Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/11/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Trefn. Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Order. I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Vikki Howells.

The first item on the agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Vikki Howells.

Clefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint

Chronic Obstructive Pulmonary Disease

1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl y mae clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn effeithio arnynt? OAQ(5)0263(FM)

1. How is the Welsh Government supporting people who have been affected by chronic obstructive pulmonary disease? OAQ(5)0263(FM)

Our approach to respiratory health is set out in the national delivery plan, and is being led by the respiratory health implementation group.

Mae ein hagwedd at iechyd anadlol wedi'i nodi yn y cynllun cyflawni cenedlaethol, ac mae'n cael ei arwain gan y grŵp gweithredu ar iechyd anadlol.

Thank you, First Minister. I recently met with the British Lung Foundation to discuss access to pulmonary rehabilitation services for the 2,000 people in my constituency living with COPD. While those in the north Cynon GP cluster are transported to Merthyr with relative ease, those in the south can face difficulties, having to travel to Tonypandy, often over two mountains, for their pulmonary rehabilitation. Ahead of tomorrow’s World COPD Day, what can the Welsh Government do to improve access to this cost-effective treatment in the Cynon valley?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Cefais gyfarfod â Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn ddiweddar i drafod mynediad at wasanaethau adsefydlu cleifion yr ysgyfaint i’r 2,000 o bobl yn fy etholaeth i sy'n byw gyda COPD. Er bod y rhai yng nghlwstwr meddygon teulu gogledd Cynon yn cael eu cludo i Ferthyr yn gymharol hawdd, gall y rhai yn y de wynebu anawsterau, gan orfod teithio i Donypandy, dros ddau fynydd yn aml, ar gyfer eu triniaeth adsefydlu. Cyn Diwrnod COPD y Byd yfory, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i wella mynediad at y driniaeth gost-effeithiol hon yng nghwm Cynon?

Well, we do recognise that there are areas where access is difficult, and it’s why we’re improving access to validated exercise programmes as part of the respiratory disease implementation group’s priority areas. The group is creating an all-Wales data set, to better understand provision and uptake, in order to make sure that the reach is as deep as possible, in order for the programmes to be delivered properly. So, access is an issue that is being considered at this moment in time.

Wel, rydym ni yn cydnabod bod ardaloedd lle mae mynediad yn anodd, a dyna pam yr ydym ni’n gwella mynediad at raglenni ymarfer corff wedi'u dilysu yn rhan o feysydd blaenoriaeth y grŵp gweithredu ar glefyd anadlol. Mae'r grŵp yn creu set ddata Cymru gyfan, er mwyn deall yn well y ddarpariaeth a'r nifer sy’n manteisio arni, er mwyn gwneud yn siŵr bod y cyrhaeddiad mor ddwfn â phosibl, er mwyn i'r rhaglenni gael eu darparu’n briodol. Felly, mae mynediad yn fater sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd.

The national exercise referral scheme can help with the rehabilitation of people with COPD, as well as, of course, people with other health issues. The scheme is funded by Welsh Government but, nevertheless, local authorities in South Wales West charge for the service. Access to the scheme is through GP referral and, bearing in mind that, obviously, your Government supports free prescriptions, why is this, which is effectively exercise on prescription, any different?

Gall y cynllun atgyfeirio ymarfer corff cenedlaethol helpu gydag adsefydlu pobl â COPD, yn ogystal, wrth gwrs, â phobl â phroblemau iechyd eraill. Ariennir y cynllun gan Lywodraeth Cymru, ond, serch hynny, mae awdurdodau lleol yng Ngorllewin De Cymru yn codi tâl am y gwasanaeth. Ceir mynediad at y cynllun trwy atgyfeiriad gan feddyg teulu ac, o gofio, yn amlwg, bod eich Llywodraeth yn cefnogi presgripsiynau am ddim, pam mae hyn, sy'n ymarfer corff ar bresgripsiwn i bob pwrpas, yn wahanol?

Well, if somebody receives a prescription, of course, then the approach can be different. But we want to make sure that there is a fair balance between what an individual is expected to contribute and what is available to that individual. And we see that there are good results. For example, there’s been a decline in the overall rate of people dying from a respiratory health condition by 10 per cent, as well as an 11.1 per cent decline in the number of emergency admissions related to respiratory conditions between 2013 and 2014.

Wel, os bydd rhywun yn derbyn presgripsiwn, wrth gwrs, yna gall yr ymagwedd fod yn wahanol. Ond rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cydbwysedd teg rhwng yr hyn y disgwylir i unigolyn ei gyfrannu a’r hyn sydd ar gael i'r unigolyn hwnnw. Ac rydym ni’n gweld bod canlyniadau da. Er enghraifft, bu gostyngiad o 10 y cant i’r gyfradd gyffredinol o bobl sy'n marw o gyflwr iechyd anadlol, yn ogystal â gostyngiad o 11.1 y cant i nifer y derbyniadau brys yn ymwneud â chyflyrau anadlol rhwng 2013 a 2014.

Darpar-Arlywydd Unol Daleithiau America

The President-elect of the United States of America

2. Pa drafodaethau y mae’r Prif Weinidog wedi’u cael ynghylch croesawu darpar-Arlywydd Unol Daleithiau America i Gymru? OAQ(5)0266(FM)

2. What discussions has the First Minister had about welcoming the President-elect of the United States of America to Wales? OAQ(5)0266(FM)

I thank you for your concise answer, First Minister. Now, I understand that arrangements about the new President—the President-elect—visiting Wales are in the future, but, in terms of trade, I wonder whether you would acknowledge that we now have a future President who is in favour of, and he’s vocally enthused about, striking a trade deal with the UK, and this may lead to a better prospect—[Interruption.] It may lead, despite the naysayers, it may lead to better prospects for a post-Brexit Wales—[Interruption].

Diolch i chi am eich ateb cryno, Brif Weinidog. Nawr, rwy’n deall bod y trefniadau ynghylch yr Arlywydd newydd—y darpar Arlywydd—yn ymweld â Chymru, yn y dyfodol, ond, o ran masnach, tybed a fyddech chi’n cydnabod bod gennym ni erbyn hyn ddarpar Arlywydd sydd o blaid, ac mae wedi lleisio ei farn yn frwd ar y mater, taro bargen fasnachu gyda'r DU, a gallai hyn arwain at ragolygon gwell— [Torri ar draws.] Gallai arwain, er gwaethaf y gwaethafwyr, at ragolygon gwell i Gymru ar ôl Brexit—[Torri ar draws].

I can’t hear the question; allow the question to be heard.

Ni allaf glywed y cwestiwn; gadewch i’r cwestiwn gael ei glywed.

No, it’s not you who needs to apologise; it’s the others.

Na, nid chi sydd angen ymddiheuro, ond y lleill.

Thank you, Llywydd, for telling them off. First Minister, are you enthusiastic, as I am, about the future prospects for a post-Brexit Wales with President Trump?

Diolch, Lywydd, am ddweud y drefn wrthyn nhw. Brif Weinidog, a ydych chi’n frwdfrydig, fel yr wyf i, am y rhagolygon yn y dyfodol i Gymru ar ôl Brexit gyda’r Arlywydd Trump?

Well, I remain to be convinced. And the reason why I say that is that Donald Trump was elected on the basis of putting America first. On that basis, I don’t see that free trade agreements are going to be high up in his agenda. He has said that he wants to unravel global trading arrangements. So, we will have to wait and see. I mean, clearly, there’s work to be done in order to make sure that the UK is in as strong a position as possible post Brexit, but I see no evidence yet to suggest that America will become an exponent of free trade agreements that are balanced and not wholly in favour of one side rather than the other.

Wel, nid wyf wedi fy argyhoeddi hyd yn hyn. A'r rheswm pam rwy’n dweud hynny yw bod Donald Trump wedi ei ethol ar y sail o roi America yn gyntaf. Ar y sail honno, nid wyf yn gweld bod cytundebau masnach rydd yn mynd i fod yn uchel iawn ar ei agenda. Mae wedi dweud ei fod eisiau dadwneud trefniadau masnachu byd-eang. Felly, bydd yn rhaid i ni aros i weld. Hynny yw, yn amlwg, mae gwaith i'w wneud er mwyn gwneud yn siŵr bod y DU mewn sefyllfa mor gref â phosibl ar ôl Brexit, ond ni welaf unrhyw dystiolaeth hyd yma i awgrymu y bydd America o blaid cytundebau masnach rydd sy’n gytbwys ac nid yn ffafrio un ochr yn llwyr yn hytrach na'r llall.

In Islwyn, we celebrate the historic USA-Wales special relationship with great pride, in General Dynamics, with their base in Oakdale. And, at the important recent summit, those close ties between Wales and the USA were reaffirmed, with the Ministry of Defence signing a £3.5 billion deal, to order 589 SCOUT specialist vehicles. That deal ensured that the 200 employees employed by General Dynamics in Oakdale will have guaranteed work for the next decade. So, will the First Minister outline what plans he has to build on his very successful trip to the USA in September of this year and ensure more American companies want to invest in Wales and our wonderful workforce?

Yn Islwyn, rydym ni’n dathlu’r berthynas arbennig hanesyddol rhwng yr Unol Daleithiau a Chymru gyda balchder mawr, yn General Dynamics, â'u canolfan yn Oakdale. Ac, yn yr uwchgynhadledd bwysig ddiweddar, ailfynegwyd y cysylltiadau agos hynny rhwng Cymru a’r Unol Daleithiau wrth i’r Weinyddiaeth Amddiffyn lofnodi cytundeb gwerth £3.5 biliwn, i archebu 589 o gerbydau arbenigol SCOUT. Sicrhaodd y cytundeb hwnnw y bydd gan y 200 o weithwyr a gyflogir gan General Dynamics yn Oakdale waith pendant ar gyfer y degawd nesaf. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa gynlluniau sydd ganddo i adeiladu ar ei daith lwyddiannus iawn i’r Unol Daleithiau ym mis Medi eleni a sicrhau bod mwy o gwmnïau o America eisiau buddsoddi yng Nghymru ac yn ein gweithlu rhagorol?

Yes, the message has been that Wales is open for business, and we carried that message to America. The US is a hugely important investor in the Welsh economy. There are two questions that are still posed by US investors: firstly, will they be able to access the large European market if they are based in the UK on the same terms as now? That’s not yet been answered. Secondly, will the regulatory regime be different in the UK compared to the EU? That’s a question that troubles them. So, we need to see answers to those questions as quickly as possible in order to make sure that the flow of investment continues.

Gwnaf, y neges fu bod Cymru ar agor i fusnes, ac aethom â’r neges honno i America. Mae'r Unol Daleithiau yn fuddsoddwr aruthrol o bwysig yn economi Cymru. Mae dau gwestiwn a ofynnir gan fuddsoddwyr o’r Unol Daleithiau o hyd: yn gyntaf, a fyddan nhw’n gallu cael mynediad at y farchnad fawr Ewropeaidd os ydynt wedi eu lleoli yn y DU ar yr un telerau â nawr? Nid yw hynny wedi cael ei ateb eto. Yn ail, a fydd y drefn reoleiddio yn wahanol yn y DU o'i chymharu â'r UE? Mae hwnnw’n gwestiwn sy'n eu poeni. Felly, mae angen i ni weld atebion i'r cwestiynau hynny cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau bod y llif o fuddsoddiad yn parhau.

First Minister, I think it would be funny if it wasn’t so serious that UKIP is rushing to welcome the President-elect to Wales without actually discussing the fact that this candidate, President to be, has been espousing misogyny, sexism and homophobia to the rest of the world, and we should be very, very concerned about this. I wonder, in the whole debate around Brexit, the United States and the current discussion around politics, how you will be working to restore faith in politics so that we can try to see through the darkness of some of these discussions. I was at an Asylum Justice meal last night trying to support those who need our help, as opposed to building barriers against supporting them. How can we, as a nation, support those very people who need our support when we have such leaders as Trump in this world?

Brif Weinidog, rwy’n meddwl y byddai'n ddoniol pe na byddai mor ddifrifol bod UKIP yn rhuthro i groesawu’r darpar Arlywydd i Gymru heb drafod y ffaith fod yr ymgeisydd hwn, y darpar Arlywydd, wedi bod yn arddel casineb at wragedd, rhywiaeth a homoffobia i weddill y byd, ac fe ddylem ni fod yn bryderus dros ben am hyn. Tybed, yn yr holl ddadl o amgylch Brexit, yr Unol Daleithiau a'r drafodaeth bresennol am wleidyddiaeth, sut y byddwch chi’n gweithio i adfer ffydd mewn gwleidyddiaeth fel y gallwn ni geisio gweld trwy dywyllwch rhai o'r trafodaethau hyn. Roeddwn i mewn pryd bwyd Cyfiawnder Lloches neithiwr yn ceisio cefnogi'r rhai sydd angen ein help, yn hytrach na chodi rhwystrau yn erbyn eu cefnogi. Sut y gallwn ni, fel cenedl, gefnogi’r union bobl hynny sydd angen ein cefnogaeth pan fo gennym ni arweinwyr megis Trump yn y byd hwn?

Real leaders build bridges, not walls—that’s the one thing we have to remember. Humanity does not prosper when countries try to cut themselves off from each other. That leads to conflict, and we see from history where that leads. The President-elect will have a huge task on his hands to unite his very divided country—there’s no question about that. We’ve seen in the past week that America is far from being a country at ease with itself, and he will have a significant task to do in order to move forward towards a more united country. He will clearly have to tone down, at the very least, some of the remarks that he made during his election campaign. There are signs that that might be happening, but we wait to see what happens when he is inaugurated in January.

Mae gwir arweinwyr yn codi pontydd, nid waliau—dyna'r un peth y mae'n rhaid i ni ei gofio. Nid yw dynoliaeth yn ffynnu pan fydd gwledydd yn ceisio torri eu hunain i ffwrdd oddi wrth ei gilydd. Mae hynny'n arwain at wrthdaro, ac mae hanes yn dangos i ni ble mae hynny’n arwain. Bydd gan y darpar Arlywydd dasg enfawr ar ei ddwylo i uno ei wlad hynod ranedig—nid oes amheuaeth am hynny. Rydym ni wedi gweld yn yr wythnos ddiwethaf fod America yn bell o fod yn wlad sy’n fodlon â’i hun, a bydd ganddo dasg sylweddol i’w gwneud er mwyn symud ymlaen tuag at wlad fwy unedig. Mae’n amlwg y bydd yn rhaid iddo ostegu, o leiaf, rhai o'r sylwadau a wnaeth yn ystod ei ymgyrch etholiadol. Ceir arwyddion y gallai hynny fod yn digwydd, ond rydym ni’n aros i weld beth fydd yn digwydd pan gaiff ei urddo ym mis Ionawr.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau yn awr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Questions now from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. First Minister, do you agree that cuts to disability benefits and changes to assessments brought in by Westminster Governments have gone too far and are now harming people who are in genuine need?

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno bod toriadau i fudd-daliadau anabledd a newidiadau i asesiadau a gyflwynwyd gan Lywodraethau San Steffan wedi mynd yn rhy bell ac yn niweidio pobl sydd mewn gwir angen erbyn hyn?

There’s no question at all in my mind that what’s been done by the UK Government with regard to benefits has targeted the most vulnerable. The bedroom tax is one example of that, and she has mentioned another example there. From my perspective, society is judged according to how well it looks after its most vulnerable, not by targeting its most vulnerable.

Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl yn fy meddwl i bod yr hyn sydd wedi ei wneud gan Lywodraeth y DU o ran budd-daliadau wedi targedu'r rhai mwyaf agored i niwed. Mae'r dreth ystafell wely yn un enghraifft o hynny, ac mae hi wedi crybwyll enghraifft arall yn y fan yna. O’m safbwynt i, bernir cymdeithas ar sail pa mor dda y mae'n gofalu am ei rhai mwyaf agored i niwed, nid trwy dargedu ei rhai mwyaf agored i niwed.

Thank you, First Minister. The Ken Loach film ‘I, Daniel Blake’ is resonating with people everywhere. I’m sure you’ll be aware that that film explores hardship, the root causes of hardship and how the system seems to be rigged against those people who are most in need of help. A major part of the hardship experienced by disabled people has come down to flaws in the way in which assessments are carried out. Will the First Minister accept that general practitioners and doctors should be the people making assessments of disability, and that there should be no barriers for disabled people to getting the support that they deserve?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae ffilm Ken Loach "I, Daniel Blake' yn cyseinio gyda phobl ym mhob man. Rwy'n siŵr y byddwch chi’n ymwybodol bod y ffilm yn archwilio caledi, yr achosion sydd wrth wraidd caledi a sut y mae'n ymddangos bod y system wedi ei threfnu i weithredu yn erbyn y bobl hynny sydd fwyaf angen cymorth. Mae rhan fawr o'r caledi a ddioddefir gan bobl anabl wedi ei hachosi gan wallau yn y ffordd y mae asesiadau’n cael eu cynnal. A wnaiff y Prif Weinidog dderbyn mai meddygon teulu a meddygon ddylai fod y bobl sy’n gwneud asesiadau o anabledd, ac na ddylai fod unrhyw rwystrau sy’n atal pobl anabl rhag cael y cymorth y maen nhw’n ei haeddu?

I could not disagree with either of those comments that she’s made. GPs are perfectly well qualified to make an assessment as to whether somebody should qualify for a particular benefit or not. Similarly, of course, I do worry about the fact that those people who are having to go through a number of obstacles in order to claim a benefit are being dissuaded from doing so, and that means greater hardship for them. There are some who may not even want to go through that process in the first place, despite the fact that they may be entitled to benefits. That is where we are, unfortunately, at the moment as a society, where those people who most people would accept need help from the state are being dissuaded from getting that help.

Ni allwn anghytuno â’r naill na'r llall o'r sylwadau hynny y mae hi wedi eu gwneud. Mae meddygon teulu yn gwbl gymwys i wneud asesiad ynghylch pa un a ddylai rhywun fod yn gymwys ar gyfer budd-dal penodol ai peidio. Yn yr un modd, wrth gwrs, rwy’n poeni am y ffaith bod y bobl hynny sy'n gorfod mynd trwy nifer o rwystrau er mwyn hawlio budd-dal yn cael eu hanghymell rhag gwneud hynny, ac mae hynny'n golygu mwy o galedi iddyn nhw. Ceir rhai efallai nad ydynt eisiau mynd drwy'r broses honno yn y lle cyntaf hyd yn oed, er gwaethaf y ffaith y gallai fod ganddyn nhw hawl i fudd-daliadau. Dyna lle’r ydym ni, yn anffodus, ar hyn o bryd fel cymdeithas, lle mae’r bobl hynny y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn derbyn sydd angen help gan y wladwriaeth yn cael eu hanghymell rhag cael y cymorth hwnnw.

I share your concerns, First Minister, and I’m glad that you agree with my position. I’ll give you an opportunity to demonstrate how much you agree. I’ve got a constituent who is claiming employment support allowance and wishes to claim a disability grant in order to enter education. Her GP is demanding that she pays a charge of £95 for completing the forms. Without those forms, she won’t get the grant and, therefore, won’t be able to study. I’ve had it confirmed that students may have to pay to get disabled students grants, and that GPs may charge for this work, which the British Medical Association guidance suggests could be a charge of £90 for 20 minutes’ work. That’s what they say is appropriate, and that is more than you are earning as First Minister. Do you think it’s appropriate that the NHS that you’ve been running for 17 years is putting substantial financial barriers in the way of disabled people trying to improve their lives? And will you commit to getting rid of these charges as soon as is possible?

Rwy’n rhannu eich pryderon, Brif Weinidog, ac rwy'n falch eich bod chi’n cytuno â’m safbwynt i. Rhoddaf gyfle i chi ddangos faint yr ydych chi’n cytuno. Mae gennyf etholwr sy'n hawlio lwfans cymorth cyflogaeth ac yn dymuno hawlio grant anabledd er mwyn mynd i addysg. Mae ei meddyg teulu yn mynnu ei bod hi’n talu ffi o £95 am lenwi'r ffurflenni. Heb y ffurflenni hynny, ni fydd hi'n cael y grant ac, felly, ni fydd hi’n gallu astudio. Cadarnhawyd i mi y gallai fod yn rhaid i fyfyrwyr dalu i gael grantiau myfyrwyr anabl, ac y caiff meddygon teulu godi tâl am y gwaith hwn, ac mae canllawiau Cymdeithas Feddygol Prydain yn awgrymu y gallai hynny fod yn ffi o £90 am 20 munud o waith. Dyna maen nhw’n ei ddweud sy’n briodol, ac mae hynny'n fwy nag yr ydych chi’n ei ennill fel Prif Weinidog. A ydych chi'n meddwl ei bod yn briodol bod y GIG yr ydych chi wedi bod yn ei redeg ers 17 mlynedd yn rhoi rhwystrau ariannol sylweddol yn ffordd pobl anabl sy’n ceisio gwella eu bywydau? Ac a wnewch chi ymrwymo i gael gwared ar y ffioedd hyn cyn gynted â phosibl?

Well, this is the difficulty with the independent contractor model: GPs do charge for services that go beyond the contract, which is why, of course, as Members have heard me say in this Chamber before, there are other models that we need to consider in the future. She has raised an important point on behalf of her constituent. If she writes to me with more details about the case she has raised, I will, of course, write back to her with a personal response.

Wel, dyma’r anhawster gyda'r model contractwyr annibynnol: mae meddygon teulu yn codi tâl am wasanaethau sy'n mynd y tu hwnt i'r contract, a dyna pam, wrth gwrs, fel y mae’r Aelodau wedi fy nghlywed i’n dweud yn y Siambr hon o'r blaen, mae modelau eraill y mae angen i ni eu hystyried yn y dyfodol. Mae hi wedi codi pwynt pwysig ar ran ei hetholwr. Os gwnaiff hi ysgrifennu ataf i gyda mwy o fanylion am yr achos y mae hi wedi ei godi, byddaf, wrth gwrs, yn ysgrifennu yn ôl ati gydag ymateb personol.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you very much, Presiding Officer. First Minister, the Government announced last week that an extra £50 million was to be made available for winter pressures—something we hope will actually alleviate some of the pressures that the acute or primary sectors faced this summer, so that people don’t have the waits they’ve historically had to endure. One of the things that people do dread undertaking these days is ringing their local GP surgery to try to get an appointment, especially an appointment on that particular day, because obviously the demand is so great. Can you tell me exactly how that £50 million or what part of that £50 million will go into general practice to alleviate the pressures that general practice in particular is facing in accommodating the extra demand that it is facing?

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Brif Weinidog, cyhoeddodd y Llywodraeth yr wythnos diwethaf y bydd £50 miliwn ychwanegol yn cael ei roi ar gael ar gyfer pwysau’r gaeaf—rhywbeth yr ydym ni’n gobeithio fydd yn lleddfu peth o'r pwysau a wynebwyd gan y sector acíwt neu sylfaenol yr haf hwn, fel nad yw pobl yn dioddef yr amseroedd aros y bu’n rhaid iddynt eu dioddef yn hanesyddol. Un o'r pethau y mae’n gas gan bobl ei wneud y dyddiau hyn yw ffonio eu meddygfa deulu leol i geisio cael apwyntiad, yn enwedig apwyntiad ar y diwrnod penodol hwnnw, oherwydd yn amlwg mae'r galw mor fawr. A allwch chi ddweud wrthyf sut yn union y bydd y £50 miliwn, neu pa ran o'r £50 miliwn hwnnw, fydd yn mynd i feddygfeydd teulu i leddfu'r pwysau y mae meddygfeydd teulu yn benodol yn eu hwynebu wrth fodloni’r galw ychwanegol y maen nhw’n ei wynebu?

Well, GP surgeries organise themselves in different ways. Some do offer appointments on that day, and I’ve seen them. Others, for reasons that they have to explain, will wait for a week or two, or sometimes even longer. That’s not acceptable for the people who they serve, but the money for winter pressures is designed, of course, to ensure that the health service is able to deal with any pressures that may arise as a result of colder weather, where people come in with respiratory conditions, for example. We know that if they’re admitted to accident and emergency departments with respiratory conditions, they tend to be admitted and wait longer in hospital. And we know that the health boards, as they have done in years gone by, are planning for winter pressures, and the money will be available in order for them to be able to meet those pressures.

Wel, mae meddygfeydd teulu yn trefnu eu hunain mewn gwahanol ffyrdd. Mae rhai yn cynnig apwyntiadau ar y diwrnod hwnnw, ac rwyf i wedi eu gweld. Bydd eraill, am resymau y bydd yn rhaid iddyn nhw eu hesbonio, yn aros am wythnos neu ddwy, neu’n hwy weithiau. Nid yw hynny’n dderbyniol i’r bobl y maen nhw’n eu gwasanaethu, ond mae'r arian ar gyfer pwysau'r gaeaf wedi ei gynllunio, wrth gwrs, i sicrhau bod y gwasanaeth iechyd yn gallu ymdrin ag unrhyw bwysau a allai godi o ganlyniad i dywydd oerach, lle mae pobl yn dod i mewn gyda chyflyrau anadlol, er enghraifft. Rydym ni’n gwybod os cânt eu derbyn i adrannau damweiniau ac achosion brys gyda chyflyrau anadlol, eu bod nhw’n tueddu i gael eu derbyn ac aros yn hwy yn yr ysbyty. Ac rydym ni’n gwybod bod y byrddau iechyd, fel y maen nhw wedi ei wneud yn y blynyddoedd a fu, yn cynllunio ar gyfer pwysau'r gaeaf, a bydd yr arian ar gael er mwyn iddyn nhw allu ymateb i’r pwysau hwnnw.

It wasn’t a trick question, First Minister; I genuinely do want to see this money used to help people get the appointments they require. Forty per cent of people do say that they have problems in getting an appointment on the day that they ring their surgeries up, whatever part of Wales they live in. So, I’d be really grateful if you could say exactly how the improvements can be brought forward in general practice, with this additional money—the £50 million that will go into the acute and the primary sector—to alleviate some of those pressures, but, importantly, how, over the lifetime of this Assembly, with the budget that you have, you will increase the availability of services within the primary sector and get more GPs into surgeries, wherever they may choose to operate in Wales, because that clearly isn’t happening at the moment.

Nid cwestiwn tric oedd hwn, Brif Weinidog; rwyf i wir eisiau gweld yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio i helpu pobl gael yr apwyntiadau sydd eu hangen arnynt. Mae pedwar deg y cant o bobl yn dweud eu bod nhw’n cael problemau’n cael apwyntiad ar y diwrnod y maen nhw’n ffonio eu meddygfeydd, pa bynnag ran o Gymru y maen nhw’n byw ynddi. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi ddweud sut yn union y gellir cyflwyno’r gwelliannau mewn meddygfeydd teulu, gyda’r arian ychwanegol hwn—y £50 miliwn a fydd yn mynd i mewn i'r sector acíwt a sylfaenol—i leddfu peth o'r pwysau hwnnw, ond, yn bwysig, sut, yn ystod oes y Cynulliad hwn, gyda'r gyllideb sydd gennych, y byddwch yn cynyddu’r gwasanaethau sydd ar gael yn y sector sylfaenol a chael mwy o feddygon teulu i mewn i feddygfeydd, lle bynnag y byddant yn dewis gweithredu yng Nghymru, gan ei bod yn amlwg nad yw hynny’n digwydd ar hyn o bryd.

It’s not just about GPs; it’s about all the services that the health service offers. For example, people can be diverted away from needing to go into hospital if they get support at home through social services, which is why, of course, we’ve made sure that the social services budget has not been cut to the extent that it has been elsewhere. We’ve ensured, of course, that where GP practices no longer exist, that the health board takes those practices over and they offer a better service, actually—they offer a better and more holistic service than what has gone on before, as the people of Prestatyn will explain. But, of course, we know that there’ll be many people who have to be admitted to hospital, and it’s hugely important that that money is available for the hospitals to deal with any extra increases in A&E admissions.

Nid yw’n ymwneud â meddygon teulu yn unig; mae'n ymwneud â’r holl wasanaethau y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu cynnig. Er enghraifft, gellir cyfeirio pobl oddi wrth orfod mynd i'r ysbyty os byddant yn cael cymorth gartref trwy wasanaethau cymdeithasol, a dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi gwneud yn siŵr nad yw'r gyllideb gwasanaethau cymdeithasol wedi cael ei thorri i'r graddau y mae hynny wedi digwydd mewn mannau eraill. Rydym ni wedi sicrhau, wrth gwrs, mewn lleoedd nad yw meddygfeydd teulu yn bodoli mwyach, bod y bwrdd iechyd yn cymryd y meddygfeydd hynny drosodd a’u bod yn cynnig gwasanaeth gwell, mewn gwirionedd—eu bod yn cynnig gwasanaeth gwell a mwy cyfannol na'r hyn sydd wedi digwydd o'r blaen, fel y bydd pobl Prestatyn yn ei esbonio. Ond, wrth gwrs, rydym ni’n gwybod y bydd llawer o bobl a fydd yn gorfod cael eu derbyn i'r ysbyty, ac mae'n hynod bwysig bod yr arian hwnnw ar gael i’r ysbytai ymdrin ag unrhyw gynnydd ychwanegol i dderbyniadau i adrannau damweiniau ac achosion brys.

First Minister, we’ve actually seen the money going into general practice declining over the last four years—a £20 million decline over the last four years. That’s why the Royal College of General Practitioners have a campaign at the moment to increase the overall take of the NHS budget going into general practice up to 11 per cent of the budget by 2020. Can you commit to meeting that aspiration from the royal college and, indeed, will you commit to there being more general practitioners in Wales at the end of this Assembly term than there are at the moment? We understand these things do take time, but you have now four-and-a-half years left of the mandate where you can make those changes, you can make those investments that the royal college are talking about, and you can start to recruit the extra staff that are required to create that doorway into the NHS, given that the first point of contact for most people—90 per cent of people—is their general practice.

Brif Weinidog, rydym ni wedi gweld yr arian sy’n mynd i mewn i feddygfeydd teulu yn gostwng dros y pedair blynedd diwethaf—gostyngiad o £20 miliwn dros y pedair blynedd diwethaf. Dyna pam mae gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol ymgyrch ar hyn o bryd i gynyddu’r gyfran o gyllideb y GIG sy’n mynd i feddygfeydd teulu i 11 y cant o'r gyllideb erbyn 2020. A allwch chi ymrwymo i gyflawni’r dyhead hwnnw gan y coleg brenhinol ac, yn wir, a wnewch chi ymrwymo i gael mwy o feddygon teulu yng Nghymru ar ddiwedd y tymor Cynulliad hwn nag sydd gennym ar hyn o bryd? Rydym ni’n deall bod y pethau hyn yn cymryd amser, ond mae gennych chi bedair blynedd a hanner ar ôl o’r mandad nawr, pryd y gallwch chi wneud y newidiadau hynny, pryd y gallwch chi wneud y buddsoddiadau hynny y mae'r coleg brenhinol yn sôn amdanynt, ac y gallwch chi ddechrau recriwtio'r staff ychwanegol sydd eu hangen i greu’r porth hwnnw i mewn i'r GIG, o ystyried mai’r man cyswllt cyntaf i’r mwyafrif o bobl—90 y cant o bobl—yw eu meddygfa deulu.

Well, the royal college of GPs look at it purely in terms of the number of GPs. That’s not sufficient. We have to look at other professionals, such as occupational therapists, such as community nurses. What we don’t want is for people simply to feel that they go and see their GP as the first port of call. That would go against what Choose Well has been saying. We ask people to go to see a pharmacist first, in many GP practices to see the nurse available at the practice, and then see the GP. What I wouldn’t want to do is be in a position where people think that they can avoid seeing a nurse or a pharmacist and go to a GP with a condition that could easily have been dealt with elsewhere. Yes, of course, we want to see sufficient numbers of GPs in Wales, but we also have to make sure there are other alternatives to seeing a GP in order to help take the pressure off GPs.

Wel, mae coleg brenhinol yr ymarferwyr cyffredinol yn edrych arno o ran nifer y meddygon teulu yn unig. Nid yw hynny’n ddigonol. Mae'n rhaid i ni edrych ar weithwyr proffesiynol eraill, fel therapyddion galwedigaethol, fel nyrsys cymuned. Yr hyn nad ydym ei eisiau yw i bobl deimlo mai mynd i weld eu meddyg teulu yw’r man galw cyntaf bob amser. Byddai hynny'n mynd yn groes i’r hyn y mae Dewis Doeth wedi bod yn ei ddweud. Rydym ni’n gofyn i bobl fynd i weld fferyllydd yn gyntaf, i weld y nyrs sydd ar gael yn y practis mewn llawer o feddygfeydd teulu, ac yna gweld y meddyg teulu. Yr hyn na fyddwn eisiau ei wneud yw bod mewn sefyllfa lle mae pobl yn meddwl y gallant osgoi gweld nyrs neu fferyllydd a mynd at feddyg teulu gyda chyflwr a allai fod wedi cael ei drin yn hawdd yn rhywle arall. Ydym, wrth gwrs, ein bod ni eisiau gweld niferoedd digonol o feddygon teulu yng Nghymru, ond mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr hefyd bod dewisiadau eraill yn hytrach na gweld meddyg teulu er mwyn helpu i gymryd y pwysau oddi ar feddygon teulu.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. Further to the question from Gareth Bennett earlier on about President-elect Trump, will the First Minister acknowledge the vital importance to Wales of trade with the United States? Twenty-two per cent of our exports go to the United States. That amounts to nearly £3 billion a year. It’s the biggest single national destination for our exports, compared with Germany, for example, were we export about £1 billion—that’s a third in comparison. Therefore, whatever we may think about the individual who is about to become President of the United States, it’s vitally important for the Welsh Government to get on with the United States administration and to encourage them to invest in Wales and to trade with us as much as possible.

Diolch, Lywydd. Yn dilyn y cwestiwn gan Gareth Bennett yn gynharach am y darpar Arlywydd Trump, a wnaiff y Prif Weinidog gydnabod pwysigrwydd hanfodol masnach gyda'r Unol Daleithiau i Gymru? Mae dau ddeg dau y cant o'n hallforion yn mynd i'r Unol Daleithiau. Mae hynny'n gyfanswm o bron i £3 biliwn y flwyddyn. Dyna’r un gyrchfan genedlaethol fwyaf i’n hallforion, o'i chymharu â'r Almaen, er enghraifft, lle’r ydym ni’n allforio gwerth oddeutu £1 biliwn—traean yw hynny mewn cymhariaeth. Felly, beth bynnag yr ydym ni’n ei feddwl am yr unigolyn sydd ar fin dod yn Arlywydd yr Unol Daleithiau, mae'n hanfodol bwysig i Lywodraeth Cymru gyd-dynnu â gweinyddiaeth yr Unol Daleithiau a’u hannog i fuddsoddi yng Nghymru a masnachu cymaint â phosibl â ni.

Well, it’s right to say that the US is a major market for us. The EU is twice as big as a market and in the same way as he’s right that we have to make sure that we continue to attract investment from the US and export to the US, we also have to make absolutely sure that we’re able to access the European single market on the same terms as now. Why would we want to jeopardise our position in the biggest single market that we have?

Wel, mae'n iawn i ddweud bod yr Unol Daleithiau yn farchnad bwysig i ni. Mae'r UE ddwywaith mor fawr fel marchnad ac yn yr un modd ag y mae e'n iawn bod yn rhaid i ni sicrhau ein bod ni’n parhau i ddenu buddsoddiad o'r Unol Daleithiau ac allforio i'r Unol Daleithiau, mae’n rhaid i ni hefyd wneud yn hollol sicr ein bod ni'n gallu cael mynediad at farchnad sengl Ewrop ar yr un telerau â nawr. Pam y byddem ni eisiau peryglu ein lle yn y farchnad sengl fwyaf sydd gennym ni?

Well, nobody wants to do that, of course, and almost everybody in Britain at any rate wants to continue to trade with the EU on the same basis as we trade now, with tariff-free access. The danger with the EU is that the European Commission and protectionist forces inside the EU will want to put up trade barriers against us, which will be cutting off their nose to spite their face because they have a massive trade surplus with us. But as regards the United States, I want to return to this point because that was the point of my question, what is the Welsh Government going to do regardless of the domestic policies of President-elect Trump to encourage the United States Government to build upon the natural inclination to be friendly to Britain and to encourage trade between us? President Trump has business interests in the United Kingdom. He is, as we know from what he has said, prepared to put Britain at the front of the queue in negotiations for a free trade agreement. What is the Welsh Government going to do to encourage that process forward?

Wel, does neb eisiau gwneud hynny, wrth gwrs, ac mae bron pawb ym Mhrydain beth bynnag eisiau parhau i fasnachu gyda'r UE ar yr un sail ag yr ydym ni’n masnachu nawr, gyda mynediad di-dariff. Y perygl gyda'r UE yw y bydd y Comisiwn Ewropeaidd a lluoedd gwarchodol y tu mewn i'r UE yn awyddus i godi rhwystrau masnach yn ein herbyn, a fydd yn gwneud tro gwael a’u hunain, gan fod ganddyn nhw warged masnach enfawr gyda ni. Ond o ran yr Unol Daleithiau, hoffwn ddychwelyd at y pwynt hwn oherwydd dyna oedd pwynt fy nghwestiwn, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’w wneud beth bynnag fo polisïau domestig y darpar Arlywydd Trump i annog Llywodraeth yr Unol Daleithiau i adeiladu ar y duedd naturiol i fod yn gyfeillgar tuag at Brydain ac i annog masnach rhyngom? Mae gan yr Arlywydd Trump fuddiannau busnes yn y Deyrnas Unedig. Mae’n barod, fel y gwyddom o'r hyn y mae wedi ei ddweud, i roi Prydain ar flaen y ciw yn y trafodaethau ar gyfer cytundeb masnach rydd. Beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i annog datblygiad y broses honno?

Well, he has said that he’ll put America first and any agreement with the UK will put America first and that’s what we must guard against in that respect. We will continue, as we have before, with our offices in the US, working with US companies and seeking to attract investment from the US. That will not change. Why would it change? I’m surprised when he said that nobody is advocating tariffs because I have heard people talking about tariffs. I heard David Davis talk about tariffs. I’ve heard Liam Fox talk about tariffs as if tariffs are unimportant. Why would we want to make it worse for us to access our biggest single market? That’s completely senseless. In the same way, regardless of the political situation in the US, we will continue to work with US companies, to attract investment from the US and promote Welsh produce in US markets. That won’t change.

Wel, mae wedi dweud y bydd yn rhoi America yn gyntaf ac y bydd unrhyw gytundeb gyda'r DU yn rhoi America yn gyntaf a dyna beth mae'n rhaid i ni warchod yn ei erbyn yn hynny o beth. Byddwn yn parhau, fel yr ydym yn y gorffennol, gyda’n swyddfeydd yn yr Unol Daleithiau, i weithio gyda chwmnïau’r Unol Daleithiau a cheisio denu buddsoddiad o'r Unol Daleithiau. Ni fydd hynny'n newid. Pam y byddai'n newid? Cefais fy synnu pan ddywedodd nad oes neb yn argymell tariffau oherwydd rwyf i wedi clywed pobl yn sôn am dariffau. Clywais David Davis yn sôn am dariffau. Rwyf i wedi clywed Liam Fox yn sôn am dariffau fel pe byddai tariffau’n ddibwys. Pam fyddem ni eisiau gwaethygu ein mynediad at ein marchnad sengl fwyaf? Mae hynny'n gwbl ddisynnwyr. Yn yr un modd, beth bynnag fo’r sefyllfa wleidyddol yn yr Unol Daleithiau, byddwn yn parhau i weithio gyda chwmnïau’r Unol Daleithiau, i ddenu buddsoddiad o'r Unol Daleithiau ac i hyrwyddo cynnyrch o Gymru ym marchnadoedd yr Unol Daleithiau. Ni fydd hynny'n newid.

Will the First Minister acknowledge that perhaps UKIP can assist in this process? He will no doubt have seen the charming photograph that appeared very recently of the interim leader of UKIP with the President-elect of the United States, and whatever he and I may think about both those individuals, nevertheless, insofar as we do have personal contacts that can be used for the benefit of Wales, then they ought to be used. In the ‘Taking Wales Forward’ document, which was issued by the Government not so long ago, it says:

‘Ours will be an open government, receptive to new ideas and willing to work with others.’

Is the First Minister willing to work with UKIP in the interests of Wales?

A wnaiff y Prif Weinidog gydnabod efallai y gall UKIP gynorthwyo yn y broses hon? Mae’n siŵr y bydd wedi gweld y llun swynol a ymddangosodd yn ddiweddar iawn o arweinydd dros dro UKIP gyda darpar Arlywydd yr Unol Daleithiau, a beth bynnag y mae ef a minnau’n ei feddwl o’r ddau unigolyn hynny, serch hynny, i'r graddau y mae gennym ni gysylltiadau personol y gellir eu defnyddio er lles Cymru, yna dylid eu defnyddio. Yn y ddogfen, ‘Symud Cymru Ymlaen’, a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth yn gymharol ddiweddar, mae'n dweud:

‘Bydd ein llywodraeth ni yn un agored, yn croesawu syniadau newydd ac yn barod i weithio gydag eraill.'

A yw'r Prif Weinidog yn fodlon gweithio gydag UKIP er budd Cymru?

The only thing that Nigel Farage has run is away. He’s never run anything. He is an individual who has no experience in terms of running anything or in terms of diplomacy. The idea of Nigel Farage being a diplomat is the equivalent of giving a child a chainsaw it would seem to me. Yes, I did see the photographs of Nigel Farage, but without his poppy, on Remembrance Day—a point I made yesterday—even though Arron Banks, the money man, did have a poppy on. It’s one thing for UKIP to say how important it is to remember—and they’re correct in that sense. It’s one thing for Nigel Farage to say that he wants to be at the Cenotaph and that is a point that he is able to make. But, he was not at a remembrance parade yesterday, he was not even wearing a poppy. If Mark Reckless had done that, he’d have been criticised. If Neil Hamilton had done that, he’d have been criticised. If any one of us in this Chamber had done that, then we would have been criticised, but the great Nigel is beyond criticism. Well, I’m afraid yesterday he was hoist by his own petard. Somebody who lacks the wit to be photographed on Remembrance Sunday at an event, grinning, without a poppy, does not deserve to be given any kind of diplomatic role.

Yr unig beth y mae Nigel Farage wedi ei redeg yw i ffwrdd. Nid yw erioed wedi rhedeg dim. Mae’n unigolyn nad oes ganddo unrhyw brofiad o ran rhedeg unrhyw beth nac o ran diplomyddiaeth. Mae'r syniad o Nigel Farage fel diplomydd yn gyfwerth â rhoi llif gadwyn i blentyn, mae'n ymddangos i mi. Do, fe wnes i weld y lluniau o Nigel Farage, ond heb ei babi, ar Ddydd y Cofio—pwynt a wneuthum ddoe—er bod Arron Banks, y dyn arian, yn gwisgo pabi. Mae'n un peth i UKIP ddweud pa mor bwysig yw hi i gofio—ac maen nhw’n gywir yn hynny o beth. Mae'n un peth i Nigel Farage ddweud ei fod eisiau bod yn y Senotaff ac mae hwnnw'n bwynt y mae’n gallu ei wneud. Ond, nid oedd mewn gorymdaith goffa ddoe, nid oedd yn gwisgo pabi hyd yn oed. Pe byddai Mark Reckless wedi gwneud hynny, byddai wedi cael ei feirniadu. Pe byddai Neil Hamilton wedi gwneud hynny, byddai wedi cael ei feirniadu. Pe byddai unrhyw un ohonom ni yn y Siambr hon wedi gwneud hynny, yna byddem ni wedi cael ein beirniadu, ond mae Nigel fawr y tu hwnt i feirniadaeth. Wel, mae gen i ofn iddo gael ei ddadwneud gan ei ddadl ei hun ddoe. Nid yw rhywun nad yw’n ddigon doeth i beidio â chael tynnu ei lun ar Sul y Cofio mewn digwyddiad, yn gwenu, heb babi, yn haeddu cael unrhyw fath o swyddogaeth ddiplomyddol.

Gwella Iechyd y Cyhoedd

Improving Public Health

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro effeithiolrwydd ei strategaethau i wella iechyd y cyhoedd yng Nghymru? OAQ(5)0259(FM)

3. How does the Welsh Government monitor the effectiveness of its strategies to improve public health in Wales? OAQ(5)0259(FM)

We’re committed to using a range of evaluation mechanisms to ensure that our approach has a positive impact on people’s lives in Wales.

Rydym ni wedi ymrwymo i ddefnyddio amrywiaeth o ddulliau gwerthuso i sicrhau bod ein dull yn cael effaith gadarnhaol ar fywydau pobl yng Nghymru.

Thank you very much, First Minister. The Welsh Government figure reveals that more than 60,000 people attended drug and alcohol treatment services between January and March this year, and only 13 per cent successfully completed the treatment. It means that 87 per cent of people never completed the treatment. What plans does the Welsh Government have to review the effectiveness of drug and alcohol treatment services in Wales, which are clearly failing to help the majority of those who need them here?

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog. Mae ffigur Llywodraeth Cymru yn datgelu bod mwy na 60,000 o bobl wedi mynychu gwasanaethau triniaeth cyffuriau ac alcohol rhwng mis Ionawr a mis Mawrth eleni, ac mai dim ond 13 y cant a gwblhaodd y driniaeth yn llwyddiannus. Mae hynny'n golygu na chwblhaodd 87 y cant o bobl y driniaeth. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adolygu effeithiolrwydd y gwasanaethau triniaeth cyffuriau ac alcohol yng Nghymru, sy’n amlwg yn methu â helpu mwyafrif y rhai sydd eu hangen nhw yma?

We know that when it comes to drug rehabilitation, it is a long road for many, many people. For some, they don’t manage at the first opportunity to kick the habit. We know that for many it is a process that takes some time. If we look at our substance misuse strategy, the review of that concluded that the main elements of the strategy had been implemented. It did identify a number of areas where additional work would deliver greater benefits, and actions were built into the 2013-15 substance misuse delivery plan in order to take those recommendations forward.

Rydym ni’n gwybod pan ddaw i adsefydlu yn dilyn cymryd cyffuriau, ei bod hi’n ffordd hirfaith i lawer iawn o bobl. I rai, nid ydynt yn llwyddo ar y cyfle cyntaf i roi'r gorau i'r arfer. Rydym ni’n gwybod i lawer ei bod yn broses sy'n cymryd cryn amser. Os edrychwn ni ar ein strategaeth camddefnyddio sylweddau, daeth yr adolygiad o honno i'r casgliad bod prif elfennau'r strategaeth wedi cael eu gweithredu. Fe wnaeth nodi nifer o feysydd lle byddai gwaith ychwanegol yn sicrhau mwy o fuddion, a chafodd camau gweithredu eu cynnwys yng nghynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau 2013-15, er mwyn bwrw ymlaen â'r argymhellion hynny.

First Minister, your preventative agenda is important to ensure the good public health of people in Wales. Vaccinations are part of that preventative agenda, and particularly in this case, flu vaccinations. We have seen improvements in take-up, but there is still a challenge to NHS front-line staff. What’s the Welsh Government doing to ensure that NHS front-line staff increase the number who take up flu vaccinations to ensure that they can deliver?

Brif Weinidog, mae eich agenda ataliol yn bwysig i sicrhau iechyd y cyhoedd da i bobl yng Nghymru. Mae brechiadau yn rhan o'r agenda ataliol hwnnw, ac yn yr achos hwn yn benodol, brechiadau rhag y ffliw. Rydym ni wedi gweld gwelliannau o ran y nifer sy’n manteisio, ond ceir her i staff rheng flaen y GIG o hyd. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod staff rheng flaen y GIG yn cynyddu’r nifer sy'n manteisio ar frechiadau rhag y ffliw i sicrhau y gallant gyflawni?

I know that GP surgeries in particular have been particularly proactive in ensuring that people are aware of flu vaccinations, and are aware particularly of flu vaccinations that are available without charge to vulnerable groups. And that has proven to be successful over the last few years, and I thank GP surgeries—and pharmacists, for that matter—for the work that they’ve done.

Gwn fod meddygfeydd teulu yn arbennig wedi bod yn arbennig o ragweithiol o ran sicrhau bod pobl yn ymwybodol o frechiadau rhag y ffliw, ac yn ymwybodol yn arbennig o frechiadau rhag y ffliw sydd ar gael am ddim i grwpiau agored i niwed. Ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus dros y blynyddoedd diwethaf, a diolchaf i feddygfeydd teulu—a fferyllwyr, o ran hynny—am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud.

Brif Weinidog, byddwch yn ymwybodol, yn naturiol, fod graddfeydd ysmygu wedi gostwng dros y blynyddoedd, yn rhannol wrth gwrs achos bod deddfwriaeth wedi dod ger bron achos roedd y niferoedd a oedd yn ysmygu yn dal yn ystyfnig o uchel nes i ni gael y gwaharddiad yna ar ysmygu mewn adeiladau cyhoeddus. Yn yr un amser, yn y degawd diwethaf, mae graddfeydd gordewdra wedi codi yn lle disgyn. A fuasech chi’n cytuno bod mesurau deddfwriaethol megis treth ar siwgr ac isafswm pris ar uned o alcohol hefyd yn gallu cael lle i weithio yn yr holl agenda gordewdra? Ac a fyddech chi’n cytuno y buasai’r ddau fesur yna yn cryfhau unrhyw Ddeddf ar iechyd y cyhoedd yng Nghymru?

First Minister, you will naturally be aware that smoking rates have declined over the years, partly of course because legislation has been put in place because the number that smoked was still stubbornly high until we had that ban on smoking in public buildings. In the same period, in the last decade, the rates of obesity have increased rather than fallen. Would you agree that legislative measures such as a sugar tax and a minimum price per unit of alcohol could also have a place in all of this obesity agenda? Would you agree that those two steps would strengthen any public health Bill in Wales?

Byddwn. Ynglŷn ag alcohol, wrth gwrs, rydym ni’n croesawu’r ffaith bod llysoedd yn yr Alban wedi caniatáu beth mae Llywodraeth yr Alban eisiau ei wneud, ac mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei astudio nawr yng Nghymru. Y broblem yw, wrth gwrs, cynlluniau Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar hyn o bryd i symud y mater hwn o Gaerdydd i Lundain, ac felly byddai pwerau’r Cynulliad Cenedlaethol i greu deddfwriaeth ynglŷn â hyn yn cael eu cwtogi. Nid yw hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth i’w groesawu.

Yes, I would. As regards alcohol, we welcome the fact that the Scottish courts have granted the will of the Scottish Executive, and that’s something that we are now studying in Wales. But, of course, the problem at the present time is the UK Government’s plan to shift this matter from Cardiff to London, and therefore the National Assembly’s powers as regards drafting legislation on this would be curtailed. So, that’s not to be welcomed.

First Minister, the Public Health (Wales) Bill was introduced into the National Assembly on 7 November. If passed, the Bill will, amongst other things, create a national register of retailers of tobacco and nicotine products, create a licensing scheme for special procedures such as acupuncture, body piercing, electrolysis and tattooing, and it will require public bodies to carry out health impact assessments in specified circumstances, as well as requiring local authorities to prepare a local strategy for toilet facilities for public use. So, the Welsh Government is seeking to enact laws that have, at their heart, measures to systemically monitor activities on the ground. What advice would the First Minister offer Members such as the Member for South Wales East opposite, when they come to vote on the Public Health (Wales) Bill, if they wish the Welsh Government to monitor the effectiveness of strategies we pass in law in this place?

Brif Weinidog, cyflwynwyd Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) i’r Cynulliad Cenedlaethol ar 7 Tachwedd. Os caiff ei basio, bydd y Bil, ymhlith pethau eraill, yn creu cofrestr genedlaethol o fanwerthwyr cynhyrchion tybaco a nicotin, yn creu cynllun trwyddedu ar gyfer gweithdrefnau arbennig fel aciwbigo, tyllu'r corff, electrolysis a thatŵio, a bydd yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus gynnal asesiadau o effaith ar iechyd o dan amgylchiadau penodedig, yn ogystal â’i gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol baratoi strategaeth leol ar gyfer cyfleusterau toiledau at ddefnydd y cyhoedd. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn ceisio deddfu cyfreithiau sydd, â chanddynt wrth eu gwraidd, fesurau i fonitro gweithgareddau ar lawr gwlad yn systematig. Pa gyngor fyddai'r Prif Weinidog yn ei gynnig i Aelodau fel yr Aelod dros Ddwyrain De Cymru gyferbyn, pan fyddant yn dod i bleidleisio ar y Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), os ydynt yn dymuno i Lywodraeth Cymru fonitro effeithiolrwydd y strategaethau yr ydym ni’n eu pasio mewn cyfraith yn y lle hwn?

I take it the Member refers to the Member who asked the question originally.

Rwy’n cymryd bod yr Aelod yn cyfeirio at yr Aelod a ofynnodd y cwestiwn yn wreiddiol.

Well, it’s hugely important, of course, that Members understand that the public health Bill is part of an overall strategy to improve health and well-being; they’re not standalone measures. The intention is, of course, for us to present a Bill that is as comprehensive as it can be whilst remembering, of course, the difficulties that were experienced and the strongly held views of some Members in relation to bits of the previous Bill. And we know, of course, the history of that.

Wel, mae'n hynod bwysig, wrth gwrs, bod yr Aelodau’n deall bod y Bil iechyd y cyhoedd yn rhan o strategaeth gyffredinol i wella iechyd a lles; nid ydynt yn fesurau annibynnol. Y bwriad, wrth gwrs, yw i ni i gyflwyno Bil sydd mor gynhwysfawr ag y gall fod gan gofio, wrth gwrs, yr anawsterau a gafwyd a safbwyntiau cryf rhai Aelodau o ran darnau o’r Bil blaenorol. Ac rydym ni’n gwybod hanes hynny, wrth gwrs.

Expo’r Byd

The World Expo

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynghylch a fydd Llywodraeth Cymru yn archwilio unrhyw fanteision posibl i Gymru pe bai Cymru’n cyflwyno cais i gynnal Expo’r Byd 2027/28 ai peidio? OAQ(5)0264(FM)

4. Will the First Minister make a statement on whether or not the Welsh Government will explore the potential benefit to Wales of a Welsh bid to host the world expo in 2027/28? OAQ(5)0264(FM)

Rŷm ni wrthi’n ailedrych ar y sgôp ar gyfer denu digwyddiadau busnes rhyngwladol mawr i Gymru. Byddai angen i unrhyw benderfyniad i gyflwyno cais am ddigwyddiad o’r fath roi ystyriaeth fanwl i’r costau a’r enillion o’r buddsoddiad.

We are currently reviewing the scope for attracting major international business events to Wales and, of course, any decision to bid for such an event would need to take detailed account of the costs and the return on that investment.

Wrth gwrs, mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi dweud y bydden nhw’n cefnogi cais o Brydain i gynnal yr Expo am y tro cyntaf, wrth gwrs, ers dros 150 o flynyddoedd. Mae Manceinion eisoes wedi datgan eu bod nhw’n bwriadu rhoi cais i mewn ar gyfer y prif Expo yn 2025, gan anelu at 28 miliwn o ymwelwyr. Mae hynny’n dair gwaith, bron, o gymharu â’r Gemau Olympaidd. O ystyried y budd, oni ddylai fod Cymru’n rhoi cais gerbron hefyd?

Of course, the UK Government has stated that they would support a British bid to stage the Expo for the first time in over 150 years. Manchester has already stated that they intend to submit an application for the main Expo in 2025, with a target of 28 million visitors. That’s almost three times the number that attended the Olympic Games. Considering the benefits, shouldn’t Wales also be submitting a bid?

Wel, ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae’n rhaid ystyried yn gyntaf beth yw’r gost i ni, yn ail, wrth gwrs, ble yn gwmws byddai safle’r Expo, ac mae’r rhain yn bethau rŷm ni’n eu hystyried ar hyn o bryd. Rŷm ni’n gwybod bod cost yr Expo yn mynd lan yn fwy na £1 biliwn, felly mae’n rhywbeth sydd yn sylweddol ynglŷn â chost, ond fe wnawn ni ystyried beth sy’n bosibl yn y pen draw.

Well, at present, we must first of all consider the cost for us, and, secondly, the location. Where would you locate the Expo? These are issues that we are currently considering. We know that the cost of the Expo is in excess of £1 billion, so it is a significantly expensive event, but we will consider what might be possible.

First Minister, an Expo in Wales would have to build, of course, upon our business community’s success. We know that there’s a clear gap in young people’s business skills. The UK Government has announced that the apprenticeship levy is to be apportioned to devolved institutions. Will you commit to ring-fencing funding, so that Welsh businesses will be able to benefit from the apprenticeship levy?

Brif Weinidog, byddai'n rhaid i Expo yng Nghymru adeiladu, wrth gwrs, ar lwyddiant ein cymuned fusnes. Rydym ni’n gwybod bod bwlch amlwg mewn sgiliau busnes pobl ifanc. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi y bydd yr ardoll brentisiaeth yn cael ei dosrannu i sefydliadau datganoledig. A wnewch chi ymrwymo i neilltuo cyllid, fel y bydd busnesau Cymru yn gallu elwa ar yr ardoll brentisiaeth?

Of course, we wait to see what the figure—. Well, we have an idea what the figure will be and we wait to see how that figure will be distributed, bearing in mind, of course, that of the figure of about £130 million, £30 million has already been paid by the Welsh public sector. So, it’s money being returned, in effect, to the Welsh public sector, and we will look to use that money, as we have always done, to ensure that we can create as many effective apprenticeships as possible.

Wrth gwrs, rydym ni’n aros i weld beth fydd y ffigur—. Wel, mae gennym ni syniad beth fydd y ffigur ac rydym ni’n aros i weld sut y bydd y ffigur hwnnw’n cael ei ddosbarthu, gan gofio, wrth gwrs, o’r ffigur o tua £130 miliwn, bod £30 miliwn wedi cael ei dalu gan sector cyhoeddus Cymru eisoes. Felly, mae'n arian sy’n cael ei ddychwelyd, i bob pwrpas, i sector cyhoeddus Cymru, a byddwn yn ceisio defnyddio'r arian hwnnw, fel yr ydym ni wedi ei wneud erioed, i sicrhau y gallwn greu cymaint o brentisiaethau effeithiol â phosibl.

Triniaethau’r GIG yng Ngogledd Cymru

NHS Treatment in North Wales

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad at driniaethau’r GIG yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0256(FM)

5. Will the First Minister make a statement on access to NHS treatment in north Wales? OAQ(5)0256(FM)

Yes. We expect the health board to continually improve access to services for the people of the north.

Gwnaf. Rydym ni’n disgwyl i'r bwrdd iechyd wella mynediad at wasanaethau i bobl y gogledd yn barhaus.

First Minister, like me, I’m sure you were very disappointed and horrified to read of the ombudsman’s case last week in terms of Mr Eifion Wyn Jones, who waited 132 days for prostate cancer treatment. This week, there’s been another case reported in the ‘Daily Post’ of a gentleman from Prestatyn, Mr Ian Taylor, who waited over three months for his treatment. I’m currently working on a case where a gentleman waited over six months for treatment to start. This is in spite of your Government having a very clear target that people should start their treatment, if they’re diagnosed with cancer, within 31 days. What action are you taking, given that the Welsh Government has put this organisation—the Betsi Cadwaladr University Local Health Board—into special measures, to make sure that your target is met for the people of north Wales, so that they can have access to the treatment they need?

Brif Weinidog, fel finnau, rwy'n siŵr eich bod chi’n siomedig iawn ac wedi eich dychryn o ddarllen am achos yr ombwdsmon yr wythnos diwethaf o ran Mr Eifion Wyn Jones, a arhosodd 132 diwrnod am driniaeth canser y brostad. Yr wythnos hon, adroddwyd achos arall yn y 'Daily Post' am ŵr o Brestatyn, Mr Ian Taylor, a arhosodd dros dri mis am ei driniaeth. Rwy'n gweithio ar achos ar hyn o bryd lle arhosodd gŵr dros chwe mis i driniaeth ddechrau. Mae hyn er gwaethaf y ffaith fod gan eich Llywodraeth darged eglur iawn y dylai pobl ddechrau eu triniaeth, os byddant yn cael diagnosis o ganser, o fewn 31 diwrnod. Pa gamau ydych chi’n eu cymryd, o gofio bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi’r sefydliad hwn—Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr—mewn mesurau arbennig, i wneud yn siŵr bod eich targed yn cael ei fodloni ar gyfer pobl y gogledd, fel y gallant gael mynediad at y driniaeth y maent ei hangen?

Betsi Cadwaladr, over the last 12 months, has been one of the best performing health boards against both cancer pathways, with performance against the 62-day pathway normally around 90 per cent and 98 per cent for the 31-day pathway. So, the experience of his constituents—I’ve no reason to doubt them—are not usual, but if he wishes to write to me with the details, I will, of course, investigate.

Betsi Cadwaladr, dros y flwyddyn ddiwethaf, fu un o'r byrddau iechyd a berfformiodd orau yn erbyn y ddau lwybr canser, gyda pherfformiad o tua 90 y cant yn erbyn y llwybr 62 diwrnod fel rheol a 98 y cant ar gyfer y llwybr 31 diwrnod. Felly, nid yw profiadau ei etholwyr—nid oes gen i unrhyw reswm i’w hamau—yn arferol, ond os yw’n dymuno ysgrifennu ataf gyda'r manylion, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio.

Rydw i wedi siarad yn y Siambr yma droeon am bwysigrwydd profion diagnostig. Mae e wedi cael ei dynnu i’m sylw i gan feddygon teulu yn fy etholaeth bod amseroedd aros am brofion endosgopi wedi cyrraedd lefelau pryderus yn y misoedd diwethaf, efo sôn am gleifion yn gorfod aros blwyddyn a saith mis ar ôl cyrraedd brig y rhestr. A wnaiff y Prif Weinidog roi ymrwymiad i edrych ar beth sy’n digwydd o ran profion endosgopi yn y gogledd-orllewin i sicrhau bod cleifion yn cael profion a gofal priodol ac amserol—profion, wrth gwrs, sy’n gallu achub bywydau?

I’ve spoken in this Chamber on a number of occasions about the importance of diagnostic tests. It’s been drawn to my attention by GPs in my constituency that waiting times for endoscopy tests have reached worrying levels over the past few months, with talk of patients having to wait a year and seven months having got to the top of the list. Would the First Minister give a commitment to look at what is happening in terms of endoscopy tests in north-west Wales, to ensure that patients do get appropriate and timely tests and care—tests that can, of course, save lives?

Wrth gwrs, fe wnaf i edrych ar hynny ac ysgrifennu’n ôl at yr Aelod gydag ateb.

Of course, I will look into that and I will write back to the Member with a response.

Since Flint hospital closed, step-down care from Glan Clwyd Hospital to Holywell for Flint patients isn’t working, and there are now excessive waiting times for hospital beds. Why are you reducing local bed availability when we have a shortage of beds, for example, by closing Flint hospital? And, by the way, there was a referendum in Flint that found that the majority of people in Flint wanted their hospital back, so when are we going to get our hospital back in Flint, please?

Ers i ysbyty’r Fflint gau, nid yw gofal cam i lawr o Ysbyty Glan Clwyd i Dreffynnon ar gyfer cleifion y Fflint yn gweithio, a cheir amseroedd aros gormodol am welyau ysbyty erbyn hyn. Pam ydych chi’n lleihau nifer y gwelyau lleol sydd ar gael pan fo gennym ni brinder gwelyau, er enghraifft, trwy gau ysbyty’r Fflint? A, gyda llaw, cynhaliwyd refferendwm yn y Fflint a ganfu fod mwyafrif pobl y Fflint eisiau eu hysbyty yn ôl, felly pryd yr ydym ni’n mynd i gael ein hysbyty yn ôl yn y Fflint, os gwelwch yn dda?

I’m confident that the service the people of Flint will get when the new health centre is open will be far, far better than what the hospital was able to provide. We have seen this before in different parts of Wales, where people naturally feel concerned when a hospital is lost. But when they see what comes instead, and the facilities that are available, that tends to provide them with reassurance.

Rwy'n hyderus y bydd y gwasanaeth y bydd pobl y Fflint yn ei gael pan fydd y ganolfan iechyd newydd yn agor, yn llawer, llawer gwell na'r hyn yr oedd yr ysbyty yn gallu ei gynnig. Rydym ni wedi gweld hyn o'r blaen mewn gwahanol rannau o Gymru, lle mae pobl yn naturiol yn teimlo'n bryderus pan gaiff ysbyty ei golli. Ond pan fyddant yn gweld beth sy'n dod yn ei le, a’r cyfleusterau sydd ar gael, mae hynny’n tueddu i roi sicrwydd iddyn nhw.

Trais a Hunanladdiad mewn Carchardai

Prison Violence and Suicide

6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud ynghylch y galwad am ymchwiliad annibynnol i drais a hunanladdiad mewn carchardai? OAQ(5)0260(FM)

6. What assessment has the First Minister made regarding the call for an independent inquiry into prison violence and suicide? OAQ(5)0260(FM)

Prisons aren’t devolved, and any call for an independent inquiry is a matter for the UK Government, but there clearly are problems within the prison system that the UK Government needs to tackle.

Nid yw carchardai wedi eu datganoli, a mater i Lywodraeth y DU yw unrhyw alwad am ymchwiliad annibynnol, ond yn amlwg ceir problemau o fewn y system carchardai y mae angen i Lywodraeth y DU roi sylw iddynt.

I thank you for that, and I’m sure you are aware, First Minister, that a prison safety and reform White Paper from the Department of Justice was released at the beginning of this month. We cannot divorce the Conservative Government budget cuts in recent years from the reduction in prison staff that has had disastrous consequences for both prisoners and the staff. The Westminster Government has now budgeted an additional £104 million to help recruit 2,500 new prison staff, and some prison reform, and I hope in a way that that will help. But my question is: what representation has the Welsh Government made to the Westminster Government in terms of our Barnett consequential and how that might help us here in Wales in picking up the pieces of their mess?

Diolchaf i chi am hynna, ac rwy'n siŵr eich bod yn gwybod, Brif Weinidog, y cyhoeddwyd Papur Gwyn diogelwch a diwygio mewn carchardai gan yr Adran Gyfiawnder ddechrau'r mis hwn. Ni allwn ysgaru toriadau’r Llywodraeth Geidwadol i’r gyllideb yn y blynyddoedd diwethaf o’r gostyngiad i staff carchardai sydd wedi arwain at ganlyniadau trychinebus i garcharorion ac i'r staff. Mae Llywodraeth San Steffan wedi cyllidebu £104 miliwn ychwanegol erbyn hyn i helpu i recriwtio 2,500 o staff carchardai newydd, a rhywfaint o ddiwygio carchardai, ac rwy’n gobeithio mewn ffordd y bydd hynny’n helpu. Ond fy nghwestiwn i yw: pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu gwneud i Lywodraeth San Steffan o ran ein cyllid Barnett canlyniadol a sut y gallai hwnnw ein helpu ni yma yng Nghymru i geisio clirio eu llanast?

They have the responsibility to pick up the pieces of their mess, primarily. The reduction by 25 per cent of front-line prison officers means that those that remain are overstretched, overwhelmed, and without support, and both prisoners and staff are being left in a vulnerable position. I was the local councillor when the Parc prison was built in my council ward, and the major problem the prison had was that it was understaffed, and the staff were undertrained. There were riots there on a regular basis, while staff from Swansea and Cardiff had to come in to assist the situation. One gentleman managed to escape by hanging on to the underneath of a lorry and he was never found. All those first years of the Parc prison’s operation were shambolic because of the fact that it was all being done on the cheap. Now, of course, it’s in a far better position, but it does show that, if the UK Government isn’t willing to invest in prison officers, then the result is chaos and vulnerable prisoners and vulnerable prison officers. They need to re-examine their plans.

Nhw sy’n gyfrifol am glirio eu llanast, yn bennaf. Mae'r gostyngiad o 25 y cant mewn swyddogion carchar rheng flaen yn golygu bod y rhai sy’n dal yno yn cael eu gorymestyn, eu gorlethu, a heb gefnogaeth, ac mae carcharorion a staff yn cael eu gadael mewn sefyllfa fregus. Fi oedd y cynghorydd lleol pan adeiladwyd carchar y Parc yn fy ward cyngor, a’r brif broblem oedd gan y carchar oedd ei fod yn brin o staff, ac nad oedd y staff wedi eu hyfforddi’n ddigonol. Roedd terfysgoedd yno yn rheolaidd, a bu’n rhaid i staff o Abertawe a Chaerdydd ddod i mewn i gynorthwyo'r sefyllfa. Llwyddodd un gŵr i ddianc trwy hongian o dan lori ac ni ddaethpwyd o hyd iddo. Roedd yr holl flynyddoedd cyntaf hynny o weithredu carchar y Parc yn draed moch oherwydd y ffaith fod y cwbl yn cael ei wneud yn rhad. Nawr, wrth gwrs, mae mewn sefyllfa llawer gwell, ond mae'n dangos, os nad yw Llywodraeth y DU yn barod i fuddsoddi mewn swyddogion carchar, mai’r canlyniad yw anhrefn a charcharorion agored i niwed a swyddogion carchar agored i niwed. Mae angen iddyn nhw ailystyried eu cynlluniau.

The prison system’s in crisis and thousands of prison officers are protesting at their dangerous working conditions. At what point will the First Minister deem it essential for Welsh prisons and the well-being of Welsh prisoners and prison staff to come under the jurisdiction of the Welsh Government and the Welsh Assembly?

Mae'r system carchardai mewn argyfwng ac mae miloedd o swyddogion carchar yn protestio yn erbyn eu hamodau gwaith peryglus. Pryd fydd y Prif Weinidog yn ystyried ei bod yn hanfodol i garchardai Cymru a lles carcharorion a staff carchardai Cymru ddod o dan awdurdodaeth Llywodraeth Cymru a’r Cynulliad Cenedlaethol?

An interesting point, but it’s not quite as easy as that, because we don’t have a self-contained prison estate. For example, you’d still to need to buy in, as it were, prison places in England, at a price that England wanted to charge—we’d have no particular control over that. We lack certain high-security prisons as well, so all this has to be examined to make sure that we don’t end up with control over prisons, which in principle, actually, I’ve got no objection to, but end up with a financial deal that’s far, far worse. Unlike Scotland and Northern Ireland, we’ve never had that self-contained prison system. It is something, of course, that we’ll have to consider when we look at the devolution of prisons.

Pwynt diddorol, ond nid yw mor hawdd â hynny, oherwydd nid oes gennym ni’r ystâd carchardai hunangynhwysol. Er enghraifft, byddai’n dal i fod angen i chi brynu i mewn, fel petai, lleoedd mewn carchardai yn Lloegr, am bris y byddai Lloegr yn dymuno ei godi—ni fyddai gennym ni unrhyw reolaeth benodol dros hynny. Rydym ni’n brin o garchardai diogelwch uchel penodol hefyd, felly mae’n rhaid archwilio hyn i gyd er mwyn sicrhau na fydd gennym ni, yn y pen draw, reolaeth dros garchardai, nad oes gen i unrhyw wrthwynebiad iddo mewn egwyddor, a dweud y gwir, gytundeb ariannol sy'n llawer, llawer gwaeth yn y pen draw. Yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, ni fu gennym ni’r system carchardai hunangynhwysol honno erioed. Mae'n rhywbeth, wrth gwrs, y bydd yn rhaid i ni feddwl amdano wrth ystyried datganoli carchardai.

Ymwybyddiaeth o Ganser y Pancreas

Awareness of Pancreatic Cancer

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo ymwybyddiaeth o ganser y pancreas yng Nghymru? OAQ(5)0262(FM)

7. What steps is the Welsh Government taking to promote awareness of pancreatic cancer in Wales? OAQ(5)0262(FM)

The refreshed cancer delivery plan for Wales, launched today, continues to include a commitment to deliver a programme of awareness campaigns for cancer, including pancreatic cancer.

Mae cynllun cyflawni ar ganser Cymru wedi’i adnewyddu, a lansiwyd heddiw, yn parhau i gynnwys ymrwymiad i gyflwyno rhaglen o ymgyrchoedd ymwybyddiaeth o ganser, gan gynnwys canser y pancreas.

Thank you, First Minister. Today, I was very proud to once again host an event to mark pancreatic cancer awareness month here in the Senedd. Last year, when I asked you about this, I pressed you on the need to raise awareness. This year, Pancreatic Cancer UK have undertaken research that shows that three quarters of the public in the UK cannot name a single symptom of pancreatic cancer. Would you agree with me that we do now need a step change in this area and will you agree to look at what more we can do to ensure that the public knows what to look for, so that they do go to the doctor’s quickly and give themselves a better chance of survival against what is a very aggressive and difficult cancer to treat?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Heddiw, roeddwn yn falch iawn unwaith eto o gynnal digwyddiad i nodi mis ymwybyddiaeth o ganser y pancreas yma yn y Senedd. Y llynedd, pan ofynnais i chi am hyn, pwysais arnoch ar yr angen i godi ymwybyddiaeth. Eleni, mae Pancreatic Cancer UK wedi gwneud gwaith ymchwil sy'n dangos na all tri chwarter y cyhoedd yn y DU enwi unrhyw symptom o ganser y pancreas. A fyddech chi’n cytuno â mi bod angen newid sylweddol arnom yn y maes hwn nawr, ac a wnewch chi gytuno i ystyried beth arall y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod y cyhoedd yn gwybod beth i chwilio amdano, fel eu bod yn mynd at y meddyg yn gyflym a rhoi gwell cyfle i’w hunain o oroesi canser sy’n ymosodol ac yn anodd iawn ei drin?

Hugely difficult: I’ve seen it in more than one individual in my family, and, once it’s diagnosed, it’s hopeless. That’s the usual way with pancreatic cancer at the moment—a 4 per cent survival rate. The difficulty is, of course, that the symptoms are quite general and non-specific, and can be symptoms of any number of conditions. That said, the cancer delivery plan does include the commitment to regular national awareness campaigns. Given the fact that pancreatic cancer is, it seems to me, not hugely unusual as a form of cancer, and given its deadly nature, we do need to work with the medical profession in order to assist not just patients, but GPs as well, in terms of them being able to identify the cancer as quickly as possible, difficult though that is.

Anodd dros ben: rwyf wedi ei weld mewn mwy nag un unigolyn yn fy nheulu, ac, ar ôl cael diagnosis ohono, mae'n anobeithiol. Dyna’r ffordd arferol gyda chanser y pancreas ar hyn o bryd—cyfradd oroesi o 4 y cant. Yr anhawster, wrth gwrs, yw bod y symptomau yn eithaf cyffredinol ac amhenodol, a gallant fod yn symptomau o unrhyw nifer o gyflyrau. Wedi dweud hynny, mae'r cynllun cyflawni ar ganser yn cynnwys yr ymrwymiad i ymgyrchoedd ymwybyddiaeth cenedlaethol rheolaidd. O ystyried y ffaith nad yw canser y pancreas, mae'n ymddangos i mi, yn fath o ganser arbennig o anghyffredin, ac o ystyried ei natur farwol, mae angen i ni weithio gyda'r proffesiwn meddygol i gynorthwyo nid yn unig cleifion, ond meddygon teulu hefyd, o ran eu gallu i adnabod y canser cyn gynted â phosibl, er mor anodd yw hynny.

First Minister, I’m sure you are aware that there’s been no progress in survival rates for pancreatic cancer during the last 40 years, despite the extraordinary leaps and bounds we’ve made in many other medicines and with many other conditions. Now, there’s currently a research project collating samples from six hospitals across England and Wales, including Swansea’s Singleton, and it’s being undertaken to form a bank of tissue that will help scientists to study genetic changes in the cancerous cells. The aim will be to help detect cases more quickly, because, as we’ve just discussed, once you’ve been detected, it’s usually a bit too late. First Minister, would you take a look at this project and see if there’s any assistance that your Government could provide to support this project, either through our research facilities or in terms of funding to try to move this agenda forward?

Brif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi’n ymwybodol na fu unrhyw welliant i gyfraddau goroesi ar gyfer canser y pancreas yn ystod y 40 mlynedd diwethaf, er gwaethaf y camau rhyfeddol yr ydym ni wedi eu gwneud mewn llawer o feddyginaethau eraill a chyda llawer o gyflyrau eraill. Nawr, ceir prosiect ymchwil ar hyn o bryd sy’n casglu samplau o chwe ysbyty ar draws Gymru a Lloegr, gan gynnwys Singleton yn Abertawe, ac mae'n cael ei gynnal i ffurfio cronfa o feinweoedd a fydd yn helpu gwyddonwyr i astudio newidiadau genetig i’r celloedd canser. Y nod fydd helpu i ganfod achosion yn gyflymach, oherwydd, fel yr ydym ni newydd ei drafod, pan gaiff y canser ei ganfod, mae ychydig yn rhy hwyr fel rheol. Brif Weinidog, a wnewch chi gymryd golwg ar y prosiect hwn a gweld a oes unrhyw gymorth y gallai eich Llywodraeth ei roi i gefnogi'r prosiect hwn, naill ai trwy ein cyfleusterau ymchwil neu o ran cyllid i geisio symud yr agenda hon yn ei blaen?

I can say to the Member that we are currently funding research trials for pancreatic cancer through Health and Care Research Wales. That’s in collaboration with Cancer Research UK. Researchers in Wales are also part of the European study group for pancreatic cancer trials. That includes population-based studies of genetic predispositions to pancreatic cancer. So, yes, some work is already being funded by ourselves as a Government. She’s right to point out that survival rates have not budged in a long time, so, finding ways where early diagnosis can be improved will be absolutely crucial to increasing five-year survival rates in the future.

Gallaf ddweud wrth yr Aelod ein bod ni wrthi’n ariannu treialon ymchwil ar gyfer canser y pancreas trwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Mae hynny mewn cydweithrediad â Cancer Research UK. Mae ymchwilwyr yng Nghymru hefyd yn rhan o'r grŵp astudio Ewropeaidd ar gyfer treialon canser y pancreas. Mae hynny'n cynnwys astudiaethau seiliedig ar boblogaeth o ragdueddiadau genetig i ganser y pancreas. Felly, oes, mae rhywfaint o waith eisoes yn cael ei ariannu gennym ni fel Llywodraeth. Mae hi'n iawn i nodi nad yw cyfraddau goroesi wedi newid ers amser maith, felly, mae dod o hyd i ffyrdd lle gellir gwella diagnosis cynnar yn gwbl hanfodol i gynyddu cyfraddau goroesi pum mlynedd yn y dyfodol.

Cau’r Bwlch Cyflog rhwng Menywod a Dynion

Closing the Pay Gap between Women and Men

8. Pa gynlluniau sydd gan y Prif Weinidog i gau'r bwlch cyflog rhwng menywod a dynion yng Nghymru? OAQ(5)0270(FM)

8. What plans does the First Minister have to close the pay gap between women and men in Wales? OAQ(5)0270(FM)

There is still a long way to go before we close the pay gap. It remains a priority. We do continue to tackle the underlying issues that create gender pay inequality, and those plans are to be found in our Welsh-specific equality duties and our strategic equality plan objectives.

Mae llawer iawn i’w wneud eto cyn i ni gau'r bwlch cyflog. Mae'n parhau i fod yn flaenoriaeth. Rydym ni’n parhau i roi sylw i'r problemau sylfaenol sy'n creu anghydraddoldeb cyflog rhwng y rhywiau, ac mae’r cynlluniau hynny i’w gweld yn ein dyletswyddau cydraddoldeb penodol i Gymru ac amcanion ein cynllun cydraddoldeb strategol.

I thank the First Minister for that response. Figures released from the Fawcett Society last week show that the full-time hourly gender pay gap in Wales is 7.1 per cent, which is actually lower than the UK average, but it is against a background of lower wages in Wales. On a UK-wide basis, the gender pay gap means that women are effectively working for free from 10 November, when you compare their wages with men’s, until the end of the year. So, what further could we do to try to tackle this glaring inequality?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae ffigurau a gyhoeddwyd gan Gymdeithas Fawcett yr wythnos diwethaf yn dangos bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau fesul awr llawn amser yng Nghymru yn 7.1 y cant, sy’n is na chyfartaledd y DU, ond yn erbyn cefndir o gyflogau is yng Nghymru. Ar sail y DU gyfan, mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn golygu bod menywod yn gweithio am ddim i bob pwrpas o 10 Tachwedd, pan fyddwch chi’n cymharu eu cyflogau gyda rhai dynion, tan ddiwedd y flwyddyn. Felly, beth arall allem ni ei wneud i geisio mynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hynod amlwg hwn?

We are proud supporters of Chwarae Teg, who, of course, work tirelessly to challenge gender stereotypes, occupational segregation, and to promote modern workplace practices through, for example, the Agile Nation 2 programme and campaigns such as Not Just for Boys, but we are also continuing to challenge gender stereotypes. We held Girls Make a Difference conferences in 2014 and 2015, encouraging girls to aspire and to achieve in Wales.

Rydym ni’n gefnogwyr balch o Chwarae Teg, sydd, wrth gwrs, yn gweithio'n ddiflino i herio stereoteipiau rhyw, gwahanu galwedigaethol, ac i hybu arferion gweithle modern trwy, er enghraifft, rhaglen Cenedl Hyblyg 2 ac ymgyrchoedd fel Not Just for Boys, ond rydym ni hefyd yn parhau i herio stereoteipiau rhyw. Cynhaliwyd cynadleddau Mae Merched yn Gwneud Gwahaniaeth yn 2014 a 2015, gan annog merched i ddyheu ac i gyflawni yng Nghymru.

What action or engagement is the Welsh Government taking following the new Equality and Human Rights Commission report estimating the financial cost of pregnancy and maternity-related discrimination and disadvantage, which found that UK businesses are losing nearly £280 million each year as a result of women being forced out of their jobs by pregnancy and maternity discrimination in work?

Pa gamau neu ymgysylltiad y mae Llywodraeth Cymru yn eu gweithredu yn dilyn adroddiad newydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn amcangyfrif cost ariannol gwahaniaethu ac anfantais ar sail beichiogrwydd a mamolaeth, a ganfu fod busnesau yn y DU yn colli bron i £280 miliwn y flwyddyn o ganlyniad i fenywod yn cael eu gorfodi allan o'u swyddi gan wahaniaethu ar sail beichiogrwydd a mamolaeth yn y gwaith?

It’s a matter for the UK Government to deal with, given the fact that we’re talking here about employment rights, but, nevertheless, any loss of talent to any business is something to be regretted. That means, of course, ensuring that, where there is any discrimination on the basis of maternity leave, that is challenged and dealt with by the employment tribunals.

Mae'n fater i Lywodraeth y DU ymdrin ag ef, o ystyried y ffaith ein bod ni’n sôn yma am hawliau cyflogaeth, ond, serch hynny, mae unrhyw golled o dalent i unrhyw fusnes yn rhywbeth i'w resynu. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, sicrhau, lle ceir unrhyw wahaniaethu ar sail cyfnod mamolaeth, bod hynny’n cael ei herio ac yr ymdrinnir ag ef gan y tribiwnlysoedd cyflogaeth.

Yr Wythnos Ewropeaidd Lleihau Gwastraff

The European Week for Waste Reduction

9. Pa baratoadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud ar gyfer yr Wythnos Ewropeaidd Lleihau Gwastraff? OAQ(5)0268(FM)

9. What preparations has the Welsh Government made for the European week for waste reduction? OAQ(5)0268(FM)

We take the view that every week is a week for waste reduction. We are the only country in the UK to set waste reduction targets, and, since 2006-07, we have reduced our household waste by 14 per cent.

Ein barn ni yw bod pob wythnos yn wythnos i leihau gwastraff. Ni yw'r unig wlad yn y DU i osod targedau lleihau gwastraff, ac, er 2006-07, rydym ni wedi lleihau ein gwastraff cartref gan 14 y cant.

I think Wales has an excellent story to tell, and our very modest levy on plastic bags has had an unbelievable impact in terms of 70 per cent reduction of plastic bag use. The focus of the European week is on reducing the amount of wasteful packaging, and we know from Plastics Europe, which is a trade association for plastics manufacturers, that about two thirds of the plastic used each year in the UK is on packaging. Now, the German Government introduced legislation on this in 1996, which compelled manufacturing companies to redesign wasteful packaging out of their processes to avoid waste, and Germany is now the top European nation for recycling: 70 per cent of the waste generated is successfully recovered and reused each year. What do you think Wales could do to follow the example of Germany, as we know that people in our community rail against the fact that there is so much unnecessary plastic wrapped up in whatever they purchase?

Rwy’n credu bod gan Gymru stori wych i'w hadrodd, ac mae ein hardoll fach iawn ar fagiau plastig wedi cael effaith anhygoel o ran lleihau'r defnydd o fagiau plastig gan 70 y cant. Mae pwyslais yr wythnos Ewropeaidd ar leihau cyfanswm y deunydd pacio gwastraffus, ac rydym ni’n gwybod drwy Plastics Europe, sy’n gymdeithas fasnachu ar gyfer cynhyrchwyr plastig, bod tua dwy ran o dair o'r plastig a ddefnyddir bob blwyddyn yn y DU ar gyfer deunydd pacio. Nawr, cyflwynodd Llywodraeth yr Almaen ddeddfwriaeth ar hyn yn 1996, a oedd yn gorfodi cwmnïau gweithgynhyrchu i ailddylunio pecynnau gwastraffus allan o'u prosesau er mwyn osgoi gwastraff, a’r Almaen yw'r wlad Ewropeaidd uchaf o ran ailgylchu erbyn hyn: mae 70 y cant o'r gwastraff a gynhyrchir yn cael ei adfer yn llwyddiannus a’i ailddefnyddio bob blwyddyn. Beth ydych chi'n feddwl y gallai Cymru ei wneud i ddilyn esiampl yr Almaen, gan ein bod ni’n gwybod bod pobl yn ein cymuned yn cwyno am y ffaith fod cymaint o blastig diangen wedi ei lapio am beth bynnag y maen nhw’n ei brynu?

The difficulty with it, of course, is that much of what we buy comes from outside even the EU. With China particularly, the packaging is substantial because of the distance that goods will travel. So, there is a difficulty for me in saying, ‘Right, we're going to have a closed cycle in Wales’, because Wales is so small. I think there is scope for doing it at a UK level and an EU level to encourage there to be fewer—for there to be less possible waste at the beginning of the process to not have to deal with the arisings at the end. But, for me, this is something that should be dealt with at a much bigger level, an international level, a global level, to make sure that we reduce the amount of potential waste in the first place.

Yr anhawster, wrth gwrs, yw bod llawer o'r hyn yr ydym ni’n ei brynu yn dod o'r tu allan i’r UE hyd yn oed. O ran Tsieina yn arbennig, mae’r deunydd pacio yn sylweddol oherwydd y pellter y bydd nwyddau yn ei deithio. Felly, mae anhawster i mi ddweud, 'Iawn, rydym ni’n mynd i gael cylch caeedig yng Nghymru', gan fod Cymru mor fach. Rwy’n meddwl bod lle i’w wneud ar lefel y DU ac ar lefel yr UE i annog cael llai—fel bod llai o wastraff posibl ar ddechrau'r broses er mwyn peidio â gorfod ymdrin â’r deilliannau yn y diwedd. Ond, i mi, mae hyn yn rhywbeth y dylid ymdrin ag ef ar lefel lawer mwy, ar lefel rhyngwladol, ar lefel byd-eang, er mwyn sicrhau ein bod yn lleihau cyfanswm y gwastraff posibl yn y lle cyntaf.

Wel, mae yna un peth y gallwn ni ei wneud yng Nghymru, Brif Weinidog, ar sail y lefi bagiau plastig, a chynllun dychwelyd blaendal yw hynny, fel bod y poteli plastig sy’n cael eu defnyddio heddiw yng Nghymru yn cael eu hailddefnyddio a’u dychwelyd, a blaendal yn cael ei dalu yn ôl, yn hytrach na’u bod yn bennu lan ar ein traethau ni.

There is one thing that we can do in Wales, First Minister, on the basis of the plastic bags levy, and that is a deposit-return scheme so that the plastic bottles that are used today in Wales are re-used and returned, and that deposit is repaid, rather than them ending up on our beaches.

Wel, ynglŷn â photeli plastig, wrth gwrs, mae yna fodd ailgylchu poteli plastig. Rwy’n gwybod bod awdurdodau lleol yn casglu’r poteli hynny ar wahân—rhai ohonyn nhw, ta beth—o wastraff cyffredin. So, felly, i ni, roedd yn hollbwysig sicrhau bod bagiau plastig yn cael delio â nhw yn y ffordd hyn achos y ffaith nad ydyn nhw ddim yn cael eu hailgylchu ac nid ydyn nhw yn ‘biodegradable’ hefyd. Ond, wrth gwrs, yn y pen draw, bydd yn rhaid ystyried ffyrdd eraill o sicrhau ein bod ni’n ailgylchu mwy.

Well, as regards the plastic bottles, of course, it is possible to recycle plastic bottles. I know that local authorities collect those bottles separate—some of them, anyway—to ordinary waste. So, it was very important for us to ensure that plastic bags are dealt with in this way, because of the fact that they are not recycled and also not biodegradable. But, of course, ultimately, we will have to consider alternative ways of recycling more.

Mynediad i’r Ganolfan Gofal Arbenigol a Chritigol Arfaethedig

Access to the Planned Special and Critical Care Centre

10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad i gleifion o Gaerffili i'r ganolfan gofal arbenigol a chritigol arfaethedig? OAQ(5)0261(FM)

10. Will the First Minister make a statement on access for patients from Caerphilly to the planned Special and Critical Care Centre? OAQ(5)0261(FM)

Yes. We’ll continue to work with the health board to address the transport requirements of patients and others who require access to the SCCC, and that will, of course, mean working to ensure that his constituents have the best transport access possible.

Gwnaf. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd i fynd i'r afael â gofynion cludo cleifion ac eraill sydd angen mynediad at y ganolfan, a bydd hynny, wrth gwrs, yn golygu gweithio i sicrhau bod gan ei etholwyr y mynediad gorau posibl at gludiant.

He’s anticipated my supplementary. I very much welcome the long-awaited special critical care centre. One of the biggest—[Interruption.] No, I didn't. One of the biggest concerns for my constituents, though, is transport links, as you say, to the super-hospital. We need a modern, integrated public transport system for the twenty-first century. Therefore, would he agree to work with his Cabinet colleagues to ensure the new super-hospital is adequately served by the south Wales metro, preferably with a specific stop there? And would the First Minister also accept that a number of my constituents, particularly in the south of Caerphilly and the Caerphilly basin, will need to continue, and should be allowed to continue, to use the University Hospital of Wales in Cardiff, in the Heath, even though it lies outwith the Aneurin Bevan university health board?

Mae wedi rhagweld fy nghwestiwn atodol. Rwy’n croesawu'r ganolfan gofal arbenigol a chritigol hir-ddisgwyliedig yn fawr iawn. Un o'r pryderon—[Torri ar draws.] Naddo, wnes i ddim. Un o'r pryderon mwyaf i’m hetholwyr, fodd bynnag, yw cysylltiadau trafnidiaeth, fel y dywedwch, i’r uwch-ysbyty. Mae angen system drafnidiaeth gyhoeddus fodern, integredig arnom ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Felly, a wnaiff ef gytuno i weithio gyda'i gydweithwyr yn y Cabinet i sicrhau bod yr uwch-ysbyty newydd yn cael ei wasanaethu'n ddigonol gan fetro de Cymru, gyda stop penodol yno yn ddelfrydol? Ac a fyddai'r Prif Weinidog hefyd yn derbyn y bydd angen i nifer o’m hetholwyr, yn enwedig yn ne Caerffili ac ym masn Caerffili, barhau, ac y dylid caniatáu iddyn nhw barhau, i ddefnyddio Ysbyty Athrofaol Cymru yng Nghaerdydd, yn y Mynydd Bychan, er ei fod y tu allan i fwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan?

It's fairly common for people to use a hospital that isn't technically within the health board area that they reside in. For example, people in Ogmore by Sea or Ewenny naturally use the Princess of Wales Hospital in Bridgend, even though they're not within the local health board area, and that will continue in the future. He's absolutely right to point out that there are opportunities with the metro to make sure that people are able to travel more easily, and he makes an important and interesting point about having a stop at the SCCC.

In terms of transport generally, I know that the Cabinet Secretaries who are responsible for transport and health will work together to make sure that the SCCC has those transport links, and I know that the ambulance services trust has also been very closely involved in the local development of plans for the SCCC.

Mae'n eithaf cyffredin i bobl ddefnyddio ysbyty nad yw’n dechnegol yn ardal y bwrdd iechyd y maen nhw’n byw ynddi. Er enghraifft, mae pobl yn Aberogwr neu Ewenni yn naturiol yn defnyddio Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er nad ydynt yn ardal y bwrdd iechyd lleol, a bydd hynny’n parhau yn y dyfodol. Mae'n hollol iawn i nodi bod cyfleoedd gyda'r metro i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu teithio yn haws, ac mae'n gwneud pwynt pwysig a diddorol am gael stop yn y ganolfan.

O ran trafnidiaeth yn gyffredinol, gwn y bydd Ysgrifenyddion y Cabinet sy'n gyfrifol am drafnidiaeth ac iechyd yn gweithio gyda'i gilydd i wneud yn siŵr bod gan y ganolfan y cysylltiadau trafnidiaeth hynny, a gwn fod yr ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans hefyd wedi cymryd rhan agos yn natblygiad lleol cynlluniau ar gyfer y ganolfan.

Cysylltiadau Masnach a Thrafnidiaeth ar ôl i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd

Trade and Transport Connections Post Brexit

11. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â Llywodraeth Gweriniaeth Iwerddon ynghylch cysylltiadau masnach a thrafnidiaeth ar ôl i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd? OAQ(5)0255(FM)

11. What discussions has the Welsh Government had with the government of the Republic of Ireland on trade and transport connections post Brexit? OAQ(5)0255(FM)

Well, I called an extraordinary summit of the British-Irish Council in Cardiff in the summer, where the economy and trade and the common travel area were key points of discussion, and EU exit implications will figure prominently, I'm sure, in future British-Irish Council meetings.

Wel, galwais uwchgynhadledd arbennig y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nghaerdydd yn yr haf, lle’r oedd yr economi a masnach a'r ardal deithio gyffredin yn bwyntiau trafod allweddol, a bydd goblygiadau gadael yr UE yn flaenllaw, rwy'n siŵr, yng nghyfarfodydd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn y dyfodol.

First Minister, two of the most important trade routes with Ireland run through Wales, north and south, and they've received substantial funding over the years from European programmes, and, as we're seeing the UK Government talk about infrastructure investment as being key now, post Brexit, can you assure us that you are discussing these matters with them and the Republic of Ireland, because maintaining the quality of our ports and the roads and rail that serve them is crucial?

Brif Weinidog, mae dau o'r llwybrau masnach pwysicaf gydag Iwerddon yn rhedeg trwy Gymru, yn y gogledd a'r de, ac maen nhw wedi derbyn arian sylweddol dros y blynyddoedd o raglenni Ewropeaidd, a, chan ein bod yn gweld Llywodraeth y DU yn dweud bod buddsoddi mewn seilwaith yn allweddol nawr, ar ôl Brexit, a allwch chi ein sicrhau eich bod yn trafod y materion hyn gyda nhw a Gweriniaeth Iwerddon, gan fod cynnal ansawdd ein porthladdoedd a'r ffyrdd a’r rheilffyrdd sy'n eu gwasanaethu yn hanfodol?

Well, there are issues for us. The issue of the border in Ireland has been raised, not least by me. The UK Government has conceded that the UK will not control its borders, because it has said that it does not want to see a closed border between Northern Ireland and the republic. I’ve no quibble or disagreement with that decision, but it does mean, of course, that the UK will have an open border with the EU. If you can get into the Republic of Ireland, you can get into the UK. There’ll be nothing to stop you. That goes against, of course, what some said in the EU referendum.

What are the implications for Wales? Well, at one time there were customs controls at the three Welsh ports that have Irish ferries—I remember them well—but they were random customs checks. Not everybody was checked. But there have never been passport controls at those ferry terminals, so if there was to be a closed border between the UK and the EU via Ireland, that would mean, of course, passport controls at the ferry ports, which they’re not equipped for, and delays. There would be congestion, particularly going into those ports. So, nobody wants to see the introduction of a border between the UK and the Republic of Ireland, but nobody has yet worked out how to avoid it.

Wel, mae problemau i ni. Codwyd mater y ffin yn Iwerddon, gan eraill heblaw fi. Mae Llywodraeth y DU wedi cyfaddef na fydd y DU yn rheoli ei ffiniau, gan ei bod wedi dweud nad yw eisiau gweld ffin gaeedig rhwng Gogledd Iwerddon a'r weriniaeth. Nid oes gen i unrhyw ddadl nac anghytundeb â'r penderfyniad hwnnw, ond mae'n golygu, wrth gwrs, y bydd gan y DU ffin agored gyda'r UE. Os gallwch chi gael i mewn i Weriniaeth Iwerddon, gallwch chi gael i mewn i'r DU. Ni fydd dim i’ch atal chi. Mae hynny’n mynd yn groes, wrth gwrs, i’r hyn a ddywedodd rhai yn refferendwm yr UE.

Beth yw'r goblygiadau i Gymru? Wel, ar un adeg, roedd rheolaethau tollau yn nhri phorthladd Cymru sydd â fferïau o Iwerddon—rwy’n eu cofio’n iawn—ond archwiliadau tollau ar hap oedden nhw. Nid oedd pawb yn cael eu harchwilio. Ond ni fu rheolaethau pasbort yn y terfynfeydd fferi hynny erioed, felly pe byddai ffin gaeedig rhwng y DU a'r UE trwy Iwerddon, byddai hynny'n golygu, wrth gwrs, rheolaethau pasbort yn y porthladdoedd fferi, nad ydynt yn barod ar eu cyfer, ac oediadau. Byddai tagfeydd, yn enwedig yn mynd i mewn i’r porthladdoedd hynny. Felly, nid oes neb eisiau gweld ffin yn cael ei chyflwyno rhwng y DU a Gweriniaeth Iwerddon, ond nid oes neb wedi gweithio allan sut i'w osgoi eto.

2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar Jane Hutt.

The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.

Llywydd, I’ve clarified the title of the education Secretary’s statement on the national strategy for small and rural schools this afternoon, and I’ve added an oral statement on employability to today’s agenda. Business for the next three weeks is as set out on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Lywydd, rwyf wedi egluro teitl datganiad yr Ysgrifennydd addysg ar y strategaeth genedlaethol ar gyfer ysgolion bach a gwledig y prynhawn yma, ac rwyf wedi ychwanegu datganiad llafar ar gyflogadwyedd at yr agenda heddiw. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y mae wedi'i nodi yn y datganiad a’r cyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael yn electronig i'r Aelodau.

There are two statements I’ll be asking for. Firstly, I attended two public meetings in Butetown on Friday and there’s a lot of anger in the community because, a stone’s throw away from this Assembly, people are injecting, there are hundreds of discarded needles lying around, in some cases children playing with them, and there are class A drugs being dealt openly. So, can the Government make a statement of support, ideally? As part of the solution, really, will you support indoor, medically supervised, safe injection zones so that we can take these most unfortunate people away from the street environment, so they can inject safely, and reduce the number of needles on the streets as well?

Mae dau ddatganiad y byddaf i’n gofyn amdanyn nhw. Yn gyntaf, es i i ddau gyfarfod cyhoeddus yn Butetown ddydd Gwener ac mae llawer o ddicter yn y gymuned oherwydd bod pobl, dafliad carreg o’r Cynulliad hwn, yn chwistrellu, mae cannoedd o nodwyddau sydd wedi’u defnyddio ar hyd y lle, mewn rhai achosion mae plant yn chwarae gyda nhw, ac mae cyffuriau dosbarth A yn cael eu cyflenwi yn agored. Felly, a wnaiff y Llywodraeth roi datganiad o gefnogaeth, yn ddelfrydol? Yn rhan o'r ateb, mewn gwirionedd, a wnewch chi gefnogi parthau chwistrellu diogel dan do â goruchwyliaeth feddygol, fel y gallwn dynnu’r bobl fwyaf anffodus hyn allan o amgylchedd y stryd, fel y gallant chwistrellu yn ddiogel, a lleihau nifer y nodwyddau sydd ar y strydoedd hefyd?

Thank you for that question. In fact, this was raised a few weeks ago at a business statement looking at the experience in Glasgow of setting up such a unit. I did assure Members then that we would look at the results of that and take into account the experiences that neighbourhoods and communities, and indeed vulnerable children and young people, experience in terms of that situation.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn wir, codwyd hyn rai wythnosau yn ôl mewn datganiad busnes a oedd yn edrych ar brofiad Glasgow o sefydlu uned o'r fath. Mi wnes i roi sicrwydd i’r Aelodau bryd hynny y byddem yn edrych ar ganlyniadau’r prosiect hwnnw ac yn rhoi ystyriaeth i brofiadau’r cymdogaethau a’r cymunedau, ac yn wir y plant a’r bobl ifanc sy’n agored i niwed, yn y sefyllfa honno.

Neil McEvoy a gododd—

Neil McEvoy rose—

Sorry, you’ve had your statement. [Interruption.] Nice try. Paul Davies.

Mae'n ddrwg gennyf, rydych chi wedi cael eich datganiad chi. [Torri ar draws.] Ymgais dda. Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Leader of the house, I’d be grateful if you could please ask the Cabinet Secretary for Communities and Children to bring forward a statement regarding the planned closure of Lloyds Bank branches throughout Wales. Llywydd, I should declare an interest as a former employee of the Lloyds Banking Group. Now, I know that I’m not the first Assembly Member to raise bank closures in the Chamber, and I suspect I won’t be the last, but this recent announcement for Pembrokeshire is wholly disproportionate to the number of nationwide closures that Lloyds Bank are proposing, given that three of the 49 planned branch closures happen to be in my constituency. Of course, these banks are a lifeline for many people living in and around those communities and their closure will have a devastating impact. Therefore, can you please encourage the Cabinet Secretary for Communities and Children to bring forward a statement on this issue so that people living in the affected communities can understand exactly what the Welsh Government is doing to mitigate against negative effects of these closures on communities in my constituency, and indeed across Wales?

Diolch, Lywydd. Arweinydd y tŷ, byddwn i’n ddiolchgar pe gallech ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, os gwelwch yn dda, i gyflwyno datganiad ar y bwriad i gau canghennau Banc Lloyds ledled Cymru. Lywydd, dylwn i ddatgan buddiant fel cyn-weithiwr i Grŵp Bancio Lloyds. Nawr, gwn nad fi yw'r Aelod Cynulliad cyntaf i godi’r mater ynghylch cau banciau yn y Siambr, ac yr wyf yn amau ​​nad fi fydd yr olaf, ond mae’r cyhoeddiad diweddar hwn o ran Sir Benfro yn gwbl anghymesur â nifer y canghennau y mae Banc Lloyds yn bwriadu eu cau ledled y wlad, o ystyried bod tair o'r 49 o ganghennau y bwriedir eu cau yn digwydd bod yn fy etholaeth i. Wrth gwrs, mae’r banciau hyn yn achubiaeth i lawer o bobl sy'n byw yn y cymunedau hynny ac o’u cwmpas, a byddai eu cau yn cael effaith ddinistriol. Felly, a wnewch chi annog Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gyflwyno datganiad ar y mater hwn fel y gall pobl sy'n byw yn y cymunedau y mae hyn yn effeithio arnyn nhw ddeall yn union beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i liniaru effeithiau negyddol yr achosion hyn o gau canghennau ar gymunedau yn fy etholaeth i, ac yn wir ledled Cymru?

Paul Davies does raise a very important issue, and indeed, as you have said, these closures, which are commercial decisions made by banks, do have a very negative impact on the communities that we serve. I understand that the three Lloyds Bank closures that you’re referring to in your constituency in Pembrokeshire are not due to take place until next spring, so I’m sure that you are engaging, as others will be, in opportunities to raise your concerns with the bank. Also, there will be opportunities to raise questions with Cabinet Secretaries on the issue. Of course, this is something, again, where we look at the impact not just in rural areas like Preseli Pembrokeshire, but also across Wales and in more urban communities, which are also now losing those vital services like the banks.

Mae Paul Davies yn codi mater pwysig iawn, ac yn wir, fel yr ydych wedi’i ddweud, mae’r achosion hyn o gau canghennau, sydd yn benderfyniadau masnachol gan fanciau, yn cael effaith negyddol iawn ar y cymunedau yr ydym yn eu gwasanaethu. Rwyf ar ddeall nad oes disgwyl cau y tri Banc Lloyds yr ydych yn cyfeirio atyn nhw yn eich etholaeth chi yn Sir Benfro tan y gwanwyn nesaf, felly rwy'n siŵr eich bod yn manteisio, fel y bydd eraill yn ei wneud, ar gyfleoedd i godi eich pryderon gyda’r banc. Hefyd, bydd cyfleoedd i godi cwestiynau gydag Ysgrifenyddion y Cabinet ar y mater. Wrth gwrs, dyma fater, unwaith eto, pan yr ydym yn edrych ar ei effaith, nid yn unig mewn ardaloedd gwledig fel Preseli Sir Benfro, ond ledled Cymru, ac mewn cymunedau mwy trefol, sydd hefyd yn colli’r gwasanaethau hanfodol hynny erbyn hyn, megis y banciau.

We’ve heard a lot about proposed transport changes in the Cardiff bay city region. I’m asking for a Government statement on transport proposals within the Swansea bay city region, specifically proposals such as reopening railway stations, further dualling of the A40, creating bus and train links and improving cycle path provision.

Rydym wedi clywed llawer am y newidiadau a gynigir o ran trafnidiaeth yn ninas-ranbarth Bae Caerdydd. Gofynnaf am ddatganiad gan y Llywodraeth ar y cynigion o ran trafnidiaeth yn ninas-ranbarth Bae Abertawe, yn benodol y cynigion megis ailagor gorsafoedd trenau, gwneud rhagor o’r A40 yn ffordd ddeuol, creu cysylltiadau bws a thrên a gwella’r ddarpariaeth o ran llwybrau beicio.

Mike Hedges raises an important point where we do need to look to the national transport finance plan in terms of measures to ensure that the Swansea bay region is connected, as you say, in terms of openings of railway stations where appropriate, ensuring that, mainly, we do have a reliable, modern and integrated transport network. Of course, this is something that I know the city region board is looking at, in terms of identifying priorities for growth and jobs, looking particularly at the region’s digital and transport infrastructure.

Mae Mike Hedges yn codi pwynt pwysig, lle y mae angen i ni gyfeirio at y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol o ran mesurau i sicrhau bod rhanbarth Bae Abertawe wedi’i gysylltu, fel y dywedwch, o ran agor gorsafoedd trenau lle bo hynny'n briodol, gan sicrhau, yn bennaf, fod gennym rwydwaith trafnidiaeth dibynadwy, modern ac integredig. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth yr wyf yn gwybod bod bwrdd y dinas-ranbarth yn edrych arno, o ran nodi blaenoriaethau ar gyfer twf a swyddi, gan edrych yn benodol ar seilwaith digidol a thrafnidiaeth y rhanbarth.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yn gyntaf oll ynglŷn â sut y mae’r Llywodraeth yn penderfynu defnyddio’r lefi prentisiaethau? Rwy’n deall bod Llywodraeth San Steffan bellach wedi cyhoeddi faint o arian fydd yn cael ei ddosbarthu i Lywodraeth Cymru yn y flwyddyn gyntaf a’r ail flwyddyn o dan y ‘lefi. Ond, wrth gwrs, fel sydd newydd gael ei grybwyll gan y Prif Weinidog, mae hynny’n cynnwys arian sy’n cael ei dalu gan gwmnïau a’r gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru tuag at y lefi yn y lle cyntaf. Mae eisiau deall sut y mae’r Llywodraeth yn bwriadu defnyddio’r lefi yma, yn enwedig, er enghraifft, yn achos pobl fel Heddlu Gogledd Cymru, sydd wedi codi gyda fi y ffaith eu bod nhw, fel corff cyhoeddus, yn talu lefi prentisiaethau, ond, wrth gwrs, yn draddodiadol, nid yw’r heddlu yn defnyddio prentisiaid—maen nhw’n defnyddio dulliau eraill o hyfforddi pobl newydd. Felly, mae angen inni ddeall sut y mae’r Llywodraeth am ddefnyddio’r lefi yn y modd yna ac ymateb i ofidiau pobl fel Heddlu Gogledd Cymru.

Yr ail ddatganiad yr hoffwn ei glywed yw a yw’r Llywodraeth yn bwriadu ymateb o gwbl i argymhelliad y crwner mewn achos anffodus iawn yn sir Benfro o farwolaeth criw llong bysgota yr Harvester. Bu farw dau ddyn o Gaeriw yn y môr oherwydd anffawd, ond un o’r ffactorau a nodwyd yn y cwest oedd y ffaith nad oedd y ddau, fel pysgotwyr, yn gwisgo siacedi achub. Roedd y crwner wedi cydnabod bod yna ‘ddiwylliant’, meddai fe, o beidio â gwisgo siacedi achub o ran pysgotwyr. Mae e am gysylltu’n uniongyrchol ag Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y Glannau er mwyn ei wneud yn orfodol i bysgotwyr o borthladdoedd ym Mhrydain wisgo siacedi achub. Gan fod pysgodfeydd, os nad y materion iechyd a diogelwch yma, wedi’u datganoli, a yw hi’n fwriad gan y Llywodraeth hefyd i wneud datganiad ar y mater yma a hefyd i gysylltu â’r crwner ac Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y Glannau er mwyn deall beth all gael ei wneud yn awr yng Nghymru i ddiogelu a chynyddu diogelwch ar y moroedd?

May I ask for two statements from Government, first of all on how the Government is deciding to use the apprenticeships levy? I understand that the Westminster Government has now announced how much funding will be distributed to the Welsh Government in the first and second years under the levy, but of course, as has just been mentioned by the First Minister, that includes funding paid by companies and public services in Wales towards the levy in the first place. But we do need to understand how the Government intends to use this levy, particularly, for example, for people such as North Wales Police, who have raised with me the fact that they as a public body are paying an apprenticeships levy, but traditionally the police do not use apprentices—they use other means of training new recruits. So, we do need to understand how the Government is to use that levy and respond to the concerns of people such as North Wales Police.

The second statement I’d like from Government is whether or not the Government intends to respond at all to the recommendation of the coroner in a very unfortunate case in Pembrokeshire of the death of crew members on the Harvester fishing boat. Two men from Carew died at sea because of misadventure, and one of the factors that was identified in the inquest was the fact that they weren’t, as fishermen, wearing life jackets. The coroner had said that there was a ‘culture’, as he described it, of not wearing life jackets among fishermen. He is going to contact the Maritime and Coastguard Agency directly in order to make it mandatory that fishermen from British ports should wear life jackets. As fisheries, if not the health and safety issues surrounding it, are devolved, is it the Government’s intention also to make a statement on this issue and also to contact the coroner and the Maritime and Coastguard Agency in order to understand what could be done now in Wales in order to safeguard and enhance safety on our seas?

Diolch, Simon Thomas. On your first question, in terms of the apprenticeship levy funding, you will know, and it has been reported back in questions that have been raised with the Minister for Skills and Science, about extensive discussions between the Welsh Government, devolved administrations and the UK Government since the apprenticeship levy was announced. I think we need to look carefully at these figures by the UK Government, because they don’t mean significant new money coming to Wales as a result of the apprenticeship levy. You raise a very valid point about who is paying this across the private and public sector, but let’s look at what this money means—it’s really mainly relating to funds that already form part of our spending review settlement and are included within the draft budget. So, we must be realistic, and those discussions I know will continue in terms of the impact on the public sector as well as on the private sector, in terms of employers and what it then means for them, in terms of the Barnett formula.

Your second point is very important to us, because safety at sea is a key tenet of the Welsh Government’s fisheries management policy. You’ve referred to one tragic death already, and in 2016, we’ve suffered three tragic deaths of Welsh fishermen—completely unacceptable fatalities. So, we’ve prioritised access to funding though the current European maritime and fisheries fund, and this is also reflected in the Wales seafood strategy that Lesley Griffiths announced on 13 October, which I’m sure you’re aware of: a commitment to improve fishermen’s safety, minimise risks, working with them—with the fishing industry and other marine regulators. There are active discussions between Welsh Government, the fishing industry, the MCA and Seafish on fishermen’s safety, and I have to say that, again, this is looking at the significance of the European Union for us, because significant funding was directed to fishing industry safety equipment through the previous European fisheries fund.

Diolch, Simon Thomas. O ran eich cwestiwn cyntaf, ynglŷn â chyllid ar gyfer yr ardoll prentisiaethau, byddwch yn gwybod, ac adroddwyd yn ôl arno mewn cwestiynau a godwyd gyda'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, am drafodaethau helaeth rhwng Llywodraeth Cymru, gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU ers cyhoeddi'r ardoll prentisiaethau. Rwy'n credu bod angen edrych yn ofalus ar y ffigurau hyn gan Lywodraeth y DU, gan nad ydynt yn golygu bod arian newydd sylweddol yn dod i Gymru yn sgil yr ardoll prentisiaethau. Rydych yn codi pwynt dilys iawn ynghylch pwy sy'n talu hyn ar draws y sector preifat a'r sector cyhoeddus, ond gadewch i ni edrych ar yr hyn y mae'r arian hwn yn ei olygu—mae'n ymwneud yn bennaf, mewn gwirionedd, â chronfeydd sydd eisoes yn rhan o'n setliad yn sgil yr adolygiad o wariant ac sydd wedi eu cynnwys yn y gyllideb ddrafft. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn realistig, a bydd y trafodaethau hynny, rwy'n gwybod, yn parhau ynglŷn â’r effaith ar y sector cyhoeddus yn ogystal ag ar y sector preifat, ynglŷn â chyflogwyr a’r hyn y mae’n ei olygu iddyn nhw, o ran fformiwla Barnett.

Mae eich ail bwynt yn bwysig iawn i ni, oherwydd bod diogelwch ar y môr yn egwyddor allweddol o bolisi rheoli pysgodfeydd Llywodraeth Cymru. Rydych chi wedi cyfeirio at un farwolaeth drasig eisoes, ac yn 2016, rydym wedi dioddef marwolaethau trasig tri physgotwr o Gymru—marwolaethau cwbl annerbyniol. Felly, rydym wedi blaenoriaethu mynediad at gyllid o gronfa’r môr a physgodfeydd gyfredol Ewrop, ac adlewyrchir hyn hefyd yn strategaeth bwyd môr Cymru a gyhoeddwyd gan Lesley Griffiths ar 13 Hydref, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol ohoni: ymrwymiad i wella diogelwch pysgotwyr, lleihau risgiau, gan weithio gyda nhw—gyda'r diwydiant pysgota a rheoleiddwyr eraill y môr. Mae trafodaethau gweithredol rhwng Llywodraeth Cymru, y diwydiant pysgota, Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y Glannau, a Seafish ynghylch diogelwch pysgotwyr, ac mae'n rhaid i mi ddweud, unwaith eto, fod hyn yn edrych ar arwyddocâd yr Undeb Ewropeaidd i ni, gan fod cyllid sylweddol wedi ei gyfeirio at offer diogelwch ar gyfer y diwydiant pysgota drwy gronfa pysgodfeydd flaenorol Ewrop.

I call for two statements, the first in relation to the role of local authorities in supporting women with multiple needs. This follows a report of that name, entitled ‘Leading Change’, sent to me by the North Wales Women’s Centre last week. They say that, although it’s from an England perspective, it has much useful information applicable to our aims and joint working and commissioning here in Wales. It identifies—a very small reference—that half to two thirds of women prisoners have depression, almost half have attempted suicide, and it calls on local authorities to review their joint strategic needs assessments, joint health and well-being strategy and suicide prevention strategy to ensure the needs of women are met accordingly. It also called to ensure that women with multiple needs are involved as equal partners in developing new and improved responses, working with women to design and deliver services that meet their needs.

Secondly, and finally, could I call for an oral statement on the very important matter of future support for former recipients of the independent living fund? The UK Government devolved responsibility to the Welsh Government for this from 30 June last year. Scotland appointed a full-time independent living fund business manager and embedded a project assistant within Inclusion Scotland, Disability Wales’s sister body, months beforehand; and Northern Ireland appointed ILF Scotland to administer the ILF for Northern Ireland. The cross-party group on disability, which I co-chaired in the last Assembly and which I’ve been asked to chair in this Assembly, had taken evidence on the implementation of the Welsh independent living grant from 1 July last year, and having identified widespread concerns, wrote to the then Minister, received a response, and he then issued a written statement on this in February, stating he had asked his officials to work with stakeholder representatives on options including a potential arrangement with the body set up in Scotland to provide payments for former ILF recipients to do the same for Welsh recipients. And at that stage, I can confirm that the membership of the Wales disability reference group favoured this approach. Despite this, we’ve now had, this month, a written statement only from the now Minister for Social Services and Public Health, stating she’s concluded future support to former ILF recipients will go through normal social care provision from local authorities, this being the most effective approach, and she recognises some recipients would have preferred a different decision. This failure, apparently, in this statement to co-produce, co-design, co-deliver and work with citizens and communities doesn’t meet the requirements of the social services and well-being Act, the well-being of future generations Act 2015 or the directives from the Wales Audit Office on the future direction of services. This affects too many of the lives of too many disabled people, so it merits an oral statement, or even a full debate, and I call for that accordingly.

Galwaf am ddau ddatganiad, a’r cyntaf yn ymwneud â swyddogaeth awdurdodau lleol wrth gefnogi merched sydd ag anghenion lluosog. Mae hyn yn dilyn adroddiad am hynny, o'r enw ‘Leading Change’, a anfonwyd ataf gan Ganolfan Merched Gogledd Cymru yr wythnos diwethaf. Maen nhw’n dweud, er ei fod o safbwynt Lloegr, ei fod yn cynnwys llawer o wybodaeth ddefnyddiol sy’n berthnasol i'n nodau a’n cydweithio a’n comisiynu yma yng Nghymru. Mae'n nodi—cyfeiriad bach iawn—fod rhwng hanner a dwy ran o dair o’r merched sydd yn y carchar yn dioddef o iselder, a bod bron eu hanner wedi ceisio cyflawni hunanladdiad, ac mae'n galw ar awdurdodau lleol i adolygu eu hasesiadau strategol ar y cyd o anghenion, eu strategaethau iechyd a lles ar y cyd a’u strategaethau atal hunanladdiad, er mwyn sicrhau y caiff anghenion merched eu diwallu yn unol â hynny. Mae hefyd yn galw am sicrhau bod merched sydd ag anghenion lluosog yn cymryd rhan yn bartneriaid cyfartal wrth ddatblygu ymatebion newydd a gwell, gan weithio gyda merched i gynllunio a darparu gwasanaethau sy'n diwallu eu hanghenion.

Yn ail, ac yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad llafar ar y mater pwysig iawn ynghylch cymorth yn y dyfodol i bobl a oedd yn arfer derbyn arian o’r gronfa byw’n annibynnol? Datganolodd Llywodraeth y DU y cyfrifoldeb am hyn i Lywodraeth Cymru o 30 Mehefin y llynedd ymlaen. Penododd yr Alban reolwr busnes amser llawn ar gyfer y gronfa byw’n annibynnol a sefydlodd gynorthwyydd prosiect o fewn Inclusion Scotland, chwaer-gorff i Anabledd Cymru, fisoedd o flaen llaw; a phenodwyd ILF Scotland gan Ogledd Iwerddon i weinyddu'r Gronfa Byw'n Annibynnol i Ogledd Iwerddon. Mae'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd, yr oeddwn innau’n ei gyd-gadeirio yn y Cynulliad diwethaf ac y gofynnwyd i mi ei gadeirio yn y Cynulliad hwn, wedi derbyn tystiolaeth ynghylch gweithredu grant byw'n annibynnol Cymru o 1 Gorffennaf y llynedd, ac, yn sgil nodi pryderon eang, ysgrifennwyd at y Gweinidog ar y pryd, cafwyd ymateb, ac yna cyhoeddodd ddatganiad ysgrifenedig ar hyn ym mis Chwefror, gan ddweud ei fod wedi gofyn i'w swyddogion weithio gyda chynrychiolwyr rhanddeiliaid ar ddewisiadau, gan gynnwys trefniant posibl gyda'r corff a sefydlwyd yn yr Alban i ddarparu taliadau i bobl a oedd yn arfer derbyn arian o’r gronfa byw’n annibynnol i wneud yr un peth i bobl Cymru. Ac ar y pryd, gallaf gadarnhau bod aelodau grŵp cyfeirio anabledd Cymru yn ffafrio’r dull gweithredu hwn. Er hyn, rydym bellach wedi cael, y mis hwn, ddatganiad ysgrifenedig yn unig gan y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol presennol, yn nodi ei bod wedi dod i'r casgliad y bydd cymorth i bobl a oedd yn arfer derbyn arian o’r Gronfa Byw’n Annibynnol, yn y dyfodol yn mynd trwy’r ddarpariaeth gofal cymdeithasol arferol gan awdurdodau lleol, gan mai dyma’r dull mwyaf effeithiol, ac mae hi'n cydnabod y byddai rhai derbynwyr wedi dewis penderfyniad gwahanol. Nid yw’r methiant hwn, mae'n ymddangos, yn y datganiad hwn, i gyd-lunio, cyd-gynllunio, cyd-ddarparu a gweithio gyda dinasyddion a chymunedau yn bodloni gofynion y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol 2015, na’r cyfarwyddebau gan Swyddfa Archwilio Cymru ynghylch cyfeiriad gwasanaethau yn y dyfodol. Mae hyn yn effeithio ar fywydau gormod o bobl anabl, felly mae'n haeddu datganiad llafar, neu ddadl lawn, hyd yn oed, a galwaf am hyn yn unol â hynny.

Well, Mark Isherwood does raise an important point, representing his constituents in north Wales, particularly regarding the North Wales Women’s Centre and its expertise. I, myself have met people when I had ministerial responsibility, to ensure that their voices, their experience and the needs of women who they represent and support are heard and influence not only Welsh Government policy, but local and regional policy as well, particularly those most vulnerable. You raise important issues, where they can assist us in terms of not only responding, but also devising appropriate policy. I’m grateful that you’ve raised that on behalf of women in north Wales.

But, on your second point, I do find it extraordinary—. I mean, so often, Mark Isherwood, you start to talk and often raise pertinent questions about something—the independent living fund, which your Conservative Government got rid of—for some of the most vulnerable disabled people in Wales. We’ve rescued it over the years. We rescued it by allocating precious resources, to make sure that we could continue with the independent living fund. And also, that has been welcomed by those groups that actually represent disabled people in Wales, and working in partnership with local government as well, and making sure that we’ve got allocations for social services in our draft budget for next year. Year on year, as a Welsh Labour Government, we’re seeking to protect disabled people in very much the ways in which we can respond to some of the points that were made earlier on this afternoon, about how disabled people are affected by welfare reform cuts and changes by your UK Tory Government.

So, yes, a written statement has been delivered. Of course, clarifications and updates on that will be forthcoming.

Wel, mae Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig, gan gynrychioli ei etholwyr yn y gogledd, yn arbennig o ran Canolfan Merched Gogledd Cymru a'i harbenigedd. Rwyf innau wedi cwrdd â phobl pan oedd gennyf gyfrifoldeb gweinidogol, i sicrhau bod eu lleisiau, eu profiadau ac anghenion y merched y maen nhw’n eu cynrychioli ac yn eu cefnogi yn cael eu clywed a’u bod yn dylanwadu, nid yn unig ar bolisi Llywodraeth Cymru, ond ar bolisi lleol a rhanbarthol, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed. Rydych yn codi materion pwysig, lle y gallan nhw ein cynorthwyo, nid yn unig wrth ymateb, ond wrth lunio polisi priodol. Rwy'n ddiolchgar eich bod wedi codi hynny ar ran merched yn y gogledd.

Ond, ynglŷn â’ch ail bwynt, rwyf yn ei chael yn anhygoel—. Mor aml, Mark Isherwood, byddwch chi’n dechrau siarad ac yn aml yn codi cwestiynau perthnasol ynglŷn â rhywbeth—y gronfa byw'n annibynnol, y cafodd eich Llywodraeth Geidwadol wared arni—i rai o'r bobl anabl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Rydym wedi ei hachub dros y blynyddoedd. Gwnaethom ei hachub drwy ddyrannu adnoddau gwerthfawr, i wneud yn siŵr y gallem barhau â'r gronfa byw'n annibynnol. A hefyd, croesawyd hyn gan y grwpiau hynny sy’n cynrychioli pobl anabl yng Nghymru, a thrwy weithio mewn partneriaeth â llywodraeth leol yn ogystal, a gwneud yn siŵr bod gennym ddyraniadau ar gyfer y gwasanaethau cymdeithasol yn ein cyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn Llywodraeth Lafur Cymru, rydym yn ceisio diogelu pobl anabl yn y ffyrdd y gallwn ymateb i rai o'r pwyntiau a godwyd yn gynharach y prynhawn yma, ynglŷn â sut y mae pobl anabl yn cael eu heffeithio gan y toriadau yn sgil diwygio lles a’r newidiadau gan eich Llywodraeth Dorïaidd yn y DU.

Felly, oes, mae datganiad ysgrifenedig wedi ei gyflwyno. Wrth gwrs, bydd egluro a diweddaru ar hynny yn y dyfodol.

Can I request a statement from the Cabinet Secretary for health on the work programme of the All Wales Medicines Strategy Group? While I very much welcome the introduction of the new treatment fund, and the review of the individual patient funding requests system in Wales, which, in my view, is long overdue, I am concerned that access to new drugs will continue to be constrained by the timescales set out by the AWMSG. I’m currently trying to help a constituent access Avastin, for cervical cancer. It is available on the NHS in England, and in Scotland, for advanced cervical cancer, which is putting my constituents at a disadvantage, because the AWMSG are only just beginning to evaluate it here.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar raglen waith Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru? Er fy mod i’n croesawu cyflwyno’r gronfa triniaethau newydd yn fawr, a’r adolygiad o'r system ceisiadau cyllido cleifion unigol yng Nghymru, sy’n hir-ddisgwyliedig, yn fy marn i, rwyf yn pryderu y bydd mynediad at gyffuriau newydd yn parhau i gael ei gyfyngu gan yr amserlenni a nodwyd gan y Grŵp. Ar hyn o bryd, rwy’n ceisio helpu etholwr i gael gafael ar Avastin, ar gyfer canser ceg y groth. Mae ar gael ar y GIG yn Lloegr, ac yn yr Alban, ar gyfer canser datblygedig ceg y groth, sy’n rhoi fy etholwyr o dan anfantais, oherwydd bod y Grŵp dim ond yn dechrau ei werthuso yma.

Lynne Neagle raises a very important point, an opportunity for me to update on the All Wales Medicines Strategy Group consideration. They’re finalising, I understand, the scope and timelines for appraising Avastin. And, of course, this is a situation where we know that there is opportunity to make applications through the individual patient funding requests process, on patients’ behalf. But I think the overall appraisal, of course, is what is sought, and that will be very shortly forthcoming.

Mae Lynne Neagle yn codi pwynt pwysig iawn, a dyma gyfle i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch ystyriaeth Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru. Maen nhw’n cwblhau, yr wyf ar ddeall, gwmpas ac amserlenni o ran gwerthuso Avastin. Ac, wrth gwrs, dyma sefyllfa lle y gwyddom fod cyfle i wneud ceisiadau drwy'r broses ceisiadau cyllido cleifion unigol, ar ran cleifion. Ond rwy'n credu mai’r gwerthusiad cyffredinol, wrth gwrs, yw’r hyn a geisir, a bydd hynny'n dod yn fuan iawn.

Can I call for two statements, please—one from the Minister responsible for lifelong learning and the Welsh language, on support for people with learning disabilities who are accessing further education? He’ll be aware of the concerns that were raised this week in the media regarding the system of support that is available to learners in post-16 further education with learning disabilities. Of course, there are statements available, which can be agreed with local authorities, in respect of people who attend schools, but the same system does not apply to those in further education. Rather, Careers Wales is given the opportunity to determine whether a system of support should be available. And there is no right to appeal against that system if those learners don’t get the support that they need.

I would be grateful if the Minister could clarify whether he’s prepared to look at this situation, to see whether there might be an opportunity to address the inequity that there is currently in that system, and, hopefully, also to ensure that Careers Wales can extend the offer of support, from beyond the current two-year cap to three years, or more, where necessary, because, of course, some of the individuals involved may need to be in post-16 education and further education colleges for a longer period of time than regular learners, because of their disabilities.

Can I also support the calls from Simon Thomas for a statement from the Minister for Skills and Science on the apprenticeship levy? There is clearly a lot of confusion out there amongst employers, and, indeed, training providers, especially with regard to individuals who might be employed by Welsh businesses but actually live over the border, and whether they may or may not be entitled to support, under the levy. I was very surprised to hear you say that there’s not a lot of money coming to Wales as a result of the levy. The reality is that, over the next three years, there’s going to be £400 million. So, I suggest that you speak to your finance Minister, and determine exactly how that money is going to be spent. I want to see that money spent on supporting apprenticeships across Wales. That clearly isn’t—we don’t get the impression that that’s the intention of the Government at the moment. We need some clarity on this—training providers, employers and employees do, too.

A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda—un gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am y Gymraeg a dysgu gydol oes, ar gymorth i bobl ag anableddau dysgu sy'n mynd i addysg bellach? Bydd yn ymwybodol o'r pryderon a godwyd yr wythnos hon yn y cyfryngau ynghylch y system gymorth sydd ar gael i ddysgwyr mewn addysg bellach ôl-16 sydd ag anableddau dysgu. Wrth gwrs, mae datganiadau ar gael, y gellir cytuno arnyn nhw ag awdurdodau lleol, o ran pobl sy'n mynychu ysgolion, ond nid yw’r un system yn berthnasol i'r rhai mewn addysg bellach. Yn hytrach, rhoddir cyfle i Gyrfa Cymru benderfynu pa un a ddylai system gymorth fod ar gael. Ac nid oes unrhyw hawl i apelio yn erbyn y system honno os nad yw’r dysgwyr hynny yn cael y cymorth angenrheidiol.

Byddwn i’n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro a yw’n fodlon asesu’r sefyllfa hon, i weld a oes cyfle efallai i fynd i'r afael â'r annhegwch sydd i’w weld yn y system ar hyn o bryd, a, gobeithio, i sicrhau hefyd y gall Gyrfa Cymru ymestyn y cynnig o gymorth, o’r terfyn presennol, sef dwy flynedd, i dair blynedd, neu ragor, lle bo angen, oherwydd, wrth gwrs, efallai y bydd angen i rai o'r unigolion dan sylw fod mewn addysg ôl-16 a cholegau addysg bellach am gyfnod hwy na dysgwyr cyffredin, oherwydd eu hanableddau.

A gaf i hefyd gefnogi'r galwadau gan Simon Thomas am ddatganiad gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth ar yr ardoll prentisiaethau? Mae'n amlwg bod llawer o ddryswch i’w weld ymysg cyflogwyr, ac, yn wir, darparwyr hyfforddiant, yn enwedig o ran unigolion a allai gael eu cyflogi gan fusnesau yng Nghymru ond sydd mewn gwirionedd yn byw dros y ffin, a pha un a oes ganddynt hawl i gael cymorth neu beidio, dan yr ardoll. Roeddwn i’n synnu’n fawr o'ch clywed yn dweud nad oes llawer o arian yn dod i Gymru yn sgil yr ardoll. Y gwirionedd yw y bydd £400 miliwn dros y tair blynedd nesaf. Felly, rwyf yn awgrymu eich bod yn siarad â'ch Gweinidog cyllid, ac yn pennu sut yn union y bydd yr arian hwnnw yn cael ei wario. Rwyf i’n dymuno gweld yr arian yn cael ei wario ar gefnogi prentisiaethau ledled Cymru. Mae’n amlwg nad hynny—nid ydym yn cael yr argraff mai dyna fwriad y Llywodraeth ar hyn o bryd. Mae angen rhywfaint o eglurder ar hyn arnom—ac ar ddarparwyr hyfforddiant, cyflogwyr a gweithwyr hefyd.

I think the point you make about adults particularly with learning difficulties is important. We’re committed, and this is an opportunity to restate—as a Welsh Government, we’re committed to ensuring everyone in Wales has an opportunity to access our education system. Of course, where specialist provision is identified, Ministers do consider applications and make every effort to respond in a timely fashion. We always try to fund provision that runs over a comparable time to provision in mainstream FE sector, and we continue to consider applications for longer provision, depending on individual need. But I think we also need to look to our additional learning needs transformation programme, and those plans for revised legislation, of course, to provide a smoother transition. The guidance is currently being revised to make it more clear what Welsh Government can fund through those routes. So, that’s a very important point to come back on.

On your second point, I think the Minister will want to clarify certainly what this actually will mean for employers in terms of the apprenticeship levy. I’ve said that the figures provided by the UK Government don’t mean significant new money is coming to Wales as a result of the apprenticeship levy. So, I think we need to straighten that out and make it clear what that actually means, because, you know, you’ve got to recognise that this will form part of our settlement, and so it’s going to be a question of, again, the allocation that we get through our block grant. It’s not going to be what you’re making it out to be, I don’t believe, today.

Rwy'n credu bod y pwynt a wnewch am oedolion yn arbennig sydd ag anawsterau dysgu yn bwysig. Rydym wedi ymrwymo, ac mae hwn yn gyfle i ailddatgan—yn Llywodraeth Cymru, rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru gyfle i gael mynediad at ein system addysg. Wrth gwrs, pan nodir darpariaeth arbenigol, mae Gweinidogion yn ystyried ceisiadau ac yn gwneud pob ymdrech i ymateb mewn modd amserol. Rydym ni o hyd yn ceisio ariannu darpariaeth sy'n rhedeg dros gyfnod tebyg i ddarpariaeth yn y sector addysg bellach prif ffrwd, ac rydym yn parhau i ystyried ceisiadau am ddarpariaeth hirach, yn dibynnu ar anghenion yr unigolyn. Ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni hefyd edrych ar ein rhaglen trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol, a’r cynlluniau hynny am ddeddfwriaeth ddiwygiedig, wrth gwrs, i ddarparu cyfnod pontio mwy esmwyth. Mae'r canllawiau yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd i wneud yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei ariannu trwy’r llwybrau hynny yn gliriach. Felly, mae hynny'n bwynt pwysig iawn i ddychwelyd iddo.

O ran eich ail bwynt, rwy'n credu y bydd y Gweinidog yn awyddus yn sicr i egluro beth y bydd hyn yn ei olygu mewn gwirionedd i gyflogwyr o ran yr ardoll prentisiaethau. Rwyf wedi dweud nad yw’r ffigurau a roddwyd gan Lywodraeth y DU yn golygu y bydd arian newydd sylweddol yn dod i Gymru yn sgil yr ardoll prentisiaethau. Felly, rwy’n credu bod angen egluro ac esbonio beth y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd, oherwydd, wyddoch chi, fod yn rhaid i chi gydnabod y bydd hyn yn ffurfio rhan o'n setliad, ac felly y bydd yn fater o, unwaith eto, y dyraniad a gawn drwy ein grant bloc. Ni fydd yr hyn yr ydych chi’n awgrymu y bydd, yn fy marn i, heddiw.

3. 3. Datganiad: Strategaeth Genedlaethol ar gyfer Ysgolion Bach a Gwledig
3. 3. Statement: National Strategy for Small and Rural Schools

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad gan yr Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y strategaeth genedlaethol ar gyfer ysgolion bach a gwledig. Rwy’n gofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet wneud ei datganiad—Kirsty Williams.

The next item on our agenda is the statement by the Cabinet Secretary for Education on the national strategy for small and rural schools. I call on the Cabinet Secretary to make her statement—Kirsty Williams.

Thank you, Presiding Officer. This Welsh Government, as set out in ‘Taking Wales Forward’, is committed to successful, sustainable rural communities. I am clear that there can be real benefits—academic, cultural and social—to pupils and communities through the delivery of high-quality education in small and rural schools. As I set out in my statement to the Assembly in July, strengthening and extending school-to-school relationships, and prioritising education leadership, are critical to raising standards and tackling the attainment gap. A specific national strategy for small and rural schools recognises that schools and communities in different parts of Wales face different challenges as we move forward with our reforms.

I know, and parents across rural communities know, that small and rural schools play an important role in raising standards and extending opportunities for all. Indeed, they are often critical in engaging pupils and families from the most disadvantaged backgrounds and raising pupil aspirations. As Members will be aware, the Organisation for Economic Co-operation and Development was here last week testing our reforms. It is worth noting that Finland, a system that consistently performs well in OECD studies, has a significant proportion of small and rural schools, and actively supports their position and role within the education system.

I am committed to education reforms as our national mission. All our young people deserve an equal opportunity, regardless of background, to reach the highest possible standards. And I am ambitious for small and rural schools, as I am for all schools in Wales. In recognising the challenges and priorities for education in rural and smaller settings, we will take the following actions: I will shortly consult on amendments to the school organisation code, in respect of a presumption against the closure of rural schools. Let me be clear, Presiding Officer, this does not mean that rural schools will never close. However, it does ensure that a local authority’s case for closure must be strong, and that local authorities conscientiously consider all viable alternatives to closure, including federation. I propose to develop the first-ever list and designation of rural schools. When considering closing a school, local authorities will be required to establish whether the proposed closure involves such a school. And I will be making funding available to encourage and support the development of federations across all maintained schools in Wales, along with better information and guidance for those considering collaboration and federation. Our wider plans to develop school leaders will include proposals to build the capacity of experienced, successful leaders of rural schools to deliver effective leadership across groups of rural schools.

I propose to establish a rural and small schools grant of £2.5 million per year from April 2017, to be administered by the regional education consortia, in collaboration with their local education authority partners, which will be used to support greater school-to-school working, including informal association and collaboration; to encourage innovative use, for example, of how to use new technologies to combat the issue of professional isolationism by harnessing the power of information technology; to provide administrative support in schools where headteachers have a significant timetabled teaching commitment; and to increase the community use of school buildings.

Presiding Officer, this is not a strategy to stand still. It is a recognition of the importance of education in our rural communities, as it is across the country, but also to ensure delivery of innovative and ambitious education for pupils in those communities.

To conclude, just nine months ago, sitting over there, I was grateful for the opportunity to present a short debate to the Assembly on the importance of rural schools. Now, as Cabinet Secretary, I’m able to recognise and promote the essential role of small and rural schools in our national mission to reduce the attainment gap and to raise standards for all our young people.

Diolch, Lywydd. Mae’r Llywodraeth Cymru hon, fel y nodir yn ‘Symud Cymru Ymlaen’, yn ymrwymedig i gymunedau gwledig llwyddiannus, cynaliadwy. Rwy’n glir y gellir sicrhau buddion gwirioneddol—rhai academaidd, diwylliannol a chymdeithasol—i ddisgyblion a chymunedau drwy ddarparu addysg o safon uchel mewn ysgolion bach ac ysgolion gwledig. Fel y nodais yn fy natganiad i'r Cynulliad ym mis Gorffennaf, mae cryfhau ac ymestyn perthnasoedd rhwng ysgolion, a blaenoriaethu arweinyddiaeth addysg, yn hanfodol i godi safonau ac ymdrin â'r bwlch cyrhaeddiad. Mae strategaeth genedlaethol benodol ar gyfer ysgolion bach ac ysgolion gwledig yn cydnabod bod ysgolion a chymunedau mewn gwahanol rannau o Gymru yn wynebu heriau gwahanol wrth inni symud ymlaen gyda'n diwygiadau.

Rwyf i’n gwybod, ac mae rhieni ar draws cymunedau gwledig yn gwybod, bod ysgolion bach ac ysgolion gwledig yn chwarae rhan bwysig mewn codi safonau ac ymestyn cyfleoedd i bawb. Yn wir, maen nhw’n aml yn hanfodol mewn cynnwys disgyblion a theuluoedd o'r cefndiroedd mwyaf difreintiedig a chodi dyheadau disgyblion. Fel y gŵyr yr Aelodau, roedd y Sefydliad Cydweithredu a Datblygu Economaidd yma yr wythnos diwethaf yn profi ein diwygiadau. Mae'n werth nodi bod gan y Ffindir, system sy'n perfformio'n gyson dda mewn astudiaethau OECD, gyfran sylweddol o ysgolion bach ac ysgolion gwledig, ac mae’n cefnogi yn ymarferol eu safle a’u swyddogaeth o fewn y system addysg.

Rwyf wedi ymrwymo i ddiwygiadau addysg fel ein cenhadaeth genedlaethol. Mae ein pobl ifanc i gyd yn haeddu cyfle cyfartal, beth bynnag fo'u cefndir, i gyrraedd y safonau uchaf posibl. Ac rwy’n uchelgeisiol dros ysgolion bach ac ysgolion gwledig, fel yr wyf dros bob ysgol yng Nghymru. Wrth gydnabod yr heriau a'r blaenoriaethau ar gyfer addysg mewn lleoliadau gwledig a lleoliadau llai, byddwn yn cymryd y camau canlynol: byddaf yn ymgynghori yn fuan ar welliannau i god trefniadaeth ysgolion, ynglŷn â rhagdybiaeth yn erbyn cau ysgolion gwledig. Gadewch imi fod yn glir, Lywydd, nad yw hyn yn golygu na fydd ysgolion gwledig byth yn cau. Fodd bynnag, mae'n sicrhau bod ar awdurdod lleol angen achos cryf dros gau, a bod awdurdodau lleol yn ystyried yn gydwybodol yr holl ddewisiadau eraill dichonadwy heblaw cau, gan gynnwys ffedereiddio. Rwy’n cynnig rhestru a dynodi ysgolion gwledig am y tro cyntaf erioed. Wrth ystyried cau ysgol, bydd yn rhaid i awdurdodau lleol sefydlu pa un a yw’r cau arfaethedig yn ymwneud ag ysgol o'r fath. A byddaf yn darparu arian i annog a chefnogi datblygiad ffederasiynau ar draws yr holl ysgolion a gynhelir yng Nghymru, ynghyd â gwell gwybodaeth ac arweiniad i'r rhai hynny sy'n ystyried cydweithio a ffurfio ffederasiwn. Bydd ein cynlluniau ehangach i ddatblygu arweinwyr ysgolion yn cynnwys cynigion i gynyddu gallu arweinwyr profiadol, llwyddiannus mewn ysgolion gwledig i ddarparu arweinyddiaeth effeithiol ar draws grwpiau o ysgolion gwledig.

Rwy’n cynnig sefydlu grant ysgolion gwledig ac ysgolion bach o £2.5 miliwn y flwyddyn o fis Ebrill 2017 ymlaen, i’w weinyddu gan y consortia addysg rhanbarthol, mewn cydweithrediad â'u hawdurdodau addysg partner lleol, i’w ddefnyddio i gefnogi mwy o gydweithio rhwng ysgolion, gan gynnwys cydweithio a chysylltiadau anffurfiol; i annog ffyrdd arloesol o ddefnyddio, er enghraifft, technolegau newydd i ymdrin ag ymynysiaeth broffesiynol drwy harneisio grym technoleg gwybodaeth; i ddarparu cymorth gweinyddol mewn ysgolion lle mae gan y penaethiaid ymrwymiad addysgu sylweddol yn eu hamserlen; ac i gynyddu'r defnydd cymunedol o adeiladau ysgolion.

Lywydd, nid strategaeth i sefyll yn llonydd yw hon. Mae'n cydnabod pwysigrwydd addysg yn ein cymunedau gwledig, fel y mae ar draws y wlad, ond bydd hefyd yn sicrhau y darperir addysg arloesol ac uchelgeisiol i’r disgyblion yn y cymunedau hynny.

I gloi, dim ond naw mis yn ôl, yn eistedd draw yn y fan yna, roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle i gyflwyno dadl fer i'r Cynulliad am bwysigrwydd ysgolion gwledig. Nawr, fel Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gallu adnabod a hyrwyddo swyddogaeth hanfodol ysgolion bach ac ysgolion gwledig yn ein cenhadaeth genedlaethol i leihau'r bwlch cyrhaeddiad ac i godi safonau ar gyfer pob un o'n pobl ifanc.

A gaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad heddiw? Mae’n hen bryd, rwy’n meddwl, i ni fynd i’r afael â rhai o’r trafferthion sydd wedi bod yn llethu ac yn gysgod mawr dros ysgolion bychan ac ysgolion gwledig dros y blynyddoedd. Fel rhywun sydd yn byw mewn cymuned wledig, fel rhywun sydd yn rhiant i blant sydd yn mynychu ysgol fechan wledig ac yn llywodraethwr ar ysgol honno, rwy’n arbennig yn croesawu’r datganiad, a hefyd, wrth gwrs, yn datgan fod gen i ddiddordeb yn hynny o beth.

Rŷch chi’n sôn, wrth gwrs, am fynd ati i greu strategaeth genedlaethol ar gyfer ysgolion bach a gwledig, ond nid ydych yn rhoi llawer o fanylion ynglŷn â sut, efallai, rŷch chi’n mynd i fynd ati i wneud hynny. Felly, efallai y gallech chi sôn ychydig am y broses sydd gennych chi mewn golwg am hynny, a phryd rŷch chi’n disgwyl y bydd y strategaeth yma yn ei lle.

Rwy’n croesawu yn fawr y newid yn y rhagdybiaeth yn erbyn cau ysgolion yn y cod trefniadaeth ysgolion. Yn sicr, mae hynny yn rhywbeth sydd eisoes yn bodoli yn Lloegr. Wrth gwrs, prif ffactor y cod presennol, os rwy’n cofio’n iawn, wrth ystyried cau yw gwarchod deilliannau addysgol, ac nid wyf yn credu bod neb yn awgrymu y dylid newid hynny. Rwy’n gwybod mai rhoi ffocws ar ansawdd yr addysg sydd ei angen, ac nid, efallai, o reidrwydd ar bethau mwy ffisegol, fel lleoedd gwag ac yn y blaen. Rŷch chi wedi sôn am yr angen i ystyried opsiynau ehangach yn hytrach na chau. Efallai y gallech chi sôn ychydig ynglŷn â sut y gallwn ni ehangu'r fwydlen o opsiynau sydd yna, oherwydd, hyd y gwelaf i, mae clystyru a ffedereiddio ac efallai rhyw elfen o gydweithio ychydig yn fwy bwriadol. Ond, yn fwy na hynny, pa syniadau sydd yna i ysgolion i’w hystyried?

Gan fy mod i wedi cyfeirio at leoedd gwag a chan nad ŷch chi’n cyfeirio at lefydd gwag yn y datganiad, sydd, wrth gwrs, wedi bod yn ffocws cryf i’ch rhagflaenwyr chi beth bynnag o safbwynt y pwyslais ar aildrefnu ysgolion mewn ardaloedd gwledig, a gaf i ofyn i chi efallai sôn a ydych chi’n teimlo bod yna ormod o bwyslais wedi bod? A ydych chi am leihau'r pwyslais ar hynny? Yn sicr, mae wedi bod yn ffocws i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain—yn un o brif amcanion band A, os rwy’n cofio yn iawn. Felly, a fydd yna lai o bwyslais ar lefydd gwag yn y dyfodol, pan fydd hi’n dod i edrych ar ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, yn ogystal â bwriadau ehangach o safbwynt aildrefnu?

I mi, wrth gwrs, nid yw ysgol yn bodoli mewn ‘vacuum’, ac mae angen hefyd edrych ac ystyried beth yw’r cysylltiad rhwng addysg wledig a gwarchod, cefnogi a datblygu cymunedau gwledig yn ehangach. A gaf i ofyn pa drafodaeth rŷch chi wedi ei chael gydag Ysgrifenyddion Cabinet eraill ynglŷn â’r angen i fynd i’r afael â phroblemau ehangach, oherwydd symptom yn aml iawn yw cau ysgol fechan o’r ffaith bod yr economi leol ddim yn cynnal teuluoedd ifanc a bod pobl yn gadael a bod diboblogi yn digwydd. Felly, mae trio datrys un heb efallai rhywbeth mwy bwriadol i fynd i’r afael â’r llall ddim ond yn rhan o’r ateb.

Rydw i’n gwybod, yn yr Alban er enghraifft, yn dilyn y comisiwn a gawson nhw ychydig o flynyddoedd yn ôl i edrych ar ysgolion gwledig yn fanna, maen nhw wedi gosod ffocws, er enghraifft, ar gyflwyno canolfannau teuluol mewn ysgolion gwledig a gwasanaethau blynyddoedd cynnar mewn ysgolion gwledig. Wrth gwrs, mae yna gysylltiad amlwg, efallai, gyda rhai o’r pethau rŷm ni’n clywed oddi wrth yr Ysgrifennydd Cabinet ar gymunedau ynglŷn â gofal plant a’r parthau plant yma y bu cyfeirio atyn nhw fel cyfle posib. Byddwn i’n licio clywed pa gyfleon rŷch chi’n credu sydd yna o safbwynt darpariaeth wledig yn hynny o beth.

Hefyd, mae yna angen i annog sectorau eraill i chwarae eu rhan ac i gydweithio i gefnogi addysg wledig. Nid wyf i jest yn sôn am bethau fel y sector gwirfoddol, ond yn sicr addysg bellach ac addysg uwch, yn enwedig, efallai, mewn sefyllfa addysg uwchradd wledig. Byddwn i’n licio clywed sut rŷch chi’n meddwl bod yna gyfraniad posibl yn dod o’r cyfeiriad yna i fynd i gefnogi rhai o’r pethau rŷm ni am eu gweld yn digwydd.

Eto yn yr Alban, mae yna gyllid ychwanegol wedi’i darparu i brifysgol yr ucheldir ac ynysoedd yr Alban, i’w hannog nhw i weithio’n agosach gydag ysgolion gwledig. Rŷch chi’n cyfeirio at greu cronfa o £2.5 miliwn, a thra mod i’n croesawu hynny ac yn cydnabod y pwysau ariannol sydd ar y Llywodraeth, efallai yng nghyd-destun rhai o’r cynlluniau eraill, nid yw e cymaint â hynny. Yn sicr, o edrych ar faint yr her a faint yr angen am gefnogaeth ychwanegol sydd yn y cyd-destun gwledig, byddai rhywun wastad eisiau mwy. Ond mi ofynnaf i, efallai, ai man cychwyn yw hyn, oherwydd byddai rhywun yn tybio bod angen ymdrech ehangach. Mae rhywun yn meddwl am dechnoleg gwybodaeth, ac rŷch chi’n cyfeirio ato fel un o’r agweddau—i harneisio pŵer technoleg gwybodaeth gyda’r arian yna. Mi roeddwn i mewn cyfarfod yr wythnos diwethaf lle’r oedd yr athro yn yr ysgol yn dweud wrthyf i os oes mwy na dau ddisgybl yn mynd ar y we ar yr un pryd, mae’r holl beth yn dod i stop. Felly, mae yna broblemau seilwaith. Rwy’n gwybod bod y Llywodraeth yn ymwybodol o hynny, ond nid yw rhywun efallai’n teimlo ein bod ni’n gwneud y cynnydd y dylem ei wneud.

Mae denu athrawon, wrth gwrs, i weithio mewn ardaloedd mwy gwledig yn her. Os ŷch chi’n ddirprwy bennaeth mewn ysgol fawr, beth yw’r cymhelliad ichi fynd yn bennaeth mewn ysgol lai? Mae angen gofyn y cwestiwn, oherwydd nid yw’r cymhelliad ariannol o safbwynt cyflog yn gymaint â hynny o’i gymharu â’r baich ychwanegol a’r cyfrifoldebau ychwanegol fydd yn dod yn sgil hynny. Felly, sut fydd y strategaeth rŷch chi’n sôn amdani, efallai, yn help i fynd i’r afael â’r pwysau hynny o safbwynt yr adnoddau staffio?

Ac yn olaf, allwn ni ddim edrych ar sefyllfa ysgolion gwledig heb ystyried hefyd, wrth gwrs, sefyllfa cludiant ysgolion mewn cyd-destun gwledig, oherwydd mae’r ddarpariaeth fel y mae wedi bod, yn crebachu. Beth rŷm ni’n ei weld, wrth gwrs, yw nifer o rieni’n mynd â’u plant gyda nhw i’r trefi neu’r canolfannau lle maen nhw’n gweithio i gael eu haddysgu oherwydd nad yw’r ddarpariaeth drafnidiaeth oedd yna yn y gorffennol yno bellach oherwydd gwahanol doriadau. A oes yna unrhyw ystyriaeth wedi cael ei rhoi, ac, os nad oes, pa ystyriaeth fydd yn cael ei rhoi i sicrhau a chryfhau’r ddarpariaeth drafnidiaeth ysgolion? Heb hynny, mae’n ei gwneud hi’n anodd iawn i sicrhau bod pobl yn gallu manteisio ar y gwasanaeth.

May I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? I think it’s about time that we tackled some of the problems that have cast a dark shadow over some small and rural schools over a number of years. As someone who lives in a rural community, as someone who’s a parent of children who attend a small rural school, and someone who’s a governor of that very same school, I particularly welcome the statement, and also, of course, I do declare that I have an interest in that regard.

You mentioned, of course, the creation of a national strategy for small and rural schools, but you don’t give us many details as to how, perhaps, you’re going to go about doing that. So, perhaps you could tell us something about the process that you have in mind in that regard, and when you expect that strategy to be in place.

I warmly welcome the change in the presumption against the closure of schools in the school organisation code, and that’s certainly something that already exists in England. Of course, the main factor within the current code, if my memory serves me correctly, in considering closure is to protect educational outcomes, and I don’t think anyone would suggest that that should be changed. I know that placing a focus on the quality of education is what’s needed, rather than, perhaps, the more physical aspects, such as surplus school places and so on. You’ve mentioned the need to take into account a broader range of options rather than closure. Perhaps you could tell us a little about how we can broaden the menu of options available, because, as far as I can see, there are federation and clustering, and perhaps some element of more meaningful collaboration. But, more than that, what ideas do you have for schools to consider?

As I referred to surplus places, and as you make no reference to surplus places in your statement, which has, of course, been a strong focus for your predecessors at least in terms of the emphasis on the reorganisation of schools in rural areas, may I ask you, perhaps, to tell us whether you feel there’s been too much emphasis on that in the past? Are you going to reduce the emphasis on that? Certainly, it’s been a focus, of course, for the twenty-first century schools programme—one of the main objectives of band A, if memory serves me correctly. Therefore, will there be less emphasis on surplus school places in future, when it comes to looking at twenty-first century schools, as well as the wider issues in terms of school reorganisation?

For me, of course, a school doesn’t exist within a vacuum, and we also need to look and take account of the relationship between rural education and protecting, supporting and developing rural communities more broadly. Could I ask you, therefore, what discussions you’ve had with other Cabinet Secretaries on the need to tackle the wider problems, because closing a small school is very often a symptom of the fact that the local economy isn’t maintaining young families and people have to leave and there is depopulation as a result of that. So, trying to resolve one problem without a more meaningful effort to tackle the other can only be part of the solution.

I know that, in Scotland for example, following the commission they established a few years ago to look at rural schools there, they have set a clear focus on introducing family centres in rural schools as well as early years services in those rural schools. Of course, there is a clear link to that with some of the things that we’re hearing from the Cabinet Secretary on communities and childcare and these children’s zones that have been mentioned as a possible opportunity. I would like to hear what opportunities you believe there may be in terms of rural provision in that regard.

Also, there is a need to encourage other sectors to play their part and to collaborate in order to support rural education. And I’m not just talking about the voluntary sector, but certainly further and higher education, especially perhaps in terms of secondary education in rural areas. I would like to know how you think there could be a possible contribution from that direction in supporting some of the things that we want to see developing.

Again in Scotland, there is additional funding provided to the highlands and islands university in order to encourage them to work more closely with rural schools. You refer to the creation of a £2.5 million fund, and, whilst I welcome that and do recognise the financial pressures on the Government, in the context of some of the other proposals and plans, it isn’t such a huge amount. Certainly, looking at the scale of the challenge and the need for additional support in the rural context, one would always want to see more funding. But, I will ask you perhaps whether that is the starting point, because one would assume that we would need a broader effort. One thinks about ICT, and you refer to it as one of the issues—of harnessing the power of IT with that funding. I attended a meeting last week where a teacher at a school told me that, if there are more than two pupils online at the same time, then the whole thing comes to a grinding halt. So, there are infrastructure problems. I know that the Government is aware of that, but one could perhaps feel that we are not making the progress that we should be making in that regard.

Attracting teachers to work in rural areas is also a challenge. If you’re a deputy head in a large school, then what’s the incentive for you to become a headteacher in a smaller school? You have to ask that question, because the financial incentive in terms of salary isn’t such a great one when compared with the additional burden and responsibilities that would come with that headship. So, how will the strategy that you mention assist in tackling the pressures in terms of staffing resources in that regard?

Finally, we can’t look at the situation of rural schools without also considering the issue of school transport in a rural context, because the provision as it has existed has been reducing. What we’re seeing, of course, is a number of parents taking their children with them to the towns or the centres where they work for their education because the transport provision that may have been there in the past is no longer there because of various cuts imposed. So, has any consideration been given to that? If not, what consideration will be given to strengthening the school transport provision because, without that, it makes it extremely difficult to ensure that people can take advantage of that service?

Thank you very much, Llyr, for, I think, what was a welcome of the policy statement this afternoon. To begin with the issue of the formation of the policy, I had hoped that, via my statement, I would give you a strong direction of travel. We will be formally publishing a full strategy that will guide us in ensuring that our investment of the £2.5 million is informed by that.

With regard to the schools organisation code, I will be going out to consultation on the issue of a presumption against closure. You’re quite right: such a presumption does exist in England; it also exists in Scotland. It hasn’t existed in Wales to date. But there are other aspects of the code that people may wish to comment on and this is an opportunity, given that it’s three years now since the code was introduced and we’ve had three years of experience of dealing with that code. I know, from meeting with the WLGA just last week, that they have some issues themselves with how they think the code could be improved. So, this is one particular aspect, but there will be an opportunity for wider discussion about the code. I think it will change the nature of the discussion, or the place where local authorities start from, and I think that’s what’s really important in bringing that presumption in. As I said in my statement, that does not mean there can never be any change. Sometimes, for very good, strong educational reasons, we need change, but at least we’ll be starting from that particular point, and local authorities will have to demonstrate that they have properly considered alternatives to maintain education in those areas.

With regard to surplus places, you’ll be aware that the agreement between me and the First Minister—the progressive agreement that brought me into Government—makes specific reference to the issue of surplus places. This in an issue in rural areas, but I must say that this is not only an issue for rural areas. If one looks at some experience in other parts, local authorities have been very quick to take surplus places out of the system, only to find themselves then with demographic changes within their particular area meaning that, for some people, it’s very difficult to get into the school that is their local school. So, actually, we need to look at surplus places in the round to make sure that we’re looking over a wider period of time, so we can better anticipate the peaks and flows that there inevitably will be in potential admissions into schools.

You’re quite right—education on its own cannot solve some of the significant demographic problems that rural communities face. I’m working very closely with my Cabinet colleague, the Cabinet Secretary for Communities and Children, around the issue of children zones, as well as the childcare offer. In some parts of rural Wales, Llŷr, you’ll be aware, as I am, that the opportunities for childcare are very, very limited indeed. The market simply isn’t there, so therefore working in conjunction with the schools would be a perfect opportunity to address some of those. And of course, the selection of Gwynedd and Anglesey as one of the pilot areas gives us that opportunity to test this significant childcare offer in a rural area. We didn’t want the pilots all to be done in an urban setting; we wanted to be able to test these proposals in a more rural area, and that’s why I’m very glad to see Gwynedd and Anglesey as part of the pilot, to see what we can do to work in those areas. But we need action, and work for people—high-quality paid jobs in rural communities. And crucially for me, we need access to affordable housing, which is one of the biggest barriers to young parents and families living in their communities—the sheer unaffordability of housing and accommodation in the areas where they grew up. We really need to make progress there, and that’s why this Government is committed to building significant numbers of extra affordable homes.

Llŷr, I agree that we can always do with more money, couldn’t we? But this is a start, to be able to look to see how we can use this money. I will be looking for evidence of real change though. This is not business as usual. This is not just additional money to support the status quo. This is additional money to drive forward real change in how we look at different models. And those models could be hard federations and collaborations, or soft federations and collaborations. We know we have some examples of primary schools working in clusters, but I’d like to see the development of the role of executive heads. You asked about recruitment and retention—why should somebody move on? Well, I think the prospect of being an executive head in a rural community is a very exciting prospect for an up-and-coming, go-getting, would-be school leader. So, those different kinds of arrangements are one of the ways in which we will attract people to be school leaders in rural areas. I’d like to see more people consider the idea of a federation between secondary and primary. Often, federations are only seen in the context of one particular age group. Why not look at federations across a particular community area—something that actually happens in the Isles of Scilly, for instance, as an example there?

With regard to transport, obviously this is a matter for my Cabinet colleague, the Minister for transport. The rules are quite clear: if a child lives a certain distance from their school, then they are entitled to transport to their nearest suitable school. There is ongoing work at the moment across departments to look at the issues around home-to-school transport in the round.

Diolch yn fawr iawn, Llyr, am groesawu’r datganiad polisi y prynhawn yma, rwy’n meddwl. I ddechrau drwy sôn am y mater o ffurfio’r polisi, roeddwn wedi gobeithio, drwy fy natganiad, y byddwn yn rhoi cyfeiriad teithio cryf ichi. Byddwn yn cyhoeddi strategaeth lawn yn ffurfiol a fydd yn ein harwain i sicrhau ein bod yn buddsoddi'r £2.5 miliwn mewn modd sy’n seiliedig ar hynny.

Gyda golwg ar y cod trefniadaeth ysgolion, byddaf yn mynd allan i ymgynghoriad ynglŷn â’r rhagdybiaeth yn erbyn cau. Rydych yn hollol iawn: mae rhagdybiaeth o'r fath yn bodoli yn Lloegr; mae hefyd yn bodoli yn yr Alban. Nid yw wedi bodoli yng Nghymru hyd yma. Ond mae agweddau eraill ar y cod y gallai fod pobl yn dymuno gwneud sylwadau amdanynt ac mae hwn yn gyfle, o ystyried ei bod yn dair blynedd bellach ers i'r cod gael ei gyflwyno a’n bod wedi cael tair blynedd o brofiad o ymdrin â'r cod hwnnw. Rwy’n gwybod, o gyfarfod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yr wythnos diwethaf, bod ganddynt rai problemau eu hunain o ran sut y maent yn meddwl y gellid gwella’r cod. Felly, mae hon yn un agwedd benodol, ond cawn gyfle i gael trafodaeth ehangach am y cod. Rwy’n meddwl y bydd yn newid natur y drafodaeth, neu'r man lle mae awdurdodau lleol yn dechrau, ac rwy'n credu mai dyna sy’n wirioneddol bwysig o ran cyflwyno’r rhagdybiaeth honno. Fel y dywedais yn fy natganiad, nid yw hynny'n golygu na ellir cael dim newid byth. Weithiau, am resymau addysgol da iawn a chryf, mae angen newid arnom, ond o leiaf byddwn yn dechrau o'r pwynt penodol hwnnw, a bydd yn rhaid i awdurdodau lleol ddangos eu bod wedi ystyried yn briodol ddewisiadau eraill i gynnal addysg yn yr ardaloedd hynny.

O ran lleoedd dros ben, byddwch yn ymwybodol bod y cytundeb rhyngof fi a'r Prif Weinidog—y cytundeb blaengar a ddaeth â mi i mewn i Lywodraeth—yn cyfeirio'n benodol at leoedd gwag. Mae hyn yn broblem mewn ardaloedd gwledig, ond mae'n rhaid imi ddweud nad dim mewn ardaloedd gwledig yn unig y mae hyn yn broblem. Os bydd rhywun yn edrych ar ychydig o’r profiad mewn rhannau eraill, mae awdurdodau lleol wedi bod yn gyflym iawn i gymryd lleoedd dros ben allan o'r system, dim ond i weld wedyn bod ganddynt newidiadau demograffig o fewn eu hardal benodol sy'n golygu, i rai pobl, ei bod yn anodd iawn cael lle yn yr ysgol sy’n lleol iddyn nhw. Felly, mewn gwirionedd, mae angen inni edrych ar leoedd dros ben yn eu cyfanrwydd er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn edrych dros gyfnod ehangach, fel y gallwn ragweld yn well yr amrywiad a fydd yn anochel mewn derbyniadau posibl i ysgolion.

Rydych yn hollol iawn—ni all addysg ar ei ben ei hun ddatrys rhai o'r problemau demograffig sylweddol y mae cymunedau gwledig yn eu hwynebu. Rwy’n gweithio’n agos iawn gyda fy nghydweithiwr Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, ym maes parthau plant, yn ogystal â'r cynnig gofal plant. Mewn rhai rhannau o Gymru wledig, Llŷr, byddwch yn gwybod, fel finnau, bod y cyfleoedd am ofal plant yn gyfyngedig iawn, iawn yn wir. Yn syml, nid yw’r farchnad yno, felly byddai gweithio ar y cyd â'r ysgolion yn gyfle perffaith i ymdrin â rhai o'r rheini. Ac wrth gwrs, mae dewis Gwynedd ac Ynys Môn fel un o'r ardaloedd treialu yn golygu y cawn y cyfle hwnnw i brofi’r cynnig gofal plant sylweddol hwn mewn ardal wledig. Nid oeddem eisiau cynnal y cynlluniau arbrofol i gyd mewn lleoliadau trefol; roeddem eisiau gallu profi’r cynigion hyn mewn ardal fwy gwledig, a dyna pam yr wyf yn falch iawn o weld Gwynedd a Môn yn rhan o'r cynllun arbrofol, i weld beth y gallwn ei wneud i weithio yn yr ardaloedd hynny. Ond mae angen gweithredu, a gwaith i bobl—swyddi cyflogedig o safon uchel mewn cymunedau gwledig. Ac yn hollbwysig i mi, mae angen i dai fforddiadwy fod ar gael; dyna un o'r rhwystrau mwyaf i rieni ifanc a theuluoedd sy'n byw yn eu cymunedau—diffyg fforddiadwyedd llwyr y tai a’r llety yn yr ardaloedd lle cawsant eu magu. Mae gwir angen inni wneud cynnydd yn hynny o beth, a dyna pam mae'r Llywodraeth hon yn ymrwymedig i adeiladu nifer sylweddol o gartrefi fforddiadwy ychwanegol.

Llŷr, rwy’n cytuno y byddai mwy o arian yn ddefnyddiol bob amser, oni fyddai? Ond mae hyn yn ddechrau, i allu edrych i weld sut y gallwn ddefnyddio'r arian hwn. Byddaf yn chwilio am dystiolaeth o newid gwirioneddol, fodd bynnag. Nid busnes fel arfer yw hyn. Nid dim ond arian ychwanegol i gynnal y status quo yw hyn. Mae hwn yn arian ychwanegol i sbarduno newid gwirioneddol yn y ffordd yr ydym yn edrych ar wahanol fodelau. A gallai’r modelau hynny fod yn ffederasiynau a chydweithio cadarn, neu’n ffederasiynau a chydweithio meddal. Rydym yn gwybod bod gennym rai enghreifftiau o ysgolion cynradd yn gweithio mewn clystyrau, ond hoffwn weld datblygu’r swyddogaeth penaethiaid gweithredol. Gofynasoch am recriwtio a chadw staff—pam y dylai rhywun symud ymlaen? Wel, rwy'n meddwl bod y posibilrwydd o fod yn bennaeth gweithredol mewn cymuned wledig yn gyffrous iawn i ddarpar arweinydd ysgol ifanc ac uchelgeisiol. Felly, mae’r gwahanol fathau hynny o drefniadau yn un o'r ffyrdd y byddwn yn denu pobl i fod yn arweinwyr ysgolion mewn ardaloedd gwledig. Hoffwn weld mwy o bobl yn ystyried y syniad o ffederasiwn rhwng uwchradd a chynradd. Yn aml, ystyrir ffederasiynau yng nghyd-destun un grŵp oedran penodol yn unig. Beth am edrych ar ffederasiynau ar draws ardal gymunedol benodol—rhywbeth sy'n digwydd mewn gwirionedd ar Ynysoedd Sili, er enghraifft, fel enghraifft yn y fan yna?

O ran cludiant, yn amlwg mater i fy nghydweithiwr Cabinet, y Gweinidog trafnidiaeth, yw hwn. Mae'r rheolau’n eithaf clir: os yw plentyn yn byw bellter penodol o’i ysgol, mae ganddo hawl i gael cludiant i'w ysgol addas agosaf. Mae gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd ar draws adrannau i edrych ar y materion sy'n ymwneud â chludiant o'r cartref i'r ysgol yn ei gyfanrwydd.

Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. I know of your commitment to rural schools. I know you used to fight passionately when you were an opposition member on behalf of schools in Powys that were threatened with closure by that particular local authority, and, of course, you were matched by many other Assembly Members representing rural constituencies in this Chamber. Like your constituency, my constituency has also seen a number of rural schools close in recent years, and there are some, unfortunately, which are still threatened with closure. So, I do very much welcome the fact that you have said that there will now be, in the future, a presumption against closure and that local authorities will be required to look at every alternative and leave no stone unturned when looking at the way their schools are organised. It’s all too often been the case in some parts of Wales that local authorities have stubbornly dug their heels in as a result of the poor guidance, frankly, from the Welsh Government that has allowed them to do that, and, as a result, some very good schools have closed. So, there’s been a pretty rough ride for rural schools in recent years, and I’m very much hoping that that will change.

Now, that’s not to say that there aren’t some questions that I hope you will be able to answer today in respect of this additional resource that you are making available. I’ve seen the list of things that you hope to achieve with that resource. With every respect, £2.5 million is not a huge sum of money to be able to meet all of the aspirations on that particular list. I wonder whether you’ll be able to give us some clarity as to whether that is £2.5 million extra on top of your budget that is going to be available next year, or whether this is from within the education budget as a whole and it will mean that you are robbing Peter, effectively, to pay Paul, and also, just precisely what your definition of a rural or small school actually is. Because, obviously, that will determine very much where this money flows to. You’re giving it to the regional consortia rather than the local education authorities to distribute. If you can clarify precisely why that is the case, that would also be helpful.

Whilst I accept that federation can be a very effective model, and, in fact, it’s something that is working in respect of a school that was threatened and is still threatened with closure in my own constituency—Ysgol Llanbedr—which is now working with another school, against the local authority’s wishes, in order to survive, and is making a jolly good show of it, with increasing pupil numbers. But, if you could just tell us exactly how this cash will support federations, given that federations actually generally result in saving significant sums of money—is it just to prime the pump, are these long-term arrangements, or is this a short-term fund with these one-off grants having a period in which they are available to schools and then that period eventually coming to an end? So, I do welcome the extra cash, I welcome the statement and I welcome the direction of travel, but I think a lot depends on these definitions as to precisely what a rural or small school is. I think a lot depends on how the money is going to be used and how thinly that jam is going to be spread across the many hundreds of rural schools that we have here in Wales. So, perhaps you can give us some clarity on those things.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad. Gwn am eich ymrwymiad i ysgolion gwledig. Rwy’n gwybod y byddech yn arfer brwydro’n angerddol fel aelod o'r wrthblaid ar ran ysgolion ym Mhowys a oedd dan fygythiad o gau gan yr awdurdod lleol hwnnw, ac, wrth gwrs, roedd llawer o Aelodau Cynulliad eraill sy'n cynrychioli etholaethau gwledig yn y Siambr hon yn gwneud hynny gyda chi. Fel eich etholaeth chi, mae fy etholaeth innau hefyd wedi gweld nifer o ysgolion gwledig yn cau yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae rhai, yn anffodus, yn dal i fod dan fygythiad o gau. Felly, rwy’n croesawu'n fawr y ffaith eich bod wedi dweud y bydd gennym nawr, yn y dyfodol, ragdybiaeth yn erbyn cau ac y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol edrych ar bob dewis arall a throi pob carreg wrth edrych ar y ffordd y mae eu hysgolion wedi’u trefnu. Yn rhy aml, mewn rhai rhannau o Gymru, mae awdurdodau lleol wedi bod yn ystyfnig o ganlyniad i'r canllawiau gwael, a dweud y gwir, gan Lywodraeth Cymru sydd wedi eu galluogi i wneud hynny, ac, o ganlyniad, mae rhai ysgolion da iawn wedi cau. Felly, mae wedi bod yn daith eithaf garw i ysgolion gwledig yn y blynyddoedd diwethaf, ac rwy'n mawr obeithio y bydd hynny'n newid.

Nawr, nid yw hynny’n golygu nad oes rhai cwestiynau yr wyf yn gobeithio y gallwch eu hateb heddiw ynglŷn â'r adnodd ychwanegol hwn yr ydych yn ei ddarparu. Rwyf wedi gweld y rhestr o bethau yr ydych yn gobeithio eu cyflawni gyda’r adnodd hwnnw. Gyda phob parch, nid yw £2.5 miliwn yn swm enfawr o arian i allu cyflawni’r holl ddyheadau ar y rhestr benodol honno. Tybed a allwch chi roi rhywfaint o eglurder inni ynghylch a yw hynny'n £2.5 miliwn ychwanegol ar ben eich cyllideb a fydd ar gael y flwyddyn nesaf, ynteu a yw hyn yn dod oddi mewn y gyllideb addysg yn ei chyfanrwydd ac y bydd yn golygu eich bod yn dwyn o'r naill law, mewn gwirionedd, i dalu’r llall, a hefyd, beth yn union yw eich diffiniad o ysgol wledig neu ysgol fach mewn gwirionedd. Oherwydd, yn amlwg, dyna fydd yn penderfynu i raddau helaeth i ble y bydd yr arian hwn yn llifo. Rydych yn ei roi i'r consortia rhanbarthol yn hytrach na'r awdurdodau addysg lleol i’w ddosbarthu. Os gallwch egluro pam yn union y mae hynny'n wir, byddai hynny hefyd yn ddefnyddiol.

Er fy mod yn derbyn y gall ffedereiddio fod yn fodel effeithiol iawn, ac, yn wir, mae'n rhywbeth sy’n gweithio ar gyfer ysgol a oedd dan fygythiad ac sy’n dal i fod dan fygythiad o gau yn fy etholaeth i—Ysgol Llanbedr—sydd bellach yn gweithio gydag ysgol arall, yn groes i ddymuniadau'r awdurdod lleol, er mwyn goroesi, ac mae'n gwneud gwaith da iawn o hynny, ac mae niferoedd y disgyblion yn cynyddu. Ond, pe gallech ddweud wrthym sut yn union y bydd yr arian hwn yn cefnogi ffederasiynau, o gofio bod ffederasiynau mewn gwirionedd yn gyffredinol yn arwain at arbed symiau sylweddol o arian—ai dim ond arian i roi cychwyn ar bethau yw hwn, a yw’r rhain yn drefniadau tymor hir, ynteu ai cronfa tymor byr yw hon lle bydd cyfnod pan fydd y grantiau untro hyn ar gael i ysgolion ac yna y bydd y cyfnod hwnnw yn y pen draw’n dod i ben? Felly, rwyf yn croesawu'r arian ychwanegol, rwy’n croesawu’r datganiad ac rwy’n croesawu'r cyfeiriad teithio, ond rwy’n meddwl bod llawer yn dibynnu ar y diffiniadau hyn o ran beth yn union yw ysgol wledig neu ysgol fach. Rwy’n meddwl bod llawer yn dibynnu ar sut y caiff yr arian ei ddefnyddio a pha mor denau y caiff y jam hwnnw ei daenu ar draws y cannoedd o ysgolion gwledig sydd gennym yma yng Nghymru. Felly, efallai y gallwch roi rhywfaint o eglurder ar y pethau hynny ni.

Thank you very much, Darren, for the welcome for the statement. To begin with, as I said to Llyr with regard to the presumption of closure, I hope that really does shift the basis from where we start these conversations—rather than closure being the first option on the list, and rather than the last option on the list. But I hope as well, via the consultation on the code, we can look at ways in which we can strengthen the consultation exercise. I’m sure you’ll be aware that many people find the current consultation exercise is not as strong as they would like it to be, and there is an opportunity to strengthen that with regard to all schools, actually, and how all schools are dealt with in the system.

Let me be absolutely clear, and I explained this to your colleague Mohammad Asghar at the committee last week, who was very kindly—no, Andrew, actually, was substituting in his absence. Let’s be absolutely clear, the education MEG is up by 3.5 per cent. There is an additional £53 million going into my portfolio in this budget round, which has allowed me to prioritise and bring forward new initiatives. The £2.5 million allocation is to support a range of specific proposals coming forward from local authorities on how they will use that money to support educational provision in their particular area to drive up standards. Alongside that, rural schools will also have the opportunity to participate in funding that we have available for leadership and funding that we will have available for federations and closer school-to-school working in our self-improving schools system. I will want to make sure that all that money is spent at the front line, driving improvements and quality in our education for our rural children. I do not expect that money to be sat in county halls or in regional consortia offices.

This is an opportunity to drive up and address the very specific challenges of standards in rural Wales: the challenge of being a headteacher with a high teaching workload, and how you manage that; what we can do to develop the role of business managers across a range of schools; the very real challenges of a stable workforce that doesn’t have the opportunity to get out and learn from other schools; the fact that, in a rural school, if you have a small workforce, how you can have the expertise to make sure that your curriculum planning and your resources are as wide-ranging as they could be. So, I’ve set out some ideas of how I expect the money to produce the change, but if schools and LEAs come forward to me with other radical ways that demonstrate how they would drive up attainment for our children, I’m willing to consider them. But, the crucial thing for me is that my expectation is that this money gets to the front line and makes a real difference for those children.

With regard to a definition, we don’t have one, Darren. That is part of the problem, and we will be working on exactly how we can get a robust definition. At the moment, the Wales Audit Office has figures that I would regard, in the context of my own constituency, as large schools. So, we need to work closely to be able to agree on that definition.

But, as I said, what’s really important is that people shouldn’t regard this as the status quo. This is a specific part of our overall commitment to driving up standards across Wales, and there are some particular challenges of how we achieve that in some of our more urban communities, and there are particular challenges of how we achieve that in rural communities, and this, I hope, will be part of the solution as part of our overall national mission.

Diolch yn fawr iawn, Darren, am y croeso i’r datganiad. I ddechrau, fel y dywedais wrth Llyr ynglŷn â’r rhagdybiaeth o gau, rwy’n gobeithio wir y bydd hynny’n symud man cychwyn y sgyrsiau hyn—yn hytrach na bod cau y dewis cyntaf ar y rhestr, ac yn hytrach na'r dewis olaf ar y rhestr. Ond rwy’n gobeithio, yn ogystal, drwy'r ymgynghoriad ar y cod, y gallwn edrych ar ffyrdd y gallwn gryfhau'r ymarfer ymgynghori. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol bod llawer o bobl yn gweld nad yw’r ymarfer ymgynghori presennol mor gryf ag yr hoffent iddo fod, ac mae cyfle i gryfhau hynny ar gyfer pob ysgol, a dweud y gwir, a sut y mae’r system yn ymdrin â phob ysgol.

Gadewch imi fod yn gwbl glir, ac eglurais hyn i'ch cydweithiwr Mohammad Asghar yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf, a oedd yn garedig iawn—na, Andrew, a dweud y gwir, oedd yn dirprwyo yn ei absenoldeb. Gadewch inni fod yn gwbl glir, mae'r MEG addysg wedi cynyddu 3.5 y cant. Mae £53 miliwn ychwanegol yn mynd i mewn i fy mhortffolio i yn y cylch cyllideb hwn, sydd wedi fy ngalluogi i flaenoriaethu a chyflwyno mentrau newydd. Mae'r dyraniad o £2.5 miliwn ar gyfer cefnogi amrywiaeth o gynigion penodol sy’n cael eu cyflwyno gan awdurdodau lleol ynglŷn â sut y byddant yn defnyddio'r arian hwnnw i gefnogi darpariaeth addysgol yn eu hardal benodol i godi safonau. Ochr yn ochr â hynny, bydd cyfle i ysgolion gwledig hefyd fanteisio ar gyllid sydd ar gael gennym ar gyfer arweinyddiaeth a chyllid a fydd ar gael gennym ar gyfer ffederasiynau a chydweithio agosach rhwng ysgolion sy’n gweithio yn ein system ysgolion hunan-wella. Byddaf eisiau gwneud yn siŵr bod yr holl arian hwnnw’n cael ei wario yn y rheng flaen, i sbarduno gwelliannau a safonau yn ein haddysg i'n plant gwledig. Nid wyf yn disgwyl i'r arian hwnnw fod yn eistedd mewn neuaddau sir neu mewn swyddfeydd consortia rhanbarthol.

Mae hwn yn gyfle i godi safonau yng Nghymru wledig a rhoi sylw i’r heriau penodol iawn sy’n gysylltiedig â hynny: yr her o fod yn bennaeth â llwyth gwaith addysgu uchel, a sut yr ydych yn rheoli hynny; beth y gallwn ei wneud i ddatblygu swyddogaeth rheolwyr busnes ar draws ystod o ysgolion; heriau real iawn gweithlu sefydlog nad yw'n cael y cyfle i fynd allan a dysgu oddi wrth ysgolion eraill; y cwestiwn, mewn ysgol wledig, os oes gennych chi weithlu bach, yw sut y gallwch fod â’r arbenigedd i wneud yn siŵr bod eich cynllunio cwricwlwm a’ch adnoddau mor eang ag y gallent fod. Felly, rwyf wedi nodi rhai syniadau o sut yr wyf yn disgwyl i'r arian greu y newid, ond os daw ysgolion ac AALlau ataf â ffyrdd radical eraill sy'n dangos sut y byddent yn gwella cyrhaeddiad ar gyfer ein plant, rwy'n barod i’w hystyried. Ond, y peth hanfodol i mi yw mai fy nisgwyliad yw bod yr arian hwn yn cyrraedd y rheng flaen ac yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r plant hynny.

O ran diffiniad, nid oes gennym un, Darren. Mae hynny'n rhan o'r broblem, a byddwn yn gweithio ar sut yn union y gallwn gael diffiniad cadarn. Ar hyn o bryd, mae gan Swyddfa Archwilio Cymru ffigurau y byddwn yn eu hystyried, yng nghyd-destun fy etholaeth fy hun, fel bod yn ysgolion mawr. Felly, mae angen inni gydweithio'n agos i allu cytuno ar y diffiniad hwnnw.

Ond, fel y dywedais, yr hyn sy'n bwysig mewn gwirionedd yw na ddylai pobl ystyried mai’r status quo yw hyn. Mae hyn yn rhan benodol o'n hymrwymiad cyffredinol i godi safonau ledled Cymru, ac mae rhai heriau penodol o ran sut yr ydym yn cyflawni hynny yn rhai o'n cymunedau mwy trefol, ac mae heriau penodol o ran sut yr ydym yn cyflawni hynny mewn cymunedau gwledig, a bydd hyn, rwy’n gobeithio, yn rhan o'r ateb, yn rhan o'n cenhadaeth genedlaethol gyffredinol.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. School closures, and even the threat of school closures, cause divisions within and between rural communities, especially when there is competition between pupils for school places. When the school is closed, there is a loss of a social and cultural resource and physical meeting place for members of the committee. The local school acts as an employer and consumer in the local area, and some studies note that parents feel less inclined to become involved in a new, larger school if their local school closes. Small, rural schools may have particular benefits for students, such as smaller classes and a community ethos.

What happens to the schools that are closed? The local authority makes a profit by closing the school and selling off the land for development, and at the same time, a major cog in community life is removed. Additionally, parents’ views are ignored or largely not taken into account. A local newspaper near me quoted that parents had been left shell-shocked by the decision to close Ysgol Maes Edwin on Flint mountain. Even the local Labour MP for the area, David Hanson, didn’t want the school closed. Mr Hanson spoke particularly about how new housing developments in the area, like Croes Atti, a development of 100-plus houses within the catchment area of the school, mean that it would be wrong to close the school, as the people moving into those new houses will probably need some school places for their children. The local authority should listen to him, perhaps.

I welcome the Cabinet Secretary for Education’s declared ambition for small and rural schools. However, I would have much preferred to have seen a full commitment from her, plus the appropriate use of resources being pledged, to support rural and small schools staying open and the reversal of recent decisions to close small schools in my region, for instance, the school on Flint mountain. Thank you.

Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cau ysgolion, a hyd yn oed y bygythiad o gau ysgolion, yn achosi rhaniadau o fewn cymunedau gwledig a rhyngddynt, yn enwedig pan fo cystadleuaeth rhwng disgyblion am leoedd mewn ysgol. Pan fydd yr ysgol yn cau, mae’r ardal yn colli adnodd cymdeithasol a diwylliannol a man cyfarfod ffisegol i aelodau'r pwyllgor. Mae'r ysgol leol yn gweithredu fel cyflogwr ac fel defnyddiwr yn yr ardal leol, ac mae rhai astudiaethau yn nodi bod rhieni'n teimlo’n llai tueddol i gyfrannu mewn ysgol newydd, fwy os yw eu hysgol leol yn cau. Gall ysgolion bach, gwledig greu manteision penodol i fyfyrwyr, fel dosbarthiadau llai ac ethos cymunedol.

Beth sy’n digwydd i'r ysgolion sy’n cael eu cau? Mae'r awdurdod lleol yn gwneud elw drwy gau'r ysgol a gwerthu’r tir i’w ddatblygu, ac ar yr un pryd, yn chwalu rhan bwysig o fywyd y gymuned. Yn ogystal, caiff barn y rhieni ei hanwybyddu neu ei diystyru i raddau helaeth. Dywedodd papur bro yn fy ardal i fod rhieni wedi cael eu syfrdanu gan y penderfyniad i gau Ysgol Maes Edwin ar fynydd Fflint. Nid oedd hyd yn oed AS Llafur lleol yr ardal, David Hanson, o blaid cau’r ysgol. Siaradodd Mr Hanson yn benodol am sut y mae datblygiadau tai newydd yn yr ardal, fel Croes Atti, datblygiad o 100 a mwy o dai o fewn dalgylch yr ysgol, yn golygu na fyddai'n iawn i gau'r ysgol, gan y gallai fod angen lleoedd ysgol ar blant y bobl a fydd yn symud i mewn i’r tai newydd hynny. Dylai'r awdurdod lleol wrando arno ef, efallai.

Rwy'n croesawu'r uchelgais y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi’i ddatgan ar gyfer ysgolion bach ac ysgolion gwledig. Fodd bynnag, byddai wedi bod yn llawer gwell gennyf i weld ymrwymiad llawn ganddi, yn ogystal ag addewid i ddefnyddio adnoddau’n briodol, i gefnogi cadw ysgolion gwledig ac ysgolion bach ar agor a gwrthdroi penderfyniadau diweddar i gau ysgolion bach yn fy rhanbarth i, er enghraifft, yr ysgol ar fynydd Fflint. Diolch.

Presiding Officer, can I thank Michelle Brown for her contribution? She makes a valuable point with regard to the importance of the physical building often in a community, and that’s why, as I announced in my statement, I will be looking to see what we can do to increase the community usage of school buildings as a way of maintaining part of the fabric of life in rural Wales. But, let’s be clear, schools are already doing this to great effect. Schools in my own constituency have stepped up to the plate and have taken over the running of sports facilities that would have been lost in the community. Schools are currently engaged, for instance, in taking on library facilities that would have been lost to the community, and I want to encourage the greater use of school buildings as a real asset for the people who live in that particular area.

The Member also makes a valuable point with regard to the economy. This was the point that was made to me by the members, and the lead member, for Gwynedd Council when I met with them on Friday morning. They recognised that. That’s why they are looking to themselves, and to support from Welsh Government, to find innovative ways in which they can maintain education settings in a whole variety of communities, because they recognise that very point and their responsibility across the board.

The consultation will begin shortly. I’m sure the Member will want to participate fully in that, but I must say it is not my intention at this stage to revisit any decisions that have previously been made.

Lywydd, hoffwn ddiolch i Michelle Brown am ei chyfraniad. Mae hi'n gwneud pwynt gwerthfawr ynglŷn â phwysigrwydd yr adeilad ffisegol yn aml mewn cymuned, a dyna pam, fel y cyhoeddais yn fy natganiad, yr wyf yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i sicrhau bod cymunedau’n defnyddio mwy ar adeiladau ysgol fel ffordd o gynnal rhan o wead bywyd yng nghefn gwlad Cymru. Ond, gadewch inni fod yn glir, mae ysgolion eisoes yn gwneud hyn yn effeithiol iawn. Mae ysgolion yn fy etholaeth i fy hun wedi camu i’r adwy ac wedi cymryd awenau’r gwaith o gynnal cyfleusterau chwaraeon a fyddai wedi cael eu colli yn y gymuned. Mae ysgolion yn ymwneud ar hyn o bryd, er enghraifft, â chymryd cyfrifoldeb am gyfleusterau llyfrgell a fyddai wedi cael eu colli i'r gymuned, a hoffwn annog defnyddio mwy ar adeiladau ysgol fel ased gwirioneddol i'r bobl sy'n byw yn yr ardal benodol honno.

Mae’r Aelod hefyd yn gwneud pwynt gwerthfawr ynglŷn â’r economi. Hwn oedd y pwynt a wnaeth aelodau, ac aelod arweiniol, Cyngor Gwynedd imi pan gyfarfûm â hwy fore Gwener. Roedden nhw’n cydnabod hynny. Dyna pam maen nhw’n edrych arnynt eu hunain, ac ar gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, i ddod o hyd i ffyrdd arloesol y gallant ei mabwysiadu i gynnal lleoliadau addysg mewn amrywiaeth eang o gymunedau, oherwydd maent yn cydnabod yr union bwynt hwnnw a’u cyfrifoldeb cyffredinol.

Bydd yr ymgynghoriad yn dechrau cyn bo hir. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn awyddus i gymryd rhan lawn ynddo, ond mae’n rhaid imi ddweud nad wyf ar hyn o bryd yn bwriadu edrych eto ar unrhyw benderfyniadau a wnaethpwyd yn flaenorol.

Can I thank the Cabinet Secretary for her statement today? In particular, I very much welcome what you’ve said about making funding available to encourage and support the development of federations across all maintained schools, along with better information and guidance. I think that is very important. You’re aware of my concerns on this issue.

I was also very interested in what you said about the consultation on the school organisation code being an opportunity for all concerned parties to feed in. As you know, it is not just rural schools that find the issue of school closures very difficult. All schools, in my experience, tend to be very much the heart of their community, and I know that you’re aware that I have some concerns about the school organisation code. I think it is definitely timely to review it, and would just like to ask how you see that process going forward, and in particular, how you will ensure that parents and communities get a say in the reforms that you’re looking at.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad heddiw? Yn enwedig, croesawaf yn fawr yr hyn yr ydych wedi'i ddweud am ddarparu arian i annog a chefnogi datblygiad ffederasiynau ar draws pob ysgol a gynhelir, ynghyd â gwell gwybodaeth ac arweiniad. Rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn. Rydych yn ymwybodol o fy mhryderon ynghylch y mater hwn.

Hefyd, roedd gen i ddiddordeb mawr yn yr hyn a ddywedasoch am yr ymgynghoriad ar y cod trefniadaeth ysgolion fel cyfle i'r holl bartïon dan sylw i gyfrannu. Fel y gwyddoch, nid dim ond ysgolion gwledig sy'n gweld cau ysgolion yn fater anodd iawn. Mae pob ysgol, yn fy mhrofiad i, yn tueddu i fod wrth galon eu cymuned, ac rwy’n gwybod eich bod yn ymwybodol bod gennyf rai pryderon ynghylch y cod trefniadaeth ysgolion. Rwy'n credu ei bod yn bendant yn bryd ei adolygu, a hoffwn ofyn sut yr ydych yn gweld y broses honno yn mynd yn ei blaen, ac yn benodol, sut y byddwch yn sicrhau bod rhieni a chymunedau’n cael llais yn y diwygiadau yr ydych yn edrych arnynt.

Presiding Officer, can I thank the Member for the questions? I hope I’m not divulging too much of a secret that, in the previous Assembly term, Lynne and I would send messages across the Chamber on this very subject of our frustrations with the school organisation code.

I think it is timely, three years into its existence, to review its effectiveness. I particularly want to look at the issue of how we can amend it to look at the principle of presumption against closure, but I know that there are frustrations across the Chamber, from Assembly Members who represent all different types of communities, about whether it is as robust as it can be. I hope that we can avail ourselves of this opportunity to look at this in the round, because the Member is absolutely right: schools are important, whatever the nature of the community. I’m aware that in some Valleys communities the schools at the top end of the Valleys are probably equally as remote as some of the schools that I know and love very well. So, we need to look at this in a holistic way, and this is certainly not setting a different standard for one type of school as opposed to another.

The Member is right about how we can engage with parents and communities. I will be using the full range of publicity machines that are available to the Welsh Government. I hope we’ve had a good start today in publicising this. I’m grateful the media have highlighted the statement this afternoon, but I will be relying on Assembly Members themselves, actually—I’d be very grateful to Assembly Members across the Chamber if they themselves would take part in the consultation and if they would make the consultation widely available to people whom they know have an interest in this particular issue. The more voices we can hear, the more opportunities we can have to have an organisation code that’s on point and really reflects the concerns of the people that we all represent.

Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiynau? Rwy’n gobeithio nad wyf yn datgelu gormod o gyfrinach wrth ddweud y byddai Lynne a mi, yn ystod tymor blaenorol y Cynulliad, yn anfon negeseuon ar draws y Siambr am yr union bwnc hwn, sef ein rhwystredigaethau â'r cod trefniadaeth ysgolion.

Rwy’n meddwl ei bod yn amserol, dair blynedd ar ôl ei sefydlu, i adolygu ei effeithiolrwydd. Rwyf yn arbennig o awyddus i edrych ar sut y gallwn ei newid i edrych ar egwyddor y rhagdybiaeth yn erbyn cau, ond rwy’n gwybod bod rhwystredigaethau ar draws y Siambr, gan Aelodau Cynulliad sy'n cynrychioli pob gwahanol fath o gymunedau, ynghylch pa un a yw mor gadarn ag y gall fod. Rwy’n gobeithio y gallwn fanteisio ar y cyfle hwn i edrych ar hyn yn ei gyfanrwydd, oherwydd mae’r Aelod yn llygad ei le: mae ysgolion yn bwysig, beth bynnag yw natur y gymuned. Rwy'n ymwybodol bod yr ysgolion mewn rhai cymunedau ym mhen uchaf y Cymoedd yn ôl pob tebyg yr un mor anghysbell â rhai o'r ysgolion yr wyf i’n gwybod amdanynt ac yn hoff iawn ohonynt. Felly, mae angen inni edrych ar hyn mewn ffordd gyfannol, ac yn sicr nid yw hyn yn gosod safon wahanol ar gyfer un math o ysgol o gymharu ag un arall.

Mae’r Aelod yn iawn am sut y gallwn ymgysylltu â rhieni a chymunedau. Byddaf yn defnyddio'r ystod lawn o beiriannau cyhoeddusrwydd sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Rwy’n gobeithio ein bod wedi cael dechrau da heddiw o ran rhoi cyhoeddusrwydd i hyn. Rwy'n ddiolchgar i'r cyfryngau am dynnu sylw at y datganiad y prynhawn yma, ond byddaf yn dibynnu ar Aelodau'r Cynulliad eu hunain, mewn gwirionedd—byddwn yn ddiolchgar iawn i Aelodau'r Cynulliad ar draws y Siambr pe bydden nhw eu hunain yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad ac yn sicrhau bod yr ymgynghoriad ar gael yn eang i bobl y maent yn gwybod bod ganddynt ddiddordeb yn y mater penodol hwn. Po fwyaf o leisiau y gallwn eu clywed, y mwyaf y cyfleoedd y bydd gennym i sicrhau cod sefydliad priodol sydd wir yn adlewyrchu pryderon y bobl yr ydym i gyd yn eu cynrychioli.

As you state, small and rural schools can provide real academic, cultural and social benefits. When I called on the previous Welsh Government to respond to concerns that Flintshire County Council was using old and inaccurate data and acting in breach of the school organisation code in respect of a number of proposed school closures there, including small and rural schools, Ysgol Llanfynydd County Primary School and Ysgol Maes Edwin in Flint mountain, referred to earlier, your predecessor said,

‘I can’t comment…in terms of the school organisation code and the guidance, because, of course, this may come before Welsh Ministers.’

Of course, in the context of small and rural schools, that hadn’t been the case since 2013. Now, although councillors must only consider material evidence relevant to the school organisation code and the accuracy of the data used by the council cabinet as the basis of their recommended decision to close schools, when these closures came to council, the highly political comments by the council leader were not material to the matters that the council must consider, and this political point scoring on both occasions raised serious concerns about the basis on which his cabinet took their decisions.

You state you’re not going to revisit decisions previously made. Does that therefore mean that you’re bolting the stable door after the previous Welsh Government and current First Minister allowed the horses to bolt, or, in circumstances such as this, will you reconsider the evidence used to justify the closure to members and the public, in the context of what the school organisation code actually required?

Fel y dywedwch, gall ysgolion bach ac ysgolion gwledig ddarparu manteision academaidd, diwylliannol a chymdeithasol gwirioneddol. Pan alwais ar Lywodraeth flaenorol Cymru i ymateb i bryderon bod Cyngor Sir y Fflint yn defnyddio data hen ac anghywir ac yn gweithredu’n groes i'r cod trefniadaeth ysgolion ynglŷn â chynigion i gau nifer o ysgolion yno, gan gynnwys ysgolion bach ac ysgolion gwledig, Ysgol Gynradd Sirol Llanfynydd ac Ysgol Maes Edwin ar fynydd y Fflint, y cyfeiriwyd ati’n gynharach, dywedodd eich rhagflaenydd,

ni allaf roi sylwadau ... o ran y cod trefniadaeth ysgolion a'r canllawiau, oherwydd, wrth gwrs, gallai hyn ddod gerbron Gweinidogion Cymru.

Wrth gwrs, yng nghyd-destun ysgolion bach ac ysgolion gwledig, nid oedd hynny wedi bod yn wir ers 2013. Nawr, er bod yn rhaid i gynghorwyr gadw at dystiolaeth faterol sy’n berthnasol i'r cod trefniadaeth ysgolion a chywirdeb y data a ddefnyddir gan gabinet y cyngor fel sail i'w penderfyniad i argymell cau ysgolion, pan ddaeth y cynigion cau hyn i'r cyngor, nid oedd y sylwadau hynod wleidyddol gan arweinydd y cyngor yn berthnasol i'r materion y mae'n rhaid i'r cyngor eu hystyried, ac roedd yr arfer hwn o sgorio pwyntiau gwleidyddol ar y ddau achlysur yn codi pryderon difrifol ynghylch ar ba sail y gwnaeth ei gabinet eu penderfyniadau.

Rydych yn dweud nad ydych yn mynd i edrych eto ar benderfyniadau a wnaethpwyd yn flaenorol. A yw hynny, felly, yn golygu eich bod yn bolltio drws y stabl ar ôl i Lywodraeth flaenorol Cymru a'r Prif Weinidog presennol adael i'r ceffylau ddianc, neu, o dan amgylchiadau fel hyn, a wnewch chi ailystyried y dystiolaeth a ddefnyddiwyd i gyfiawnhau cau i aelodau ac i'r cyhoedd, yng nghyd-destun yr hyn a oedd yn ofynnol gan y cod trefniadaeth ysgolion mewn gwirionedd?

Mark, I thought I had made it quite clear in my answer to Michelle Brown that I’m not prepared to reopen cases that have been already discharged. Mark, I can only be responsible for the situation I find myself in now. This is not about shutting the stable door after the horse has bolted. This is a genuine opportunity to recognise the particular challenges of delivering education in a rural area and the barriers that may make it more difficult for that education to achieve absolute excellence, and I am determined to do that. I am sorry that you feel that this policy—. Unlike your education spokesperson, who sees that there is merit in what I am doing, I am sorry that you have not been able to share in that enthusiasm.

Mark, roeddwn i’n meddwl fy mod wedi ei gwneud yn gwbl glir wrth ateb Michelle Brown nad wyf yn fodlon ailagor achosion sydd wedi eu gweithredu eisoes. Mark, ni allaf ond bod yn gyfrifol am y sefyllfa yr wyf ynddi nawr. Nid yw hyn yn fater o gau drws y stabl ar ôl i'r ceffyl ddianc. Mae hwn yn gyfle gwirioneddol i gydnabod yr heriau penodol o ddarparu addysg mewn ardal wledig a'r rhwystrau a all ei gwneud yn anoddach i’r addysg honno gyflawni rhagoriaeth absoliwt, ac rwy’n benderfynol o wneud hynny. Mae'n ddrwg gennyf eich bod yn teimlo bod y polisi hwn—. Yn wahanol i’ch llefarydd addysg, sy’n gweld rhinwedd yn yr hyn yr wyf yn ei wneud, mae'n ddrwg gennyf nad ydych wedi gallu rhannu’r brwdfrydedd hwnnw.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

4. 4. Datganiad: Cyflogadwyedd
4. 4. Statement: Employability

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth ar gyflogadwyedd. Rwy’n galw ar y Gweinidog hynny i wneud y datganiad. Julie James.

The next item on our agenda is a statement by the Minister for Skills and Science on employability. I call on the Minister to make her statement. Julie James.

Diolch, Lywydd. Supporting people to enter, remain and progress within sustained employment is a vital part of ensuring a prosperous and secure future for Wales. ‘Taking Wales Forward’ commits the Welsh Government to reshaping

‘employability support for job‑ready individuals, and those furthest from the labour market, to acquire the skills and experience to gain and maintain sustainable employment.’

The Welsh Government is, therefore, developing an employability plan that I intend to publish in the new year, which will set out how we will create the conditions to deliver this commitment and how we will measure success.

Diolch, Lywydd. Mae cefnogi pobl i fynd i mewn, aros a symud ymlaen o fewn cyflogaeth barhaus yn rhan hanfodol o sicrhau dyfodol ffyniannus a diogel i Gymru. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen' yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i ail-lunio

cefnogaeth cyflogadwyedd ar gyfer unigolion sy'n barod am swyddi, a'r rhai sydd bellaf o'r farchnad lafur, i gael y sgiliau a'r profiad i ennill a chadw cyflogaeth gynaliadwy.

Mae Llywodraeth Cymru, felly, yn datblygu cynllun cyflogadwyedd y bwriadaf ei gyhoeddi yn y flwyddyn newydd, a fydd yn nodi sut y byddwn yn creu'r amodau i gyflawni'r ymrwymiad hwn a sut y byddwn yn mesur llwyddiant.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I outlined in July the Welsh Government’s early thinking on the development of a single all-age employability programme, bringing together the activities from our current employability programmes to better meet the needs of those requiring support to enter, remain and progress in the workplace. As I said then, this programme will enable us to better respond to the labour market challenges we now face: the continued challenge of sustaining a low unemployment rate, particularly given the need to address disproportionate levels of unemployment for certain groups and geographical areas, whilst recognising the clear case for sharpening our focus on reducing economic inactivity.

However, we know that it is not enough to focus only on getting people into work. There is a need to ensure that individuals gain decent and sustainable employment and that they progress into, and within, secure jobs. Although entering into employment is a key factor in reducing poverty, it is also important to recognise the growing issue of in-work poverty in Wales. There are now more households living in poverty where someone is working, than not.

Our employability plan will, therefore, set out how our support can be most effectively targeted to progress more individuals from economic inactivity into work, whilst retaining an emphasis on progression in and through sustained employment. The plan will recognise that getting people into sustained and meaningful employment is not just about increasing skills. A holistic approach is required that seeks to identify and address the needs and barriers each individual faces in gaining, retaining and progressing within employment.

We believe in an integrated employability approach, linking skills initiatives with employment services and with other public services tackling employability-related barriers, in particular the integration of work and health services to support people with health conditions at the earliest possible opportunity to access or remain in work. We also recognise the importance of working with employers to fully integrate Welsh Government business support and procurement levers within our wider employability approach in order to ensure that we maximise the potential to target recruitment to new jobs created from low activity groups.

In order to more effectively prioritise and target our employability and skills interventions, we will develop a systematic approach to identifying need and to referral to employability support through a new employment advice service. The employment advice service will strengthen and unify assessment, brokerage, referral and advice services, and will operate entirely independently from the provision of employability support in order to ensure a clear, impartial and absolute focus on the needs of the individual. Ongoing advice and brokerage will be provided through the employment advice service to ensure that individuals are effectively supported in their journey into and within employment.

The employability plan will set out a framework for action drawing on evidence of what works. We will be working across Government and with partners over the coming weeks to develop this framework, building on the key themes from our engagement to date that have set the basis for our overarching approach. This approach will be all-age and all-encompassing. We will move away from a cohort-driven approach, targeting specific groups of unemployed or economically inactive people with specific interventions, and instead focus support around the needs of the individual. Evidence tells us that bespoke and intensive support that is tailored to the needs of individuals in order to increase employability and address barriers is critical. We’ll also remove the boundaries between in-work and out-of-work provision to create a continuum of support to individuals once they access the workplace, particularly for those vulnerable to dropping out of employment.

Our approach will be integrated and incentivised. We will consolidate the number of programmes on offer by bringing interventions together through our all-age and all-encompassing approach and, working through our business support and procurement levers, we will incentivise the creation of more targeted job opportunities for disadvantaged individuals and place premiums on support in particularly disadvantaged areas. Our approach will also be modernised and efficient. We will reach more individuals through the introduction and expansion of digital employability services and we will free up resources through more efficient and innovative delivery models, such as the nationally commissioned, regionally managed and locally delivered approach we will be adopting for the new all-age employability programme.

This approach will require a co-ordinated and focused effort, not only across the Welsh Government but also with UK Government departments, in particular the Department for Work and Pensions, with local authorities, the third sector, the private sector, and with stakeholder groups and delivery partners. This effort will need to embrace flexibility and innovation whilst retaining a relentless focus on improvement and results. Our work with the DWP as a key partner in Wales will continue in order to make every effort to embed their programmes within the wider Welsh employability agenda. The principles of our employability plan underpin the new all-age employability programme and our co-design of the DWP work and health programme in Wales. This represents an opportunity to more effectively align the breadth of employment support on offer to individuals across Wales.

In developing the plan, it is imperative that the Welsh Government works closely with all key players to ensure opportunities are available for all. Our new approach to employability support will be flexible, nationally commissioned, regionally managed, locally delivered and, most importantly, centred around the individual. We believe that this approach will benefit individuals across Wales in gaining, retaining and progressing within work, and will deliver the prosperous and secure future for Wales that we need to take Wales forward. Diolch.

Amlinellais ym mis Gorffennaf syniadau cynnar Llywodraeth Cymru ar ddatblygu rhaglen gyflogadwyedd sengl ar gyfer pob oed, gan ddwyn ynghyd y gweithgareddau o'n rhaglenni cyflogadwyedd presennol i ddiwallu’n well anghenion y rhai sydd angen cymorth i fynd i mewn, aros a symud ymlaen yn y gweithle. Fel y dywedais bryd hynny, bydd y rhaglen hon yn ein galluogi i ymateb yn well i heriau'r farchnad lafur yr ydym yn awr yn eu hwynebu: yr her barhaus o gynnal cyfradd ddiweithdra isel, yn enwedig o ystyried yr angen i fynd i'r afael â lefelau anghymesur o ddiweithdra mewn rhai grwpiau ac ardaloedd daearyddol, gan gydnabod yr achos clir dros ganolbwyntio mwy ar leihau anweithgarwch economaidd.

Fodd bynnag, gwyddom nad yw'n ddigon i ganolbwyntio yn unig ar gael pobl i mewn i waith. Mae angen sicrhau bod unigolion yn cael gwaith gweddus a chynaliadwy a'u bod yn symud ymlaen i, ac o fewn, swyddi diogel. Er bod mynd i mewn i gyflogaeth yn ffactor allweddol o ran lleihau tlodi, mae hefyd yn bwysig cydnabod y mater cynyddol o dlodi mewn gwaith yng Nghymru. Erbyn hyn mae mwy o aelwydydd sy'n byw mewn tlodi lle mae rhywun yn gweithio, nag sydd ddim.

Bydd ein cynllun cyflogadwyedd, felly, yn nodi sut y gellir targedu ein cymorth yn fwyaf effeithiol i symud mwy o unigolion ymlaen o anweithgarwch economaidd i waith, gan gadw pwyslais ar ddilyniant mewn a thrwy gyflogaeth gynaliadwy. Bydd y cynllun yn cydnabod bod cael pobl i mewn i gyflogaeth gynaliadwy ac ystyrlon yn golygu mwy na chynyddu sgiliau. Mae angen ymagwedd gyfannol sy'n ceisio nodi a mynd i'r afael ag anghenion a rhwystrau y mae pob unigolyn yn eu hwynebu wrth ennill, cadw a symud ymlaen o fewn cyflogaeth.

Rydym yn credu mewn dull cyflogadwyedd integredig, sy’n cysylltu mentrau sgiliau â gwasanaethau cyflogaeth ac â gwasanaethau cyhoeddus eraill sy’n mynd i'r afael â rhwystrau sy'n gysylltiedig â chyflogadwyedd, yn benodol integreiddio gwaith a gwasanaethau iechyd i gefnogi pobl â chyflyrau iechyd ar y cyfle cyntaf posibl i gael mynediad i neu i aros mewn gwaith. Rydym hefyd yn cydnabod pwysigrwydd gweithio gyda chyflogwyr i integreiddio cymorth busnes a sbardunau caffael Llywodraeth Cymru yn llwyr o fewn ein dull cyflogadwyedd ehangach er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o'r potensial i dargedu recriwtio i swyddi newydd a grëwyd o grwpiau gweithgarwch isel.

Er mwyn blaenoriaethu a thargedu ein hymyraethau cyflogadwyedd a sgiliau yn fwy effeithiol, byddwn yn datblygu dull systematig o nodi angen ac o atgyfeirio at gymorth cyflogadwyedd drwy wasanaeth cyngor ar gyflogaeth newydd. Bydd y gwasanaeth cyngor ar gyflogaeth yn cryfhau ac yn uno'r gwasanaethau asesu, broceriaeth, atgyfeirio a chyngor, a bydd yn gweithredu yn gyfan gwbl annibynnol ar y ddarpariaeth cymorth cyflogadwyedd er mwyn sicrhau pwyslais clir, diduedd ac absoliwt ar anghenion yr unigolyn. Bydd cyngor a broceriaeth barhaus yn cael eu darparu drwy'r gwasanaeth cyngor cyflogaeth i sicrhau bod unigolion yn cael eu cefnogi yn effeithiol ar eu taith i mewn i ac o fewn cyflogaeth.

Bydd y cynllun cyflogadwyedd yn nodi fframwaith ar gyfer gweithredu gan ddefnyddio tystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio. Byddwn yn gweithio ar draws y Llywodraeth a chyda phartneriaid dros yr wythnosau nesaf i ddatblygu'r fframwaith hwn, gan adeiladu ar y themâu allweddol o'n hymgysylltu hyd yn hyn sydd wedi gosod y sail ar gyfer ein dull cyffredinol. Bydd y dull hwn yn un pob oed a hollgynhwysol. Byddwn yn symud i ffwrdd o ymagwedd a yrrir gan garfan, sy’n targedu grwpiau penodol o bobl ddi-waith neu bobl sy'n anweithgar yn economaidd gydag ymyriadau penodol, ac yn hytrach yn canolbwyntio cefnogaeth o gwmpas anghenion yr unigolyn. Mae tystiolaeth yn dweud wrthym fod cymorth pwrpasol a dwys sydd wedi'i deilwra i anghenion unigolion er mwyn cynyddu cyflogadwyedd a mynd i’r afael â rhwystrau yn hanfodol. Byddwn hefyd yn cael gwared ar y ffiniau rhwng darpariaeth mewn gwaith ac allan o waith i greu continwwm o gymorth i unigolion ar ôl iddynt gael mynediad i'r gweithle, yn enwedig ar gyfer y rhai sydd mewn perygl o roi'r gorau i gyflogaeth.

Bydd ein dull wedi ei integreiddio a'i gymell. Byddwn yn atgyfnerthu nifer y rhaglenni a gynigir drwy ddod ag ymyriadau at ei gilydd drwy ein dull pob oed a hollgynhwysol a, chan weithio drwy ein cymorth busnes a’n sbardunau caffael, byddwn yn cymell creu cyfleoedd swyddi wedi’u targedu yn fwy ar gyfer unigolion dan anfantais ac yn gosod premiymau ar gymorth mewn ardaloedd dan anfantais arbennig. Bydd ein dull hefyd wedi ei foderneiddio ac yn effeithlon. Byddwn yn cyrraedd mwy o unigolion drwy gyflwyno ac ehangu gwasanaethau cyflogadwyedd digidol a byddwn yn rhyddhau adnoddau trwy fodelau darparu mwy effeithlon ac arloesol, fel y dull a gomisiynir yn genedlaethol, a reolir yn rhanbarthol ac a ddarperir yn lleol y byddwn yn ei fabwysiadu ar gyfer y rhaglen gyflogadwyedd newydd ar gyfer pob oed.

Bydd y dull hwn yn gofyn am ymdrech a phwyslais cydgysylltiedig, nid yn unig ar draws Llywodraeth Cymru, ond hefyd gydag adrannau Llywodraeth y DU, yn enwedig yr Adran Gwaith a Phensiynau, gydag awdurdodau lleol, y trydydd sector, y sector preifat, a chyda grwpiau rhanddeiliaid a phartneriaid cyflawni. Bydd angen i'r ymdrech hon groesawu hyblygrwydd ac arloesedd gan gadw pwyslais diwyro ar wella a chanlyniadau. Bydd ein gwaith gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, yn bartner allweddol yng Nghymru, yn parhau er mwyn gwneud pob ymdrech i ymgorffori eu rhaglenni o fewn agenda gyflogadwyedd ehangach Cymru. Mae egwyddorion ein cynllun cyflogadwyedd yn sail i'r rhaglen gyflogadwyedd newydd ar gyfer pob oed a’n gwaith o gyd-gynllunio rhaglen gwaith ac iechyd yr Adran Gwaith a Phensiynau yng Nghymru. Mae hyn yn gyfle i alinio ehangder y cymorth cyflogaeth sydd ar gael i unigolion ar draws Cymru yn fwy effeithiol.

Wrth ddatblygu'r cynllun, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda’r holl chwaraewyr allweddol i sicrhau bod cyfleoedd ar gael i bawb. Bydd ein dull newydd o gefnogi cyflogadwyedd yn hyblyg, wedi’i gomisiynu yn genedlaethol, wedi’i reoli yn rhanbarthol, wedi’i gyflwyno yn lleol ac, yn bwysicaf oll, yn canolbwyntio ar yr unigolyn. Rydym yn credu y bydd y dull hwn o fudd i unigolion ar draws Cymru wrth ennill, cadw a symud ymlaen o fewn gwaith, a bydd yn cyflwyno'r dyfodol llewyrchus a diogel ar gyfer Cymru sydd ei angen arnom i symud Cymru ymlaen. Diolch.

A gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Weinidog? Rwy’n croesawu’r cyhoeddiad bod yna gynllun cyflogadwyedd yn mynd i fod, a’r egwyddor gyffredinol o greu cynnig haws ei ddeall, mwy hyblyg, gyda chefnogaeth unedig drwy, yn yr achos yma, wrth gwrs, y gwasanaeth cyngor cyflogaeth. Ond, wrth gwrs, mae’r datganiad yn codi lot o gwestiynau hefyd, gan ei fod, yn ei hanfod, yn cyhoeddi bod yna gynllun cyflogadwyedd a bod yna wasanaeth cyngor cyflogaeth yn mynd i fod i chi ei wneud. Efallai y gallwch chi sôn ychydig ynglŷn â phwy fydd yn datblygu’r cynllun cyflogadwyedd. Rwy’n amau mai’r Llywodraeth y bydd, ond byddai’n dda gwybod, oherwydd, os ydych chi’n ei gyhoeddi erbyn mis Ionawr, nid oes llawer o amser i gynnwys gwahanol rhanddeiliaid yn y drafodaeth yna. Pryd ydych chi’n rhagweld y bydd y cynllun yn mynd yn weithredol? Ac efallai y gallwch chi sôn ychydig ynglŷn â’r adnoddau a chost gweithredu’r cynllun, a hefyd y gwasanaeth cyngor cyflogaeth rydych chi’n sôn amdano fe—pa fath o gapasiti fydd gan y gwasanaeth hwnnw, gyda faint o bobl rydych chi’n ei rhagweld y byddan nhw’n gweithio â nhw yn flynyddol—ac efallai sôn ychydig am y gost rydych chi’n ei rhagweld, ac o ba gyllideb rydych chi’n dychmygu y bydd yr ariannu’n dod ar gyfer hwnnw.

Rŷch chi’n sôn eich bod chi am gomisiynu’n genedlaethol, rheoli’n rhanbarthol, a delifro’n lleol. Rwy’n tybio—ac efallai fy mod i’n anghywir—eich bod chi’n rhagweld y bydd gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol ran i’w chwarae. Pa ystyriaeth ŷch chi wedi ei rhoi, wrth feddwl am y model yna, i efallai datganoli ychydig yn fwy o gyfrifoldeb i’r partneriaethau yna, yn sicr, efallai, o ran y cyllidebau ac yn y blaen sydd ynghlwm â’r maes yma? Byddwn i’n falch o glywed i ba raddau rŷch chi’n credu bod yna fwy o sgôp, efallai, i wneud hynny.

Hefyd, rŷch chi’n sôn, wrth gwrs, am ddarpariaeth pob oed—‘all-age’. Rwy’n tybio ein bod ni’n sôn am ôl-16 oed, ac efallai y byddech chi’n gallu dweud wrthym ni a ydych chi wedi ystyried estyn hynny i ôl-14, oherwydd byddwch chi’n gwybod cystal â fi, yn aml iawn, mae nifer o bobl wedi cyrraedd y pwynt lle maen nhw wedi gwneud penderfyniadau erbyn eu bod nhw’n cyrraedd yr oed yna, ac efallai ein bod ni’n eu dal nhw ychydig yn rhy hwyr, neu yn methu â’u dal nhw oherwydd ei bod hi’n rhy hwyr cyn iddyn nhw efallai wynebu sefyllfa o’r fath. Mae’r datganiad yn crybwyll y byddai’r ‘approach’ yn ‘all-age and all-encompassing’, ac eich bod chi’n edrych ar ‘approach’ sydd wedi integreiddio ac yn ‘incentivised’.

Rŷch chi’n sôn am foderneiddio ac effeithlonrwydd, ond nid wyf yn gweld y pwyslais ar sicrhau bod y gwasanaeth yn effeithiol hefyd. Rwy’n meddwl bod hynny’n ystyriaeth bwysig ac efallai y gallwch ehangu ynglŷn â sut rŷch chi’n bwriadu gwerthuso effeithiolrwydd y ddarpariaeth. Sut y byddwch chi’n mesur llwyddiant o dan y trefniadau newydd rŷch chi’n sôn amdanynt heddiw? Mae llawer o lwyddiant yr hyn rŷch chi yn gobeithio ei gyflawni, o beth rwy’n ei weld yn y datganiad, yn mynd i ddibynnu hefyd, i raddau beth bynnag, ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig ac efallai nad yw'r record yn y cyfnod diwethaf yma yn rhoi lot o hyder i rywun pan fyddem ni’n edrych ar y modd mae’r lefi prentisiaethau, er enghraifft, wedi cael ei drin ag ef. Efallai, gan fy mod i’n sôn am y lefi, gallwch chi efallai ddweud sut rŷch chi’n rhagweld y gallai hwnnw atgyfnerthu neu ‘complement-io’ y ddarpariaeth yma yr ydych yn ei chyhoeddi heddiw. Mi glywsom ni yn gynharach am y cyhoeddiad ddigwyddodd ddoe ynglŷn â lefel yr ariannu a fydd yn cael ei chlustnodi gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Byddwn i hefyd yn awgrymu bod yn rhaid i ni beidio â thybio bod hynny’n arian newydd o reidrwydd oherwydd, wrth gwrs, rŷm ni’n colli mewn ffyrdd eraill hefyd. Ond byddai’n ddiddorol gweld sut rŷch chi’n gweld cyfraniad y lefi yna yn chwarae allan o fewn y cyd-destun yma.

Pan fyddem ni’n sôn am y maes yma, wrth gwrs, un elfen gwbl greiddiol yw’r elfen a’r angen i farchnata a hyrwyddo gwerth caffael y sgiliau yma i bobl sydd ddim mewn cyflogaeth neu hyd yn oed mewn cyflogaeth—efallai yn fwy felly. Mae angen, byddwn i’n tybio, ymdrech farchnata gref y tu cefn i raglenni o’r fath ac efallai y byddwch chi’n gallu sôn ychydig—oherwydd mi fydd y DWP, awdurdodau lleol a’r darpariaethau yng nghyd-destun iechyd ac yn y blaen yn gyrru ac yn creu ychydig o alw, ond, wrth gwrs, yn benodol efallai yn fwy i bobl sydd mewn cyflogaeth—am ble rŷm ni’n sicrhau ein bod ni yn gwerthu hwn i gyflogwyr, i bobl ifanc, i rieni a’r gwahanol grwpiau yna allan yna rŷm ni am eu gweld yn manteisio ar y ddarpariaeth. Diolch.

May I thank you for your statement this afternoon, Minister? I welcome the announcement that there is to be an employability programme and the general principle of creating a more accessible, more flexible programme, with the support of the employment advice service in this case, of course, but the statement raises a number of questions because, essentially, it announces that there is to be an employability programme and an employment advice service. Perhaps you can mention who will develop the employability programme. I assume it would be the Government, but it would be good to know, because, if you are going to make a statement or an announcement by January, there isn’t a great deal of time to include various stakeholders in that discussion. When do you anticipate that the programme will become active? Perhaps you could tell us a little about the resources and the costs of implementation. And also, the employment advice service that you mentioned, what sort of capacity will that have? How many people do you anticipate they will be working with on an annual basis? Perhaps you could tell us a little about the cost that you anticipate and from what budget the funding for that will come from.

You mentioned that you want to commission nationally, manage regionally, and deliver locally. Now, I assume—I may be wrong—that you anticipate that the regional skills partnerships will have a role to play. So, what consideration have you given, in considering that model, to perhaps devolving more responsibility to those partnerships, certainly in terms of budgets and so on in relation to this area? I’d be pleased to hear to what extent there is more scope perhaps to do that.

You also mentioned, of course, all-age provision. I assume that we are talking about post-16. Perhaps you could tell us whether you have considered extending that to post-14, because you will be as aware as I am that many people have reached the point where they have made decisions by the time that they reach that age. Perhaps we are catching them too late, or failing to catch them at all perhaps, because it’s too late before they face that kind of situation. The statement does mention that the approach would be all-age and all-encompassing and that you are looking at an approach that is integrated and incentivised.

You mentioned being modernised and efficient, but I don’t see an emphasis on ensuring that the service is effective. I do think that that is an important consideration, and perhaps you could tell us more about how you intent to evaluate the effectiveness of the provision. How will you measure success under these new arrangements that you have set out this afternoon? Much of the success of what you hope to achieve, from what I see from the statement, will depend to some extent on the UK Government and perhaps the record in the past period doesn’t give one much confidence when we look at the way that the apprenticeship levy, for example, has been dealt with. Perhaps, as I am talking about that particular levy, you could tell us how you anticipate that that could strengthen or complement this provision that you have announced today. We heard earlier about the announcement made yesterday on the level of funding that will be allocated by the UK Government. I would suggest that we shouldn’t assume that that is new funding, because it’s been lost from elsewhere. We will lose out elsewhere. But it will be interesting to hear how you see the contribution of that levy playing out in this context.

When we do talk of this area, one crucially important area is the element of marketing and promoting the value of the acquisition of skills for people who aren’t in employment, and even those who are in employment—perhaps more so. I would have thought that we would need a strong marketing campaign to back up programmes such as these. Perhaps you could tell us a little more—because the DWP and local authorities and the provision in terms of health and so on will be generating some demand, but perhaps more specifically for those people in employment—about how and where do we ensure that we sell this to employers, to young people, to parents and all those various groups out there that we want to see taking advantage of the provision. Thank you.

Thank you for those questions, Llyr. I’ll start with the apprenticeship levy, just to be clear. I do feel, deputy Llywydd, that I have made these remarks several times in this Chamber but I’ll just make them again. The figures that have been released by the Treasury do not mean that significant new money is coming to Wales, because they don’t take into account reductions made to comparable English programmes including apprenticeships and, therefore, need to be considered as part of the bigger picture, which shows—you’ll not be surprised to learn—real-terms cuts to the funding available to Wales over the next few years, nor do they show the effect of some £30 million-odd that will be paid back to the Treasury by Welsh public service providers through the levy. So, just to be clear: the levy is nothing more than a UK Government employment tax. It directly conflicts with areas of devolved competence. We have our own distinct and very popular approach to apprenticeships, which the Member knows about and has been very supportive with, and this just cuts directly across it. So, not only do we not have any new money but, clearly, all our public services have to pay the levy and so they’re deprived of funds. So, it makes no sense at all and we’re very cross about it. I don’t think I’m saying anything new: I’ve said that several times before. I’m mystified about how we can be any clearer. There is no new money. We are continuing the programme we had before. I think this has got to be at least the tenth time I’ve said that in public and to everybody else who’s asked me. So, I don’t understand how I can be any more clear, Llywydd. So, that’s the position we’ve found ourselves in. The autumn statement will, of course, clarify the position completely and, if things change, I will, of course, keep Members updated but we’re not expecting a change and this is the position as I understand it to be. So, that’s the apprenticeship levy point.

In terms of all the rest of it, what I’m announcing today is the start of a policy programme to develop this programme and I’m really asking Members for their input into the framework of the programme. I’m not yet in a position to tell you how much it costs and all the rest of it because we haven’t got the policy completely put to bed. There has been a process of consultation. They are very welcome, all AMs who want to input into that personally on behalf of their constituents, and I will come back in the new year with a proper proposal for the overarching policy. But the fundamentals of it are that, at the point of contact, the individual should not have to wrestle with what kind of funding that they’re getting. So, rather than now having to say, ‘Well, you haven’t applied—you applied for Jobs Growth Wales but, unfortunately, you’re 25 and you should have applied for something else’, we’ll do away with that. What we’ll have is this employment advice service, which will broker the individual’s ability to say what they need and then help them to get what they need.

I’ve been extremely clear that that has to be completely divorced from the actual support that they get, because I frankly—and I’ll be absolutely clear about this—do not want any links at all with the kind of assessment that has been associated with benefits sanctioning and so on, which I think is abhorrent and really only drives desperate people into more desperation. So, what we’re looking to do is broker for the individual a way for them to express their own needs to Government, and for us to provide them with the services they require. That might be skills and it might be training—employment training or in-employment training—but it also might be health provision or childcare or travel or whatever. So, I will be convening a cross-Government group to look at this, and we will be looking to see how we can seriously holistically look at the barriers that an individual faces towards sustained employment, or indeed towards the steps towards employment, which might include volunteering and community work and so on, to get them along that path, because we know that it drives people out of poverty and into health to have that kind of connection.

So, this is really a very early update for the Assembly in terms of our policy direction, because I very much wanted to know what Members thought about that policy direction, and then I’ll revert to you once we’ve got the thing in a more comprehensive form.

Diolch am y cwestiynau yna, Llyr. Byddaf yn dechrau gyda'r ardoll brentisiaethau, dim ond i fod yn glir. Rwy’n teimlo, ddirprwy Lywydd, fy mod wedi gwneud y sylwadau hyn sawl gwaith yn y Siambr hon, ond rwyf am eu gwneud nhw eto. Nid yw'r ffigurau sydd wedi eu rhyddhau gan y Trysorlys yn golygu bod arian newydd sylweddol yn dod i Gymru, oherwydd nad ydynt yn ystyried gostyngiadau a wneir i raglenni cymaradwy yn Lloegr, gan gynnwys prentisiaethau ac, felly, mae angen eu hystyried yn rhan o'r darlun mwy, sy'n dangos—ni fyddwch yn synnu i glywed—toriadau mewn termau real i'r cyllid sydd ar gael i Gymru dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, ac nid ydynt ychwaith yn dangos effaith tua £30 miliwn a fydd yn cael ei dalu’n ôl i'r Trysorlys gan ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru drwy'r ardoll. Felly, dim ond i fod yn glir: nid yw’r ardoll yn ddim mwy na threth gyflogaeth Llywodraeth y DU. Mae’n gwrthdaro yn uniongyrchol â meysydd lle mae'r pwerau wedi'u datganoli. Mae gennym ein hymagwedd wahanol a phoblogaidd iawn ein hunain at brentisiaethau, y mae'r Aelod yn gwybod amdanynt ac mae wedi bod yn gefnogol iawn iddi, ac mae hyn yn torri’n syth ar ei thraws. Felly, nid yn unig nad oes gennym unrhyw arian newydd ond, yn amlwg, mae’n rhaid i’n gwasanaethau cyhoeddus i gyd dalu'r ardoll ac felly maen nhw'n cael eu hamddifadu o arian. Felly, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl ac rydym yn flin iawn am y peth. Dydw i ddim yn meddwl fy mod yn dweud unrhyw beth newydd: rwyf wedi dweud hynny sawl gwaith o'r blaen. Mae’n ddirgelwch i mi sut y gallaf fod yn fwy clir. Nid oes unrhyw arian newydd. Rydym yn parhau â'r rhaglen oedd gennym o'r blaen. Rwy'n credu mai dyma’r degfed tro o leiaf yr wyf wedi dweud hynny yn gyhoeddus ac wrth bawb arall sydd wedi gofyn i mi. Felly, nid wyf yn deall sut y gallaf fod yn fwy clir, Lywydd. Felly, dyna'r sefyllfa yr ydym wedi ein cael ein hunain ynddi. Bydd datganiad yr hydref, wrth gwrs, yn egluro'r sefyllfa yn llwyr ac, os yw pethau'n newid, byddaf, wrth gwrs, yn hysbysu'r Aelodau yn rheolaidd ond nid ydym yn disgwyl newid a dyma’r sefyllfa fel yr wyf yn ei deall. Felly, dyna'r pwynt ynghylch yr ardoll brentisiaethau.

O ran y gweddill ohono, beth rwy'n ei gyhoeddi heddiw yw dechrau rhaglen bolisi i ddatblygu'r rhaglen hon, ac rwy'n gofyn i’r Aelodau am eu mewnbwn i fframwaith y rhaglen. Dydw i ddim eto mewn sefyllfa i ddweud wrthych faint mae'n ei gostio a phob dim arall gan nad ydym wedi gorffen ymdrin â’r polisi yn gyfan gwbl. Bu proses o ymgynghori. Mae croeso mawr i bob un, pob AC sydd eisiau cyfrannu at hynny yn bersonol ar ran eu hetholwyr, a byddaf yn dod yn ôl yn y flwyddyn newydd gyda chynnig priodol o ran y polisi cyffredinol. Ond ei hanfodion yw, ar y pwynt cyswllt, na ddylai'r unigolyn orfod ymgodymu â pha fath o gyllid y maent yn ei gael. Felly, yn hytrach na gorfod dweud yn awr, 'Wel, nid ydych wedi gwneud cais—gwnaethoch gais am Twf Swyddi Cymru ond, yn anffodus, rydych yn 25 a dylech fod wedi gwneud cais am rywbeth arall', byddwn yn cael gwared ar hynny. Yr hyn a fydd gennym fydd y gwasanaeth cyngor cyflogaeth hwn, a fydd yn broceru gallu'r unigolyn i ddweud beth sydd ei angen arnynt ac yna’n eu helpu i gael yr hyn sydd ei angen arnynt.

Rydw i wedi bod yn hynod o glir bod yn rhaid i hynny gael ei wahanu’n llwyr oddi wrth y cymorth gwirioneddol y maent yn ei gael, oherwydd a dweud y gwir—a byddaf yn hollol glir ynglŷn â hyn—nid wyf yn dymuno cael unrhyw gysylltiadau o gwbl â’r math o asesiad sydd wedi bod yn gysylltiedig â sancsiynu budd-daliadau ac yn y blaen, yr wyf yn credu ei fod yn ffiaidd ac yn wir sydd ond yn gyrru pobl anobeithiol i fwy o anobaith. Felly, yr hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud yw broceru ar gyfer yr unigolyn ffordd iddynt fynegi eu hanghenion eu hunain wrth y Llywodraeth, ac i ni roi'r gwasanaethau iddynt y maent arnynt eu hangen. Gallai hynny fod yn sgiliau a gallai fod yn hyfforddiant—hyfforddiant cyflogaeth neu hyfforddiant mewn cyflogaeth—ond gall hefyd fod yn ddarpariaeth iechyd neu ofal plant neu deithio neu beth bynnag. Felly, byddaf yn cynnull grŵp traws-Lywodraeth i edrych ar hyn, a byddwn yn edrych i weld sut y gallwn ni o ddifrif ac yn gyfannol edrych ar y rhwystrau y mae unigolyn yn eu hwynebu i gyflogaeth gynaliadwy, neu yn wir i’r camau tuag at gyflogaeth, a allai gynnwys gwirfoddoli a gwaith cymunedol ac yn y blaen, i'w cael ar hyd y llwybr hwnnw, gan ein bod yn gwybod bod y math hwnnw o gysylltiad yn gyrru pobl allan o dlodi ac i mewn i iechyd.

Felly, mae hwn yn wir yn ddiweddariad cynnar iawn i’r Cynulliad o ran ein cyfeiriad polisi, gan fy mod yn awyddus iawn i wybod beth oedd yr Aelodau yn ei feddwl am y cyfeiriad polisi hwnnw, ac yna byddaf yn dod yn ôl atoch chi ar ôl i ni gael y peth mewn ffurf fwy cynhwysfawr.

I thank the Minister for her statement today. The Minister said she plans to reshape employability support for job-ready individuals to gain decent and sustainable employment. Vital to this is ensuring that students leaving education have the right skills to help them in the world of work. The Minister says that she recognises the importance of working with employers to maximise the potential of helping low-activity groups into employment. So, could I ask the Minister what plans she has to strengthen ties with the business community to make this happen in Wales?

I welcome the confirmation that this approach will be for all ages and all-encompassing. How will the Minister ensure that her approach reduces the gender imbalance in our workforce, and what specific measures will she be taking to assist older people back into the workforce in Wales?

The Minister says that employment is not just about increasing skills. Increasing skills does, however, play a key role in getting people into sustainable employment. I regret, therefore, that there has been a significant lack of commitment from the Welsh Labour Government to reinvest this funding into improved apprenticeship training. This is the money given by the businesses—[Interruption.] This is the money given by the businesses, and it is vital that this is reinvested into training. Does the Minister appreciate the disappointment of groups such as the Welsh retail consortium that the Welsh Government is viewing the levy consequentials as a revenue stream and are not linking this to those who have contributed to it? Why does the Welsh Government refuse to ring-fence this money to support businesses? The Welsh Government has made much of its Valleys taskforce. [Interruption.] The Welsh Government has made much of its Valleys taskforce. Could not these funds be used to provide skills training for people in the most deprived communities in our Valleys?

The funding certainty provided by the UK Government is most welcome, and employers will feel let down by the Labour-led Government if it refuses to invest this cash into training and apprenticeships in Wales, although, overall, I do appreciate what the Minister is doing here.

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw. Dywedodd y Gweinidog ei bod yn bwriadu ail-lunio cymorth cyflogadwyedd er mwyn i unigolion sy'n barod am swyddi gael gwaith gweddus a chynaliadwy.  Mae sicrhau bod gan fyfyrwyr sy’n gadael addysg y sgiliau cywir i'w helpu yn y byd gwaith yn hanfodol i hyn. Mae’r Gweinidog yn dweud ei bod yn cydnabod pwysigrwydd gweithio gyda chyflogwyr i wneud y gorau o’r potensial i helpu grwpiau gweithgarwch isel i fynd i gyflogaeth. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog pa gynlluniau sydd ganddi i gryfhau cysylltiadau gyda'r gymuned fusnes i sicrhau bod hyn yn digwydd yng Nghymru?

Rwy’n croesawu'r cadarnhad y bydd y dull hwn ar gyfer pob oedran ac yn hollgynhwysol. Sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau bod ei dull yn lleihau'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau yn ein gweithlu, a pha gamau penodol y bydd hi’n eu cymryd i gynorthwyo pobl hŷn i fynd yn ôl i mewn i'r gweithlu yng Nghymru?

Dywed y Gweinidog fod cyflogaeth yn golygu mwy na chynyddu sgiliau.  Mae cynyddu sgiliau, fodd bynnag, yn chwarae rhan allweddol o ran cael pobl i mewn i gyflogaeth gynaliadwy. Rwy’n gresynu, felly, at y ffaith y bu diffyg ymrwymiad sylweddol gan Lywodraeth Lafur Cymru i ailfuddsoddi’r arian hwn mewn gwell hyfforddiant prentisiaeth. Dyma'r arian a roddwyd gan y busnesau— [Torri ar draws.] Dyma'r arian a roddwyd gan y busnesau, ac mae'n hanfodol bod hwn yn cael ei ailfuddsoddi mewn hyfforddiant. A yw'r Gweinidog yn gwerthfawrogi siom grwpiau fel consortiwm adwerthu Cymru fod Llywodraeth Cymru yn ystyried cyllid canlyniadol yr ardoll yn ffrwd refeniw ac nad ydynt yn ei gysylltu â’r rhai sydd wedi cyfrannu ato? Pam y mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod neilltuo’r arian hwn i gefnogi busnesau? Mae Llywodraeth Cymru wedi brolio ei thasglu’r Cymoedd. [Torri ar draws.] Mae Llywodraeth Cymru wedi brolio ei thasglu’r Cymoedd. Oni ellid defnyddio’r cronfeydd hyn i ddarparu hyfforddiant sgiliau ar gyfer pobl yn y cymunedau o amddifadedd mwyaf yn ein Cymoedd?

Mae’r sicrwydd o ran cyllid a roddir gan Lywodraeth y DU i’w groesawu’n fawr, a bydd cyflogwyr yn teimlo eu bod wedi cael eu siomi gan Lywodraeth dan arweiniad Llafur os yw'n gwrthod buddsoddi’r arian hwn mewn hyfforddiant a phrentisiaethau yng Nghymru, er, ar y cyfan, fy mod yn gwerthfawrogi'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei wneud fan hyn.

At the risk of appearing like groundhog day, there isn’t any extra money. The Member will be familiar with how the Barnett formula works. So, what the Treasury has done is announce a consequential of one part without showing you what the disconsequential of another part is. So, for example, there’s a 17 per cent cut in the base funding, which is matched against the apprenticeship funding. That’s just one of them; there are several others. So, you will know that a fundamental principle of devolution is that the money comes to the Welsh Government for the Welsh Government to set its priorities. The idea that you can change general taxation for a specific employment tax and then bemoan the fact that it isn’t being ring-fenced is just extremely—well, laughable, quite frankly. It’s not clear either how it will be spent in England. So, whilst it’s true that there will be a voucher system for some employers that pay the levy, it’s not at all clear to me how SMEs who don’t pay the levy will get funding, nor is it clear how public sector bodies paying the levy will be able to spend that funding. So, it’s nothing more than a cut in general taxation, replaced by a specific tax. And I’m afraid, Dirprwy Lywydd, I have no other words to express it. I feel I’ve really said it until it’s been said to death.

In terms of the rest of it, the Member made a reasonable point about the need for businesses to be included in our plans, and, of course, they are. I talked a lot about nationally commissioned and regionally focused schemes. The Member will be familiar with the workings of the regional skills partnerships, and, of course, they have been consulted in the way that we have looked at our national policy, and they will continue to be consulted, and, indeed, they’ve worked very hard on putting their own plans together.

Er bod perygl i hyn ymddangos fel tiwn gron, nid oes unrhyw arian ychwanegol. Bydd yr Aelod yn gyfarwydd â sut y mae fformiwla Barnett yn gweithio. Felly, yr hyn y mae'r Trysorlys wedi ei wneud yw cyhoeddi cyllid canlyniadol mewn un rhan heb ddangos y cyllid anghanlyniadol mewn rhan arall i chi. Felly, er enghraifft, mae toriad o 17 y cant yn y cyllid sylfaenol, sy'n cyfateb i’r cyllid ar gyfer prentisiaethau. Dim ond un ohonynt yw hynny; mae nifer o rai eraill. Felly, byddwch yn gwybod mai un o egwyddorion sylfaenol datganoli yw bod yr arian yn dod i Lywodraeth Cymru er mwyn i Lywodraeth Cymru bennu ei blaenoriaethau. Mae'r syniad y gallwch newid trethiant cyffredinol am dreth gyflogaeth benodol ac yna cwyno am y ffaith nad yw’n cael ei neilltuo yn eithriadol o—wel, chwerthinllyd, a dweud y gwir. Nid yw'n glir chwaith sut y caiff ei wario yn Lloegr. Felly, er ei bod yn wir y bydd system dalebau ar gyfer rhai cyflogwyr sy'n talu'r ardoll, nid yw'n gwbl glir i mi sut y bydd busnesau bach a chanolig nad ydynt yn talu’r ardoll yn cael cyllid, ac nid yw'n glir chwaith sut y bydd cyrff y sector cyhoeddus sy’n talu'r ardoll yn gallu gwario’r cyllid hwnnw. Felly, nid yw’n ddim byd mwy na thoriad mewn trethiant cyffredinol, a threth benodol yn lle hynny. Ac yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, nid oes gennyf eiriau eraill i fynegi hyn. Rwy'n teimlo fy mod i wedi ei ddweud hyd at syrffed.

O ran y gweddill ohono, gwnaeth yr Aelod bwynt rhesymol am yr angen i fusnesau gael eu cynnwys yn ein cynlluniau, ac, wrth gwrs, maent yn cael eu cynnwys. Rwyf wedi siarad llawer am gynlluniau a gomisiynir yn genedlaethol ac sydd â phwyslais rhanbarthol. Bydd yr Aelod yn gyfarwydd â gwaith y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac, wrth gwrs, ymgynghorwyd â nhw yn y ffordd yr ydym wedi edrych ar ein polisi cenedlaethol, a byddwn yn parhau i ymgynghori â nhw, ac, yn wir, maen nhw wedi gweithio'n galed iawn ar roi eu cynlluniau eu hunain at ei gilydd.

Can I thank the Minister for her statement today? It’s been very important to look at where we are going to attack some of the issues that affect some of the most deprived communities. I was going to ask about the levy, but I think you’ve answered that quite clearly. [Interruption]. No, it’s okay.

But the issues we talked about—clearly, you’ve mentioned it a little bit, but I was disappointed to see in the paper, in the statement itself, no mention of transportation. You have mentioned it in your response to Llyr Gruffydd, in one point, but I think the issue of transportation is critical. Because, if you are focusing upon the needs of the individual, it’s about how that individual gets access to some of those services, not just some of the employment opportunities, but also some of the advice that may be available as well. So, I think we need to look at the issue of transportation.

In your statement, you mention that it’s going to be nationally commissioned, regionally managed. Now, does that actually mean there’s a role for regional skills partnerships? What is their role, and can you perhaps focus upon the south Wales partnership, in particular, and the plan they have, and how that fits into the agenda of the employment advice service?

Can you also look at perhaps how this scheme would work with other schemes in operation, particularly in my area, with the steel taskforce, and how that’s going to fit in to this whole picture as well—because, clearly, we have many individuals who need the support and services they are providing—and how that fits in with that?

Minister, it’s important we tackle the challenges faced by our deprived communities—our post-industrial communities—who are facing some tough times ahead of them. I look forward to seeing how this works for those people.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw. Mae wedi bod yn bwysig iawn edrych ar ble’r ydym yn mynd i fynd i’r afael â rhai o'r problemau sy'n effeithio ar rai o'r cymunedau o amddifadedd mwyaf. Roeddwn yn mynd i ofyn i chi am yr ardoll, ond yr wyf yn credu eich bod wedi ateb hynny yn eithaf clir. [Torri ar draws]. Na, mae’n iawn.

Ond y materion y buom yn siarad amdanynt—yn amlwg, rydych chi wedi sôn amdanynt ychydig bach, ond roeddwn yn siomedig o weld yn y papur, yn y datganiad ei hun, nad oes sôn am gludiant. Rydych wedi sôn amdano yn eich ateb i Llyr Gruffydd, mewn un pwynt, ond rwy’n credu bod y mater o gludiant yn hanfodol. Oherwydd, os ydych yn canolbwyntio ar anghenion yr unigolyn, ei fod yn ymwneud â sut mae unigolyn yn cael mynediad at rai o'r gwasanaethau hynny, nid dim ond rhai o'r cyfleoedd cyflogaeth, ond hefyd rhywfaint o'r cyngor a all fod ar gael yn ogystal. Felly, rwy’n credu bod angen i ni edrych ar y mater o gludiant.

Yn eich datganiad, rydych yn dweud ei fod yn mynd i gael ei gomisiynu yn genedlaethol, a’i reoli yn rhanbarthol. Nawr, a yw hynny'n golygu mewn gwirionedd fod swyddogaeth i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol? Beth yw eu swyddogaeth, ac a allwch chi o bosibl ganolbwyntio ar bartneriaeth y de, yn arbennig, a’r cynllun sydd ganddynt, a sut y mae hynny'n ffitio i mewn i agenda’r gwasanaeth cyngor cyflogaeth?

A allwch chi hefyd edrych efallai ar sut y byddai'r cynllun hwn yn gweithio gyda chynlluniau eraill sydd ar waith, yn enwedig yn fy ardal i, gyda'r tasglu dur, a sut y mae hynny'n mynd i ffitio i mewn i'r darlun cyfan hwn yn ogystal—oherwydd, yn amlwg, fod gennym lawer o unigolion sydd angen y cymorth a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu—a sut y mae hynny'n ffitio i mewn i hynny?

Weinidog, mae'n bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r heriau a wynebir gan ein cymunedau o amddifadedd—ein cymunedau ôl-ddiwydiannol— sy'n wynebu cyfnodau anodd. Rwy'n edrych ymlaen at weld sut y mae hyn yn gweithio i'r bobl hynny.

Thank you very much for those questions, David Rees. I think, on the point of transportation, it’s true I didn’t mention it in the statement itself, but that’s only because you end up with a big, long shopping list if you put everything in—that’s not to denigrate its importance. Clearly, what we’re looking at is looking to see what barriers each individual faces, and, if there’s a transportation difficulty, then we need to find a way to counter that.

Indeed, I visited a library up in Blaina, in Abertillery, only the other day, and spoke with a number of people there who were in our digital inclusion groups, and a librarian there, who was a really excellent individual. Nearly everybody there said that transportation was one of the biggest problems they had in accessing the jobs that they were looking for as part of their benefits search. So, I’m very familiar with that, and we will certainly be looking at that. My colleague, Ken Skates, and I are very much part of that proposal.

In terms of how it links to the other initiatives we’ve got, you mentioned the steel taskforce, for example, but we also have the Valleys taskforce, and a number of other initiatives, all of which are really working in the same area, but with specific focus on a particular group of people, with particular problems. The whole point about the employability scheme is that it pulls them together and sets them in an overarching policy framework, so that we can ensure that they’re not working against each other, but are, in fact, working in harmony.

If I could just use the steel taskforce as an example of not having cohort-driven policies, obviously, there’ll be ReAct funding available for anybody who’s made redundant, but you’ll know that that only applies to employees, and that a lot of the people who become displaced when an industry starts to downsize are actually supply chain contractors and self-employed people, and so on. So, we’re looking to have a more global system that allows people who are not inside the specific category to also access support. So, that’s a very good example of how that would work.

And then, lastly, in terms of regional skills partnerships, I’ve been going around Wales, I’ve announced the two plans—for the north and for the south-east—and, very shortly, I’ll be announcing the plan for the regional partnership for the south-west, as all three regional skills partnerships go from their pilot year into their first year of operation. In the south-west, for example, they’ve worked very hard with the city region, and, indeed, with the enterprise zones, to ensure that all of the skills for the growth industries we want for the future are reflected in the plan, and then our funding will follow that, so that we can ensure that, when we’re putting funding in place for skills specifically, we’re funding the skills for the future and not skills for the past.

Diolch yn fawr am y cwestiynau hynny, David Rees. Rwy’n credu, ar y pwynt ynghylch cludiant, ei bod yn wir nad oeddwn yn sôn amdano yn y datganiad ei hun, ond mae hynny yn unig oherwydd y byddai gennych restr siopa fawr, hir yn y diwedd pe byddech yn cynnwys popeth—ond nid yw hynny’n bychanu ei bwysigrwydd. Yn amlwg, yr hyn yr ydym yn edrych arno yw edrych i weld pa rwystrau y mae pob unigolyn yn eu hwynebu, ac, os oes anhawster o ran cludiant, yna mae angen i ni ddod o hyd i ffordd o atal hynny.

Yn wir, bûm yn ymweld â llyfrgell i fyny yn y Blaenau, yn Abertyleri, dim ond y diwrnod o'r blaen, a siaradais â nifer o bobl yno a oedd yn ein grwpiau cynhwysiant digidol, a llyfrgellydd yno, a oedd yn unigolyn rhagorol mewn gwirionedd. Dywedodd bron pawb yno mai cludiant oedd un o'r problemau mwyaf oedd ganddynt o ran cael mynediad at y swyddi yr oeddent yn chwilio amdanynt, yn rhan o'u chwiliad budd-daliadau. Felly, rwy'n gyfarwydd iawn â hynny, a byddwn yn sicr yn edrych ar hynny. Mae fy nghydweithiwr, Ken Skates, a minnau yn rhan fawr o'r cynnig hwnnw.

O ran sut y mae'n cysylltu â mentrau eraill sydd gennym, soniasoch am y tasglu dur, er enghraifft, ond mae gennym hefyd dasglu’r Cymoedd, ac mae nifer o fentrau eraill, pob un ohonynt yn gweithio yn yr un ardal mewn gwirionedd, ond gyda phwyslais penodol ar grŵp penodol o bobl, gyda phroblemau penodol. Yr holl bwynt am y cynllun cyflogadwyedd yw ei fod yn eu tynnu at ei gilydd ac yn eu gosod mewn fframwaith polisi trosfwaol, fel y gallwn sicrhau nad ydynt yn gweithio yn erbyn ei gilydd, ond, mewn gwirionedd, yn gweithio mewn cytgord.

Pe gallwn ddefnyddio’r tasglu dur yn enghraifft o beidio â chael polisïau sy'n cael eu gyrru gan garfan, yn amlwg, bydd cyllid ReAct ar gael i unrhyw un sydd wedi colli eu swyddi, ond byddwch yn gwybod nad yw hynny ond yn berthnasol i weithwyr cyflogedig, a bod llawer o'r bobl sy'n cael eu dadleoli pan fydd diwydiant yn mynd yn un llai o faint mewn gwirionedd yn gontractwyr cadwyn cyflenwi a phobl hunangyflogedig, ac yn y blaen. Felly, rydym yn bwriadu cael system fwy byd-eang sy'n caniatáu i bobl nad ydynt y tu mewn i'r categori penodol gael gafael ar gymorth hefyd. Felly, mae honno’n enghraifft dda iawn o sut y byddai hynny'n gweithio.

Ac yna, yn olaf, o ran partneriaethau sgiliau rhanbarthol, rydw i wedi bod yn mynd o gwmpas Cymru, rydw i wedi cyhoeddi’r ddau gynllun—ar gyfer y gogledd a’r de-ddwyrain—ac, yn fuan iawn, byddaf yn cyhoeddi cynllun ar gyfer y bartneriaeth ranbarthol ar gyfer y de-orllewin, wrth i bob un o’r tair partneriaeth sgiliau ranbarthol fynd o'u blwyddyn beilot i’w blwyddyn gyntaf o weithredu. Yn y de-orllewin, er enghraifft, maent wedi gweithio'n galed iawn gyda'r dinas-ranbarth, ac, yn wir, gyda'r ardaloedd menter, er mwyn sicrhau bod yr holl sgiliau ar gyfer y diwydiannau twf yr ydym yn dymuno eu cael ar gyfer y dyfodol yn cael eu hadlewyrchu yn y cynllun, ac yna bydd ein cyllid yn dilyn hynny, fel y gallwn sicrhau, pan fyddwn ni'n rhoi cyllid yn ei le ar gyfer sgiliau yn benodol, ein bod yn ariannu sgiliau ar gyfer y dyfodol ac nid sgiliau ar gyfer y gorffennol.

I welcome the statement today and I particularly welcome the holistic approach that the Minister is adopting, and that issues about transport, healthcare and support for individuals when they gain work are seen as just as important as the skills that are needed.

One of the big issues, of course, is childcare and women’s employability. Does the Minister think that women’s employability is affected by the fact that the leave for childcare still tends to be taken by women? What can we do about that? What does the Minister think we can do about the fact that we want women to access jobs that will be well paid? We all know the figures that 80 per cent of care workers are women and 90 per cent of the workforce in the STEM subjects are men, so how are we going to move ahead and give the support to try and break that down?

The other issue, of course, is prejudice amongst employers and other people in the community. What can we do to remove those prejudices? The Equality and Human Rights Commission has looked at pregnancy related discrimination, which has already been mentioned here in this Chamber today, and shows that there is a considerable amount of discrimination about women who are pregnant or who are likely to be pregnant. So, I really welcome everything that the Minister has said today, but if we’re going to look at it holistically, we’ve somehow got to build all that in, as well.

Rwy’n croesawu'r datganiad heddiw a chroesawaf yn arbennig y dull cyfannol y mae'r Gweinidog yn ei fabwysiadu, a bod materion ynghylch cludiant, gofal iechyd a chymorth i unigolion pan fyddant yn ennill gwaith yn cael eu hystyried yr un mor bwysig â'r sgiliau sydd eu hangen.

Un o'r materion mawr, wrth gwrs, yw gofal plant a chyflogadwyedd merched. A yw'r Gweinidog yn credu bod cyflogadwyedd merched yn cael ei effeithio gan y ffaith bod gwyliau ar gyfer gofal plant yn dal yn tueddu i gael eu cymryd gan ferched? Beth allwn ni ei wneud am hynny? Beth y mae'r Gweinidog yn credu y gallwn ni ei wneud am y ffaith ein bod yn awyddus i ferched gael mynediad at swyddi a fydd yn talu’n dda? Rydym i gyd yn gwybod y ffigurau bod 80 y cant o weithwyr gofal yn ferched a 90 y cant o'r gweithlu yn y pynciau STEM yn ddynion, felly sut ydym ni’n mynd i symud ymlaen a rhoi'r gefnogaeth i geisio chwalu hynny?

Y mater arall, wrth gwrs, yw rhagfarn ymhlith cyflogwyr a phobl eraill yn y gymuned. Beth allwn ni ei wneud i gael gwared ar y rhagfarnau hynny? Mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi edrych ar wahaniaethu ar sail beichiogrwydd, sydd eisoes wedi cael ei grybwyll yma yn y Siambr hon heddiw, ac mae'n dangos bod cryn dipyn o wahaniaethu ynghylch merched sy'n feichiog neu sy'n debygol o fod yn feichiog. Felly, rwyf wir yn croesawu popeth y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud heddiw, ond os ydym yn mynd i edrych ar hyn mewn modd cyfannol, mae’n rhaid i ni mewn rhyw fodd gynnwys hynny i gyd, yn ogystal.

Amongst some of the policy drivers that we’ve been looking at in putting together the plan, as I was mentioning to Llyr, is looking to see what we can drive by way of other Government investment. So, one of the things we’re only exploring at the moment, but it’s been well received by those I’ve spoken to so far, is that where we support a company, for example, in the engineering or technology sector, where the jobs are better paid, we might be able to provide extra support if they’re prepared to have flexible working practices, flexible hours and so on, to encourage that kind of working, which we know assists women to stay in those careers and return to them after going part-time or, indeed, having a career break to look after their children.

So, we’re very much exploring how we can use Welsh Government funding and investment funding to put hooks, if you like, into the funding to encourage the kinds of behaviours in employers that we’d like to see. That goes also for trying to ensure a more diverse workforce in a number of areas—I see Joyce Watson looking at me—so construction is obviously one of them. You and I attended a very interesting healthcare firm in your constituency only yesterday to talk about their plans, and one of the discussions we had was about how they employ their workforce and what the flexible arrangements might be. So, we’re starting to look at that kind of hook to be attached not just to skills training funding, but actually to our procurement funding and to some of our grant-in-aid funding and some of our investment funding, to see what other things we can drive through as we pursue our agenda to have a diverse workforce.

I’ll just reiterate something I know we all agree with: that all companies that show diversity in their workforces have better bottom lines than those companies that don’t. So, this isn’t about a nice thing that costs you; this is about a thing that drives your bottom line forward, as well as providing good jobs for good people.

Ymhlith rhai o'r sbardunwyr polisi yr ydym wedi bod yn edrych arnynt wrth lunio’r cynllun, fel yr oeddwn yn ei grybwyll wrth Llyr, mae edrych i weld beth y gallwn ei sbarduno drwy fuddsoddiad arall gan y Llywodraeth. Felly, un o'r pethau yr ydym ond yn ei archwilio ar hyn o bryd, ond sydd wedi cael derbyniad da gan y rhai yr wyf wedi siarad â nhw hyd yn hyn, yw pan ein bod yn cynorthwyo cwmni, er enghraifft, yn y sector peirianneg neu dechnoleg, lle mae'r swyddi yn talu’n well, efallai y byddwn yn gallu darparu cymorth ychwanegol os ydynt yn fodlon cael arferion gweithio hyblyg, oriau hyblyg ac yn y blaen, er mwyn annog y math hwnnw o weithio, yr ydym yn gwybod sy’n cynorthwyo menywod i aros yn y gyrfaoedd hynny a dychwelyd iddynt ar ôl mynd yn rhan-amser neu, yn wir, ar ôl seibiant gyrfa i ofalu am eu plant.

Felly, rydym yn ymchwilio i raddau helaeth sut y gallwn ddefnyddio cyllid Llywodraeth Cymru a chyllid buddsoddi i roi bachau, os mynnwch, i mewn i'r cyllid er mwyn annog y mathau o ymddygiad mewn cyflogwyr yr hoffem ei weld. Mae hynny'n wir hefyd am geisio sicrhau gweithlu mwy amrywiol mewn nifer o feysydd—rwy’n gweld Joyce Watson yn edrych arnaf—felly mae adeiladu yn amlwg yn un ohonynt. Gwnaethoch chi a minnau ymweld â chwmni gofal iechyd diddorol iawn yn eich etholaeth ddoe ddiwethaf i siarad am eu cynlluniau, ac roedd un o'r trafodaethau a gawsom yn ymwneud â sut y maent yn cyflogi eu gweithlu a beth allai'r trefniadau hyblyg fod. Felly, rydym yn dechrau edrych ar y math hwnnw o fachyn i fod ynghlwm nid yn unig i ariannu hyfforddiant sgiliau, ond mewn gwirionedd i’n cyllid caffael ac i rywfaint o'n cyllid cymorth grant a rhywfaint o'n cyllid buddsoddi, i weld pa bethau eraill y gallwn eu cyflawni wrth i ni ddilyn ein hagenda i gael gweithlu amrywiol.

Rwyf am ailadrodd rhywbeth yr wyf yn gwybod ein bod i gyd yn cytuno ag ef: bod gan bob cwmni sy'n dangos amrywiaeth yn eu gweithluoedd linellau sylfaen gwell na'r cwmnïau hynny nad yw hynny ganddynt. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â rhywbeth braf sy'n costio i chi; mae hyn yn ymwneud â rhywbeth sy'n sbarduno eich llinell sylfaen, yn ogystal â darparu swyddi da i bobl dda.