb y Comisiwn ar gyfer 2017-18 a gofynnaf iddi gael ei hymgorffori yn y cynnig cyllideb blynyddol. Mae’r gyllideb hon ar gyfer 2017-18, ail flwyddyn y pumed Cynulliad hwn, ac yn y gyllideb, mae’r Comisiwn yn gofyn am £53.7 miliwn, sef cynnydd o 1 y cant uwchben chwyddiant o gymharu â’r flwyddyn hon. Mae’r gyllideb yn cynnwys tair rhan: £34.4 miliwn ar gyfer gwasanaethau’r Comisiwn; £15.5 miliwn ar gyfer penderfyniad y bwrdd taliadau; a £3.8 miliwn ar gyfer cyllidebau wedi’u clustnodi nad yw’n arian parod—buasai’r ddarpariaeth gyfrifyddu y mae’r Trysorlys ei hangen ar gyfer cynllun pensiwn yr Aelodau yn enghraifft o hynny. Bydd y gyllideb hon yn sicrhau y gall y Comisiwn fynd i’r afael â’r heriau sydd ar ddod i wynebu’r Cynulliad. Mae’n cefnogi cyflawniad ein nodau strategol yn briodol, sef: darparu cymorth seneddol o’r radd flaenaf; ymgysylltu â phobl Cymru a hyrwyddo’r Cynulliad; a defnyddio adnoddau’n ddoeth, gan ystyried sefyllfa ariannol ehangach y sector cyhoeddus.

Mae’r Comisiwn yn bodoli i gefnogi’r Cynulliad ac Aelodau’r Cynulliad, ac rydym yn cydnabod bod y pwysau ar Aelodau’r Cynulliad yn fwy nag erioed. Mae ystod o waith sydd eisoes yn heriol i bwyllgorau a’r Cyfarfod Llawn wedi cael ei ddwysáu gan newid cyfansoddiadol pellach, pwerau amrywio trethi a rheoli’r broses o adael yr UE. Mae cyfrifoldebau deddfwriaethol, ariannol a chraffu Aelodau etholedig yn unigryw ac yn hollbwysig, felly mae’n hanfodol ein bod yn cynnal y modd y mae gwasanaethau ardderchog i gefnogi’r Aelodau yn cael eu darparu wrth i chi gyflawni’r cyfrifoldebau hynny.

Ar ddechrau’r wythnos hon, anfonodd y Llywydd neges at yr holl Aelodau yn nodi cynlluniau newydd y Comisiwn i wneud ein senedd yn addas ar gyfer y dyfodol: rhoi llais i bobl ifanc yn ein democratiaeth, cyfathrebu’n effeithiol gyda’r cyhoedd a chyflawni ein dyletswydd statudol i alluogi’r Cynulliad i wneud ei waith deddfwriaethol a’i waith craffu, gan gynnwys datblygu gwaith i fynd i’r afael â gallu’r Cynulliad. Mae Cymru angen llywodraeth dda, ac ni ellir ond darparu llywodraeth dda pan gaiff ei gwella, ei chraffu a’i dwyn i gyfrif gan senedd effeithiol. Os bydd Bil Cymru yn pasio, a bod y Cynulliad yn penderfynu arfer ei bwerau deddfu newydd yn y maes hwn, rydym yn benderfynol o wneud yr hyn sy’n angenrheidiol i arfogi ein senedd â’r gallu i gyflwyno democratiaeth gref a chynaliadwy yng Nghymru. Fel y byddwch yn deall, megis dechrau y mae’r gwaith hwn. Wrth i ni symud ymlaen, bydd y Comisiwn yn ystyried y goblygiadau cyllidebol ac yn dychwelyd i’r Cynulliad ar yr adeg briodol i chi graffu arno.

O ran cyllideb y flwyddyn hon, y gyllideb rydych yn ei hystyried heddiw, hoffwn ddiolch i’r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu. Fel sefydliad a ariennir yn gyhoeddus, mae’n rhaid i’r Comisiwn ddangos yn gyson ei fod yn defnyddio’i adnoddau’n effeithlon ac yn effeithiol. Mae gwaith craffu’r pwyllgor yn rhan bwysig o hynny, felly rydym yn sicrhau ein bod yn bwrw ymlaen â’r broses gyda’r nod o fod yn glir, yn agored ac yn dryloyw. Gwnaeth y pwyllgor bedwar argymhelliad ac rydym ni, fel Comisiwn, wedi derbyn pob un o’r pedwar. Ac wrth gwrs rydym yn croesawu—wrth gwrs ein bod yn croesawu—y ffaith fod y pwyllgor yn cefnogi ein cais am adnoddau ar gyfer 2017-18. Yn ein strategaeth gyllidebol, roeddem hefyd yn darparu ffigurau dangosol ar gyfer gweddill y pumed Cynulliad, ond oherwydd y lefel o ansicrwydd yn y blynyddoedd i ddod, gan gynnwys cynlluniau’r Comisiwn a grybwyllais yn gynharach, rydym yn rhannu barn y pwyllgor y dylem ailedrych ar y ffigurau mwy hirdymor hyn mewn blynyddoedd i ddod.

Roedd gan y pwyllgor dri argymhelliad penodol arall. Yn gyntaf, maent wedi gofyn i ni anfon manylion canlyniadau’r ymarfer cynllunio capasiti blynyddol atynt er mwyn iddynt allu gweld lle y caiff adnoddau staff ychwanegol eu defnyddio; yn ail, rydym wedi cytuno i ddarparu manylion ynglŷn â sut y mae’r Comisiwn yn defnyddio unrhyw danwariant yn ôl penderfyniad y bwrdd taliadau; ac yn drydydd, byddwn yn rhoi mwy o fanylion am y buddsoddiad mewn gwasanaethau TGCh mewn cyllidebau yn y dyfodol. Yn olaf, rwyf am sicrhau’r Aelodau y byddwn yn parhau i weithio mewn ffordd sy’n darparu gwerth am arian ac yn ymdrechu i fod mor effeithlon â phosibl wrth ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel i bob Aelod er mwyn eich cefnogi’n effeithiol yn eich rolau.

Rwy’n galw ar Simon Thomas i siarad ar ran y Pwyllgor Cyllid.

Diolch, Lywydd, a diolch i Suzy Davies, Comisiynydd y gyllideb a llywodraethu, am gyflwyno cyllideb y Cynulliad. Fel sydd wedi cael ei amlinellu, mae’r Pwyllgor Cyllid wedi trafod y gyllideb ac mae’n gwerthfawrogi’r ffordd roedd Suzy Davies a’r swyddogion wedi dod ger bron y pwyllgor ac ateb ein cwestiynau yn agored ac, wrth gwrs, darparu mwy o wybodaeth yn sgil y cyfarfod yn ogystal.

Gwnaethom bedwar argymhelliad ac, fel sydd wedi cael ei grybwyll, mae’r pedwar wedi eu derbyn ac, yn wir, rydym wedi derbyn ymateb i’r pedwar hefyd gan y Comisiwn. Rydym yn falch iawn am y broses yna. Byddai’r Llywodraeth yn gallu dysgu tipyn o’r broses o ran ymateb mor glou i argymhellion pwyllgor.

Mae cyllideb ddrafft y Comisiwn yn amlinellu’r cynlluniau gwariant a fwriedir ar gyfer 2017-18, yn ogystal â chynlluniau dangosol a gofynion ariannol hyd nes diwedd y pumed Cynulliad. Roedd ein hargymhelliad cyntaf yn ategu’r galw cyffredinol am adnoddau ar gyfer y flwyddyn ariannol dan sylw, ac felly mae’n dda gen i ddweud bod y Pwyllgor Cyllid yn argymell i'r Cynulliad gefnogi cyllideb ddrafft y Comisiwn. Fodd bynnag, er bod y cynlluniau gwariant a fwriedir hyd at 2021 yn ddefnyddiol, yn sgil yr ansicrwydd o amgylch yr heriau allweddol sy’n bodoli ar hyn o bryd— megis amseriad Bil Cymru a Brexit, sydd wedi cael eu crybwyll—daethom i’r casgliad y byddai'n amhriodol i’r pwyllgor wneud unrhyw sylw ar y cynlluniau gwario ehangach ar hyn o bryd. Felly, mae ein hargymhelliad ni yn ymwneud â’r flwyddyn ariannol nesaf.

Mae'r Comisiwn wedi gofyn am fuddsoddiad ychwanegol o bron £1 miliwn ar gyfer adnoddau staff, ac rydym wedi clywed eisoes gan Suzy Davies am yr angen am hynny. Mae yna fuddsoddiad ar gyfer cefnogi dau bwyllgor ychwanegol, deddfwriaeth ychwanegol, ymateb i newidiadau cyfansoddiadol a rhoi blaenoriaethau pumed Cynulliad y Comisiwn ar waith. Fodd bynnag, roedd y gyllideb ddrafft yn brin o fanylion o ran lle y byddai'r buddsoddiad sylweddol hwn mewn staff yn cael ei wneud, felly gofynasom am ragor o fanylion ynghylch sut y byddai'r arian yn cael ei ddyrannu yn dilyn adolygiad y Comisiwn o'i gynlluniau capasiti. Rydym yn falch bod y Comisiwn wedi ymrwymo i ysgrifennu atom gyda chanlyniad yr adolygiad maes o law. Ond bydd yr Aelodau wedi derbyn ers i’r adroddiad gael ei gyflwyno, wrth gwrs, llythyr gan y Llywydd a’r Comisiwn yn amlinellu rhai o’r camau sydd eisoes ar y gweill ynglŷn ag ehangu capasiti pwyllgorau, ac ati, yn y Cynulliad.

Fel sydd wedi digwydd yn y blynyddoedd blaenorol, mae'r Comisiwn yn gofyn am yr uchafswm cyllid sydd ei angen ar gyfer penderfyniad y bwrdd taliadau ar gyflogau a lwfansau Aelodau, er mwyn gwireddu hawliau Aelodau. Dyma’r unig faes y flwyddyn diwethaf lle'r oedd yna unrhyw anghydfod yn y Cynulliad, wrth gwrs, ynglŷn â’r gyllideb yma. Nid yw’r Pwyllgor Cyllid na’r Comisiwn yn gyfrifol am y bwrdd taliadau; nhw sy’n penderfynu ar yr arian sy’n cael ei neilltuo ar gyfer cyflogau a lwfansau Aelodau. Ond yn sgil sylweddoli y gallai'r dull hwn wneud cyllid yn anhygyrch, gwnaethom gytuno â Phwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus fod angen eglurder ynglŷn â sut y gellid defnyddio'r cyllid ychwanegol hwn.

Nid swm bach o arian sydd dan sylw—mae cyfrifon y Comisiwn ar gyfer llynedd yn dangos tanwariant o dros £1 miliwn. Felly, er mwyn osgoi’r posibiliad ei fod yn rhyw fath o arian wrth gefn a ddefnyddir heb fod yn hollol amlwg sut mae’n cael ei ddefnyddio, roedd ein trydydd argymhelliad yn gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf gan y Comisiwn tua diwedd y flwyddyn ariannol o ran y tanwariant hwn a'r modd y defnyddir y cyllid ychwanegol ar ddiwedd y flwyddyn ariannol. Rwy'n falch eto fod y Comisiwn wedi cytuno i ddarparu'r wybodaeth hon ym mis Mawrth 2017, felly fe fyddwn ni yn nodi y manylion llawn yn ogystal yn yr adroddiad blynyddol. Rwy’n gobeithio y bydd hyn yn dod â mwy o eglurder i’r ffordd mae arian wrth gefn yn y broses yn cael ei ddefnyddio gan y Comisiwn.

Yn olaf, rydym yn cymeradwyo'r Comisiwn ar lwyddiant y rhaglen bontio ar gyfer technoleg gwybodaeth. Mae’n wir i ddweud fy mod i’n siarad ddiwrnod ar ôl i nifer ohonom ni fod heb e-byst am ddiwrnod, ond a dweud y gwir mae’r cynllun wedi bod yn llwyddiannus pan rydych yn ystyried yr arbediad ariannol sylweddol sydd wedi ei wneud o fynd yn fwy annibynnol o ran technoleg gwybodaeth yn y Cynulliad. Rydym yn ddiolchgar am y wybodaeth ychwanegol ar y gwariant sydd wedi cael ei ddarparu gan y Comisiwn, ond argymhelliad arall gennym ni oedd y dylai cyllidebau yn y dyfodol gynnwys costau manwl ar gyfer prosiectau buddsoddi technoleg gwybodaeth. Rwy'n croesawu, felly, ymrwymiad y Comisiwn i gynnwys rhagor o wybodaeth am y gwaith hwn yn ystod y blynyddoedd i ddod.

Felly, mae’r Pwyllgor Cyllid a minnau yn hapus iawn i gymeradwyo cyllideb y comisiwn ar gyfer y flwyddyn ariannol.

Yng nghyd-destun cyfrifoldebau’r comisiwn i ddefnyddio adnoddau’n ddoeth, roeddwn yn meddwl tybed a allech ymhelaethu rhywfaint ar faint o arian rydym yn ei wario ar y gwasanaeth arlwyo, lle y mae gennym gytundeb gyda Charlton House, ac yng nghyd-destun Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, a oes unrhyw gymalau yno i sicrhau ein bod yn lleihau, ailddefnyddio ac ailgylchu cymaint â phosibl.

Yn amlwg, yng nghyd-destun gwastraff bwyd, mae traean o’r holl fwyd yn cael ei daflu, ac rwy’n ofni ei fod yn uwch na hynny hyd yn oed yn y diwydiant arlwyo—mae 57 y cant o fwyd yn y diwydiant arlwyo, sy’n cynnwys tai bwyta a chaffis, yn cael ei daflu cyn cyffwrdd y plât hyd yn oed. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a allwch roi unrhyw fanylion i mi ynglŷn â sawl tunnell o fwyd sy’n cael ei wastraffu ar hyn o bryd, neu yn y cyfnod diwethaf sydd ar gael, sut y mae hynny’n cymharu â’r flwyddyn flaenorol, ac a oes unrhyw beth yn y cytundeb i annog arlwywyr i ganolbwyntio mwy eto ar y mater hwn.

Rwy’n galw ar Suzy Davies i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn, Simon Thomas a Jenny Rathbone. Rwyf am ddechrau gyda chwestiwn Jenny Rathbone, os caf. Yr hyn na allaf ei roi i chi heb edrych yn fwy manwl yw’r swm penodol rydym yn ei wario ar y cytundeb. Mae yn yr adroddiad, mewn gwirionedd, ond wrth gwrs, nid wyf wedi dod â hwnnw gyda mi. Ond gallaf yn sicr wneud yn siŵr eich bod yn cael nodyn ar hynny ar unwaith.

O ran y cwestiwn gwastraff bwyd a ofynoch, yn amlwg rydych yn llygad eich lle, o ran defnyddio adnoddau’n ddoeth, mae rhwymedigaeth ar y Comisiwn i sicrhau ein bod yn gwneud hynny. Ac yn ôl y data sydd gennyf hyd yn hyn, ar hyn o bryd, ers 1 Ebrill eleni, mae cyfanswm o 7 tunnell o wastraff bwyd wedi cael ei gofnodi, o’i gymharu â’r cyfanswm ar gyfer y flwyddyn flaenorol o 12.5 tunnell. Ond wrth gwrs, fe fyddwch yn derbyn nad oes gennym fanylion y flwyddyn lawn eto. Ond o ymestyn o’r ffigurau hynny, maent yn debygol o fod yn debyg ar y cyfan. Felly, rwy’n ddiolchgar i chi am fynegi pryder ynglŷn â hyn.

Wrth gwrs, mae rhan o hyn allan o reolaeth y comisiwn, a phob un o’i staff, oherwydd y ffordd y mae’r sefydliadau sy’n dod yma yn archebu eu bwffes ac yn y blaen, ac mae’n rhaid i ni ddibynnu ar eu manylion er mwyn gwybod faint o bobl fydd angen bwyd, ac os oes llai o bobl yn dod, ychydig iawn y gallwn ei wneud am hynny. Ond byddwn bob amser yn ddiolchgar, fel Comisiwn, am syniadau sydd, mewn gwirionedd, yn ein helpu i leihau gwastraff bwyd. Felly, os gwelwch yn dda, peidiwch ag oedi rhag cysylltu â ni am hynny os oes gennych rywbeth penodol yr hoffech ei ddweud wrthym.

Hoffwn ddiolch i’r Pwyllgor Cyllid unwaith eto am ystyried cyllideb y comisiwn yn ofalus ac am gefnogi’r cynlluniau. Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, byddwn yn derbyn eich holl argymhellion, a bydd manylion pellach yn cael eu darparu i’r pwyllgor wrth iddynt godi; ni fydd yn rhaid i chi aros am yr adroddiad blynyddol.

Ac o ran y bwrdd taliadau, yn amlwg, rydych wedi egluro fod hwnnw y tu hwnt i reolaeth uniongyrchol y comisiwn, ond fel y gŵyr y Pwyllgor Cyllid, gallant gynnig argymhellion ar sut y gellir cyfarwyddo rhan o danwariant blwyddyn benodol.

Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau hefyd yn ymuno â mi i ddiolch i’n prif swyddog cyfrifyddu, sydd wedi goruchwylio’r weithdrefn gymhleth o baratoi a chyflwyno’r gyllideb, drwy flynyddoedd o newid sylweddol yn y Cynulliad. Claire Clancy, wrth gwrs, yw Prif Weithredwr a Chlerc y Cynulliad hefyd, a chan ei bod yn debygol mai hon fydd y gyllideb flynyddol olaf a ddaw drwy eich dwylo chi, Claire, rwy’n gobeithio na fydd ots gennych fy mod yn manteisio ar y cyfle hwn, ar ran comisiynwyr y gorffennol a’r presennol, i gydnabod yr ymdrech a’r llwyddiant eithriadol a gyfrannoch i’r rôl, ac am y sicrwydd a’r hyder rydych wedi’i roi i’r Comisiwn hefyd, a’r Cynulliad yn ei gyfanrwydd. Rwy’n credu ein bod wedi mwynhau hynny o ganlyniad.

Rwy’n credu bod pwysigrwydd gwaith y Comisiwn wedi cael ei gydnabod yn y ddau gyfraniad a wnaed heddiw. Dylai fod mai’r her fwyaf i’r Comisiwn yw sicrhau bod y Cynulliad, y rhoddwyd y cyfrifoldeb ehangach hwn iddo, ond o fewn y cyfyngiadau sy’n gysylltiedig â bod yn ddeddfwrfa leiaf y DU—nid wyf yn credu y dylem anghofio hynny—wedi’i gyfarparu’n briodol i wneud ei waith. Ein nod yw gosod a chynnal safonau uchel yn ystod cyfnod o graffu cyhoeddus agos a gwella ein henw da rhyngwladol fel sefydliad seneddol effeithiol, agored, o safon fyd-eang.

Felly, ar ran y Llywydd a fy nghyd-gomisiynwyr, rwy’n eich sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddefnyddio’r adnoddau a ddarperir gan y gyllideb hon er mwyn sicrhau ein bod yn goresgyn yr heriau hynny yn unol â’n nodau strategol, ac rwy’n cymeradwyo’r gyllideb i’r Aelodau. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar weithwyr tramor yn y gwasanaeth iechyd, ac rwy’n galw ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y cynnig.

Diolch, Lywydd. Rwy’n codi i gynnig ac i ofyn am eich cefnogaeth chi i’r cynnig sydd wedi’i gyflwyno yn fy enw i.

Mae dyfodol staff yn yr NHS sydd wedi eu hyfforddi dramor wedi dod dan chwyddwydr eleni gan y newid yn yr hinsawdd gwleidyddol ers y refferendwm ar aelodaeth yr Undeb Ewropeaidd. Mae staff NHS sydd wedi cael eu hyfforddi dramor yn wynebu ansicrwydd am, rwy’n meddwl, dau brif ffactor. Un yw’r tebygrwydd y gwelwn ni reolau mewnfudo mwy caeth o ganlyniad i’r newid yn yr hinsawdd gwleidyddol, yn enwedig rhethreg o’r math glywom ni yng nghynhadledd y Ceidwadwyr tuag at feddygon. Mi fydd hyn hefyd yn cael effaith ar y rhai a allai barhau yn bersonol i gael yr hawl i weithio yma ond efallai na fyddai hyn yn wir am eu gŵr neu wraig neu aelod arall o’r teulu. Mae ansicrwydd yno am ail ffactor, sef yr elyniaeth gynyddol tuag at fewnfudwyr sy’n gwneud Prydain, mae’n ymddangos, yn lle llai deniadol i weithio ynddo.

Rydym yn defnyddio’r ddadl yma’r wythnos yma, felly, i fynd i’r afael â’r ffactor cyntaf yna ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i geisio sicrhau'r pwerau fel y gallan nhw roi trwyddedau gwaith i wladolion o dramor a allai weithio yn yr NHS yng Nghymru.

Rydym ni eisoes yn gwybod faint mae’r NHS yn dibynnu ar wladolion o dramor. Mi gafodd rhyw 30 y cant o’r meddygon yng Nghymru eu hyfforddi dramor—dros 2,500 ohonyn nhw, ac un o bob chwech o’r rheini o wledydd eraill yn yr Undeb Ewropeaidd. Rydym ni’n gwybod bod niferoedd uchel o nyrsys o dramor yn gweithio yma. Rwy’n gwybod am ymgyrchoedd recriwtio yn Sbaen, er enghraifft. Nid ydym yn gwybod, mewn gwirionedd, faint o dramor sy’n gweithio ym maes gofal cymdeithasol oherwydd bod nifer fawr o’r gweithlu yn y sector breifat, ond rydym ni yn gwybod bod y ffigwr wedi cynyddu’n arw a bod y sector yn dweud yn barod pa mor anodd ydy hi i ddod o hyd i weithwyr. Rydym yn gwybod y bydd ein poblogaeth ni yn heneiddio, a bydd hynny’n golygu’r angen am fwy o weithwyr gofal, mwy o nyrsys, mwy o feddygon, a gallwn ni ddim dibynnu ar y lleoedd hyfforddi sydd ar gael yng Nghymru i ddiwallu’r anghenion hyn, ar hyn o bryd beth bynnag.

Ac nid dim ond yr anawsterau penodol sydd yma o ran cael trwyddedau gwaith ar gyfer gwladolion o dramor. Bydd newidiadau eraill i’r system mewnfudo hefyd, mae’n debyg, yn ychwanegu at y problemau. Rwy’n sôn am golledion mewn myfyrwyr o dramor efallai, a hynny hefyd yn cyfyngu ar allu ein sector addysg i ddarparu ar gyfer myfyrwyr o Gymru gan y byddai hynny’n cael gwared ar ffynhonnell sylweddol o incwm prifysgolion. Felly, pam rydym ni’n galw ar Gymru i allu cael y pwerau i gyhoeddi trwyddedau?

Why are we calling for work permits to be issued here in Wales rather than leaving it to officials in London? It’s likely that Wales not being able to determine its own workforce needs, the number of doctors and the number of nurses we need, who are likely to have to come from other countries, and any new immigration system that develops in the UK that doesn’t take into account Welsh needs, is going to put our NHS at risk.

Wales will have different needs to other nations of the UK. We have an older population, more likely to be requiring treatment for chronic conditions, in part at least associated with our industrial past. We currently have quite acute problems of shortages of GPs, problems of rurality and shortages in particular specialisms amongst hospital doctors, in accident and emergency and paediatrics and so on. We have nursing shortages specific to other areas. Other parts of the UK have shortage issues of their own. That’s why we can’t accept the amendments that have been put forward. I find it strange that the Welsh Labour Government feels that a UK Conservative Government knows the workforce needs of Wales better than they do and is, therefore, content to trust them.

UKIP amendments don’t even require Welsh Government to do anything—at least the Government amendment allows for the exploring of options—and I thought that party was all about taking back control. We need control of our workforce here in Wales, of course.

We need to train more staff obviously here—more home-grown staff. We’ve always been in favour of training more home-grown doctors, for example, to solve our recruitment crisis. Wales has the lowest number of doctors relative to population in the UK. Shortages are frankly leading to service closures in places, but you can’t just replace doctors overnight with home-grown doctors. It takes time. If patient care is suffering now due to shortages, then we need to act now to safeguard the future. I don’t want people to assume this is just about doctors—as I say, it’s the entire range of healthcare professionals, including carers in the social sector and, of course, in nursing.

Yes, we need to develop our training programmes to increase home-grown training capacity, but we must make our NHS a welcoming NHS for staff from outside Wales and the UK, and welcoming to those already working in the NHS now and those that we’d like to consider coming here in future. Our NHS, we know, would collapse without them. A Welsh Government, with the powers to issue its own work permits, would be a big step forward to giving us the workforce security that we need. So, I ask you to support this motion.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Yn ffurfiol.

Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn ei enw ef. Neil Hamilton.

Yn ffurfiol.

Gallwch chi gyflwyno eich gwelliannau.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Wel, rwy’n gresynu at y ffordd y cyflwynodd Rhun ap Iorwerth y ddadl hon, gan gyfeirio at ansicrwydd i staff presennol y GIG a’u teuluoedd o ganlyniad i’r penderfyniad i adael yr UE, oherwydd rydym i gyd yn gwybod bod y Llywodraeth wedi rhoi ymrwymiad y bydd pawb sydd yma’n gyfreithlon yn cael caniatâd i aros. Dyna’r sefyllfa dan rwymedigaeth cytuniad y Llywodraeth. [Torri ar draws.] Ydym, ydym—oherwydd ei fod yn rhwymedigaeth cytuniad Llywodraeth Ei Mawrhydi. Yr ail beth yn benodol—

A wnewch chi ildio ar y pwynt hwnnw?

Mewn dadl 30 munud, lle nad oes gennyf ond ychydig funudau i siarad, nid wyf yn credu y gallaf ildio, mae’n ddrwg gennyf. Ond rwy’n ddigon hapus i weld yr Aelod tu allan wedyn.

Ond ni fydd hynny wedi’i gofnodi.

Rwyf hefyd yn gresynu’n fawr at y cyfeiriad at elyniaeth gynyddol at fewnfudwyr. Ar wahân i leiafrif bach iawn o unigolion sy’n deilwng o gerydd, nid oes gelyniaeth tuag at fewnfudwyr ymhlith pobl Prydain o gwbl, yn enwedig tuag at y rhai sy’n gweithio yn y GIG.

Mae tua 5 y cant o staff y GIG ledled y DU wedi dod o dramor ac yn ddinasyddion yr UE. Maent yn chwarae rhan eithriadol o bwysig yn darparu gwasanaethau iechyd, a diau y bydd hynny’n parhau. Nid oes neb yn gofyn i ni adeiladu wal ar hyd y Sianel a rhwystro pobl rhag symud y naill ffordd neu’r llall. Yr hyn rydym ei eisiau yw rheolaethau synhwyrol. Mae’r rheolaethau hyn eisoes yn bodoli mewn perthynas â gweddill y byd. Mae nifer fawr iawn o bobl yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd gwladol sy’n dod o is-gyfandir India—India, Pacistan a lleoedd eraill—ac sydd eisoes yn ddarostyngedig i reolaethau fisa. Felly nid ydym yn gofyn am ddim sy’n syfrdanol iawn mewn perthynas â dinasyddion yr UE.

Ni all neb wadu’r ofn cynyddol ar ran niferoedd mawr iawn o bobl o ganlyniad i’r mewnfudo direolaeth sydd wedi bod yn digwydd yn yr UE ers 2004 yn arbennig. Yn 2001, roedd 59.1 miliwn o bobl yn y DU. Erbyn 2015, roedd y ffigur hwnnw wedi codi i 65 miliwn, a’r amcangyfrifon ar gyfer 2026 yw 70 miliwn o bobl, yn ôl tueddiadau poblogaeth presennol. Mae’r cynnydd hwn yn y boblogaeth wedi digwydd yn eithriadol o gyflym ac mae’n effeithio’n enfawr ar gymunedau penodol mewn gwahanol rannau o’r wlad. Y pryder hwnnw ymhlith y bobl sydd wedi arwain at y penderfyniad i adael yr UE. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth am hynny o gwbl.

Ni chawn unrhyw anhawster i gydnabod y cyfraniad y mae mewnfudwyr yn ei wneud i’r wlad hon. Y cyfan y gofynnir amdano gan filiynau o bobl—. Pleidleisiodd 17 miliwn o bobl dros adael yr UE—nid yw pob un ohonynt yn rhagfarnllyd ac yn hiliol. Mae’n bosibl fod lleiafrif bychan iawn yn bobl ragfarnllyd neu hiliol ac nid ydynt yn haeddu ein sylw yng nghyd-destun y ddadl hon. Y cyfan rydym yn ei ofyn yw y dylid rheoli mewnfudo. Mae pob gwlad yn y byd yn rheoli mewnfudo i raddau mwy neu lai. Sôn yr ydym am fater o faint, nid am fater o egwyddor. Mae’r cynnig, ar un ystyr, yn anwybyddu’r rôl bwysig sy’n cael ei chwarae gan y rhai sy’n dod o rannau eraill o’r byd y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd. O ganlyniad i gyflwyno rheolaethau ar fewnfudwyr di-grefft o’r Undeb Ewropeaidd, efallai y gallwn fod yn fwy hael tuag at wledydd eraill o ran y gyfundrefn fisa sydd gennym ar eu cyfer hwy. Mater i Lywodraeth Prydain fydd gwneud y penderfyniadau hyn ac nid yr Undeb Ewropeaidd, ac mae hynny, yn fy marn i, yn fuddugoliaeth ddemocrataidd bwysig.

Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â safbwynt Plaid Cymru y dylai Llywodraeth Cymru fod â rôl yn hyn, ond mae gennym y DU a pholisi mewnfudo’r DU a’r ffordd gywir i Lywodraeth Cymru fwydo i mewn i hwnnw yw drwy’r berthynas arferol sy’n bodoli rhwng Caerdydd a San Steffan.

Felly, rwy’n credu bod dyfodol y rhai sy’n gweithio yn y GIG sy’n ddinasyddion o wledydd eraill wedi’i sicrhau o dan y trefniadau presennol a bydd hynny’n parhau, ac y bydd gennym hyblygrwydd mewn cyfundrefn ar gyfer fisas a thrwyddedau gwaith, y gellir ei chyflwyno maes o law, i ddarparu ar gyfer unrhyw anghenion sy’n bodoli o ganlyniad i fylchau sgiliau yn y GIG. Felly, er fy mod yn gwrthwynebu unrhyw fath o ragfarn neu hiliaeth, rwy’n credu y dylem, er hynny, dderbyn pryderon y miliynau ar filiynau o bobl sy’n credu y dylid rheoli mewnfudo ac nad oes unrhyw wahaniaeth angenrheidiol rhwng bod eisiau cael digon o bobl fedrus i lenwi’r bylchau sy’n bodoli, nid yn y gwasanaeth iechyd yn unig, ond ym mhob math arall o weithgaredd economaidd, a rheoli, ar y llaw arall, y niferoedd sy’n creu cymaint o anawsterau i gynifer o bobl mewn gwahanol rannau o’r wlad.

A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon? Oherwydd mae’n fater pwysig iawn ac mae angen i ni ymdrin ag ef yn awr ac mae’n fater uniongyrchol iawn, wrth gwrs. Yn fy mywyd blaenorol fel pennaeth iechyd Unsain yma yng Nghymru, roedd gennyf gryn dipyn o ymgysylltiad â GIG Cymru fel cyflogwr, ac mae fy mhrofiad yn y swydd honno wedi fy ngwneud yn hynod o ymwybodol o ba mor hanfodol i’r GIG mewn gwirionedd yw gweithwyr tramor a gyflogir ar draws ein gwasanaeth iechyd cyfan.

Wrth fynd heibio, fel y mae Rhun ap Iorwerth wedi’i ddweud eisoes, mae’n werth nodi, er bod y ddadl hon yn ymwneud â gweithwyr y GIG, ni ddylem anghofio’r ffaith nad ein gwasanaeth iechyd yn unig sy’n dibynnu ar weithwyr tramor; mae llawer mwy yn cael eu cyflogi mewn gwasanaethau gofal cymdeithasol, sy’n chwarae rhan gynyddol integredig yn y broses o ddarparu gofal iechyd.

Yn ôl y ffigurau diweddaraf, cafodd bron i 31 y cant o feddygon yng Nghymru eu hyfforddi dramor, a chafodd tua 6 y cant o’r rheini eu hyfforddi yng ngwledydd yr UE. Mae hynny’n cyfateb i tua 518 o feddygon yma yng Nghymru a gafodd eu hyfforddi dramor, nid yn yr UE yn unig. O bron i 26,000 o nyrsys cofrestredig yng Nghymru, cafodd 262 eu hyfforddi yn un o wledydd eraill yr UE—ychydig dros 1 y cant—gyda 6.5 y cant arall wedi’u hyfforddi mewn gwledydd y tu allan i’r UE. Gan fod recriwtio o’r UE yn arbennig wedi bod yn elfen allweddol wrth fynd i’r afael â phrinder staff cyfredol, mae’n debygol y bydd y ffigur hwnnw ychydig yn uwch erbyn hyn. Ond nid wyf yn credu fod y ddadl hon yn ymwneud ag ystadegau mewn gwirionedd. Nid wyf yn credu y gallai unrhyw un ohonom beidio â bod yn ymwybodol o’r cyfraniad aruthrol y mae staff o’r UE, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd a llawer o rannau eraill o’r byd yn ei wneud i’n GIG, gan weithio ochr yn ochr â gweithwyr o Gymru a’r DU. Rydym yn gwybod y buasai’r gwasanaeth iechyd yn ei chael yn anodd iawn hebddynt.

Yn y Siambr hon, yn anffodus, rydym wedi gorfod mynegi, ar sawl achlysur, ein dicter a’n hanobaith ynglŷn â’r cynnydd yn nifer yr achosion o hiliaeth y rhoddwyd gwybod amdanynt ers y bleidlais i adael yr UE ar 23 Mehefin. Pe na bai hynny’n ddigon i gynyddu pryderon ymhlith y staff hyn ynglŷn â’u dyfodol yn y wlad hon, bydd llawer ohonynt yn ofnus bellach ynglŷn â beth fydd gadael yr UE yn ei olygu iddynt pan fydd hynny’n digwydd yn y pen draw—un rheswm arall pam ei bod yn arbennig o ddi-fudd, er gwaethaf yr hyn y mae Neil Hamilton yn ei ddweud, fod Llywodraeth y DU yn methu neu’n amharod i ddarparu unrhyw eglurder ynglŷn â’i safbwynt negodi mewn perthynas â symudiad rhydd gweithwyr. Nid oes amheuaeth o gwbl nad gweithwyr o’r UE a’r gweithwyr tramor y mae’n eu cyflogi ar hyn o bryd yn unig fydd y GIG yn ddibynnol arnynt, ond os ydym am gyrraedd y targedau ar gyfer goresgyn prinder, bydd hynny’n dibynnu ar ddenu mwy o weithwyr tramor yn y blynyddoedd i ddod.

Fel y dywedais ar y cychwyn, rwy’n ddiolchgar i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn. Ond yn anffodus, fel sy’n aml yn wir, rwy’n credu eu bod mewn perygl o fethu cyflawni’r nodau a ddymunir drwy droi hon yn ddadl dros fwy o bwerau—rhywbeth a allai fod yn amcan hirdymor, rwy’n credu, ond o ran y mater hwn, mae’n rhywbeth y mae angen i ni ymdrin ag ef yn weddol gyflym. Felly, mae’r gwelliant gan Jane Hutt, ar y llaw arall, yn cadw pwyslais y cynnig, sy’n anelu at wneud yn siŵr y gallwn ddiogelu gweithlu tramor yr UE a datblygu ein gweithlu ar gyfer y dyfodol, a hynny heb gael ein trwytho mewn materion technegol neu gyfreithiol yn ymwneud â datganoli pwerau pellach.

Yn sicr, nid wyf yn bwriadu ymhelaethu ar y gwelliant gweddol ragweladwy a welsom gan UKIP. Mae pawb ohonom yn gwybod hyd a lled yr heriau presennol sy’n ein hwynebu mewn perthynas â staffio yn y GIG yng Nghymru, felly mae pam y buasai neb eisiau cyflwyno cynllun trwydded waith a fisa, na fyddai ond yn gweithredu fel rhwystr i recriwtio tramor yn y dyfodol, y tu hwnt i ddirnad mewn gwirionedd. Ein dyletswydd yw sicrhau y gall ein GIG barhau i elwa o sgiliau a phrofiad gweithwyr tramor, a dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i sicrhau nad oes unrhyw beth yn rhwystro hynny rhag digwydd.

Rwy’n ddiolchgar am y cynnig sydd ger ein bron heddiw am ei fod yn atgoffa pawb ohonom o’r cyfraniad aruthrol y mae nifer o weithwyr tramor yn ei wneud i’n GIG. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i anfon neges glir o ddiolch a gwerthfawrogiad iddynt am bopeth y maent wedi’i wneud, ac yn parhau i’w wneud, dros ein gwlad. Mae prinder enfawr mewn meysydd staffio penodol yn barod. Rhwng 2013 ac 2015, cafwyd cynnydd o 50 y cant yn nifer y swyddi nyrsio gwag. Ymhlith meddygon, mae cynnydd o 60 y cant wedi bod yn nifer y swyddi gwag. Mae angen i ni gydnabod yn syml iawn na allwn hyfforddi digon o bobl i lenwi’r nifer cynyddol o swyddi a’r nifer cynyddol o arbenigeddau. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain, er enghraifft, yn dweud ei bod yn cymryd tua 15 mlynedd i fyfyriwr meddygol hyfforddi i ddod yn feddyg ymgynghorol, felly mae hynny’n gwneud y gwaith o gynllunio’r gweithlu yn hynod o anodd.

Ac wrth gwrs, mae’r pwysau ar y GIG yn newid. Mae gennym boblogaeth gynyddol o bobl hŷn gydag anghenion mwy cymhleth. Felly, rydym yn lwcus i allu recriwtio gweithwyr o dramor, ac maent yn darparu llawer mwy o werth ychwanegol i’n GIG na phâr o ddwylo neu sgil technegol yn unig. Mae perthynas rhai gweithwyr tramor â chleifion, eu ffordd o drafod cleifion, yn wych i’w weld ac yn darparu gwerth ychwanegol i’n GIG a gwerth ychwanegol i’n hymarfer, yn enwedig ym meysydd gofal cymdeithasol a nyrsio.

Mae’n wir fod y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd wedi newid pethau, ond rwy’n credu’n gryf na fuasai’r mwyafrif llethol o bobl Cymru, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi pleidleisio dros adael, yn dymuno gweld meddygon a nyrsys o dramor yn cael eu hatal rhag parhau i weithio yma yng Nghymru. Ni allwn gau’r drws ar weithwyr tramor. Rwy’n cyfaddef bod yn rhaid i ni barchu’r ffaith fod y rhan fwyaf o’r rhai a bleidleisiodd dros adael yr UE wedi gwneud hynny am nifer fawr o resymau, ond yn bennaf oherwydd eu bod yn dymuno gweld rhyw fath o gyfyngiad ar y rhyddid i symud a llai o fewnfudo o’r Undeb Ewropeaidd i’r Deyrnas Unedig. Ond dyna pam rwy’n credu y buasem ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn sicr yn cefnogi gwelliant Llywodraeth Cymru, gan ein bod yn credu bod angen i ni ofyn i Lywodraeth Cymru edrych ar yr holl opsiynau sydd ar gael gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn i ni allu parhau i recriwtio’r bobl eithriadol hyn i’n cynorthwyo ni, ein cymunedau, ein gwasanaeth iechyd gwladol a’n gofal cymdeithasol.

Mae Donna Kinnair, cyfarwyddwr polisi ac ymarfer nyrsio yn y Coleg Nyrsio Brenhinol, wedi dweud:

Mae nyrsys a hyfforddwyd mewn gwledydd eraill wedi cyfrannu at y GIG ers iddo gael ei sefydlu.

Ni fuasai’r gwasanaeth iechyd yn ymdopi heb eu cyfraniad, ac o ystyried y ffaith fod y cyflenwad o nyrsys y dyfodol yn ymddangos yn ansicr, ni fydd y sefyllfa hon yn newid yn fuan.

Gadewch i mi ailadrodd y darn bach hwnnw unwaith eto:

Mae nyrsys a hyfforddwyd mewn gwledydd eraill wedi cyfrannu at y GIG ers iddo gael ei sefydlu.

Nid oes gennyf fi unrhyw fwriad o droi fy nghefn arnynt yn awr.

Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd, Vaughan Gething.

Diolch i chi, Lywydd, ac rwy’n falch o siarad yn y ddadl heddiw a chydnabod cyfraniadau’r Aelodau eraill ar y cyfraniad gwerthfawr y mae gweithlu’r GIG yn ei wneud i iechyd ein cenedl. Mae staff yn ganolog i’n GIG, a’n blaenoriaeth yw sicrhau bod gan y GIG yng Nghymru y gweithlu cywir sydd ei angen arno ar gyfer y tymor hwy. Ni fyddwn yn gwahaniaethu yn erbyn y rhai a aned neu a hyfforddwyd mewn mannau eraill, ond yn hytrach, eu croesawu fel yr asedau gwerthfawr y maent bob amser wedi bod i weithlu’r GIG a’r cymunedau ehangach. Rwy’n arbennig o falch o gydnabod y pwyntiau a wnaeth Rhun ap Iorwerth a Dawn Bowden ynglŷn â’r gweithlu gofal cymdeithasol ehangach yn ogystal.

Nawr, rydym wedi clywed sawl gwaith o’r blaen fod niferoedd meddygon ymgynghorol, meddygon teulu, nyrsys a staff yn gyffredinol yn y GIG yng Nghymru ar eu lefelau uchaf erioed. Fodd bynnag, rydym yn parhau i wynebu heriau recriwtio, gan gystadlu i ddenu meddygon ar adeg pan fo gwledydd eraill hefyd yn wynebu prinderau mewn arbenigeddau meddygol penodol, ond hefyd ar draws ystod eang o arbenigeddau eraill yn y gwasanaeth iechyd hefyd. Rwy’n credu, fodd bynnag, y dylai’r drafodaeth ynglŷn â gweithlu, hyfforddiant a recriwtio’r GIG ymwneud yn unig â sut y gallwn barhau i ddarparu’r gofal gorau posibl i bobl yn wyneb galw cynyddol a chymhlethdod cynyddol ym maes gofal.

Mae dros £350 miliwn y flwyddyn yn cael ei fuddsoddi yn addysg a hyfforddiant gweithwyr iechyd proffesiynol, gan gefnogi dros 15,000 o fyfyrwyr, hyfforddeion a staff. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn cyfleoedd addysg a hyfforddiant ar gyfer ystod eang o weithwyr gofal iechyd proffesiynol. Ym mis Medi, er enghraifft, gwelwyd y lefel uchaf o leoedd hyfforddi nyrsys yn cael eu comisiynu yng Nghymru ers datganoli—cynnydd o 10 y cant ar nifer y lleoedd hyfforddi nyrsys a gomisiynwyd y llynedd, sy’n ychwanegol at y cynnydd o 22 y cant yn 2015-16. Nid ydym am weld rheolaethau’n cael eu cyflwyno a fuasai’n niweidio economi Cymru neu wasanaethau cyhoeddus Cymru, gan gynnwys y GIG. Byddwn yn cymryd rhan adeiladol mewn trafodaethau â Llywodraeth y DU a’r Llywodraethau datganoledig eraill ar y pwnc hwn, yn ogystal ag ymgysylltu’n helaeth â rhanddeiliaid a phobl ledled Cymru.

Ar yr un pryd, nid ydym yn ymddiheuro am ddweud unwaith eto na fyddwn yn goddef unrhyw fath o hiliaeth neu senoffobia yn y GIG yng Nghymru, neu mewn bywyd cyhoeddus neu fywyd preifat yn ehangach. Byddwn yn mynd i’r afael ag unrhyw ymddygiad neu sylwadau annerbyniol yn uniongyrchol. Mae’n hanfodol i ni fel Llywodraeth ein bod yn parhau i edrych tuag allan, i feddu ar ymagwedd ryngwladol, yn agored ar gyfer busnes ac yn falch o werthoedd ac ethos ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae ein hymrwymiad i degwch a chyfle i bawb yn glir ac mor gadarn ag erioed.

Rhan o’r hyn sydd wedi ein clymu yn y pedair gwlad wahanol sy’n ffurfio teulu’r GIG ers 1948 yw cyd-ddealltwriaeth fod y bobl o wahanol rannau o’r byd sy’n gweithio yn y GIG yn gwneud cyfraniad enfawr. Mae hyn yn gwrthgyferbynnu’n llwyr ag ymagwedd bresennol Llywodraeth Geidwadol y DU, sy’n credu mai tra bo’u hangen yn unig y mae croeso yma i feddygon a staff tramor y GIG. Mae’r ymagwedd hon yn niweidiol i enw da a gweithrediad y GIG yn y pedair gwlad ar adeg dyngedfennol, ac rwy’n hapus i gydnabod y naws a’r agwedd wahanol iawn a welwyd gan Angela Burns yn y Siambr hon o’i chymharu ag ymagwedd Llywodraeth y DU.

Mewn ymateb i bwynt Neil Hamilton am India a Phacistan a’r rheolaethau fisa gwahanol sy’n bodoli, wel, nid yw’r rheolaethau fisa hynny’n helpu’r gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru nac unrhyw ran arall o’r Deyrnas Unedig. Nid oes gan y rheolaethau hynny unrhyw beth i’w wneud â gofalu am les gorau’r GIG a’r cyhoedd y mae’n eu gwasanaethu. Mae amddiffyn hawliau dinasyddion gwledydd eraill yr UE a thu hwnt sydd ar hyn o bryd yn byw ac yn gweithio yng Nghymru yn fater hollbwysig, ac rydym wedi gweld cynnydd mewn anoddefgarwch ers y dadlau ar adael yr UE. Ni waeth pa ochr roeddech arni yn y bleidlais ar adael yr UE, ni ddylem anwybyddu na cheisio lleihau’r niwed a’r difrod gwirioneddol sy’n cael ei wneud i ddinasyddion Cymru ers y bleidlais honno. Ni fydd y Llywodraeth hon yn trin aelodau gwerthfawr o’n GIG fel testunau bargeinio yn dilyn canlyniad refferendwm yr UE.

Felly, mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn glir ein bod yn parhau’n ymrwymedig i archwilio pob opsiwn i hwyluso recriwtio a chadw gweithlu’r GIG o’r UE a thu hwnt i’r DU, a’r rhai sy’n gadael yr UE. Fodd bynnag, rydym yn cynnig ein gwelliant gan nad oes unrhyw drefniadau penodol ar waith o ran gadael yr UE, ac yn benodol nid yw’r Llywodraeth yn gwybod am unrhyw drefniadau—nid ydynt i’w gweld fel pe baent yn gwybod i ble maent yn mynd—felly rydym yn awyddus i gael trefniant mwy agored yn hytrach na chlymu ein hunain wrth fecanwaith penodol ar gyfer cyflawni ein hamcanion. Wrth gwrs, ni ddylai fod yn syndod ein bod yn gwrthwynebu gwelliannau UKIP. Mae’r Llywodraeth hon yn ymfalchïo yn staff ein GIG a bydd yn parhau i’w gwerthfawrogi, ni waeth o ble y daethant, am y cyfraniad y byddant yn parhau i’w wneud i fywyd o fewn, a thu allan, i’n gwasanaeth iechyd gwladol.

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth y prynhawn yma.

Let me get straight into the comments made by the UKIP representative. We all know we are told that there is no problem with people staying who are currently in the UK. It’s the kind of throwaway, meaningless comment that has been such a feature of the European debate. UKIP have made a habit, it seems, of issuing fake guarantees that they have no authority whatsoever to make. In Prime Minister’s questions at Westminster today Alberto Costa, the Conservative MP, asked please that he never be put in a position where he is asked to vote on the possible deportation of his parents, who’ve been in the UK for 50 years. Theresa May turned round and said that yes, of course, she’d like to be able to give that guarantee, but even she can’t make that guarantee now. So, I’ll dismiss the comments made once again by UKIP.

I welcome the comments made by Dawn Bowden. Many of the comments here show that we have a joint venture, most of us in this Chamber, in ensuring that we make the Welsh NHS a welcoming Welsh NHS.

Dawn Bowden said that she feared that Plaid Cymru is risking failing to reach our aim by arguing for more powers, but, as we so often state here, it’s about powers with a purpose. My fear is that, in putting faith in a UK Government that even Angela Burns from the Conservative benches here has said she had little faith in in relation to NHS staffing, and some of the sounds that we’ve been hearing from UK Conservative politicians, we need to make sure that we have the best tools possible in our armoury here in Wales to defend ourselves as we move forward.

We’ve sown the seed, I think, hopefully, today of an idea for which, whilst other parties say they’re not able to sign up to it as yet, we will be able to continue to make the case as a means to give us that workforce guarantee that we will need in future. You have today shown your faith—your trust—in UK Government. I have come to the position where I do not have that faith in UK Government to take the requisite steps in order to protect our NHS workforce in future. Here is an idea that, even if it doesn’t get your support today, we will bring back, because we want Welsh Government to be able to do what it has to do to make sure that we have an NHS fit for the Welsh people in future.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Yr eitem nesaf yw dadl nesaf Plaid Cymru ar gynllun pensiwn y glowyr, ac rwy’n galw ar Steffan Lewis i wneud y cynnig.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o gyflwyno’r cynnig a gynigiwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Mae mater gwarged cynllun pensiwn y glowyr yn ffurfio rhan o drindod ddieflig o anghyfiawnderau glowyr, ynghyd â chreulondeb y wladwriaeth yn y gorffennol a dad-ddiwydiannu bwriadol eu cymunedau. Ond rwy’n gobeithio y gall yr holl Aelodau ar bob ochr gytuno nad yw’r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn un dadleuol a’i fod yn syml yn ceisio mynd i’r afael ag anghyfiawnder sy’n digwydd bob dydd o bob wythnos.

Caeodd Cynllun Pensiwn y Glowyr i aelodau newydd ynghanol y 1990au, gyda nifer aelodau’r cynllun yn gostwng o 700,000 yn 1960 i oddeutu 200,000 y llynedd. Mae’n gynllun sy’n cynnwys cronfa fuddsoddiadau sy’n werth dros £1 biliwn a chronfa bonws ychwanegol, ac yn ogystal, disgwylir y bydd cyfanswm y buddion disgwyliedig yn y dyfodol yn werth oddeutu £19 biliwn. O dan gytundeb a gafwyd yn 1994, mae Llywodraeth y DU yn gwarantu solfedd y cynllun, ac eithrio’r bonws ychwanegol, a mynegeio pensiynau gwarantedig yn flynyddol, yn unol â chwyddiant prisiau.

Pan gafwyd y cytundeb i rannu gwarged prisiad y gronfa 50/50 rhwng y gronfa a Llywodraeth y DU, nid oedd unrhyw un yn disgwyl i’r gronfa berfformio cystal ag y gwnaeth—nid oedd neb yn rhagweld y buasai Llywodraeth y DU wedi elwa o dros £3.5 biliwn, a lyncwyd yn rhan o wariant cyffredinol y Llywodraeth. Yn wir, ar droad y mileniwm, dywedodd Ymgyrch Cymunedau’r Meysydd Glo:

Cafodd y warant ei rhoi yn ôl cyngor actiwaraidd. Wrth edrych yn ôl, ymddengys bod y cyngor yn rhy ofalus, ond hen hanes yw hynny bellach.

Y pwynt yw bod y cronfeydd mewn sefyllfa ariannol gadarn ac o dan y trefniadau presennol, nid oes gan y Llywodraeth unrhyw rwymedigaeth wirioneddol.

Yn wir, mae’r Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr wedi amcangyfrif y gall Llywodraeth y DU, dros gyfnod o 25 mlynedd, ddisgwyl cael £8 biliwn mewn taliadau gwarged o’r gronfa. Yn 2014 derbyniodd y Trysorlys £750 miliwn, ynghyd â £95 miliwn pellach y llynedd yn rhan o’r rhaniad gwarged.

Dadleuir bod modd cyfiawnhau cyfran Llywodraeth y DU o’r gwarged am ei bod yn gweithredu fel gwarantydd, ond mewn gwirionedd, Ddirprwy Lywydd, mae clo triphlyg sy’n bodoli eisoes yn sicrhau nad yw Llywodraeth y DU yn cael ei gadael yn agored—sef y taliadau gwarged eu hunain, gwerth y gronfa fuddsoddiadau a’r ffaith nad yw’r Llywodraeth yn gwarantu’r elfen ychwanegiad bonws.

Felly, yn sicr, bydd unrhyw berson teg sy’n ystyried y ffeithiau hyn yn dod i’r casgliad nad yw’r trefniadau presennol mewn perthynas â’r gwarged yn sicrhau cydbwysedd cywir rhwng tegwch i lowyr sydd wedi ymddeol a’r risg bosibl i’r trethdalwr. Mae cynnig Plaid Cymru heddiw yn cynnwys dwy egwyddor sylfaenol: yn gyntaf, ein bod yn cefnogi galwadau Undeb Cenedlaethol y Glowyr am adolygu gwarged prisiad y pensiwn; yn ail, ein bod yn mandadu Llywodraeth Cymru i gynghreirio gyda gweinyddiaethau datganoledig ac arweinwyr rhanbarthol eraill yn Lloegr er mwyn dwyn pwysau ar Lywodraeth y DU i gyflwyno adolygiad hir-ddisgwyliedig o warged Cynllun Pensiwn y Glowyr. Nid yw hyn yn ymwneud ag adolygu Cynllun Pensiwn y Glowyr yn gyffredinol neu ailystyried rôl Llywodraeth y DU fel gwarantydd ac am y rheswm hwnnw, ni fydd Plaid Cymru yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr heddiw. Mae hyn yn ymwneud yn llwyr â sicrhau cyfiawnder o ran y gwarged.

Ddirprwy Lywydd, cefais fy ngeni yn ystod streic y glowyr 1984-5 a fi yw’r ail genhedlaeth yn fy nheulu nad yw wedi gweithio o dan y ddaear. Rwy’n gwybod bod llawer yma wedi byw drwy’r digwyddiad hwnnw ac yn wir, wedi bod yn rhan ohono ac wedi cael eu heffeithio’n uniongyrchol. Mae etifeddiaeth ein treftadaeth ddiwydiannol yn aros gyda phob un ohonom heddiw, ni waeth beth yw ein hoedran neu ein cefndir, ac yn bendant felly ymysg cyn-lowyr, sy’n bensiynwyr erbyn heddiw. Roedd un slogan enwog o’r streic honno’n dweud na fyddai glowyr unedig byth yn cael eu trechu. Lywydd, pe bai’r Cynulliad hwn yn siarad ag un llais heddiw, pe bai’n unedig, gallai ddarparu mandad i’n Llywodraeth a allai—efallai—arwain at fuddugoliaeth hir-ddisgwyliedig i lowyr a’u teuluoedd. Diolch.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar Paul Davies i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw. Paul.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heddiw a chynigiaf welliant 1 a gyflwynwyd yn fy enw.

Wrth gwrs, mae sicrhau a diogelu pensiynau yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl yn cael eu gwobrwyo yn hytrach na chael eu rhoi o dan anfantais ar ôl i’w gyrfaoedd ddod i ben. Felly, mae’n bwysig fod pensiynau cyn-lowyr yn cael eu diogelu a bod unrhyw drefniadau gyda Llywodraeth y DU yn addas, yn dryloyw ac yn deg. Nawr, mae Undeb Cenedlaethol y Glowyr wedi dweud y credir bod oddeutu 25,000 o lowyr yn derbyn y pensiwn hwn yng Nghymru, ac felly mae’n iawn ein bod yn trafod y mater pwysig hwn y prynhawn yma. Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau yn y Siambr hon i gyd yn cytuno bod hyfywedd y cynllun pensiwn hwn yn hanfodol er mwyn sicrhau bod y cyn-lowyr hyn yn cael y sicrwydd ariannol y maent yn ei haeddu ac y mae ganddynt hawl iddo. Mae’n hanfodol fod cynllun pensiwn o’r fath yn cael ei warantu gan Lywodraeth y DU a deallaf fod y warant, dros y blynyddoedd, wedi rhoi rhyddid i’r ymddiriedolwyr fuddsoddi mewn ffordd fwy amrywiol, ac o ganlyniad, mae’r cynllun wedi cynhyrchu gwargedion sylweddol ac nid yw Llywodraeth y DU wedi gorfod chwistrellu arian i’r cynllun hyd yn hyn er mwyn sicrhau bod cyn-lowyr yn cael eu pensiwn. Ac wrth gwrs, buaswn yn tybio bod y ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi gorfod chwistrellu arian i’r cynllun yn dangos bod y cynllun pensiwn yn llwyddiannus a’i fod wedi bod yn llwyddiannus dros y blynyddoedd. Mae’n amlwg yn gweithredu’n well na’r gorchwyl ariannol a fwriadwyd ar ei gyfer ac mae’n ymddangos i mi fod yr ymddiriedolwyr yn gwneud penderfyniadau da mewn perthynas â buddsoddiadau o fewn y cynllun.

Fodd bynnag, rwy’n cytuno’n llwyr â phwynt 3 y cynnig hwn, sy’n dadlau’n gryf dros sicrhau bod Llywodraeth y DU yn parhau i weithredu fel gwarantydd y cynllun. Mae’n eithaf amlwg fod bodolaeth y warant yn galluogi’r ymddiriedolwyr i ddilyn strategaeth fuddsoddi fwy amrywiol, ac mae cyfran sylweddol o asedau’r cynllun yn parhau i fod wedi’u buddsoddi mewn ecwiti. Am y rheswm hwnnw, rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau’n cefnogi ein gwelliant i’r ddadl hon, sy’n ceisio cryfhau cynnig heddiw.

Rwy’n deall y galw eang am adolygu’r trefniant presennol gyda Llywodraeth y DU, ac mae hynny’n rhywbeth rydym ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn ei gefnogi er mwyn sicrhau bod cyn-lowyr yn derbyn cyfran briodol o’r cynllun pensiwn a’i fod yn darparu’n briodol ar gyfer anghenion cyn-lowyr, a’i fod yn deg. Felly, rydym yn cefnogi pwynt 3 y cynnig, sy’n galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda gweinyddiaethau datganoledig ac arweinwyr lleol a rhanbarthol eraill yn Lloegr i sicrhau bod Llywodraeth y DU yn adolygu trefniadau gwarged cynllun pensiwn y glowyr. Rwy’n deall, o adroddiadau newyddion, fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU ar y mater hwn, ac rwy’n siŵr y bydd arweinydd y tŷ yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gynnydd Llywodraeth Cymru, a’i safbwynt yn wir, wrth ymateb i’r ddadl hon.

Gyda golwg ar bwynt 1 y cynnig hwn, rwy’n deall bod yna wahanol ddehongliadau o swm yr arian a dderbyniwyd gan Lywodraeth y DU o dan y trefniadau presennol, ond beth bynnag yw’r ffigurau, mae’n eithaf amlwg fod Llywodraeth y DU wedi derbyn symiau sylweddol o arian, a dyna pam rydym yn credu ei bod yn briodol cynnal adolygiad. Mae’n bwysig fod yr adolygiad hwn yn cynnig cyfle i’r cyhoedd graffu ar y mater hwn, o ystyried y symiau mawr o arian dan sylw, ond mae’r egwyddor fod Llywodraeth y DU yn parhau i weithredu fel gwarantydd yn un bwysig, ac mae’n rhaid i’r rôl honno barhau. Felly, pwrpas ein gwelliant yn syml yw cryfhau’r cynnig a chydnabod pwysigrwydd y warant a rôl hanfodol Llywodraeth y DU yn y cynllun hwn.

Felly, Ddirprwy Lywydd, i gloi, mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi’r galwadau am adolygu trefniadau gwarged y cynllun pensiwn, ac rydym yn hapus i gefnogi unrhyw sylwadau a gyflwynir i Lywodraeth y DU ar y mater hwn. Anogaf yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant a gweithio gyda’n gilydd i sicrhau’r canlyniad gorau posibl i gyn-lowyr o’u cynllun pensiwn.

Rwy’n dod o gymuned debyg iawn i Steffan Lewis, heb fod mor bell i ffwrdd, ac fel cynrychiolydd hen gymuned lofaol, croesawaf y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon ac i groesawu’r materion a nododd Steffan Lewis. Roeddwn innau hefyd yn siomedig iawn pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU na fyddai’n bwrw ymlaen ag ymchwiliad cyhoeddus i frwydr Orgreave, ac mae adolygu trefniadau cynllun pensiwn y glowyr yn rhoi cyfle i ni unioni anghyfiawnder arall tuag at y glowyr drwy roi chwarae teg iddynt mewn perthynas â’u pensiwn a gwella eu bywoliaeth.

Bydd llawer ohonom yma heddiw, yn enwedig y rhai ohonom a fagwyd mewn cymunedau glofaol, yn cofio sut roedd ein diwydiant yn siapio ein hardaloedd a sut y mae’n parhau i wneud hynny. Bydd llawer ohonom hefyd yn cofio streic y glowyr—ac rwy’n ei chofio—dros 30 mlynedd yn ôl a’r effaith a gafodd ar y bobl a oedd yn gweithio yn y diwydiant a’u teuluoedd. Byddaf yn 40 y flwyddyn nesaf, ond rwy’n cofio—roedd fy nhad yn gynghorydd dosbarth yng Nghwm Rhymni, ac rwy’n cofio teimlo anghyfiawnder anhygoel ar y pryd ar ran ffrindiau i mi yn yr ysgol a oedd yn cael tocynnau cinio am fod eu rhieni ar streic, a’r anawsterau a’r rhaniadau roedd hyn yn eu hachosi yn yr ysgol lle tyfais i fyny. Roeddwn yn ffodus na ddilynodd fy nhad ei lwybr gyrfa i fod yn beiriannydd mwyngloddio a’i fod wedi mynd i’r byd addysg yn lle hynny, ond gallwn fod wedi bod yn yr un sefyllfa yr un mor hawdd.

Ni allwn newid agwedd y Llywodraeth ar y pryd tuag at y diwydiant glo, ond gallwn wneud ein rhan i ddwyn y Llywodraeth bresennol i gyfrif a sicrhau eu bod yn rhoi chwarae teg i’n glowyr. Talodd llawer o lowyr gweithgar arian i mewn i’w cronfa bensiwn gyda phob ewyllys da, yn y gobaith y byddent yn cael incwm go lew ar ôl ymddeol, ac mae preifateiddio’r diwydiant glo wedi rhoi hyn yn y fantol, gydag Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn cynorthwyo llawer sy’n cael budd-daliadau oherwydd pensiynau isel, ac ni all hynny barhau. Nid oes angen i Lywodraeth y DU barhau i gymryd 50 y cant o warged cronfa pensiwn y glowyr gan fod mwyngloddio dwfn wedi dod i ben yn y DU bellach.

Rwy’n llwyr gefnogi Llywodraeth Cymru ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr a Steffan Lewis, yn wir, a’i alwadau am adolygu’r trefniadau pensiwn gan gadw gwarant Llywodraeth y DU. Gweithiodd ein cyn-lowyr yn galed am flynyddoedd lawer mewn amgylchiadau a allai fod yn beryglus. Mae llawer ohonynt wedi datblygu problemau iechyd hirdymor cysylltiedig ac angen cymorth yn eu bywydau. Nid wyf yn teimlo fod gwelliant Paul Davies yn ychwanegu unrhyw beth at sylwedd y cynnig, ac felly cefnogi’r cynnig yn unig y byddaf yn ei wneud heddiw. Y peth lleiaf y gallwn ei wneud yw cynorthwyo glowyr i gael mwy o chwarae teg a gallwn ddechrau drwy roi pwysau ar Lywodraeth y DU i adolygu’r trefniadau pensiwn er mwyn sicrhau rhaniad tecach rhwng y Llywodraeth a’r glowyr.

Rwy’n cymeradwyo Plaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn gerbron y Cynulliad heddiw ac am y ffordd y cyflwynodd Steffan Lewis y ddadl. Mae’n rhaid i mi ddatgan buddiant, am fod fy mam yn bensiynwr o dan y cynllun sy’n gweithredu ar y cyd â hwn, cynllun pensiwn staff Glo Prydain, ac rwy’n gyfarwydd iawn â threfniadau cynllun pensiwn y glowyr ei hun. Rwy’n credu bod yna anghyfiawnderau sydd angen eu cywiro yn y sefyllfa bresennol. Fel y nododd Paul Davies, mae 25,000 o lowyr Cymru yn rhan o’r cynllun ar hyn o bryd, ac mae pob un ohonynt wedi rhoi arian i mewn er mwyn cael y buddion y maent yn eu derbyn—5.5 y cant o’r cyflog. Felly, nid gweithred elusennol yw hon mewn unrhyw ddull na modd, ond budd a gontractiwyd.

Mae gwerth i’r warant a roddodd y Llywodraeth wrth breifateiddio’r diwydiant ac wrth gwrs mae’n iawn y dylid rhannu unrhyw warged â’r Llywodraeth, ond mae’r rhaniad 50/50 yn ymddangos yn bell iawn o fod yn deg erbyn hyn. Ni hawliwyd ar y warant honno erioed mewn gwirionedd, ac rwy’n credu ei bod yn annhebygol iawn yr hawlir arni byth, oherwydd nid yw prisiad actiwaraidd yn wyddor eithriadol o fanwl oherwydd eich bod yn rhagweld y sefyllfa ymhen degawdau lawer, yn aml iawn, ac yn gwneud rhagdybiaethau am gyfraddau llog, ond rydym yn gwybod bod cyfraddau llog ar eu lefelau isaf erioed ar hyn o bryd ac ni allant ostwng llawer mwy mewn gwirionedd. Felly, mae’n debygol y bydd unrhyw gynnydd mewn cyfraddau llog yn y dyfodol yn gostwng y diffyg posibl yn sylweddol ac yn cynyddu unrhyw warged posibl yn y cynllun. Felly, mae hynny’n golygu bod gwerth gwarant y Llywodraeth, yn nhermau arian parod, yn llawer llai nag y gellid bod wedi’i ragweld ar yr adeg pan gafodd ei llunio. Ac yn yr amgylchiadau hynny, mae’n rhaid ei bod yn iawn i’r rhaniad 50/50 presennol rhwng buddiolwyr y cynllun a’r Llywodraeth gael ei ailystyried. Mae’r Llywodraeth eisoes wedi tynnu bron i £3.4 biliwn o’r gronfa ers 1994. Mae hwnnw’n elw sylweddol iawn yn gyfnewid am warant na hawliwyd arni erioed mewn gwirionedd.

Mae’r £8 biliwn y cyfeiriwyd ato yn y cynnig yn cyfeirio mewn gwirionedd at yr hyn y mae’r Llywodraeth yn debygol o’i elwa o’r cynllun, yn ôl amcangyfrif Binder Hamlyn am y cyfnod o 25 mlynedd o 2006, felly nid ydym yn gwybod yn iawn a yw’r ffigur hwnnw yn mynd i gael ei wireddu. Ond rwy’n meddwl y gallwn ddychmygu’n eithaf da fod swm sylweddol iawn o arian yn mynd i gael ei gymryd o’r cynllun gan y Llywodraeth. Fel y nododd Hefin David yn ei gyfraniad, mae yna lawer o lowyr ar bensiynau isel iawn ar hyn o bryd, a gellid cynyddu’r pensiynau hynny’n sylweddol pe bai’r rhaniad 50/50 yn cael ei newid, felly mae UKIP yn falch o gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

A gaf fi gymeradwyo Steffan Lewis am ddod â’r ddadl hon i’r tŷ ac am gyflwyno’r cynnig? Rwy’n ei gefnogi, ac rwy’n cefnogi safbwynt Llywodraeth Cymru a galwadau Undeb Cenedlaethol y Glowyr dros nifer o flynyddoedd am adolygu’r trefniant rhannu gwarged.

Cafodd rhannau o fy etholaeth eu hadeiladu ar y diwydiant glo. Mae llawer iawn o bobl yn dal i hawlio o dan y pensiwn fel buddiolwyr—pobl a fu’n talu am ddegawdau a phobl y mae eu gwaith caled wedi adeiladu’r cymunedau rwy’n eu gwasanaethu yn awr yn y lle hwn. Maent yn bobl sy’n haeddu setliad pensiwn teg.

Rydym yn croesawu’r warant. Yn y cyfnod cythryblus hwn o ran prisiadau pensiwn, yn amlwg, mae bodolaeth y warant yn beth da. Y cwestiwn yw: pa bris a delir am y warant honno? Rydym wedi clywed gan y siaradwyr eisoes heddiw ynglŷn â chyn lleied yw cost hynny, i bob pwrpas, i Lywodraeth y DU. Yr hyn na allwn ei gael, neu’r hyn na ellir ei amddiffyn, yw fformiwla sy’n rhoi arian annisgwyl i Lywodraeth y DU ar gefn cyfraniadau pensiwn glowyr dros ddegawdau. Dylai’r trefniadau fod yn ddigon i dalu am unrhyw gost i’r Llywodraeth, ond dim mwy na hynny.

Felly, mae’n bryd cael adolygiad. Fel y crybwyllodd Hefin David, ni chafwyd diwydiant mwyngloddio dwfn yn y 25 mlynedd diwethaf; mae’n chwarter canrif bron ers y cytunwyd ar y trefniadau. Bu newidiadau mawr hyd yn oed ers hynny yn y diwydiant glo. Ni fydd mwy o alwadau am gymorth a chymhorthdal i’r diwydiant hwnnw. Roedd yna adeg pan oedd Tŷ’r Cyffredin yn dadlau ynghylch cymhorthdal i’r diwydiant glo fel mater o drefn, ac rwy’n nodi’r sylwadau a wnaeth Neil Hamilton, sy’n groes, mewn gwirionedd, i’w safbwynt ar y pryd pan ddisgrifiodd gymorth i’r diwydiant fel y postyn pwll drutaf mewn hanes. Felly, rwy’n falch o glywed fod ei feddyliau wedi symud ymlaen ers hynny.

Yn sicr, nid mater i lowyr yw rhoi cymhorthdal i Lywodraeth y DU, felly mae’n bryd adolygu. A gaf fi ddweud, gan fy mod yn gobeithio y byddwn yn cyrraedd sefyllfa pan fyddwn yn adolygu’r trefniadau hynny, bydd y rheini ohonom sy’n mynychu digwyddiadau lles glowyr a digwyddiadau Sefydliad Lles Cymdeithasol y Diwydiant Glo yn nodi, y dyddiau hyn, mai menywod yw mwyafrif y mynychwyr yn hytrach na’r glowyr eu hunain? Rwy’n credu y byddem yn gwneud cymwynas fawr â hwy pe baem, yn ystod yr adolygiad hwn, yn edrych ar y trefniadau sydd gennym ar waith i gefnogi gweddwon glowyr a roddodd eu bywydau i adeiladu ein cymunedau.

Diolch i Steffan Lewis am godi’r mater pwysig hwn ac am gyflwyno’r cynnig ger ein bron heddiw, ac rwy’n ei gefnogi’n llawn. Rwyf hefyd yn cefnogi’n llawn sylwadau’r mwyafrif o’r cyd-Aelodau sydd wedi siarad eisoes yn y ddadl hon.

Fel y dywedodd Steffan, mae’r mater yn dyddio’n ôl i 1994 pan roddodd Llywodraeth Geidwadol John Major y trefniadau newydd ar waith a fyddai’n tanysgrifennu’r golled yn y dyfodol, ac rydym eisoes wedi siarad am hynny. Yn ogystal â’r ffaith fod Llywodraeth y DU eisoes wedi mynd â’r £8 biliwn amcangyfrifedig allan o’r gronfa ers ei sefydlu, bydd glowyr sy’n bensiynwyr yn ein hatgoffa hefyd fod y Bwrdd Glo Cenedlaethol wedi cymryd seibiant rhag talu cyfraniadau pensiwn am dair blynedd yn 1987. Cawsant seibiant pellach rhag talu cyfraniadau pensiwn yn 1991 a 1994, a ddarparodd £5 miliwn arall ar ben hynny i’r Llywodraeth.

Yr hyn na allwn ddianc rhagddo yw’r ffaith fod y trefniant hwn yn rhan o gytundeb a ddaeth i ben yn ôl yn 1994. Nid trafod cyfreithlondeb trefniant o’r fath a wnawn, ond a yw’n foesol gywir i’r Llywodraeth barhau i gymryd symiau mor enfawr o’r gronfa bensiwn am fod y gronfa wedi perfformio’n llawer gwell nag y gallai neb fod wedi’i ragweld yn 1994. Yn sicr, felly, mae’n iawn mai’r glowyr ddylai gael budd ohoni yn hytrach na’r Llywodraeth.

Wrth ystyried y mater hwn, fel cyd-Aelodau eraill, rwy’n meddwl am y cyfraniad a wnaeth glowyr a’u teuluoedd—gyda llawer ohonynt yn dod o fy etholaeth—i economi, hanes a threftadaeth Cymru. Rhoesant eu hunain yn llwyr, gyda llawer yn talu’r pris eithaf. Y gwaith caletaf sy’n bod, fel y dywedodd Michael Pollard yn ei lyfr, ‘Life and Death of the British Coal Miner’. Ac i beth? Er mwyn cael eu malu gan Thatcher a’i chanlynwyr yn 1985, ac mae gennyf ofn mai Neil Hamilton oedd un o’r rheini ar y pryd. Mewn fendeta yn erbyn eu hundeb, Undeb Cenedlaethol y Glowyr, neu’r ‘gelyn oddi mewn’ fel roedd hi’n well gan y Llywodraeth Dorïaidd ar y pryd eu galw, gan gynnwys Neil Hamilton.

Fel y dywedodd Hefin David, mae aberth y rhai a oedd yn gweithio yn y diwydiant glo yn parhau i lawer o lowyr y mae eu hiechyd wedi dioddef yn ddifrifol o ganlyniad i weithio mewn diwydiant a oedd yn asgwrn cefn i lawer o’n cymunedau ar hyd a lled Cymru. Roedd llawer gormod ohonynt nad ydynt, o ganlyniad i’r anafiadau a ddioddefwyd wrth gloddio ein glo, erioed wedi elwa i unrhyw raddau sylweddol neu hyd yn oed o gwbl o gynllun pensiwn y glowyr. Felly, rwy’n arbennig o falch ein bod bellach yn ystyried hyn yma yn y Cynulliad gan fy mod yn gwybod bod Undeb Cenedlaethol y Glowyr yng Nghymru wedi ymgyrchu dros nifer o flynyddoedd yn mynd yn ôl i’r dyddiau cyn preifateiddio hyd yn oed, dros gael dosbarthiad tecach o’r gwargedion sy’n codi o’r cynllun. Maent wedi lobïo’n gyson am adolygiad o’r trefniant 50/50, a byddwn yn dweud eu bod yn hynny o beth wedi cael eu cefnogi’n fedrus gan yr ymddiriedolwr a etholwyd gan gynllun pensiwn y glowyr ar gyfer y rhanbarth, Mr Anthony Jones, cyn löwr yng nglofa’r Betws yn etholaeth Hefin, ac sy’n cael cefnogaeth lwyr Undeb Cenedlaethol y Glowyr de Cymru yn y rôl hon.

Ddirprwy Lywydd, defnyddiwyd y ddadl gan Lywodraethau olynol yn San Steffan fod angen y gwarged a gymerant i gynorthwyo ac i roi cymhorthdal i’r diwydiant glo. Rwy’n tybio nad oes angen argyhoeddi neb yma yn y Siambr hon ynglŷn â pha mor anghynaliadwy yw dadl o’r fath heddiw, nawr bod diwydiant glo Prydain bron iawn yn grair hanesyddol o’n gorffennol diwydiannol. Felly, rwy’n gobeithio y bydd pob Aelod yn gallu cefnogi’r alwad i wneud y gorau o’r manteision sydd ar gael i’r rhai sy’n dal i allu tynnu pensiwn o’r cynllun ac y bydd yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn yn galw am adolygu’r trefniadau.

Diolch. Galwaf ar Jane Hutt.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n falch iawn o gael y cyfle i ymateb i’r ddadl hon ar ran Llywodraeth Cymru heddiw a diolch i Steffan Lewis am gyflwyno’r cynnig hwn y byddwn yn ei gefnogi. A diolch i’r Aelodau hefyd am eu cyfraniadau i’r ddadl bwysig hon.

Wrth gwrs, mae angen i mi ddatgan ar y cychwyn nad yw pensiynau’n ddatganoledig a’u bod yn faterion i Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen am drefniadau priodol, diogel ac wedi’u rheoli’n dda ar gyfer y cynllun pensiwn hwn, yn enwedig yng ngoleuni’r digwyddiadau diweddar yn ymwneud â chynlluniau pensiwn mawr.

Pan edrychwn ar y rhai sy’n cael budd, ar 30 Medi 2015, roedd 162,684 o bensiynwyr a 37,807 o bensiynwyr gohiriedig yn y cynllun pensiwn hwn i lowyr ledled y DU. Ym mis Mehefin eleni, 2016, roedd tua 22,000 o gyn-lowyr a gweithwyr y diwydiant glo yn y cynllun yn dod o Gymru. I gydnabod hyn, ysgrifennodd y Prif Weinidog at Amber Rudd, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ynni a Newid Hinsawdd, ar 22 Mehefin, ynglŷn â chynllun pensiwn y glowyr, yn cefnogi safbwynt Undeb Cenedlaethol y Glowyr drwy alw am adolygu’r trefniadau cyllido.

Mae wedi cael ei ddweud yn y ddadl hon, yn dilyn preifateiddio Corfforaeth Glo Prydain ym 1994, fod Llywodraeth y DU wedi darparu gwarant solfedd i gynllun pensiwn y glowyr sy’n sicrhau y bydd hawliau pensiwn sylfaenol bob amser yn codi yn unol â chwyddiant ac na ddylai leihau mewn termau ariannol waeth beth yw perfformiad y cronfeydd.

Mae’r cynnig heddiw yn ceisio mynd i’r afael ag annhegwch ymddangosiadol y trefniadau presennol. Dadl Llywodraeth y DU yw bod y rhaniad presennol o wargedion rhwng yr aelodau a’r Llywodraeth yn ad-daliad teg a rhesymol am fuddsoddiad trethdalwyr yn y cynlluniau yn y gorffennol yn ystod y cyfnod o berchnogaeth gyhoeddus ar y diwydiant ac am y risgiau y maent yn parhau i’w hysgwyddo drwy warant y Llywodraeth, a fydd yn parhau hyd nes y caiff y cynllun ei gau, y disgwylir iddo ddigwydd yn y 2070au. Mae’r trefniadau gwarant a negodwyd ar y pryd gan yr ymddiriedolwyr, gyda chefnogaeth yr holl undebau llafur mwyngloddio, yn rhoi cyfle i aelodau’r cynllun rannu buddion o unrhyw warged cyfnodol yng nghronfeydd y cynllun gyda Llywodraeth y DU. Yn ymarferol, rwy’n deall bod hyn wedi golygu bod aelodau’n mwynhau pensiynau bonws gwerth bron i 30 y cant o’u buddion indecs gyswllt. Dylid nodi nad yw Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau buddsoddi; mater i ymddiriedolwyr y cynllun yw hynny. Ond mewn ymateb i lythyr y Prif Weinidog yn gynharach eleni, nododd Llywodraeth y DU, er y byddent yn ystyried unrhyw gynigion, mae’n ymddangos nad oes ganddynt unrhyw gynlluniau i newid y trefniadau presennol ar hyn o bryd. Felly, mae’r ddadl hon heddiw a’r alwad hon am adolygiad yn bwysig ac yn amserol iawn, ac mae gennym neges gref i’w hanfon at Lywodraeth y DU.

Calon y mater yn y cynnig hwn yw cwestiwn y gwargedion mawr sy’n cael eu cynhyrchu, ac mae yna gydnabyddiaeth yn hynny o beth fod angen adolygu’r rhain, fel y mae’r Aelodau wedi nodi mor glir. Mae cynllun pensiwn y glowyr wedi bod yn un hynod lwyddiannus, gan gynhyrchu gwargedion sylweddol. Mae’n amlwg fod taer angen adolygu’r swm o arian sy’n cael ei dynnu allan o’r gronfa gan Lywodraeth y DU. Cafodd y cronfeydd yn y cynllun eu hennill gan y glowyr eu hunain a dylid eu defnyddio er lles y glowyr hynny a chyn-weithwyr y diwydiant glo, a’u teuluoedd wrth gwrs—y glowyr a oedd, am dros ganrif, yn asgwrn cefn diwydiant Prydain, a llawer ohonynt wedi aberthu eu hiechyd ac mewn gormod o achosion, eu bywydau er budd ffyniant diwydiannol Prydain. Mae hi ond yn iawn, fel y mae Hefin David a Jeremy Miles wedi dweud, ein bod am weld y gorau iddynt am y ddyled sydd arnom ni a’r wlad gyfan iddynt.

Tynnodd Dawn Bowden sylw at yr ymgyrch hirsefydlog sy’n dal i fynd rhagddi gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr am adolygiad llawn o’r trefniadau presennol, ac rydym yn cefnogi hynny’n llawn. Wrth gwrs, nid ydynt yn galw am roi terfyn i warant y Llywodraeth—rhaid i ni wneud hynny’n glir; maent yn awyddus i sicrhau bod y ffordd y mae unrhyw wargedion yn cael eu rhannu yn deg ac yn gymesur. Mae gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr achos cyfiawn a gwnaethant achos cryf dros gynnal adolygiad. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi iddynt ein cefnogaeth lawn ac yn cefnogi’r cynnig hwn er mwyn sicrhau bod yr adolygiad yn cael ei wneud yn llawn o ran yr hyn y mae’r cynnig yn galw amdano, gan weithio gyda phawb yn y gweinyddiaethau datganoledig a all wneud i hyn ddigwydd. Am yr un rheswm, rydym yn gwrthwynebu’r gwelliant a gynigiwyd gan Paul Davies ar ran y Ceidwadwyr Cymreig.

Diolch. Galwaf ar Steffan Lewis i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn fynegi fy niolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac i arweinydd y tŷ am ei hymateb. Diolch i Paul Davies am nodi y bydd ei grŵp yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw ac rwy’n ei longyfarch am fabwysiadu agwedd wahanol i Lywodraeth ei blaid yn Llundain.

Siaradodd Hefin David yn huawdl am ei atgofion o streic 1984-1985 a rhannodd gyda ni sut y gallai bywyd fod wedi bod yn wahanol iawn ac yn anodd iddo a’i deulu pe bai ei dad wedi dewis gyrfa wahanol. Ac mae’n hollol gywir, wrth gwrs, i ddweud, 30 a mwy o flynyddoedd ers y streic honno, ei bod hi bellach yn bryd mynd i’r afael â phob anghyfiawnder yn erbyn y glowyr a’u teuluoedd, gan gynnwys mater gwarged pensiwn y glowyr. Roedd Neil Hamilton yn iawn i nodi bod glowyr wedi talu i mewn i’r cynllun hwn, ac nid gweithred o elusen yw iddynt elwa o’r cynllun hwnnw: mae’r arian yn eiddo i lowyr a’u teuluoedd. Gofynnodd Jeremy Miles y cwestiwn allweddol sydd wrth wraidd y ddadl hon yn ei chyfanrwydd: beth sy’n bris teg am gefnogaeth Llywodraeth y DU fel gwarantydd y cynllun hwn? Ac yn sicr mae pob un ohonom yn cytuno nad yw rhaniad 50/50 yn bris teg, nid i’r glowyr a’u teuluoedd o leiaf. Roedd Dawn Bowden yn iawn i nodi nad mater cyfreithiol yw hwn; nid yw hwn yn fater sy’n cael ei ymladd ar sail y gyfraith, ond yn bendant iawn, mae’n un moesol.

Roeddwn yn ddiolchgar i arweinydd y tŷ am rannu gyda ni yr ohebiaeth rhwng y Prif Weinidog a Llywodraeth y DU, ac yn hynod o siomedig o glywed ymateb Llywodraeth y DU i sylwadau’r Prif Weinidog. Rwy’n gobeithio y bydd llais unedig iawn y Cynulliad hwn heddiw yn cynorthwyo Llywodraeth Cymru a Phrif Weinidog Cymru yn eu hymdrechion yn y dyfodol mewn perthynas â’r mater hwn.

Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, rwyf am ddiolch a thalu teyrnged i’r glowyr sydd wedi ymgyrchu i gadw’r ymgyrch hon yn sylw’r cyhoedd, yn enwedig y rhai sydd wedi lansio deisebau a ddenodd dros 8,000 o lofnodion. Hoffwn ddiolch i Aelodau eraill sydd eisoes wedi diolch i Undeb Cenedlaethol y Glowyr a fu’n ymgyrchu ar ran glowyr a’u teuluoedd, nid yn unig ar y mater hwn, ond ar nifer o faterion eraill, ac sy’n parhau i gefnogi glowyr a’u teuluoedd mewn perthynas â’r heriau amrywiol y’ maent yn dal i’w hwynebu heddiw.

Ddirprwy Lywydd, mae cyn-lowyr a’u teuluoedd a’u cymunedau wedi dioddef dad-ddiwydiannu, anghydfod, niwmoconiosis, broncitis cronig, osteoarthritis, dirgryniad bys gwyn a mwy yn sgil eu gwaith. Pan ddygwyd eu swyddi oddi arnynt, gwnaed ymdrech i ddwyn eu hurddas hefyd, ac wrth iddynt wynebu hydref a gaeaf eu hoes, gadewch i ni weithio gyda’n gilydd drostynt, er mwyn sicrhau urddas iddynt yn eu hymddeoliad, a phensiynau cyfiawn. Diolch yn fawr iawn.

Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig heb ei ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen at eitem 6, sef Dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar bobl hŷn, a galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd gan Paul Davies AC, sy’n galw am gydnabod y gwerth aruthrol y mae ein haelodau hŷn yn ein cymunedau yn ei gyfrannu tuag at ein heconomi, ond hefyd i gydnabod yr anghenion y maent yn eu haeddu yn awr i’w cynorthwyo, gobeithio, i fyw bywydau hir a llawn.

Mae pobl yn byw’n hirach—i’w 80au, 90au, a hyd yn oed yn hwy. Maent wedi mynd ymhellach, i greu cyfoeth o dros £1 biliwn i’n heconomi drwy ofal di-dâl, gwaith cymunedol, cynorthwyo teuluoedd a rolau gwirfoddoli. Mae gwarant clo triphlyg Llywodraeth y DU ar bensiwn sylfaenol y wladwriaeth yn golygu bod pensiynwyr yn awr £1,125 yn well eu byd bob blwyddyn ers i’r Ceidwadwyr ddod i rym yn 2010. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn rhannu uchelgais Llywodraeth y DU i wella bywydau pobl hŷn yn barhaus yma yng Nghymru, a thrwy ein dadl heddiw, rydym yn gwahodd y Siambr hon i wneud yr un peth.

O 2012 i 2030, rhagwelir y bydd nifer y bobl 65 oed neu hŷn yng Nghymru yn cynyddu 292,000. Fy awdurdod lleol yng Nghonwy sydd â’r gyfran uchaf o bobl dros 65 oed yng Nghymru, ac maent yn ffurfio 26 y cant o’r boblogaeth. Oes, mae yna amrywio demograffig ar draws Cymru, ond rydym yma i ymladd dros bawb yr ystyrir eu bod yn bobl hŷn yn ein cymdeithas. Mae arnom angen atebion arloesol ac ymarferol i’r problemau sy’n wynebu ein pobl hŷn ar draws ein cenedl.

Un maes allweddol y mae’n rhaid i ni ei wella yw mynediad at y gwasanaethau hanfodol sy’n ofynnol i ddarparu’r ansawdd bywyd y maent yn ei haeddu. Mae mynediad at wasanaethau ar gyfer pobl ag anabledd yn allweddol, mae mynediad ar gyfer y rhai sydd â nam ar eu synhwyrau’n hanfodol, ac mae mynediad at wasanaethau ar gyfer pobl sydd wedi colli eu cof yn hanfodol. Wrth ddweud ‘mynediad’, yr hyn rwy’n ei olygu yw hawdd gyda chyfeirio da, peidio â gorfod wynebu anhawster wrth lywio eich ffordd o gwmpas gwasanaethau sydd ar gael mewn gwirionedd. Er enghraifft, mae 33 y cant o bobl hŷn yn dweud eu bod yn ei chael hi’n anodd iawn gwneud apwyntiad cyfleus mewn gofal sylfaenol. Rydym yn gwybod bod pobl hŷn yn cael eu heffeithio’n anghymesur gan iechyd gwael; mae 36 y cant yn dweud bod hyn yn cyfyngu ar eu gweithgarwch o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, rydym yn ffodus iawn yma yng Nghymru i gael comisiynydd pobl hŷn sy’n amlwg mor angerddol ynglŷn â sefyll dros hawliau, anghenion a lles ein cenedlaethau hŷn.

Yn ddiweddar, amlygwyd pwysigrwydd y ffaith fod arwahanrwydd ac unigrwydd yn cael eu gweld yn risg i iechyd y cyhoedd, gyda thros hanner y rhai 75 oed bellach yn byw ar eu pen eu hunain, a 63 y cant o bobl 80 oed a hŷn yn dweud eu bod yn teimlo’n unig drwy’r amser. Rhybuddiodd y comisiynydd hefyd ynghylch honiadau difrifol iawn yn ymwneud â phrofiadau pobl hŷn wrth iddynt gael gofal iechyd a thriniaeth. Y mis hwn, rwyf wedi cymryd rhan mewn dau adroddiad lles y cyhoedd gan yr ombwdsmon sydd wedi tynnu sylw at ofal annigonol, gofal annigonol difrifol, a methiant systematig ar ran Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, a hefyd o ran darparu triniaeth i gleifion hŷn, gan gynnwys aros 132 wythnos am driniaeth canser.

Polisïau fel yr agenda gofal yn y gymuned: pan ymddangosodd yr agenda, rwy’n credu bod pawb ohonom wedi ei chroesawu, ond rwy’n ofni bod gwelyau wedi cael eu tynnu o’n wardiau ysbyty wrth ragweld yr agenda hon. Ac mae hynny wedi digwydd mewn gwirionedd heb fod y staff a’r seilwaith cymunedol yn weithredol. Bellach mae gennym brinder amlwg o ffisiotherapyddion, nyrsys ardal, gweithwyr cymorth, a therapyddion galwedigaethol. Felly, yn y bôn, maent wedi rhoi’r drol o flaen y ceffyl mewn gwirionedd o ran y gefnogaeth. Yn awr mae gennym fwlch real ac enfawr o ddiffyg gofal.

Mae cartrefi gofal yn cau yn awr ledled Cymru, ac rydym wedi colli rhai yng Nghonwy yn ddiweddar—gwelyau salwch meddwl i’r oedrannus na allwn ddod o hyd i rai eraill yn eu lle—cleifion a theuluoedd yn cael mis yn unig i ddod o hyd i leoliad newydd sy’n aml filltiroedd i ffwrdd bellach o’r cymunedau y maent wedi byw, gweithio, a thyfu i fyny ynddynt, cymunedau y maent yn eu caru; yn aml cânt eu symud filltiroedd i ffwrdd.

Mae blocio gwelyau gan bobl sy’n aros am welyau i henoed bregus eu meddwl mewn cartrefi gofal yn rhemp. Bu’n rhaid i un o fy etholwyr aros am 18 mis mewn gwely ysbyty—[Torri ar draws.] Yn hollol—yn aros am ddarpariaeth i henoed bregus eu meddwl. Yn wir, mae’r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 79 y cant o gleifion 65 oed a hŷn wedi profi oedi enfawr wrth drosglwyddo gofal: roedd 54 y cant o’r rhain yn oedi o ganlyniad i ofal yn y gymuned, dewis cartrefi gofal, neu’n aros i gartref gofal ddod ar gael. Erys diffyg integreiddio amlwg rhwng iechyd a gofal cymdeithasol—y dywedir mor aml yma ei fod yn symud ymlaen, ond nid yw’n digwydd ar lawr gwlad.

Mae Cronfa’r Brenin wedi rhybuddio bod arosiadau hirach yn yr ysbyty yn arwain at risg uwch o haint, hwyliau gwael a theimladau o ddiffyg hunan-barch a sefydliadaeth, gyda llawer o’n cleifion oedrannus sydd mewn ysbytai mewn gwirionedd yn colli eu holl synnwyr o amser—pa ddiwrnod yw hi, pa fis yw hi, a hyd yn oed pa flwyddyn yw hi—ac nid yw hynny’n iawn. Mae gofal canolraddol wedi canfod bod oedi yn yr ysbyty o ddau ddiwrnod yn unig yn negyddu budd ychwanegol gofal canolraddol. Tra byddant yn yr ysbyty neu mewn gofal, gall yr henoed fod mewn perygl arbennig o ddadhydradu, sy’n aml yn arwain at ddryswch, briwiau pwyso, cwympiadau, a heintiau wrin. Heddiw, cawsom grŵp trawsbleidiol rhagorol ar sepsis a sut i’w atal, diffyg ymwybyddiaeth ohono a nifer y cleifion a phobl sy’n awr yn gwbl anymwybodol o beryglon sepsis. Ac mae hwnnw’n effeithio ar bobl o bob oedran a phob cenhedlaeth, ond mae’n arbennig o beryglus yn yr henoed.

Cynyddodd ymgyrch beilot ar negeseuon hydradu nifer yr ymwelwyr a ddôi â diodydd i mewn ar gyfer perthnasau o 18 y cant i 63 y cant, ond nid yw’n ddigon. Rhaid i Lywodraeth Cymru gydweithio’n agos i hyrwyddo ymgyrch Dŵr yn eich Cadw’n Iach GIG Cymru ar draws pob ysbyty yng Nghymru, a chynllun Gwydr Llawn, a dreialwyd yng Ngwent.

Gwelodd Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad, ar arlwyo mewn ysbytai a maeth cleifion, fod cael bwyd maethol ac apelgar yn rhan hanfodol o wella. Rwyf wedi cael profiad uniongyrchol lle y gallaf ddweud wrthych fod maeth a hydradu yr un mor bwysig â meddyginiaeth.

Roedd adroddiad Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru yn gynharach eleni yn amlygu’r problemau a wynebir o ran sicrhau hydradu a maeth digonol mewn ysbytai y tu allan i oriau gwaith arferol. Mae angen monitro priodol ac anogaeth gan staff a theuluoedd. Rwyf am nodi pwynt ar hynny: yn eithaf aml dywedir wrthym, ‘Os gofynnwn iddynt a ydynt eisiau diod neu a ydynt am fwyta a’u bod yn dweud "na", nid oes hawl gennym i’w gorfodi’. Rwy’n aml wedi dweud y gallwch annog rhywun; gallwch gymell rhywun. Mae yna wahanol ffyrdd os yw rhywun yn rhoi ei feddwl ar waith ac nid oes digon o ffocws ar hyn mewn gwirionedd.

Mae ein cynnig yn galw ar Gymru i ddod yn genedl sy’n ystyriol o ddementia. Ar hyn o bryd mae mwy na 45,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia—ac mae disgwyl i hynny godi i fwy na 55,000 erbyn 2021 a thros 100,000 erbyn 2055. Dyma brif achos marwolaeth ym Mhrydain bellach, ar 11.6 y cant o’r holl farwolaethau a gofnodwyd, ac eto gan Gymru y mae’r gyfradd ddiagnosis isaf yn y DU gyfan—43 y cant yn unig o’r rhai sydd â dementia sydd wedi cael diagnosis ffurfiol, o gymharu â 64 y cant yng Ngogledd Iwerddon a’r Alban. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi buddsoddi £50 miliwn mewn creu amgylcheddau sy’n ystyriol o ddementia, gan hyfforddi dros 500,000 o staff y GIG. Dyna sut y mae ei gydnabod a dyna sut i roi camau ar waith, ac rydym am weld gweithredu o’r fath yma yng Nghymru.

Mae Llywodraeth yr Alban wedi hyfforddi dros 500 o hyrwyddwyr dementia yn y GIG—gallwn gael rhai felly yn y GIG yng Nghymru—ac 800 o lysgenhadon dementia mewn cymunedau lleol: rhai o’r rheini yma, os gwelwch yn dda. Eto i gyd, yng Nghymru, dim ond 32 o weithwyr cymorth dementia wedi’u hariannu gan Lywodraeth Cymru sydd yna ledled y wlad gyfan, ac mae’n arswydus na chafodd un o bob 10 o’r rhai a gafodd ddiagnosis unrhyw gymorth o gwbl yn y flwyddyn gyntaf ar ôl eu diagnosis. Dychmygwch y galar a wynebant; dychmygwch y straen ar eu teuluoedd. Mae’n rhaid i ni ddefnyddio’r arloesedd a welwyd yng ngwledydd eraill y DU i fynd ati’n rhagweithiol i gynnig un pwynt cyswllt yn syth ar ôl diagnosis a sicrhau bod gan yr holl staff iechyd a gofal cymdeithasol ddigon o wybodaeth am y cyflwr hwn sy’n newid bywydau. Mae’r rhai sy’n gweithio i edrych ar ôl ein pobl hŷn yn y sector gofal iechyd yn aml iawn yn gwneud gwaith rhagorol, gwaith sy’n galw am empathi, tosturi, amynedd a dealltwriaeth eithriadol. Fodd bynnag, maent angen ein cefnogaeth. Mae adroddiad y Sefydliad Iechyd yn ddiweddar wedi datgan y bydd angen dyblu’r arian sy’n mynd tuag at y gwasanaeth iechyd yng Nghymru dros y 10 mlynedd nesaf er mwyn darparu capasiti i ofalu am bobl o bob oed yng Nghymru.

Mae dadl heddiw’n canolbwyntio ar sut y gallwn helpu i gefnogi ein pobl hŷn a gwerthfawr iawn yn ein cymuned, pobl sydd wedi dod drwy’r rhyfel, wedi wynebu newyn a dognau ac wedi sefyll yn falch i amddiffyn y wlad i ganiatáu’r rhyddid—wyddoch chi, i mi allu sefyll yma a mynegi fy hun. Mae yna agweddau eraill ar y ddadl hon, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau fy nghyd-Aelodau ac Aelodau eraill ar draws y Siambr hon. Diolch yn fawr.

Diolch. Rwyf wedi dethol y saith gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliannau 4, 5, 6 a 7 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Yn ffurfiol—diolch i chi. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 4, 5, 6 a 7 a gyflwynwyd yn ei enw—Rhun.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i gael cymryd rhan yn y ddadl yma, dadl sydd yn un bwysig, ac i gynnig y gwelliannau yn fy enw i. Rydym ni’n sicr yn croesawu’r ddadl yma heddiw. Rydym ni’n cefnogi llawer o eiriad y cynnig, ond yn sicr y cyfan o’r sentiment y tu ôl iddo fo.

Yn rhy aml, rydw i’n meddwl, pan fo hi’n dod i ddadleuon am sut i ddarparu gofal a gofal cymdeithasol ac ati i boblogaeth hŷn y dyfodol, mae rhywun yn gallu teimlo nad yw cyfraniad pobl hŷn eu hunain yn cael ei gydnabod. Mae’r drafodaeth yn aml yn un am sut ydym ni’n ariannu gofal pobl hŷn, ac mae hynny, rydw i’n meddwl, yn anfwriadol yn gallu creu’r argraff bod pobl hŷn, fwy na dim, yn rhyw dreth ar gyllid cyhoeddus ac yn dreth ar gymdeithas. Felly, mae’n werth, rydw i’n meddwl, imi wneud y canlynol yn glir a diamwys: nid problem ydy pobl hŷn, nid draen economaidd neu ddraen o unrhyw fath arall. Maen nhw’n gwneud cyfraniadau hynod werthfawr i’n cymdeithas ni. Rwy’n gobeithio bod yn un fy hun ryw ddiwrnod.

Mae darparu gofal gweddus, addas sy’n cynnal iechyd ac urddas ein poblogaeth hŷn ni yn rhan o’r contract cymdeithasol a ddylai fyth gael ei ystyried fel opsiwn gan Lywodraeth na neb arall. Mae’n aml yn rhywbeth sy’n cael ei anwybyddu bod pobl dros 65 oed yn gwneud cyfraniad sylweddol yn economaidd o hyd, a chymdeithasol, i Gymru. Maen nhw’n darparu gwerth rhyw £260 miliwn o ofal plant am ddim i wyrion ac wyresau a rhyw £0.5 biliwn mewn gwaith gwirfoddol. Felly, mi allwn i restru yn helaethach y cyfraniadau sy’n cael eu gwneud, ac os oes yna bwynt yn dod lle mae yna gost am edrych ar ôl pobl hŷn, peidied byth ag anghofio’r cyfraniad a wnaed yn gynharach yn ystod bywydau pobl hŷn.

Mi drof i at y gwelliannau—mae yna nifer ohonyn nhw. Ni fyddwn ni’n cefnogi gwelliannau’r Llywodraeth. Nid ydym ni’n teimlo bod gosod y cap £50,000 yma’n adlewyrchu tegwch. Mi fyddai’n well gennym ni, yn sicr, weld mwy o gynnydd tuag at roi terfyn go iawn ar y dreth dementia yma sydd gennym ni ar hyn o bryd. Mae gwelliant 2, yn ein tyb ni, yn amherthnasol. Mi allai Llywodraeth Cymru ddiwygio’r talu am ofal ei hunan, faint bynnag o oedi sydd yna’n digwydd o du Llywodraeth Prydain. Mi fyddai gwelliant 3 yn dileu ein un ni, er nad oes gennym ni ddim gwrthwynebiad i’r egwyddorion sy’n cael eu mynegi ynddo fo.

Gan droi at ein gwelliannau ni, nid ydym ni wedi cael ein hargyhoeddi eto o’r angen am ddarn penodol o ddeddfwriaeth ar hawliau pobl hŷn. Mae angen sicrhau hawliau pawb, wrth reswm—pawb fel ei gilydd. Hefyd, wrth gwrs, mae’r dirwedd hawliau dynol yn newid, ac wrthi’n newid yn sylweddol ar hyn o bryd oherwydd bwriad Llywodraeth Prydain, mae’n ymddangos, i gael gwared ar hawliau pobl ar ôl y bleidlais ar Ewrop. Fe allai unrhyw ddeddfwriaeth, felly, sy’n cael ei phasio yma gael ei disodli. Felly, dyna’r rheswm am welliant 4.

Mae gwelliant 5 yn newid ychydig ar eiriad y cynnig gwreiddiol. Mae’n adlewyrchu, mewn difri, ein hyder ni yn y comisiynydd pobl hŷn i fod yn llais ar ran pobl hŷn Cymru.

Mae gwelliant 6 yn cydnabod bod yna fwlch mewn tai lled-breswyl a thai gofal, ‘supported housing’, felly, ar hyn o bryd, a bod angen llenwi’r ‘gap’ hwnnw. Mae gwelliant 7 yn un yr oeddwn i’n eiddgar i’w ychwanegu, yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio efo comisiynwyr heddlu a throsedd i atal pobl hŷn rhag dioddef sgamiau a thwyll. Rydym ni yn ymwybodol, wrth gwrs, fod hon yn broblem fawr—bod gwerthu ffyrnig a gwerthu drwy dwyll yn amlwg yn niweidio lles ariannol a meddyliol ac iechyd pobl hŷn, ac mae’n rhaid inni fynd i’r afael ag o.

Felly, mae llawer i’w groesawu yn y cynnig yma. Rydym yn sicr yn gobeithio y gallwn ni wneud cynnydd o ran gwneud Cymru yn genedl lle gall pobl hŷn deimlo eu bod nhw’n gallu mynd yn hen yn ddiogel, sy’n golygu bod yn genedl gyfeillgar i ddementia, ein bod ni’n amddiffyn pobl hŷn rhag sgamiau a thwyll, fel y gwnes i grybwyll, a sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus ni yn helpu pobl i fyw yn annibynnol mor hir, ac a bo modd, ac mor hir ag y maen nhw’n dymuno, a hynny efo urddas a pharch.

Diolch i chi, fadam Llywydd. Mae gan Gymru boblogaeth sy’n heneiddio. Daw hyn â nifer o fanteision a chyfleoedd. Mae pobl hŷn yn aml yn ganolog i’w cymunedau. Naill ai drwy wirfoddoli i wneud gwaith elusennol a chymunedol, neu drwy ddarparu gofal plant i’w teuluoedd, mae pobl hŷn yn gwneud cyfraniad aruthrol. Mae’n fuddiol i gymdeithas, felly, i ganiatáu i bobl hŷn fyw bywydau llawn a chynhwysol.

Fodd bynnag, mae poblogaeth sy’n heneiddio hefyd yn creu nifer o heriau. Mae llawer yn methu byw bywydau llawn oherwydd afiechyd. Mae 40 y cant o bobl dros 65 oed yng Nghymru yn dweud bod eu hiechyd yn weddol neu’n wael. Pobl hŷn yw prif ddefnyddwyr gwasanaethau gofal sylfaenol yn y GIG, ac eto, fel y mae Age UK Cymru wedi ei nodi, nid yw gwasanaethau gofal sylfaenol bob amser yn gallu diwallu anghenion pobl hŷn. Roedd traean o’r bobl hŷn a oedd am weld eu meddyg teulu yn ystod y 12 mis diwethaf yn ei chael hi’n anodd gwneud apwyntiad cyfleus iddynt eu hunain.

Mae moderneiddio’r ffordd y mae meddygfeydd yn gweithio, er enghraifft drwy wneud mwy o ddefnydd o wasanaethau ar-lein, yn bwysig. Ond mae’n rhaid i newidiadau ystyried anghenion pobl hŷn a sicrhau nad ydynt yn cael eu gadael ar ôl. Rhaid teilwra gofal iechyd i ddiwallu anghenion ein poblogaeth hŷn. Mae dementia wedi goddiweddyd clefyd y galon fel y lladdwr mwyaf ym Mhrydain. Bydd un o bob tri o bobl dros 65 oed yn datblygu dementia a’r prif ffurf ar ddementia yw clefyd Alzheimer. Ar hyn o bryd, fel y nododd Janet, mae mwy na 45,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia. Am ffigur syfrdanol. Rhagwelir y bydd y ffigur yn codi bron draean erbyn 2021.

Mae’r sefyllfa ofnadwy hon yn golygu bod teuluoedd yn gwylio eu hanwyliaid yn llithro ymaith hyd nes na fyddant bellach yn eu hadnabod hyd yn oed. Am deimlad ofnadwy i aelodau o’r teulu. Lle y caiff pobl ddiagnosis cynnar a help i gael gafael ar wybodaeth, cymorth a gofal, mae tystiolaeth yn awgrymu eu bod yn aml yn gallu addasu’n dda i fyw gyda dementia.

Mae angen i’n meddygon teulu archwilio’n agosach am arwyddion o ddementia, oherwydd po gynharaf y gwneir diagnosis, yr hawsaf y bydd bywydau’r rhai sy’n byw gyda’r cyflwr. Ar ôl gwneud diagnosis o ddementia, mae’n bwysig fod dioddefwyr yn cael cymorth i’w galluogi i aros yn eu cartrefi eu hunain cyn belled ag y bo modd. Mae’r Gymdeithas Alzheimer yn dweud y bydd mwy nag un o bob 10 o bobl sy’n byw gyda dementia yn cael eu gorfodi i fynd i gartref gofal yn gynnar oherwydd diffyg cefnogaeth. Ni wnaed digon o gynnydd ar wella gofal dementia yng nghartrefi pobl. Mae angen i ni gefnogi’r gwaith o ddatblygu cynlluniau cymorth dementia yn y gymuned—estyniad o gynlluniau hyfforddi dementia. Mae’n hanfodol fod gweithwyr gofal yn cael hyfforddiant priodol er mwyn darparu gofal o ansawdd. Mae darparu safon uchel o ofal yn effeithio’n sylweddol ar ansawdd bywyd, ac mae’r bobl hyn yn haeddu cael eu trin ag urddas.

Rwy’n credu bod angen Bil hawliau ar gyfer pobl hŷn. Lywydd, un maes nad yw wedi cael sylw hyd yma yw hwn: dywedwch fod dau o bobl, gŵr a gwraig, a bod y gŵr â dementia, mae’r wraig bron ar goll, gan mai’r gŵr sy’n gwbl gyfrifol am faterion ariannol y teulu a materion eraill—allanol, y tu allan i’r cartref. Mewn rhai cymunedau yn y wlad yn arbennig, bron nad yw menywod yn ymdrin o gwbl â’r materion hynny. Felly, pan fydd gwŷr yn cael problem o’r fath—hynny yw, dementia—mae’r menywod fwy neu lai ar goll. Nid oes neb yno i’w helpu gyda hyfforddiant ariannol, hyfforddiant cymdeithasol a hyfforddiant diwylliannol o gwbl yn ein gwasanaeth iechyd. Mae angen i ni ymwneud â’r agwedd honno, oherwydd mae hynny’n effeithio’n hirdymor, nid yn unig ar y teulu ond ar y plant hefyd.

Mae hyn yn bwysig. Rwy’n siarad am ddementia, oherwydd tri ‘D’ a glywais yn ddiweddar: ‘death, divorce, dementia’. Mae angen i ni weithio’n gadarn—yn dosturiol tu hwnt—i wneud yn siŵr nad yw ein pobl yn dioddef yn y wlad hon. Dylai fod gwellhad yn fuan iawn yn y byd hwn, rwy’n gobeithio, er mwyn i bobl gael bywyd iach. Caiff hyn ei gefnogi gan y comisiynydd pobl hŷn, a alwodd am ddeddfwriaeth, a dyfynnaf, ac mae hyn yn ar ddementia:

i ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl hŷn... i fwynhau bywydau sy’n rhydd o gamdriniaeth, esgeulustod, rhagfarn oed a gwahaniaethu... i allu cymryd rhan lawn yn eu cymunedau

a ffynnu yn eu henaint. Mae’n gwbl annerbyniol fod hawliau pobl hŷn, yn enwedig pobl sy’n agored i niwed, yn lleihau wrth iddynt fynd yn hŷn. Yn olaf, maent yn haeddu urddas a pharch, yn ogystal ag annibyniaeth a rhyddid i wneud penderfyniadau am eu bywydau eu hunain yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn. Rwy’n cefnogi’r cynnig hwn.

Lynne Neagle.

Diolch i chi, Lywydd, am y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Mae hawliau a chymorth i bobl sydd â dementia yn bwnc sy’n agos iawn at fy nghalon, ac rwy’n croesawu’r cyfle i ganolbwyntio arno eto heddiw. Ym mis Ionawr eleni, arweiniais ddadl ar yr angen am strategaeth ddementia genedlaethol a chyflwyno’r achos mai dementia yw her iechyd ein cyfnod ni.

Mae bob amser yn werth atgoffa ein hunain o faint y broblem rydym yn ei hwynebu mewn perthynas â dementia. Ar hyn o bryd mae tua 45,000 amcangyfrifedig o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia, a bydd y niferoedd hyn yn codi. Erbyn 2055, mae’n debygol y bydd dros 100,000 o bobl yn byw gyda dementia yng Nghymru. Tu ôl i bob un o’r 45,000 o bobl hynny mae yna deulu cyfan yn byw gyda chanlyniad diagnosis o ddementia, ac rwy’n croesawu’n fawr adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, ‘Dementia: Mwy na dim ond colli’r cof ‘, a’r llais y mae’n ei roi i lawer o ddioddefwyr dementia a’u gofalwyr o ran yr effaith enfawr ac eang y mae’r salwch yn ei chael ar y teulu cyfan.

Rwyf hefyd yn croesawu’r camau y mae’r comisiynydd yn eu cymryd i fynd ar drywydd yr adroddiad gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yng Nghymru, ac rwy’n siwr y bydd hi’n mynd ar drywydd y gwelliannau sydd eu hangen gyda’r trylwyredd y mae bob amser wedi ei ddangos yn ei swydd fel comisiynydd.

Ond credaf fod maint yr her ddementia sy’n ein hwynebu yn golygu ei bod yn hanfodol ein bod yn wynebu’r her gyda’r un egni, brwdfrydedd ac adnoddau ag sydd gennym i fynd i’r afael ag afiechydon fel canser yng Nghymru. Mae’n werth nodi bod yna sylw eang yr wythnos hon i’r ffaith fod dementia wedi goddiweddyd clefyd y galon fel prif achos marwolaeth yn y DU.

Cafwyd cynnydd gwych yma yng Nghymru ar y gwaith o’n troi’n genedl sy’n ystyriol o ddementia, ac mae dros 20 o gymunedau sy’n ystyriol o ddementia wedi’u sefydlu yng Nghymru. Rwy’n hynod o falch mai fy etholaeth yn Nhorfaen oedd yr ail yng Nghymru i ennill statws ystyriol o ddementia. O Artie Craftie, siop grefftau a swyddfa’r post ym Mlaenafon, i amgueddfa lofaol y Big Pit, marchnad dan do Pont-y-pŵl a hyd yn oed fferm gymunedol—maent i gyd wedi’u hachredu’n ystyriol o ddementia. Y gwasanaeth llyfrgell yn Nhorfaen oedd y cyntaf i ddod yn wasanaeth ystyriol o ddementia, ac mae’r staff i gyd yno yn ffrindiau dementia. O ystafell gymunedol yno sy’n ystyriol o ddementia, mae yna gasgliad i ofalwyr sy’n canolbwyntio ar y ffyrdd gorau o gynorthwyo’r person y maent yn gofalu amdanynt, yn ogystal â llyfrau ar iechyd a llesiant. Mae’r holl fentrau hyn wedi codi o’r fenter ystyriol o ddementia dan arweiniad cyngor Torfaen. Ond fel bob amser, mae mwy i’w wneud. Mae’n hanfodol fod y strategaeth ddementia y mae Llywodraeth Cymru yn ei chyflwyno yn y misoedd nesaf yn uchelgeisiol, fod ganddi adnoddau da, a’i bod yn mynd ati mewn ffordd gynhwysfawr i fapio taith y claf o gael diagnosis, gan alluogi byw’n annibynnol cyhyd ag y bo modd, hyd at ofal lliniarol a marwolaeth urddasol.

Mae dau faes penodol rwy’n arbennig o bryderus yn eu cylch. Y cyntaf yw cyfraddau diagnosis. Fel y gwyddom, y targed yw cyfradd ddiagnosis o 50 y cant ar gyfer pobl â dementia erbyn eleni. Nid wyf yn credu bod hwnnw’n ddigon uchelgeisiol. Ni fyddai’n ddigon da i bobl sydd â chanser mai 50 y cant ohonynt yn unig a fyddai’n cael diagnosis, ac ni ddylai fod yn ddigon da ar gyfer pobl â dementia.

Y prif faes arall sy’n peri pryder yw’r nifer o weithwyr cymorth dementia a gynlluniwyd o dan y strategaeth. Ar hyn o bryd, byddai’n o leiaf un gweithiwr cymorth dementia fesul dau glwstwr meddygon teulu yng Nghymru, sef 32 o weithwyr cymorth ar draws Cymru gyfan. Yn syml iawn, nid yw hyn yn ddigon. O ran cyfraddau diagnosis presennol, byddai angen tua 370 o weithwyr cymorth arnom i ateb yr anghenion rydym wedi clywed amdanynt heddiw. Er fy mod yn croesawu’r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud am gadw hyn dan arolwg, rwy’n edrych ymlaen at glywed mwy gan y Gweinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros y misoedd nesaf ynglŷn â sut y gellir gwella ar y targed hwn.

Yn olaf, i gloi, mae strategaeth ddementia cystal ag unrhyw strategaeth ar bapur. Hoffwn wybod hefyd gan Lywodraeth Cymru beth yw’r cynlluniau i yrru’r strategaeth hon yn ei blaen mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod ein bod yn dda iawn am gynhyrchu polisïau da yn Llywodraeth Cymru, ond nid yw polisïau ond cystal â’u gweithrediad.

Diolch i chi am ildio, Lynne. Cytunaf yn llwyr â chi ar hynny: ar bapur y mae strategaeth. Holl bwynt cymunedau ystyriol o ddementia yw eu bod yn dibynnu’n agos iawn ar y gymuned leol i ddod at ei gilydd a darparu’r cyfleoedd hynny i bobl yn yr ardal sy’n dioddef o ddementia, felly rhaid i hyn gael ei arwain o’r gwaelod i fyny.

Mae’n rhaid iddo gael ei arwain o’r gwaelod i fyny, ond rwyf hefyd yn meddwl os oes gennych systemau ar waith fel yr angen am weithwyr cymorth a thargedau ar gyfer cyfraddau diagnosis, rhaid i’r rheini gael eu gyrru gan y Llywodraeth, ac edrychaf ymlaen at glywed gan Lywodraeth Cymru sut y bydd y strategaeth yn mynd o fod yn ddogfen ar bapur i rywbeth sydd o ddifrif yn trawsnewid bywydau pobl â dementia a’u teuluoedd yng Nghymru.

A gaf fi ddechrau drwy ganmol y gwaith y mae Lynne Neagle wedi ei wneud ym maes dementia? Credaf ei bod wedi rhoi araith angerddol iawn ac mae hi’n herio ei hochr ei hun, yn ogystal, yn briodol, ac rwy’n meddwl mai dyna yw bod yn hyrwyddwr effeithiol go iawn i bobl â dementia.

Rwyf eisiau siarad ychydig am y bobl hŷn sy’n dod yn ofalwyr. Mae yna fwy o ofalwyr ymhlith pobl hŷn yn y boblogaeth ar gyfartaledd. Wrth i bobl heneiddio, yn amlwg, mae’r tueddiad i gael clefydau fel dementia yn cynyddu. Mae hon yn her ddwbl. O ran y cyfrifoldebau gofalu eu hunain, yn aml cânt eu cyflawni gan bobl sydd ychydig yn fregus ac yn agored i salwch eu hunain, ac nid ydynt yn cael eu cefnogi’n ddigonol mewn sawl ffordd. Mae diffyg gofal seibiant addas yn parhau i fod yn her go iawn o ran cefnogi gofalwyr ac mae’n golygu—wyddoch chi, yn enwedig i bobl hŷn, os ydynt mewn sefyllfa lle y maent fel arfer yn gofalu am briod, mae hynny’n cymryd cymaint o’u hamser nes bod eu cylch cymdeithasol ehangach yn dechrau crebachu ac maent yn cael eu hynysu fwyfwy. Ac yn aml, pan fydd eu partner yn marw, maent yn cael eu gadael heb unrhyw syniad ynglŷn â’r ffordd ymlaen, am eu bod yn ymdrin â phrofedigaeth, maent wedi colli’r tasgau beunyddiol hynny a oedd yn aml yn rhoi ffocws iddynt er eu bod yn drwm, ac nid oes ganddynt y cylch cymdeithasol a oedd ganddynt ar un adeg. Felly, rwy’n credu ei bod yn broblem go iawn ac mae’n eu harwain i gyfnod o unigrwydd dwys iawn.

Mae un neu ddau o bobl wedi crybwyll unigrwydd ac mae hynny’n rhywbeth y mae gwir angen i ni ganolbwyntio arno, oherwydd cyn gynted ag y byddwch yn ymddeol, y cyswllt dyddiol sydd gennych yn eich gweithle, yn amlwg daw hwnnw i ben, ac i lawer o bobl, gall llawer iawn o ryngweithio ddod i ben os nad oes ganddynt fynediad at weithgareddau ystyrlon eraill a hamdden cymdeithasol a beth bynnag.

Rwyf hefyd yn credu, pan edrychwn ar bobl hŷn fel rhai sy’n gwneud cyfraniad gwerthfawr iawn i gymdeithas, dylem gofio y gallant wneud llawer i’r genhedlaeth iau ac maent eisiau gwneud hynny. Mae llawer o dystiolaeth ar gael fod pobl hŷn sy’n gweithredu fel mentoriaid i bobl, dyweder, sydd heb lawer o sgiliau neu lythrennedd, neu hyd yn oed y rhai sydd wedi bod ar fin mynd i mewn i’r system cyfiawnder troseddol, ceir llawer o dystiolaeth fod cysylltiad â phobl hŷn a bod mewn rhaglenni lle y maent yn cymryd rhan gyda’i gilydd yn gallu arwain at ganlyniadau da iawn mewn gwirionedd. Ac mae pobl hŷn yn aml yn awyddus iawn i wirfoddoli eu hamser, a hefyd mae’r alwad a deimlant tuag at y genhedlaeth iau yn un ddwys iawn, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth na ddylem ei anghofio.

Yn olaf, a gaf fi wneud y pwynt am yr angen am well—? Mae angen i ni siapio ein mannau trefol, rwy’n meddwl, gyda llawer mwy o uchelgais. Rwy’n gweld llawer o newidiadau yn y blynyddoedd i ddod, wrth i ni weld y system drafnidiaeth yn newid a’r gofynion ar yr amgylchedd ac i wella ansawdd aer a phethau eraill. A bydd hyn, rwy’n meddwl, o fudd mawr i bobl hŷn. Mae ceir diesel, yn ôl pob tebyg, wedi cadw llawer iawn o bobl hŷn rhag mynd allan, yn enwedig ar adegau fel oriau brys neu draffig dwys oherwydd digwyddiadau arbennig, neu beth bynnag. Effeithir yn ddramatig ar iechyd anadlol pobl hŷn gan y llygryddion sy’n cael eu pwmpio allan gan gerbydau diesel yn arbennig, ond hefyd yn gyffredinol gan faint y traffig sydd gennym ar hyn o bryd. Felly, mae rheoli traffig yn well, gweld ein mannau trefol yn bennaf fel lleoedd ar gyfer pobl a cherddwyr yn hytrach na’r car modur neu fathau eraill o drafnidiaeth fodurol, mae hynny’n bwysig iawn.

Os wyf fi’n siarad am drafnidiaeth hefyd, mae angen i ni dalu mwy o sylw i’r anghenus iawn, sy’n methu symud fawr ddim neu sy’n eiddil, gan na allant gyrraedd y safle bws lleol, yn aml, a hyd yn oed os bydd y bws yn hygyrch oherwydd bod cynllun safleoedd bysiau bellach wedi gwella, oni bai bod ganddynt wasanaethau trafnidiaeth i’r cartref, bysiau cymunedol, cynlluniau ceir neu beth bynnag, sy’n cael eu rhedeg gan wirfoddolwyr ar gyfer cludo pobl hŷn, maent yn bell iawn o allu defnyddio gwasanaethau, hyd yn oed os ydynt yn byw mewn ardal drefol. Yn amlwg, mae’n llawer iawn gwaeth os ydynt yn byw mewn ardaloedd gwledig.

Ac yn olaf, amwynderau eraill fel—beth sydd wedi digwydd i’n meinciau cyhoeddus? Gallaf gofio adeg pan oeddech yn arfer eu gweld nid yn unig mewn parciau, ond ym mhob man. Ac mae hynny’n wirioneddol bwysig. Rhywbeth rwy’n ei ganfod yn awr, wrth i mi fynd yn hŷn, ac efallai y byddaf yn treulio bore yng Nghaerdydd, neu beth bynnag: ble mae’r toiledau cyhoeddus? Cawsom chwyldro siopa ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg am fod toiledau cyhoeddus yn cael eu darparu. Hebddynt, ni allai menywod fod yn bell iawn o’u cartrefi mewn gwirionedd, am nad oedd ganddynt gyfleusterau ar gael. Wel, mae hi’r un fath ar gyfer pobl hŷn ac wrth gwrs, maent yn aml angen cyfleusterau i’r anabl yn ogystal, neu doiledau o faint rhesymol fan lleiaf er mwyn iddynt allu symud ynddynt. Felly’r pethau hyn, mewn gwirionedd: sut rydym yn adeiladu’r amgylchedd trefol. Mae angen i ni fod yn meddwl sut y mae pobl hŷn yn mynd i ffynnu yn y dyfodol a’r gwasanaethau a’r cymorth y bydd ei angen arnynt. Diolch yn fawr iawn.