Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

02/11/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Education

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a’r cwestiwn cyntaf, Paul Davies.

The first item this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question, Paul Davies.

Addysg Uwchradd yn Sir Benfro

Secondary Education in Pembrokeshire

1. A wnaiff y Gweinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i ddatblygu addysg uwchradd yn Sir Benfro? OAQ(5)0036(EDU)

1. Will the Minister outline the Welsh Government’s plans to develop secondary education in Pembrokeshire? OAQ(5)0036(EDU)

Thank you, Paul. Local authorities are responsible for planning and delivery of their education services, balancing local needs and demands. When proposing change, they must ensure that they comply with the statutory school organisation code.

Diolch yn fawr, Paul. Mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am gynllunio a darparu eu gwasanaethau addysg, gan gydbwyso anghenion a gofynion lleol. Wrth argymell newid, mae’n rhaid iddynt sicrhau eu bod yn cydymffurfio â’r cod trefniadaeth ysgolion statudol.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for that response. Now, the Cabinet Secretary will be aware that a number of consultations have been held regarding secondary provision in Haverfordwest over the last two to three years, which has delayed the progress of improving education for children and young people. It’s now important that Pembrokeshire County Council start delivering, because this number of consultations, which have resulted in huge delays, have been damaging to children’s future in the area. Therefore, in the circumstances, will the Cabinet Secretary tell us what role the Welsh Government is playing to ensure that there are no further delays and that we see the establishment of an 11-19 English-medium school in Haverfordwest as soon as possible?

Diolch i Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb hwnnw. Nawr, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod nifer o ymgynghoriadau wedi cael eu cynnal ynglŷn â’r ddarpariaeth uwchradd yn Hwlffordd dros y ddwy i dair blynedd diwethaf, sydd wedi oedi’r broses o wella addysg i blant a phobl ifanc. Mae’n bwysig yn awr fod Cyngor Sir Penfro yn dechrau cyflawni, gan fod y nifer hon o ymgynghoriadau, sydd wedi arwain at oedi enfawr, wedi bod yn niweidiol i ddyfodol plant yn yr ardal. Felly, o dan yr amgylchiadau, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa rôl y mae Llywodraeth Cymru yn ei chwarae i sicrhau nad oes unrhyw oedi pellach, a’n bod yn gweld ysgol cyfrwng Saesneg 11 i 19 oed yn cael ei sefydlu yn Hwlffordd cyn gynted ag y bo modd?

Thank you, Paul, for that question and the points you make regarding the importance of delivering change in Pembrokeshire to further improve the educational outcomes for children and young people in your constituency. You will be aware that, if there are any changes, there is a possibility that some of those changes will be referred to Welsh Government for decision. Therefore, it would not be right for me to make any comments on the merits of any proposals.

I do expect councils, as I said, to comply with the obligations that are placed on them by the school organisation code. I am due to go out to consultation on the robustness of that code later next month. But I’m keen to ensure that all authorities take advantage of the £1.4 billion that exists in the twenty-first century schools programme to deliver up-to-date, first-class facilities, which we know makes a massive impact on the teaching of the teachers who teach in those buildings and the children who receive their education in them.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Paul, ac am y pwyntiau a wnewch am bwysigrwydd sicrhau newid yn Sir Benfro, er mwyn gwella canlyniadau addysgol i blant a phobl ifanc yn eich etholaeth. Os ceir newidiadau, fe fyddwch yn ymwybodol fod yna bosibilrwydd y bydd rhai o’r newidiadau hynny’n cael eu cyfeirio at Lywodraeth Cymru er mwyn iddi benderfynu yn eu cylch. Felly, ni fyddai’n iawn i mi wneud sylwadau ar rinweddau unrhyw argymhellion.

Fel y dywedais, rwy’n disgwyl i gynghorau gydymffurfio â’r rhwymedigaethau sy’n cael eu gosod arnynt gan y cod trefniadaeth ysgolion. Rwy’n bwriadu ymgynghori ar gadernid y cod yn ddiweddarach y mis nesaf. Ond rwy’n awyddus i sicrhau bod pob awdurdod yn manteisio ar yr £1.4 biliwn sydd ar gael yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i ddarparu cyfleusterau cyfoes o’r radd flaenaf y gwyddom eu bod yn effeithio’n enfawr ar yr addysg y mae’r athrawon sy’n addysgu yn yr adeiladau hynny yn ei darparu, a’r plant sy’n cael eu haddysg ynddynt.

Rwyf eisiau gofyn y cwestiwn yn Gymraeg. A oes gan y Gweinidog unrhyw dystiolaeth i gefnogi’r sylw a glywais i yn ddiweddar bod ysgolion sydd yn cynnig addysg dim ond o 11 i 16 oed—hynny yw, lefel TGAU—yn gwneud yn well yn gyffredinol nag ysgolion sydd yn cynnig addysg i blant o 11 i 18? A oes yna unrhyw wirionedd yn y sylw yna?

I want to ask my question in Welsh. Does the Minister have any evidence to support the comment I heard recently that schools that offer education just from the ages of 11 to 16—that is, to GCSE level—are doing better generally than schools that offer education to children from 11 to 18. Is there any truth in that comment?

Thank you for that comment. Some of our most successful schools are 11-16 schools, but I am not aware of any comprehensive study that looks at the comparative outcomes of schools that offer curriculum through 11-16 or 11-18. What’s really important is that local authorities take into consideration the unique characteristics of the area in which they are delivering education. We are seeing a broad variety of schools, as I said, working across 11-16, 11-18, and, increasingly, we’re seeing the development of through schools, where children are educated for the entirety of their educational journey on one particular site. I had great pleasure recently, joining with the Presiding Officer, of opening such a school in Llandysul. It’ll be interesting to be able to compare outcomes of these different models so that we can learn what works best. But each local authority will have to make the decision that is right for their local population.

Diolch i chi am y sylw hwnnw. Mae rhai o’n hysgolion mwyaf llwyddiannus yn ysgolion 11 i 16 oed, ond nid wyf yn ymwybodol o unrhyw astudiaeth gynhwysfawr sy’n edrych ar ganlyniadau cymharol ysgolion sy’n cynnig cwricwlwm 11 i 16 oed, neu 11 i 18 oed. Yr hyn sy’n wirioneddol bwysig yw bod awdurdodau lleol yn ystyried nodweddion unigryw yr ardal lle y maent yn darparu addysg. Rydym yn gweld amrywiaeth eang o ysgolion, fel y dywedais, yn gweithio ar draws 11 i 16 oed, 11 i 18 oed, ac yn gynyddol, gwelwn ysgolion pob oed yn cael eu datblygu, lle y caiff plant eu haddysgu drwy gydol eu taith addysgol ar un safle penodol. Cefais y pleser mawr yn ddiweddar o ymuno â’r Llywydd i agor ysgol o’r fath yn Llandysul. Bydd yn ddiddorol gallu cymharu canlyniadau’r modelau gwahanol hyn, fel y gallwn ddysgu beth sy’n gweithio orau. Ond bydd yn rhaid i bob awdurdod lleol wneud y penderfyniad sy’n iawn ar gyfer eu poblogaeth leol.

Both questions do throw up an interesting conundrum, I think—both the saga that’s happened in Haverfordwest and Eluned Morgan’s question. And it is a difficult task, because what’s likely to happen now in Pembrokeshire is we’re likely to have some 11-16 schools, some schools with sixth forms and some provision in further education college but in a separate sixth form provision in that FE college. And it just seems that it is a piecemeal approach that we are taking, in a small nation of 3 million people, allowing these local solutions that, on the face of it, appear to be wonderful, but are they actually delivering the highest educational standards? And that’s where Welsh Government comes in. So, has she been able to form a view yet as to whether the best provision of post-16 education is through a school-based campus approach or through an FE-college-based approach?

Mae’r ddau gwestiwn yn creu penbleth diddorol, rwy’n credu—y saga sydd wedi digwydd yn Hwlffordd, a chwestiwn Eluned Morgan. Ac mae’n dasg anodd, oherwydd yr hyn sy’n debygol o ddigwydd yn awr yn Sir Benfro yw ein bod yn debygol o gael rhai ysgolion 11 i 16 oed, rhai ysgolion â chweched dosbarth, a rhywfaint o ddarpariaeth mewn coleg addysg bellach, ond mewn darpariaeth chweched dosbarth ar wahân yn y coleg addysg bellach hwnnw. Ac mae’n ymddangos bod gennym ymagwedd dameidiog mewn cenedl fach o 3 miliwn o bobl, gan ganiatáu’r atebion lleol hyn sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn wych, ond a ydynt mewn gwirionedd yn sicrhau’r safonau addysgol uchaf? A dyna ble y daw Llywodraeth Cymru i mewn i bethau. Felly, a yw hi wedi gallu ffurfio barn eto ai dull campws ysgol, neu ddull coleg addysg bellach yw’r ffordd orau o ddarparu addysg ôl-16?

I don’t see it to be my job or, indeed, the job of Welsh Government to dictate to individual communities the nature of the schools within those communities. I think local education authorities are best placed to make a judgment, in consultation with parents, teachers, pupils and their local populations about the types of schools that best fit with them. We know that some of our best performing schools are 11-16 schools. We know that other schools that have sixth forms also perform well. There is not one size that fits all, even in a small nation, and I think it is an important principle that Welsh Government sets the expectations we have for all schools, which is excellence for all pupils and driving up standards, but, as for the nature of individual schools, that is best left to local populations to decide what fits their communities best, and I do not want to dictate to those communities from the centre.

Nid wyf yn ystyried mai fy ngwaith i, na gwaith Llywodraeth Cymru yn wir, yw dweud wrth gymunedau unigol sut ysgolion ddylai fod yn y cymunedau hynny. Rwy’n credu mai awdurdodau addysg lleol sydd yn y sefyllfa orau i farnu, mewn ymgynghoriad â rhieni, athrawon, disgyblion, a’u poblogaethau lleol ynglŷn â’r mathau o ysgolion sy’n gweddu orau iddynt hwy. Gwyddom fod rhai o’n hysgolion sy’n perfformio orau yn ysgolion 11 i 16 oed. Gwyddom fod ysgolion eraill sydd â chweched dosbarth hefyd yn perfformio’n dda. Nid oes un ateb sy’n addas i bawb, hyd yn oed mewn cenedl fach, ac rwy’n credu ei bod yn egwyddor bwysig fod Llywodraeth Cymru yn pennu’r disgwyliadau sydd gennym ar gyfer pob ysgol, sef rhagoriaeth i bob disgybl a gwella safonau, ond o ran natur ysgolion unigol, mae’n well gadael i boblogaethau lleol benderfynu beth sy’n gweddu orau i’w cymunedau ac nid oes arnaf eisiau dweud wrth y cymunedau hynny beth i’w wneud o’r canol.

Addysg Cyfrwng Cymraeg

Welsh-medium Education

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y targedau sydd gan y Llywodraeth ar gyfer twf mewn addysg cyfrwng Cymraeg? OAQ(5)0040(EDU)[W]

2. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s targets for growth in Welsh medium education? OAQ(5)0040(EDU)[W]

Member
Alun Davies 13:35:00
The Minister for Lifelong Learning and Welsh Language

Mae angen inni weld cynnydd sylweddol yn nifer y plant a phobl ifanc sydd mewn addysg cyfrwng Cymraeg os ydym am gyflawni’n targed uchelgeisiol o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Bydd y fersiwn derfynol o strategaeth y Gymraeg yn cynnwys targedau i fesur canlyniadau a chyflawniad yn ystod y blynyddoedd nesaf.

We need to see a significant increase in the number of children and young people in Welsh-medium education if we are to achieve our ambitious target of a million speakers by 2050. The final version of the Welsh language strategy will include targets to measure outcomes and delivery.

Diolch i’r Gweinidog am yr ateb, ac rwy’n cytuno gyda phob gair. Mae’n amhosib i gyrraedd y targed rydym ni i gyd yn dymuno’i weld heb fod yna gynnydd sylweddol mewn addysg Gymraeg. Hyd yma, nid oes cyswllt wedi bod rhwng y targedau sydd tu fewn i’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg a’r strategaeth genedlaethol a oedd gan y Llywodraeth ar gyfer twf mewn addysg Gymraeg. A yw’n ddymuniad ac yn fwriad felly gan y Gweinidog i briodi’r ddau yna yn un targed cenedlaethol, sydd wedyn yn cael ei rannu a’i ddosbarthu yn lleol? A beth mae e am ei wneud o ran y dadleuon anodd ond pwysig ym mhob cymuned nawr sydd yn wynebu troi addysg sy’n cael ei weld yn gyfrwng Saesneg i addysg cyfrwng Cymraeg, lle mae’r cam ymlaen, wrth gwr, yn mynd i fod o fudd i addysg yn y Gymraeg a’r Saesneg i’r cymunedau hynny?

I thank the Minister for that response, and I would agree with every word. It’s impossible to attain that target that we all want to see achieved without there being a significant increase in Welsh-medium education. But, to date, there’s been no link between the targets within the Welsh in education strategic plans at a local authority level and the national targets set by Government for growth in Welsh-medium education. Is it the Minister’s aspiration and desire to actually marry those two things and have one national target that would then be shared and disseminated at a local level? And what is he doing in the difficult yet important debates taking place now in communities that face the turning of English-medium education into Welsh-medium education, where that step forward, of course, will benefit both Welsh-medium and English-medium education in those communities?

Mi wnaf i barhau’r awyrgylch o gytundeb y prynhawn yma trwy gytuno â’r dadansoddiad yn y cwestiwn. Mae’n bwysig ein bod ni yn sicrhau targedau sydd yn gyraeddadwy ond hefyd yn ein helpu ni i gyrraedd ein targed uwch ar gyfer Cymru gyfan. Rwy’n disgwyl cynlluniau addysg Gymraeg gan awdurdodau lleol ym mis Rhagfyr eleni, a fydd yn dangos sut mae awdurdodau lleol yn disgwyl cyrraedd eu targedau nhw yn ystod y pum mlynedd nesaf. A byddaf i’n sicr o edrych ar y rhain ac yn sicrhau eu bod nhw yn dargedau uchelgeisiol a’u bod nhw’n ein helpu ni i gyrraedd ein targedau cenedlaethol ni. Pan fyddwn ni’n cyhoeddi strategaeth y Gymraeg yn y gwanwyn y flwyddyn nesaf, mi fydd yna dargedau cenedlaethol a bydd cyswllt cryf rhwng y targedau cenedlaethol a thargedau pob awdurdod lleol. So, ydw, rydw i yn gweld y cyswllt. Mae’r cyswllt yn hynod o bwysig, a bydd y cyswllt yn rhan bwysig o’r cynllun ar gyfer y dyfodol.

I will maintain the spirit of agreement this afternoon by agreeing with the analysis in the question. It is important that we have targets that are reachable and which also allow us to reach our broader target on an all-Wales basis. I expect local authority WESPs to be presented by December this year, and those plans will show how local authorities expect to reach their targets during the next five years. I will certainly look at these and ensure that they are ambitious targets and that they help us reach our national targets. When we publish our Welsh language strategy in the spring of next year, there will be national targets and a strong link between the national targets and the targets of every local authority. So, yes, I do see that link. The link is vital and it will be a vital part of the plan for the future.

Will the Minister join me in congratulating the area of Neath Port Talbot, where we are seeing a growth in children wanting to go to Welsh-medium education schools? Will he also welcome the fact that Neath Port Talbot council is recognising this and building a new secondary Welsh-medium school on the old Sandfields Comprehensive School site? Will he also work with his Cabinet colleagues to ensure that transportation to those schools is secured so that families in the Valleys areas can access the school safely?

A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch ardal Castell-nedd Port Talbot, lle rydym yn gweld twf yn nifer y plant sydd eisiau mynd i ysgolion addysg cyfrwng Cymraeg? A wnaiff groesawu’r ffaith hefyd fod Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn cydnabod hyn ac yn adeiladu ysgol uwchradd cyfrwng Cymraeg newydd ar hen safle Ysgol Gyfun Sandfields? A wnaiff weithio gyda’i gyd-Aelodau yn y Cabinet hefyd i sicrhau cludiant i’r ysgolion hynny fel bod modd i deuluoedd yn ardaloedd y Cymoedd deithio i’r ysgol yn ddiogel?

Yes, absolutely. I think Members across the Chamber will want to join together in welcoming the developments that we’re seeing, and developments in a constituency are certainly to be welcomed, as they are elsewhere. But, enabling children and young people to attend these educational institutions is absolutely essential. There’s no point opening doors if the students can’t reach there. So, we will be ensuring, and we will be working with Cabinet colleagues to ensure, that we have a comprehensive and holistic policy that provides a provision for Welsh-medium education and a growth in Welsh-medium education, but also which enables students to reach Welsh-medium education at whatever level that might be.

Gwnaf, yn bendant. Rwy’n credu y bydd Aelodau ar draws y Siambr am ymuno i groesawu’r datblygiadau rydym yn eu gweld ac mae’r datblygiadau yn yr etholaeth yn sicr i’w croesawu, fel y maent mewn mannau eraill. Ond mae galluogi plant a phobl ifanc i fynychu’r sefydliadau addysgol hyn yn gwbl hanfodol. Nid oes pwynt agor drysau os nad oes modd i fyfyrwyr gyrraedd yno. Felly, byddwn yn sicrhau, a byddwn yn gweithio gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet i sicrhau bod gennym bolisi cynhwysfawr a chyfannol sy’n cynnig darpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg a thwf mewn addysg cyfrwng Cymraeg, ond sydd hefyd yn galluogi myfyrwyr i gyrraedd addysg cyfrwng Cymraeg ar ba lefel bynnag.

Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi tua £1.6 miliwn yn y cynllun sabothol i alluogi athrawon i ddysgu a datblygu eu sgiliau iaith Gymraeg. Hyd yn hyn, mae’r cynllun wedi denu llai na 250 o athrawon. Beth oedd y targed? Yn gyffredinol, a ydy’r cost o £6,400 fesul athro yn werth da am arian, ac a oes unrhyw un o’r athrawon hynny wedi symud i weithio mewn ysgol cyfrwng Cymraeg?

At the moment, the Welsh Government is investing in the region of £1.6 million in the sabbatical programme to enable teachers to develop their Welsh language skills. To date, the scheme has attracted fewer than 250 teachers. What was the target? Generally, is the cost of £6,400 per teacher good value for money, and has any one of those teachers moved to work in a Welsh-medium school?

Mae’r cynlluniau datblygu’r gweithlu wedi bod yn llwyddiannus yn y maes addysg, ac rydym ni’n parhau i fuddsoddi yn y maes addysg i sicrhau bod y llwyddiant yn parhau a’n bod ni’n gallu adeiladu ar y sylfaen sydd gennym ni. Mae gennym ni, fel yr oeddwn yn ei drafod gyda’r Aelod yn y pwyllgor y bore yma, gytundeb yn y gyllideb ar hyn o bryd a byddwn ni’n parhau i drafod sut rydym ni’n gweithredu’r cytundeb yn y gyllideb i weld sut ydym ni’n datblygu Cymraeg i oedolion, a hefyd i ddatblygu’r Gymraeg yn y gweithlu, sy’n cynnwys y gweithlu addysg, lle rydym ni’n disgwyl gweld cynnydd yn y ddarpariaeth o addysg, ac mae hynny’n meddwl gwneud yn sicr bod gennym ni ddigon o athrawon sy’n gallu dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg.

The workforce development schemes have been very successful in the area of education, and we continue to invest in education to ensure that that success continues and that we can build on the foundations that we have. We have, as I was discussing with the Member in committee this morning, a budget agreement, and we will continue to discuss how we implement the budget agreement in order to develop Welsh for adults and also to develop Welsh in the workforce, including the education workforce, where we expect to see an increase in the provision of education, and that means ensuring that we have enough teachers who can teach through the medium of Welsh.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Rydym ni’n symud yn awr at gwestiynau gan lefarwyr y pleidiau i’r Ysgrifennydd Cabinet. Llefarydd UKIP, Michelle Brown.

We now move to questions from the party spokespeople to the Cabinet Secretary. First of all, UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Thank you, Presiding Officer. What provision is the Cabinet Secretary putting into place to ensure that young people in Wales can focus on technical and vocational education without being diverted by subjects in which they may have no interest?

Diolch i chi, Lywydd. Pa ddarpariaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei rhoi ar waith i sicrhau y gall pobl ifanc yng Nghymru ganolbwyntio ar addysg dechnegol a galwedigaethol heb gael eu dargyfeirio gan bynciau nad oes ganddynt unrhyw ddiddordeb ynddynt o bosibl?

Thank you very much, Michelle, for your question. As you will know, the Welsh Government has embarked on an ambitious reform of our national curriculum, based on the recommendations of Professor Donaldson, which will provide for a broad range of educational experiences for all our children, ensuring that they are equipped to play a full part in our modern, working world.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Michelle. Fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru wedi cychwyn ar y gwaith uchelgeisiol o ddiwygio ein cwricwlwm cenedlaethol, yn seiliedig ar argymhellion yr Athro Donaldson, a fydd yn darparu ar gyfer ystod eang o brofiadau addysgol i bob un o’n plant, gan sicrhau eu bod yn cael eu paratoi i chwarae rhan lawn yn ein byd gwaith modern.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. Schools in the private and independent sectors achieve better results than those in the state sectors. Are you trying to learn from best practice in the private and independent sectors?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae ysgolion yn y sector preifat a’r sector annibynnol yn cyflawni canlyniadau gwell na rhai yn sectorau’r wladwriaeth. A ydych yn ceisio dysgu o arferion gorau yn y sector preifat a’r sector annibynnol?

I’d like to know on what basis the spokesperson for UKIP makes such a sweeping remark about the comparison relating to the achievement of our hard-working teachers and pupils in the state sector. I would reflect, Presiding Officer, on a conversation that I had just this summer with a parent celebrating the success of the GCSE results at the former John Beddoes High School—a school that had been put into special measures and now forms part of the Newtown collaboration—celebrating the fact that their GCSE results were better than those of the neighbouring private school in Lucton.

Hoffwn wybod ar ba sail y mae’r llefarydd ar ran UKIP yn gwneud sylw mor ysgubol am y gymhariaeth â chyflawniad ein hathrawon a’n disgyblion gweithgar yn sector y wladwriaeth. Lywydd, hoffwn sôn am sgwrs a gefais yr haf hwn â rhiant a oedd yn dathlu llwyddiant y canlyniadau TGAU yn hen Ysgol Uwchradd John Beddoes—ysgol a oedd wedi cael ei gwneud yn destun mesurau arbennig ac sydd bellach yn rhan o gydweithrediad y Drenewydd—yn dathlu’r ffaith fod eu canlyniadau TGAU yn well na rhai’r ysgol breifat gyfagos yn Lucton.

I note that the Cabinet Secretary has invited the Organisation for Economic Co-operation and Development to assess whether Welsh Government educational reforms are on track. I think this is a good idea, but isn’t this an admission that, after 17 years, the Welsh Government is out of its depth concerning education policy?

Nodaf fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwahodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i asesu a yw diwygiadau addysgol Llywodraeth Cymru ar y trywydd iawn. Rwy’n credu bod hwn yn syniad da, ond onid yw’n gyfaddefiad, ar ôl 17 mlynedd, fod Llywodraeth Cymru mewn dyfroedd dyfnion mewn perthynas â pholisi addysg?

I would remind the UKIP Member that I have not been the Cabinet Secretary for 17 years, but I don’t believe that anybody in this Chamber, even those of us who have been here since the start, would agree that Welsh education is where we would want it to be. We can, and we must, do better. My invitation to ask the OECD to come and test the proposals that I have for driving up standards in Welsh schools is not an admission of failure; it is an admission of confidence that I believe that we’re on the right track and that things are getting better in Welsh education, but I want to test that against the very best international standards.

Hoffwn atgoffa’r Aelod UKIP nad wyf wedi bod yn Ysgrifennydd y Cabinet ers 17 mlynedd, ond nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn y Siambr hon, hyd yn oed y rhai ohonom a fu yma ers y dechrau, yn cytuno bod addysg yng Nghymru lle byddem eisiau iddi fod. Rydym yn gallu gwneud yn well, ac mae’n rhaid i ni wneud yn well. Nid yw fy ngwahoddiad i ofyn i’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd brofi’r cynigion sydd gennyf ar gyfer codi safonau yn ysgolion Cymru yn gyfaddefiad o fethiant; mae’n gyfaddefiad o hyder fy mod yn credu ein bod ar y trywydd cywir a bod pethau’n gwella yn y byd addysg yng Nghymru, ond rwyf am brofi hynny yn erbyn y safonau rhyngwladol gorau.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch, Lywydd. Mae Ysgrifennydd Cartref y Deyrnas Unedig wedi sôn am fwriad ei Llywodraeth i leihau nifer y myfyrwyr rhyngwladol sy’n astudio yn y Deyrnas Unedig trwy gyflwyno amryw o gyfyngiadau newydd. O gydnabod pwysigrwydd myfyrwyr rhyngwladol i brifysgolion ac, yn wir, economi ehangach Cymru, a gaf fi ofyn pa asesiad y mae’r Llywodraeth wedi’i wneud o effaith y fath newidiadau ar Gymru ac, yn arbennig efallai, y cynnig i gysylltu cais ar gyfer fisa myfyrwyr gydag ansawdd y sefydliad y maen nhw’n gwneud cais amdano—rhywbeth y mae rhai arweinyddion prifysgolion Cymru wedi’i ddisgrifio fel ergyd cwbl ddinistriol?

Thank you, Llywydd. The UK Home Secretary has mentioned the intention of her Government to reduce the number of international students studying in the UK by introducing a number of new restrictions. While recognising the importance of international students to universities and, indeed, the wider Welsh economy, can I ask what assessment the Government has made of the impact of such changes on Wales, and particularly perhaps the proposal to link an application for a student visa with the quality of the institution that they make an application for—something that the leaders of Welsh universities have described as an entirely destructive blow to them?

Can I thank the Plaid Cymru spokesperson for raising what is a very, very important and serious issue for our higher education institutions? I regret very much the statements that have come from the UK Government with regard to international students. Public surveying demonstrates that the public regard international students as a very welcome addition to UK society. We have been very quick to ensure that we can provide clarity for EU students especially who were planning to come to study in Wales. They are very welcome, and I’m very concerned that the impact of any immigration policy at the UK level will impact on HE. I’m especially concerned that the Westminster Government has introduced a pilot scheme with regard to visas for Bath, Cambridge, Oxford and London without any consultation with either us as the Welsh Government or the Scottish Government, and I continue to pursue this point with my counterpart, Jo Johnson, in the Westminster Government. I will meet Mr Johnson shortly to discuss my concerns.

A gaf fi ddiolch i lefarydd Plaid Cymru am dynnu sylw at fater pwysig a difrifol iawn i’n sefydliadau addysg uwch? Rwy’n gresynu’n fawr iawn at y datganiadau gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â myfyrwyr rhyngwladol. Mae arolygon cyhoeddus yn dangos bod y cyhoedd yn ystyried myfyrwyr rhyngwladol yn ychwanegiad at gymdeithas y DU sydd i’w groesawu’n fawr. Rydym wedi mynd ati’n gyflym iawn i sicrhau y gallwn ddarparu eglurder ar gyfer myfyrwyr o’r UE yn arbennig, a oedd yn bwriadu dod i astudio yng Nghymru. Mae croeso mawr iddynt ac rwy’n bryderus iawn y bydd effaith unrhyw bolisi mewnfudo ar lefel y DU yn effeithio ar addysg uwch. Rwy’n arbennig o bryderus fod Llywodraeth San Steffan wedi cyflwyno cynllun peilot mewn perthynas â fisas ar gyfer Caerfaddon, Caergrawnt, Rhydychen a Llundain heb unrhyw ymgynghoriad â ni fel Llywodraeth Cymru na Llywodraeth yr Alban, ac rwy’n parhau i godi’r pwynt hwn gyda fy Aelod cyfatebol yn Llywodraeth San Steffan, Jo Johnson. Byddaf yn cyfarfod â Mr Johnson yn fuan i drafod fy mhryderon.

Diolch i chi am eich ateb cynhwysfawr, ac rydw i’n falch o glywed bod yna gyfarfod i ddigwydd, oherwydd mae’r fath datganiadau ag yr ŷm ni wedi’u clywed gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd i danseilio statws y Deyrnas Unedig, ac, wrth gwrs, Cymru, yn sgil hynny, o safbwynt bod yn gyrchfan ar gyfer myfyrwyr rhyngwladol, ac ŷm ni wedi gweld, wrth gwrs, gydag ystadegau UCAS yr wythnos diwethaf ar geisiadau cynnar ar gyfer y flwyddyn academaidd nesaf, fod yna draean o gwymp wedi bod, o safbwynt prifysgolion yng Nghymru, o safbwynt myfyrwyr o’r Undeb Ewropeaidd, ac 11 y cant o gwymp o ran myfyrwyr rhyngwladol. Nawr, rŷch chi’n dweud bod yna gyfarfod yn digwydd, wrth gwrs, ond liciwn i wybod yn fwy pa gamau rhagweithiol rŷch chi yn eu cymryd i adfer ac i ategu enw da Cymru a’n prifysgolion ni yma yng Nghymru fel cyrchfan ar gyfer myfyrwyr. Pa raglenni rŷch chi yn eu cyflwyno er mwyn hyrwyddo Cymru fel cyrchfan yn wyneb y datganiadau yma o gyfeiriad Llywodraeth y Deyrnas Unedig?

Thank you for that comprehensive response. I’m pleased to hear that a meeting is due to take place because statements such as the ones we’ve heard from the UK Government will undermine the status of the UK, and, of course, Wales, as a result, as regards being an attractive place for international students. We have seen, with the UCAS statistics last week in terms of early applications for the next academic year, that there’s been a reduction of a third, in terms of Welsh universities, in terms of EU students, and an 11 per cent fall in terms of international students. Now, you say that a meeting is to take place, but I would like to know more about what proactive steps you are taking to restore and to enhance Wales’s reputation and the reputation of the universities in Wales as a destination for international students. So, what programmes will you put in place to promote Wales as a destination in light of these statements from the UK Government?

Thank you. You will know, Llyr, that, as a result of the Brexit vote, I have established a higher education and further education working group to advise me on the impact of Brexit. We know that, for each institution, their exposure to international students is slightly different, and therefore potential drops in student numbers will affect different institutions in different ways. That group is looking at the moment to see what proactive plans we can put in place, not only to continue to develop relationships with EU students but also to look at markets that perhaps in the past we have not sought to market our universities to. We have good exposure often in the far east but, for instance, the North America market is a market that has not been particularly pursued by institutions, and we need to look to do more. We are working with Universities Wales and individual universities to see what we can do to support initiatives to market ourselves across the world because we have such a fantastic HE offer to make to international students.

Diolch. O ganlyniad i’r bleidlais i adael yr UE, fe fyddwch yn gwybod, Llyr, fy mod wedi sefydlu gweithgor addysg uwch ac addysg bellach i roi cyngor i mi ar effaith gadael yr UE. Gwyddom fod niferoedd y myfyrwyr rhyngwladol sy’n tueddu i fynd i bob sefydliad ychydig yn wahanol, ac felly bydd y lleihad posibl yn niferoedd y myfyrwyr yn effeithio ar sefydliadau gwahanol mewn ffyrdd gwahanol. Mae’r grŵp hwnnw’n edrych ar hyn o bryd i weld pa gynlluniau rhagweithiol y gallwn eu rhoi ar waith, nid yn unig i barhau i ddatblygu perthynas gyda myfyrwyr yr UE, ond hefyd i edrych ar farchnadoedd nad ydym wedi ceisio marchnata ein prifysgolion iddynt yn y gorffennol o bosibl. Rydym yn cael sylw da yn aml yn y dwyrain pell, ond nid yw’r farchnad yng Ngogledd America, er enghraifft, yn un y mae’r sefydliadau wedi mynd ar ei thrywydd yn arbennig, ac mae angen i ni geisio gwneud mwy. Rydym yn gweithio gyda Prifysgolion Cymru a phrifysgolion unigol i weld beth y gallwn ei wneud i gefnogi mentrau i farchnata ein hunain ar draws y byd gan fod gennym y fath gynnig addysg uwch gwych i fyfyrwyr rhyngwladol.

I’m grateful again to you, and clearly your view is quite unambiguous, but I have to say that the Welsh Government’s position on free movement of people has been anything but consistent, of course. We know it was dropped from the Government’s principles for EU withdrawal over the summer recess. In September, the First Minister told us that the issue of free movement of people is something that will need to be examined, and, by 25 September, the Cabinet Secretary for the economy told the BBC

‘we cannot maintain free movement of people’.

At the same time, of course, free movement is one of the seven key areas of the Liberal Democrats’ plan for Britain in Europe, so maybe you could clarify for us today, Cabinet Secretary, whether you agree with the leader of your party on this, or whether you agree with the leader of your Government.

Diolch i chi unwaith eto, ac mae’n amlwg fod eich barn yn eithaf diamwys, ond rhaid i mi ddweud bod safbwynt Llywodraeth Cymru ar symudiad rhydd pobl wedi bod yn hynod o anghyson, wrth gwrs. Rydym yn gwybod ei fod wedi’i hepgor o egwyddorion y Llywodraeth ar gyfer gadael yr UE dros doriad yr haf. Ym mis Medi, dywedodd y Prif Weinidog wrthym fod mater symudiad rhydd pobl yn rhywbeth y bydd angen ei archwilio, ac erbyn 25 Medi, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wrth y BBC

ni allwn gynnal symudiad rhydd pobl.

Ar yr un pryd, wrth gwrs, mae symudiad rhydd yn un o saith maes allweddol cynllun y Democratiaid Rhyddfrydol ar gyfer Prydain yn Ewrop, felly efallai y gallech egluro i ni heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn cytuno gydag arweinydd eich plaid ar hyn, neu a ydych yn cytuno ag arweinydd eich Llywodraeth.

Who I do agree with, Llyr, is with the universities across Wales who tell me that international students are an important part of the wider successful future of a HE sector in Wales. I will leave no stone unturned to protect the interests of Welsh universities, and not to hinder their ability to attract students either from the EU or from the wider world. We have an excellent offer. They contribute much to our university sector, as do international lecturers who come to work in our institutions. I will leave no stone unturned to ensure that that important resource is not hindered by decisions that are being taken by the Government in Westminster.

Y rhai rwy’n cytuno â hwy, Llyr, yw’r prifysgolion ar draws Cymru sy’n dweud wrthyf fod myfyrwyr rhyngwladol yn rhan bwysig o ddyfodol llwyddiannus ehangach y sector addysg uwch yng Nghymru. Byddaf yn gwneud fy ngorau glas i ddiogelu buddiannau prifysgolion Cymru, ac i beidio â llesteirio’u gallu i ddenu myfyrwyr naill ai o’r UE neu o’r byd ehangach. Mae gennym gynnig ardderchog. Maent yn cyfrannu llawer at ein sector prifysgolion, fel y mae darlithwyr rhyngwladol sy’n dod i weithio yn ein sefydliadau. Byddaf yn gwneud fy ngorau glas i sicrhau nad yw’r adnodd pwysig hwn yn cael ei lesteirio gan benderfyniadau a wneir gan y Llywodraeth yn San Steffan.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

The Conservatives’ spokesperson, Suzy Davies.

Diolch eto, Lywydd. Mae Mudiad Meithrin wedi colli £470,000 y llynedd, ac yn mynd i gau’i ‘crèche’ yng nghanolfan yr Hen Llyfrgell yng Nghaerdydd oherwydd diffyg diddordeb yn y gwasanaeth. Ar yr un pryd, rwy’n clywed wrth staff y cylchoedd eu hunain eu bod nhw wedi ennill llai na’r cyflog byw yn ymarferol oherwydd na allant gwblhau eu holl waith paratoi, clirio a gwaith gweinyddol cyffredinol o fewn yr amser maent yn cael eu talu. Mae Mudiad Meithrin yn rhan sylfaenol o’r strwythur i ddatblygu defnydd y Gymraeg a hyrwyddo addysg Gymraeg. A yw’r broblem yn fodel ariannol gwael, neu a oes angen i chi edrych yn agosach ar hyn i weld beth sydd wedi mynd o’i le?

Thank you, once again, Llywydd. The Mudiad Meithrin lost £470,000 last year, and is going to close its crèche in the Old Library centre in Cardiff because of a lack of take-up of the service. Now, at the same time, I hear from the staff of the ‘cylchoedd’ themselves that they receive less than the living wage on a practical level because they can’t complete all of their preparatory work, clearing-up work and general admin within the time for which they are paid. Mudiad Meithrin is a fundamental part of the structure to develop the use of the Welsh language and to promote Welsh-medium education. Is the problem a poor financial model or do you need to look more closely at this to see what has gone wrong?

Rwy’n gweld ac yn clywed y pwyntiau mae llefarydd y Ceidwadwyr wedi eu gwneud. Os oes gyda hi dystiolaeth, wrth gwrs, nad yw pobl yn cael y cyflog y dylen nhw fod yn ei gael, mae’n rhydd i ysgrifennu ataf i gyda’r manylion am hynny, a byddaf i’n hapus i ateb hynny. Ond, yn fwy cyffredinol, mae Mudiad Meithrin yn rhan, fel rydych chi wedi ei awgrymu, bwysig o’n cynlluniau ni i ehangu ar ac yn datblygu darpariaeth Gymraeg ar gyfer plant blynyddoedd cynnar, ac mae gyda ni hyder y gall y Mudiad Meithrin barhau i fod yn bartner i Lywodraeth Cymru.

I hear the points that the Conservatives’ spokesperson has made. If she has any evidence that people aren’t getting the wage that they should, she’s free to write to me with details on that and I will be pleased to answer her. But, more generally, the Mudiad Meithrin, as you’ve suggested, is a vital part of our plans to expand and develop Welsh provision for early years children, and we have confidence that Mudiad Meithrin can continue to be a partner for the Welsh Government.

Wel, rydw i’n fwy na falch o glywed hynny, ac, wrth gwrs, hefyd, rŷm ni’n rhannu eich nod i ddatblygu defnydd y Gymraeg mewn bywyd bob dydd, hyd yn oed mewn ardaloedd di-Gymraeg. Mae cyn-weithwraig Mudiad Meithrin wedi agor siop lyfrau ddwyieithog ym marchnad dan do Caerffili, lle mae hi’n gobeithio datblygu boreau coffi, clybiau ar ôl ysgol, a sesiynau darllen i annog defnydd lleol yr iaith Gymraeg. Mae’r stryd fawr yn lle delfrydol i bwnio pobl i ddefnyddio eu sgiliau cudd yn y Gymraeg, hyd yn oed os ŷm ni’n eu defnyddio nhw yn wael. Dyna’r egwyddor y tu ôl i’n menter ni, Tipyn Bach, Tipyn Mwy, sy’n cael ei gyflwyno yn araf yn fy rhanbarth gyda chymorth gan y fenter iaith leol. Faint o arian ychwanegol yn y gyllideb ddrafft sy’n mynd i gael ei ddefnyddio i sicrhau dyfodol a chael y canlyniadau gorau gan Mudiad Meithrin a’r mentrau iaith hefyd?

I’m delighted to hear that, and we also share your aim to develop the use of the Welsh language in daily life, even in areas that have traditionally been non-Welsh-speaking. A former Mudiad Meithrin worker has opened a bilingual bookshop in Caerphilly indoor market, where she hopes to develop coffee mornings, after school clubs and reading sessions to encourage the use of the language at a local level. The high street is an ideal place to actually encourage people to use their hidden Welsh language skills, even if the quality of language isn’t particularly strong. That’s the intention behind our Tipyn Bach, Tipyn Mwy scheme, which is slowly being introduced in my area, supported by the local menter iaith. How much additional funding in the draft budget will be used to secure the future for and get the best outcomes from Mudiad Meithrin and the mentrau iaith too?

Rydym ni’n ystyried ar hyn o bryd sut yr ydym ni yn mynd i rannu’r arian ar gyfer y dyfodol, ond rydw i’n cytuno gyda’r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud. Mae hybu defnydd y Gymraeg yr un mor bwysig â hybu dysgu’r Gymraeg. Rydym ni eisiau sicrhau ein bod ni’n cydweithio â’r mentrau iaith i sicrhau bod pobl yn cael y cyfleoedd i ddefnyddio a siarad a gwella eu Cymraeg nhw, yn arbennig mewn ardaloedd lle nad yw’r Gymraeg yn iaith y stryd fel y cyfryw. Hefyd, rydym ni eisiau gweld Mudiad Meithrin yn gallu darparu cyfleoedd a darpariaeth ar gyfer plant sydd eisiau cael darpariaeth trwy gyfrwng y Gymraeg, lle bynnag mae hynny’n bosibl.

Mae’n rhaid i ni ffeindio cydbwysedd rhwng dysgu Cymraeg a dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg ac wedyn defnydd y Gymraeg. Mae defnydd y Gymraeg yn rhywbeth nad ydym ni, siŵr o fod, wedi’i drafod digon yn ddiweddar, ond mae’n bendant yn mynd i fod yn rhan allweddol a chanolog o’r strategaeth y byddwn ni’n ei chyhoeddi ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf.

We’re considering at present how we’re going to divvy up that money in the future, but I do agree with the points that have been made. Boosting the use of the Welsh language is just as important as learning or teaching Welsh. We do want to ensure that we are collaborating with the mentrau iaith to ensure that people have opportunities to use and speak and improve their Welsh, particularly in areas where Welsh isn’t used on the street per se. Also, we want to see Mudiad Meithrin being able to provide provision and opportunities for children who want Welsh-medium provision where that’s possible.

We have to find a balance between learning or teaching Welsh and learning or teaching through the medium of Welsh and the use of Welsh. The use of Welsh is something that we probably haven’t discussed enough recently, but certainly it’s going to be a key part and a central part of the strategy that we will publish next year.

Diolch am yr ateb hwnnw hefyd, ond nid wyf cweit yn glir faint o arian fydd yn dod i’r ddau sefydliad yna. Ond rwy’n edrych ymlaen at glywed mwy ar hynny.

Making the case for Welsh-language skills being an advantage in the economy is also an aim we share. Small Business Saturday is a month away, and, while promoting it to businesses in Swansea last week, both customers and staff indicated, rather cautiously in some cases, a willingness to use Welsh more in their business. The Welsh Language Commissioner’s report, which we were talking about earlier today, states that at least 10 per cent of all Welsh speakers over the age of 30 learned the language outside formal education or the home. So, I’m wondering how organisations such as the Federation of Small Businesses and chambers of trade can use their business links to help you reach your target of 1 million speakers through the business community.

Thank you for that response, too, but it’s not quite clear how much money will be provided to those two organisations. But I look forward to hearing more on that.

Mae gwneud yr achos dros sicrhau bod sgiliau iaith Gymraeg yn fantais yn yr economi hefyd yn nod rydym yn ei rannu. Cynhelir Sadwrn y Busnesau Bach ymhen mis, ac wrth ei hyrwyddo i fusnesau yn Abertawe yr wythnos diwethaf, roedd cwsmeriaid a staff yn dangos parodrwydd, yn betrus mewn rhai achosion, i wneud mwy o ddefnydd o’r Gymraeg yn eu busnesau. Mae adroddiad Comisiynydd y Gymraeg, y buom yn sôn amdano’n gynharach heddiw, yn nodi bod o leiaf 10 y cant o’r holl siaradwyr Cymraeg dros 30 oed wedi dysgu’r iaith y tu allan i addysg ffurfiol neu’r cartref. Felly, rwy’n meddwl tybed sut y gall sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach a siambrau masnach ddefnyddio eu cysylltiadau busnes i’ch helpu i gyrraedd eich targed o 1 filiwn o siaradwyr drwy’r gymuned fusnes.

I hope that they will be able to help us do that. In terms of your earlier question, we haven’t reached final decisions on some of those matters. Those matters are still being discussed within Government. I gave an undertaking to write to the committee when we have concluded those discussions this morning, and I’ll circulate that more widely to Members if that’s required.

In terms of the wider use of the Welsh language in small businesses and businesses, I think it’s fair to say that’s one area where we haven’t fully succeeded in the past, if you like. Certainly, I would like to see businesses feeling confident to enable their staff to use Welsh with customers to enable customers to feel comfortable opening conversations in Welsh. I think one of the things that we haven’t succeeded in doing in recent years has been promoting that easy comfortable casual use of the Welsh language. I think all too often people feel that, if their Welsh isn’t of a sufficient quality or standard, they can’t start a conversation in Welsh—they feel that they’ll be corrected or whatever. You may have those sort of concerns.

But I think one of the things that we need to do—and this is a point I’ve tried to make to the committee at an earlier hearing. This not simply the Government’s strategy, but something for the country and the community as a whole. That means all of us joining together to help people learn to speak Welsh, to help people use their Welsh, and to enable people to feel confident and comfortable using their Welsh, however strong, or less than strong, perhaps, that might be. So, I think that’s something we can all join together in and I look forward to businesses being an absolutely key and essential part of that.

Gobeithiaf y byddant yn gallu ein helpu i wneud hynny. O ran eich cwestiwn cynharach, nid ydym wedi cyrraedd penderfyniadau terfynol ar rai o’r materion hynny. Mae’r materion hynny’n dal i gael eu trafod o fewn y Llywodraeth. Ymrwymais i ysgrifennu at y pwyllgor pan fyddwn wedi cwblhau’r trafodaethau hynny y bore yma, a byddaf yn dosbarthu’r wybodaeth honno’n fwy eang i’r Aelodau os bydd angen.

O ran y defnydd ehangach o’r iaith Gymraeg mewn busnesau a busnesau bach, rwy’n meddwl ei bod yn deg dweud bod hwnnw’n un maes lle nad ydym wedi llwyddo’n gyfan gwbl yn y gorffennol, os mynnwch. Yn sicr, hoffwn weld busnesau’n teimlo’n hyderus i alluogi eu staff i ddefnyddio’r Gymraeg gyda chwsmeriaid er mwyn galluogi cwsmeriaid i deimlo’n gyfforddus yn cychwyn sgyrsiau yn y Gymraeg. Rwy’n credu mai un o’r pethau nad ydym wedi llwyddo i’w gwneud yn y blynyddoedd diwethaf oedd hyrwyddo defnydd achlysurol cyfforddus a hawdd o’r fath o’r iaith Gymraeg. Rwy’n meddwl bod pobl yn rhy aml yn teimlo, os nad yw eu Cymraeg o ansawdd neu safon ddigon da, na allant ddechrau sgwrs yn Gymraeg—maent yn teimlo y byddant yn cael eu cywiro, neu beth bynnag. Efallai fod gennych y mathau hynny o bryderon.

Ond rwy’n credu mai un o’r pethau sydd angen i ni eu gwneud—ac mae hwn yn bwynt rwyf wedi ceisio ei wneud i’r pwyllgor mewn gwrandawiad cynharach. Nid strategaeth y Llywodraeth yn unig yw hon, ond rhywbeth ar gyfer y wlad a’r gymuned yn gyffredinol. Mae hynny’n golygu pob un ohonom yn ymuno i helpu pobl i ddysgu siarad Cymraeg, i helpu pobl i ddefnyddio’r Gymraeg, ac i alluogi pobl i deimlo’n hyderus ac yn gyfforddus wrth ddefnyddio’u Cymraeg, pa mor gadarn bynnag, neu’n llai na chadarn, efallai, yw hi. Felly, rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y gallwn i gyd ymuno i’w wneud ac edrychaf ymlaen at fusnesau’n dod yn rhan gwbl allweddol a hanfodol o hynny.

Y System Genedlaethol ar gyfer Categoreiddio Ysgolion

The National Schools Categorisation System

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y System Genedlaethol ar gyfer Categoreiddio Ysgolion? OAQ(5)0044(EDU)

3. Will the Minister make a statement on the National Schools Categorisation System? OAQ(5)0044(EDU)

Diolch yn fawr, Adam. Developed by the system, for the system, categorisation provides a picture of how well schools are doing and the level of support that they need to do even better. Importantly, the system also identifies schools with the capacity to support others, acting as a driver for collaboration and sharing expertise and excellence.

Diolch yn fawr, Adam. Wedi’i ddatblygu gan y system ar gyfer y system, mae categoreiddio’n rhoi darlun o ba mor dda y mae ysgolion yn ei wneud a lefel y cymorth sydd ei angen arnynt i wneud hyd yn oed yn well. Yn bwysig, mae’r system hefyd yn nodi’r ysgolion sydd â’r gallu i gefnogi ysgolion eraill, gan weithredu fel sbardun ar gyfer cydweithio a rhannu arbenigedd a rhagoriaeth.

Diolchaf i’r Ysgrifennydd am ei hateb. Rydym ni wedi gohebu ar y mater yma dros yr haf, felly fe fydd hi’n ymwybodol fy mod i wedi cwrdd â phrifathro mewn ysgol gynradd leol a oedd wedi mynegi pryderon i mi ynglŷn â’r posibilrwydd i ysgolion gyflwyno’r data mewn ffordd gamarweiniol er mwyn gwella eu categoreiddiad. Yn ei hateb i mi, roedd y Gweinidog wedi dweud nad oedd ei swyddogion yn ymwybodol o unrhyw bryderon helaeth. Ond, ers hynny, mae athrawon yn lleol wedi cysylltu â phapur newydd i ddweud eu bod nhw wedi cael eu rhoi o dan bwysau i drin y data yn y fath fodd. Felly, a allaf i ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet ddweud a ydy’r posibilrwydd yna’n bodoli i fanipiwleiddio’r data yn y ffordd sy’n cael ei awgrymu? Os yw e, a allwn ni gael ymchwiliad annibynnol i weld pa mor helaeth mae hyn ac, wrth gwrs, yn bwysicaf oll, a allwn ni newid y system er mwyn osgoi sefyllfa lle mae athrawon a phrifathrawon yn cael eu rhoi o dan bwysau i drin y data yn y ffordd yma?

I thank the Cabinet Secretary for her answer. We have exchanged correspondence on this issue over the summer, therefore she’ll be aware that I have met with a headmaster in a local primary school who had conveyed concerns to me about the possibility for schools to present data in a misleading way in order to improve their categorisation. Now, in her response to me, the Minister said that her officials weren’t aware of any extensive concerns. But, since then, local teachers have contacted a newspaper to say that they have been put under pressure to treat the data in that way. So, could I ask the Cabinet Secretary to say if it’s possible to manipulate the data in the way that’s been suggested? And, if it is possible to do that, can we have an independent inquiry to see how extensive this is, and, more importantly, can we change the system in order to avoid a situation where teachers and headteachers are put under pressure to deal with the data in this way?

Thank you, Adam. I think the first thing to say is that it’s important to remember that the school categorisation system is not a system that is based on data alone. There are different factors as well as data that go into the school categorisation. If there was any evidence that people were acting in such a way, it would be dishonest and it would be unprofessional. If teachers have evidence of that, I would like to see it and I would treat it most seriously. I’m always open to looking at ways in which we can perfect the methodology around the school organisation code. If the Member, or indeed any Member, has an idea about how we can make the school organisation code methodology more robust, I’m always willing to look at that and I would not be afraid to amend it or change it.

With regard to teacher assessments, we do know that teacher assessments—the quality of them—need to improve. Estyn tell us it is improving, especially when we have group validation and other teachers looking at how teachers from other schools have come to their judgment and an evaluation on an individual child’s work. But the offer is a genuine one to the Member: if you feel that you have ideas on how we can make the schools organisation code more robust, I’m willing to look at that and I’m not afraid to change it.

Diolch yn fawr, Adam. Rwy’n credu mai’r peth cyntaf i’w ddweud yw ei bod yn bwysig cofio nad yw’r system categoreiddio ysgolion yn system sy’n seiliedig ar ddata yn unig. Mae yna ffactorau gwahanol yn ogystal â data sy’n rhan o’r broses o gategoreiddio ysgol. Pe bai yna unrhyw dystiolaeth fod pobl yn gweithredu yn y fath fodd, byddai’n anonest a byddai’n amhroffesiynol. Os oes gan athrawon dystiolaeth o hynny, hoffwn ei gweld, a byddwn yn ei thrin yn ddifrifol iawn. Rwyf bob amser yn agored i edrych ar ffyrdd y gallwn berffeithio’r fethodoleg sydd ynghlwm wrth y cod trefniadaeth ysgolion. Os oes gan yr Aelod, neu unrhyw Aelod yn wir, syniad ynglŷn â sut y gallwn wneud methodoleg y cod trefniadaeth ysgolion yn fwy cadarn, rwyf bob amser yn barod i edrych ar hynny ac ni fyddwn yn ofni ei diwygio neu ei newid.

O ran asesiadau athrawon, fe wyddom fod angen gwella ansawdd asesiadau athrawon. Mae Estyn yn dweud wrthym ei fod yn gwella, yn enwedig pan fo gennym ddilysiad grŵp ac athrawon eraill yn edrych ar sut y mae athrawon o ysgolion eraill wedi ffurfio’u barn a gwerthusiad ar waith plentyn unigol. Ond mae’r cynnig yn un dilys i’r Aelod: os ydych yn teimlo bod gennych syniadau ynglŷn â sut y gallwn wneud y cod trefniadaeth ysgolion yn fwy cadarn, rwy’n barod i edrych ar hynny ac nid oes arnaf ofn ei newid.

Cabinet Secretary, in your predecessor’s written statement on 28 January this year, Huw Lewis said that the system is not about labelling or creating crude league tables. He also said that any school performing below agreed performance of free school meals would be awarded yellow at best. I can see the rationale behind this, particularly in areas of high free school meals uptake, but it does mean that some schools performing very well in other areas have been marked down. Is this still an absolute rule? Are you keeping this model under review? How are you achieving that very difficult balance between labelling, which is a necessary part of this with that colour scheme, and making sure that schools are treated fairly?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn natganiad ysgrifenedig eich rhagflaenydd ar 28 Ionawr eleni, dywedodd Huw Lewis nad oedd y system yn ymwneud â labelu neu greu tablau cynghrair moel. Dywedodd hefyd y byddai unrhyw ysgol sy’n perfformio islaw’r perfformiad y cytunwyd arno o ran prydau ysgol am ddim yn cael dyfarniad melyn ar y gorau. Gallaf weld y rhesymeg sy’n sail i hyn, yn enwedig mewn ardaloedd gyda nifer fawr yn cael prydau ysgol am ddim, ond mae’n golygu bod rhai ysgolion sy’n perfformio’n dda iawn mewn ardaloedd eraill yn cael dyfarniad is. A yw hon yn dal i fod yn rheol absoliwt? A ydych yn cadw’r model hwn o dan arolwg? Sut rydych yn sicrhau’r cydbwysedd anodd iawn rhwng labelu, sy’n rhan angenrheidiol o hyn gyda’r cynllun lliw, a gwneud yn siŵr fod ysgolion yn cael eu trin yn deg?

Thank you, Nick. As I said to Adam Price, if the Member—. Or, indeed, the offer has been made to the teaching profession: if they have ideas of how we can make the school categorisation system more robust, for instance in the field of value added, and how can we put that into the system, then I am happy to look at it and, as I’ve said, I will not be afraid to change it. I think it is an important tool of accountability that we do look and we do name the level of support that an individual school needs. I will make no excuse; even where schools have a small number of children on free school meals, that school needs to deliver for all of its pupils. I will be relentless in my focus on ensuring that our poorest children have the best educational opportunities, even if that means there are just one or two of them in a particular school. Their life chances are as important as anybody else’s.

Diolch i chi, Nick. Fel y dywedais wrth Adam Price, os yw’r Aelod—. Neu’n wir, mae’r cynnig wedi ei wneud i’r proffesiwn addysgu: os oes ganddynt syniadau ynglŷn â sut y gallwn wneud y system categoreiddio ysgolion yn fwy cadarn, er enghraifft ym maes gwerth ychwanegol, a sut y gallwn gynnwys hynny yn y system, yna rwy’n hapus i edrych arno ac fel y dywedais, ni fydd arnaf ofn ei newid. Rwy’n credu bod edrych ac enwi lefel y cymorth sydd ei angen ar ysgol unigol yn offeryn atebolrwydd pwysig. Ni roddaf unrhyw esgus; hyd yn oed lle y mae nifer fach o blant yn cael prydau ysgol am ddim mewn ysgol, mae angen i’r ysgol honno gyflawni ar gyfer ei holl ddisgyblion. Byddaf yn ddidrugaredd yn fy ffocws ar sicrhau bod ein plant tlotaf yn cael y cyfleoedd addysgol gorau, hyd yn oed os yw hynny’n golygu nad oes mwy nag un neu ddau ohonynt mewn ysgol benodol. Mae eu cyfleoedd bywyd yr un mor bwysig â rhai unrhyw un arall.

Rygbi Cyffwrdd

Touch Rugby

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hyrwyddo rygbi cyffwrdd mewn ysgolion? OAQ(5)0048(EDU)

4. Will the Minister make a statement on the promotion of touch rugby in schools? OAQ(5)0048(EDU).

I want all young people to have the opportunity to participate in sport and physical activity. Schools can provide a safe and structured environment for playing rugby and touch rugby is a good way to introduce new players to the game.

Rwyf am i bob person ifanc gael cyfle i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Gall ysgolion ddarparu amgylchedd diogel a strwythuredig ar gyfer chwarae rygbi ac mae rygbi cyffwrdd yn ffordd dda o gyflwyno’r gêm i chwaraewyr newydd.

Thanks. The Wales Touch Association are the junior European champions; they won at the championship in the summer. The under-18s have won the championship three years running, which is amazing. It’s a great sport to improve handling skills; and it’s big in the southern hemisphere. My question, really, is about the WJEC, and I’m wondering if you could possibly help out. Touch rugby is being taken out of the subjects that pupils can choose for GCSE, and it doesn’t seem to make sense. I had the privilege, actually, of playing a game of touch recently with the kids, and it’s great, you’ve got girls and boys mixing in, a great standard, a lot of fun, and it really should be a sport available for GCSE, in my opinion. If you could look into it, I’d be very grateful.

Diolch. Cymdeithas Rygbi Cyffwrdd Cymru yw pencampwyr iau Ewrop; fe wnaethant ennill y bencampwriaeth yn yr haf. Mae’r plant dan 18 oed wedi ennill y bencampwriaeth dair blynedd yn olynol, sy’n anhygoel. Mae’n gamp wych ar gyfer gwella sgiliau trin; ac mae’n fawr yn hemisffer y de. Mae fy nghwestiwn, mewn gwirionedd, yn ymwneud â CBAC, ac rwy’n meddwl tybed a allwch helpu. Mae rygbi cyffwrdd yn cael ei hepgor o’r pynciau y gall disgyblion eu dewis ar gyfer TGAU, ac nid yw hynny i’w weld yn gwneud synnwyr. Cefais y fraint, mewn gwirionedd, o chwarae gêm o rygbi cyffwrdd yn ddiweddar gyda’r plant, ac mae’n wych, mae gennych ferched a bechgyn yn cymysgu, safon uchel, llawer o hwyl, ac yn wir, fe ddylai fod yn gamp sydd ar gael ar gyfer TGAU, yn fy marn i. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech edrych ar hyn.

Can I join with the Member in congratulating the success of the teams? I know the Member invited the teams recently—I think last week—to the Chamber to celebrate their success. I share with you an enthusiasm for the game of rugby in all forms. Indeed, my youngest daughter competed recently in the Urdd tag rugby tournament, here in Cardiff, and she enjoyed herself immensely. The Member will be aware that qualifications are independent of Government, but we are also, as you know, developing our curriculum. The areas of experience and learning are currently being developed at this time, and I’m sure an opportunity for children to participate in this sport will form part of that.

Presiding Officer, with your indulgence, can I take this opportunity, on behalf of all Members, to wish our national team the very best for their opener in the autumn internationals against the Wallabies on Saturday, and express our condolences to Alun Wyn Jones, who had been expected to captain the side on Saturday but will not be able to do so because of the death of his father?

A gaf fi ymuno â’r Aelod i longyfarch y timau ar eu llwyddiant? Gwn fod yr Aelod wedi gwahodd y timau yn ddiweddar—yr wythnos diwethaf rwy’n credu—i’r Siambr i ddathlu eu llwyddiant? Rwy’n rhannu eich brwdfrydedd dros rygbi ar bob ffurf. Yn wir, bu fy merch ieuengaf yn cystadlu’n ddiweddar yn nhwrnament rygbi tag yr Urdd, yma yng Nghaerdydd, ac fe fwynhaodd ei hun yn fawr iawn. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod cymwysterau yn annibynnol ar y Llywodraeth, ond rydym hefyd, fel y gwyddoch, yn datblygu ein cwricwlwm. Mae meysydd profiad a dysgu yn cael eu datblygu ar hyn o bryd, ac rwy’n siŵr y bydd cyfle i blant gymryd rhan yn y gamp hon yn ffurfio rhan o hynny.

Lywydd, os caniatewch i mi, carwn fanteisio ar y cyfle hwn, ar ran yr holl Aelodau, i ddymuno’r gorau i’n tîm cenedlaethol yn eu gêm agoriadol yng ngemau rhyngwladol yr hydref yn erbyn y Wallabies ddydd Sadwrn, a mynegi ein cydymdeimlad ag Alun Wyn Jones, a oedd fod yn gapten ar y tîm ddydd Sadwrn, ond na fydd yn gallu gwneud hynny yn sgil marwolaeth ei dad?

If I could identify myself with the comments of the Cabinet Secretary at the close of that question, I’d like to do that. As someone who still plays rugby, albeit veterans’ rugby, and is still dealing with the many letters from the traumatised individuals who saw me with my shirt off at Cardiff Arms Park—that’s too much of a frightening prospect, that is—I do take the point that rugby in any shape or form is a great leveller and, ultimately, a great way of bringing people together in a team mentality. Sadly, team sports have suffered in the field of education in recent years—in recent decades, even—and I’d be interested to know what action the Cabinet Secretary will take, working with her Cabinet colleague, the Minister for health, who has responsibility for sport, to make sure that there are the coaching programmes and there is the time within the curriculum for teachers who do want to get their coaching certificates to enable greater team participation in sports within our school environment, whether that is in primary or secondary.

Os caf ategu sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwedd y cwestiwn hwnnw, hoffwn wneud hynny. Fel rhywun sy’n dal i chwarae rygbi, er mai rygbi i chwaraewyr hŷn yw hwnnw, a rhywun sy’n dal i ymdrin â’r nifer o lythyrau gan yr unigolion a drawmateiddiwyd wrth fy ngweld wedi diosg fy nghrys ym Mharc yr Arfau Caerdydd—mae honno’n olygfa rhy frawychus—rwy’n derbyn y pwynt fod rygbi ar unrhyw ffurf yn lefelwr mawr ac yn y pen draw, yn ffordd wych o ddod â phobl at ei gilydd mewn meddylfryd tîm. Yn anffodus, mae chwaraeon tîm wedi dioddef ym maes addysg yn ystod y blynyddoedd diwethaf—yn y degawdau diwethaf, hyd yn oed—a hoffwn wybod pa gamau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu rhoi ar waith, gan weithio gyda’i chyd-Aelod yn y Cabinet, y Gweinidog iechyd, sydd â chyfrifoldeb dros chwaraeon, i wneud yn siŵr fod yna raglenni hyfforddi ac amser yn y cwricwlwm i athrawon sydd eisiau cael eu tystysgrifau hyfforddi er mwyn galluogi mwy o chwaraeon tîm yn ein hamgylchedd ysgol, boed yn ysgolion cynradd neu uwchradd.

Could I thank the leader of the Conservative Party for his question, although as for the image he paints, once again, about him having his shirt off, can I remind you that Halloween was on Monday, not today? [Laughter.] Over the last three years, the Welsh Government has invested, with Sport Wales, £3.7 million to deliver physical literacy programmes for Welsh schools, and the 2015 school sport survey demonstrated a significant increase in the number of pupils taking sport for the second successive survey, which I’m sure is to be welcomed. We have to recognise that, if we’re going to encourage people to participate in sport, we have to offer a whole range of sporting activities, not just team sports; some people would prefer different options. We know, for instance, that girls love to participate in street dance-based activities, perhaps, rather than a team sport. But, like you, I believe in the important life skills that young people can develop playing sport, and sport and physical education will continue to form a very important part of our new curriculum developments as we take the Donaldson review forward.

A gaf fi ddiolch i arweinydd y Blaid Geidwadol am ei gwestiwn, ond o ran y llun y mae’n ei ddarlunio, unwaith eto, ohono heb ei grys, a gaf fi eich atgoffa mai ddydd Lun oedd Calan Gaeaf, nid heddiw? [Chwerthin.] Dros y tair blynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, gyda Chwaraeon Cymru, £3.7 miliwn er mwyn cyflwyno rhaglenni llythrennedd corfforol yn ysgolion Cymru, a dangosodd arolwg 2015 o chwaraeon mewn ysgolion gynnydd sylweddol yn nifer y disgyblion sy’n gwneud chwaraeon am yr ail arolwg yn olynol, ac rwy’n siŵr fod hynny i’w groesawu. Rhaid i ni gydnabod, os ydym yn mynd i annog pobl i gymryd rhan mewn chwaraeon, fod yn rhaid i ni gynnig ystod eang o weithgareddau chwaraeon, nid chwaraeon tîm yn unig; byddai’n well gan rai pobl ddewisiadau gwahanol. Rydym yn gwybod, er enghraifft, fod merched wrth eu bodd yn cymryd rhan mewn gweithgareddau dawnsio stryd, efallai, yn hytrach na chwaraeon tîm. Ond fel chi, rwy’n credu yn y sgiliau bywyd pwysig y gall pobl ifanc eu datblygu wrth gymryd rhan mewn chwaraeon, a bydd chwaraeon ac addysg gorfforol yn parhau i fod yn rhan bwysig iawn o’n datblygiadau newydd ar gyfer y cwricwlwm wrth i ni fwrw ymlaen ag adolygiad Donaldson.

Cod Trefniadaeth Ysgolion

The School Organisation Code

5. Pa ddarpariaeth sydd wedi cael ei wneud ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol yng nghod trefniadaeth ysgolion Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0035(EDU)

5. What provision has been made for additional learning needs in the Welsh Government’s school organisation code? OAQ(5)0035(EDU)

Thank you, Mark. Consideration for the needs of these children runs throughout the statutory code. The code sets out factors that should be taken into account, and that relevant bodies should place the interests of learners above all others, with particular attention being paid to the impact of school proposals on vulnerable groups of children.

Diolch i chi, Mark. Mae ystyriaeth o anghenion y plant hyn yn rhedeg drwy’r cod statudol. Mae’r cod yn amlinellu ffactorau y dylid eu hystyried, ac y dylai cyrff perthnasol osod buddiannau dysgwyr uwchlaw pob buddiant arall, gan roi sylw arbennig i effaith cynigion ar gyfer ysgolion ar grwpiau o blant sy’n agored i niwed.

Thank you. As you said, the code specifies the need to pay particular attention to the impact of the proposals for school closures on vulnerable groups, including children with special educational needs. Despite that, you recently took the decision to support the decision by Flintshire to close John Summers High School, which caters for some of the most vulnerable pupils in the area, taking pupils from pupil referral units and children excluded from other high schools that wouldn’t be sent to bigger schools. Half of the pupils are living in an area that is amongst the top 5 per cent of the index of multiple of deprivation in Wales, and almost a third fall within the school action, school action plus and statemented additional learning needs categories, something which the council’s consultation document failed to acknowledge. Given that under normal pupil criteria, the Welsh Government has set a minimum figure, I understand, of 600 for school numbers, why isn’t the Welsh Government applying greater flexibility under its existing legislation and code, where particular needs arise, to enable smaller schools to meet those needs in the unique way that only they can?

Diolch. Fel y dywedoch, mae’r cod yn nodi’r angen i roi sylw arbennig i effaith y cynigion ar gyfer cau ysgolion ar grwpiau agored i niwed, gan gynnwys plant sydd ag anghenion addysgol arbennig. Er hynny, yn ddiweddar fe benderfynoch gefnogi penderfyniad Cyngor Sir y Fflint i gau Ysgol Uwchradd John Summers, sy’n darparu ar gyfer rhai o’r disgyblion mwyaf agored i niwed yn yr ardal, gan gymryd disgyblion o unedau cyfeirio disgyblion a phlant a waharddwyd o ysgolion uwchradd eraill na fyddent yn cael eu hanfon i ysgolion mwy o faint. Mae hanner y disgyblion yn byw mewn ardal sydd ymysg y 5 y cant uchaf o’r mynegai amddifadedd lluosog yng Nghymru, ac mae bron i draean o fewn categorïau gweithredu gan yr ysgol a gweithredu gan yr ysgol a mwy ac anghenion dysgu ychwanegol â datganiad, rhywbeth y methodd dogfen ymgynghori’r cyngor ei gydnabod. O ystyried bod Llywodraeth Cymru o dan y meini prawf arferol ar gyfer disgyblion, wedi gosod isafswm o 600 o ran niferoedd ysgolion yn ôl yr hyn a ddeallaf, pam nad yw Llywodraeth Cymru yn fwy hyblyg o dan ei deddfwriaeth a’i chod presennol, lle y mae anghenion penodol yn codi, er mwyn galluogi ysgolion llai o faint i ddiwallu’r anghenion hynny yn y ffordd unigryw na all neb ond hwy ei wneud?

Thank you, Mark, for that question. The closure of John Summers school is not an easy one and not one I took lightly, but took on the advice provided about how best we could improve educational outcomes for all children in that particular area. You will know that, in my progressive agreement with the First Minister, there is specific mention about the need to review the schools organisation code, especially with regard to smaller schools. I will be making further announcements on my consultation on the schools organisation code and how it could be reformed and strengthened, if necessary, later on this month.

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw, Mark. Nid yw cau ysgol John Summers yn benderfyniad hawdd nac yn un a wneuthum ar chwarae bach, ond cymerais y cyngor a roddwyd ynglŷn â’r ffordd orau o wella canlyniadau addysgol i bob plentyn yn yr ardal benodol honno. Fe fyddwch yn gwybod yn fy nghytundeb blaengar gyda’r Prif Weinidog fod yna sôn yn benodol am yr angen i adolygu’r cod trefniadaeth ysgolion, yn enwedig mewn perthynas ag ysgolion llai o faint. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach ar fy ymgynghoriad ar y cod trefniadaeth ysgolion a sut y gellid ei ddiwygio a’i gryfhau, os oes angen, yn ddiweddarach y mis hwn.

My concern is about the rights of families to get an independent assessment of additional learning needs, both independent of the school and the local education authority. I’ve had several constituents who are educational psychologists contact me about the absence of a statutory role for educations psychologists in the draft Bill, and there has been no statutory obligation for families to be able to have access to an educational psychologist in the draft code as well. That means that only families who can afford to pay for an educational psychologist are potentially able to access that. Given the number of cases I get where people’s special needs haven’t been identified while they were in full-time education, that causes me considerable concern and I wondered what you’re able to do about it.

Yr hyn rwy’n pryderu yn ei gylch yw hawliau teuluoedd i gael asesiad annibynnol o anghenion dysgu ychwanegol, yn annibynnol ar yr ysgol a’r awdurdod addysg lleol. Rwyf wedi cael nifer o etholwyr sy’n seicolegwyr addysg yn cysylltu â mi am absenoldeb rôl statudol i seicolegwyr addysg yn y Bil drafft, ac ni fu unrhyw rwymedigaeth statudol i deuluoedd allu cael mynediad at seicolegydd addysg yn y cod drafft ychwaith. Mae hynny’n golygu o bosibl mai dim ond teuluoedd sy’n gallu fforddio talu am seicolegydd addysg sy’n gallu cael mynediad at y gwasanaeth. O ystyried nifer yr achosion rwy’n eu cael lle nad yw anghenion arbennig pobl wedi cael eu nodi pan oeddent mewn addysg amser llawn, mae hynny’n peri cryn bryder i mi. Roeddwn yn meddwl tybed beth y gallwch ei wneud am y peth.

Thank you, Jenny, for raising that important point. Welsh Government recognises the importance of educational psychology; that’s why we support the professional development courses for educational psychology here in Cardiff. As you will be aware, the Minister has stated his intention to bring forward the draft Bill before Christmas of this year. Views around the role of educational psychologists were raised when the previous administration consulted on the draft code and Bill in 2015, and those matters have subsequently been discussed directly with the Association of Educational Psychologists. As I say, we recognise the very important role that educational psychologists play in the current special educational needs system, and strongly believe that they will need to continue to do so under our proposed ALN Bill. The ongoing development of that Bill, the code and the wider ALN transformation programme has been undertaken in light of those conversations that have been and will continue to happen between the Minister and the profession.

Diolch, Jenny, am godi’r pwynt pwysig hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pa mor bwysig yw seicoleg addysgol; dyna pam rydym yn cefnogi’r cyrsiau datblygiad proffesiynol ar gyfer seicoleg addysgol yma yng Nghaerdydd. Fel y gwyddoch, mae’r Gweinidog wedi datgan ei fwriad i gyflwyno’r Bil drafft cyn y Nadolig eleni. Mynegwyd safbwyntiau am rôl seicolegwyr addysg pan fu’r weinyddiaeth flaenorol yn ymgynghori ar y cod a’r Bil drafft yn 2015, ac mae’r materion hynny wedi cael eu trafod yn uniongyrchol wedyn â Chymdeithas y Seicolegwyr Addysg. Fel rwy’n dweud, rydym yn cydnabod y rôl bwysig iawn y mae seicolegwyr addysg yn ei chwarae yn y system anghenion addysgol arbennig ar hyn o bryd, ac rydym yn gryf o’r farn y bydd angen iddynt barhau i wneud hynny o dan ein Bil ADY arfaethedig. Mae datblygiad parhaus y Bil, y cod a’r rhaglen ehangach i drawsnewid anghenion dysgu ychwanegol wedi digwydd yn sgil y trafodaethau hynny sydd wedi digwydd ac a fydd yn parhau i ddigwydd rhwng y Gweinidog a’r proffesiwn.

Obviously, the special educational needs code is currently, as it stands, being considered as part of the school organisation code. While reading it, it was clear to me that it says that children should have their needs met, that the views of children should be sought and taken into account and that the parental role is vital. If we bring you back to the debate that we had on the autism Bill last week, when I met with people from my region, it was very clear to me that the parents or the children didn’t feel that they had been considered in many of these discussions. So, I wonder, when you are minded to talk to organisations like the National Autistic Society, whether you will be looking at this code in relation to amending it so that parents and children can be heard more effectively, so that they don’t come to us with stories whereby some children are not actually going to school at all at the moment because the provision simply is not there for them.

Yn amlwg, mae’r cod anghenion addysgol arbennig fel y mae ar hyn o bryd yn cael ei ystyried yn rhan o’r cod trefniadaeth ysgolion. Wrth ei ddarllen, roedd yn amlwg i mi ei fod yn dweud y dylid ateb anghenion plant, y dylid ceisio barn plant a’i hystyried a bod rôl rhieni yn hanfodol. Os awn â chi’n ôl at y ddadl a gawsom ar y Bil awtistiaeth yr wythnos diwethaf, pan gyfarfûm â phobl o fy rhanbarth, roedd yn amlwg iawn i mi nad oedd y rhieni na’r plant yn teimlo eu bod wedi cael eu hystyried yn llawer o’r trafodaethau hyn. Felly, pan ewch i siarad â sefydliadau fel y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth, tybed a fyddwch yn edrych ar y cod hwn mewn perthynas â’i ddiwygio fel y gellir clywed rhieni a phlant yn fwy effeithiol, fel nad ydynt yn dod atom â straeon yn dweud nad yw rhai plant yn mynd i’r ysgol o gwbl ar hyn o bryd mewn gwirionedd, yn syml am nad yw’r ddarpariaeth yno ar eu cyfer.

Thank you for that very important point, and I’m sure the Minister who will be taking the Bill through the Assembly has heard what you have to say. Can I say that I too recently met with a local autism group? Given that my constituency neighbours your region, many of the people that came to the meeting were actually from your region. I was very concerned to hear that those parents felt that they could not begin to get their children on the assessment path unless they were given permission to do so by a school. Can I say that that is not the correct position? That is not the case. As a result of that meeting, I have asked my officials to write to Neath Port Talbot local education authority—and indeed, we’ve picked up this feedback from Pembrokeshire authority as well—to make it absolutely clear to the LEA that is not the case, that is not the only referral route in, and that they should not be saying that to parents. We’re also developing a new resource for parents that will explain quite clearly their existing rights and how they can access help for their children, and that, I’m hoping, will be published early in the new year.

Diolch i chi am y pwynt hynod o bwysig hwnnw, ac rwy’n siŵr fod y Gweinidog a fydd yn tywys y Bil drwy’r Cynulliad wedi clywed yr hyn sydd gennych i’w ddweud. A gaf fi ddweud fy mod innau hefyd wedi cyfarfod â grŵp awtistiaeth lleol yn ddiweddar? O gofio bod fy etholaeth yn ffinio â’ch rhanbarth, roedd llawer o’r bobl a ddaeth i’r cyfarfod yn dod o’ch rhanbarth mewn gwirionedd. Roeddwn yn bryderus iawn o glywed bod y rhieni hynny’n teimlo na allent ddechrau cael eu plant ar y llwybr asesu oni bai eu bod yn cael caniatâd i wneud hynny gan ysgol. A gaf fi ddweud nad dyna’r gwir? Nid dyna fel y mae. O ganlyniad i’r cyfarfod hwnnw rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ysgrifennu at awdurdod addysg lleol Castell-nedd Port Talbot—ac yn wir, rydym wedi cael yr adborth hwn gan awdurdod Sir Benfro yn ogystal—i’w gwneud yn gwbl glir i’r Awdurdod Addysg Lleol nad yw hynny’n wir, nad dyna’r unig lwybr cyfeirio i mewn, ac na ddylent fod yn dweud hynny wrth rieni. Rydym hefyd yn datblygu adnodd newydd i rieni a fydd yn esbonio’n glir iawn beth yw eu hawliau presennol a sut y gallant gael gafael ar gymorth i’w plant, a bydd hwnnw, rwy’n gobeithio, yn cael ei gyhoeddi yn gynnar yn y flwyddyn newydd.

Asesiadau Effaith Ieithyddol

Language Impact Assessments

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am asesiadau effaith ieithyddol yn y broses o aildrefnu ysgolion? OAQ(5)0034(EDU)[W]

6. Will the Minister make a statement on language impact assessments in the process of reorganising schools? OAQ(5)0034(EDU)[W]

Mae’r cod trefniadaeth ysgolion statudol yn ei gwneud yn ofynnol i nifer o ffactorau gwahanol gael eu hystyried gan gyrff perthnasol sy’n datblygu cynigion ar gyfer aildrefnu ysgolion, gan gynnwys yr iaith Gymraeg. Pan fydd cynigion yn effeithio ar ysgol sy’n dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, dylai awdurdodau lleol gynnal asesiad o’r effaith ar y Gymraeg.

The statutory school organisation code requires a number of different factors to be taken into account by relevant bodies developing school reorganisation proposals, including the Welsh language. Wherever proposals affect schools where Welsh is a medium of instruction, local authorities should carry out a Welsh language impact assessment.

Diolch i chi am eich ateb. Yn amlwg, mae yn ofynnol bod hyn yn digwydd, ond fy nghwestiwn i yw: pwy sy’n gwirio safon ac ansawdd a chywirdeb yr asesiadau yma? Oherwydd maen nhw’n sail i benderfyniadau pellgyrhaeddol. Nid oes dim byd i ddweud na allai unrhyw un ohonom ni fan hyn sefydlu cwmni a fyddai’n mynd ati i greu asesiadau o’r fath. Rwyf felly eisiau gwybod pwy sy’n heddlua y system, gan obeithio nad oes disgwyl i’r cyhoedd fod yn gwneud hynny, oherwydd yn amlwg mae angen elfen o arbenigedd er mwyn gwneud hynny yn effeithiol.

Thank you for that response. Clearly, it is a requirement that this should happen. But my question is: who checks the quality and accuracy of these assessments? Because they are the basis for far-reaching decisions and there’s nothing to say that one of us here couldn’t establish a company that could begin to draw up such assessments. So, I want to know who polices this system, in the hope that the public aren’t expected to do that, because clearly you need an element of expertise to do that effectively.

Rwy’n disgwyl i awdurdodau lleol allu gwneud hynny a sicrhau bod ganddyn nhw yr arbenigrwydd sydd ei angen arnyn nhw i gael asesiadau sydd yn gywir ac yn gyflawn. Os nad yw hynny yn wir, neu os oes gennych chi neu unrhyw Aelod arall bryderon am y system a sut mae’n gweithio, mae croeso ichi ysgrifennu ataf i sicrhau bod yna newid, os oes angen gwneud hynny.

I expect local authorities to be able to do that, and to ensure that they have the necessary expertise to have assessments that are comprehensive. If that isn’t true, or if you or any other Member has concerns about the system and how it works, you are welcome to write to me to ensure that we can change the system, if we need to do that.

Bydd y mater o asesiadau effaith ieithyddol hefyd yn effeithio ar geisiadau cynllunio yn fwy cyffredinol ac mae’r cwestiwn hwn o hyfforddiant ac arweiniad ynglŷn â sut i gynnal yr asesiadau hyn yn berthnasol i’r ddau, rwy’n credu. A allwch chi egluro pwy sy’n gyfrifol am gynllunio’r hyfforddiant a’r canllawiau hyn, ac os mai’r Llywodraeth ydyw, o ba linell o’r gyllideb y bydd y gost yn dod?

The issue of language impact assessment would also have an effect on planning applications more generally. This question of training and guidance as to how to carry out these assessments is relevant to both sectors, I think. Can you explain who is responsible for planning the training and the guidance in this area, and if it is the Government, from which budget line is this cost met?

Y Llywodraeth fydd yn gyfrifol am sicrhau bod yna weithlu ym mhob un maes sy’n gallu cyflwyno’r ddarpariaeth sydd ei hangen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Rwy’n croesawu’r ychwanegiad at y gyllideb sydd gyda ni nawr i allu datblygu gweithlu ar gyfer y dyfodol. Mi fydd yr Aelod yn ymwybodol bod yr Ysgrifennydd Cabinet, Kirsty Williams, wedi rhyddhau datganiad y bore yma i ddatgan bod yna weithgor yn edrych ar sut yr ydym ni’n datblygu mwy o sgiliau yn y gweithlu drwy’r system addysg bellach. Rŷm ni’n cydnabod bod angen mwy o sgiliau arnom ni a bod yn rhaid i ni gynllunio’r gweithlu. Mae’r gweithgor yn mynd i fod yn rhan bwysig o wneud hynny.

The Government will be responsible for ensuring that there is a workforce in every area that can make the provision that we need for the future. I welcome the addition to the budget that we have now, to be able to develop a workforce for the future. The Member will be aware that the Cabinet Secretary, Kirsty Williams, has made a statement this morning to say that there is a working group looking at how we develop more workforce skills through the FE system. We do recognise that we need more skills, and that we have to do some workforce planning. The working group will be an important part of doing that.

Rhaglen Her Ysgolion Cymru

The Schools Challenge Cymru Programme

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddod â’r rhaglen Her Ysgolion Cymru i ben? OAQ(5)0037(EDU)

7. Will the Minister make a statement on the ending of the Schools Challenge Cymru programme? OAQ(5)0037(EDU)

Thank you Vikki. Presiding Officer, I understand that you’ve given permission for questions 7 and 10—

Diolch yn fawr, Vikki. Lywydd, rwy’n deall eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiynau 7 a 10—

Cabinet Secretary, there’s not sufficient time to group the questions, so question 7 will be taken on its own.

Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes digon o amser i grwpio’r cwestiynau, felly bydd cwestiwn 7 yn cael ei gymryd ar ei ben ei hun.

Apologies. Vikki, Schools Challenge Cymru is a temporary intervention to accelerate improvement in our most challenged schools. The programme’s central funding ends in 2016-17. However, I will reflect on verified GCSE results and evaluation findings to embed lessons learned and inform deployment of the £100 million pledge to raise school standards.

Ymddiheuriadau. Vikki, ymyrraeth dros dro yw Her Ysgolion Cymru i gyflymu gwelliannau yn ein hysgolion sy’n wynebu fwyaf o her. Mae cyllid canolog y rhaglen yn dod i ben yn 2016-17. Fodd bynnag, byddaf yn ystyried canlyniadau TGAU a ddilyswyd a chanfyddiadau gwerthusiadau i sefydlu’r gwersi a ddysgwyd a llywio defnydd o’r addewid o £100 miliwn i godi safonau ysgolion.

Thank you, Cabinet Secretary. I recently visited Pontypridd High School in my constituency and had a useful discussion with the headteacher on how Schools Challenge Cymru was helping them to drive up standards. For example, 2016 marked their best ever performance in terms of GCSE results. Having taught myself in a Schools Challenge Cymru school, which last year was the second best improved school within the Schools Challenge Cymru cohort, I know also of the positive benefits that the programme has brought in terms of staff morale and student morale too. Schools Challenge Cymru is benefitting participant schools, there’s no doubt about that, and I’m keen that any progress is not lost. What lessons can the Welsh Government take from the programme so we can further build on progress made and share best practice more widely within the education system in Wales?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, ymwelais ag Ysgol Uwchradd Pontypridd yn fy etholaeth a chael trafodaeth ddefnyddiol gyda’r pennaeth ar sut roedd Her Ysgolion Cymru yn eu helpu i wella safonau. Er enghraifft, eu perfformiad yn 2016 oedd y gorau erioed o ran canlyniadau TGAU. Wedi dysgu mewn ysgol Her Ysgolion Cymru fy hun, yn yr ysgol a oedd wedi gwella orau ond un yng nghohort Her Ysgolion Cymru y llynedd, rwy’n gwybod hefyd am y manteision cadarnhaol y mae’r rhaglen wedi’u creu o ran morâl staff a morâl myfyrwyr hefyd. Mae Her Ysgolion Cymru o fudd i’r ysgolion sy’n cymryd rhan, nid oes amheuaeth am hynny, ac rwy’n awyddus i sicrhau na chollir unrhyw gynnydd. Pa wersi y gall Llywodraeth Cymru eu dysgu o’r rhaglen er mwyn i ni adeiladu ymhellach ar y cynnydd a wnaed a rhannu arfer gorau yn fwy eang o fewn y system addysg yng Nghymru?

Thank you. Like you, Vikki, I would like to congratulate Pontypridd High School on their reported improvements. I’m committed to building, as I said, on the progress made in Pathways to Success schools, ensuring that the lessons are learnt about how we can share that across the wider school system. We’re working closely with local authorities and the regional consortia to ensure that exit plans for all schools are robust and in place and that we take a holistic approach, so that the successes that you’ve seen in those schools that you have visited continue, and that best practice can be shared as part of our commitment to a self-improving schools system.

Diolch. Fel chi, Vikki, hoffwn longyfarch Ysgol Uwchradd Pontypridd ar y gwelliannau a nodwyd. Rwy’n ymroddedig i adeiladu, fel y dywedais, ar y cynnydd a wnaed mewn ysgolion Llwybrau Llwyddiant, gan sicrhau bod y gwersi’n cael eu dysgu ynglŷn â sut y gallwn rannu hynny ar draws y system ysgolion ehangach. Rydym yn gweithio’n agos gydag awdurdodau lleol a’r consortia rhanbarthol i sicrhau bod cynlluniau ymadael ar gyfer pob ysgol yn gadarn ac yn eu lle a’n bod ag ymagwedd gyfannol, fel bod y llwyddiannau a welsoch yn yr ysgolion hynny rydych wedi ymweld â hwy yn parhau, ac fel bod modd rhannu arferion gorau yn rhan o’n hymrwymiad i system hunanwella i ysgolion.

As the Member for Cynon Valley has just said, this programme is making a difference in some schools in Wales, including Milford Haven comprehensive school in my own constituency, but I appreciate that results seem to be patchy across Wales. However, given that the programme will now end just three years after its establishment, is the Cabinet Secretary satisfied that a programme like this has been given the necessary time to actually prove itself?

Fel y mae’r Aelod dros Gwm Cynon newydd ei ddweud, mae’r rhaglen hon yn gwneud gwahaniaeth mewn rhai ysgolion yng Nghymru, gan gynnwys ysgol gyfun Aberdaugleddau yn fy etholaeth fy hun, ond rwy’n deall bod y canlyniadau i’w gweld yn anghyson ledled Cymru. Fodd bynnag, gan y bydd y rhaglen yn awr yn dod i ben dair blynedd yn unig ar ôl ei sefydlu, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon fod rhaglen fel hon wedi cael yr amser angenrheidiol i brofi ei hun mewn gwirionedd?

Thank you, Paul. Again, I’d like to congratulate the success of the school that you’ve mentioned. You have also recognised that those successes have not been universal in all schools that have taken part in the programme. Unfortunately, in some cases, we’ve seen some schools fall backwards, which is very concerning.

Let’s be clear, when the Schools Challenge Cymru programme was started, it was a two-year commitment and a two-year programme—that’s how it was launched. My predecessor, Huw Lewis, decided to extend the programme for an additional year, but it was made quite clear that it was a time-limited programme. What’s really important is that we learn from what has worked in those individual schools and that we spread that best practice to all schools in Wales, remembering that only 39 schools in Wales were part of the programme. There are positive lessons to be learnt, and we are carrying out a detailed evaluation of the programme so that we are aware of what has worked and that we can replicate that.

Diolch yn fawr, Paul. Unwaith eto, hoffwn longyfarch llwyddiant yr ysgol a grybwylloch. Rydych hefyd wedi cydnabod nad yw’r llwyddiannau hynny wedi digwydd yn yr holl ysgolion a gymerodd ran yn y rhaglen. Yn anffodus, mewn rhai achosion, rydym wedi gweld rhai ysgolion yn llusgo ar ôl, ac mae hynny’n destun pryder mawr.

Gadewch i ni fod yn glir, pan ddechreuodd y rhaglen Her Ysgolion Cymru, roedd yn ymrwymiad dwy flynedd a rhaglen dwy flynedd—dyna sut y cafodd ei lansio. Penderfynodd fy rhagflaenydd, Huw Lewis, ymestyn y rhaglen am flwyddyn ychwanegol, ond fe’i gwnaed yn gwbl glir mai rhaglen am amser cyfyngedig oedd hi. Yr hyn sy’n wirioneddol bwysig yw ein bod yn dysgu o’r hyn sydd wedi gweithio yn yr ysgolion unigol hynny a’n bod yn lledaenu’r arferion gorau i bob ysgol yng Nghymru, gan gofio mai 39 o ysgolion Cymru yn unig oedd yn rhan o’r rhaglen. Mae gwersi cadarnhaol i’w dysgu, ac rydym yn cynnal gwerthusiad manwl o’r rhaglen er mwyn i ni fod yn ymwybodol o’r hyn sydd wedi gweithio a’n bod yn gallu ailadrodd hynny.

Coleg Cymunedol y Dderwen in my constituency in Ynysawdre was put under Schools Challenge Cymru in 2015. In a remarkably short time, under a new executive headteacher, Nick Brain, with strong leadership right throughout the school, not only with Nick, but throughout the school now, under Schools Challenge Cymru, this year it had a record-breaking year of GCSE results: 93 per cent of students achieving at least five GCSE grades A* to C—34 per cent higher than the year previously; 56 per cent of students achieving the gold standard of at least five GCSE grades A* to C; and, in short, the best results achieved in the short history of Coleg Cymunedol y Dderwen or its two predecessor schools of Ogmore and Ynysawdre comprehensives. So, to echo the comments of my colleagues who’ve spoken previously, Vikki and Paul, how do we build on that success to make sure that that is now continued long into the future, so that all of my pupils, no matter where they live, no matter what background they come from, have the very best opportunity in life?

Cafodd Coleg Cymunedol y Dderwen yn fy etholaeth yn Ynysawdre ei roi o dan Her Ysgolion Cymru yn 2015. Mewn cyfnod hynod o fyr, o dan bennaeth gweithredol newydd, Nick Brain, gydag arweinyddiaeth gref iawn ar draws yr ysgol, nid yn unig gan Nick, ond ar draws yr ysgol yn awr, o dan Her Ysgolion Cymru, eleni cafodd ganlyniadau TGAU gwell nag erioed: cafodd 93 y cant o’r myfyrwyr o leiaf bum gradd TGAU A* i C—34 y cant yn uwch na’r flwyddyn flaenorol; cafodd 56 y cant o fyfyrwyr y safon aur o bum gradd TGAU A* i C fan lleiaf; ac yn fyr, y canlyniadau gorau a gyflawnwyd yn hanes byr Coleg Cymunedol y Dderwen a’r ddwy ysgol a’i rhagflaenodd, sef ysgol gyfun Ogwr ac ysgol gyfun Ynysawdre. Felly, i adleisio sylwadau fy nghyd-Aelodau a siaradodd yn flaenorol, Vikki a Paul, sut rydym yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw i wneud yn siŵr ei fod yn parhau ymhell i’r dyfodol, fel bod fy holl ddisgyblion, ble bynnag y maent yn byw, a beth bynnag yw eu cefndir, yn cael y cyfle gorau mewn bywyd?

Once again, could I congratulate the immense hard work that has gone on in that new school for the improvements that they have seen? It is a testament to the dedication of the staff and the commitment of pupils and parents, and Nick Brain is to be congratulated. Huw, you have touched on the very central point of how we can drive educational change in this country and that is outstanding leadership. We know that that can be one of the biggest drivers for educational change, regardless of whether a school finds itself in a specific programme, or outside of a programme. I’m committed to developing the leadership capacity of Wales’s headteachers and the next generation of school leaders, and I’ll be making further announcements of my leadership academy and funding around that later on this month.

Unwaith eto, a gaf fi longyfarch y gwaith caled aruthrol a wnaed yn yr ysgol newydd honno am y gwelliannau y maent wedi’u gweld? Mae’n dyst i ymroddiad y staff ac ymrwymiad y disgyblion a’r rhieni, ac mae Nick Brain i’w longyfarch. Huw, rydych wedi crybwyll y pwynt canolog iawn sef sut y gallwn ysgogi newid addysgol yn y wlad hon a’r ateb yw drwy arweinyddiaeth ragorol. Rydym yn gwybod y gall hynny fod yn un o’r ysgogiadau pennaf i sicrhau newid addysgol, pa un a yw ysgol wedi’i chynnwys mewn rhaglen benodol ai peidio. Rwyf wedi ymrwymo i ddatblygu gallu arweinyddiaeth prifathrawon Cymru a’r genhedlaeth nesaf o arweinwyr ysgolion, a byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach ynglŷn â fy academi arweinyddiaeth a chyllid mewn perthynas â hynny yn nes ymlaen y mis hwn.

I must say I’m very disappointed that Schools Challenge Cymru has come to an end and I would have much preferred to see it recalibrated rather than abandoned. There is an evidence base that we can draw upon from Manchester and London of where it has succeeded and I do think it’s important the Cabinet Secretary does prioritise investment in schools, where there is evidence to justify that.

In terms of learning the lessons, from my understanding of Schools Challenge Cymru, a key part was the word ‘challenge’ and the use of a peer group to put a school under support and scrutiny. So, how can that be captured in an all-Wales programme, and how can the Secretary ensure that that isn’t watered down?

Rhaid i mi ddweud fy mod yn siomedig iawn fod Her Ysgolion Cymru wedi dod i ben a byddai wedi bod yn well o lawer gennyf ei weld yn cael ei ailraddnodi yn hytrach na’i ddileu. Ceir sylfaen dystiolaeth y gallwn ddysgu oddi wrthi ym Manceinion a Llundain ble y mae wedi llwyddo ac rwy’n credu ei bod yn bwysig fod Ysgrifennydd y Cabinet yn blaenoriaethu buddsoddiad mewn ysgolion, lle y ceir tystiolaeth i gyfiawnhau hynny.

O ran dysgu’r gwersi, o fy nealltwriaeth o Her Ysgolion Cymru, rhan allweddol oedd y gair ‘her’ a’r defnydd o grŵp cymheiriaid i gynorthwyo a chraffu ar ysgol. Felly, sut y gellir cynnwys hynny mewn rhaglen ar gyfer Cymru gyfan, a sut y gall yr Ysgrifennydd sicrhau nad yw’n cael ei lastwreiddio?

Thank you very much. The Member should not be surprised that the programme has come to an end, because as I stated at the very beginning, the programme was never intended to be anything but a shorter-term intervention for the period of three years, and we have now come to the end of the three years. We’re carrying out a detailed evaluation into the aspects of the programme that have indeed, in some schools, delivered tremendous results and change. We want to work on that. You say, ‘What can we do around the issue of challenge?’ Well, the regional consortia and the challenge advisers who are employed by the regional consortia—that is exactly the role that they have within the consortia, and we’re working very closely with the Schools Challenge Cymru schools and the regional consortia to ensure that the progress that they have made does not slip back, and that we can learn the lessons of what has worked and avoid the pitfalls of parts of the programme that have not been as successful as, I’m sure, you or I would like.

Diolch yn fawr iawn. Ni ddylai’r Aelod synnu bod y rhaglen wedi dod i ben, oherwydd fel y dywedais ar y cychwyn, ni fwriadwyd i’r rhaglen fod yn unrhyw beth ond ymyrraeth yn y tymor byrrach am y cyfnod o dair blynedd, ac rydym bellach wedi dod i ddiwedd y tair blynedd. Rydym yn cynnal gwerthusiad manwl o’r agweddau ar y rhaglen sydd yn bendant wedi sicrhau canlyniadau a newidiadau aruthrol mewn rhai ysgolion. Rydym eisiau gweithio ar hynny. Rydych yn dweud, ‘Beth y gallwn ei wneud ynglŷn â’r cwestiwn o her?’ Wel, mae’r consortia rhanbarthol a’r cynghorwyr her a gyflogir gan y consortia rhanbarthol—dyna’n union yw’r rôl sydd ganddynt yn y consortia, ac rydym yn gweithio’n agos iawn gydag ysgolion Her Ysgolion Cymru a’r consortia rhanbarthol i sicrhau nad yw’r cynnydd y maent wedi’i wneud yn cael ei golli, ac er mwyn i ni allu dysgu gwersi o’r hyn sydd wedi gweithio ac osgoi diffygion rhannau o’r rhaglen nad ydynt wedi bod mor llwyddiannus ag y byddech chi neu finnau eu heisiau, rwy’n siŵr.

Minister, I think you’ve heard from everyone that underperforming schools are turned round by leadership and expectations. We should expect our youngsters, regardless of their social background, to achieve really good GCSE results, and then many of them ought to have a tutor immediately as they enter their A-levels who takes them through the process of applying for the top universities—that’s how we get success.

Weinidog, rwy’n meddwl eich bod wedi clywed gan bawb fod ysgolion sy’n tangyflawni’n cael eu gweddnewid gan arweinyddiaeth a disgwyliadau. Dylem ddisgwyl i’n pobl ifanc, waeth beth fo’u cefndir cymdeithasol, gael canlyniadau TGAU da iawn, ac yna dylai llawer ohonynt gael tiwtor ar unwaith wrth iddynt ddechrau ar eu safon uwch i’w tywys drwy’r broses o ymgeisio am le yn y prifysgolion gorau—dyna sut y mae sicrhau llwyddiant.

Can I thank you, David? You’re absolutely right. Leadership, in all its forms, from the head of an individual institution to the middle-tier management to the individual subject leaders within the school—leadership at all levels in our schools is absolutely crucial, and that’s why we will set up the leadership academy—details of which I will announce later on this month.

We have to have high expectations of our children. I’m afraid, in the past, we’ve written too many children off. We have let their postcode or the size of their parents’ bank account be a determinant of what we expect of those children. That’s why this Government prioritises spending on children from our poorer backgrounds, via the pupil deprivation grant, and our Seren programme is designed to ensure that our highest performers, regardless of their background, have the help and support that they need to make applications and be successful in obtaining places at Oxford, Cambridge and other Russell Group universities, and the Seren programme is delivering great success for us.

A gaf fi ddiolch i chi, David? Rydych yn hollol gywir. Arweinyddiaeth, yn ei holl ffurfiau, o bennaeth sefydliad unigol i’r rheolwyr haen ganol ac arweinwyr pynciau unigol yn yr ysgol—mae arweinyddiaeth ar bob lefel yn ein hysgolion yn gwbl hanfodol, a dyna pam y byddwn yn sefydlu academi arweinyddiaeth a byddaf yn cyhoeddi manylion amdani yn nes ymlaen y mis hwn.

Mae’n rhaid i ni gael disgwyliadau uchel ar gyfer ein plant. Rwy’n ofni, yn y gorffennol, ein bod wedi diystyru gormod o’n plant. Rydym wedi gadael i’w cod post neu faint cyfrif banc eu rhieni benderfynu’r hyn rydym yn ei ddisgwyl gan y plant hynny. Dyna pam y mae’r Llywodraeth hon yn blaenoriaethu gwariant ar blant o’n cefndiroedd tlotach, drwy’r grant amddifadedd disgyblion, ac mae ein rhaglen Seren wedi ei chynllunio i sicrhau bod ein perfformwyr gorau, beth bynnag fo’u cefndir, yn cael y cymorth a’r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt i ymgeisio a llwyddo i gael lle yn Rhydychen, Caergrawnt a phrifysgolion eraill Grŵp Russell, ac mae’r rhaglen Seren yn sicrhau llwyddiant mawr i ni.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. 2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol
2. 2. Questions to the Counsel General

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf yw’r cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol, a’r cwestiwn cyntaf—Simon Thomas.

The next item is questions to the Counsel General, and the first question comes from Simon Thomas.

Bil Cymru

The Wales Bill

1. Pa drafodaethau diweddar y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u cael ynghylch Bil Cymru? OAQ(5)0005(CG)[W]

1. What recent discussions has the Counsel General had regarding the Wales Bill? OAQ(5)0005(CG)[W]

Thank you for the question. The Member will know that this answer is subject to the established law officers’ convention, but the Welsh Government remains committed to securing the best possible settlement for Wales. To that purpose, our officials are continuing to engage with UK Government officials as the Bill progresses in the House of Lords. I can say also that I have recently delivered lectures on the Wales Bill and broader issues of access to justice to Cardiff University, University of South Wales and the recent Legal Wales conference in Bangor, and copies of these speeches, with all the details of the content, are available upon request.

Diolch am y cwestiwn. Bydd yr Aelod yn gwybod bod yr ateb hwn yn ddarostyngedig i gonfensiwn sefydledig swyddogion y gyfraith, ond mae Llywodraeth Cymru yn parhau’n ymrwymedig i sicrhau’r setliad gorau posibl i Gymru. I’r diben hwnnw, mae ein swyddogion yn parhau i ymgysylltu â swyddogion Llywodraeth y DU wrth i’r Bil fynd drwy Dŷ’r Arglwyddi. Gallaf ddweud hefyd fy mod wedi cyflwyno darlithoedd ar Fil Cymru a materion ehangach yn ymwneud â mynediad at gyfiawnder ym Mhrifysgol Caerdydd, Prifysgol De Cymru a chynhadledd ddiweddar Cymru’r Gyfraith ym Mangor, ac mae copïau o’r areithiau hyn, gyda’r holl fanylion am y cynnwys, ar gael o ofyn amdanynt.

I thank the Counsel General for his kind invitation to read his speeches, which I’m sure will be taken up by many Members, as many Members as those asking the questions, I’m sure. [Laughter.] When we look at the Wales Bill and recent developments, we see with the concession on the devolution of teachers’ pay and conditions that at least the door has been opened a little to improvements in the House of Lords from the original Bill, and I’m sure the Government will welcome that as much as I do. But there’s still one outstanding issue that, in my mind, doesn’t make this Bill sustainable or fit for the future, and that is the question of legal jurisdiction. The First Minister has said very clearly that he believes we can establish a separate or distinct legal jurisdiction, and that would be the best way forward. He said that on Monday night on ‘Sharp End’, which is why I was disappointed that on Monday in the House of Lords the Labour spokeswoman for Wales, who unfortunately isn’t here, though I was going to mention her under her other hat of Baroness Morgan of Ely, said that it was premature to establish a separate legal jurisdiction. Can I put it to the Counsel General, not that he will reply to this kind of political report, but could I put it to him that it’s this sort of confusion from the Government and the governing party that means that the Conservatives over there are running rings around you on the future of the constitution of the United Kingdom? But, on a legal question, does he agree with me that the legal profession at least, have come to a considered view on this by now, and they believe that it’s inevitable that we shall have two legal jurisdictions, one for England and one for Wales?

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am ei wahoddiad caredig i ddarllen ei areithiau, ac rwy’n siŵr y bydd nifer o’r Aelodau yn gwneud hynny, cymaint o Aelodau ag a fydd yn gofyn y cwestiynau, rwy’n siŵr. [Chwerthin.] Pan edrychwn ar Fil Cymru a datblygiadau diweddar, gyda’r consesiwn ar ddatganoli cyflog ac amodau athrawon, gwelwn fod y drws wedi cael ei agor ychydig, o leiaf, i welliannau yn Nhŷ’r Arglwyddi o’r Bil gwreiddiol, ac rwy’n siŵr y bydd y Llywodraeth yn croesawu hynny gymaint ag a wnaf innau. Ond mae’n dal i fod un mater nad yw wedi cael sylw sy’n gwneud y Bil hwn, yn fy marn i, yn anghynaliadwy ac yn anaddas ar gyfer y dyfodol, sef mater awdurdodaeth gyfreithiol. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud yn glir iawn ei fod yn credu y gallwn sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân neu benodol, a dyna fyddai’r ffordd orau ymlaen. Dywedodd hynny nos Lun ar ‘Sharp End’, a dyna pam roeddwn yn siomedig ddydd Llun yn Nhŷ’r Arglwyddi fod y llefarydd Llafur dros Gymru—nad yw yma, yn anffodus, er fy mod yn mynd i sôn amdani’n gwisgo’i het arall, sef y Farwnes Morgan o Drelái—wedi dweud ei bod yn gynamserol i sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân. A gaf fi awgrymu i’r Cwnsler Cyffredinol, er na fydd yn ymateb i’r math hwn o adroddiad gwleidyddol, ond a gaf fi awgrymu wrtho mai’r math hwn o ddryswch gan y Llywodraeth a’r blaid lywodraethol sy’n golygu bod y Ceidwadwyr draw yno yn rhoi tri thro am un i chi ar ddyfodol cyfansoddiad y Deyrnas Unedig? Ond, ar gwestiwn cyfreithiol, a yw’n cytuno â mi fod y proffesiwn cyfreithiol o leiaf, wedi cytuno ar safbwynt ystyriol ar hyn erbyn hyn, a’u bod yn credu ei bod yn anochel y bydd gennym ddwy awdurdodaeth gyfreithiol, un ar gyfer Lloegr ac un ar gyfer Cymru?

I thank the Member for the supplementary question, and when he reads my speech he will see rather detailed views of my own thinking on the issue of legal jurisdiction and, of course, the transitional compromise that I think was put forward, which was, at this time, a distinct jurisdiction would make very much sense and do a lot to resolve the contradictions that exist. I think the Member will have heard me say previously my concerns about this sort of mythology that’s developed around the concept of jurisdiction, as though it’s anything other than an administration. In the past, when there was only one legislature within England and Wales, it made sense to have a single jurisdiction. We now have two legislatures. I think I will give you advance notice of my speech, for when you take the opportunity to read it—I think it is an inevitability that we will move towards a distinct jurisdiction and, eventually, a separate jurisdiction.

The Member will also, I’m sure, have read with interest the comments that have been made in the House of Lords’s recent report on the Wales Bill and the comments that are made there, which I think are very important, because not only do they make a number of comments about the list of reservations being so extensive and the legal test that governs the Assembly’s powers being so complex and vague that they’d be a recipe for confusion and legal uncertainty, but the key point they really make, and that jumped out at me, was when they say that the committee notes there is

‘no evidence of a clear rationale’.

I think that is the fundamental problem. That permeates through the Wales Bill, not only in terms of the list of reservations, which is 35 pages, 195 items, but also in the thinking around the concept of how you administer an area where you have two legislatures and how you ensure that that is efficient and complementary to not only the Welsh legislature, but also the English legislature.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn atodol, a phan fydd yn darllen fy araith fe wêl safbwyntiau go fanwl o fy meddwl fy hun ar fater awdurdodaeth gyfreithiol ac wrth gwrs, y cyfaddawd trosiannol a gyflwynwyd rwy’n meddwl, sef, ar hyn o bryd, y byddai awdurdodaeth benodol yn gwneud llawer iawn o synnwyr ac yn gwneud llawer i ddatrys yr anghysondebau sy’n bodoli. Rwy’n credu y bydd yr Aelod wedi fy nghlywed yn dweud o’r blaen am fy mhryderon ynglŷn â’r math hwn o fytholeg sydd wedi datblygu ynglŷn â’r syniad o awdurdodaeth, fel pe bai’n rhywbeth ar wahân i weinyddiaeth. Yn y gorffennol, pan oedd ond un ddeddfwrfa yng Nghymru a Lloegr, roedd yn gwneud synnwyr i gael un awdurdodaeth. Erbyn hyn mae gennym ddwy ddeddfwrfa. Rwy’n credu fy mod am roi rhybudd ymlaen llaw i chi ynglŷn â fy araith, ar gyfer pan fyddwch yn manteisio ar y cyfle i’w darllen—credaf ei bod yn anochel y byddwn yn symud tuag at awdurdodaeth benodol ac yn y pen draw, awdurdodaeth ar wahân.

Rwy’n siŵr y bydd yr Aelod hefyd wedi darllen gyda diddordeb y sylwadau a wnaed yn adroddiad diweddar Tŷ’r Arglwyddi ar Fil Cymru a’r sylwadau sy’n cael eu gwneud yno, a chredaf eu bod yn bwysig iawn, oherwydd nid yn unig eu bod yn gwneud nifer o sylwadau ynglŷn â bod y rhestr o gymalau cadw yn rhy helaeth a bod y prawf cyfreithiol sy’n llywodraethu pwerau’r Cynulliad mor gymhleth ac amwys fel ei fod yn rysáit ar gyfer dryswch ac ansicrwydd cyfreithiol, ond y pwynt allweddol y maent yn ei wneud mewn gwirionedd, a bachodd hynny fy sylw, oedd pan ddywedant fod y pwyllgor yn nodi nad oes

unrhyw dystiolaeth o resymeg glir.

Credaf mai dyna’r broblem sylfaenol. Mae’n treiddio trwy Fil Cymru, nid yn unig o ran y rhestr o gymalau cadw, sy’n 35 tudalen, 195 o eitemau, ond hefyd o ran y ffordd o feddwl am y cysyniad o sut rydych yn gweinyddu ardal lle y mae gennych ddwy ddeddfwrfa a sut rydych yn sicrhau bod hynny’n effeithlon ac yn gyflenwol nid yn unig i’r ddeddfwrfa Gymreig, ond hefyd i’r ddeddfwrfa Seisnig.

I can see that my good friend’s speeches are going to be very popular stocking fillers this Christmas, undoubtedly. [Laughter.] But he’s mentioned that he’s had time already to do some other reading—of the House of Lords report. I should make clear that there is still the opportunity to improve this Bill if there is a will to do it in the remaining stages in the House of Lords and in the Commons as well—to make it something that is useful to the Senedd, to the Assembly and to the Government as well. But there is work to be done. Did he note, as I did, that in that House of Lords report from the Constitutional Committee there, they said that the lack of clarity over the demarcation of powers between the UK Parliament and the Welsh Assembly not only risks future litigation, but the need for further legislation to clarify the settlement? Now, that’s the scale of the work that needs to be done. So, does he agree with their assessment that, actually, this—unless the improvements are made—could mean more litigation and less clarity?

Gallaf weld bod areithiau fy nghyfaill yn mynd i fod yn anrhegion poblogaidd iawn y Nadolig hwn, yn ddi-os. [Chwerthin.] Ond mae wedi crybwyll ei fod wedi cael amser eisoes i wneud peth gwaith darllen arall—adroddiad Tŷ’r Arglwyddi. Dylwn ddweud yn glir fod yna gyfle o hyd i wella’r Bil hwn os oes ewyllys i wneud hynny yn y camau sy’n weddill yn Nhŷ’r Arglwyddi, ac yn Nhŷ’r Cyffredin yn ogystal—i’w wneud yn rhywbeth sy’n ddefnyddiol i’r Senedd, i’r Cynulliad ac i’r Llywodraeth hefyd. Ond mae gwaith i’w wneud. A nododd, fel y gwnes i, eu bod yn dweud yn adroddiad Tŷ’r Arglwyddi gan y Pwyllgor Cyfansoddiadol yno, fod y diffyg eglurder ynglŷn â phennu ffiniau pwerau rhwng Senedd y DU a Chynulliad Cymru nid yn unig yn creu risg o ymgyfreitha yn y dyfodol, ond yr angen am ddeddfwriaeth bellach i egluro’r setliad? Nawr, dyna faint y gwaith sydd angen ei wneud. Felly, a yw’n cytuno gyda’u hasesiad y gallai hyn olygu mewn gwirionedd—oni bai bod y gwelliannau yn cael eu gwneud—mwy o ymgyfreitha a llai o eglurder?

I certainly do agree. The problems associated with the conferred-powers model—and I think there was agreement on the need to move to a reserved-powers model—are accepted almost universally. The only problem is that a reserved-powers model becomes self-defeating if you attempt to reserve just about anything and everything and the kitchen sink as a reservation. In those circumstances, it becomes self-defeating, and the only consequence of that is that you end up with more and more matters having to be determined in the Supreme Court at considerable length and considerable difficulty, and it does not give what we all want from a legislative system, and that is clarity and stability.

Rwy’n sicr yn cytuno. Mae’r problemau sy’n gysylltiedig â’r model rhoi pwerau—ac rwy’n meddwl bod cytundeb ar yr angen i symud at fodel cadw pwerau—yn cael eu derbyn bron yn gyffredinol. Yr unig broblem yw bod model cadw pwerau yn dod yn hunandrechol os ceisiwch gadw unrhyw beth a phopeth a sinc y gegin yn fater a gedwir yn ôl. Yn yr amgylchiadau hynny, mae’n hunandrechol, ac unig ganlyniad hynny yw eich bod yn gorfod cael mwy a mwy o faterion wedi’u penderfynu yn y Goruchaf Lys mewn cryn dipyn o fanylder a chyda chryn dipyn o anhawster, ac nid yw’n rhoi yr hyn rydym i gyd ei eisiau mewn system ddeddfwriaethol, sef eglurder a sefydlogrwydd.

I apologise, I haven’t read all the Counsel General’s speeches, but I am delighted to ask him a question. He anticipates this upsurge in litigation to the Supreme Court with disagreement and uncertainty on the basis of the Wales Bill, at least in its current form. I wonder what consideration he’d given to the resource implications for his office of such an upsurge in litigation.

Rwy’n ymddiheuro, nid wyf wedi darllen holl areithiau’r Cwnsler Cyffredinol, ond mae’n bleser cael gofyn cwestiwn iddo. Mae’n rhagweld y cynnydd hwn mewn ymgyfreitha yn y Goruchaf Lys gydag anghytundeb ac ansicrwydd ynglŷn â sail Bil Cymru, yn ei ffurf bresennol o leiaf. Tybed pa ystyriaeth a roddodd i’r goblygiadau i’w swyddfa o ran adnoddau o ganlyniad i gynnydd o’r fath mewn ymgyfreitha.

Well, the more cases that are, the more costs there are that are borne by the public purse, and that is absolutely another reason why we want clarity and stability, so that matters don’t have to go to the Supreme Court and that they don’t have to involve rather complex legal arguments and teams of lawyers to resolve. That is one of the key things that the whole purpose to having a clearer constitutional settlement was sought to avoid.

Wel, po fwyaf o achosion sydd, y mwyaf o gostau a delir o’r pwrs cyhoeddus, ac mae hwnnw’n bendant yn rheswm arall pam y byddem eisiau eglurder a sefydlogrwydd, fel nad oes rhaid i faterion fynd i’r Goruchaf Lys ac fel nad oes rhaid cael dadleuon cyfreithiol braidd yn gymhleth a thimau o gyfreithwyr i’w datrys. Dyna un o’r pethau allweddol y ceisiwyd cael setliad cyfansoddiadol cliriach yn unswydd i’w hosgoi.

Cyfundrefnu Cyfraith Cymru

The Codification of Welsh Law

2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am adroddiad Comisiwn y Gyfraith sy’n argymell cyfundrefnu cyfraith Cymru? OAQ(5)0006(CG)

2. Will the Counsel General make a statement on the Law Commission’s report, which recommends the codification of Welsh law? OAQ(5)0006(CG)

I welcome the Law Commission report, and, together with the First Minister, am carefully considering the recommendations and implications. I will provide an interim response to the commission before the end of the year, and will make this available to Members.

Rwy’n croesawu adroddiad Comisiwn y Gyfraith, ac rwyf fi a’r Prif Weinidog yn ystyried yr argymhellion a’r goblygiadau yn ofalus. Byddaf yn darparu ymateb interim i’r comisiwn cyn diwedd y flwyddyn, a byddaf yn sicrhau ei fod ar gael i’r Aelodau.

Can the Counsel General set out the route-map for the codification process, and indicate the benefits and potential risks that could arise from codification?

A all y Cwnsler Cyffredinol nodi’r trywydd ar gyfer y broses gyfundrefnu, a dynodi’r manteision a’r risgiau posibl a allai godi o gyfundrefnu?

Well, I was very pleased to receive the report. As I took up my position as Counsel General, improving accessibility to the laws of Wales is not only of great interest to me, but it’s also very important to Wales as a legislature, and, of course, follows on very much from the excellent report from the Constitutional and Legislative Affairs Committee, which, I think, made many of these points—considerable work, and a report that has been referred to in many subsequent reports as being fairly authoritative on this issue.

The codification report sets out many of the benefits that could follow from codifying Welsh law, estimating, for example, that, in addition to unquantifiable social benefits, there might be efficiency gains of around £24 million a year, were we to bring order to the law in this way. I’d rather sort of present that argument as I think there are considerable advantages to businesses, to investors, within Wales, to actually know what the law is, to know where it is, and to know it is simple, clarified and consolidated.

Of course, putting this into practice is complex. It will require consistency over a long period of time—over more than one Assembly. We are, effectively, establishing a Welsh legal statue book—that would be the objective. So, those are the recommendations. You’ll be aware of the recommendations that have been made by the Law Commission, which are very, very detailed. They are being given a lot of thought in terms of how we might implement it, what would be the particular legislative, Standing Order requirements, and so on, and what would be the particular cost and the resource implications, which, again, are significant.

But I can say that I’m of the view that the status quo is no longer an option, that we need to tackle the issues over accessibility of legislation, because, as a Government, we have a responsibility for ensuring that the law is well promulgated, but also that it is accessible—accessible not only to lawyers, judges, and businesses, but to the citizens of Wales as well. And I think it’s something I’d consider fundamental to both our political and legal systems, and is an issue of some importance to all sectors, as I’ve mentioned with the business community. So, I will be making an interim report. Under the protocol that exists with the Law Commission, there will be a final report, a final response, before the end of June 2017.

Wel, rwy’n falch iawn o dderbyn yr adroddiad. Wrth i mi ddechrau yn fy swydd fel Cwnsler Cyffredinol, mae gwella hygyrchedd cyfreithiau Cymru nid yn unig o ddiddordeb mawr i mi, ond mae hefyd yn bwysig iawn i Gymru fel deddfwrfa, ac wrth gwrs, mae’n dilyn ymlaen yn bendant iawn o’r adroddiad rhagorol gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y credaf ei fod wedi gwneud llawer o’r pwyntiau hyn—gwaith sylweddol, ac adroddiad y cyfeiriwyd ato mewn llawer o adroddiadau dilynol fel un go awdurdodol ar y mater hwn.

Mae’r adroddiad cyfundrefnu yn nodi llawer o’r manteision a allai ddilyn o gyfundrefnu cyfraith Cymru, gan amcangyfrif, er enghraifft, yn ogystal â’r manteision cymdeithasol anfesuradwy, y gallai fod arbedion effeithlonrwydd o tua £24 miliwn y flwyddyn, pe baem yn rhoi trefn ar y gyfraith yn y modd hwn. Byddai’n well gennyf ryw lun o gyflwyno’r ddadl honno gan fy mod yn meddwl bod yna fanteision sylweddol i fusnesau, i fuddsoddwyr, yng Nghymru, o wybod beth yw’r gyfraith mewn gwirionedd, o wybod ble y mae, ac o wybod ei bod yn syml, ac wedi’i hegluro a’i chydgrynhoi.

Wrth gwrs, mae rhoi hyn ar waith yn gymhleth. Bydd yn galw am gysondeb dros gyfnod hir o amser—dros fwy nag un Cynulliad. I bob pwrpas, rydym yn sefydlu llyfr statud cyfreithiol ar gyfer Cymru—dyna fyddai’r nod. Felly, dyna’r argymhellion. Fe fyddwch yn ymwybodol o’r argymhellion manwl tu hwnt a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith. Mae llawer o feddwl yn cael ei roi iddynt o ran sut y gallem eu rhoi ar waith, beth fyddai’r gofynion deddfwriaethol penodol o ran y Rheolau Sefydlog ac yn y blaen, a beth fyddai’r gost benodol a’r goblygiadau o ran adnoddau, sydd, unwaith eto, yn sylweddol.

Ond gallaf ddweud fy mod o’r farn nad yw’r status quo yn opsiwn bellach, fod angen i ni fynd i’r afael â’r materion ynglŷn â hygyrchedd deddfwriaeth, oherwydd, fel Llywodraeth, mae gennym gyfrifoldeb i sicrhau bod y gyfraith yn cael ei mynegi’n dda, ond hefyd ei bod yn hygyrch—yn hygyrch, nid yn unig i gyfreithwyr, barnwyr, a busnesau, ond i ddinasyddion Cymru yn ogystal. Ac rwy’n meddwl ei fod yn rhywbeth y byddwn yn ei ystyried yn hanfodol i’n system wleidyddol a’n system gyfreithiol, ac mae’n fater o gryn bwys i bob sector, fel y crybwyllais gyda’r gymuned fusnes. Felly, byddaf yn gwneud adroddiad interim. O dan y protocol sy’n bodoli gyda Chomisiwn y Gyfraith, ceir adroddiad terfynol, ymateb terfynol, cyn diwedd mis Mehefin 2017.

Erthygl 50 a’r Setliad Datganoli

Article 50 and the Devolution Settlement

3. Pa asesiad y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’i wneud o oblygiadau cychwyn erthygl 50 ar y setliad datganoli? OAQ(5)0007(CG)

3. What assessment has the Counsel General made of the implications of triggering article 50 on the devolution settlement? OAQ(4)0007(CG)

Thank you for the question. The Members know that this question engages the established law officers’ convention. But what I can say is that the Welsh Government will play a full part in discussions around the UK’s withdrawal from the European Union, and that will, of course, entail careful consideration of the implications of withdrawal for the devolution settlement.

Diolch am y cwestiwn. Mae’r Aelodau’n gwybod bod y cwestiwn hwn yn ddarostyngedig i gonfensiwn sefydledig swyddogion y gyfraith. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd Llywodraeth Cymru yn chwarae rhan lawn yn y trafodaethau ar y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a bydd hynny, wrth gwrs, yn golygu mynd ati’n ofalus i ystyried goblygiadau gadael i’r setliad datganoli.

Thank you, Counsel General. You will be aware of the ongoing High Court action in respect of article 50. What steps has he taken to ensure that Welsh interests are being protected in respect of this action?

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol o’r achos sy’n mynd rhagddo yn yr Uchel Lys mewn perthynas ag erthygl 50. Pa gamau y mae wedi’u rhoi ar waith i sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu gwarchod mewn perthynas â’r achos hwn?

The High Court action concluded last week. It was a very important case that was brought, which relates to the use of the royal prerogative to trigger article 50. All sorts of issues have been raised as to whether this approach, for example, is in breach of the bill of rights, and subsequent court decisions and legislation. It is a major constitutional case.

The constitution, devolution issues and the devolution statutes have been referred to in that case, so I’ve considered it prudent to have conducted a watching brief on that particular case. The case has already been listed to leapfrog the Court of Appeal to go to the Supreme Court, commencing on 7 December. Once the judgment from the High Court is received, I’ll be giving that consideration, with a view to considering any potential devolution issues, constitutional issues, that are important to Wales and to the Assembly, and considering any further steps thereafter.

Daeth yr achos yn yr Uchel Lys i ben yr wythnos diwethaf. Roedd yn achos pwysig iawn yn ymwneud â defnydd o’r uchelfraint frenhinol i sbarduno erthygl 50. Mae pob math o gwestiynau wedi codi ynglŷn ag a yw’r dull hwn, er enghraifft, yn tramgwyddo’r ddeddf hawliau, a phenderfyniadau llys a deddfwriaeth ddilynol. Mae’n achos cyfansoddiadol mawr.

Cyfeiriwyd at y cyfansoddiad, materion datganoli a’r statudau datganoli yn yr achos hwnnw, felly rwyf wedi ystyried mai doeth oedd cynnal briff gwylio ar yr achos penodol hwnnw. Mae’r achos eisoes wedi’i restru i neidio dros y Llys Apêl i fynd i’r Goruchaf Lys, gan ddechrau ar 7 Rhagfyr. Pan gyflwynir dyfarniad yr Uchel Lys, byddaf yn rhoi ystyriaeth iddo, gyda golwg ar ystyried unrhyw faterion datganoli posibl, materion cyfansoddiadol, sy’n bwysig i Gymru ac i’r Cynulliad, ac ystyried unrhyw gamau pellach ar ôl hynny.

In the external affairs committee on Monday, we had evidence that the European repeal Bill, if it’s anything more than a simple saving Bill, could breach the Sewel convention and claw back powers from Welsh Ministers. Does he agree that we need to be vigilant that the repeal Bill is not used, as the Wales Bill is being, to row back on elements of the Welsh constitutional settlement that are not convenient to the UK Government? And, if he does agree with me, what steps can we take at this stage to ensure that doesn’t occur?

Yn y pwyllgor materion allanol ddydd Llun, cawsom dystiolaeth y gallai’r Bil diddymu Ewropeaidd, os yw’n unrhyw beth mwy na Bil arbed syml, dorri confensiwn Sewel ac adfachu pwerau gan Weinidogion Cymru. A yw’n cytuno bod angen i ni fod yn wyliadwrus na ddefnyddir y Bil diddymu, fel y mae Bil Cymru yn cael ei ddefnyddio, i dynnu’n ôl elfennau o’r setliad cyfansoddiadol Cymreig nad ydynt yn gyfleus i Lywodraeth y DU? Ac os yw’n cytuno â mi, pa gamau y gallwn eu cymryd ar hyn o bryd i sicrhau nad yw hynny’n digwydd?

Thank you. I’ll refer to the Sewel point in a moment, because the point about the rowing back of powers, of course, is exactly the point that was made on the Wales Bill by the House of Lords select committee, where they asked the Government to explain whether the Wales Bill is actually intended to reduce the legislative competence of the Welsh Assembly in some areas, and if not, what steps they plan to take to ensure that the competence of the Assembly is not inadvertently reduced. And that point equally applies, I think, to the so-called great repeal Bill. The problem is that no-one has a clue at the moment what a great repeal Bill might actually be, what the extent of it might be, what it might actually contain, and how it would impact on the devolved Governments, on the devolution statutes, and indeed on the overall constitution of the United Kingdom. But, certainly, as far as the Sewel convention is concerned, it is a convention, so it is a non-justiciable matter, but it is a convention whereby there is agreement that the United Kingdom Parliament will not legislate in devolved areas without the consent of the devolved Governments. That is on the statute books as far as Scotland is concerned, and is proposed to go on the statute book as far as the Wales Bill is concerned. It remains a convention, but I would certainly take the view that any legislation that was brought, where it related to devolved areas of responsibility under the Sewel convention, would have to come to this Chamber here to be considered and to be voted upon.

Diolch. Fe gyfeiriaf at y pwynt am Sewel mewn munud, gan mai’r pwynt am dynnu pwerau yn ôl, wrth gwrs, yw’r union bwynt a wnaed am Fil Cymru gan bwyllgor dethol Tŷ’r Arglwyddi, pan ofynasant i’r Llywodraeth egluro a fwriadwyd i Fil Cymru leihau cymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cymru mewn rhai meysydd mewn gwirionedd, ac os nad dyna’r bwriad, pa gamau y maent yn bwriadu eu rhoi ar waith i sicrhau nad yw cymhwysedd y Cynulliad yn cael ei leihau drwy amryfusedd. Ac mae’r pwynt hwnnw yr un mor berthnasol, rwy’n credu, i’r Bil diddymu mawr fel y’i gelwir. Y broblem yw nad oes gan neb unrhyw syniad ar hyn o bryd beth y gallai Bil diddymu mawr fod mewn gwirionedd, pa mor bell fyddai’n mynd, beth y gallai ei gynnwys mewn gwirionedd, a sut y byddai’n effeithio ar y Llywodraethau datganoledig, ar y statudau datganoli, ac yn wir ar gyfansoddiad cyffredinol y Deyrnas Unedig. Ond yn sicr, o ran confensiwn Sewel, mae’n gonfensiwn, felly mae’n fater na ellir traddodi arno, ond mae’n gonfensiwn lle y ceir cytundeb na fydd Senedd y Deyrnas Unedig yn deddfu mewn meysydd sydd wedi’u datganoli heb ganiatâd y Llywodraethau datganoledig. Mae hynny ar y llyfrau statud mewn perthynas â’r Alban, a bwriedir iddo fynd ar y llyfr statud mewn perthynas â Bil Cymru. Mae’n parhau i fod yn gonfensiwn, ond byddwn yn sicr o’r farn y byddai unrhyw ddeddfwriaeth a gyflwynir, lle y bo’n ymwneud â meysydd cyfrifoldeb datganoledig o dan gonfensiwn Sewel, yn gorfod dod gerbron y Siambr hon yma i gael ei hystyried ac i gynnal pleidlais arni.

Will the Counsel General confirm that triggering article 50 merely begins the process of negotiation with the EU about the terms upon which we’ll continue to trade with them or have other inter-governmental relationships? It doesn’t really have anything to do with devolution at all, except that the process of withdrawal from the EU is in itself a giant devolution process because we’ll be repatriating powers that currently are in Brussels to either Westminster or to Cardiff. And, in this context, it enhances and entrenches the devolution process to Wales, because it will enhance the powers of this Assembly, and indeed of the Welsh Government.

A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau bod sbarduno erthygl 50 ond yn dechrau’r broses o drafod gyda’r UE ynglŷn â’r telerau y byddwn yn parhau i fasnachu â hwy neu’n cynnal unrhyw fath arall o berthynas rynglywodraethol? Nid oes ganddo ddim i’w wneud â datganoli o gwbl mewn gwirionedd, ar wahân i’r ffaith fod y broses o adael yr UE ynddi ei hun yn broses ddatganoli enfawr gan y byddwn yn ailwladoli pwerau sydd ar hyn o bryd ym Mrwsel naill ai yn San Steffan neu yng Nghaerdydd. Ac yn y cyd-destun hwn, mae’n gwella ac yn cadarnhau’r broses ddatganoli i Gymru, oherwydd bydd yn gwella pwerau’r Cynulliad hwn, a Llywodraeth Cymru yn wir.

I thank the Member for that question. I can tell the Member that I consider the points he makes to be fundamentally legally and constitutionally incorrect. [Interruption.] Triggering article 50 is an irreversible process. The authority for that is the statement that was made by the UK Government in the recent case that has actually been referred to, and the implication of that is that after a two-year process, the 1972 Act ceases to take effect. All subsequent legislation that was created as a consequence of that, plus all the interrelated legislation that relates to the Welsh constitution and the devolution settlements of all the devolved Governments will actually fall. So, the Member is not only wrong; he is misconceived in his understanding of events.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Gallaf ddweud wrth yr Aelod fy mod yn ystyried bod y pwyntiau y mae’n eu gwneud yn sylfaenol anghywir yn gyfreithiol ac yn gyfansoddiadol. [Torri ar draws.] Mae sbarduno erthygl 50 yn broses ddi-droi’n-ôl. Yr awdurdod ar hynny yw’r datganiad a wnaed gan Lywodraeth y DU yn yr achos diweddar y cyfeiriwyd ato mewn gwirionedd, a goblygiad hynny yw bod Deddf 1972 ar ôl proses ddwy flynedd yn peidio â bod yn weithredol. Bydd yr holl ddeddfwriaeth ddilynol a grëwyd o ganlyniad i hynny, yn ogystal â’r holl ddeddfwriaeth ryngberthynol sy’n ymwneud â chyfansoddiad Cymru a setliadau datganoli’r holl Lywodraethau datganoledig yn dod i ben mewn gwirionedd. Felly, mae’r Aelod nid yn unig yn anghywir; mae ei ddealltwriaeth o’r digwyddiadau’n ddiffygiol.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol.

Thank you, Counsel General.

3. Cwestiwn Brys: Grŵp 2 Sisters Food
3. Urgent Question: 2 Sisters Food Group

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66, ac rwy’n galw ar Dawn Bowden i ofyn y cwestiwn brys. Dawn Bowden.

I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66, and I call on Dawn Bowden to ask the urgent question. Dawn Bowden.

Beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i’r cyhoeddiad bod 350 o swyddi mewn perygl oherwydd penderfyniad Grŵp 2 Sisters Food i symud ei holl wasanaethau manwerthu o Ferthyr Tudful i Gernyw? (EAQ(5)0065(EI)

What is the Welsh Government’s response to the announcement that 350 jobs are at risk due to the decision of 2 Sisters Food Group to move all its retail services from Merthyr Tydfil to Cornwall? EAQ(5)0065(EI)

Member
Ken Skates 14:39:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Yesterday’s decision was extremely disappointing, and our thoughts are clearly with the workers there and their families. We will be working with the directors and management at the abattoir facility, with a view to being able to minimise the impact that the decision has on the premises and any resultant job losses. Further discussions will be held with directors of the wider group in order to identify opportunities that may mitigate the worst effects, should the consultation period conclude with job losses.

Roedd y penderfyniad ddoe yn hynod o siomedig, ac mae ein meddyliau yn amlwg gyda’r gweithwyr yno a’u teuluoedd. Byddwn yn gweithio gyda’r cyfarwyddwyr a’r rheolwyr yn y lladd-dy, gyda golwg ar allu lleihau effaith y penderfyniad ar y safle ac unrhyw swyddi a gollir yn sgil hynny. Cynhelir trafodaethau pellach gyda chyfarwyddwyr y grŵp ehangach er mwyn nodi cyfleoedd a allai liniaru’r effeithiau gwaethaf, os daw’r cyfnod ymgynghori i ben gyda swyddi’n cael eu colli.

Thank you, Cabinet Secretary, for your response because it certainly was with considerable shock that we learned about this announcement only yesterday afternoon, and we know that we’re now starting a 45-day statutory consultation process. It was only earlier this week that I was at a conference, speaking at the Bevan Foundation, on the living wage, when I was talking about the signs of uplift in the economy in Merthyr—we’ve had lots of new jobs coming into the area—so this was a real body blow to the area, as you’ve already identified. If those proposals do follow through, it goes without saying almost that we’re talking about 350 workers and their families who will be affected, as well as the impact on the local economy, and all of this in the lead up to Christmas.

I’m pleased that the company has agreed to meet with me and with Gerald Jones, the MP, and I believe with you and the First Minister to explore the basis of their proposals and the suggestion that they will relocate their entire retail function to the site in Cornwall, which, from what I know at this point in time, seems to be somewhat illogical when the distribution plant or the distribution centre for the meat factory in Merthyr is actually in Avonmouth. If the packing plant is taken to Cornwall, then it doesn’t seem very logical that you have a slaughterhouse in Merthyr, the meat packed in Cornwall and then it’s brought back to a distribution centre in Avonmouth. So, I hope that all of these things will be taken on board when we have the conversation. So, can I just ask the Cabinet Secretary to assure me that the Welsh Government will be doing everything that it can to support the people who are affected potentially by these proposals?

Diolch i chi am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd yn sicr, roedd yn syndod mawr clywed y cyhoeddiad hwn brynhawn ddoe, a gwyddom ein bod bellach yn dechrau ar broses ymgynghori statudol 45 diwrnod o hyd. Yn gynharach yr wythnos hon roeddwn mewn cynhadledd, yn siarad yn Sefydliad Bevan, ar y cyflog byw, ac roeddwn yn sôn am arwyddion o gynnydd yn yr economi ym Merthyr—rydym wedi cael llawer o swyddi newydd yn dod i mewn i’r ardal—felly roedd hon yn ergyd wirioneddol i’r ardal, fel rydych eisoes wedi nodi. Os eir ymlaen â’r argymhellion hynny, bron nad oes raid dweud ein bod yn sôn am 350 o weithwyr a’u teuluoedd a fydd yn cael eu heffeithio, yn ogystal â’r effaith ar yr economi leol, a hyn oll yn y cyfnod cyn y Nadolig.

Rwy’n falch fod y cwmni wedi cytuno i gyfarfod â mi ac â Gerald Jones, yr AS, a gyda chi a’r Prif Weinidog, rwy’n credu, i edrych ar y sail dros eu hargymhellion a’r awgrym y byddant yn symud eu gwaith manwerthu cyfan i’r safle yng Nghernyw, sydd, o’r hyn rwy’n ei wybod ar hyn o bryd, i’w weld braidd yn afresymegol pan fo’r safle dosbarthu neu’r ganolfan ddosbarthu ar gyfer y ffatri gig ym Merthyr yn Avonmouth mewn gwirionedd. Os eir â’r safle pacio i Gernyw, yna nid yw’n ymddangos yn rhesymegol iawn fod gennych ladd-dy ym Merthyr, y gwaith pacio cig yng Nghernyw a’i fod yn cael ei gludo’n ôl i ganolfan ddosbarthu yn Avonmouth. Felly, rwy’n gobeithio y bydd pob un o’r pethau hyn yn cael eu hystyried pan fyddwn yn trafod hyn. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet fy sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth a all i gefnogi’r bobl a allai gael eu heffeithio gan y cynigion hyn?

Yes, I can and I will, of course, meet with the company along with Dawn Bowden and the First Minister, and I’ll also be liaising closely with my colleague the Cabinet Secretary for environment and natural resources in an attempt to ensure that our response is across several departments.

The announcement gives, I think, very significant cause for concern for those staff who are working in the company’s retail packaging operation in the Merthyr Tydfil site. The other 700 jobs, we’ve been assured, are safe. However, we’ll be working with key partners to ensure that there is a co-ordinated response to any job losses after the 45-day consultation period expires.

I think we also need to understand what the logic is behind the company’s decision for the very reasons that the Member has outlined, especially given that the company signed up to conditions of support with Welsh Government that meant that jobs would be secure at that site up until 2021.

Gallaf, fe allaf ac fe wnaf, wrth gwrs, gyfarfod â’r cwmni, ynghyd â Dawn Bowden a’r Prif Weinidog, a byddaf hefyd yn cysylltu’n agos gyda fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd ac adnoddau naturiol mewn ymgais i sicrhau bod ein hymateb yn digwydd ar draws sawl adran.

Rwy’n credu bod y cyhoeddiad yn rhoi cryn dipyn o achos pryder i’r staff sy’n gweithio yng ngwaith pecynnu manwerthol y cwmni ar safle Merthyr Tudful. Rhoddwyd sicrwydd i ni fod y 700 o swyddi eraill yn ddiogel. Fodd bynnag, byddwn yn gweithio gyda phartneriaid allweddol i sicrhau ymateb cydgysylltiedig i unrhyw swyddi a gollir ar ôl i’r cyfnod ymgynghori 45 diwrnod ddod i ben.

Rwy’n meddwl bod angen i ni ddeall hefyd beth yw’r rhesymeg sy’n sail i benderfyniad y cwmni am yr union resymau y mae’r Aelod wedi’u hamlinellu, yn enwedig o ystyried bod y cwmni wedi cytuno i amodau cymorth gyda Llywodraeth Cymru a oedd yn golygu y byddai swyddi’n ddiogel ar y safle hwnnw hyd at 2021.

Hoffwn innau hefyd ymestyn fy nghydymdeimladau i’r gweithwyr a’u teuluoedd sydd wedi’u heffeithio gan y datganiad yma. Mae hyn yn ergyd i’r gymuned—cymuned sydd eisoes yn wynebu digon o sialensiau economaidd a chymdeithasol.

Rwy’n derbyn eu bod yn ddyddiau cynnar, ond a ydyw’n glir eto pam bod y cwmni wedi penderfynu ail-leoli’r swyddi yma yng Nghernyw? Rwy’n derbyn beth mae’r Ysgrifennydd newydd ei ddweud, ond gan fod yna eisoes wedi bod buddsoddiad gan y Llywodraeth ar sail addewid ar gyfer swyddi, sut all fod yn sicr na fydd gweddill y swyddi yn dilyn ail-leoliad i Gernyw neu safle arall?

Beth yw’r strategaeth benodol nawr ar gyfer y Llywodraeth ar gyfer y cyfnod ymgynghori sydd wedi cychwyn? A oes gobaith, yn nhyb yr Ysgrifennydd, fod yna modd i ymyrryd er mwyn achub rhai, os nad pob un, o’r swyddi sydd o dan fygythiad? Fel rwyf yn ei ddweud, mae yna fuddsoddiad wedi bod yn y gorffennol, a oes efallai ystyriaeth yn cael ei rhoi ar gyfer buddsoddiad pellach? A yw hwnnw’n opsiwn er mwyn ceisio arbed ac achub y swyddi?

Ddoe, cawsom ni ddatganiad ynglŷn â grŵp gorchwyl y Cymoedd—y ‘Valleys taskforce’. A oes rôl gan y grŵp yma mewn sefyllfa fel hon? A oes gohebiaeth wedi bod rhwng yr Ysgrifennydd a’r grŵp yma i weld a oes rôl ehangach yn y sefyllfa yma ym Merthyr?

Yn olaf, a ydy’r Ysgrifennydd yn meddwl bod y datganiad yma yn adlewyrchu problem ehangach yn y sector prosesu cig? Mae rhai undebau wedi codi’r cwestiwn eisoes. A ydy’r Llywodraeth, felly, yn ystyried asesiad risg ehangach ar gyfer y sector yn genedlaethol er mwyn inni allu ymateb cyn i ddatganiadau o’r fath ddigwydd yn y dyfodol?

I would also like to extend my condolences to the workers and their families who have been affected by this statement. This is a blow to the community—a community that already faces enough economic and social challenges.

I accept that it’s early days as of yet, but is it clear yet why the company has decided to relocate these jobs to Cornwall? I accept what the Cabinet Secretary has just said, but given that there’s already been investment by the Government on the basis of a jobs commitment, how can he be sure that the rest of the jobs won’t follow to Cornwall or to another site?

What is the specific strategy now for the Government for the consultation period that has started? Is there hope, in the Cabinet Secretary’s opinion, that it would be possible to intervene to save, if not all, then some of the jobs that are under threat? As I said, there has been investment in the past, is consideration now being given to further investment? Is that an option in order to try and save those jobs?

Yesterday, we had a statement on the Valleys taskforce group. Does this group have a role in this kind of situation? Has there been correspondence between the Cabinet Secretary and this group to see whether there might be a broader role for it in this situation in Merthyr?

Finally, does the Cabinet Secretary believe that this statement reflects a broader problem in the meat processing sector? Some unions have raised this question already. Is the Government therefore considering having a broader risk assessment in the sector on a national basis so that we can respond before these kinds of statements happen again in the future?

Yes, can I thank the Member for his question and, again, share his concerns for the workers that are affected in terms of the reasons given by the company and the rationale that we have learned of? The red meat sector in the UK is, of course, facing significant challenges, and the company believes that its Merthyr site is no longer sustainable. We wish to know why that is the case and why the decision was taken to relocate those positions to Cornwall. In terms of the conditions that were applied to the very generous support that we gave to the company not just to take over that site, but also sites on Anglesey and Flintshire, there was a minimum condition of 1,000 jobs for eight years. If those 350 jobs are lost, there would still be the 700 jobs. However, there would have to be an adjustment in terms of the support that we give the company, and therefore there would be the potential to claw back that support. I’ve been assured today that there are no implications in terms of jobs at other sites on Anglesey or in Flintshire, and that the other 700 jobs at the Merthyr site are safe. However, I’ve asked that my officials remain in close contact with the company during the consultation period with a view of us being able to assist in the best possible outcome for all of those people who could be affected by this decision.

Ie, a gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn, ac unwaith eto, a gaf fi rannu ei bryderon ynghylch y gweithwyr yr effeithir arnynt o ran y rhesymau a roddwyd gan y cwmni a’r sail resymegol y clywsom amdani? Mae’r sector cig coch yn y DU, wrth gwrs, yn wynebu heriau sylweddol, ac mae’r cwmni’n credu nad yw ei safle ym Merthyr yn gynaliadwy bellach. Rydym yn awyddus i wybod pam, a pham y gwnaed y penderfyniad i adleoli’r swyddi hynny i Gernyw. O ran yr amodau a roddwyd ar y cymorth hael iawn a roesom i’r cwmni, nid yn unig i feddiannu’r safle hwnnw, ond safleoedd ar Ynys Môn ac yn Sir y Fflint hefyd, roedd yna amod o ddim llai na 1,000 o swyddi am wyth mlynedd. Os collir y 350 o swyddi hyn, byddai 700 o swyddi yn parhau i fod yno. Fodd bynnag, byddai angen addasu’r cymorth a rown i’r cwmni, ac felly byddai potensial i adennill y cymorth hwnnw. Rwyf wedi cael sicrwydd heddiw nad oes unrhyw oblygiadau i swyddi mewn safleoedd eraill ar Ynys Môn neu yn Sir y Fflint, a bod y 700 o swyddi eraill ar safle Merthyr yn ddiogel. Fodd bynnag, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gadw mewn cysylltiad agos â’r cwmni yn ystod y cyfnod ymgynghori gyda golwg ar allu cynorthwyo i sicrhau’r canlyniad gorau posibl i’r holl bobl hynny a allai gael eu heffeithio gan y penderfyniad hwn.

I declare an interest in that I supply product to the factory, I do, but this is devastating news to say the least. The company that currently operates that site is the third owner in 17 years. So, that gives us a sense of how many companies have been through the process of reorganising this site. The whole point of that site was that it was an integrated site, in that you turned the product into a shelf-ready product, ready for the consumer, and it is vital that that integration, I would suggest, stays, but the company, obviously, commercially has the ability to choose where they do that operation. It is vital, Minister, that you get the assurances that the rest of the plant is not in jeopardy. If that plant were to go, then the implications for the livestock industry in Wales are absolutely devastating. I would put it on a par—and I don’t want to be exaggerating this—with Port Talbot shutting, in relation to the implications for the local community, but also the implications for the wider agricultural community. It would have a massive knock-on effect particularly in the cattle section of the livestock industry in Wales. I hear that you’re going to meet the company, but I would urge that you do go up to the factory, Minister, along with the First Minister—who I think actually could have been the rural affairs Minister at the time when the factory opened—and actually, for yourself, see the integrated nature of the process up there and really get the assurances off the 2 Sisters Food Group that the other remaining jobs on that site are safe and secure not just for the next month, not just for the next six months, but are there in the long term. If there is any way that the Welsh Government can step in and keep the integrated nature of that plant intact by retaining the 350 jobs that are under threat, then I urge you to leave no stone—no stone—unturned because the ramifications to the wider economy are huge.

Rwy’n datgan diddordeb gan fy mod yn cyflenwi cynnyrch i’r ffatri, ond mae hyn yn newyddion trychinebus a dweud y lleiaf. Y cwmni sy’n rhedeg y safle hwnnw ar hyn o bryd yw’r trydydd perchennog mewn 17 mlynedd. Felly, mae hynny’n rhoi syniad i ni o faint o gwmnïau sydd wedi bod drwy’r broses o ad-drefnu’r safle hwn. Holl bwynt y safle hwnnw oedd ei fod yn safle integredig, yn yr ystyr eich bod yn troi’r cynnyrch yn gynnyrch sy’n barod ar gyfer y silffoedd, yn barod ar gyfer y defnyddiwr, a byddwn yn awgrymu ei bod yn hanfodol fod yr integreiddio hwnnw’n parhau, ond mae gan y cwmni, yn amlwg, y gallu masnachol i ddewis ble y maent yn cyflawni’r gwaith hwnnw. Mae’n hanfodol, Weinidog, eich bod yn cael sicrwydd nad yw gweddill y safle yn y fantol. Pe bai’r safle hwnnw’n diflannu, byddai’r goblygiadau i’r diwydiant da byw yng Nghymru yn wirioneddol ddinistriol. Byddwn yn ei ystyried ar yr un lefel—ac nid wyf am or-ddweud—â Phort Talbot yn cau, o ran y goblygiadau i’r gymuned leol, ond hefyd y goblygiadau i’r gymuned amaethyddol ehangach. Byddai’r effaith ganlyniadol yn enfawr yn enwedig ar adran wartheg y diwydiant da byw yng Nghymru. Clywais eich bod yn mynd i gyfarfod â’r cwmni, ond byddwn yn eich annog i fynd i’r ffatri, Weinidog, gyda’r Prif Weinidog—a oedd yn Weinidog materion gwledig, rwy’n credu, ar yr adeg pan agorodd y ffatri—a gweld natur integredig y broses yno â’ch llygaid eich hun mewn gwirionedd, a chael sicrwydd gan Grŵp Bwyd y 2 Sisters fod y swyddi eraill ar y safle hwnnw’n ddiogel, nid yn unig am y chwe mis nesaf, ond y byddant yno yn y tymor hir. Os oes unrhyw ffordd y gall Llywodraeth Cymru gamu i mewn a diogelu natur integredig y safle hwnnw drwy gadw’r 350 o swyddi sydd dan fygythiad, rwy’n eich annog i wneud popeth yn eich gallu—popeth—gan fod y goblygiadau ehangach i’r economi yn enfawr.

Yes, can I thank the Member for his question? For the reasons that he outlines, it’s essential that my department acts with my colleague’s department in identifying any opportunity to retain what is a fully integrated facility and one that’s very important, not just to the agriculture sector but also to the economy of Merthyr Tydfil. I’ve already sought and received assurance that those 700 jobs—the additional 700 jobs at the site—are safe, but I will be seeking assurance over the long-term viability of the site if we cannot retain it as an integrated facility. But my wish would still be to support the maintenance of over 1,000 jobs at the site. During the course of the 45-day consultation period, I’ve told officials to do all that they possibly can to give those 350 people at the plant who could be affected by the decision the best hope of ongoing employment within the company.

Ie, a gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn? Am y rhesymau a amlinellwyd ganddo, mae’n hanfodol fod fy adran yn gweithio gydag adran fy nghyd-Aelod i nodi unrhyw gyfle i gadw cyfleuster sy’n gwbl integredig ac sy’n bwysig iawn, nid yn unig i’r sector amaethyddol, ond i economi Merthyr Tudful hefyd. Rwyf eisoes wedi gofyn am sicrwydd, ac wedi’i gael, fod y 700 o swyddi hynny—y 700 o swyddi ychwanegol ar y safle—yn ddiogel, ond byddaf yn ceisio sicrwydd ynglŷn â hyfywedd hirdymor y safle os na allwn ei gadw fel cyfleuster integredig. Ond byddwn yn dal i ddymuno cefnogi’r broses o gynnal dros 1,000 o swyddi ar y safle. Yn ystod y cyfnod ymgynghori 45 diwrnod, dywedais wrth swyddogion am wneud popeth yn eu gallu i roi’r gobaith gorau posibl o gyflogaeth barhaus gyda’r cwmni i’r 350 o bobl ar y safle a allai gael eu heffeithio gan y penderfyniad.

Diolch, Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad. Yn ogystal â’r ergyd drom i bobl leol ym Merthyr Tudful a’r cyffiniau, wrth gwrs, fel sydd newydd gael ei grybwyll, mae hon yn ergyd i’r gadwyn fwyd yn gyffredinol yng Nghymru. Fe glywsom ni yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y bore yma gan eich cyd-Weinidog, Lesley Griffiths, am y twf sydd wedi bod yn y diwydiant bwyd yng Nghymru dros y ddwy neu dair blynedd diwethaf. Mae’n un o’r diwydiannau sydd yn ffynnu, ac wrth golli’r swyddi yma, nid ydym ni yn unig yn colli’r gallu i brosesu bwyd ar ôl iddo gael ei lladd yn y lladd-dy, ond rydym ni hefyd yn colli sgiliau, rydym ni’n colli buddsoddiad ac rydym ni’n colli cyfle, wrth gwrs, i adeiladau busnesau eraill o gwmpas y prosesu sy’n digwydd ar y safle. Felly, mae’n hynod o bwysig, rydw i’n meddwl, fod y Llywodraeth yn gwneud pob ymdrech i wyrdroi’r penderfyniad fel y mae ar hyn o bryd gan y cwmni, gan fod cadw swyddi yma yng Nghymru nid yn unig yn bwysig i Ferthyr Tudful, ond yn bwysig i’r gadwyn fwyd yn gyffredinol yng Nghymru.

Un cwestiwn olaf penodol iddo fe: a all e wirio i ni heddiw nad oes yna unrhyw arian cyhoeddus arall yn cael ei ddefnyddio yng Nghernyw i ddenu’r swyddi yma o Gymru? Rydw i eisiau gwneud yn siŵr nad yw Cernyw, sydd yn ardal cymorth Ewropeaidd—yr un peth â Merthyr Tudful, wrth gwrs—yn defnyddio arian Ewropeaidd i ddenu swyddi o un rhanbarth sy’n denu cefnogaeth ariannol i ranbarth arall.

Thank you, Llywydd. I thank the Cabinet Secretary for his statement. In addition to being a huge blow to local people in Merthyr Tydfil and the surrounding area, of course, as has just been mentioned, this is going to be a blow to the food chain in general in Wales. We heard in the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee this morning from your colleague, Lesley Griffiths, about the growth in the food industry in Wales over the past two or three years. It’s one of those industries that are prospering. In losing these jobs, we are not only losing the ability to process meat once it’s been slaughtered in the abattoir, but we’re losing skills, we’re losing investment and we’ll be losing the opportunity to build other businesses around the processing that happens on that site. So, it’s extremely important, I think, that the Government leaves no stone unturned in overturning the company’s decision as it currently stands, because retaining these jobs in Wales is not only important to Merthyr, but it’s important to the food chain in general in Wales.

One final very specific question to the Cabinet Secretary: can he confirm today that no other public money is being used in Cornwall to attract these jobs from Wales? I want to ensure that Cornwall, which is a European assistance area—as is Merthyr, of course—isn’t using European funds to attract jobs from one region that receives financial support to another region.

I’d like to thank Simon Thomas for his question and say we are trying to ascertain whether any public money is being used to attract those jobs from Wales, not least because public money is already being used to secure those jobs here in Wales. As soon as I have any information with regard to the use of public funding to attract the jobs from Wales, I will of course share it with Members.

But the Member is also absolutely right in that the food sector is a growing sector for Wales. It’s something that we can be incredibly proud of, and I know from my work that it’s one of the most important parts of the Welsh export portfolio, not only supporting valuable economic activity, but also ensuring that Wales has a quality brand abroad that it can be very proud of.

Hoffwn ddiolch i Simon Thomas am ei gwestiwn, a dweud ein bod yn ceisio canfod pa un a oes unrhyw arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio i ddenu’r swyddi hynny o Gymru, yn bennaf gan fod arian cyhoeddus eisoes yn cael ei ddefnyddio i ddiogelu’r swyddi hynny yma yng Nghymru. Cyn gynted ag y bydd gennyf unrhyw wybodaeth mewn perthynas â’r defnydd o arian cyhoeddus i ddenu’r swyddi o Gymru, byddaf yn ei rhannu gyda’r Aelodau wrth gwrs.

Ond mae’r Aelod hefyd yn gwbl gywir yn dweud bod y sector bwyd yn sector sy’n tyfu yng Nghymru. Mae’n rhywbeth y gallwn fod yn hynod o falch ohono, a gwn drwy fy ngwaith ei fod yn un o’r rhannau pwysicaf o bortffolio allforio Cymru, nid yn unig drwy gefnogi gweithgarwch economaidd gwerthfawr, ond hefyd o ran sicrhau bod gan Gymru frand o ansawdd dramor y gall fod yn falch iawn ohono.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

4. 3. Datganiadau 90 Eiliad
4. 3. 90-second Statements

Eitem nesaf ein hagenda ni yw’r eitem newydd ar ddatganiadau 90 eiliad. A gaf i atgoffa Aelodau taw datganiadau 90 eiliad yw’r rhain, nid 90 munud? Felly, fe fyddaf i’n disgwyl i bob datganiad ddod i ben o fewn 90 eiliad. Mae’r anrhydedd o gyflwyno’r datganiad 90 eiliad cyntaf yn mynd i Jeremy Miles.

The next item on the agenda is the new item of 90-second statements. May I remind Members that these are 90-second statements, not 90-minute statements? So, I will expect every statement to finish within 90 seconds. The honour of making the first 90-second statement goes to Jeremy Miles.

Diolch, Lywydd. Thank you for this opportunity to speak about and celebrate the Neath abbey ironworks, and thank you for this innovation in the Chamber.

The ironworks today are a dilapidated site, but as with many industrial sites in Wales, they were once a place of great innovation, of the earliest copper smelting and, latterly, the founding of ironworks that were strategically vital to the Welsh economy. Its export was exported to India, and it was a major place of employment for the people of Neath and beyond. In its heyday of the eighteenth and nineteenth centuries, it saw Neath being a globally connected town.

We are indebted to the friends of the ironworks for keeping an awareness alive of the site, and recently to a public lecture in the town by Professor Huw Bowen of Swansea University, which charted a reclaimed future for the site as a place of exploration and of enterprise, where our heritage can be a guide to our future. The spirit of innovation embodied in the ironworks should not stay in our history. A place that exported the earliest steam engines around Europe should awaken the imagination of schoolchildren and help us all lift our sights as we build the future economy of our country. So, our task is to turn the example of this jewel of our Welsh economic heritage into inspiration for a new generation of innovators in a modern Neath and a modern Wales.

Diolch, Lywydd. Diolch am y cyfle hwn i drafod a dathlu gwaith haearn abaty Nedd, a diolch am yr ychwanegiad newydd hwn yn y Siambr.

Mae’r gwaith haearn heddiw yn safle dadfeiliedig, ond fel llawer o safleoedd diwydiannol yng Nghymru, roeddent yn arfer bod yn fan lle y bu cryn arloesi, o’r mwyndoddi copr cynharaf, ac yn fwy diweddar, lle y sefydlwyd gwaith haearn a oedd yn hanfodol yn strategol i economi Cymru. Allforiwyd ei gynnyrch i India, ac roedd yn fan pwysig o ran cyflogaeth i bobl Castell-nedd a thu hwnt. Yn ei anterth yn ystod y ddeunawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, golygai fod Castell-nedd yn dref â chysylltiadau byd-eang.

Mae arnom ddyled i gyfeillion y gwaith haearn am gynnal ymwybyddiaeth o’r safle, ac yn ddiweddar i ddarlith gyhoeddus yn y dref gan yr Athro Huw Bowen o Brifysgol Abertawe, a oedd yn olrhain y gwaith o adfer dyfodol i’r safle fel man archwilio a menter, lle y gall ein treftadaeth fod yn ganllaw i’n dyfodol. Ni ddylai ysbryd yr arloesedd a ymgorfforir yn y gwaith haearn aros yn rhan o’n hanes. Dylai lle a oedd yn allforio’r peiriannau ager cynharaf o gwmpas Ewrop ddeffro dychymyg plant ysgol a’n helpu ni oll i godi ein golygon wrth i ni adeiladu economi ein gwlad ar gyfer y dyfodol. Felly, ein tasg yw troi’r enghraifft werthfawr hon o dreftadaeth economaidd Cymru yn ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd o arloeswyr mewn Castell-nedd fodern a Chymru fodern.

John Griffiths—beat that.

John Griffiths—curwch hynny.

Diolch, Lywydd. This week marks the one hundred and seventy seventh anniversary of the Chartist uprising and march on Newport for political and democratic reform. On 4 November 1839, over 20 Chartists were shot and killed. They lie in unmarked graves at St Woolos cathedral. Their leaders, John Frost, William Jones and Zephaniah Williams, were tried at Monmouth Shire Hall, convicted of high treason and sentenced to be hung, drawn and quartered, later commuted to transportation for life to the new world. Today, Newport is known as the city of democracy and every year commemorates these momentous events. Friday will see the re-enactment by local schoolchildren, including Maindee primary in my constituency. I will be at St Woolos cathedral, along with Jayne Bryant, for the commemoration, and there will be a Chartist convention and other events.

Llywydd, Chartism was the first working-class mass movement and the Newport rising the last large-scale armed rebellion against authority in Britain. Of the six points of the charter, only annual parliaments has not been enacted. The legacy of the Chartists is the mass suffrage we enjoy to this day.

Diolch, Lywydd. Mae’r wythnos hon yn nodi 177 mlynedd ers gwrthryfel y Siartwyr a’r orymdaith i Gasnewydd a alwai am ddiwygio gwleidyddol a democrataidd. Ar 4 Tachwedd 1839, saethwyd a lladdwyd dros 20 o Siartwyr. Gorweddant mewn beddau anhysbys yn eglwys gadeiriol Sant Gwynllyw. Rhoddwyd eu harweinwyr, John Frost, William Jones a Zephaniah Williams ar brawf yn Neuadd y Sir Trefynwy, ac fe’u cafwyd yn euog o uchel frad a’u dedfrydu i gael eu crogi, eu diberfeddu a’u chwarteru, ond newidiwyd y ddedfryd yn ddiweddarach i alltudiaeth am oes i’r byd newydd. Heddiw, gelwir Casnewydd yn ddinas democratiaeth a chaiff y digwyddiadau pwysig hyn eu coffáu bob blwyddyn. Ddydd Gwener, bydd plant o ysgolion lleol, gan gynnwys ysgol gynradd Maendy yn fy etholaeth, yn ail-greu’r digwyddiadau. Bydd Jayne Bryant a minnau yn eglwys gadeiriol Sant Gwynllyw am y coffâd, a bydd confensiwn Siartaidd a digwyddiadau eraill yn cael eu cynnal.

Lywydd, Siartiaeth oedd y mudiad torfol dosbarth gweithiol cyntaf a gwrthryfel Casnewydd oedd y gwrthryfel arfog mawr olaf yn erbyn awdurdod ym Mhrydain. O chwe phwynt y siarter, seneddau blynyddol yw’r unig bwynt nas gweithredwyd. Etifeddiaeth y Siartwyr yw’r bleidlais gyffredinol rydym yn ei mwynhau hyd heddiw.

Diolch, Lywydd. I would like to use these 90 seconds to highlight the wonderful work being undertaken by the Sandville Self Help Centre in Ton Kenfig within my region. The Sandville Self Help Centre was established in 1983 and is a charity that’s open to all people suffering health issues, offering help in a very relaxed and happy atmosphere. They are a person-centred service, giving social and psychological care to patients and their families. Their motto is,

‘Listening, Looking, Learning, Loving, Laughter will enable you to Live a Longer healthier Life’,

which is something I’m sure we can all support. They provide transport from the Bridgend area to Velindre hospital for patients who require radiotherapy or chemotherapy. Every week, they offer a range of complementary therapies and activities set in beautiful surroundings away from the hustle and bustle of everyday life. With beautiful views and a welcoming environment, the Sandville Self Help Centre pride themselves on being a home from home, with no clinical appearances and a warm family environment. I’m sure Members will agree with me that the world would be a much poorer place without places like the Sandville centre and people like Gwyneth Poacher and the dedicated staff and volunteers who run it. Thank you.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddefnyddio’r 90 eiliad i dynnu sylw at y gwaith ardderchog sy’n cael ei wneud gan Ganolfan Hunangymorth Sandville yn Nhon Cynffig yn fy rhanbarth i. Sefydlwyd Canolfan Hunangymorth Sandville ym 1983 ac mae’n elusen sy’n agored i bawb sy’n dioddef o broblemau iechyd, gan gynnig cymorth mewn awyrgylch hamddenol a hapus iawn. Maent yn darparu gwasanaeth sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan roi gofal cymdeithasol a seicolegol i gleifion a’u teuluoedd. Eu harwyddair yw,

Bydd Gwrando, Edrych, Dysgu, Caru, a Chwerthin yn eich galluogi i Fyw Bywyd Hirach ac Iachach,

sy’n rhywbeth rwy’n siŵr y gallwn oll ei gefnogi. Maent yn darparu cludiant o ardal Pen-y-bont ar Ogwr i ysbyty Felindre ar gyfer cleifion sydd angen radiotherapi neu gemotherapi. Bob wythnos, maent yn cynnig ystod o therapïau cyflenwol a gweithgareddau mewn amgylchedd prydferth ymhell o fwrlwm bywyd bob dydd. Gyda golygfeydd prydferth ac amgylchedd croesawgar, mae Canolfan Hunangymorth Sandville yn falch o fod yn gartref oddi cartref, gydag amgylchedd teuluol cynnes, nad yw’n edrych yn glinigol. Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n cytuno â mi y byddai’r byd yn llawer tlotach heb lefydd fel canolfan Sandville a phobl fel Gwyneth Poacher a’r staff a’r gwirfoddolwyr ymroddedig sy’n ei rhedeg. Diolch.

5. 4. Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
5. 4. Motions to Elect Members to Committees

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cynigion i ethol aelodau i bwyllgorau. Rwy’n galw ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig—Rhun ap Iorwerth.

The next item on the agenda is the motions to elect members to committees. I call on a member of the Business Committee to move the motions—Rhun ap Iorwerth.

Cynnig NDM6130 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Neil McEvoy (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn lle Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).

Motion NDM6130 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Neil McEvoy (Plaid Cymru) as a Member of the Public Accounts Committee in place of Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).

Cynnig NDM6131 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Dafydd Elis-Thomas (Annibynnol) yn aelod o’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

Motion NDM6131 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Dafydd Elis-Thomas (Independent) as a Member of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, fe dderbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Does any Member object? If not, the motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. 5. Dadl Plaid Cymru: Newid yn yr Hinsawdd
6. 5. Plaid Cymru Debate: Climate Change

Mae hynny’n ein harwain ni at yr eitem nesaf, sef dadl Plaid Cymru ar newid yn yr hinsawdd. Rwy’n galw ar Simon Thomas i wneud y cynnig.

That leads us to the next item, which is the Plaid Cymru debate on climate change. I call on Simon Thomas to move the motion.

Cynnig NDM6129 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cymeradwyo Cytundeb Paris Confensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid Hinsawdd fel cam ar y llwybr tuag at Gymru ddi-garbon.

2. Yn galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i fynd â’r neges hon i’r Gynhadledd ar Newid Hinsawdd ym Marrakech ym mis Tachwedd 2016.

Motion NDM6129 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales;

1. Endorses the Paris Agreement of the United Nations Framework Convention on Climate Change as a step on the path to a zero-carbon Wales.

2. Calls on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to take this message to the Marrakesh Climate Change Conference in November 2016.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Lywydd. I’m very pleased to bring a Plaid Cymru debate to the Assembly today, which I genuinely hope everyone in the Assembly will support, because the purpose of the debate is to endorse, from Wales, the international agreement on climate change reached in Paris last year just before Christmas. We do that in advance of the international assumption of the agreement on 4 November and the fact that the agreement will be discussed in the Conference of the Parties in Marrakesh later on this month. I understand the Cabinet Secretary is attending that. I want to empower her and I want her to take a strong message from Wales that we’re part of the international fight to tackle climate change and we want to play our role, and that we want to do more than play our role—we want to lead in as many aspects as we can as a nation.

I want Wales to become a ‘zero hero’, as they say, a hero for zero carbon, working on a trajectory that takes us away from using carbon for our energy and using alternative sources. I do that with a very personal interest as well because, very recently, I visited Pen y Cymoedd in my friend’s constituency, Vikki Howells’s constituency, and my own home valley of Aberdare and Cwm Cynon.

Pen y Cymoedd is the large, renewable energy windfarm that’s just been constructed across the Heads of the Valleys, stretching from Ogmore almost, over towards Merthyr Tydfil. Seventy-odd turbines have been erected above Tower colliery. You pass Tower colliery in order to get to Pen y Cymoedd. My great uncle worked in Tower colliery. In fact, in the 1950s, he was the leader of the gang that broke through from Aberdare to the Rhondda. They didn’t talk too much about that; there wasn’t a great Valleys rivalry in those days. But, he broke through from Tower colliery and led the gang that broke through to unite the pits underneath that mountain. And that mountain is closed for coal now, but it’s open for wind, it’s open for renewables, it’s open for a new future.

And this debate is really about embracing the future. We’re not looking back to the past. In the same valley is the opencast at Bryn Pica where my father worked. I don’t want to go back to that past, I want to go back to an energy future in the Valleys and the rest of Wales that really is safe and sustainable, gives high-quality jobs for our young people, and is healthy—and is healthy. When those seventy-odd turbines at Pen y Cymoedd are redundant, or may need to be repowered, or even come down because we’ve moved on, they will leave nothing but peat behind them. They won’t leave coal slags to bury villages, and they won’t leave pollution to destroy our rivers. So, this is why we must embrace a real revolution of zero carbon and a real energy revolution in Wales. And that’s why Paris is so important. When you get a situation where China—China, we’re told, is the great carbon polluter and is not doing anything about renewables, but China’s overtaken the European Union on renewables, I have to tell you—is complaining that Trump will be pulling out of the Paris agreement, the world has changed. The world has changed and we must change with that and, more than that, we must lead that change here in Wales.

So we have set forward this debate today, hoping that the whole Assembly will join with us to send that message. It’s also an opportunity to review what the Government has set out for itself and what the Government is likely to achieve in the near future, because there are very good and positive ambitious targets that this Government has set out, both in terms of policy and in terms of legislation. So, for a start, we have a 3 per cent reduction in our own basket of domestic greenhouse gas reductions to do year on year from 2011. We’re trying to aim for a 40 per cent reduction in gross greenhouse gas emissions by 2020 against the 1990 baseline, a commitment that the Ministers have confirmed to me is still a commitment for this Government, although it’s not in the programme for government. And we passed the Environment (Wales) Act 2016 in the previous Assembly, which set out a new approach to tackling and measuring climate change, including the long-term goal, by 2050, of reaching 80 per cent lower than the baseline of greenhouse gas emissions, and that’s really where you start to get into zero-carbon territory and really where we start to see some real changes in Wales.

So, we want to understand what the Government is likely to do under the Environment (Wales) Act and also under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, which, of course, has seven well-being goals and several of them—three of them, in fact—all relate specifically to climate change. So, the context is, if anyone doubts that we should endorse an international agreement because we’re not an international nation state parliament, I accept that, but our legislation has already moved us almost there, so why should we not now state internationally that we want to join with other nations in doing that? There is, however, a weakness, and it would be remiss not to use a debate like this to highlight some of the weaknesses within the Government’s own framework.

There is a move under the environment Act for carbon budgets and interim targets, but they won’t be published until 2018, so we are losing already some of the initial impetus and movement forward that we should be having. The Welsh Labour Government has produced a programme for government, but it produced a programme for government and a draft budget before publishing its future generations Act aims, so really that is the cart before the horse—that’s talking about what you’re spending before you’ve decided what you should be spending the money on, and that is the wrong way around, and it’s a lost opportunity in this budget cycle that I hope the Government will correct in the next budget cycle.

And, unfortunately, the UK Energy and Climate Change Committee that’s examining—[Interruption.] Just in a second, if I may; I’ll just finish this point. The UK committee on climate change examining the Government’s programme for carbon reduction says that we are not going to meet our 2050 target unless we have more rigorous and more intense action. I’ll give way to Mark Reckless.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy’n falch iawn o gyflwyno dadl Plaid Cymru i’r Cynulliad heddiw, ac rwy’n gobeithio’n fawr y bydd pawb yn y Cynulliad yn ei chefnogi, gan mai diben y ddadl yw dangos cefnogaeth o Gymru i’r cytundeb rhyngwladol ar newid yn yr hinsawdd a gafwyd ym Mharis ychydig cyn y Nadolig y llynedd. Rydym yn gwneud hynny cyn i’r cytundeb gael ei roi ar waith yn rhyngwladol ar 4 Tachwedd, a’r ffaith y bydd y cytundeb yn cael ei drafod yng Nghynhadledd y Partïon ym Marrakesh yn nes ymlaen y mis hwn. Yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn mynychu’r gynhadledd honno. Rwyf am ei grymuso ac rwyf am iddi fynd â neges gref o Gymru ein bod yn rhan o’r frwydr ryngwladol i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd a’n bod yn dymuno chwarae ein rhan, a’n bod yn dymuno gwneud mwy na chwarae ein rhan—rydym yn dymuno arwain mewn cynifer o ffyrdd ag y gallwn fel cenedl.

Rwyf am i Gymru fod yn ‘arwr sero’, fel y dywedant, yn arwr di-garbon, a gweithio ar lwybr sy’n ein harwain i gyfeiriad gwahanol i ddefnyddio carbon ar gyfer ein hynni, a defnyddio ffynonellau amgen. Gwnaf hynny â diddordeb personol iawn hefyd, gan i mi ymweld yn ddiweddar iawn â Phen y Cymoedd yn etholaeth fy nghyfaill, etholaeth Vikki Howells, a’r cwm lle y cefais fy magu, sef Aberdâr a Chwm Cynon.

Pen y Cymoedd yw’r fferm wynt ynni adnewyddadwy fawr, sydd newydd gael ei hadeiladu ar draws Blaenau’r Cymoedd, ac sy’n ymestyn o Ogwr bron â bod, draw tuag at Ferthyr Tudful. Mae oddeutu saith deg o dyrbinau wedi cael eu codi uwchben Glofa’r Tŵr. Rydych yn pasio Glofa’r Tŵr er mwyn cyrraedd Pen y Cymoedd. Roedd fy hen ewythr yn gweithio yng Nglofa’r Tŵr. Yn wir, yn y 1950au, ef oedd arweinydd y criw a dorrodd drwodd o Aberdâr i’r Rhondda. Nid oeddent yn siarad gormod am hynny; nid oedd cymaint o gystadleuaeth rhwng y Cymoedd yn y dyddiau hynny. Ond fe dorrodd drwodd o Lofa’r Tŵr ac arwain y criw a dorrodd drwodd i uno’r pyllau o dan y mynydd hwnnw. Ac mae’r mynydd hwnnw bellach ar gau ar gyfer glo, ond mae’n agored ar gyfer gwynt, mae’n agored ar gyfer ynni adnewyddadwy, mae’n agored ar gyfer dyfodol newydd.

Ac mewn gwirionedd, mae’r ddadl hon yn ymwneud â chroesawu’r dyfodol. Nid ydym yn edrych yn ôl i’r gorffennol. Yn yr un dyffryn, mae pwll glo brig ym Mryn Pica lle y bu fy nhad yn gweithio. Nid wyf yn dymuno dychwelyd i’r gorffennol hwnnw, rwy’n dymuno dychwelyd i ddyfodol ynni yn y Cymoedd a gweddill Cymru sy’n wirioneddol ddiogel a chynaliadwy, sy’n darparu swyddi o ansawdd uchel ar gyfer ein pobl ifanc, ac sy’n iach—ac sy’n iach. Pan fydd yr oddeutu saith deg o dyrbinau hynny ym Mhen y Cymoedd yn ddiangen, neu pan fydd angen eu hailbweru, efallai, neu hyd yn oed yn cael eu tynnu i lawr am ein bod wedi symud ymlaen, ni fyddant yn gadael unrhyw beth ond mawn ar eu holau. Ni fyddant yn gadael tomenni glo i gladdu pentrefi, ac ni fyddant yn gadael llygredd i ddinistrio ein hafonydd. Felly, dyma pam y mae’n rhaid i ni groesawu chwyldro di-garbon go iawn a chwyldro ynni go iawn yng Nghymru. A dyna pam fod Paris mor bwysig. Pan fydd gennych sefyllfa lle y mae Tsieina—dywedir wrthym mai Tsieina yw’r llygrwr carbon mwyaf ac nad yw’n gwneud dim ynglŷn ag ynni adnewyddadwy, ond mae’n rhaid i mi ddweud wrthych fod Tsieina wedi goddiweddyd yr Undeb Ewropeaidd mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy—yn cwyno y bydd Trump yn tynnu allan o gytundeb Paris, mae’r byd wedi newid. Mae’r byd wedi newid ac mae’n rhaid i ni newid gyda hynny, ac yn fwy na hynny, mae’n rhaid i ni arwain y newid hwnnw yma yng Nghymru.

Felly rydym wedi cyflwyno’r ddadl hon heddiw, gan obeithio y bydd y Cynulliad cyfan yn ymuno gyda ni i anfon y neges honno. Mae hefyd yn gyfle i adolygu’r hyn y mae’r Llywodraeth wedi ei nodi ar gyfer ei hun a’r hyn y mae’r Llywodraeth yn debygol o’i gyflawni yn y dyfodol agos, gan fod y Llywodraeth hon wedi nodi targedau cadarnhaol ac uchelgeisiol da iawn, o ran polisi ac o ran deddfwriaeth. Felly, i ddechrau, mae gennym ostyngiad o 3 y cant yn ein basged ein hunain o ostyngiadau nwyon tŷ gwydr domestig i’w cyflawni o flwyddyn i flwyddyn o 2011 ymlaen. Rydym yn ceisio anelu at ostyngiad o 40 y cant mewn allyriadau nwyon tŷ gwydr gros erbyn 2020 yn erbyn llinell sylfaen 1990, ymrwymiad y mae Gweinidogion wedi cadarnhau wrthyf ei fod yn parhau’n ymrwymiad i’r Llywodraeth hon, er nad yw yn y rhaglen lywodraethu. A phasiwyd Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 gennym yn y Cynulliad blaenorol, a oedd yn nodi dull newydd o fesur a mynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys y nod hirdymor, erbyn 2050, o gyrraedd 80 y cant yn is na’r llinell sylfaen o allyriadau nwyon tŷ gwydr, a dyna ble rydych yn dechrau nesu at fod yn ddi-garbon o ddifrif, a lle y byddwn yn dechrau gweld newidiadau go iawn yng Nghymru.

Felly, rydym eisiau gwybod beth y mae’r Llywodraeth yn debygol o’i wneud o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) ac o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sydd, wrth gwrs, yn cynnwys saith nod lles gyda nifer ohonynt—tri ohonynt, mewn gwirionedd—yn ymwneud yn benodol â newid yn yr hinsawdd. Felly, y cyd-destun yw, os oes unrhyw un yn amau na ddylem gymeradwyo cytundeb rhyngwladol gan nad ydym yn senedd aelod-wladwriaethol ryngwladol, rwy’n derbyn hynny, ond mae ein deddfwriaeth eisoes wedi golygu ein bod bron â bod yno, felly pam na ddylem ddatgan yn rhyngwladol yn awr ein bod yn dymuno ymuno â chenhedloedd eraill i wneud hynny? Fodd bynnag, mae yno wendid, a byddai’n esgeulus peidio â defnyddio dadl fel hon i dynnu sylw at rai o’r gwendidau yn fframwaith y Llywodraeth ei hun.

Ceir cynnig o dan y Ddeddf amgylchedd am gyllidebau carbon a thargedau interim, ond ni fyddant yn cael eu cyhoeddi tan 2018, felly rydym eisoes yn colli peth o’r ysgogiad cychwynnol a’r symud ymlaen y dylem fod yn ei weld. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi cynhyrchu rhaglen lywodraethu, ond cynhyrchodd raglen lywodraethu a chyllideb ddrafft cyn iddi gyhoeddi ei nodau ar gyfer Deddf cenedlaethau’r dyfodol, felly mewn gwirionedd dyna roi’r drol o flaen y ceffyl—siarad am yr hyn rydych yn ei wario cyn i chi benderfynu ar beth y dylech fod yn gwario’r arian hwnnw, a dyna’r ffordd anghywir o wneud pethau. Mae’n gyfle a gollwyd yn y cylch cyllideb hwn a gobeithiaf y bydd y Llywodraeth yn ei gywiro yn y cylch cyllideb nesaf.

Ac yn anffodus, mae Pwyllgor Ynni a Newid yn yr Hinsawdd y DU sy’n archwilio—[Torri ar draws.] Mewn eiliad, os caf; rwyf am orffen y pwynt hwn. Mae Pwyllgor Ynni a Newid yn yr Hinsawdd y DU sy’n archwilio rhaglen y Llywodraeth ar gyfer lleihau allyriadau carbon yn dweud nad ydym yn mynd i gyrraedd ein targed ar gyfer 2050 oni bai ein bod yn rhoi camau mwy cadarn a mwy dwys ar waith. Ildiaf i Mark Reckless.

The Member says that we should know how much the Government is spending. He will recall, as do I, that before the election great play was made by the Labour Government of the £70-odd million they’d be spending every year on climate change projects. Indeed, the previous Cabinet Secretary criticised quite strongly those who thought this money might, in any sense, be better spent elsewhere, yet we learned today on our committee that, actually, over the next two years, there is going to be a 35 per cent reduction in this budget to £49 million, and the largest areas are the ones that were reclassified into this budget to give the impression of action against climate change, but were actually the flood protection, which is going down by some 45 per cent, and the fuel poverty programme to help with insulation for the poorest people in our society, which is going down by 28 per cent. What does he think that says about this Government’s actual commitment?

Mae’r Aelod yn dweud y dylem wybod faint y mae’r Llywodraeth yn ei wario. Bydd yn cofio, fel y cofiaf innau, y Llywodraeth Lafur yn gwneud môr a mynydd, cyn yr etholiad, ynglŷn â’r oddeutu £70 miliwn y byddent yn ei wario bob blwyddyn ar brosiectau newid yn yr hinsawdd. Yn wir, fe wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol feirniadu’n go hallt y rhai a gredai y byddai’n well gwario’r arian hwn mewn mannau eraill, ac eto fe ddysgom heddiw yn ein pwyllgor y bydd gostyngiad o 35 y cant i £49 miliwn yn y gyllideb hon dros y ddwy flynedd nesaf, ac mai’r meysydd mwyaf yw’r rhai a ailddosbarthwyd i mewn i’r gyllideb hon er mwyn rhoi’r argraff o weithredu yn erbyn newid yn yr hinsawdd, ond yr hyn oeddent mewn gwirionedd oedd amddiffyn rhag llifogydd, sy’n gostwng oddeutu 45 y cant, a’r rhaglen tlodi tanwydd i helpu pobl dlotaf ein cymdeithas gydag inswleiddio, sy’n gostwng 28 y cant. Beth y mae’n ei gredu y mae hynny’n ei ddweud am ymrwymiad go iawn y Llywodraeth hon?

I did think for a second that a statement had wandered into a speech, but there we are. The Member’s right, of course, and we had the evidence this morning in the committee. The commitment has been reduced, and I think the Government has a real question to answer. My colleagues will address the energy efficiency point, in particular, during this debate, because I think there’s a challenge there for this Government to walk the talk, as it were.

I would have to say to the Member, however, that even a reduction from £70-odd million to £50 million is better than wiping out the budget altogether, which I think was in his manifesto commitments, so—.We have to say that, I think. But the rest of my speech will be concentrating on the Government’s faults in this regard.

I think we are really missing a huge opportunity here to also move ahead on renewable energy. I know that some people are sceptical here that renewable energy can possibly answer our problems, but renewable energy is just short-circuiting the several billion years it takes to create gas and coal. We have plants that can use chlorophyll to take the energy of the sun and turn it into carbon. We don’t need that anymore; our technology has moved on. We take the energy of the sun directly in solar and in wind, because wind is solar energy, and we take it and we use it directly for our own purposes. All we need is storage—storage is the missing gap—but there is immense work being done in places as far afield as Lampeter and Trefforest to develop really innovative storage solutions for renewable energy.

So, let’s take that as our opportunity, and let’s also embrace some huge challenges but important infrastructure projects like the tidal lagoon in Swansea bay, which really now must get the support of the Westminster Government and must go ahead, both in terms of infrastructure spending and skills, but also as a signal change of the approach that we’re going to take towards energy for the future. I know that the Government is supporting that, but I very much hope that the Government will be supportive in a practical way, and look at ways that it can actually support the supply chain around it, look at ways that it can really send a signal to Westminster that we’re ready to go for the tidal lagoon, and that Wales has the skills and the people and the job creation and the ambition to see that happen here.

As has already been mentioned—because my final comments were on the cuts to the capital allocation, but Mark Reckless has already mentioned those, so I’ll just conclude by saying at this stage that I’m looking forward to this debate because I really think this is something that should unite us. I really think this is something where we can argue about the detail of what should be doing to tackle climate change, but the idea is that Wales, with an honourable tradition of energy production, with a very strong skills tradition of using our natural resources for energy needs, and a very honourable tradition as well of international co-operation and collaboration, can really send a strong signal. It will be heard in Marrakesh—yes, even Wales’s voice will be heard in Marrakesh. I know the Minister would want to do that anyway, but, by coming together as an Assembly, we can make our voice heard. I also hope that the Assembly itself can be represented in Marrakesh, because I think it’s important that parliaments go to international collaborative events as well. I know that other parliaments will be there, and I hope that we will rise to that occasion.

Roeddwn yn credu am eiliad fod datganiad wedi tyfu’n araith, ond dyna ni. Mae’r Aelod yn gywir, wrth gwrs, a chawsom y dystiolaeth y bore yma yn y pwyllgor. Mae’r ymrwymiad wedi lleihau, a chredaf fod cwestiwn go iawn gan y Llywodraeth i’w ateb. Bydd fy nghyd-Aelodau’n mynd i’r afael â’r pwynt ynglŷn ag effeithlonrwydd ynni, yn benodol, yn ystod y ddadl hon, gan fy mod yn credu bod her yma i’r Llywodraeth hon wneud yr hyn mae’n ei ddweud, fel petai.

Byddai’n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod, fodd bynnag, fod hyd yn oed gostyngiad o oddeutu £70 miliwn i £50 miliwn yn well na dileu’r gyllideb yn gyfan gwbl, sef yr hyn y credaf a oedd yn ei ymrwymiadau maniffesto, felly—. Credaf fod yn rhaid i ni ddweud hynny. Ond bydd gweddill fy araith yn canolbwyntio ar ddiffygion y Llywodraeth yn hyn o beth.

Credaf ein bod yn colli cyfle enfawr yma hefyd i symud ymlaen mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy. Gwn fod rhai yma’n amau gallu ynni adnewyddadwy i ateb ein problemau o bosibl, ond mae ynni adnewyddadwy yn pwtgylchedu’r sawl biliwn o flynyddoedd y mae’n ei gymryd i greu nwy a glo. Mae gennym blanhigion sy’n gallu defnyddio cloroffyl i gymryd ynni’r haul a’i droi’n garbon. Nid oes angen hynny arnom bellach; mae ein technoleg wedi symud ymlaen. Rydym yn cymryd ynni’r haul yn uniongyrchol drwy ynni solar ac ynni gwynt, gan fod ynni gwynt yn ynni solar, ac rydym yn ei gymryd a’i ddefnyddio’n uniongyrchol at ein dibenion eu hunain. Yr unig beth sydd ei angen arnom yw ffordd o’i storio—storio yw’r bwlch sydd ar goll—ond mae gwaith anhygoel yn cael ei wneud mewn mannau mor bell oddi wrth ei gilydd â Llanbedr Pont Steffan a Threfforest ar ddatblygu ffyrdd gwirioneddol arloesol o storio ynni adnewyddadwy.

Felly, gadewch i ni ystyried hwnnw’n gyfle, a gadewch i ni hefyd groesawu heriau anferth ond prosiectau seilwaith pwysig fel y morlyn llanw ym mae Abertawe y mae’n rhaid i Lywodraeth San Steffan ei gefnogi yn awr, prosiect y mae’n rhaid iddo ddigwydd, o ran gwariant ar seilwaith a sgiliau, ond hefyd fel arwydd o newid yn yr agwedd y byddwn yn ei mabwysiadu tuag at ynni yn y dyfodol. Gwn fod y Llywodraeth yn cefnogi hynny, ond gobeithiaf yn fawr iawn y bydd y Llywodraeth yn gefnogol mewn ffordd ymarferol, ac y bydd yn edrych ar ffyrdd y gall gefnogi’r gadwyn gyflenwi o’i gwmpas, yn edrych ar ffyrdd y gall anfon neges i San Steffan ein bod yn barod i gychwyn gyda’r morlyn llanw, a bod gan Gymru y sgiliau a’r bobl a’r gallu i greu swyddi a’r uchelgais i weld hynny’n digwydd yma.

Fel sydd eisoes wedi’i grybwyll—oherwydd roedd fy sylwadau terfynol ar y toriadau i’r dyraniad cyfalaf, ond mae Mark Reckless eisoes wedi eu crybwyll, felly rwyf am gloi drwy ddweud fy mod yn edrych ymlaen ar y cam hwn at y ddadl hon gan fy mod yn credu’n wirioneddol fod hyn yn rhywbeth a ddylai ein huno. Credaf yn gryf fod hyn yn rhywbeth lle y gallwn ddadlau ynghylch manylion yr hyn y dylem ei wneud i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd, ond y syniad yw y gall Cymru, gyda thraddodiad anrhydeddus o gynhyrchu ynni, gyda thraddodiad sgiliau cryf iawn o ddefnyddio ein hadnoddau naturiol ar gyfer anghenion ynni, a thraddodiad anrhydeddus iawn hefyd o gydweithredu a chydweithio’n rhyngwladol, anfon neges gref iawn. Caiff ei chlywed ym Marrakesh—bydd, bydd llais Cymru, hyd yn oed, yn cael ei glywed ym Marrakesh. Gwn y byddai’r Gweinidog yn dymuno gwneud hynny beth bynnag, ond drwy ddod at ein gilydd fel Cynulliad, gallwn sicrhau bod ein llais yn cael ei glywed. Gobeithiaf hefyd y gall y Cynulliad ei hun gael ei gynrychioli ym Marrakesh, gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig i seneddau fynychu digwyddiadau cydweithredol rhyngwladol hefyd. Gwn y bydd seneddau eraill yno, a gobeithiaf y byddwn yn manteisio ar y cyfle.

I’d like to thank Simon Thomas for bringing this important debate forward. He is right that there is much common ground on this issue. The Paris agreement, which was 23 years in the making, is an unprecedented show of global unity on one of the most pressing issues that we face. And it is our best chance, even if it doesn’t go quite far enough, of addressing irreversible and catastrophic climate change. I also agree with him that the Government isn’t doing enough, and that there are some policies that are taking us in the wrong direction.

The most pressing example, I think, is the policy announced in the draft budget for subsidised free car parking in town centres—£3 million inserted at Plaid Cymru’s insistence on a one-off policy, for which there is no evidence, to increase car dependency. So, I think there are some issues here of double standards. And I think it’s a challenge for us all—it’s a challenge for all people in modern politics. We recognise that this is a long-term challenge, we understand the short-term pressures to take us on different paths, but we do have to have the courage of our convictions to resist that. I was deeply disappointed and very frustrated that the draft budget has included this policy, which we as a National Assembly just a few weeks ago voted against. We’ve got to resist this pork barrel politics that’s going to hit us in this Assembly without a majority, and there is a temptation to get headlines in local newspapers. But, actually, we need to be looking beyond that.

Another example is the feasibility study that Simon Thomas has been pushing for, for the Aberystwyth to Carmarthen railway line. Again, I think all of us who have done that journey would love to see that, but the truth is the cost of that feasibility study could double the number of buses covering the same route now. We could take action now. [Interruption.] Within a finite budget, Simon Thomas, it is one or the other at the moment. You negotiated something on car parking that took us in the wrong direction, and then the feasibility study into Carmarthen to Aberystwyth is taking resources away from something that could be done to tackle climate change now in the short term. I think we should—[Interruption.] I will take an intervention.

Hoffwn ddiolch i Simon Thomas am gyflwyno’r ddadl bwysig hon. Mae’n llygad ei le fod llawer o dir cyffredin ar y mater hwn. Mae cytundeb Paris, a gymerodd 23 mlynedd i’w gwblhau, yn enghraifft ddigynsail o undod byd-eang ar un o’r materion pwysicaf sy’n ein hwynebu. A dyna yw ein cyfle gorau, hyd yn oed os nad yw’n mynd yn ddigon pell, i fynd i’r afael â newid di-droi’n-ôl a thrychinebus yn yr hinsawdd. Cytunaf ag ef hefyd nad yw’r Llywodraeth yn gwneud digon, a bod rhai polisïau yn ein harwain i’r cyfeiriad anghywir.

Credaf mai’r enghraifft fwyaf dybryd yw’r polisi a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft ar gyfer cymhorthdal tuag at barcio am ddim yng nghanol trefi—£3 miliwn a roddwyd i mewn am fod Plaid Cymru wedi mynnu polisi untro, nad oes unrhyw dystiolaeth drosto, i gynyddu’r ddibyniaeth ar geir. Felly, credaf fod yna rywfaint o safonau dwbl yma. A chredaf ei bod yn her i bawb ohonom—mae’n her i bawb sy’n rhan o wleidyddiaeth fodern. Rydym yn cydnabod bod hon yn her hirdymor, rydym yn deall y pwysau tymor byr i’n harwain ar wahanol lwybrau, ond mae’n rhaid i ni fod yn ddigon dewr i lynu at ein hargyhoeddiadau a gwrthsefyll hynny. Roeddwn yn siomedig iawn ac yn teimlo’n rhwystredig iawn fod y gyllideb ddrafft wedi cynnwys y polisi hwn, a ninnau fel Cynulliad Cenedlaethol wedi pleidleisio yn ei erbyn ychydig wythnosau yn ôl yn unig. Mae’n rhaid i ni wrthsefyll y wleidyddiaeth pot mêl sy’n mynd i’n taro ni sydd heb fwyafrif yn y Cynulliad hwn, ac mae temtasiwn i gael penawdau mewn papurau newydd lleol. Ond mewn gwirionedd, mae angen i ni edrych y tu hwnt i hynny.

Enghraifft arall yw’r astudiaeth ddichonoldeb y mae Simon Thomas wedi bod yn galw amdani, ar gyfer y rheilffordd rhwng Aberystwyth a Chaerfyrddin. Unwaith eto, credaf y byddai pob un ohonom sydd wedi gwneud y daith honno wrth ein boddau’n gweld hynny, ond y gwir yw y gallai cost yr astudiaeth ddichonoldeb ddyblu nifer y bysiau sy’n cyflawni’r un daith yn awr. Gallem weithredu yn awr. [Torri ar draws.] Gyda chyllideb gyfyngedig, Simon Thomas, y naill neu’r llall yw hi ar hyn o bryd. Negodwyd rhywbeth gennych ynglŷn â pharcio ceir a aeth â ni i’r cyfeiriad anghywir, ac mae’r astudiaeth ddichonoldeb i’r rheilffordd rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth yn mynd ag adnoddau oddi wrth rywbeth y gellid ei wneud i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd yn awr yn y tymor byr. Credaf y dylem—[Torri ar draws.] Fe gymeraf ymyriad.

I’m just curious as to how you influence the budget, as a backbench Labour Assembly Member, if you’re so annoyed at how Plaid Cymru influenced that budget?

Rwy’n awyddus i wybod sut rydych chi’n dylanwadu ar y gyllideb, fel Aelod Cynulliad Llafur ar y meinciau cefn, os ydych mor flin ynglŷn â sut y mae Plaid Cymru yn dylanwadu ar y gyllideb?

Well, I’m sure Ministers are listening very carefully to me now—this is how I influence the budget. I don’t have the power that a minority party has when it comes to passing the budget. But there’s a serious point here. I think we can unite around this and I would certainly agree that we should be pushing the Welsh Government for as assertive action as possible to make sure we deliver all our rhetoric on the need to address the challenges that face future generations. So, let us focus on what we can agree on.

Simon Thomas has mentioned the Swansea bay tidal lagoon, which I think has cross-party support, he’s also mentioned energy efficiency in housing, on which again, I would warmly welcome the Welsh Government doing more. Much work has been done with the Nest and the Arbed scheme and I’d like us to go beyond that. Why not take advantage of the low interest rate to invest in a more ambitious scheme? For a cost of around £3 billion, we could create 9,000 jobs on an ambitious scheme that could take significant carbon out of the environment, generate local skills, huge health benefits—and, if that was done on a UK-level, it could reduce 23 metric tonnes of carbon from the atmosphere. So, we need to be imaginative. I think we need to think long term, we need to resist short-term pressures and follow the evidence of what works. I think, that way, we will honour the spirit of the Paris climate change agreement.

There’s much we can agree on, but Simon Thomas is right—there are mistakes being made currently—but I think Plaid Cymru needs to take its responsibility for their role in that too.

Wel, rwy’n siŵr fod y Gweinidogion yn gwrando’n ofalus iawn arnaf yn awr—dyma sut rwy’n dylanwadu ar y gyllideb. Nid oes gennyf yr un pŵer â phlaid leiafrifol o ran pasio’r gyllideb. Ond mae pwynt difrifol yma. Credaf y gallwn uno ar hyn, ac yn sicr, cytunaf y dylem roi pwysau ar Lywodraeth Cymru i weithredu mor bendant ag y bo modd er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni ein holl rethreg ar yr angen i fynd i’r afael â’r heriau sy’n wynebu cenedlaethau’r dyfodol. Felly, gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn gytuno yn ei gylch.

Mae Simon Thomas wedi crybwyll y morlyn llanw ym mae Abertawe, a chredaf fod gan hwnnw gefnogaeth drawsbleidiol, ac mae hefyd wedi crybwyll effeithlonrwydd ynni mewn tai, a byddwn, unwaith eto, yn hoffi pe bai Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy ar hynny. Mae llawer o waith wedi cael ei wneud gyda chynlluniau Nyth ac Arbed a hoffwn pe gallem fynd y tu hwnt i hynny. Beth am gymryd mantais ar y gyfradd llog isel i fuddsoddi mewn cynllun mwy uchelgeisiol? Am gost o oddeutu £3 biliwn, gallem greu 9,000 o swyddi gyda chynllun uchelgeisiol a allai dynnu cryn dipyn o garbon allan o’r amgylchedd, cynhyrchu sgiliau lleol, manteision enfawr i iechyd—a phe bai hynny’n cael ei gyflawni ar lefel y DU gyfan, gallai gael gwared ar 23 tunnell fetrig o garbon o’r atmosffer. Felly, mae angen i ni gael dychymyg. Credaf fod angen i ni feddwl yn hirdymor, mae angen i ni wrthsefyll pwysau tymor byr a dilyn y dystiolaeth o ran beth sy’n gweithio. Yn y ffordd honno, credaf y byddwn yn parchu ysbryd cytundeb Paris ar newid yn yr hinsawdd.

Mae llawer y gallwn gytuno arno, ond mae Simon Thomas yn iawn—mae camgymeriadau yn cael eu gwneud ar hyn o bryd—ond credaf fod angen i Blaid Cymru gymryd cyfrifoldeb am eu rôl yn hynny hefyd.

I’m going to concentrate on renewables, but I firstly just wanted to pick up on something Simon Thomas said about the windfarms and then the mines being closed in Aberdare. He would be mindful to know, though, that there’s still opencast mining happening at Tower, and that’s something that I want to try and pull away from here in Wales, which is why I think focusing on renewables is so important to Wales.

In 2011, the Intergovernmental Panel on Climate Change stated that close to 80 per cent of the world’s energy supply could be met by renewables by mid century if backed by the right enabling public policies, and, in doing so, could represent a cut of around a third in greenhouse gas emissions. So, it remains our aspiration to produce as much electricity as is consumed in Wales from renewables by 2035.

We all know that we do have such a big potential environmentally, economically and socially to reap the benefits of our natural resources. While I do support what is coming through in relation to having powers up to 350 MW, it’ll be no surprise for people here today to know that Plaid Cymru wants to see all of the powers over our natural resources devolved to this institution so that we can harness our powers and all of our potential. It was one of my gravest problems that water was reserved in the initial Government of Wales Act to Westminster, when water is a key natural resource for us and should be something that we can own and we can shape here in Wales.

I also don’t buy the argument that it isn’t possible for us here in Wales to change the landscape regardless of some of those powers not being within our grasp. The Fourth Assembly’s Environment and Sustainability Committee said in its report, ‘A Smarter Energy Future for Wales’, that it recommended setting up an umbrella not-for-profit energy service company, under which local authorities, city regions or communities can offer energy supply locally, and amending planning policy so that it prioritises local and community renewable energy projects. These are things that we have said time and again would help shape our own future here in Wales, which is why, as a Member who represents the Swansea valley, it’s great to see that there are developments there, such as Awel Aman Tawe, which are developing these smaller scale developments. But we have to see much more investment in this, because, as an idealist, I’d like to see a situation where we don’t have multinational corporations running our windfarms and taking profits away from Wales. I want to see a Wales in the future where we are running it as a nation. We need to look at countries like Denmark and other such countries in the Nordic—being vaguely obsessed with the Nordic countries for various reasons, I think we should look at what they’re doing on the environmental agenda. When you look at windfarms, they’re everywhere and it normalises how people see them and view them, and they have that very laid back approach to its development, whereas we always seem to have an issue with such developments.

Awel Aman Tawe have set up a solar PV co-operative, Egni, which develops solar PV energy on community buildings. I know that our councillors in Wrexham, for example, put efforts in place to put solar panels on all of their social housing—and I’m sure the Minister will know about that—so that, then, they not only could help those directly in those houses, but helped Wales and those social enterprises in that particular sector. It is also in the process of setting up a community windfarm consisting of two turbines in the upper Amman and Swansea valleys, and all profits from the scheme will go into the local regeneration process. They are trying to get this through, and despite local people supporting it, it still hasn’t gone through the planning stages. So, it’s all about working with community groups and schools to make sure that they understand the importance of renewable energy.

With the right infrastructure in place, including changes to the planning system, these schemes could be enabled much more so throughout Wales. I believe that there were 104 community energy schemes in Wales and there were much more—sorry to compare with Scotland again—but there were more than 11,940 individual renewable energy installations in Scotland. So, I’d like to know why we are falling behind Scotland when we’re able, surely, to be able to put much more investment into this area. Diolch yn fawr.

Rwyf am ganolbwyntio ar ynni adnewyddadwy, ond yn gyntaf roeddwn am grybwyll rhywbeth a ddywedodd Simon Thomas ynglŷn â’r ffermydd gwynt a chau’r pyllau yn Aberdâr. Dylai fod yn ymwybodol, fodd bynnag, fod cloddio glo brig yn dal i ddigwydd yng Nglofa’r Tŵr, ac mae hynny’n rhywbeth yr hoffwn droi cefn arno yma yng Nghymru, a dyna pam y credaf fod canolbwyntio ar ynni adnewyddadwy mor bwysig i Gymru.

Yn 2011, nododd y Panel Rhynglywodraethol ar y Newid yn yr Hinsawdd y gallai yn agos at 80 y cant o gyflenwad ynni’r byd gael ei ddarparu gan ynni adnewyddadwy erbyn canol y ganrif pe bai’r polisïau cyhoeddus iawn yn galluogi hynny i ddigwydd, ac wrth wneud hynny, gallai dorri oddeutu traean oddi ar allyriadau nwyon tŷ gwydr. Felly, ein huchelgais o hyd yw cynhyrchu cymaint o drydan ag a ddefnyddir yng Nghymru o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035. 

Gwyddom fod gennym gryn botensial yn amgylcheddol, yn economaidd ac yn gymdeithasol i elwa ar ein hadnoddau naturiol. Er fy mod yn cefnogi’r hyn sy’n dod mewn perthynas â chael pwerau o hyd at 350 MW, ni fydd yn syndod i neb yma heddiw glywed bod Plaid Cymru eisiau gweld pob un o’r pwerau dros ein hadnoddau naturiol yn cael eu datganoli i’r sefydliad hwn fel y gallwn harneisio ein pwerau a’n holl botensial. Un o’r problemau mwyaf i mi oedd bod dŵr yn fater wedi’i gadw’n ôl yn San Steffan yn y Ddeddf Llywodraeth Cymru gyntaf, pan fo dŵr yn adnodd naturiol allweddol i ni a dylai fod yn rhywbeth y gallwn fod yn berchen arno a’i drefnu yma yng Nghymru.

Nid wyf ychwaith yn derbyn y ddadl nad yw’n bosibl i ni yma yng Nghymru newid y tirlun er nad yw rhai o’r pwerau hynny o fewn ein gafael. Dywedodd Pwyllgor Amgylchedd a Chynaliadwyedd y Pedwerydd Cynulliad yn ei adroddiad, ‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’, ei fod yn argymell sefydlu cwmni gwasanaeth ynni ambarél dielw, er mwyn i awdurdodau lleol, dinas-ranbarthau neu gymunedau allu cynnig cyflenwad ynni’n lleol, a diwygio polisi cynllunio fel ei fod yn blaenoriaethu prosiectau ynni adnewyddadwy cymunedol a lleol. Rydym wedi dweud dro ar ôl tro y byddai’r pethau hyn yn helpu i lunio ein dyfodol ein hunain yma yng Nghymru, a dyna pam, fel Aelod sy’n cynrychioli cwm Tawe, ei bod yn wych gweld datblygiadau yno, megis Awel Aman Tawe, sy’n datblygu’r datblygiadau llai o faint hyn. Ond mae’n rhaid i ni weld llawer mwy o fuddsoddi yn hyn, oherwydd, fel delfrydwr, hoffwn weld sefyllfa lle nad oes corfforaethau rhyngwladol yn rhedeg ein ffermydd gwynt ac yn mynd ag elw oddi wrthym yng Nghymru. Rwyf am weld Cymru yn y dyfodol sy’n cael ei rhedeg gennym ni fel cenedl. Mae angen i ni edrych ar wledydd fel Denmarc a gwledydd Nordig eraill—gan fod gennyf ryw led-obsesiwn â’r gwledydd Nordig am wahanol resymau, credaf y dylem edrych ar yr hyn y maent yn ei wneud gyda’r agenda amgylcheddol. Pan edrychwch ar ffermydd gwynt, maent ym mhobman ac mae’n normaleiddio sut y mae pobl yn eu gweld ac yn eu hystyried, ac mae ganddynt yr ymagwedd hamddenol iawn honno tuag at eu datblygiad, ond ymddengys fod datblygiadau o’r fath bob amser yn broblem i ni.

Mae Awel Aman Tawe wedi sefydlu cwmni solar ffotofoltaig cydweithredol, Egni, sy’n datblygu ynni solar ffotofoltaig ar adeiladau cymunedol. Gwn fod ein cynghorwyr yn Wrecsam, er enghraifft, wedi gwneud ymdrech i osod paneli solar ar bob un o’u tai cymdeithasol—ac rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog yn gwybod am hynny—er mwyn iddynt allu helpu’r bobl yn y tai hynny’n uniongyrchol, ond hefyd er mwyn helpu Cymru a’r mentrau cymdeithasol yn y sector penodol hwnnw. Mae hefyd yn y broses o sefydlu fferm wynt gymunedol sy’n cynnwys dau dyrbin yn Nyffryn Aman Uchaf a Chwm Tawe, a bydd yr holl elw o’r cynllun yn mynd tuag at y broses adfywio yn lleol. Maent yn ceisio cyflawni hyn, ac er bod pobl leol yn gefnogol, nid yw wedi mynd ymhellach na’r camau cynllunio. Felly, mae’n ymwneud â gweithio gyda grwpiau cymunedol ac ysgolion i sicrhau eu bod yn deall pwysigrwydd ynni adnewyddadwy.

Gyda’r seilwaith cywir yn ei le, gan gynnwys newidiadau i’r system gynllunio, gallai hynny alluogi llawer mwy o’r cynlluniau hyn ledled Cymru. Credaf fod 104 o gynlluniau ynni cymunedol yng Nghymru ac roedd llawer mwy—mae’n ddrwg gennyf fy mod yn cymharu â’r Alban eto—ond roedd dros 11,940 o safleoedd ynni adnewyddadwy unigol yn yr Alban. Felly, hoffwn wybod pam rydym yn llusgo ar ôl yr Alban pan allwn fuddsoddi llawer mwy, ‘does bosibl, yn y maes hwn. Diolch yn fawr.

I’m very happy to support this motion, as is the Welsh Conservative party. Can I thank Plaid Cymru for tabling it this afternoon?

The Paris agreement, as we’ve noted, is very important. It will ensure, we hope, that we keep the temperature increase below 2 degrees centigrade and aim for a reduction of 1.5 degrees—that’s very, very ambitious and many people feel that those sorts of increases are already locked in. So, it does call for emissions to peak as soon as possible and rapid reductions thereafter. It’s very important that, as a devolved administration, as the legislature here, we examine the Executive’s priorities and commitments and what they’re identifying in their draft budget and ask these sorts of questions about how we’re going to be doing our bit to ensure that sort of progress is delivered.

I’d like to concentrate on things that affect particularly in Wales. Obviously, it’s an international agreement and there’s a lot of stuff about the partnership we lead with the developing world, which I think is very apposite—but perhaps for another day. We need partnerships with active citizens and NGOs. I really think this is crucial to the whole debate. Without citizens agreeing with the choices and urging us to make some of the choices—like, perhaps, not always having car parks in city centres and improving public transport and active travel in all sorts of ways—and also the NGOs playing that scrutiny role and coming up with best practice and developing new ideas as well. That’s clearly very, very important.

I notice that the Paris agreement does refer to cities having a key role to play in reducing emissions. I think we need a revolution in urban design, frankly, and how we live in our cities. We can turn that to our great advantage, and it does mean that we put people, particularly children, first and not motorised transport and other technologies like air conditioning, even in a climate like ours, in all sorts of buildings now. These things have to be revisited and challenged.

I was very pleased that Theresa May used her maiden speech at the UN to promise the UK’s ratification of the Paris agreement by the end of the year, and other Governments have moved ahead as well, with even more pace in some cases, so that, I do believe, the Paris agreement will become formal in terms of its enforcement on Friday. So, I think we should remember that on Friday. Key to what the states parties are promising is to have nationally determined contributions, or NDCs, and that they get reviewed every five years to make them more ambitious. I think it’s going to be very important that the devolved administrations are part of that process, and if the Minister’s got any information on that and how we will be participating in the UK’s NDC, I’d very much like to hear it.

Can I just conclude by reminding everyone how serious the current situation is? There are now levels of carbon dioxide amounting to 400 parts per million in the atmosphere: that’s 40 per cent higher than pre-industrial levels. This is measurable. This is something that cannot be refuted. There are people that question the effect of that increase on the atmosphere, of course, though I have to say, it’s overwhelmingly plausible now that that is the main contributor to the rapid increase in temperature that we’ve seen. In the last four years, more than a trillion tons of ice have been lost from the Iceland ice sheet. That would fill 400 million Olympic swimming pools. There is also now a clear danger of feedback loops developing that will accelerate the loss of ice from the Arctic. Meltwater, for example, can penetrate to the bedrock, lubricate the base and quicken the movement of glaciers. This has been called by one person ‘meltwater cannibalism’, and it is really quite a shocking thought. At the end of the last ice age, Llywydd, sea levels rose by more than a foot a decade. We don’t have as much ice as they had then, but the consequences of Arctic ice going, some of which—a fair bit in Greenland is obviously on land, and a lot of ice is on land in the Antarctic—and whilst floating ice won’t actually affect sea levels, this will, and we could be facing the rapid need to adapt to what is already locked into the system. But we should now be doing as much as possible to prevent any worse damage than is now inevitable.

Rwy’n hapus iawn i gefnogi’r cynnig hwn, fel y mae plaid y Ceidwadwyr Cymreig. A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl y prynhawn yma?

Mae cytundeb Paris, fel rydym wedi’i nodi, yn bwysig iawn. Gobeithiwn y bydd yn sicrhau ein bod yn cadw’r cynnydd yn y tymheredd o dan 2 radd canradd a’n bod yn anelu am ostyngiad o 1.5 gradd—mae hynny’n uchelgeisiol tu hwnt ac mae llawer o bobl yn teimlo bod cynnydd o’r fath eisoes yn anochel. Felly, mae’n galw am i allyriadau gyrraedd eu brig cyn gynted ag y bo modd, ac am ostyngiadau cyflym ar ôl hynny. Mae’n bwysig iawn ein bod, fel gweinyddiaeth ddatganoledig, fel y ddeddfwrfa yma, yn archwilio blaenoriaethau ac ymrwymiadau’r Weithrediaeth a’r hyn y maent yn nodi yn eu cyllideb ddrafft a gofyn y mathau hyn o gwestiynau ynglŷn â sut y byddwn yn chwarae ein rhan i sicrhau’r math hwnnw o gynnydd.

Hoffwn ganolbwyntio ar bethau sy’n effeithio ar Gymru’n arbennig. Yn amlwg, mae’n gytundeb rhyngwladol ac mae llawer o bethau am y bartneriaeth rydym yn ei harwain gyda’r byd sy’n datblygu y credaf eu bod yn arbennig o berthnasol—ond ar gyfer diwrnod arall efallai. Mae arnom angen partneriaethau gyda dinasyddion gweithgar a chyrff anllywodraethol. Rwy’n credu’n wirioneddol fod hyn yn allweddol i’r ddadl gyfan. Heb fod dinasyddion yn cytuno â’r dewisiadau ac yn ein hannog i wneud rhai o’r dewisiadau—megis, efallai, peidio â chael meysydd parcio yng nghanol dinasoedd bob amser a gwella trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol mewn pob math o ffyrdd—a hefyd y cyrff anllywodraethol i chwarae rôl graffu a chynnig arferion gorau a datblygu syniadau newydd yn ogystal. Mae hynny’n amlwg yn eithriadol o bwysig.

Sylwaf fod cytundeb Paris yn cyfeirio at ddinasoedd â rôl allweddol i’w chwarae o ran lleihau allyriadau. Rwy’n credu ein bod angen chwyldro ym maes dylunio trefol, a dweud y gwir, a’r modd rydym yn byw yn ein dinasoedd. Gallwn droi hynny’n fantais fawr, ac mae’n golygu ein bod yn rhoi pobl, yn enwedig plant, yn gyntaf yn hytrach na thrafnidiaeth fodurol a thechnolegau eraill fel aerdymheru, hyd yn oed mewn hinsawdd fel ein hinsawdd ni, ym mhob math o adeiladau yn awr. Rhaid ailedrych ar y pethau hyn a’u herio.

Roeddwn yn falch iawn fod Theresa May wedi defnyddio ei haraith gyntaf yn y Cenhedloedd Unedig i addo bod y DU yn mynd i gadarnhau cytundeb Paris erbyn diwedd y flwyddyn, a bod Llywodraethau eraill wedi symud ymlaen yn ogystal, gyda hyd yn oed mwy o gyflymder mewn rhai achosion, fel bod cytundeb Paris yn dod yn ffurfiol, rwy’n credu, o ran ei roi mewn grym ddydd Gwener. Felly, rwy’n meddwl y dylem gofio hynny ddydd Gwener. Yn allweddol i’r hyn y mae’r gwladwriaethau’n ei addo, mae cael cyfraniadau a bennir yn genedlaethol, a’u bod yn cael eu hadolygu bob pum mlynedd i’w gwneud yn fwy uchelgeisiol. Rwy’n credu y bydd yn bwysig iawn fod y gweinyddiaethau datganoledig yn rhan o’r broses honno, ac os oes gan y Gweinidog unrhyw wybodaeth am hynny a sut y byddwn yn cymryd rhan yng nghyfraniad a bennir yn genedlaethol y DU, byddwn yn falch iawn o glywed.

A gaf fi gloi drwy atgoffa pawb pa mor ddifrifol yw’r sefyllfa bresennol? Erbyn hyn mae yna lefelau carbon deuocsid o 400 rhan y filiwn yn yr atmosffer: mae hynny 40 y cant yn uwch na’r lefelau cyn-ddiwydiannol. Mae hyn yn fesuradwy. Mae hyn yn rhywbeth na ellir ei wrthbrofi. Mae yna bobl sy’n cwestiynu effaith y cynnydd ar yr atmosffer, wrth gwrs, er bod rhaid i mi ddweud ei bod yn hynod gredadwy bellach mai dyna’r prif gyfrannwr at y cynnydd cyflym yn y tymheredd rydym wedi’i weld. Yn y pedair blynedd diwethaf, mae mwy na thriliwn o dunelli o iâ wedi cael eu colli oddi ar len iâ Gwlad yr Iâ. Byddai hynny’n llenwi 400 miliwn o byllau nofio Olympaidd. Mae yna hefyd berygl clir bellach o ddolenni adborth yn datblygu a fydd yn cyflymu’r broses o golli iâ o’r Arctig. Mae dŵr tawdd, er enghraifft, yn gallu treiddio i’r creigwely, iro’r sylfaen a chyflymu symudiad rhewlifau. Mae hyn wedi cael ei alw gan un unigolyn yn ‘ganibaliaeth dŵr tawdd’, ac mae’n ystyriaeth go frawychus yn wir. Ar ddiwedd yr oes iâ ddiwethaf, Lywydd, cododd lefel y môr fwy na throedfedd bob degawd. Nid oes gennym gymaint o iâ ag a oedd ganddynt bryd hynny, ond mae canlyniadau diflaniad rhew’r Arctig, gyda pheth ohono—mae rhan go helaeth ar yr Ynys Las ar dir, wrth gwrs, ac mae llawer o iâ ar dir yn yr Antarctig—ac er na fydd rhew sy’n arnofio yn effeithio ar lefel y môr, fe fydd hyn yn effeithio ar y lefel, a gallem wynebu angen cyflym i addasu i’r hyn sydd eisoes yn rhan anochel o’r system. Ond dylem wneud cymaint â phosibl yn awr i atal unrhyw ddifrod gwaeth na’r hyn sydd bellach yn anochel.

Climate change, of course, is a global threat and requires a global response. International co-operation, each nation doing its part, will be essential to mitigate the threat that climate change poses, and to react to the effects of our warming world. The Paris agreement, as has been mentioned, will enter into force in two days’ time on 4 November. After being agreed in December 2015, it was ratified remarkably quickly for an international treaty, hopefully a precedent for other treaties that might be on the horizon in the not-too-distant future. It suggests that there is a growing recognition of the desperate need to do something before irreparable damage is done to our planet. It was an unexpected outcome of the conference that the emissions goal was increased beyond was previously agreed. While keeping temperatures well below 2 degrees above pre-industrial levels and pursuing efforts to limit the temperature increase to 1.5 degrees above pre-industrial levels had already been decided, the agreement also now sets an aim for emissions to peak as soon as possible and for emissions from human activity and absorption by carbon sinks to balance sometime in the second half of the century.

We need to see the Welsh Government match this increasing global ambition. Every country, no matter its size, can play a meaningful role in reducing emissions, but we will need a new, radical approach. Indeed, I echo David Melding’s call for a revolution. We have seen Wales fall behind other countries, as my colleague Bethan Jenkins has mentioned. In Scotland, there has been real progress and, as a devolved country, it should act as an inspiration to us here. It’s not good enough that emissions have fallen by just 18 per cent in Wales since 1990, while sea ice shrinks and sea levels rise.

The well-being of future generations Act commits Wales to being a nation that, when doing anything to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of Wales, takes into account of whether doing such a thing may make a positive contribution to global well-being. This must become more than a pleasant aspiration on paper. It must result in real action being taken, and urgently. The Welsh Government should start by endorsing the Paris agreement before attending the Marrakesh climate change conference later this month. This would signal that Wales takes seriously its responsibility for working to tackle climate change alongside our neighbours and as part of the global community.

The UK’s vote to leave the European Union will make things harder. Collaboration with the rest of the continent could be endangered at a time when it is needed more than ever, but it also presents Wales with an opportunity to set a distinct and more ambitious path. Given the current political atmosphere in England, it would not be surprising if we saw environmental legislation being watered down once the UK leaves the European Union. As responsibility for the environment is already devolved, Wales can be more radical and remain steadfast in our commitment to reducing emissions. On this point—I’m feeling in a very optimistic mood today—I hope that the Cabinet Secretary will today indicate whether or not her Government is prepared to take the opportunity that is coming in the coming years for Wales to take its place at every global conference and international organisation as a member in its own right, as a sub-state nation, when it comes to climate change and the environment—that we will actively seek membership for our country in global organisations where, perhaps, the European Union has represented us in the past, and to ensure that the United Kingdom does not speak for us once we have left the European Union.

Of course, the impact of leaving the EU is more than just political. EU funding that currently backs environmental projects will be lost. Programmes like Glastir, the sustainable land management scheme, will need to find alternative funding to replace the support from the EU agricultural fund for rural development. We cannot let climate change initiatives like this disappear when the funding from Europe dries up. The consequences of failing to act will be grave. There will be a huge impact upon human lives across the world. As the global temperature increases, the inhabitable areas of the world will change, causing food insecurity and leading to even more population displacement than we see now. Climate change is already an international crisis, and can only get worse if we do not act. Wales must play its own part, far bigger than the size of our population, in global efforts to prevent this disaster from happening.

Mae newid yn yr hinsawdd yn fygythiad byd-eang wrth gwrs, ac yn galw am ymateb byd-eang. Bydd cydweithrediad rhyngwladol, gyda phob cenedl yn gwneud ei rhan, yn hanfodol er mwyn lliniaru’r bygythiad y mae newid yn yr hinsawdd yn ei greu, ac i ymateb i effeithiau cynhesu ar ein byd. Bydd cytundeb Paris, fel y crybwyllwyd, yn dod i rym ymhen deuddydd, ar 4 Tachwedd. Ar ôl cael ei gytuno ym mis Rhagfyr 2015, cafodd ei gadarnhau’n hynod o gyflym o ystyried ei fod yn gytundeb rhyngwladol, sy’n gynsail, gobeithio, i gytundebau eraill a allai fod ar y gorwel yn y dyfodol cymharol agos. Mae’n awgrymu bod yna gydnabyddiaeth gynyddol o’r angen dybryd i wneud rhywbeth cyn y gwneir difrod anadferadwy i’n planed. Un canlyniad annisgwyl o’r gynhadledd oedd bod y nod ar gyfer allyriadau wedi ei godi y tu hwnt i’r hyn a gytunwyd yn flaenorol. Er bod penderfyniad eisoes wedi’i wneud i gadw tymereddau’n llawer is na 2 radd yn uwch na lefelau cyn-ddiwydiannol ac ymdrechu i gyfyngu ar y cynnydd yn y tymheredd i 1.5 gradd yn uwch na’r lefelau cyn-ddiwydiannol, mae’r cytundeb bellach yn gosod nod hefyd i allyriadau gyrraedd eu brig cyn gynted â phosibl ac i sicrhau cydbwysedd rhwng allyriadau o weithgarwch dynol a’u hamsugno gan ddalfeydd carbon rywbryd yn ystod ail hanner y ganrif.

Mae angen i ni weld Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â’r cynnydd hwn yn yr uchelgais byd-eang. Mae pob gwlad, beth bynnag fo’i maint, yn gallu chwarae rhan ystyrlon yn lleihau allyriadau, ond bydd angen ymagwedd newydd, radical arnom. Yn wir, ategaf alwad David Melding am chwyldro. Rydym wedi gweld Cymru yn llusgo ar ôl gwledydd eraill, fel y mae fy nghyd-Aelod Bethan Jenkins wedi sôn. Yn yr Alban, bu cynnydd gwirioneddol ac fel gwlad ddatganoledig, dylai fod yn ysbrydoliaeth i ni yma. Nid yw’n ddigon da nad yw allyriadau wedi lleihau mwy na 18 y cant yng Nghymru ers 1990, wrth i rew môr leihau ac wrth i lefelau’r môr godi.

Mae Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ymrwymo Cymru i fod yn genedl sydd, wrth iddi fynd ati i wneud unrhyw beth i wella lles economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru, yn ystyried a yw gwneud rhywbeth o’r fath yn gyfraniad cadarnhaol i les byd-eang. Rhaid i hyn fod yn fwy na dyhead dymunol ar bapur. Rhaid iddo arwain at roi camau go iawn ar waith, a hynny ar frys. Dylai Llywodraeth Cymru ddechrau drwy ategu cytundeb Paris cyn mynychu cynhadledd newid hinsawdd Marrakesh yn ddiweddarach y mis hwn. Byddai hyn yn arwydd fod Cymru o ddifrif ynglŷn â’i chyfrifoldeb i weithio i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd ochr yn ochr â’n cymdogion ac fel rhan o’r gymuned fyd-eang.

Bydd pleidlais y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd yn gwneud pethau’n anos. Gallai gwaith ar y cyd â gweddill y cyfandir fod mewn perygl ar adeg pan fo’i angen yn fwy nag erioed, ond mae hefyd yn rhoi cyfle i Gymru ddilyn trywydd penodol a mwy uchelgeisiol. O ystyried yr awyrgylch gwleidyddol presennol yn Lloegr, ni fyddai’n syndod pe gwelem ddeddfwriaeth amgylcheddol yn cael ei glastwreiddio pan fydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Gan fod cyfrifoldeb dros yr amgylchedd eisoes wedi’i ddatganoli, gall Cymru fod yn fwy radical a pharhau i fod yn gadarn yn ein hymrwymiad i leihau allyriadau. Ar y pwynt hwn—rwy’n teimlo mewn hwyliau optimistaidd iawn heddiw—rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet heddiw yn dangos a yw ei Llywodraeth yn barod i fanteisio ar y cyfle sy’n dod yn y blynyddoedd i ddod i Gymru gymryd ei lle ym mhob cynhadledd fyd-eang a sefydliad rhyngwladol fel aelod yn ei hawl ei hun, fel cenedl is-wladwriaethol, o ran newid yn yr hinsawdd a’r amgylchedd—y byddwn yn mynd ati i geisio aelodaeth i’n gwlad mewn sefydliadau byd-eang lle y bu’r Undeb Ewropeaidd yn ein cynrychioli yn y gorffennol efallai, ac i sicrhau nad yw’r Deyrnas Unedig yn siarad ar ein rhan ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.

Wrth gwrs, mae effaith gadael yr UE yn fwy na gwleidyddol yn unig. Bydd cyllid yr UE sydd ar hyn o bryd yn cefnogi prosiectau amgylcheddol yn cael ei golli. Bydd angen i raglenni fel Glastir, y cynllun rheoli tir cynaliadwy, ddod o hyd i gyllid amgen i gymryd lle’r cymorth o gronfa amaethyddol yr UE ar gyfer datblygu gwledig. Ni allwn adael i fentrau newid yn yr hinsawdd fel hyn ddiflannu pan ddaw’r cyllid o Ewrop i ben. Bydd canlyniadau methu gweithredu yn ddifrifol. Bydd yna effaith enfawr ar fywydau pobl ar draws y byd. Wrth i dymheredd byd-eang godi, bydd ardaloedd cyfannedd y byd yn newid, gan beryglu cyflenwadau bwyd a chan arwain at fwy byth o ddadleoli poblogaethau nag a welwn yn awr. Mae newid hinsawdd eisoes yn argyfwng rhyngwladol, ac ni all ond gwaethygu os na weithredwn. Rhaid i Gymru chwarae ei rhan ei hun, yn llawer mwy na maint ein poblogaeth, mewn ymdrechion byd-eang i atal y trychineb hwn rhag digwydd.

‘The Arctic ocean is warming up, icebergs are growing scarcer and in some places the seals are finding the water too hot, according to a report to the Commerce Department yesterday from Consulafft, at Bergen, Norway.

‘Reports from fishermen, seal hunters and explorers all point to a radical change in climate conditions and hitherto unheard-of temperatures in the Arctic zone. Exploration expeditions report that scarcely any ice has been met as far north as 81 degrees 29 minutes. Soundings to a depth of 3,100 meters showed the gulf stream still very warm. Great masses of ice are being replaced by moraines of earth and stones, the report continued, while at many points well known glaciers have entirely disappeared.

‘Very few seals and no white fish are found in the eastern Arctic, while vast shoals of herring and smelts which have never before ventured so far north, are being encountered in the old seal fishing grounds. Within a few years it is predicted that due to the ice melt the sea will rise and make most coastal cities uninhabitable.’

I must apologise, because I neglected to mention that this report was from 2 November 1922, as reported in the ‘Washington Post’. Yes, you all saw it coming, didn’t you? But it doesn’t make this statement any less powerful and, hopefully, thought-provoking. I brought it to your attention, this article, because I want the Members of this Assembly to critically examine the data upon which the so-called climate change debate is based. It is often quoted that the overwhelming opinion of the scientific establishment is in agreement that climate is warming due to man’s activity. What is not divulged is that the vast majority of this scientific body are not climatologists at all and that amongst true climatologists, the percentage of believers falls dramatically.

There is also a great deal of evidence to prove that anti-global-warming scientists do not get funding and their work is rarely published, whilst anyone who puts the appendage ‘due to global warming’ at the end of their work invariably gets into print. There can be no doubt that there are huge vested interests, both in the scientific and the commercial world, in promoting this global warming agenda—to say nothing of the political agenda. However, a true appraisal of the scientific data shows empirical knowledge based over a tiny historical period. Facts about the longer historical evidence are fastidiously ignored, as is evidenced by the article I have just presented.

It takes just a glance at climatic history, with unbiased perspective, to see that climate change is, in fact, cyclical. In Roman Britain, grapes were grown as far north as Newcastle, whilst, in Victorian times, the Thames froze over regularly. We are told time and time again that the ice in the Arctic is melting to critical levels. Yet, even a cursory look at the history shows this happens on a regular basis. In 1962, for instance, two American submarines met at the North Pole, crushing up through the ice, which was said to be just 2 ft thick. Submarines have been able to repeat this exercise on many occasions since. Incidentally, this would not be able to be achieved at this present time.

Looked at objectively, there is a huge amount of scientific evidence to prove the cyclical pattern of world climate, a great deal of it far more dramatic than that which we are experiencing at the present time. I leave you with one last observation: there has been no discernible temperature rise for the last 15 years—a rather embarrassing admission by no less a body than the Intergovernmental Panel on Climate Change. Global warming proponents put this down to a short hiatus, and I quote one article here—just a pause in this global warming cycle.

I put this paper to you for just one reason: it’s to let you know that you cannot accept, without questioning, scientific evidence that’s put before you by interested bodies. I ask you just to look at this—I will agree with all of you, and all Simon has said, and all Bethan said, with regard to us having renewables. I am a great believer in renewables. I think, in fact, that Wales should look at water-generated energy, rather than a wind-generated energy—after all, we’re one of the wettest places on earth. So, this is not to say that we shouldn’t carry on with this business, it’s simply to make you question the reasons we are doing it. Thank you.

Mae môr yr Arctig yn cynhesu, mae mynyddoedd iâ’n prinhau ac mewn rhai mannau mae’r dŵr yn rhy boeth i’r morloi, yn ôl adroddiad i’r Adran Fasnach ddoe gan Consulafft, yn Bergen, Norwy.

Mae adroddiadau gan bysgotwyr, helwyr morloi a fforwyr i gyd yn pwyntio at newid radical yn yr hinsawdd a thymereddau nas clywyd am eu tebyg hyd yma yn yr Arctig. Mae teithiau archwilio yn adrodd na cheir fawr ddim rhew mor bell i’r gogledd ag 81 gradd 29 munud. Mae plymiadau i ddyfnder o 3,100 metr yn dangos bod llif y Gwlff yn dal yn gynnes iawn. Aeth yr adroddiad rhagddo i ddweud bod crynswth mawr o iâ yn cael ei ddisodli gan farianau o bridd a cherrig, ac ar lawer o bwyntiau mae rhewlifoedd cyfarwydd wedi diflannu’n gyfan gwbl.

Ni welir ond ychydig iawn o forloi a dim pysgod gwyn yn yr Arctig dwyreiniol, ond mae heigiau enfawr o benwaig a brwyniaid môr nad ydynt erioed wedi mentro mor bell i’r gogledd o’r blaen, yn cael eu codi wrth hen fannau pysgota morloi. Mewn ychydig flynyddoedd, rhagwelir y bydd y môr yn codi am fod y rhew’n toddi ac yn gwneud y rhan fwyaf o ddinasoedd arfordirol yn anghyfannedd.

Rhaid i mi ymddiheuro, gan fy mod wedi anghofio sôn mai adroddiad o 2 Tachwedd 1922 oedd hwn fel y’i cyhoeddwyd yn y ‘Washington Post’. Ie, fe wnaethoch i gyd ei weld yn dod, oni wnaethoch? Ond nid yw’n gwneud y datganiad hwn yn llai pwerus mewn unrhyw fodd, a gobeithio ei fod yn peri i rywun feddwl. Rwy’n tynnu eich sylw at yr erthygl hon am fy mod am i Aelodau’r Cynulliad hwn edrych yn feirniadol ar y data y mae’r hyn a elwir yn ddadl newid hinsawdd yn seiliedig arno. Yn aml, dywedir bod cytundeb barn ymhlith mwyafrif helaeth o’r sefydliad gwyddonol fod yr hinsawdd yn cynhesu oherwydd gweithgaredd pobl. Yr hyn nas datgelir yw nad yw’r mwyafrif helaeth o’r corff gwyddonol hwn yn hinsoddegwyr o gwbl ac ymhlith hinsoddegwyr go iawn, mae canran y rhai sy’n credu yn lleihau’n ddramatig.

Ceir llawer iawn o dystiolaeth hefyd i brofi nad yw gwyddonwyr sy’n gwrthwynebu’r ddadl ynglŷn â chynhesu byd-eang yn cael cyllid ac anaml y caiff eu gwaith ei gyhoeddi, ond mae unrhyw un sy’n ychwanegu ‘o ganlyniad i gynhesu byd-eang’ ar ddiwedd eu gwaith yn ddieithriad yn cael eu cyhoeddi. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod yna fuddiannau breintiedig enfawr i’w cael yn y byd gwyddonol a’r byd masnachol, o hyrwyddo’r agenda cynhesu byd-eang—heb sôn am yr agenda wleidyddol. Fodd bynnag, mae arfarniad cywir o’r data gwyddonol yn dangos gwybodaeth empirig sy’n seiliedig ar gyfnod hanesyddol eithriadol o fyr. Caiff ffeithiau am y dystiolaeth hanesyddol hwy eu hanwybyddu’n ddeddfol, fel y mae’r erthygl rwyf newydd ei chyflwyno yn ei dystio.

Nid oes ond angen bwrw golwg sydyn ar hanes hinsoddol, gyda phersbectif diduedd, i weld bod newid yn yr hinsawdd, mewn gwirionedd, yn gylchol. Yn y Brydain Rufeinig, câi grawnwin eu tyfu mor bell i’r gogledd â Newcastle, ac yn oes Fictoria, roedd rhew dros y Tafwys yn rheolaidd. Dywedir wrthym dro ar ôl tro fod y rhew yn yr Arctig yn toddi i lefelau critigol. Eto i gyd, mae cipolwg brysiog hyd yn oed ar yr hanes yn dangos bod hyn yn digwydd yn rheolaidd. Yn 1962, er enghraifft, cyfarfu dwy long danfor Americanaidd ym Mhegwn y Gogledd, gan falu’r rhew o’u blaenau nad oedd ond yn ddwy droedfedd o drwch yn ôl y sôn. Mae llongau tanfor wedi gallu ailadrodd yr ymarfer hwn ar sawl achlysur ers hynny. Gyda llaw, ni fyddai modd gwneud hyn ar hyn o bryd.

O edrych arni’n wrthrychol, mae llawer iawn o dystiolaeth wyddonol i brofi patrwm cylchol hinsawdd y byd, gyda llawer iawn ohono’n llawer mwy dramatig na’r hyn rydym yn ei brofi ar hyn o bryd. Rwy’n eich gadael gydag un sylw olaf: ni fu unrhyw gynnydd amlwg yn y tymheredd dros y 15 mlynedd diwethaf—cyfaddefiad gan neb llai na’r Panel Rhynglywodraethol ar Newid yn yr Hinsawdd sy’n peri peth embaras. Mae’r rhai sy’n credu mewn cynhesu byd-eang yn dweud mai toriad byr yw hwn, ac rwy’n dyfynnu un erthygl yma—dim ond saib yn y cylch cynhesu byd-eang.

Rwy’n cyflwyno’r papur hwn i chi am un rheswm yn unig, sef i roi gwybod i chi na allwch dderbyn tystiolaeth wyddonol a roddwyd ger eich bron gan gyrff sydd â diddordeb heb gwestiynu’r wybodaeth honno. Gofynnaf i chi edrych ar hyn—fe gytunaf â phob un ohonoch, a phob dim y mae Simon wedi’i ddweud, a’r cyfan a ddywedodd Bethan, o ran cael ynni adnewyddadwy. Rwy’n gredwr mawr mewn ynni adnewyddadwy. Mewn gwirionedd, rwy’n meddwl y dylai Cymru edrych ar ynni a gynhyrchir gan ddŵr, yn hytrach nag ynni a gynhyrchir gan y gwynt—wedi’r cyfan, rydym yn un o’r mannau gwlypaf ar y ddaear. Felly, nid yw hyn yn dweud na ddylem barhau â’r busnes hwn. Yn syml iawn, ei ddiben yw gwneud i chi gwestiynu’r rhesymau pam rydym yn gwneud hynny. Diolch.

I think we should all question the reasons we are doing this. And if we’re not to listen to interested bodies, are we to listen to disinterested bodies, then, or how are we supposed to proceed? I have to say that a bit of critical examination, which you are right to highlight as being needed in any discussion of this kind—it works both ways, really, as well as being objective and unbiased as well. So, you know, it’s right that all views are heard, but I have to say that the overwhelming—the absolute overwhelming—evidence is there, and that you cannot deny, that climate change is a reality, no matter what the ‘Washington Post’ said in 1922, with all due respect. And it’s something that we can’t get away from, and it’s something, certainly, that we won’t bury our heads in the sand about.

A’r hyn rwyf i eisiau ei wneud yn fy nghyfraniad i y prynhawn yma yw atgoffa Aelodau, fel rwyf wedi gwneud yn flaenorol yn y Siambr yma, o’r gwaith a wnaeth Pwyllgor Amgylchedd a Chynaliadwyedd y Cynulliad diwethaf. Un o’r gweithredoedd olaf gan y pwyllgor, a dweud y gwir, oedd cyhoeddi ei adroddiad ar ddyfodol ynni craffach i Gymru. Mi oedd yna lu o argymhellion, wrth gwrs, yn yr adroddiad yna, ac mae rhywun yn poeni weithiau bod rhai o’r adroddiadau yma yn mynd ar goll rhwng Cynulliadau. Ac nid wyf yn ymddiheuro am y ffaith fy mod i’n atgoffa Aelodau o fodolaeth yr adroddiad yna, ac, yn sicr, Ysgrifennydd y Cabinet hefyd, oherwydd mae rhywun yn teimlo bod nifer o’r argymhellion yna yn mynd ar goll braidd, lle bod ganddyn nhw, rwy’n teimlo, gyfraniad pwysig i’w wneud, yn enwedig, efallai, o ran prif ffocws fy nghyfraniad i, o safbwynt arbed ynni, a sicrhau ein bod ni’n lleihau’r galw sydd yna am ynni, a’n bod ni’n helpu pobl i ddefnyddio ynni yn fwy effeithlon. Er enghraifft, mae’r Almaen, fel rŷm ni’n gwybod, wedi ymrwymo erbyn 2050 i sicrhau bod 80 y cant o’i hynni yn dod o ffynonellau adnewyddadwy, ac mae hefyd wedi ymrwymo ei bod hi’n torri ei defnydd ynni mewn adeiladau gan 80 y cant hefyd. Mae un agwedd yn mynd law yn llaw â’r agwedd arall, a hynny yn ei dro, wrth gwrs, yn ôl cynlluniau’r Almaen, yn mynd i greu miliynau o swyddi a chyfrannu yn adeiladol at ei GDP hefyd.

Nawr, rŷm ni’n gwybod bod aelwydydd yn y Deyrnas Unedig yn gwario rhyw 80 y cant o’u costau ynni yn gwresogi ystafelloedd a dŵr yn y cartref. Felly, fel rŷm ni’n gwybod, mae angen inni wneud yn siŵr bod cartrefi mor effeithiol ag sy’n bosib o ran ynni i gadw gwres, ac felly, wrth gwrs, i leihau costau, yn ogystal â’r manteision eraill. Rwyf wedi sôn, wrth gwrs, ddegau o weithiau ynglŷn â’r gyfarwyddeb perfformiad ynni adeiladau sydd wedi dod o gyfeiriad yr Undeb Ewropeaidd—y nod yma sydd gennym ni, sy’n dal i fod ar hyn o bryd, am y tro beth bynnag, i fod yn agos at sero o ran allyriadau erbyn diwedd 2020. Ac mi oedd penderfyniad Llywodraeth Cymru yn y Cynulliad diwethaf, wrth gwrs, i ymgynghori ar gyrraedd safonau perfformiad ynni sy’n 25 y cant neu 40 y cant yn fwy effeithlon na safon 2010, ac wedyn dim ond mynd am 8 y cant fel canlyniad, yn siomedig.

Er bod newid, wrth gwrs, yn mynd i fod o safbwynt yr ymrwymiadau Ewropeaidd, am wn i, rŷm ni’n gorfod cwrdd â nhw, byddwn i’n awyddus i weld mai cychwyn y daith yw cyrraedd y nod honno, ac nid diwedd taith yn y pen draw. Oherwydd mae’r drefn bresennol o barhau i adeiladu tai sydd ddim yn ddigon ynni effeithlon yn cloi’r aneffeithlonrwydd yna i mewn am oes y tai yna, ac felly’n golygu nad ŷm ni’n cyflawni’r lefel o effeithlonrwydd ynni y byddem ni gyd eisiau ei gweld tra bo’r tai yna’n bodoli, heb, wrth gwrs, fynd i gost ychwanegol o retroffitio’r tai yna. Felly, mae’n yn agwedd gwbl allweddol o’r gwaith, a’r retroffitio hefyd, gan fod nifer o dai sydd gennym ni nawr yn rhai a fydd yn dal yma mewn 50 mlynedd, wrth gwrs. Mae Arbed a Nyth, fel rŷm ni wedi clywed, yn gwneud cyfraniad, ond cyfraniad pitw yw hynny, wrth gwrs, er mor bwysig yw e, yng nghyd-destun maint yr her sydd yn ein hwynebu ni. Mi oedd Plaid Cymru, wrth gwrs, am fuddsoddi biliynau o bunnau dros y ddau ddegawd nesaf i gwrdd â’r her yna, drwy’r comisiwn isadeiledd cenedlaethol i Gymru, ac rwyf yn teimlo bod yn rhaid inni godi’n gêm yn y maes yma.

Fe glywsom gyfeiriad at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Wel, wrth gwrs, rŷm ni’n sôn fan hyn nid yn unig am fanteision amgylcheddol o safbwynt lleihau allyriadau carbon, ond hefyd y manteision economaidd sylweddol o safbwynt creu swyddi, a hefyd rhai cymdeithasol o safbwynt mynd i’r afael â thlodi tanwydd. Felly, os ydym ni o ddifri ynglŷn â chyrraedd datblygu cynaliadwy yng Nghymru, ac os ydym ni o ddifri ynglŷn â chyflawni’r ymrwymiadau rŷm ni’n awyddus i’w cwrdd â nhw o safbwynt cytundeb Paris, yna mae’n rhaid inni gychwyn wrth ein traed a sicrhau ein bod ni’n lleihau’r defnydd o ynni rŷm ni’n ei ddefnyddio yng Nghymru, a gwneud hynny yn bennaf, wrth gwrs, drwy’r stoc dai.

Rwy’n credu y dylem i gyd gwestiynu’r rhesymau pam rydym yn gwneud hyn. Ac os nad ydym yn gwrando ar gyrff sydd â diddordeb, a ddylem wrando ar gyrff nad oes ganddynt ddiddordeb, felly, neu sut rydym i symud ymlaen? Mae’n rhaid i mi ddweud eich bod yn iawn i dynnu sylw at ychydig o archwilio beirniadol fel rhywbeth sydd ei angen mewn unrhyw drafodaeth o’r math hwn—mae’n gweithio’r ddwy ffordd, mewn gwirionedd, yn ogystal â bod yn wrthrychol ac yn ddiduedd hefyd. Felly, wyddoch chi, mae’n iawn i farn pawb gael ei chlywed, ond mae’n rhaid i mi ddweud bod y mwyafrif llethol—gwirioneddol lethol—o dystiolaeth yno, ac na allwch wadu bod newid hinsawdd yn realiti, beth bynnag a ddywedai’r ‘Washington Post’ yn 1922, gyda phob parch. Ac mae’n rhywbeth na allwn ddianc rhagddo, ac mae’n rhywbeth, yn sicr, na fyddwn yn claddu ein pennau yn y tywod yn ei gylch.

And what I want to do in my contribution this afternoon is remind Members, as I have done previously in this Chamber, of the work done by the Environment and Sustainability Committee in the previous Assembly. One of the final acts of the committee, indeed, was to publish its report on the future of smarter energy for Wales. There were all sorts of recommendations, of course, contained within that report, and one is concerned on occasion that some of these reports do become lost between Assemblies. And I don’t apologise for the fact that I am reminding Members of the existence of that report, and, certainly, the Cabinet Secretary too, because one does feel that a number of those recommendations have perhaps been lost, when I believe they have an important contribution to make, particularly, perhaps, in terms of the main focus of my contribution, from a saving energy perspective, and ensuring that we reduce the demand for energy, and that we help people to use energy in a more efficient way. For example, Germany, as we know, is committed by 2050 to ensure that 80 per cent of its energy comes from renewable sources, but it’s also committed to cutting its energy use in buildings by 80 per cent too. The one goes hand in hand with the other, of course, and that in turn, of course, according to the German plans, will create millions of jobs and contribute constructively to its gross domestic product too.

Now, we know that homes in the UK spend some 80 per cent of their energy costs on heating rooms and water in their homes. So, as we know, we need to ensure that homes are as efficient as possible in terms of energy usage, in terms of retaining heat and, therefore, reducing costs, as well as the other benefits that ensue from that. I have mentioned, of course, dozens of times the energy performance of buildings directive from the European Union—this aim that we currently still have, for the time being at least, of getting close to zero in terms of emissions by the end of 2020. And the decision by the Welsh Government in the previous Assembly to consult on achieving energy performance standards that are 25 per cent or 40 per cent more effective than the 2010 standards, and then settle for 8 per cent, was very disappointing.

Although, of course, there is going to be a change in terms of the European commitments, I suspect, that we will be duty-bound to meet, I would be hopeful that reaching that aim would be the beginning of the journey, rather than the end of that journey. Because the current system of continuing to construct homes that aren’t sufficiently energy efficient does lock that inefficiency in for the lifespan of those homes, which means that we can’t achieve the level of energy efficiency that we’d all want to see whilst those homes remain in existence, without, of course, going into the additional costs of retrofitting those homes. Therefore, it is a crucially important part of that work, and the retrofitting as well, as we do have so many homes that will still be here in 50 years’ time. Arbed and Nest make a contribution, as we’ve heard, but it’s a very small contribution, of course, despite its importance, in the context of the scale of the challenge facing us. Plaid Cymru, of course, wanted to invest billions of pounds over the next two decades to meet that challenge, through the national infrastructure commission for Wales, and I do feel that we have to raise our game in this particular area.

We heard reference to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 earlier. Well, of course, we are talking here not only about environmental benefits in terms of reducing carbon emissions, but also economic benefits in terms of job creation and social benefits in terms of tackling energy poverty. So, if we are serious about achieving sustainable development in Wales, and if we are serious about delivering the commitments that we want to meet in terms of the Paris agreement, then we have to start at our feet and ensure that we reduce the use of energy in Wales, and do so mainly through the housing stock.

I don’t want to fight climate change battles with climate change sceptics and climate change deniers again. I would simply say, for those who are interested in looking at where the science is on this—a very good lecture was given by Lord Stern at the Royal Society on 28 October this month on the criticality of the next 10 years, and, by the way, the challenges and the opportunities that come from that as well if we respond to it in the right way. So, I’m not going to go fighting over past battles that have frankly been put to bed.

We are in an unprecedented period of climate change, and unless we take action, and in a speedy way—. Lord Stern originally said, way back in the Stern report, that we have to take immediate action, we have to invest in the right measures, and invest in it heavily to drive forward change in mitigation and adaptation. He is now saying that we are behind the curve again. We’ve got to really speed it up. And, in fact, Lord Deben’s report that was produced last year, from the climate change commission, which was presented in the House of Commons, said exactly the same—there is now an even greater urgency to move on. And we can do it, and we all have a role, as individuals, as families, as communities, and as Government at all levels. And it was great to see last Saturday—I couldn’t go and join them because I had other meetings—that Surfers against Sewage—who wouldn’t be against sewage, frankly—together with Stop Climate Chaos were down on the beaches at Porthcawl clearing the beaches, but also—. There were 50-odd people there apparently—the youngest one was literally a baby in arms, and, of course, some people who were in more advanced years—cleaning the beach, but also talking together about what they could do locally in terms of initiatives to make the planet better and to develop community energy schemes and so on.

I was there back in 2009 when the Cumbria floods happened—when they hit. I was actually standing in the Met Office. Hilary Benn, Secretary of State at the time, had brought together, in a great innovation, the Met Office and the Environment Agency in a flood forecasting centre in London. I was there looking at the panels as we were able to say, with around about 36 hours’ advanced notice, the scale of what was going to hit us, and it did hit. As we know, the cost to Cumbria was not far short of £300 million damage, economically, to the local area. Bridges were swept away and rivers changed their courses overnight. Bill Barker, a local policeman, lost his life on a bridge that was swept away in the floods. And there was more besides: the devastation to hundreds, if not thousands of people, who weren’t out of their houses temporarily, but for months, and in some cases, actually, for years to come as well. Since then, we’ve seen more and more and more.

There can be nothing controversial now about saying that the frequency and the intensity of traumatic weather incidents here and abroad is recognised by everybody as being more severe, more frequent, more devastating for lives. And whilst it hits us in this country—. And I was there, by the way, as well when we produced the maps that were showing the scare stories in the newspapers of the land that showed the potential, over the next 50 to 100 years, of coastal inundation, and we saw what the effects of that would be in places like East Anglia and the Fenland. But we also produced the action plans and the toolkit that would say what we could do to actually avoid this happening in its entirety—to work with nature where we had to and to defend where we had to as well. There are ways out of these situations if we choose to actually do it. But it is pressing and it is urgent.

It was great that the Welsh Government was represented there last year at COP21 in Paris, and they were not only part of the negotiations that were going on but also the ratification of what would be done by policy makers, then, in the regions and in the nations here on the ground. I was there as part of the global alliance of legislatures, looking at the practical implementation of what flowed from COP21. And COP21 was significant—we had, for the first time, the big, global players that we needed to be there. There was agreement that that wasn’t the end of it—that was only the start of it. We then needed to ratchet it up.

That, I think, is where we need to look here at Wales. How do we ratchet it up? How ambitious are we going to be? In my final comments, let me say: we can do this—we can do this. How intent are we at keeping fossil fuels in the ground? How intent are we at driving community energy and clean, green energy, and at building green jobs around that, using energy efficiency as national infrastructure to boost economic growth, and using renewables, including the tidal lagoon? It’s absolutely scandalous that we’re not using the second-highest tidal drop in the world right on our doorstep here. What more can we do with liquefied petroleum gas and with getting rid of petrol and diesel and moving to LPG and electric transport? A development of a south Wales and north Wales integrated, low-cost public transport—decarbonised system or low-carbon system; incentivising carbon reduction in the higher-intensive industries, including down the road here in the steel industry; not just zero-carbon homes, but energy-positive homes, like the SOLCER house; and recognising and explicitly rewarding public and environmental goods, including climate change adaptation and flood alleviation in our rural and agricultural policies—all that and so much more. We have led the way in Wales before. We can do it again, and we can do even more. And I think there’s a will in this Chamber today to urge the Minister to be bold and all her colleagues as well.

Nid wyf eisiau ymladd brwydrau newid yn yr hinsawdd gyda’r rhai sy’n amau ac yn gwadu bodolaeth newid yn yr hinsawdd eto. Byddwn yn dweud yn syml, i’r rhai sydd â diddordeb mewn edrych ar y wyddoniaeth ar hyn—rhoddwyd darlith dda iawn gan yr Arglwydd Stern yn y Gymdeithas Frenhinol ar 28 Hydref y mis hwn ar bwysigrwydd allweddol y 10 mlynedd nesaf, a hefyd, gyda llaw, yr heriau a’r cyfleoedd a ddaw o hynny os ydym yn ymateb iddo yn y ffordd iawn. Felly, nid wyf yn mynd i barhau i ymladd brwydrau’r gorffennol sydd eisoes wedi’u datrys a bod yn onest.

Rydym mewn cyfnod digynsail o newid yn yr hinsawdd, ac oni bai ein bod yn gweithredu, a hynny’n gyflym—. Dywedodd yr Arglwydd Stern yn wreiddiol, ymhell yn ôl yn adroddiad Stern, fod yn rhaid i ni roi camau ar waith ar unwaith, mae’n rhaid i ni fuddsoddi yn y mesurau cywir, a buddsoddi’n drwm i hybu newid yn y broses o liniaru ac addasu. Mae bellach yn dweud ein bod ar ei hôl hi eto. Mae’n rhaid i ni gyflymu pethau’n sylweddol. Ac mewn gwirionedd, roedd adroddiad yr Arglwydd Deben a gynhyrchwyd y llynedd gan y comisiwn ar y newid yn yr hinsawdd, ac a gyflwynwyd yn Nhŷ’r Cyffredin, yn dweud yr un peth yn union—mae mwy fyth o frys i symud ymlaen. Ac fe allwn wneud hynny, ac mae gennym oll ran i’w chwarae, fel unigolion, fel teuluoedd, fel cymunedau, ac fel Llywodraethau ar bob lefel. Ac roedd yn wych gweld, ddydd Sadwrn diwethaf—ni allwn ymuno â hwy am fod gennyf gyfarfodydd eraill—fod Surfers against Sewage—pwy na fyddai yn erbyn carthffosiaeth a bod yn onest—ynghyd ag Atal Anhrefn Hinsawdd i lawr ar y traethau ym Mhorthcawl yn clirio’r traethau, ond hefyd—. Roedd yna oddeutu 50 o bobl yno mae’n debyg—gyda’r ieuengaf yn llythrennol yn fabi bach, ac wrth gwrs, pobl a oedd yn fwy oedrannus—yn glanhau’r traeth, ond hefyd yn siarad gyda’i gilydd am yr hyn y gallent ei wneud yn lleol o ran mentrau i wneud y blaned yn well ac i ddatblygu cynlluniau ynni cymunedol ac yn y blaen.

Roeddwn i yno yn ôl yn 2009 pan ddigwyddodd llifogydd Cumbria—pan wnaethant daro. Roeddwn yn sefyll yn y Swyddfa Dywydd mewn gwirionedd. Roedd Hilary Benn, yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd, wedi dod â’r Swyddfa Dywydd ac Asiantaeth yr Amgylchedd at ei gilydd ar ffurf cynllun arloesol y ganolfan darogan llifogydd yn Llundain. Roeddwn yno’n edrych ar y paneli fel y gallem ddweud, gyda rhybudd o tua 36 awr ymlaen llaw, beth oedd maint yr hyn a oedd yn mynd i’n taro, ac fe wnaeth daro. Fel y gwyddom, nid oedd y gost i Cumbria yn bell o £300 miliwn o ddifrod, yn economaidd, i’r ardal leol. Cafodd pontydd eu hysgubo ymaith ac fe newidiodd afonydd eu cyrsiau dros nos. Collodd Bill Barker, heddwas lleol, ei fywyd ar bont a gafodd ei hysgubo i ffwrdd gan y llifogydd. Ac roedd mwy na hynny hefyd: y dinistr i gannoedd, os nad miloedd o bobl y bu’n rhaid iddynt adael eu tai, nid dros dro’n unig, ond am fisoedd, ac mewn rhai achosion, am flynyddoedd i ddod hefyd mewn gwirionedd. Ers hynny, rydym wedi gweld mwy a mwy a mwy.

Ni all fod dim yn ddadleuol yn awr ynglŷn â dweud bod pawb yn cydnabod bellach fod amlder a dwyster digwyddiadau tywydd trawmatig yma a thramor yn fwy difrifol, yn fwy aml, ac yn fwy dinistriol i fywydau. Ac er ei fod yn ein taro ni yn wlad hon—. Ac roeddwn yno hefyd, gyda llaw, pan gynhyrchwyd y mapiau a oedd yn dangos y straeon arswyd ym mhapurau newydd y wlad a oedd yn dangos y posibilrwydd, dros y 50 i 100 mlynedd nesaf, o orlifo arfordirol, a gwelsom beth fyddai effeithiau hynny mewn llefydd fel East Anglia a Fenland. Ond fe gynhyrchwyd cynlluniau gweithredu gennym hefyd a’r pecyn cymorth a fyddai’n dweud beth y gallem ei wneud i osgoi hyn rhag digwydd yn ei gyfanrwydd—i weithio gyda natur lle roedd rhaid i ni ac i amddiffyn lle roedd rhaid hefyd. Mae yna ffyrdd allan o’r sefyllfaoedd hyn os ydym yn dewis ei wneud mewn gwirionedd. Ond mae’r angen yn daer ac mae brys.

Roedd yn wych fod Llywodraeth Cymru wedi cael ei chynrychioli yno y llynedd yn COP21 ym Mharis, a’i bod nid yn unig yn rhan o’r trafodaethau a oedd yn mynd rhagddynt ond hefyd ei bod yn rhan o gadarnhau’r hyn a fyddai’n cael ei wneud gan wneuthurwyr polisi, felly, yn y rhanbarthau ac yn y cenhedloedd yma ar lawr gwlad. Roeddwn yno’n rhan o’r gynghrair fyd-eang o ddeddfwrfeydd, yn edrych ar weithrediad ymarferol yr hyn a ddeilliodd o COP21. Ac roedd COP21 yn arwyddocaol—am y tro cyntaf, roedd gennym y chwaraewyr mawr, byd-eang roedd angen i ni eu cael yno. Cafwyd cytundeb nad dyna oedd diwedd y mater—mai dechrau’n unig oedd hynny. Yna roedd angen i ni ddwysáu’r gwaith.

Rwy’n meddwl mai dyna ble y mae angen i ni edrych ar Gymru. Sut rydym yn dwysáu’r gwaith? Pa mor uchelgeisiol rydym am fod? Yn fy sylwadau olaf, gadewch i mi ddweud y gallwn wneud hyn—fe allwn wneud hyn. Pa mor benderfynol yr ydym o gadw tanwydd ffosil yn y ddaear? Pa mor benderfynol yr ydym o hybu ynni cymunedol ac ynni glân, gwyrdd, a datblygu swyddi gwyrdd o amgylch hynny, gan ddefnyddio effeithlonrwydd ynni fel seilwaith cenedlaethol i hybu twf economaidd, a defnyddio ynni adnewyddadwy, gan gynnwys y morlyn llanw? Mae’n gwbl warthus nad ydym yn defnyddio’r cwymp llanw ail uchaf yn y byd yma ar garreg ein drws. Beth arall y gallwn ei wneud gyda nwy petrolewm hylifedig a chael gwared ar betrol a diesel a symud at LPG a thrafnidiaeth drydanol? Datblygu trafnidiaeth gyhoeddus integredig cost isel yn ne Cymru a gogledd Cymru—system wedi’i datgarboneiddio neu system carbon isel; cymell lleihau carbon yn y diwydiannau uwch-ddwys, gan gynnwys i lawr y ffordd yma yn y diwydiant dur; nid cartrefi di-garbon yn unig, ond cartrefi ynni-bositif, fel y tŷ SOLCER; a chydnabod a mynd ati i wobrwyo nwyddau cyhoeddus ac amgylcheddol, yn cynnwys addasu i’r newid yn yr hinsawdd a lliniaru llifogydd yn ein polisïau gwledig ac amaethyddol—hyn oll a chymaint mwy. Rydym wedi arwain y ffordd yng Nghymru o’r blaen. Gallwn wneud hynny eto, a gallwn wneud mwy eto hyd yn oed. Ac rwy’n meddwl bod yna ewyllys yn y Siambr hon heddiw i annog y Gweinidog i fod yn eofn a’i holl gyd-Aelodau yn ogystal.

Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

I call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 15:44:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Diolch, Lywydd. I’m really pleased that Plaid Cymru have brought forward this debate on climate change today, especially in the run-up to the United Nations Framework Convention on Climate Change, COP22, in Marrakesh, where I will be attending to participate in discussions on this global challenge.

As we’ve heard, last year, my colleague Carl Sargeant, in his role as Minister for Natural Resources at the time, was present in Paris at COP21 and worked with other key partners to add to the momentum for a global deal. This included a private meeting with the UN Secretary General, Ban Ki-Moon, along with a small group of other state and regional governments, who are acknowledged as global leaders, where he discussed our collective impact to deliver climate action. So, although we cannot formally ratify the agreement ourselves, the Welsh Government has, of course, welcomed the commitment by the UK Government to do so.

So, 2015 was a momentous year, where we saw the adoption of the UN sustainable development goals and the agreement on a binding international framework for tackling climate change at the Conference of the Parties 21, where a new international agreement was signed by 195 national Governments. This not only sets the context for tackling the causes and consequences of climate change, but it also sets the context for the decarbonisation of the global economy.

In terms of today’s motion and point 1, the Welsh Government supports the motion and endorses the Paris agreement. Our Environment (Wales) Act 2016 provides us with the legislation to enable us to play our global part and deliver on this important agreement. The Paris agreement locks in a long-term objective to avoid catastrophic climate change and sets a long-term goal for net zero emissions in the second half of this century, which all countries will work together to achieve.

Colleagues will be aware that our environment Act received Royal Assent this year and was purposely designed with the international context in mind. The Act requires us to reduce our emissions by at least 80 per cent by 2050, but more importantly, there are also provisions in the Act to increase this target in the future, allowing us to keep up to date with advances in technology, international policy and the latest scientific evidence. So, our aim for at least an 80 per cent target reduction by 2050 is in line with wider UK and EU obligations.

Wales, along with the UK, is part of a leading group of countries taking legislative action to tackle climate change. Similarly, the environment Act requires us to set interim targets for 2020, 2030 and 2040, with a series of five-yearly carbon budgets to review our progress and ensure that we’re on track to meet our targets. We’re also required to set the interim targets and the first two carbon budgets by the end of 2018, taking into account a number of areas, such as science, technology and the most recent ‘Future Trends’ report, to name a few, which will take time to complete all of the analysis. By setting interim targets and carbon budgets, we can ensure ongoing and progressive reduction, based on evidence, technology and lead-in time. We’ll also need to take advice from the advisory body on what levels to set the budgets, ensuring that we are robust.

The Paris agreement put in place a global mechanism for countries to have national decarbonisation plans, to reduce emissions and revisit these every five years from 2020, with a view to raising ambition in the future. This is similar and very much in line with our environment Act framework, which requires a report to be published at each five-yearly budgetary period, setting out proposals and policies for meeting the carbon budget, including the areas of responsibility for each Welsh Government Minister’s portfolio. These policies and proposals will form our delivery plan, providing transparency and accountability, designed to help deliver emission savings and provide certainty to drive investment for a low-carbon economy.

Last year at COP21 the Welsh Government became a founding signatory of the RegionsAdapt initiative, which focuses on the adaptation actions we can deliver as state and regional Governments. These examples underline that partnership working at state and regional level can deliver action on a global scale, contrary to the myth that our action in Wales has no impact globally. More widely, the agreement continues the commitment to help developing countries, especially the poorest and most vulnerable. Members will be aware of our Wales for Africa programme, which celebrates its 10-year anniversary this year. Over the past five years, over 4.2 million trees have been planted in Mbale, Uganda. The project, which is part of Size of Wales, focuses on poverty alleviation and climate change adaptation and mitigation. As part of the celebration, I’m aware that my colleague the Cabinet Secretary for health was in Uganda last week. I think it’s very apparent that, as a result of this project, dozens of community-based tree nurseries promoting agri-forestry across the Mbale region have been created, and that has raised awareness of climate change to thousands of people, both in Uganda but also here at home.

Turning to point 2 of the motion, we again support this. I will not only be taking a message to Marrakesh about how, here in Wales, we endorse the agreement, but also about how, here in Wales, we already have legislation in place to deliver on this important long-term goal. I will also, in Marrakesh, be able to highlight our very pioneering legislation that’s already gaining international recognition, along with our action on waste, natural resource management and our Wales for Africa programme. As part of my visit, and as the vice-president of the international Network of Regional Governments for Sustainable Development, I’ll be taking an active part in a number of events and meetings highlighting the significant impact we are making, but also I will use the opportunity to learn from others.

Another important message I think I need to give is that we need to deliver on this commitment, not only for legislative reasons, but more importantly the case for action on climate change is very clear, and is a case that’s fundamental to our prosperity, our resilience and the health of our society, framing all aspects of our future.

If I can just turn to a couple of points that have been raised by Members, I heard what Mark Reckless said about the £70 million, and I had scrutiny before committee this morning. I think it was very good that Simon Thomas helpfully reminded us that UKIP wanted to remove the climate change budget completely. Climate change actions and policies are absolutely cross-government, so that £70 million will be across all portfolio activities, not just my own. But I hope that I did reassure committee members this morning about that.

I have a very wide and diverse portfolio, and I think part of that, the renewable energy part of the portfolio, is very exciting, particularly in areas where we’re working with community energy projects. Just last week, I opened the Taff Bargoed hydro scheme, and I’ve also visited a community windfarm. It’s very good to see how these communities are coming together, and how we’re able to support them.

I absolutely agree with Lee Waters about the energy efficiency programmes Arbed and Nest. I also think it’s important that we know more about the condition of our houses and our housing stock, and I’m co-funding a survey with my colleague Carl Sargeant, the Cabinet Secretary for Communities and Children, in relation to obtaining that information.

I think the point Steffan Lewis made about whether we’ll be able to be a member in our own right post EU is a very good one. How good would that be, to be able to go and do that? So, that’s something we can look at. Llyr Gruffydd referred to the ‘Energy Wales: A low carbon transition’ report, and Welsh Government will be bringing forward a response to that before the Christmas break. Also, like Huw Irranca-Davies said, you don’t want to argue again regarding climate change. The scientific evidence is very, very clear. Climate change is happening. Greenhouse gas emissions from man are extremely likely to be the dominant cause. Human influence on our climate is very clear, and recent anthropogenic emissions of greenhouse gases are the highest in history.

So, in conclusion, I do welcome this debate today and I very much look forward to representing Welsh Government in Marrakesh at COP22.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch iawn fod Plaid Cymru wedi cyflwyno’r ddadl hon ar newid yn yr hinsawdd heddiw, yn enwedig yn y cyfnod yn arwain at Gonfensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid yn yr Hinsawdd, COP22, ym Marrakesh, y byddaf yn ei fynychu i gymryd rhan mewn trafodaethau ar yr her fyd-eang hon.

Fel y clywsom, y llynedd, roedd fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, yn ei rôl fel y Gweinidog Cyfoeth Naturiol ar y pryd, yn bresennol ym Mharis yn COP21 a gweithiodd gyda phartneriaid allweddol eraill i ychwanegu at y momentwm i sicrhau cytundeb byd-eang. Roedd hyn yn cynnwys cyfarfod preifat gydag Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, Ban Ki-Moon, ynghyd â grŵp bach o lywodraethau taleithiol a rhanbarthol eraill, sy’n cael eu cydnabod fel arweinwyr byd-eang, lle roedd yn trafod ein heffaith ar y cyd i weithredu ar yr hinsawdd. Felly, er na allwn gadarnhau’r cytundeb yn ffurfiol ein hunain, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi croesawu’r ymrwymiad gan Lywodraeth y DU i wneud hynny.

Felly, roedd 2015 yn flwyddyn bwysig, lle y gwelsom nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig yn cael eu mabwysiadu a’r cytundeb ar fframwaith rhyngwladol rhwymedigol ar gyfer mynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd yn 21ain Cynhadledd y Partïon, lle y llofnodwyd cytundeb rhyngwladol newydd gan 195 o Lywodraethau cenedlaethol. Mae hyn yn gosod cyd-destun ar gyfer mynd i’r afael ag achosion a chanlyniadau newid yn yr hinsawdd, ond mae hefyd yn gosod y cyd-destun ar gyfer datgarboneiddio’r economi fyd-eang.

O ran cynnig heddiw a phwynt 1, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r cynnig ac yn cefnogi cytundeb Paris. Mae ein Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn darparu deddfwriaeth i’n galluogi i chwarae ein rhan fyd-eang a chyflawni ar y cytundeb pwysig hwn. Yn rhan annatod o gytundeb Paris, mae amcan hirdymor i osgoi newid hinsawdd trychinebus ac mae’n gosod nod hirdymor ar gyfer allyriadau sero net yn ystod ail hanner y ganrif hon, a bydd pob gwlad yn cydweithio i gyrraedd y nod hwnnw.

Bydd cyd-Aelodau’n ymwybodol fod ein Deddf yr amgylchedd wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol eleni ac fe’i cynlluniwyd yn bwrpasol gyda’r cyd-destun rhyngwladol mewn golwg. Mae’r Ddeddf yn ei gwneud yn ofynnol i ni leihau ein hallyriadau o leiaf 80 y cant erbyn 2050, ond yn bwysicach, mae yna ddarpariaethau yn y Ddeddf hefyd ar gyfer cynyddu’r targed hwn yn y dyfodol, gan ein galluogi i ddilyn y datblygiadau diweddaraf mewn technoleg, polisi rhyngwladol a’r dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf. Felly, mae ein targed o 80 y cant fan lleiaf o ostyngiad erbyn 2050 yn unol â rhwymedigaethau ehangach y DU a’r UE.

Mae Cymru, ynghyd â’r DU, yn rhan o grŵp blaenllaw o wledydd sy’n rhoi camau deddfwriaethol ar waith i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd. Yn yr un modd, mae Deddf yr amgylchedd yn ei gwneud yn ofynnol i ni osod targedau interim ar gyfer 2020, 2030 a 2040, gyda chyfres o gyllidebau carbon pum mlynedd i adolygu ein cynnydd a sicrhau ein bod ar y trywydd iawn i gyrraedd ein targedau. Hefyd, mae’n ofynnol i ni osod y targedau interim a’r ddwy gyllideb garbon gyntaf erbyn diwedd 2018, gan ystyried nifer o feysydd, megis gwyddoniaeth, technoleg a’r adroddiad tueddiadau’r dyfodol diweddaraf, i enwi ond ychydig, a bydd yn cymryd amser i gwblhau’r holl waith dadansoddi. Trwy osod targedau interim a chyllidebau carbon, gallwn sicrhau gostyngiad parhaus a blaengar, yn seiliedig ar dystiolaeth, technoleg a chyfnod arweiniol. Bydd angen i ni gymryd cyngor hefyd gan y corff ymgynghorol ynglŷn ag ar ba lefelau y dylid gosod y cyllidebau, gan sicrhau ein bod yn gadarn.

Roedd cytundeb Paris yn sefydlu mecanwaith byd-eang i wledydd gael cynlluniau datgarboneiddio cenedlaethol, i leihau allyriadau ac ailedrych ar y rhain bob pum mlynedd o 2020 ymlaen, gyda golwg ar gynyddu uchelgais yn y dyfodol. Mae hyn yn debyg ac yn cyd-fynd yn agos iawn â’n fframwaith Deddf yr amgylchedd, sy’n ei gwneud yn ofynnol i gyhoeddi adroddiad ym mhob cyfnod cyllidebol o bum mlynedd, yn nodi cynigion a pholisïau ar gyfer cyflawni’r gyllideb garbon, gan gynnwys y meysydd cyfrifoldeb ar gyfer portffolio pob un o Weinidogion Llywodraeth Cymru. Bydd y polisïau a’r cynigion hyn yn ffurfio ein cynllun cyflawni, gan ddarparu tryloywder ac atebolrwydd, ac wedi’u llunio i helpu i sicrhau arbedion ar allyriadau a darparu sicrwydd er mwyn hybu buddsoddi mewn economi carbon isel.

Y llynedd, yn COP21 daeth Llywodraeth Cymru yn un o’r llofnodwyr a sefydlodd y fenter RegionsAdapt, sy’n canolbwyntio ar y camau addasu y gallwn eu cymryd fel Llywodraethau taleithiol a rhanbarthol. Mae’r enghreifftiau hyn yn cadarnhau bod gweithio mewn partneriaeth ar lefel talaith a rhanbarth yn gallu darparu camau gweithredu ar raddfa fyd-eang, yn groes i’r myth nad oes unrhyw effaith fyd-eang i’n camau gweithredu yng Nghymru. Yn ehangach, mae’r cytundeb yn parhau’r ymrwymiad i helpu gwledydd sy’n datblygu, yn enwedig y gwledydd tlotaf a’r rhai mwyaf bregus. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol o’n rhaglen Cymru o blaid Affrica, sy’n dathlu ei dengmlwyddiant eleni. Dros y pum mlynedd diwethaf, plannwyd dros 4.2 miliwn o goed yn Mbale, Uganda. Bydd y prosiect, sy’n rhan o Maint Cymru, yn canolbwyntio ar leddfu tlodi a lliniaru ac addasu i newid yn yr hinsawdd. Fel rhan o’r dathliad, rwy’n ymwybodol fod fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, yn Uganda yr wythnos diwethaf. Rwy’n credu ei bod yn amlwg iawn, o ganlyniad i’r prosiect hwn, fod dwsinau o blanhigfeydd coed yn y gymuned yn hyrwyddo amaeth-goedwigaeth wedi eu creu ar draws rhanbarth Mbale, ac mae hynny wedi codi ymwybyddiaeth o newid yn yr hinsawdd i filoedd o bobl, yn Uganda ond gartref yma hefyd.

Gan droi at bwynt 2 y cynnig, unwaith eto rydym yn cefnogi hwn. Byddaf yn mynd â neges i Marrakesh ynglŷn â sut rydym ni, yma yng Nghymru, yn cymeradwyo’r cytundeb, ond hefyd am y ffordd mae gennym ddeddfwriaeth ar waith eisoes yma yng Nghymru i gyflawni’r nod pwysig hwn yn y tymor hir. Hefyd, ym Marrakesh, byddaf yn gallu tynnu sylw at ein deddfwriaeth arloesol iawn sydd eisoes yn ennyn cydnabyddiaeth ryngwladol, ynghyd â’n camau gweithredu ar wastraff, rheoli adnoddau naturiol a’n rhaglen Cymru o blaid Affrica. Fel rhan o fy ymweliad, ac fel is-lywydd Rhwydwaith rhyngwladol y Llywodraethau Rhanbarthol dros Ddatblygu Cynaliadwy, byddaf yn cymryd rhan weithredol mewn nifer o ddigwyddiadau a chyfarfodydd yn tynnu sylw at yr effaith sylweddol rydym yn ei chael, ond hefyd byddaf yn defnyddio’r cyfle i ddysgu gan eraill.

Neges bwysig arall rwy’n meddwl sy’n rhaid i mi ei rhoi yw bod angen i ni gyflawni’r ymrwymiad hwn, nid yn unig am resymau deddfwriaethol, ond yn bwysicach, mae’r achos dros weithredu ar y newid yn yr hinsawdd yn glir iawn, ac mae’n achos sy’n hanfodol i’n ffyniant, ein cydnerthedd ac iechyd ein cymdeithas, gan fframio pob agwedd ar ein dyfodol.

Os caf droi at un neu ddau o bwyntiau a grybwyllwyd gan yr Aelodau, clywais yr hyn a ddywedodd Mark Reckless am y £70 miliwn, a gwnaed gwaith craffu cyn y pwyllgor y bore yma. Rwy’n credu ei bod yn dda iawn fod Simon Thomas wedi ein hatgoffa’n ddefnyddiol fod UKIP eisiau cael gwared ar y gyllideb newid yn yr hinsawdd yn gyfan gwbl. Mae camau gweithredu a pholisïau newid hinsawdd yn gwbl draws-lywodraethol, felly bydd y £70 miliwn ar draws yr holl weithgareddau portffolio, nid fy un i yn unig. Ond rwy’n gobeithio fy mod wedi tawelu meddwl aelodau’r pwyllgor y bore yma ynglŷn â hynny.

Mae gennyf bortffolio eang ac amrywiol iawn, ac rwy’n meddwl bod rhan o hynny, y rhan ynni adnewyddadwy o’r portffolio, yn gyffrous iawn, yn enwedig mewn ardaloedd lle rydym yn gweithio gyda phrosiectau ynni cymunedol. Yr wythnos diwethaf, agorais gynllun dŵr Taf Bargoed, ac rwyf hefyd wedi ymweld â fferm wynt gymunedol. Mae’n dda iawn gweld sut y mae’r cymunedau hyn yn dod ynghyd, a sut y gallwn eu cefnogi.

Cytunaf yn llwyr â Lee Waters ynglŷn â’r rhaglenni effeithlonrwydd ynni Arbed a Nyth. Rwyf hefyd yn meddwl ei bod yn bwysig ein bod yn gwybod mwy am gyflwr ein tai a’n stoc dai, ac rwy’n cyd-ariannu arolwg gyda fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, mewn perthynas â chael y wybodaeth honno.

Rwy’n meddwl bod y pwynt a wnaeth Steffan Lewis ynglŷn ag a fyddwn yn gallu bod yn aelod yn ein hawl ein hunain ar ôl yr UE yn un da iawn. Pa mor dda fyddai hynny, gallu mynd a gwneud hynny? Felly, mae hynny’n rhywbeth y gallwn edrych arno. Cyfeiriodd Llyr Gruffydd at adroddiad ‘Ynni Cymru: newid carbon isel’, a bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno ymateb i hynny cyn gwyliau’r Nadolig. Hefyd, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, nid ydych am ddadlau eto ynglŷn â newid yn yr hinsawdd. Mae’r dystiolaeth wyddonol yn eglur tu hwnt. Mae newid yn yr hinsawdd yn digwydd. Mae allyriadau nwyon tŷ gwydr wedi’u hachosi gan bobl yn hynod o debygol o fod yn brif achos. Mae dylanwad pobl ar ein hinsawdd yn glir iawn, ac allyriadau anthropogenig diweddar o nwyon tŷ gwydr yw’r rhai uchaf mewn hanes.

Felly, i gloi, rwy’n croesawu’r ddadl hon heddiw ac rwy’n edrych ymlaen yn fawr at gynrychioli Llywodraeth Cymru ym Marrakesh yn COP22.

Rydw i’n galw ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

I call upon Simon Thomas to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. I’d like to thank everyone who took part, and begin by particularly thanking the Cabinet Secretary for her endorsement of today’s motion, and particularly the way she set out how our own legislation does in fact help us deliver our commitment within Paris, something that I set out at the beginning as well. I was particularly interested to hear what she said about the RegionsAdapt initiative and how we can play our role there. That’s exactly what I wanted to hear, and that’s exactly, I think, what we want to unite behind when we send a Minister to somewhere like Marrakesh. This is not a party political issue in that sense, which is why I was a bit disappointed with Lee Waters’ contribution, which seemed to be more designed to react to Plaid Cymru bringing this forward rather than the content of what we brought forward. But, there we are.

The rest of the contributions were varied and positive on the whole. I particularly want to start with David Melding’s contribution, because I thought he made a very important point: that this has gone beyond countries. It’s gone beyond state actors; this is now something that we all own. I think I’d particularly like to bring the attention of the Chamber to the fact that Paris before Christmas was followed by Paris in the springtime with the business and climate summit, where 6.5 million businesses were represented, which also agreed to bring forward their own business plans in line with the Paris objectives. This is reality. This isn’t arguing the toss about 1922 newspaper cuttings. This is what business is doing today, and this is what the voluntary sector, community NGOs and the wider sectors are doing, and that’s what we really want to work with. David Melding also reminded us that NASA figures now show that we’ve passed that very important threshold of 400 parts per million of carbon dioxide. The last time we had that threshold we had dinosaurs roaming the earth and no ice at either of the poles.

That brings me to UKIP’s contribution, to which I have to say: you know, you can take a 1922 newspaper clipping if you want and you can put that against 97 per cent of the scientific community who say that climate change is happening. Yes, it’s happened over millennia; yes, it’s happened for billions of years; but it’s happening now and it’s exacerbated by man’s effect on the environment. And that’s the thing we have to get into contact with. And, yes, there are vested interests, David Rowlands. Let me tell you about the vested interests: £26 million spent lobbying EU parliamentarians, just between October 2013 and March 2015, by oil and gas companies. That’s the vested interest that’s holding us back.

There’s no conspiracy here. A low-carbon future for Wales is good for our health, it’s good for our economy, it’s good for our environment, it’s good for the next generation, and it gives us more independence because we’re not reliant on importing oil and gas. What conspiracy is here to somehow say that climate change is being used to bash people? This is about the future. Sorry, you’re in the past. Stay there, because we don’t want to change the trajectory that we’re going on.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran, a dechrau drwy ddiolch yn arbennig i Ysgrifennydd y Cabinet am gefnogi’r cynnig heddiw, ac yn enwedig y ffordd y nododd sut y mae ein deddfwriaeth ein hunain yn ein helpu mewn gwirionedd i gyflawni ein hymrwymiad ym Mharis, rhywbeth a nodais ar y dechrau hefyd. Roedd gennyf ddiddordeb arbennig mewn clywed yr hyn a ddywedodd am fenter RegionsAdapt a sut y gallwn chwarae ein rhan yno. Dyna’n union roeddwn eisiau ei glywed, a dyna’n union, rwy’n meddwl, yr hyn rydym am uno y tu ôl iddo pan fyddwn yn anfon Gweinidog i rywle fel Marrakesh. Nid yw hwn yn fater gwleidyddiaeth plaid yn yr ystyr honno, a dyna pam roeddwn ychydig yn siomedig ynglŷn â chyfraniad Lee Waters, a oedd i’w weld wedi’i gynllunio’n fwy fel ymateb i Blaid Cymru yn cyflwyno hyn yn hytrach na chynnwys yr hyn a gyflwynwyd gennym. Ond dyna ni.

Roedd gweddill y cyfraniadau yn amrywiol ac yn gadarnhaol ar y cyfan. Rwyf yn arbennig o awyddus i ddechrau gyda chyfraniad David Melding, am fy mod yn meddwl ei fod yn gwneud pwynt pwysig iawn fod hyn wedi mynd y tu hwnt i wledydd. Mae wedi mynd y tu hwnt i wladwriaethau unigol; mae hyn yn awr yn rhywbeth sy’n eiddo i bawb ohonom. Rwy’n meddwl yr hoffwn ddwyn sylw’r Siambr yn arbennig at y ffaith fod Paris cyn y Nadolig wedi’i ddilyn gan Baris yn y gwanwyn gyda’r uwchgynhadledd busnes a’r hinsawdd, lle y cynrychiolwyd 6.5 miliwn o fusnesau, ac a gytunodd hefyd i gyflwyno eu cynlluniau busnes eu hunain yn unol ag amcanion Paris. Dyma’r realiti. Nid amau dyfarniad toriadau papur newydd o 1922 yw hyn. Dyma beth y mae busnes yn ei wneud heddiw, a dyma beth y mae’r sector gwirfoddol, cyrff anllywodraethol yn y gymuned a’r sectorau ehangach yn ei wneud, a dyna rydym eisiau gweithio gydag ef mewn gwirionedd. Hefyd, fe’n hatgoffwyd gan David Melding fod ffigurau NASA bellach yn dangos ein bod wedi pasio’r trothwy pwysig hwnnw o 400 rhan y filiwn o garbon deuocsid. Y tro diwethaf roedd gennym y trothwy hwnnw roedd dinosoriaid yn crwydro’r ddaear ac nid oedd unrhyw rew ym mhegwn y gogledd na phegwn y de.

Daw hynny â mi at gyfraniad UKIP, ac mae’n rhaid i mi ddweud hyn: wyddoch chi, gallwch gymryd clip o bapur newydd yn 1922 os ydych eisiau, a gallwch osod hwnnw yn erbyn y 97 y cant o’r gymuned wyddonol sy’n dweud bod newid hinsawdd yn digwydd. Ydy, mae wedi digwydd dros filoedd o flynyddoedd; ydy, mae wedi digwydd ers biliynau o flynyddoedd; ond mae’n digwydd yn awr ac mae wedi’i waethygu gan effaith dyn ar yr amgylchedd. A dyna’r hyn sy’n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef. Ac oes, mae yna fuddiannau breintiedig, David Rowlands. Gadewch i mi ddweud wrthych am y buddiannau breintiedig: £26 miliwn a wariwyd yn lobïo seneddwyr yr UE, rhwng mis Hydref 2013 a mis Mawrth 2015 yn unig, gan gwmnïau olew a nwy. Dyna’r buddiannau breintiedig sy’n ein dal yn ôl.

Nid oes cynllwyn yma. Mae dyfodol carbon isel i Gymru yn dda i’n hiechyd, mae’n dda i’n heconomi, mae’n dda i’n hamgylchedd, mae’n dda i’r genhedlaeth nesaf, ac mae’n rhoi mwy o annibyniaeth i ni am nad ydym yn dibynnu ar fewnforio olew a nwy. Pa gynllwyn sydd yma i ddweud rywsut fod newid yn yr hinsawdd yn cael ei ddefnyddio i daro pobl? Mae hyn yn ymwneud â’r dyfodol. Mae’n ddrwg gennyf, rydych chi yn y gorffennol. Arhoswch yno, oherwydd nid ydym am newid y llwybr rydym yn ei ddilyn.

David J. Rowlands a gododd—

David J. Rowlands rose—

I cannot. I’ve answered your points in summing up and I now must sum up. [Interruption.] You’ve had five minutes. I’ve answered your points in summing up. I must make progress.

Ni allaf. Rwyf wedi ateb eich pwyntiau wrth grynhoi ac mae’n rhaid i mi grynhoi yn awr. [Torri ar draws.] Rydych chi wedi cael pum munud. Rwyf wedi ateb eich pwyntiau wrth grynhoi. Rhaid i mi fwrw ymlaen.

He is not taking an intervention and you are not heard.

Nid yw’n derbyn ymyriad ac nid ydych yn cael eich clywed.

I must make progress, because everyone has had their chance to be heard and now is my chance to respond to what they said.

I’d like to thank Bethan for particularly bringing attention to energy noir, as it were—the really positive side of energy in the Scandinavian countries. I’m glad to say I went to Denmark myself three weeks ago and thoroughly enjoyed it, crossing the bridge several times a day, but more importantly learning about community ownership. I visited an offshore windfarm there with several dozen turbines, but two of the turbines were owned by 10,000 individuals—two turbines owned by 10,000 people. Now, if they can organise it in Denmark, we can organise it here. Yes, we have community energy schemes; yes, we have Ynni Ogwen and things like that; but, we really must get to a deconstructed grid where you can really own your local energy and then contribute out with that. That’s where the future lies and that’s what they do in north-west Germany at the moment with a very exciting project there where they’re using wind energy in remote areas that don’t really produce for manufacturing—a lot like mid Wales—and then contribute it back to the rest of Germany. So, that’s really important.

Steffan Lewis made an important point about leaving the European Union and I think, to be fair, the Cabinet Secretary also responded to that point. Llyr Huws Gruffydd made a very important point to remind us of the National Assembly’s environment committee report, which I think is still valid reading, on a smarter energy future. It’s very much based on some international comparisons as well, particularly the Energiewende in the German context.

Finally, Huw Irranca-Davies, thank you for your experience dealing with the floods and being part of a Government that has had to deal with some of the challenges that come from there. You’re right to remind us of Nicholas Stern, who I think is a Welsh resident, and his hard work over the years, not only to persuade us that climate change is happening, but also to persuade us that we have a role in it, and more importantly to say that we created it, but we can solve it as well. This is about technology. This is about the future. This is about the way we organise our lives. No conspiracy, no going back to the past, just seize the future, and Wales could be at the forefront of that.

Rhaid i mi fwrw ymlaen, gan fod pawb wedi cael eu cyfle i gael eu clywed a dyma fy nghyfle yn awr i ymateb i’r hyn y maent wedi’i ddweud.

Hoffwn ddiolch i Bethan yn arbennig am dynnu sylw at ynni noir, fel petai—yr ochr bositif iawn i ynni yn y gwledydd Sgandinafaidd. Rwy’n falch o ddweud fy mod wedi bod yn Nenmarc fy hun dair wythnos yn ôl ac wedi mwynhau’n fawr iawn, yn croesi’r bont sawl gwaith y dydd, ond yn bwysicach, yn dysgu am berchnogaeth gymunedol. Ymwelais â fferm wynt ar y môr yno gyda sawl dwsin o dyrbinau, ond roedd dau o’r tyrbinau yn eiddo i 10,000 o unigolion—dau dyrbin sy’n eiddo i 10,000 o bobl. Nawr, os gallant drefnu hyn yn Nenmarc, gallwn drefnu hynny yma. Oes, mae gennym gynlluniau ynni cymunedol; oes, mae gennym Ynni Ogwen a phethau fel hynny; ond mae gwir angen i ni gael grid wedi’i ddatgymalu lle y gallwch fod yn berchen ar eich ynni lleol mewn gwirionedd a chyfrannu allan gyda hynny. Dyna sut y bydd hi yn y dyfodol a dyna beth y maent yn ei wneud yng ngogledd-orllewin yr Almaen ar hyn o bryd gyda phrosiect cyffrous iawn yno lle y maent yn defnyddio ynni gwynt mewn ardaloedd anghysbell nad ydynt yn cynhyrchu ar gyfer gweithgynhyrchu mewn gwirionedd—yn debyg iawn i ganolbarth Cymru—a chyfrannu’n ôl wedyn i weddill yr Almaen. Felly, mae hynny’n bwysig iawn.

Gwnaeth Steffan Lewis bwynt pwysig am adael yr Undeb Ewropeaidd ac rwy’n meddwl, a bod yn deg, fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymateb i’r pwynt hwnnw hefyd. Gwnaeth Llyr Huws Gruffydd bwynt pwysig iawn i’n hatgoffa am adroddiad pwyllgor amgylchedd y Cynulliad Cenedlaethol, y credaf ei fod yn dal i fod yn waith darllen dilys, ar ddyfodol ynni craffach. Mae’n seiliedig i raddau helaeth ar gymariaethau rhyngwladol hefyd, yn enwedig yr Energiewende yng nghyd-destun yr Almaen.

Yn olaf, Huw Irranca-Davies, diolch i chi am eich profiad yn ymdrin â’r llifogydd a bod yn rhan o Lywodraeth sydd wedi gorfod ymdrin â rhai o’r heriau sy’n deillio o hynny. Rydych chi’n iawn i’n hatgoffa am Nicholas Stern, sy’n byw yng Nghymru rwy’n credu, a’i waith caled dros y blynyddoedd, nid yn unig i’n perswadio bod yr hinsawdd yn newid, ond hefyd i’n perswadio bod gennym ran yn hynny, ac yn bwysicach i ddweud mai ni a’i creodd, ond y gallwn ei ddatrys hefyd. Mae hyn yn ymwneud â thechnoleg. Mae hyn yn ymwneud â’r dyfodol. Mae hyn yn ymwneud â’r ffordd rydym yn trefnu ein bywydau. Dim cynllwyn, dim mynd yn ôl i’r gorffennol, dim ond bachu’r dyfodol, a gallai Cymru fod ar flaen y gad yn hynny.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig heb ei ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? The motion without amendment is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Mynediad i Fand Eang
7. 6. Welsh Conservatives Debate: Broadband Access

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar fynediad i fand eang, ac rwy’n galw ar Russell George i wneud y cynnig.

The next item is the Welsh Conservatives’ debate on broadband access, and I call on Russell George to move the motion.

Cynnig NDM6126 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu bod Llywodraeth flaenorol Cymru wedi methu â chyflawni ei huchelgais yn rhaglen lywodraethu 2011 o sicrhau bod pob eiddo preswyl a phob busnes yng Nghymru yn gallu cael band eang y genhedlaeth nesaf erbyn 2015.

2. Yn cydnabod mai gan Gymru y mae’r cyfartaledd uchaf o bobl ym Mhrydain nad ydynt yn defnyddio’r rhyngrwyd, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud mwy i hyrwyddo llythrennedd ddigidol a gosod targed mwy uchelgeisiol ar gyfer defnyddio band eang.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) gweithio gydag Ofcom, Llywodraeth y DU a gweithredwyr rhwydweithiau i sicrhau mynediad cyffredinol i fand eang cyflym a signalau ffonau symudol;

(b) diwygio’r system gynllunio i hyrwyddo buddsoddi mewn seilwaith telathrebu a defnyddio rhwydwaith;

(c) ystyried y cynnydd a wnaeth Llywodraeth yr Alban drwy ei chynllun gweithredu ffonau symudol a chyflwyno cynllun i ddarparu signalau ffonau symudol y genhedlaeth nesaf mewn ardaloedd lle y methodd y farchnad; a

(d) darparu amserlen ar gyfer ei hymrwymiad i gaffael contract i ymestyn mynediad i fand eang cyflym iawn i bob eiddo yng Nghymru.

Motion NDM6126 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets that the previous Welsh Government failed to deliver on its ambition in the 2011 programme for government that all residential premises and all businesses in Wales would have access to next generation broadband by 2015.

2. Recognises that Wales has the highest average of people who do not use the internet in Britain and calls on the Welsh Government to do more to promote digital literacy and set a more ambitious target for broadband exploitation.

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) work with Ofcom, the UK Government and network operators, to deliver universal access to high speed broadband and mobile coverage;

(b) reform the planning system to promote telecoms infrastructure investment and network deployment;

(c) reflect on the progress made by the Scottish Government through its mobile action plan and bring forward a plan to deliver next generation mobile coverage in areas of market failure; and

(d) provide a timescale for its commitment to procure a contract to extend superfast broadband access to every property in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I’d like to move the motion in the name of Paul Davies and indicate my party’s support for both of Plaid Cymru’s amendments today. We won’t be supporting the Government’s amendment today, on the grounds that it doesn’t adequately reflect and acknowledge the failure in delivering the Welsh Government’s 2011 programme for government commitment to provide next generation broadband to all premises by 2015.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn gynnig y cynnig yn enw Paul Davies a dangos cefnogaeth fy mhlaid i ddau welliant Plaid Cymru heddiw. Ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw, ar y sail nad yw’n adlewyrchu nac yn cydnabod yn ddigonol y methiant i gyflwyno ymrwymiad rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru ar gyfer 2011 i ddarparu band eang y genhedlaeth nesaf i bob eiddo erbyn 2015.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Neither does its amendment indicate any kind of urgency in using the levers at its disposal to get on and sort out the lack of mobile coverage in large areas of Wales. Beyond a loose intention to work with the regulator and network operators, and an intention to reform the planning system, and an intention to reflect on the Scottish Government’s mobile action plan, there is very little in the way of commitments to reassure communities across Wales that find themselves without adequate broadband connectivity or mobile coverage.

Now, Deputy Presiding Officer, I don’t want to be ungenerous to the Government; the Superfast Cymru project has undoubtedly improved the availability of fibre broadband across Wales, benefiting both residents and businesses in the intervention areas, and I for one get very excited when I see an Openreach van parked up at various locations in my constituency, working on a particular green cabinet, but let’s just state the facts here: it’s undeniable that the Welsh Government has failed to deliver on its 2011 ambition to, and I quote,

‘ensure that all residential premises and all businesses in Wales will have access to Next Generation Broadband by 2015, with the ambition that 50 per cent or more have access to 100Mbps.’

Now, the reality is that we are well off providing universal broadband access to next generation broadband, and according to Ofcom’s ‘The Connected Nations Report 2015’, only 26 per cent of premises have download speeds of 100 Mbps. So, that’s just half of the Government’s stated objective. Now, a couple of weeks ago, my colleague, Darren Millar, responded to the Minister in regards to a statement, and what he said was the Government has overpromised about superfast broadband and failed to deliver, and the Minister dismissed his comments. Well, he is correct: the goalposts have been repeatedly moved, people have been fobbed off, and businesses have been unable to plan for the future. Constituents keep asking me why the Welsh Government just can’t let them know when their business or property is going to have superfast broadband. They get told ‘yes’, then they get told ‘maybe’, and then they get told ‘no’. All people want is to be able to have the Welsh Government be upfront with them on whether or not they’re going to receive an upgrade. So, I would urge the Minister to bring forward a timescale for your commitment to provide a contract to extend superfast broadband access to every property in Wales.

Now, given the fact that you have a gain share written into the Superfast Cymru contract, whereby the Welsh Government receives a profit share where take-up reaches more than 21 per cent in any area, I do ask why the Welsh Government has not been focused on broadband as it should have been, and why exploitation so far has been so woeful. Now, my understanding is that 0.6 per cent of the original budget allocation for the Superfast Cymru project was dedicated to marketing and communications, so I would say that there’s little wonder that Wales has still the highest level of people who do not use the internet in Britain, and the Welsh Government, I’d say, can’t be bothered to encourage people to use it, in spite of spending hundreds of millions of pounds in trying to provide it. Indeed, the evaluation of the next generation broadband Wales programme highlighted the lack of coherence and strategic approach to marketing and communications and has criticised the Welsh Government’s 50 per cent take-up target for its lack of ambition, when take-up is already expected to approach 80 per cent by 2020. So I would be grateful if the Minister could set out today how the Welsh Government intends to encourage universal take-up of next generation broadband and how it intends to improve digital literacy, which I suggest will be essential for Wales’s future economic prosperity.

Now, my inbox, on a regular basis, is full of people with concerns about their lack of broadband. Every day, I’ve got more than one e-mail asking me when they’re going to get broadband in their particular area. The other issue filling my postbag—or my inbox, now, probably, more to the point—is in regards to mobile coverage. Now, I’d say it’s essential that the Welsh Government uses the devolved levers at its disposal to work with the regulator and network operators to promote the telecoms infrastructure investment and network deployment. Members will be aware our motion also indicates the Scottish Government’s approach. The Scottish Government doesn’t have any additional powers to the Welsh Government in this area, yet they have put in place a mobile action plan, which commits to non-domestic rate relief for new mobile masts in non-commercial areas, reform of the planning system to support commercial investment in mobile infrastructure, and improving public sector assets for the telecoms industry, and various forms of collaborative work with the telecoms industry. In contrast, the Welsh Government in its amendment to this motion commits to reflecting on the progress made by the Scottish Government. Why don’t you just get on with it and bring forward a similar plan for Wales?

The Welsh Government is consistently, I’d say, playing catch-up here. The UK Government has already implemented proposals making it easier to upgrade existing sites and build new masts, and, in spite of representations from the mobile network operators and from myself, correspondence to your previous Minister, Carl Sargeant, still we have not reformed permitted development rights here in Wales, and we’re lagging behind England and Scotland. Please, Minister, don’t tell me that you’re going to have discussions with colleagues. Don’t tell me that your officials are talking to other officials. Tell me that you have an agreed plan of action, and that you have a timetable.

I very much hope that Members will contribute to this debate today, and I very much hope to have a positive response and a plan of action from the Minister.

Nid yw ei gwelliant ychwaith yn dangos unrhyw fath o frys i ddefnyddio’r dulliau sydd ar gael iddi i fynd ati i ddatrys y diffyg signalau ffonau symudol mewn ardaloedd helaeth o Gymru. Y tu hwnt i fwriad llac i weithio gyda’r rheoleiddiwr a gweithredwyr rhwydwaith, a bwriad i ddiwygio’r system gynllunio, a bwriad i bwyso a mesur cynllun gweithredu ffonau symudol Llywodraeth yr Alban, ychydig iawn o ymrwymiadau a roddwyd i dawelu meddyliau cymunedau ledled Cymru sydd heb gysylltedd band eang digonol neu signalau ffonau symudol.

Nawr, Ddirprwy Lywydd, nid wyf am fod yn angharedig wrth y Llywodraeth; yn ddi-os mae prosiect Cyflymu Cymru wedi gwella argaeledd band eang ffeibr ar draws Cymru, er budd trigolion a busnesau yn yr ardaloedd ymyrryd, ac rwy’n cyffroi’n arw pan welaf fan Openreach wedi parcio mewn mannau amrywiol yn fy etholaeth, yn gweithio ar gabinet gwyrdd arbennig, ond gadewch i ni ddatgan y ffeithiau yma: ni ellir gwadu bod Llywodraeth Cymru wedi methu cyflawni ei huchelgais yn 2011 i, ac rwy’n dyfynnu,

‘sicrhau y bydd gan bob cartref a phob busnes yng Nghymru fynediad at Fand Eang y Genhedlaeth Nesaf erbyn 2016, gyda’r uchelgais y bydd gan 50% neu’n fwy gyswllt 100Mbps.’

Nawr, y realiti yw ein bod ymhell o fod yn darparu mynediad band eang cyffredinol at fand eang y genhedlaeth nesaf, ac yn ôl adroddiad Ofcom, ‘The Connected Nations Report 2015’, dim ond 26 y cant o safleoedd sydd â chyflymder lawrlwytho o 100 Mbps. Felly, dim ond hanner yr amcan a nododd y Llywodraeth yw hynny. Nawr, ychydig wythnosau yn ôl, ymatebodd fy nghyd-Aelod, Darren Millar, i’r Gweinidog mewn perthynas â datganiad, a’r hyn a ddywedodd oedd bod y Llywodraeth wedi goraddo mewn perthynas â band eang cyflym iawn ac wedi methu cyflawni, a gwrthododd y Gweinidog ei sylwadau. Wel, mae’n gywir: mae’r pyst gôl wedi cael eu symud dro ar ôl tro, cafodd pobl eu troi ymaith gan esgusodion, ac mae busnesau wedi methu cynllunio ar gyfer y dyfodol. Mae etholwyr yn dal i ofyn i mi pam na all Llywodraeth Cymru roi gwybod iddynt pa bryd y bydd eu busnesau neu eu heiddo’n cael band eang cyflym iawn. Maent yn cael clywed ‘cewch’, yna cânt glywed ‘efallai’, ac yna, ‘na’. Y cyfan y mae pobl ei eisiau yw i Lywodraeth Cymru ddweud wrthynt yn agored pa un a yw eu gwasanaeth yn mynd i gael ei uwchraddio. Felly, byddwn yn annog y Gweinidog i gyflwyno amserlen ar gyfer eich ymrwymiad i ddarparu contract i ymestyn mynediad band eang cyflym iawn i bob eiddo yng Nghymru.

Nawr, o ystyried y ffaith fod gennych gyfran o’r budd wedi ei chynnwys yn y contract Cyflymu Cymru, lle y mae Llywodraeth Cymru yn derbyn cyfran o’r elw pan fo’r lefelau manteisio yn cyrraedd mwy na 21 y cant mewn unrhyw ardal, rwy’n gofyn pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn canolbwyntio ar fand eang fel y dylai, a pham y mae ymelwa wedi bod mor druenus hyd yn hyn. Nawr, fy nealltwriaeth i yw bod 0.6 y cant o ddyraniad y gyllideb wreiddiol ar gyfer prosiect Cyflymu Cymru wedi’i bennu ar gyfer marchnata a chyfathrebu, felly byddwn yn dweud nad yw’n syndod mai gan Gymru y mae’r lefel uchaf o hyd o bobl nad ydynt yn defnyddio’r rhyngrwyd ym Mhrydain, a byddwn yn dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn trafferthu annog pobl i’w defnyddio, er ei bod yn gwario cannoedd o filiynau o bunnoedd yn ceisio ei darparu. Yn wir, amlygodd y gwerthusiad o raglen band eang y genhedlaeth nesaf yng Nghymru ddiffyg cydlyniad a dull strategol o farchnata a chyfathrebu a beirniadodd darged manteisio Llywodraeth Cymru o 50 y cant am ei ddiffyg uchelgais, pan fo disgwyl eisoes i’r lefel fanteisio gyrraedd 80 y cant erbyn 2020. Felly byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Gweinidog nodi heddiw sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu annog pawb i fanteisio ar fand eang y genhedlaeth nesaf a sut y mae’n bwriadu gwella llythrennedd digidol, ac rwy’n awgrymu y bydd hynny’n hanfodol ar gyfer ffyniant economaidd Cymru yn y dyfodol.

Nawr, mae fy mewnflwch, yn rheolaidd, yn llawn o bobl sy’n pryderu am nad oes ganddynt wasanaeth band eang. Bob dydd, rwy’n cael mwy nag un e-bost yn gofyn i mi pa bryd y maent yn mynd i gael band eang yn eu hardal hwy. Y mater arall sy’n llenwi fy mag post—neu fy mewnflwch, mae’n debyg nawr, yn agosach ati—yw signalau ffonau symudol. Nawr, byddwn yn dweud ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn defnyddio’r dulliau datganoledig sydd ar gael iddi er mwyn gweithio gyda’r rheoleiddiwr a’r gweithredwyr rhwydwaith i hyrwyddo buddsoddiad yn y seilwaith telathrebu a defnydd o’r rhwydwaith. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fod ein cynnig hefyd yn dangos ymagwedd Llywodraeth yr Alban. Nid oes gan Lywodraeth yr Alban unrhyw bwerau ychwanegol i’r rhai sydd gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn, ac eto maent wedi sefydlu cynllun gweithredu darpariaeth symudol, sy’n ymrwymo i ryddhad ardrethi annomestig ar gyfer mastiau ffonau symudol newydd mewn ardaloedd anfasnachol, diwygio’r system gynllunio i gefnogi buddsoddiad masnachol mewn seilwaith symudol, a gwella asedau sector cyhoeddus ar gyfer y diwydiant telathrebu, a gwahanol fathau o waith ar y cyd gyda’r diwydiant telathrebu. Mewn cyferbyniad, mae Llywodraeth Cymru yn ei gwelliant i’r cynnig hwn yn ymrwymo i ystyried y cynnydd a wnaed gan Lywodraeth yr Alban. Pam na wnewch chi fwrw iddi a chyflwyno cynllun tebyg ar gyfer Cymru?

Byddwn yn dweud fod Llywodraeth Cymru yn gyson yn gorfod ceisio dal i fyny yma. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi rhoi argymhellion ar waith i’w gwneud yn haws uwchraddio safleoedd presennol ac adeiladu mastiau newydd, ac er gwaethaf sylwadau a gyflwynwyd gan y gweithredwyr rhwydwaith darpariaeth symudol, a gohebiaeth gennyf fi at eich Gweinidog blaenorol, Carl Sargeant, rydym yn dal i fod heb ddiwygio hawliau datblygu a ganiateir yma yng Nghymru, ac rydym yn llusgo ar ôl Lloegr a’r Alban. Os gwelwch yn dda, Weinidog, peidiwch â dweud wrthyf eich bod yn mynd i gael trafodaethau gyda chyd-Aelodau. Peidiwch â dweud wrthyf fod eich swyddogion yn siarad â swyddogion eraill. Dywedwch wrthyf fod gennych gynllun gweithredu wedi’i gytuno, a bod gennych amserlen.

Mawr obeithiaf y bydd yr Aelodau’n cyfrannu at y ddadl hon heddiw, ac rwy’n mawr obeithio cael ymateb cadarnhaol a chynllun gweithredu gan y Gweinidog.

Thank you very much. I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, then amendments 2 and 3 will be deselected. I call on the Minister for Skills and Science to formally move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn croesawu’r cynnydd sydd wedi’i gyflawni o safbwynt gweithredu cynllun Cyflymu Cymru, sef cynllun sydd wedi galluogi dros 610,000 o eiddo ar draws Cymru i fanteisio ar fand eang cyflym ac a fydd yn galluogi 100,000 o safleoedd ychwanegol i fanteisio arno erbyn i’r prosiect ddod i ben yn 2017.

2. Yn nodi cynnydd Allwedd Band Eang Cymru a’r prosiect a wnaeth ei ragflaenu sydd wedi galluogi dros 6,500 o eiddo ar draws Cymru i fanteisio ar fand eang drwy wahanol dechnolegau arloesol.

3. Yn cydnabod pwysigrwydd band eang cyflym a chysylltedd digidol i fusnesau, cymunedau a’r economi ym mhob rhan o Gymru ac yn nodi ymrwymiad y Rhaglen Lywodraethu i gynnig band eang dibynadwy a chyflym i bob eiddo yng Nghymru.

4. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i:

a) cydweithio ag Ofcom, Llywodraeth y DU a gweithredwyr y rhwydwaith er mwyn cynnig mynediad at fand eang cyflym a signal ffonau symudol ar draws Cymru;

b) diwygio Hawliau Datblygu a Ganiateir o fewn y system gynllunio er mwyn hybu buddsoddiad yn y seilwaith telathrebu ac adleoli’r rhwydwaith;

c) pwyso a mesur yr hyn y mae Llywodraeth yr Alban wedi’i gyflawni drwy ei chynllun gweithredu ffonau symudol wrth ddatblygu cynigion yng Nghymru; a

d) cyhoeddi rhagor o wybodaeth am estyn mynediad at fand eang dibynadwy a chyflym i bob eiddo yng Nghymru.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all and replace with:

1. Welcomes the progress made in implementing the Superfast Cymru scheme which has brought high-speed broadband to over 610,000 premises across Wales and will provide access for an additional 100,000 further premises before project close in 2017.

2. Notes the progress of Access Broadband Cymru and its predecessor project which have provided broadband to over 6,500 premises across Wales using a range of innovative technologies.

3. Recognises the importance of high speed broadband and digital connectivity to businesses, communities and the economy in all parts of Wales and notes the Programme for Government commitment to offer fast reliable broadband to every property in Wales.

4. Notes the Welsh Government’s intention to:

a) work with Ofcom, the UK Government and network operators, to deliver universal access to high speed broadband and mobile coverage;

b) reform Permitted Development Rights in the planning system to promote telecoms infrastructure investment and network deployment;

c) reflect on the progress made by the Scottish Government through its mobile action in developing proposals in Wales; and

d) publish further information about extending fast reliable broadband access to every property in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Formally. Thank you. I call on Dai Lloyd to move amendments 2 and 3 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Dai Lloyd.

Yn ffurfiol. Diolch. Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Dai Lloyd.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 3:

‘archwilio sefydlu ac ariannu cynllun dal popeth i alluogi awdurdodau lleol i ariannu cynllun wedi’i deilwra er mwyn sicrhau nad oes yr un cartref na busnes yng Nghymru heb y gallu i gysylltu â band eang y genhedlaeth nesaf.’

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Add as new sub-point at end of point 3:

‘explore establishing and funding a catch-all scheme to enable local authorities to fund a bespoke scheme to ensure no home or business in Wales goes without access to next generation broadband.’

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn credu bod band eang digonol yn hanfodol ar gyfer masnach, byw’n iach, llai o effaith amgylcheddol, rhyngweithio cymdeithasol, addysg a hawliau dynol.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point after point 3 and renumber accordingly:

Believes that adequate broadband is essential for commerce, healthy living, reduced environmental impact, social interaction, education and human rights.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y drafodaeth yma, ac yn falch hefyd o gydnabod bod y Ceidwadwyr wedi derbyn ein dau gwelliant ni fel plaid. Felly, band llydan uwch gyflym neu band eang cyflym iawn—rydym ni yn naturiol yn derbyn ac yn dathlu’r ffaith, yn wir, fod dros 89 y cant o gartrefi yng Nghymru erbyn hyn yn gallu cael mynediad i fand eang cyflym iawn. Mae’n bwysig cydnabod hynny, ond, wrth gwrs, mae’r profiadau yn rhai o awdurdodau lleol Cymru yn hollol wahanol. Mae rhai yn gwneud yn dda iawn—ym Merthyr, mae 98.32 y cant o dai yn gallu derbyn band eang cyflym iawn, ac ym Mlaenau Gwent, mae 97.9 y cant o dai yn gallu derbyn yr un un band eang. Ond, mae rhai awdurdodau lleol eraill—yn bennaf, rhai gwledig—yn colli allan.

Fel rydw i wedi dweud yn y Siambr yma o’r blaen, yng Ngheredigion, dim ond 64.44 y cant o dai sy’n gallu derbyn band eang cyflym iawn. Ym Mhowys, dim ond 65.67 y cant o dai sy’n gallu derbyn yr un un band eang cyflym iawn. Mae ffigurau BT yr wythnos yma yn cadarnhau bod llai nag 1 y cant o dai Cymru ar hyn o bryd yn derbyn cyflymder is na 2 Mbps a llai na 7 y cant o dai Cymru o dan 10 Mbps. Rydym ni’n deall, wrth gwrs, bod sicrhau mynediad i’r gwasanaeth yma yn mynd i fod yn anoddach mewn rhai ardaloedd gwledig ac mewn rhai ardaloedd trefol hefyd lle mae problemau lleol, fel cyfyngiadau cynllunio neu rwystrau ffisegol sy’n eu hatal rhag gosod ceblau. Tra’i bod hi’n amlwg bod yna angen mwy o wariant i dargedu’r ardaloedd hyn, mae hefyd angen cydnabod bod angen gweld mwy o gydlynu lleol rhwng unigolion a grwpiau cymunedol er mwyn delifro gwasanaeth uwch gyflym.

Mae cynllun mynediad i fand eang Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn un sy’n galluogi unigolion i wneud cais am gymorth ariannol, ond pwrpas ein gwelliant ni heddiw ydy rhoi rôl flaenllaw i lywodraeth leol yng Nghymru, fel bod yna ddisgwyl ar gynghorau lleol i gydweithio gyda chymunedau a chydlynu’r anghenion sirol mewn ffordd strategol, yn hytrach na’r system adweithiol sydd yn nodweddiadol o’r system bresennol sydd gennym ni.

Unwaith bod yr isadeiledd mewn lle, mae’n amlwg bod yn rhaid i ni wneud y mwyaf o’r cyfleoedd economaidd a chymdeithasol sy’n codi o’r mynediad hwnnw. Mae’n werth nodi, wrth gwrs, bod llai nag un o bob tri person sy’n gallu cael gwasanaeth uwch gyflym yn bachu ar y cyfle hwnnw. Mae’r Llywodraeth eisoes wedi cyflwyno ymgyrch marchnata a chyfathrebu er mwyn hyrwyddo’r defnydd o fand eang unwaith ei fod ar gael mewn ardaloedd, ond mae angen edrych ar effeithiolrwydd yr ymgyrch hon i sicrhau bod mwy o unigolion a busnesau yn gwneud defnydd o’r dechnoleg newydd sydd ar gael.

Mae’r dechnoleg yma’n hollbwysig i Gymru wrth i ni geisio gau’r gagendor economaidd gyda gweddill y Deyrnas Unedig ac Ewrop. Rwy’n croesawu’r ffaith bod BT Cymru yn awr yn profi gwasanaeth G.fast yn Abertawe ac yn edrych ymlaen at weld adolygiad y peilot yma. Ond, wrth i ni groesawu’r ffaith bod rhai ardaloedd Abertawe yn derbyn cyflymdra oddeutu 500 Mbps fel eu band eang cyflym iawn fel rhan o’r peilot yma, mae’n rhaid i ni beidio ag anghofio am yr ardaloedd hynny sydd yn dal ddim yn derbyn gwasanaeth sylfaenol. Ar sail hynny, rwy’n annog Aelodau i gefnogi’r gwelliant sydd gerbron. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to take part in this discussion today, and I’m also very pleased to recognise that the Conservatives have accepted our two amendments. So, superfast broadband—we naturally accept and celebrate the fact that over 89 per cent of homes in Wales can have access to superfast broadband. It’s important to recognise that, but, of course, experiences in some local authorities in Wales are very different. Some are doing very well—in Merthyr, 98.32 per cent of households can receive superfast broadband, and in Blaenau Gwent, 97.9 per cent of households can have the same broadband. But, some local authorities—mainly those in rural areas—are missing out.

As I’ve said in this Chamber before, in Ceredigion, only 60.4 per cent of households can have superfast broadband. In Powys, only 65.67 per cent of houses can have the same superfast broadband service. BT figures this week confirm that less than 1 per cent of Welsh houses have a speed lower than 2 Mbps and less than 7 per cent of Welsh homes are under 10 Mbps. We understand, of course, that ensuring access to this service is going to be more difficult in some rural areas and in some urban areas where there are local problems, such as planning restrictions or physical restrictions that prevent laying cables. While it’s obvious that we need more expenditure to target these areas, we also need to recognise that we need to see more local co-ordination between individuals and community groups in order to deliver a superfast service.

The Welsh Government’s access to broadband scheme, of course, is one that allows individuals to make an application for financial support, but the purpose of our amendment today is to give local authorities a prominent role, so that there is an expectation that local authorities co-operate with local groups in a strategic way, rather than the reactive system that is characteristic of the current system that we have.

Once the infrastructure is in place, it’s obvious that we need to make the most of the economic opportunities and social opportunities that arise from that access. It’s worth noting, of course, that fewer than one in every three people who can have a superfast service do take advantage of that service. The Government has already introduced a marketing and communication campaign in order to promote the use of broadband once it’s available in areas, but we need to look at the effectiveness of this campaign to ensure that more individuals and businesses make use of the new technology that is available.

This technology is vital for Wales as we try to close the huge gulf with the rest of the UK and Europe. I welcome the fact that BT Wales is introducing the G.fast service in Swansea, and I’m looking forward to seeing the review of this pilot scheme. But, as we welcome the fact that some parts of Swansea can have a speed of about 500 Mbps as their superfast broadband as part of this pilot, we must not forget those areas that still don’t receive a basic service. On that basis, I encourage Members to support the amendments that we’ve tabled. Thank you very much.

Digital connectivity is critical in our modern-day lives. Digital skills are becoming increasingly essential for getting access to a range of products and services. Those people equipped with the knowledge and tools to engage with the digital technologies tend to earn higher wages, reflecting their greater productivity. However, in Wales, a lack of digital infrastructure and poor digital skills mean that communities across the country face high levels of digital exclusion.

Wales has the highest average of people who do not use the internet in Britain. Welsh Government targets to provide high-speed broadband to homes and businesses have been missed. Deadlines have been extended with damaging consequences for jobs and the economy. The relentless pace of emerging digital technologies has already transformed the way we communicate and work. Businesses require a workforce with high-level specialist skills.

The Tinder Foundation reported that, already, almost 90 per cent of new jobs require digital skills. They found that 72 per cent of employers said they’re unwilling to interview candidates who do not have basic IT skills. A study in 2014 concluded that 35 per cent of jobs could become automated over the next 20 years. Jobs in office and administrative support, transportation, sales and services, construction and manufacturing are the ones most likely to be computerised or automated. This is the challenge facing Wales—a challenge that Welsh Government is failing to meet. In Wales today [Interruption.]—Yes, go on.

Mae cysylltedd digidol yn hanfodol yn ein bywydau modern. Mae sgiliau digidol yn dod yn fwyfwy hanfodol i gael mynediad at amrywiaeth o gynhyrchion a gwasanaethau. Mae’r bobl sy’n meddu ar y wybodaeth a’r offer i ymgysylltu â’r technolegau digidol yn tueddu i ennill cyflogau uwch, gan adlewyrchu eu cynhyrchiant uwch. Fodd bynnag, yng Nghymru, mae diffyg seilwaith digidol a sgiliau digidol gwael yn golygu bod cymunedau ar draws y wlad yn wynebu lefelau uchel o allgáu digidol.

Cymru sydd â’r cyfartaledd uchaf o bobl nad ydynt yn defnyddio’r rhyngrwyd ym Mhrydain. Methwyd â chyrraedd targedau Llywodraeth Cymru i ddarparu band eang cyflym i gartrefi a busnesau. Mae dyddiadau cyflawni wedi’u hymestyn gyda chanlyniadau niweidiol i swyddi a’r economi. Mae cyflymder didostur technolegau digidol sy’n dod i’r amlwg eisoes wedi trawsnewid y ffordd rydym yn cyfathrebu ac yn gweithio. Mae busnesau angen gweithlu â sgiliau arbenigol lefel uchel.

Adroddodd Sefydliad Tinder fod bron i 90 y cant o swyddi newydd eisoes yn galw am sgiliau digidol. Gwelsant fod 72 y cant o gyflogwyr yn dweud eu bod yn amharod i gyfweld ymgeiswyr nad ydynt yn meddu ar sgiliau TG sylfaenol. Daeth astudiaeth yn 2014 i’r casgliad y gallai 35 y cant o swyddi gael eu hawtomeiddio dros yr 20 mlynedd nesaf. Swyddi ym maes cymorth swyddfa a chymorth gweinyddol, cludiant, gwerthiant a gwasanaethau, adeiladu a gweithgynhyrchu yw’r rhai sydd fwyaf tebygol o gael eu hawtomeiddio neu eu troi’n waith a wneir gan gyfrifiaduron. Dyma’r her sy’n wynebu Cymru—her y mae Llywodraeth Cymru yn methu ei goresgyn. Yng Nghymru heddiw [Torri ar draws.]—Iawn, ewch chi.

I thank the Member for taking an intervention and give my full welcome to the decision by Google Digital Garage to actually come to Wales for a period of three months to set up training schemes here in Wales—in fact, the first two days were in my own constituency in Port Talbot. The Welsh Government has been very much involved with them to actually bring them into Wales, so we can get that digital training.

Diolch i’r Aelod am dderbyn ymyriad ac rwy’n croesawu’n fawr y penderfyniad gan Google Digital Garage i ddod i Gymru am gyfnod o dri mis i sefydlu cynlluniau hyfforddi yma yng Nghymru—yn wir, roedd y ddau ddiwrnod cyntaf yn fy etholaeth i ym Mhort Talbot. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwneud llawer iawn â hwy er mwyn dod â hwy i Gymru mewn gwirionedd, er mwyn i ni gael yr hyfforddiant digidol hwn.

That’s good news, but still we’re lagging behind many other countries. In Wales today, over 14 per cent never use the internet. That is a fact, David. Thirty-eight per cent are without basic digital skills. How are they going to employ people? Basic start-ups and small and medium-sized enterprises lose out because of a shortage of domestic workers. I recognise that employers of low-skilled staff have a duty to upskill their workforce. But the Welsh Government must ensure that what is taught in the schools and colleges matches the requirement of businesses in Wales.

The digital competence framework aims to develop digital skills that are useful in everyday life and transferrable to the world of work. I welcome this. However, it is hard to see how effective this framework will be without complete roll-out of broadband infrastructure and effective skills training for teachers and parents.

Education is the engine for a more digitally skilled workforce. The Welsh education system must be designed to equip everyone with strong numeracy and literacy skills, including information literacy. Evidence shows that students who were only exposed to digital education in designated ICT classes suffered a distinct disadvantage when compared to those whose schools chose to mainstream technology and digital skills across the curriculum. But, students using technology in the classroom by itself if not enough.

Mae hynny’n newyddion da, ond rydym yn dal i lusgo ar ôl llawer o wledydd eraill. Yng Nghymru heddiw, mae yna dros 14 y cant o bobl nad ydynt byth yn defnyddio’r rhyngrwyd. Mae honno’n ffaith, David. Mae 38 y cant o bobl heb sgiliau digidol sylfaenol. Sut y maent yn mynd i gyflogi pobl? Mae busnesau newydd sylfaenol a mentrau bach a chanolig eu maint ar eu colled oherwydd prinder gweithwyr domestig. Rwy’n cydnabod bod dyletswydd ar gyflogwyr staff heb lawer o sgiliau i wella sgiliau eu gweithlu. Ond rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod yr hyn a ddysgir yn yr ysgolion a’r colegau yn cyfateb i’r hyn y mae busnesau yng Nghymru ei angen.

Mae’r fframwaith cymhwysedd digidol yn anelu i ddatblygu sgiliau digidol sy’n ddefnyddiol mewn bywyd bob dydd ac yn drosglwyddadwy i fyd gwaith. Rwy’n croesawu hyn. Fodd bynnag, mae’n anodd gweld pa mor effeithiol fydd y fframwaith hwn heb gyflwyno seilwaith band eang yn llawn a heb hyfforddiant sgiliau effeithiol i athrawon a rhieni.

Addysg yw’r peiriant ar gyfer gweithlu mwy medrus yn ddigidol. Mae’n rhaid i system addysg Cymru gael ei chynllunio i sicrhau bod gan bawb sgiliau rhifedd a llythrennedd cryf, gan gynnwys llythrennedd gwybodaeth. Mae tystiolaeth yn dangos bod myfyrwyr a oedd ond yn cael addysg ddigidol mewn dosbarthiadau TGCh dynodedig yn dioddef anfantais amlwg o gymharu â’r rhai roedd eu hysgolion yn dewis prif ffrydio technoleg a sgiliau digidol ar draws y cwricwlwm. Ond nid yw sicrhau bod myfyrwyr yn defnyddio technoleg yn yr ystafell ddosbarth yn ddigon ar ei ben ei hun.

Will you take another intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad arall?

Again, thank you for taking the intervention. Do you therefore welcome Donaldson’s review, which puts digital competency and digital framework at the heart of some its work, and therefore the curriculum will actually involve what you’re actually saying?

Unwaith eto, diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A ydych felly yn croesawu adolygiad Donaldson, sy’n gosod cymhwysedd digidol a’r fframwaith digidol yn ganolog i rywfaint o’i waith, ac felly bydd y cwricwlwm mewn gwirionedd yn cynnwys yr hyn rydych yn ei ddweud?

Yes, I agree with it. That’s what I’m saying, we are lagging because of the policies in the past by the Labour Government. We are lagging behind; that’s what we are trying to work out to get it on board as soon as possible.

But, students using technology in the classroom by itself is not enough. This only translates into learning key digital skills through good teaching. Given the pace of technological advances, schools need to keep up with the latest innovations. Teachers need to be continuously upskilled so that digital skills can become more mainstream rather than as a stand-alone subject.

We must not underestimate the role of parents. Parents who are familiar with IT and regularly use it are able to play a crucial role in their children’s IT use in a way that does not distract from learning. So, parents need the resources at home to enable this to happen. Deputy Presiding Officer, the Welsh Government must ensure that investment in digital infrastructure and skills matches the pace of growth in this sector. This is vital if Wales is to secure a place as a digital world leader. Thank you.

Ydw, rwy’n cytuno ag ef. Dyna rwy’n ei ddweud, rydym yn llusgo ar ôl oherwydd y polisïau yn y gorffennol gan y Llywodraeth Lafur. Rydym ar ei hôl hi; dyna rydym yn ceisio’i ddatrys er mwyn ei gynnwys cyn gynted ag y bo modd.

Ond nid yw myfyrwyr yn defnyddio technoleg yn yr ystafell ddosbarth yn ddigon ar ei ben ei hun. Trwy addysgu da yn unig y mae hyn yn trosi i ddysgu sgiliau digidol allweddol. O ystyried cyflymder datblygiadau technolegol, mae angen i ysgolion ddal i fyny gyda’r datblygiadau diweddaraf. Mae angen gwella sgiliau athrawon yn barhaus fel y gellir prif ffrydio sgiliau digidol yn well yn hytrach na bod yn bwnc ar ei ben ei hun.

Rhaid i ni beidio â bychanu rôl rhieni. Mae rhieni sy’n gyfarwydd â TG ac yn ei ddefnyddio’n rheolaidd yn gallu chwarae rhan hollbwysig yn y defnydd y mae eu plant yn ei wneud o TG mewn ffordd nad yw’n tynnu sylw oddi ar ddysgu. Felly, mae angen i rieni gael yr adnoddau yn y cartref i alluogi hyn i ddigwydd. Ddirprwy Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod buddsoddiad mewn seilwaith a sgiliau digidol yn cyfateb i gyflymder y twf yn y sector hwn. Mae hyn yn hollbwysig os yw Cymru i sicrhau lle fel arweinydd yn y byd digidol. Diolch.

I commend the Welsh Conservatives for bringing this motion before the Assembly today. Russell George I think set out very neatly the problems that we’ve faced in the past and the limitations of what the Government has on offer for us for the future. UKIP will support the motion and, indeed, the Plaid Cymru amendments to it, and I hope that they will commend themselves to the majority of Members.

I thought what Russell George said about the Government’s lack of urgency does require some emphasis and underlining in bringing superfast broadband to the overwhelming majority of Welsh people. Admittedly, the Superfast Cymru programme has brought a rapid advance, and that’s to be greatly welcomed, but I still think we have to compare ourselves with other parts of the United Kingdom and indeed other parts of Europe to see how far behind we are in Wales. According to the thinkbroadband website, today, 88.3 per cent of households in Wales get speeds of 24 Mbps, but the measure in Scotland is not 24 Mbps, but 30—[Interruption.] Sorry?

Cymeradwyaf y Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r cynnig hwn gerbron y Cynulliad heddiw. Rwy’n credu bod Russell George wedi nodi’n daclus iawn y problemau rydym wedi’u hwynebu yn y gorffennol a chyfyngiadau’r hyn sydd gan y Llywodraeth i’w gynnig i ni ar gyfer y dyfodol. Bydd UKIP yn cefnogi’r cynnig, a diwygiadau Plaid Cymru iddo, yn wir, ac rwy’n gobeithio y bydd y rhan fwyaf o’r Aelodau yn eu cefnogi.

Roeddwn yn meddwl bod yr hyn a ddywedodd Russell George am ddiffyg brys y Llywodraeth yn galw am ei bwysleisio a’i danlinellu er mwyn cyflwyno band eang cyflym iawn i’r mwyafrif llethol o bobl Cymru. Rhaid cyfaddef, mae’r rhaglen Cyflymu Cymru wedi gweld cynnydd cyflym, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr, ond rwy’n dal i feddwl bod yn rhaid i ni gymharu ein hunain â rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig a rhannau eraill o Ewrop yn wir i weld pa mor bell ar ei hôl hi rydym ni yng Nghymru. Yn ôl y wefan thinkbroadband heddiw, mae 88.3 y cant o aelwydydd yng Nghymru yn cael cyflymder o 24 Mbps, ond nid 24 Mbps yw’r mesur yn yr Alban, ond 30—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf?

It’s 30 Mbps here too.

Mae’n 30 Mbps yma hefyd.

Sorry. Well, in that case, I apologise and I congratulate the Government on following Scotland. [Laughter.] I should’ve been a diplomat, really.

But the regional and constituency variations, of course, are disguised within that global figure. If we take my region of Mid and West Wales, against the Welsh average of 89.4 per cent for 24 Mbps, it goes down, for Ceredigion, to 58 per cent; Carmarthen East and Dinefwr, 61 per cent; Montgomeryshire, 61 per cent; Brecon and Radnor, 63 per cent; and Dwyfor Meirionnydd, 74 per cent. For Llanelli, it’s 92 per cent and that’s the only constituency in the entire region that exceeds the Welsh national average. I do think that this is totally unacceptable in the second decade of the twenty-first century. Businesses depend, overwhelmingly today, for their success, and Wales depends, for a great deal of its prosperity, upon connectivity at the right speed and it’s holding us back in so many different ways.

One point that has not been made in the debate today that I think deserves some attention is broadband penetration by socio-economic group in Wales. According to the Ofcom report in 2015—which I appreciate will have been, to an extent, overtaken by recent developments—but in 2015, only 63 per cent of adults on household incomes below £17,500 a year had taken up broadband, in comparison with 92 per cent above that £17,500-a-year threshold. So, digital exclusion for those at the lower end of the income scale is a reality of which I think we should collectively be ashamed, in this Assembly, that we’ve got into this state now. It can’t come too soon that we should improve these statistics.

Russell George in his speech referred to a groaning postbag, or digital postbag, of complaints, and although he probably gets more from Montgomeryshire than I do, I do get some from his county, but also of course from other counties within my region. It is extraordinary really how, within a very short distance of a relatively urban area, people can be almost totally bereft of connectivity. I’ve stayed at the Waun Wyllt hotel at Five Roads near Llanelli, for example, which is just a stone’s throw from Llanelli—unable to get any mobile signal at all. It’s a big problem, I think, for many rural hotels and other businesses, that their businesses are held back by the lack of what is now regarded as an absolute necessity for modern living, not just for business purposes, but also for human interaction in so many different ways.

I have a complaint from a constituent in Llanwrda in Carmarthenshire who says he’s been waiting for fibre for many years, but his BT internet speed remains a pitiful 0.2 Mbps. He says: ‘I realise installing fibre is a difficult project, but on nine ocassions, Openreach or Superfast Cymru have given me a timeframe but then rolled it back when they’ve been unable to produce. In June 2016, my installation date was moved yet again and became September 2016’—and he still doesn’t have a connection, even now. I realise that that’s just an individual case, but if it was just one individual case, not one of many, then we could ignore it—not ignore it, but at least we could put it into perspective. But because there are so many of these instances, even now, I believe that the Government not only should be held to account for its past failures, but also for its present lack of urgency in rolling out a proper superfast broadband connectivity programme for the whole of Wales.

Mae’n ddrwg gennyf. Wel, os felly, rwy’n ymddiheuro ac rwy’n llongyfarch y Llywodraeth ar ddilyn yr Alban. [Chwerthin.] Dylwn fod wedi mynd yn ddiplomydd a dweud y gwir.

Ond mae’r amrywiadau rhwng rhanbarthau ac etholaethau, wrth gwrs, ynghudd yn y ffigur cyffredinol hwnnw. Os edrychwn ar fy rhanbarth, Canolbarth a Gorllewin Cymru, yn erbyn cyfartaledd Cymru o 89.4 y cant ar gyfer 24 Mbps, mae’n mynd i lawr i 58 y cant ar gyfer Ceredigion; 61 y cant ar gyfer Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr; 61 y cant ar gyfer Sir Drefaldwyn; 63 y cant ar gyfer Brycheiniog a Maesyfed; a 74 y cant ar gyfer Dwyfor Meirionnydd. Ar gyfer Llanelli, mae’n 92 y cant a dyna’r unig etholaeth yn y rhanbarth cyfan sy’n uwch na chyfartaledd cenedlaethol Cymru. Rwy’n meddwl bod hyn yn gwbl annerbyniol yn ail ddegawd yr unfed ganrif ar hugain. Mae llwyddiant busnesau’n dibynnu’n helaeth heddiw, ac mae rhan fawr o ffyniant Cymru’n dibynnu ar gysylltedd ar y cyflymder cywir ac mae hyn yn ein dal yn ôl mewn cymaint o wahanol ffyrdd.

Un pwynt na chafodd ei wneud yn y ddadl heddiw y credaf ei fod yn haeddu mwy o sylw yw treiddiad band eang yn ôl grwpiau economaidd-gymdeithasol yng Nghymru. Yn ôl adroddiad Ofcom yn 2015—ac rwy’n deall y bydd datblygiadau diweddar wedi’i oddiweddyd, i raddau—ond yn 2015, dim ond 63 y cant o oedolion ar incwm aelwydydd o dan £17,500 y flwyddyn a oedd yn defnyddio band eang, o’i gymharu â 92 y cant o bobl ar gyflogau uwch na’r trothwy hwnnw o £17,500 y flwyddyn. Felly, mae allgáu digidol i’r rhai ar ben isaf y raddfa incwm yn realiti ac rwy’n meddwl y dylem i gyd gywilyddio, yn y Cynulliad hwn, ein bod wedi mynd i’r fath sefyllfa yn awr. Ni all gwella’r ystadegau hyn ddigwydd yn rhy fuan.

Cyfeiriodd Russell George yn ei araith at fag post gorlawn, neu fag post digidol, o gwynion, ac er ei fod yn ôl pob tebyg yn cael mwy o Sir Drefaldwyn na minnau, rwy’n cael rhywfaint o’i sir, ond hefyd, wrth gwrs, o siroedd eraill yn fy rhanbarth. Mae’n rhyfeddol mewn gwirionedd, o fewn pellter byr iawn i ardal gymharol drefol, sut y gall pobl fod bron yn gwbl amddifad o gysylltedd. Rwyf wedi aros yng ngwesty Waun Wyllt ym Mhum Heol ger Llanelli, er enghraifft, sydd ond tafliad carreg o Lanelli—a methu cael unrhyw signal ffôn symudol o gwbl. Mae’n broblem fawr, rwy’n meddwl, i lawer o westai gwledig a busnesau eraill, fod eu busnesau’n cael eu llyffetheirio gan ddiffyg yr hyn sydd bellach yn cael ei ystyried yn gwbl angenrheidiol ar gyfer bywyd modern, nid yn unig at ddibenion busnes, ond hefyd ar gyfer rhyngweithio rhwng pobl mewn cymaint o wahanol ffyrdd.

Mae gennyf gŵyn gan etholwr yn Llanwrda yn Sir Gaerfyrddin sy’n dweud ei fod wedi bod yn aros am ffeibr ers blynyddoedd lawer, ond mae ei gyflymder rhyngrwyd BT yn parhau i fod yn druenus, ar 0.2 Mbps. Dywed: ‘Rwy’n sylweddoli bod gosod ffeibr yn brosiect anodd, ond ar naw achlysur, mae Openreach neu Cyflymu Cymru wedi rhoi amserlen i mi ond wedyn wedi’i hymestyn ar ôl methu ei chyflawni. Ym mis Mehefin 2016, newidiwyd fy nyddiad gosod unwaith eto i fis Medi 2016’—ac mae’n dal heb gysylltiad, hyd yn oed yn awr. Rwy’n sylweddoli mai achos unigol yw hwnnw, ond pe bai ond yn un achos, yn hytrach nag un o lawer, yna gallem ei anwybyddu—nid anwybyddu, ond o leiaf gallem ei roi mewn persbectif. Ond oherwydd bod cymaint o’r achosion hyn, hyd yn oed yn awr, rwy’n credu y dylai’r Llywodraeth gael ei gwneud yn atebol am ei methiannau yn y gorffennol, a hefyd am ei diffyg brys presennol i fynd ati i gyflwyno rhaglen cysylltedd band eang cyflym iawn sy’n briodol ar gyfer Cymru gyfan.

This debate is very timely, especially given some of the difficulties now presenting on broadband matters across Wales, and not least of all within Aberconwy. Rather than cultivating connectivity, the Welsh Government now has on their hands a major digital divide, with many caught up in a postcode lottery to access and download speed. Just 60 per cent of properties in rural Wales have access to a fixed speed of 10 Mbps, compared with 95 per cent in urban areas. I have many constituents who cannot even obtain speeds of even 1 Mbps, and similarly, Wales has the worst 3G coverage out of the devolved nations. A particular issue for my constituency is that a lot of the premises in the rural areas of Aberconwy are connected to cabinets that are simply miles away from their properties. Consequently, even when the cabinets have been upgraded with fibre to the cabinet, premises cannot take advantage of the digital development. The phone line connectivity and the basic infrastructure simply isn’t there, and it will come as no surprise that Conwy and Denbighshire have the lowest rate of internet usage, with 18 per cent of people not using this vital resource, now seen as an essential fourth utility.

For our Welsh farmers, the Welsh Government has moved farming applications and registrations online, such as Rural Payments Wales and EID Cymru. However, without a reliable connection, many farmers now have to outsource this work, at cost, or potentially face serious penalties. In 2014, nearly £0.5 million was accrued in penalties by our hard-working farmers: it simply isn’t fair. The failure to provide superfast broadband to many remote areas has actually served to increase the isolation of our rural communities, creating a massive digital divide between the haves and the have-nots. With banks closing on a weekly basis, it is assumed by city banks that business owners will simply go online, but if only they could. It is now, therefore, a given that all communities must have access to next generation broadband and the taste of connectivity that other parts of the UK simply take for granted. Ninety per cent of small businesses in Wales have cited that a reliable interconnection is crucial to their operations, and seen equally as important as any other basic utility. So why, therefore, is it that only 58 per cent of homes and businesses have access to superfast broadband that works effectively?

But I would, in speaking, like to thank the Minister Julie James AM for her advice and assistance with some of the tricky issues I’ve raised with her department recently. I actually do believe that you are doing your best to fulfil the targets promised and those aims. But, I have to say, there needs to be a corporate approach by this Welsh Government with all Cabinet Secretaries and the First Minister himself, to provide more resources and to provide you with the support to carry out your work and the task ahead of you.

North Wales has just recently been named in ‘Lonely Planet’s Best in Travel 2017’ as one of the top regions in the world—fantastic. But if those in the hospitality industry and our rural businesses are only offering a third-class internet service, this is going to impact negatively. It is estimated that an increase in digital capabilities of SMEs across the UK could unlock economic returns of £18.8 million. These must be supported to capitalise on such opportunity.

Digital growth is key to driving forward innovation in our economy, with 12 per cent of GDP being generated through the internet. However, in Wales, we have an outdated infrastructure to support a faster broadband provision. Issues raised locally at surgeries of mine are that BT Openreach and superfast broadband simply don’t talk to one another—silo working. There isn’t a joined-up approach when difficulties arise, and a lot of buck passing takes place. So, it does follow that, on behalf of the people and businesses in Aberconwy, I want to place on record my extreme disappointment that the previous Welsh Government failed to deliver on its own ambition in the 2011 programme for government that all residential premises and businesses in Wales would have access to next-generation broadband.

The recent statement by the Minister makes clear that £12.9 million of funding generated through predicted take-up levels can, hopefully, be used to provide superfast broadband access ahead of the end of the current contract on 27 December. However, I agree that this extra funding will only go part of the way to addressing the remaining unconnected premises and more focus must be placed on BT’s overall performance as regards their infrastructure. Again, I would reiterate, I am asking the Welsh Government to support and act on the calls of the Minister Julie James AM to look to extend deployment to 2018 and beyond, to take up the mantle and to ensure that this fourth utility is delivered universally.

Mae’r ddadl hon yn amserol iawn, yn enwedig o ystyried rhai o’r anawsterau sydd i’w gweld bellach mewn perthynas â materion band eang ledled Cymru, ac nid yn lleiaf yn Aberconwy. Yn hytrach na meithrin cysylltedd, mae Llywodraeth Cymru bellach â rhaniad digidol mawr ar ei dwylo, gyda llawer wedi’u dal mewn loteri cod post o ran mynediad a chyflymder lawrlwytho. Nid oes ond 60 y cant o eiddo yng nghefn gwlad Cymru â mynediad at gyflymder sefydlog o 10 Mbps, o’i gymharu â 95 y cant mewn ardaloedd trefol. Mae gennyf lawer o etholwyr nad ydynt yn gallu cael cyflymder o 1 Mbps hyd yn oed, ac yn yr un modd, gan Gymru y mae’r gwasanaeth 3G gwaethaf o blith y gwledydd datganoledig. Problem benodol yn fy etholaeth yw bod llawer o’r eiddo yn ardaloedd gwledig Aberconwy wedi’u cysylltu â chabinetau sydd filltiroedd i ffwrdd o’u heiddo. O ganlyniad, hyd yn oed pan fydd y cabinetau wedi’u huwchraddio â ffeibr i’r cabinet, ni all safleoedd fanteisio ar y datblygiad digidol. Yn syml iawn, nid yw’r cysylltedd llinell ffôn a’r seilwaith sylfaenol yno, ac ni fydd yn syndod mai Conwy a Sir Ddinbych sydd â’r gyfradd isaf o ddefnydd o’r rhyngrwyd, gyda 18 y cant o bobl nad ydynt yn defnyddio’r adnodd hanfodol hwn sy’n cael ei ystyried bellach yn bedwerydd cyfleustod hanfodol.

Ar gyfer ein ffermwyr yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi symud ceisiadau ffermio a chofrestriadau ar-lein, megis Taliadau Gwledig Cymru ac EID Cymru. Fodd bynnag, heb gysylltiad dibynadwy, mae llawer o ffermwyr bellach yn gorfod talu i rywun arall wneud y gwaith hwn neu wynebu cosbau difrifol o bosibl. Yn 2014, casglwyd bron i £0.5 miliwn o gosbau gan ein ffermwyr gweithgar: nid yw’n deg o gwbl. Mae’r methiant i ddarparu band eang cyflym iawn i lawer o ardaloedd anghysbell wedi ynysu ein cymunedau gwledig fwyfwy, gan greu bwlch digidol enfawr rhwng y rhai mwy ffodus a’r tlodion. Gyda banciau’n cau yn wythnosol, mae banciau’r ddinas yn tybio y bydd perchnogion busnesau’n mynd ar-lein, pe baent ond yn gallu gwneud hynny. Cymerir yn ganiataol bellach, felly, fod yn rhaid i bob cymuned gael mynediad at fand eang y genhedlaeth nesaf a blas o’r cysylltedd y mae rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig yn ei gymryd yn ganiataol. Mae 90 y cant o fusnesau bach yng Nghymru wedi dweud bod rhyng-gysylltiad dibynadwy yn hanfodol i’w gweithgarwch, ac fe’i hystyrir yr un mor bwysig ag unrhyw gyfleustod sylfaenol arall. Felly pam mai dim ond 58 y cant o gartrefi a busnesau sydd â mynediad at fand eang cyflym iawn sy’n gweithio’n effeithiol?

Ond wrth siarad, hoffwn ddiolch i’r Gweinidog Julie James AC am ei chyngor a’i chymorth gyda rhai o’r materion anodd rwyf wedi eu dwyn i sylw ei hadran yn ddiweddar. Rwy’n credu’n wir eich bod yn gwneud eich gorau i gyflawni’r targedau a addawyd a’r amcanion hynny. Ond rhaid i mi ddweud, mae angen ymagwedd gorfforaethol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, gan yr holl Ysgrifenyddion Cabinet a’r Prif Weinidog ei hun, er mwyn darparu mwy o adnoddau ac i’ch cynorthwyo i wneud eich gwaith a’r dasg o’ch blaen.

Yn ddiweddar iawn, cafodd gogledd Cymru ei enwi yn ‘Lonely Planet’s Best in Travel 2017’ fel un o’r ardaloedd gorau yn y byd—gwych. Ond os yw’r rhai yn y diwydiant lletygarwch a’n busnesau gwledig ond yn cynnig gwasanaeth rhyngrwyd trydydd dosbarth, mae hyn yn mynd i gael effaith negyddol. Amcangyfrifir y gallai cynnydd yng ngalluoedd digidol busnesau bach a chanolig ar draws y DU ryddhau adenillion economaidd o £18.8 miliwn. Mae’n rhaid cefnogi’r rhain er mwyn manteisio ar gyfle o’r fath.

Mae twf digidol yn allweddol i ysgogi arloesedd yn ein heconomi, gyda 12 y cant o gynnyrch domestig gros yn cael ei gynhyrchu drwy’r rhyngrwyd. Fodd bynnag, yng Nghymru, mae gennym seilwaith sydd wedi dyddio ar gyfer cynnal darpariaeth band eang cyflymach. Materion a grybwyllwyd yn lleol yn fy nghymorthfeydd yw nad yw BT Openreach a phrosiect y band eang cyflym iawn yn siarad â’i gilydd—gan weithio mewn seilos. Nid oes ymagwedd gydgysylltiedig pan fo anawsterau’n digwydd, ac mae llawer o daflu baich yn digwydd. Felly, mae’n dilyn, ar ran pobl a busnesau yn Aberconwy, fy mod am gofnodi fy siom eithafol fod Llywodraeth flaenorol Cymru wedi methu cyflawni ei huchelgais ei hun yn rhaglen lywodraethu 2011 i sicrhau y byddai pob eiddo preswyl a phob busnes yng Nghymru yn gallu cael band eang y genhedlaeth nesaf.

Mae’r datganiad diweddar gan y Gweinidog yn ei gwneud yn glir y gellid defnyddio £12.9 miliwn o gyllid a gynhyrchir drwy’r lefelau manteisio a ragwelir, gobeithio, i ddarparu mynediad band eang cyflym iawn cyn diwedd y contract presennol ar 27 o Ragfyr. Fodd bynnag, cytunaf na fydd yr arian ychwanegol hwn ond yn mynd ran o’r ffordd i fynd i’r afael â’r safleoedd sy’n weddill heb gysylltedd a rhaid rhoi mwy o ffocws ar berfformiad cyffredinol BT mewn perthynas â’u seilwaith. Unwaith eto, rwyf am ailadrodd fy mod yn gofyn i Lywodraeth Cymru gefnogi a gweithredu ar alwadau’r Gweinidog Julie James AC i geisio ymestyn y gwaith i 2018 a thu hwnt, i wynebu’r her a sicrhau bod y pedwerydd cyfleustod hwn yn cael ei ddarparu i bawb.

Although digital connectivity is now critical to our day-to-day lives, too many communities across Wales face high levels of digital exclusion, and Wales has the highest rate of non-internet usage in the UK. Against its target for the Superfast Cymru project to reach 96 per cent of properties existing in 2011, the Welsh Government has extended the completion of the build phase to June 2017, following an open market review that showed that the number of premises needing to be addressed under the project had increased. When I questioned the Minister for Skills and Science regarding this in the Economy, Infrastructure and Skills Committee, she stated the Welsh Government was

‘only allowed to intervene in the market where no commercial operators said they would go.’

She cited, for example, no Superfast Cymru in central Wrexham, Swansea and Cardiff accordingly. She said that

‘if you look at a map of Superfast Cymru, it excludes all of the areas where the commercial company said that they would roll out.’

But when they conducted another open market review, after concerns were raised with her by many Members, including myself, this showed that the commercial operators have revised their plans and would not be rolling out into those industrial areas. She added that, in consequence, 42,000 premises had been added to the original target and the deadline extended by a year.

FibreSpeed in north Wales was developed as a public-private partnership after winning a competitive tender from the Welsh Government to provide high-speed broadband services across north Wales industrial estates, business parks and other locations to increase economic growth. The Welsh Government made a significant investment in this, understood to run into many millions. Questioning the then Deputy Minister for Skills and Technology here in June 2014, I referenced a letter sent to Members by FibreSpeed expressing concern that the FibreSpeed investment had been overbuilt by Superfast Cymru and that they were seeking guidance from the EU Commission on potential breach of EU state aid rules. In an October 2014 letter to Members, the Deputy Minister for Skills and Technology, who is also the current Minister for Skills and Science, responded to my question, stating that through discussions with FibreSpeed Ltd, and via a prior legal technical exercise undertaken by the Welsh Government, the 2014 open-market review had determined that the 793 postcodes serving business-only premises would now be included in the scope of the new Superfast Cymru infill project on the basis that FibreSpeed does not intend to provide broadband connectivity to business premises in the future and its pricing is deemed unaffordable. So, Minister, the Welsh Government has some serious questions to answer. How many millions of thousand pounds were wasted on a Welsh Government project resulting from a Welsh Government tender? What went wrong and why were FibreSpeed placed in this position?

Responding to me in committee, you also stated that the Welsh Government had just specified a percentage and number in its Superfast Cymru contract and that it’s entirely up to the deliverer, BT, to get to the premises number. However, we also understand that BT missed out many thousands of users by classifying premises such as student halls of residence and holiday parks as single addresses. In north Wales, I’ve attended two meetings with the British Holiday and Home Parks Association’s Clwyd branch and BT Wales’s next-generation access manager to address the provision of broadband in rural Wales, which continues to affect park businesses and their ability to meet the demands of customers—the visitors on whom the north Wales tourist economy depends, echoing the comments made by my colleague Janet Finch-Saunders. The BT programme manager has proved an invaluable contact for them, providing information on current and future provision, including the Welsh Government scheme to help businesses such as these to access fibre on demand. However, park businesses have told me that the problem is finding someone to sell the product. BT Local Business denied all knowledge of the Welsh Government fibre-on-demand scheme, and when they finally tracked down a company prepared to sell this, it was in England. As they stated, it gripes them to go to an English company to buy a Welsh project that is financially supported by the Welsh Government. They added that, for one thing, retail price put it out of the reach of many businesses in Wales.

Against England’s 95 per cent target, the UK Government published the findings of its £10 million innovation fund pilot for the final 5 per cent most remote communities in England in February. So, finally, Minister, when and how will the Welsh Government take action to reach the final 4 per cent of premises here, and not just the first 96 per cent? Thank you.

Er bod cysylltedd digidol yn hanfodol bellach i’n bywydau o ddydd i ddydd, mae gormod o gymunedau ledled Cymru yn wynebu lefelau uchel o allgáu digidol, a chan Gymru y mae’r gyfradd uchaf o bobl nad ydynt yn defnyddio’r rhyngrwyd yn y DU. Yn erbyn ei tharged i brosiect Cyflymu Cymru gyrraedd 96 y cant o eiddo presennol yn 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi ymestyn dyddiad cwblhau’r cyfnod adeiladu i fis Mehefin 2017 yn dilyn adolygiad marchnad agored a ddangosai fod nifer y safleoedd sydd angen eu cynnwys yn y prosiect wedi cynyddu. Pan holais y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth ynglŷn â hyn ym Mhwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, dywedodd nad oedd Llywodraeth Cymru

ond â hawl i ymyrryd yn y farchnad lle nad oedd unrhyw weithredwyr masnachol wedi dweud y byddent yn mynd.

Soniodd, er enghraifft, nad oedd Cyflymu Cymru yng nghanol Wrecsam, Abertawe a Chaerdydd. Dywedodd

os edrychwch ar fap o Cyflymu Cymru, mae’n hepgor yr holl ardaloedd lle y mae cwmni masnachol wedi dweud y byddent yn darparu gwasanaeth.

Ond pan gynhaliwyd adolygiad marchnad agored arall ganddynt, ar ôl i sawl Aelod, yn fy nghynnwys i, fynegi pryderon wrthi, dangosai’r adolygiad fod y gweithredwyr masnachol wedi diwygio eu cynlluniau ac na fyddent yn darparu yn yr ardaloedd diwydiannol hynny. O ganlyniad i hynny, ychwanegodd, roedd 42,000 o safleoedd wedi’u hychwanegu at y targed gwreiddiol a’r dyddiad cwblhau wedi’i ymestyn flwyddyn.

Datblygwyd FibreSpeed ​​yng ngogledd Cymru fel partneriaeth gyhoeddus-preifat ar ôl ennill tendr cystadleuol gan Lywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau band eang cyflym iawn ar draws ystadau diwydiannol, parciau busnes a lleoliadau eraill yng ngogledd Cymru i gynyddu twf economaidd. Buddsoddodd Llywodraeth Cymru yn sylweddol yn hyn, buddsoddiad y deellir ei fod yn filiynau lawer. Wrth holi’r Dirprwy Weinidog Sgiliau a Thechnoleg yma ym mis Mehefin 2014, cyfeiriais at lythyr a anfonwyd at yr Aelodau gan FibreSpeed ​​yn mynegi pryder fod Cyflymu Cymru yn goradeiladu buddsoddiad FibreSpeed a’u bod yn ceisio arweiniad gan Gomisiwn yr UE ar achos posibl o dorri rheolau cymorth gwladwriaethol yr UE. Mewn llythyr at yr Aelodau ym mis Hydref 2014, atebodd y Dirprwy Weinidog Sgiliau a Thechnoleg, sef y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth presennol, fy nghwestiwn, gan nodi bod adolygiad marchnad agored 2014 wedi penderfynu, drwy drafodaethau gyda FibreSpeed ​​Ltd, a thrwy ymarfer technegol cyfreithiol blaenorol a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru, y byddai’r 793 o godau post safleoedd busnes yn unig yn cael eu cynnwys bellach yn rhan o gwmpas prosiect mewnlenwi newydd Cyflymu Cymru ar y sail nad yw FibreSpeed yn bwriadu darparu cysylltedd band eang i safleoedd busnes yn y dyfodol a bernir bod ei bris yn anfforddiadwy. Felly, Weinidog, mae gan Lywodraeth Cymru gwestiynau difrifol i’w hateb. Faint o filiynau o filoedd o bunnoedd a wastraffwyd ar brosiect Llywodraeth Cymru yn deillio o dendr Lywodraeth Cymru? Beth a aeth o’i le a pham y cafodd FibreSpeed ​​eu rhoi yn y sefyllfa hon?

Wrth ymateb i mi yn y pwyllgor, fe ddywedoch hefyd fod Llywodraeth Cymru newydd bennu canran a nifer yn ei chontract Cyflymu Cymru ac mai mater i’r darparwr, BT, yn llwyr oedd cyrraedd nifer y safleoedd. Fodd bynnag, rydym hefyd yn deall bod BT wedi methu miloedd o ddefnyddwyr drwy gategoreiddio safleoedd fel neuaddau preswyl myfyrwyr a pharciau gwyliau fel cyfeiriadau sengl. Yng ngogledd Cymru, mynychais ddau gyfarfod gyda changen Clwyd o Gymdeithas Parciau Gwyliau a Pharciau Cartrefi Prydain a rheolwr mynediad y genhedlaeth nesaf BT Cymru i fynd i’r afael â’r ddarpariaeth band eang yn y Gymru wledig, sy’n parhau i effeithio ar fusnes parciau a’u gallu i ateb gofynion cwsmeriaid—yr ymwelwyr y mae economi twristiaeth gogledd Cymru yn dibynnu arnynt, gan adleisio sylwadau a wnaeth fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders. Mae’r rheolwr rhaglen BT wedi bod yn gyswllt gwerthfawr iddynt, gan roi gwybodaeth am y ddarpariaeth bresennol ac yn y dyfodol, gan gynnwys cynllun Llywodraeth Cymru i helpu busnesau fel y rhain i gael mynediad at ffeibr ar alw. Fodd bynnag, mae busnesau parciau wedi dweud wrthyf mai’r broblem yw dod o hyd i rywun i werthu’r cynnyrch. Gwadodd BT Local Business eu bod yn gwybod am gynllun ffeibr ar alw Llywodraeth Cymru, a phan ddaethant o hyd i gwmni yn y diwedd a oedd yn barod i werthu hwn, roedd yn Lloegr. Fel roeddent yn dweud, maent yn anniddig fod yn rhaid iddynt fynd at gwmni yn Lloegr i brynu prosiect Cymreig sy’n cael ei gefnogi’n ariannol gan Lywodraeth Cymru. Roeddent yn dweud hefyd fod prisiau manwerthu, yn un peth, yn ei roi allan o gyrraedd llawer o fusnesau yng Nghymru.

Yn erbyn y targed o 95 y cant yn Lloegr, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ganfyddiadau ei chynllun peilot ar gyfer cronfa arloesi gwerth £10 miliwn ar gyfer y 5 y cant olaf o gymunedau mwyaf anghysbell Lloegr ym mis Chwefror. Felly, yn olaf, Weinidog, pryd a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi camau ar waith i gyrraedd y 4 y cant olaf o safleoedd yma, ac nid y 96 y cant cyntaf yn unig? Diolch.

I call on the Minister for Skills and Science, Julie James.

Galwaf ar y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I begin by thanking the Welsh Conservatives for bringing forward this motion today? I also thank Members for their contributions to the debate. I thank them because it’s very clear that there is a critical importance around digital infrastructure for the people, communities and the economy of Wales. As has been made very clear in the contributions today, there is no need to reiterate the growing importance of high-quality fast broadband connections to both homes and businesses right across Wales. I will just bother to reiterate that, as the Welsh Government, we have made it more than plain that we want as many people as possible to be able to access fast, reliable broadband services and, crucially, for them to be able to make the most of that access.

Mark Isherwood did a very good job for me in explaining how the superfast project worked, and I’m very grateful to him for that, but I will just reiterate a couple of the points. Superfast Cymru is a project that is designed to deliver 30 Mbps downloads, and not 24 Mbps, to the people of Wales. It is a market intervention. That means that, without the intervention of a Government programme, we would not have had any superfast or other roll-out of any kind of broadband service to those areas that could not command a commercial market.

We have been in conversation with the UK Government about this for quite some time, and I’m delighted that the UK Government has now seen fit to bring forward a Bill that puts a universal service obligation in place, but it is important to remember that this is not currently considered to be infrastructure. So, this is not something that we can just go and do whenever we want to. We can’t just throw money at it and build some more or anything else. We have to go through a state aid programme in order to do a market intervention. So, it’s been a long time coming to get it to be a universal service obligation. We’re delighted with that, but Members would do well to remember that the universal service obligation currently proposes 10 Mbps and not 24 Mbps or 30 Mbps, and that we’re currently working very hard to make the UK Government see some sense and put some accelerators into that, so that, at the very least, it will go up from 10 Mbps in the future, even if they didn’t see fit to put it higher than that in the past.

I’m grateful to Janet Finch-Saunders for acknowledging the meetings that we’ve had and so on. But I’m quite genuine in this—this is not a party political thing in any way. We do actually need to make sure that the Government’s universal service obligation is fit for purpose and actually assists us in our mission to get this broadband out across Wales. So, if any Members want to contact me, I will tell them what our concerns are—and I think I’ve provided them already to Janet Finch-Saunders. I’m happy to provide them to anybody else who wants them, so that they can assist us in helping the UK Government to arrive at a position where the universal service obligation is actually something worth having, and that we can then fund it accordingly. So, I just wanted to make those points.

In terms of the commitments that we’ve heard a lot about us breaking, obviously you won’t be surprised to find that I refute that. It’s important to remember that the percentages and the numbers of properties change all the time. If we just set a level of properties in 2011 and said, ‘We’ll get through all of those’, then everything built after that wouldn’t have any broadband. It’s a truism to say so, but it’s worth repeating. And actually, one of the reasons we did the further open-market review was to include in some of the properties that were built afterwards. Again, it’s a matter of some concern to us that the UK Government is not seeing fit to put that universal service obligation into all new builds at the moment. So, you do have a ridiculous situation where you build a new housing estate and then afterwards you dig up the road to put broadband in. Clearly, this is not sensible. I appeal to all Members of all political parties to get on board with trying to persuade people to get some common sense put into some of these universal service obligations.

Anyway, turning to what we’re doing, we’re working very closely with Ofcom, the UK Government and the network operators to deliver better digital infrastructure with what we’ve got now, right across Wales. We’ve been trying to improve broadband coverage right across. Also, you have to bear in mind that the increasing demand for mobile data has complicated the picture. When we started these programmes, broadband and mobile were two very different things, but now they’re not. So, the technology has moved very substantially as well, and we’re very keen to keep on top of that.

I’m hosting a round-table meeting later this month, which will include representatives from Ofcom and industry, to discuss how we can improve mobile connectivity in Wales. That debate will focus not only on the plans of industry to expand mobile coverage and capacity, but also explore all the levers we have available to us here in Wales. Obviously, one of the primary levers there is the planning regime. I’ve commissioned some research to look at changes and proposed changes to planning in England and Scotland on mobile phone infrastructure, how they apply to Wales, and alternative approaches appropriate to our topography and population density in Wales. Just to put that in English, I’m not all that certain that the people who live in our national parks really want a 250 ft mast every 10m in order to get mobile connectivity. So, clearly, there’s a trade-off between what you want to get and what you have to have in order to get it. We want to make sure we get that right for the people of Wales. Russell George, I know, has problems with other types of masts with generators on the top, and I’m not too sure that his constituents would be all that happy with masts carrying mobile signals either.

So, we know we want to do it, but we want to do it right. We want to make sure that we get that balance right and that people get the connectivity, but not at the expense of other amenities, which is why people live in the national parks and want to come and visit us in the first place.

So, we’re doing that piece of research. We want to get it right for Wales. We know that having access to the digital technologies, and the motivation and skills to use them effectively are more important than ever, and people’s perception of what they’re prepared to put up with to get that is changing. So, we do want to get that right.

In terms of digital exclusion, we’re very committed to tackling digital exclusion and improving digital literacy, which aren’t quite the same thing. So, I’d like to thank Mohammad Asghar for his contribution, but just point out that basic digital literacy—the ability to actually get online, organise some files and folders, do some basic things with public services and so on—is not the same thing as having the skills necessary to work in a digital economy. We need both of those in our society and we’re working very hard to get them.

We have a digital competence framework that I hope all Members are familiar with, and which we have just recently launched. Indeed, I visited a pioneer school in my colleague Mike Hedges’s constituency on Monday morning to look at the digital competence framework in action, and it was very impressive indeed. I’m sure that Members will all have schools in their areas that will be able to show them how that’s working. I think that it’s important to realise that Donaldson is really working well in Wales, and that the advance we’ve made here in Wales of saying that literacy, numeracy and digital competency are the basic frameworks of a modern education are alive and well and very much at the forefront of educational thinking in Wales.

We’re also delivering our Learning in Digital Wales programme, including Hwb, the all-Wales platform for schools, and increasing broadband speeds for schools as part of the programme.

We need to get a buy-in, though, for all organisations and wider society so that we can achieve a truly digitally inclusive nation. So, during a recent oral statement I made on this issue, I provided Members with an update on time frames of possible future intervention to further extend superfast broadband. Work is well under way with plans to launch a further detailed formal open-market review process later this autumn. Once we’ve got the outcome of that review, we’ll be in a position to confirm both whether and how a new procurement to provide access for further premises can be taken forward. I’ll provide more information on that as the process continues, as I’ve said in my statement. I’ll make sure that Members are kept up to date.

I just want to correct the misconception, though, that Superfast Cymru has slipped. The completion date was moved back and it was due to projected negotiations between the UK Government and the EU on the national broadband scheme. Members will recall that that further 40,000 premises followed an open-market review and it was in line with similar contracts of this size. So, there we are.

Just to round this off—and I’ve said it lots of times and I’ll say it again—I make the same offer that I made to everybody at the end of my statement: if you have specific problems in your constituency, I’m very happy to come with you and explain how we can address them. In terms of the overarching programme, we are very much on top of BT. I have very regular meetings with them. We are in regular touch about their performance to the target dates. I assure Members that they are not under any impression that I am complacent about their ability to deliver the contract. I share Members’ frustrations about the slipping timescales for individuals, but my issue is whether the whole contract delivers overall, and I assure Members that it will so deliver, or BT will pay the very serious financial consequences that arise as a result of that failure and we will then use that money to make sure that their failure is covered off. However, I will say on behalf of BT that they are very co-operative with that, that they come to the meetings with full information and that we have no reason to think that the contract will not be successful in its outcome.

I think Members have been invited by BT to a further update on that, which I’m hoping to attend myself. BT are also very helpful in coming out to Members’ constituencies with me and explaining some of the details on the ground. Overall, I want Members to understand that this is actually a very successful contract, that actually Wales is at the forefront of digital inclusion and digital literacy and digital connectivity, and that although some of the figures seem low, actually they’re very high. I recently had an experience in a European capital city where I could not get my phone to connect to anything at all. So, I do think we’re in danger of talking ourselves down. I understand Members’ frustrations, but, actually, we should be very proud, as all of us are, of the commitment of the Welsh Government and the place of Wales in the digital future for the twenty-first century.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw? Diolch hefyd i’r Aelodau am eu cyfraniadau i’r ddadl. Rwy’n diolch iddynt am ei bod yn glir iawn fod seilwaith digidol yn hanfodol o bwysig i bobl, cymunedau ac economi Cymru. Fel y dangosodd y cyfraniadau heddiw yn glir iawn, nid oes angen ailadrodd pwysigrwydd cynyddol cysylltiadau band eang cyflym o safon uchel i gartrefi a busnesau ledled Cymru. Rwyf am fynd i’r drafferth i ailadrodd ein bod, fel Llywodraeth Cymru, wedi dweud yn eglur iawn ein bod am i gymaint o bobl â phosibl allu cael mynediad at wasanaethau band eang cyflym a dibynadwy, ac yn hollbwysig, iddynt allu manteisio i’r eithaf ar fynediad o’r fath.

Gwnaeth Mark Isherwood waith da iawn ar fy rhan yn egluro sut y mae prosiect Cyflymu Cymru’n gweithio, ac rwy’n ddiolchgar iawn iddo am hynny, ond rwyf am ailadrodd un neu ddau o bwyntiau. Mae Cyflymu Cymru yn brosiect a gynlluniwyd i ddarparu lawrlwythiadau 30 Mbps, ac nid 24 Mbps, i bobl Cymru. Ymyrraeth yn y farchnad ydyw. Heb ymyrraeth rhaglen y Llywodraeth, mae hynny’n golygu na fyddem wedi cael unrhyw fand eang cyflym iawn na darpariaeth arall o unrhyw fath o wasanaeth band eang i ardaloedd nad ydynt yn gallu ennyn marchnad fasnachol.

Rydym wedi bod yn sgwrsio gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn ers peth amser, ac rwy’n falch iawn fod Llywodraeth y DU bellach wedi gweld gwerth mewn cyflwyno Bil sy’n gosod rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol ar waith, ond mae’n bwysig cofio nad ystyrir mai seilwaith yw hyn ar hyn o bryd. Felly, nid yw’n rhywbeth y gallwn fynd i’w wneud pryd bynnag y dymunwn. Ni allwn daflu arian ato ac adeiladu rhagor na dim byd arall. Mae’n rhaid i ni fynd drwy raglen cymorth gwladwriaethol er mwyn ymyrryd yn y farchnad. Felly, mae wedi cymryd amser hir iddo ddod yn rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Rydym wrth ein bodd â hynny, ond byddai’n werth i’r Aelodau gofio bod y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol ar hyn o bryd yn argymell 10 Mbps, ac nid 24 Mbps neu 30 Mbps, a’n bod ar hyn o bryd yn gweithio’n galed iawn i wneud i Lywodraeth y DU weld synnwyr a chyflymu hynny, fel ei fod, fan lleiaf, yn codi o 10 Mbps yn y dyfodol, hyd yn oed os nad oeddent yn gweld gwerth yn ei osod yn uwch na hynny yn y gorffennol.

Rwy’n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders am gydnabod y cyfarfodydd rydym wedi’u cael ac yn y blaen. Ond rwy’n wirioneddol ddiffuant ynglŷn â hyn—nid yw’n fater gwleidyddiaeth plaid mewn unrhyw ffordd. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol y Llywodraeth yn addas i’r pwrpas ac yn ein cynorthwyo yn ein cenhadaeth i gael y band eang hwn ar draws Cymru. Felly, os oes unrhyw Aelod yn awyddus i gysylltu â mi, fe ddywedaf wrthynt beth yw ein pryderon—ac rwy’n meddwl fy mod wedi’u rhoi i Janet Finch-Saunders eisoes. Rwy’n hapus i’w rhoi i unrhyw un arall sydd eu heisiau, fel y gallant ein cynorthwyo i helpu Llywodraeth y DU i gyrraedd sefyllfa lle y mae’r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol yn rhywbeth gwerth ei gael mewn gwirionedd, ac y gallwn ei ariannu wedyn yn unol â hynny. Felly, roeddwn eisiau gwneud y pwyntiau hynny.

O ran yr ymrwymiadau y clywsom lawer ynglŷn â’n bod wedi’u torri, yn amlwg ni fyddwch yn synnu clywed fy mod yn gwrthod hynny. Mae’n bwysig cofio bod y canrannau a niferoedd yr eiddo’n newid drwy’r amser. Pe baem ond yn gosod lefel o eiddo yn 2011 a dweud, ‘Fe wnawn y rheini i gyd’, yna ni fyddai unrhyw beth a adeiladwyd ar ôl hynny wedi cael band eang. Mae’n wireb i ddweud hynny, ond mae’n werth ei hailadrodd. Ac mewn gwirionedd, un o’r rhesymau y gwnaethom yr adolygiad marchnad agored pellach oedd er mwyn cynnwys peth o’r eiddo a adeiladwyd ar ôl hynny. Unwaith eto, mae’n fater o gryn bryder i ni nad yw Llywodraeth y DU yn gweld gwerth mewn cynnwys y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol honno ym mhob gwaith adeiladu newydd ar hyn o bryd. Felly, mae gennych sefyllfa chwerthinllyd lle rydych yn adeiladu stad o dai newydd ac yna byddwch yn cloddio’r ffordd i roi band eang i mewn wedyn. Yn amlwg, nid yw’n gwneud synnwyr. Apeliaf ar bob Aelod o bob plaid wleidyddol i fynd ati i geisio perswadio pobl i gynnwys rhywfaint o synnwyr cyffredin yn rhai o’r rhwymedigaethau gwasanaeth cyffredinol hyn.

Beth bynnag, gan droi at yr hyn rydym yn ei wneud, rydym yn gweithio’n agos iawn gydag Ofcom, Llywodraeth y DU a’r gweithredwyr rhwydwaith i ddarparu gwell seilwaith digidol gyda’r hyn sydd gennym yn awr, ledled Cymru. Rydym wedi bod yn ceisio gwella’r ddarpariaeth band eang ym mhob man. Hefyd, mae’n rhaid i chi gadw mewn cof fod y galw cynyddol am ddata symudol wedi cymhlethu pethau. Pan ddechreuasom y rhaglenni hyn, roedd band eang a darpariaeth symudol yn ddau beth gwahanol iawn, ond nid yw hynny’n wir bellach. Felly, mae’r dechnoleg wedi newid yn sylweddol iawn hefyd, ac rydym yn awyddus iawn i gadw ar y blaen gyda hynny.

Rwy’n cynnal cyfarfod bwrdd crwn yn ddiweddarach y mis hwn, a fydd yn cynnwys cynrychiolwyr o Ofcom a’r diwydiant, er mwyn trafod sut y gallwn wella cysylltedd symudol yng Nghymru. Bydd y ddadl yn canolbwyntio nid yn unig ar gynlluniau’r diwydiant i ehangu darpariaeth a gallu symudol, ond hefyd yn archwilio pob dull sydd ar gael i ni yma yng Nghymru. Yn amlwg, un o’r dulliau sylfaenol yw’r gyfundrefn gynllunio. Rwyf wedi comisiynu ymchwil i edrych ar newidiadau a newidiadau arfaethedig i’r drefn gynllunio yn Lloegr a’r Alban mewn perthynas â seilwaith ffonau symudol, sut y maent yn gymwys i Gymru, a dulliau amgen sy’n gweddu i’n topograffi a’n dwysedd poblogaeth yng Nghymru. I roi hynny’n symlach, nid wyf yn sicr o gwbl fod y bobl sy’n byw yn ein parciau cenedlaethol am gael mast 250 troedfedd bob 10 metr er mwyn cael cysylltedd symudol mewn gwirionedd. Felly, yn amlwg, mae yna gyfaddawd i’w gael rhwng yr hyn rydych eisiau ei gael a beth sy’n rhaid i chi ei gael er mwyn ei gael. Rydym eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn cael hynny’n iawn i bobl Cymru. Rwy’n gwybod bod Russell George yn cael trafferth gyda mathau eraill o fastiau gyda generaduron ar eu pennau, ac nid wyf yn rhy siŵr y byddai ei etholwyr mor fodlon â hynny â mastiau sy’n cario signalau symudol ychwaith.

Felly, rydym yn gwybod ein bod am ei wneud, ond rydym am ei wneud yn iawn. Rydym eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn cael y cydbwysedd hwnnw’n iawn, a bod pobl yn cael cysylltedd, ond nid ar draul mwynderau eraill, a dyna pam y mae pobl yn byw yn y parciau cenedlaethol ac yn awyddus i ddod i ymweld â ni yn y lle cyntaf.

Felly, rydym yn gwneud y gwaith ymchwil hwnnw. Rydym yn awyddus i’w gael yn iawn i Gymru. Rydym yn gwybod bod sicrhau mynediad at y technolegau digidol, a’r cymhelliant a’r sgiliau i’w defnyddio’n effeithiol yn bwysicach nag erioed, ac mae canfyddiad pobl o’r hyn y maent yn barod i’w oddef er mwyn eu cael yn newid. Felly, rydym yn awyddus i gael hynny’n iawn.

O ran allgáu digidol, rydym yn ymrwymedig iawn i fynd i’r afael ag allgáu digidol a gwella llythrennedd digidol, nad ydynt yr un pethau’n hollol. Felly, hoffwn ddiolch i Mohammad Asghar am ei gyfraniad, ond gan nodi nad yw llythrennedd digidol sylfaenol—y gallu i fynd ar-lein, trefnu ffeiliau a ffolderi, gwneud rhai pethau sylfaenol gyda gwasanaethau cyhoeddus ac yn y blaen—yr un peth â meddu ar y sgiliau angenrheidiol i weithio mewn economi ddigidol. Mae arnom angen y ddau beth yn ein cymdeithas ac rydym yn gweithio’n galed iawn i’w cael.

Mae gennym fframwaith cymhwysedd digidol y gobeithiaf fod pob Aelod yn gyfarwydd ag ef, ac a lansiwyd gennym yn ddiweddar. Yn wir, ymwelais ag ysgol arloesi yn etholaeth fy nghyd-Aelod Mike Hedges fore Llun i edrych ar y fframwaith cymhwysedd digidol ar waith, ac roedd yn drawiadol iawn yn wir. Rwy’n siŵr y bydd gan yr holl Aelodau ysgolion yn eu hardaloedd a fydd yn gallu dangos iddynt sut y mae hynny’n gweithio. Credaf ei bod yn bwysig sylweddoli bod Donaldson yn gweithio’n wirioneddol dda yng Nghymru, a bod y cynnydd rydym wedi’i wneud yma yng Nghymru drwy ddweud bod llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol yn fframweithiau sylfaenol i addysg fodern yn fyw ac yn iach ac yn bendant ar flaen y meddwl addysgol yng Nghymru.

Rydym hefyd yn cyflawni ein rhaglen Dysgu yn y Gymru Ddigidol, gan gynnwys Hwb, y platfform Cymru gyfan ar gyfer ysgolion, ac yn cynyddu cyflymder band eang ar gyfer ysgolion fel rhan o’r rhaglen.

Mae angen i ni gael cefnogaeth, fodd bynnag, i’r holl sefydliadau a’r gymdeithas ehangach fel y gallwn sicrhau ein bod yn genedl wirioneddol gynhwysol yn ddigidol. Felly, yn ystod datganiad llafar a wneuthum yn ddiweddar ar y mater hwn, darparais ddiweddariad i’r Aelodau ar amserlenni ymyrraeth bosibl yn y dyfodol i ymestyn band eang cyflym iawn ymhellach. Mae gwaith yn mynd rhagddo’n dda ar gynlluniau i lansio proses adolygiad marchnad agored ffurfiol pellach yn ddiweddarach yr hydref hwn. Pan fyddwn wedi cael canlyniad yr adolygiad hwnnw, byddwn mewn sefyllfa i gadarnhau a ellir datblygu proses gaffael newydd i ddarparu mynediad at safleoedd pellach a sut i wneud hynny. Fe ddarparaf ragor o wybodaeth am hynny wrth i’r broses barhau, fel y dywedais yn fy natganiad. Fe wnaf yn siŵr fod yr Aelodau’n cael y wybodaeth ddiweddaraf.

Hoffwn gywiro’r camsyniad, fodd bynnag, fod Cyflymu Cymru wedi llithro. Symudwyd y dyddiad cwblhau yn ôl o ganlyniad i drafodaethau a ragwelwyd rhwng Llywodraeth y DU a’r UE ar y cynllun band eang cenedlaethol. Bydd yr Aelodau’n cofio bod y 40,000 o safleoedd pellach yn dilyn adolygiad marchnad agored ac roedd yn unol â chontractau tebyg o’r maint hwn. Felly, dyna ni.

I orffen ar hyn—ac rwyf wedi’i ddweud sawl gwaith ac fe’i dywedaf eto—rwy’n gwneud yr un cynnig ag a wneuthum i bawb ar ddiwedd fy natganiad: os oes gennych broblemau penodol yn eich etholaeth, rwy’n hapus iawn i ddod gyda chi ac egluro sut y gallwn fynd i’r afael â hwy. O ran y rhaglen gyffredinol, rydym yn bendant iawn yn pwyso ar BT. Byddaf yn cael cyfarfodydd rheolaidd iawn gyda hwy. Rydym mewn cysylltiad rheolaidd ynglŷn â’u perfformiad tuag at y dyddiadau targed. Rwy’n sicrhau’r Aelodau nad ydynt o dan unrhyw argraff fy mod yn hunanfodlon ynglŷn â’u gallu i gyflawni’r contract. Rwy’n rhannu rhwystredigaeth yr Aelodau fod yr amserlenni’n llithro i unigolion, ond yr hyn sy’n bwysig i mi yw bod y contract cyfan yn cyflawni’n gyffredinol, ac rwy’n sicrhau’r Aelodau y bydd yn cyflawni yn y modd hwnnw, neu bydd BT yn wynebu’r canlyniadau ariannol difrifol iawn sy’n codi o ganlyniad i’r methiant a byddwn yn defnyddio’r arian hwnnw wedyn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud iawn am eu methiant. Fodd bynnag, dywedaf ar ran BT eu bod yn hynod o gydweithredol gyda hynny, eu bod yn dod i’r cyfarfodydd gyda’r holl wybodaeth ac nad oes gennym unrhyw reswm dros feddwl na fydd canlyniad llwyddiannus i’r contract.

Rwy’n meddwl bod yr Aelodau wedi cael eu gwahodd gan BT i gael diweddariad pellach ar hynny, ac rwy’n gobeithio mynychu’r cyfarfod fy hun. Mae BT hefyd yn gymwynasgar iawn yn dod allan i etholaethau Aelodau gyda mi ac esbonio rhai o’r manylion ar lawr gwlad. Yn gyffredinol, rwyf am i’r Aelodau ddeall bod hwn yn gontract llwyddiannus iawn mewn gwirionedd, fod Cymru ar flaen y gad o ran cynhwysiant digidol a llythrennedd digidol a chysylltedd digidol, ac er bod rhai o’r ffigurau i’w gweld yn isel, mewn gwirionedd maent yn uchel iawn. Yn ddiweddar, cefais brofiad mewn prifddinas Ewropeaidd lle na allwn gael fy ffôn i gysylltu ag unrhyw beth o gwbl. Felly, rwy’n credu ein bod mewn perygl o fychanu ein hunain. Rwy’n deall rhwystredigaethau’r Aelodau, ond mewn gwirionedd, dylem fod yn falch iawn, fel y mae pob un ohonom, o ymrwymiad Llywodraeth Cymru a lle Cymru yn y dyfodol digidol ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Thank you very much. I call on Russell George to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Russell George i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank all the Members for contributing to this debate today. I did notice that there weren’t any Labour Member backbenchers that contributed, apart from David Rees popping up a couple of times for some interventions, so perhaps that’s a sign that broadband is good in all those constituencies, which would be welcome news. And I should say as well—David. [Laughter.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau am gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Fe sylwais nad oedd unrhyw Aelodau o feinciau cefn Llafur wedi cyfrannu, ar wahân i David Rees yn neidio ar ei draed unwaith neu ddwy i ymyrryd, felly efallai fod hynny’n arwydd fod band eang yn dda ym mhob un o’r etholaethau hynny, a byddai hynny’n newyddion da. A dylwn ddweud yn ogystal—David. [Chwerthin.]

Thank you. Just to clarify a point, broadband is problematic in some areas of my constituency as well.

Diolch. Dim ond i egluro pwynt, mae band eang yn broblem mewn rhai ardaloedd yn fy etholaeth i hefyd.

Thank you, David, for your third intervention in our debate today—it’s welcome.

I should say, to be charitable to the Minister, I agree absolutely with Janet Finch-Saunders that I do think that the Minister is very passionate in her area here and I very much welcome that. She’s agreed to come to various constituencies with Members and explain the situation. Even if there’s a few hundred people frothing at the mouth, she’s willing to come, and I think that should be very welcomed. I also pay tribute to BT who are also very engaging, I think, with Assembly Members—always willing to meet and correspond as well, and come to constituencies as well. So, I thank the Minister for that.

There are a few issues I would raise. I think, first of all, there is, of course, a great frustration—the Minister’s right and she accepts that—but, certainly, the frustrations are, I would say, not only in rural areas but urban areas as well, as David Rees has pointed out. I did take Neil Hamilton’s contribution—I listened very carefully to him—a very good contribution, and of course his region covers, I think, nine constituencies and only one constituency actually has above the Welsh average for superfast broadband. I think that just demonstrates that this is very much a rural problem—not exclusively, but very much a rural problem. And that, of course, ties in as well to Janet Finch-Saunders’s points with regard to the farming community as well. We know that the biggest issue is in rural Wales—that’s where farming businesses are located—and the Welsh Government has put ever more pressure on making sure that Welsh farming businesses submit applications and certain documents online. Well, they simply can’t do that if they haven’t got good, fast, reliable broadband.

The Minister also made the point, quite rightly, that there are changes to the way in which mobile networks and mobile operators—. Mobile is changing and evolving. Mobile now is for data as well as voice calls, and I accept that. That’s happened more in recent years, and I accept that there are issues there with regard to delivering broadband. But, in many ways, that could be a solution, of course, to delivering broadband in particular areas; if there’s good, fast, reliable mobile, then of course that also meets the demand for broadband, via access over the mobile network.

Dai Lloyd also, in his contribution as the Plaid spokesperson, called for the establishment of a bespoke local scheme to ensure that no home or business in Wales goes without access to next generation broadband. This certainly, I think, has merit, and I certainly think that that’s an issue that should be explored. He also pointed, of course, to Blaenau Gwent and the fact that 99 per cent of Blaenau Gwent has access to superfast broadband. But, of course, that’s access; it doesn’t mean that they’ve got that broadband, it means they’ve got access to it. And you’ll find, actually, that only a small fraction of those in Blaenau Gwent who can access broadband have actually taken that up, which of course is very much the point of our debate today with regard to highlighting the lack of take-up, which is a point that he later made himself.

He also spoke of the fact that digital connectivity is now an essential part of modern life, which contributes not only to economic prosperity and delivering a tangible uplift in skills and educational performance, but also has a positive impact on healthy living and the environment. Indeed, I fully agree with that, and I fully agree that access to broadband is rapidly becoming a human right, not a privilege.

So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, I would say that the intention of the Welsh Conservatives in this motion today is to call on the Welsh Government to devote a lot more time, effort and resource to ensure that we have a telecoms infrastructure that is fit for the twenty-first century Welsh economy. Whether it’s connecting with family or friends, or helping children to study at home and do their homework, or driving growth for local business, digital connectivity is now a crucial part of our day-to-day lives and Wales can no longer afford to be the poor man or woman of Britain, as it sadly is at the moment. But when it comes to broadband take-up and mobile coverage, I think that this has to be a top priority, because certainly I would like to be here in a few years’ time when my inbox is a lot less full of people contacting me with broadband and mobile issues. But I certainly hope that the Welsh Government’s current commitment to have all of Wales having superfast broadband by the end of this Assembly term will be delivered. I want to be standing here in the future saying, ‘Thank you, Welsh Government, for delivering this and for reducing my inbox considerably.’ But I very much commend this motion to the Assembly today, and I urge Members to support it.

Diolch i chi, David, am eich trydydd ymyriad yn ein dadl heddiw—mae i’w groesawu.

Dylwn ddweud, er mwyn bod yn garedig wrth y Gweinidog, fy mod yn cytuno’n llwyr â Janet Finch-Saunders: credaf fod y Gweinidog yn angerddol iawn ynglŷn â’i maes yma ac rwy’n croesawu hynny’n fawr. Mae hi wedi cytuno i ddod i wahanol etholaethau gydag Aelodau ac esbonio’r sefyllfa. Hyd yn oed os oes ychydig gannoedd o bobl yn berwi o gynddaredd, mae hi’n barod i ddod, ac rwy’n meddwl y dylid croesawu hynny’n fawr. Rwy’n talu teyrnged hefyd i BT sydd hefyd yn ymgysylltu’n dda, rwy’n meddwl, gydag Aelodau’r Cynulliad—bob amser yn barod i gyfarfod a gohebu hefyd, a dod i etholaethau yn ogystal. Felly, diolch i’r Gweinidog am hynny.

Mae yna ychydig o faterion yr hoffwn eu crybwyll. Yn gyntaf oll, wrth gwrs, mae yna rwystredigaeth fawr—mae’r Gweinidog yn iawn ac mae hi’n derbyn hynny—ond yn sicr, ceir rhwystredigaethau mewn ardaloedd gwledig a hefyd mewn ardaloedd trefol yn ogystal, byddwn yn dweud, fel y mae David Rees wedi nodi. Fe gymerais gyfraniad Neil Hamilton—gwrandewais yn ofalus iawn arno—cyfraniad da iawn, ac wrth gwrs mae ei ranbarth yn cynnwys naw etholaeth, rwy’n credu, a dim ond un etholaeth mewn gwirionedd sydd â chyflymder band eang cyflym iawn sy’n uwch na chyfartaledd Cymru. Rwy’n meddwl bod hynny’n dangos mai problem wledig yw hon i raddau helaeth—nid yn llwyr, ond i raddau helaeth, mae’n broblem wledig. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn cysylltu hefyd â phwyntiau Janet Finch-Saunders mewn perthynas â’r gymuned ffermio. Gwyddom fod y broblem fwyaf yng nghefn gwlad Cymru—dyna ble y mae busnesau ffermio wedi’u lleoli—ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi mwy a mwy o bwysau ar sicrhau bod busnesau ffermio yng Nghymru yn cyflwyno ceisiadau a dogfennau penodol ar-lein. Wel, yn syml iawn, ni allant wneud hynny os nad oes ganddynt fand eang da, sy’n gyflym a dibynadwy.

Gwnaeth y Gweinidog y pwynt hefyd, yn gwbl briodol, fod yna newidiadau i’r ffordd y mae rhwydweithiau symudol a gweithredwyr symudol—. Mae darpariaeth symudol yn newid ac yn esblygu. Mae’r ddarpariaeth symudol ar gyfer data bellach yn ogystal â galwadau llais, ac rwy’n derbyn hynny. Mae hynny wedi digwydd yn fwy yn y blynyddoedd diwethaf, ac rwy’n derbyn bod yna faterion yn codi yn hynny o beth o ran darparu band eang. Ond mewn sawl ffordd, gallai hynny fod yn ateb, wrth gwrs, i ddarparu band eang mewn ardaloedd penodol; os oes yna ddarpariaeth symudol dda sy’n gyflym ac yn ddibynadwy, yna, wrth gwrs mae hynny hefyd yn ateb y galw am fand eang, drwy fynediad dros y rhwydwaith symudol.

Galwodd Dai Lloyd hefyd, yn ei gyfraniad fel llefarydd Plaid Cymru, am sefydlu cynllun lleol pwrpasol i sicrhau nad oes unrhyw gartref neu fusnes yng Nghymru yn mynd heb fynediad at fand eang y genhedlaeth nesaf. Mae rhinwedd i hyn yn bendant, rwy’n meddwl, ac rwy’n sicr yn credu bod hwnnw’n fater y dylid ei archwilio. Tynnodd sylw hefyd, wrth gwrs, at Flaenau Gwent a’r ffaith fod 99 y cant o Flaenau Gwent â mynediad at fand eang cyflym iawn. Ond wrth gwrs, mynediad yw hynny; nid yw’n golygu eu bod wedi cael band eang, mae’n golygu eu bod wedi cael mynediad ato. Ac fe welwch, mewn gwirionedd, mai cyfran fechan yn unig o’r bobl ym Mlaenau Gwent sy’n gallu cael mynediad at y band eang sydd wedi manteisio ar hynny mewn gwirionedd, a dyna, wrth gwrs, yw pwynt ein dadl heddiw o ran tynnu sylw at y diffyg yn y lefelau manteisio, sy’n bwynt a wnaeth ef ei hun yn nes ymlaen.

Soniodd hefyd am y ffaith fod cysylltedd digidol bellach yn rhan hanfodol o fywyd modern, sy’n cyfrannu nid yn unig at ffyniant economaidd a darparu cynnydd pendant mewn sgiliau a pherfformiad addysgol, ond sydd hefyd yn effeithio’n gadarnhaol ar fyw’n iach a’r amgylchedd. Yn wir, rwy’n cytuno’n llwyr â hynny, ac rwy’n cytuno’n llwyr fod mynediad at y band eang yn prysur ddod yn hawl ddynol, ac nid yn fraint.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, buaswn yn dweud mai bwriad y Ceidwadwyr Cymreig yn y cynnig hwn heddiw yw galw ar Lywodraeth Cymru i neilltuo llawer mwy o amser, ymdrech ac adnoddau i sicrhau bod gennym seilwaith telathrebu sy’n addas ar gyfer economi Cymru yn yr unfed ganrif ar hugain. Boed ar gyfer cysylltu â theulu neu ffrindiau, neu helpu plant i astudio yn eu cartrefi a gwneud eu gwaith cartref, neu gynnal twf ar gyfer busnesau lleol, mae cysylltedd digidol bellach yn rhan hanfodol o’n bywydau o ddydd i ddydd ac ni all Cymru fforddio bod ar ei hôl hi ym Mhrydain, fel y mae ar hyn o bryd yn anffodus. Ond mewn perthynas â’r nifer sy’n manteisio ar fand eang a darpariaeth symudol, rwy’n credu bod yn rhaid i hyn fod yn brif flaenoriaeth, oherwydd yn sicr fe hoffwn fod yma ymhen ychydig flynyddoedd pan fydd fy mewnflwch yn llawer llai llawn o bobl yn cysylltu â mi i drafod problemau gyda’r band eang a ffonau symudol. Ond rwy’n sicr yn gobeithio y bydd ymrwymiad presennol Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd gan Gymru gyfan fand eang cyflym iawn erbyn diwedd tymor y Cynulliad hwn yn cael ei gyflawni. Rwyf eisiau sefyll yma yn y dyfodol a dweud, ‘Diolch, Lywodraeth Cymru, am gyflawni hyn ac am leihau cynnwys fy mewnflwch yn sylweddol.’ Ond rwy’n bendant yn cymeradwyo’r cynnig hwn i’r Cynulliad heddiw ac yn annog yr Aelodau i’w gefnogi.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I will defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb welliant. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. 7. Dadl UKIP Cymru: Canser yr Ysgyfaint
8. 7. UKIP Wales Debate: Lung Cancer

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, gwelliannau 2 a 4 yn enw Paul Davies a gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, amendments 2 and 4 in the name of Paul Davies, and amendment 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected.

We’ll move on to the next item, which is a debate by the United Kingdom Independence Party on lung cancer, and I call on Caroline Jones to move the motion. Caroline Jones.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf, sef dadl gan Blaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar ganser yr ysgyfaint, a galwaf ar Caroline Jones i gynnig y cynnig. Caroline Jones.

Cynnig NDM6128 Neil Hamilton, Caroline Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod mis Tachwedd yn fis ymwybyddiaeth canser yr ysgyfaint.

2. Yn gresynu mai dim ond 6.6 y cant o gleifion Cymru a gaiff ddiagnosis o ganser yr ysgyfaint sydd yn dal yn fyw bum mlynedd ar ôl y diagnosis a bod Cymru yn llusgo y tu ôl i weddill y DU ac Ewrop o ran cyfraddau goroesi canser.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) gweithredu i wella cyfraddau pum mlynedd goroesi canser yr ysgyfaint yng Nghymru;

(b) gwella gwasanaethau diagnostig a chyflymu mynediad at brofion diagnostig;

(c) sicrhau gwelliannau i ofal diwedd oes;

(d) sicrhau y caiff anghenion, blaenoriaethau a dewisiadau unigol pobl ar gyfer gofal diwedd oes eu canfod, eu cofnodi, eu hadolygu, eu parchu a’u gweithredu; ac

(e) gwarantu y gall pawb sydd angen gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol gael gafael arnynt.

Motion NDM6128 Neil Hamilton, Caroline Jones

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that November is lung cancer awareness month.

2. Regrets that only 6.6% of Welsh patients who are diagnosed with lung cancer are still alive five years after diagnosis and that Wales lags behind the rest of the UK and Europe in cancer survival rates.

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) take action to improve five year lung cancer survival rates in Wales;

(b) improve diagnostic services and speed up access to diagnostic tests;

(c) deliver improvements to end of life care;

(d) ensure that people’s individual needs, priorities and preferences for end of life case can be identified, documented, reviewed, respected and acted upon; and

(e) guarantee access to everyone who needs specialist palliative care services.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I propose that the Assembly for Wales notes that November is Lung Cancer Awareness Month, and I’d like the motion to be proposed formally.

Rwy’n cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi bod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ysgyfaint, a hoffwn i’r cynnig gael ei gynnig yn ffurfiol.

Formally? You don’t wish to speak?

Yn ffurfiol? Nid ydych yn dymuno siarad?

Sorry, yes, I do wish to speak.

Mae’n ddrwg gennyf, ydw, rwy’n dymuno siarad.

Okay; sorry. You carry on, then.

Iawn; mae’n ddrwg gennyf. Parhewch felly.

Thank you. Sorry, I’ve never done it before. Diolch, Ddirprwy Lywydd. We have tabled the motion before you today to mark Lung Cancer Awareness Month and to recognise that, although progress has been made, lung cancer survival rates in Wales remain amongst the worst in Europe. Lung cancer is the biggest cancer killer worldwide. Every year, more than 1.5 million people die from lung cancer. In the UK, one person dies every 15 minutes, and by the time this debate is over, lung cancer will have claimed another four lives.

Here in Wales, lung cancer claims the lives of around 2,000 people every year, accounting for a quarter of all cancer deaths. Thankfully, advances in diagnostics and cancer treatments mean that a diagnosis of lung cancer is no longer an automatic death sentence. More and more people are surviving, but, unfortunately, not enough are.

The UK Lung Cancer Coalition recently launched a campaign, 25 by 25, which seeks to raise the five-year lung cancer survival rates in the UK to 25 per cent by 2025. The campaign has the backing of Macmillan Cancer Support, who are founding members, and is fully supported by the UKIP Assembly group.

Our five-year survival rates are amongst the poorest in Europe. In fact, in the latest Europe-wide comparison study, Wales ranked twenty-eighth out of 29. Only 6.6 per cent of Welsh lung cancer patients are still alive five years after diagnosis, compared with 16 per cent in England. The Welsh Government have made improvements and investment in cancer care in Wales. Overall cancer survival rates have improved, and there has been an increase in one-year survival rates for lung cancer, but five-year lung cancer survival rates still lag behind other UK nations and our European counterparts.

We simply aren’t diagnosing lung cancer early enough. In Wales, only 12 per cent of lung cancer patients are diagnosed during the early stages of the disease. The vast majority of patients are diagnosed during stage 3 or stage 4, which significantly reduces their long-term chances of survival. The UK Lung Cancer Coalition recently undertook a survey, and found that access to investigative tests and referral are still the greatest delays to rapid diagnosis, with 36 per cent of patients surveyed waiting over one month for a definitive diagnosis after an initial suspicion of cancer, and 17 per cent waiting over two months. We welcome the Welsh Government’s commitment to improving access to diagnostic tests, but we must do more.

Cancer Research UK undertook a study of cancer services in Wales, and they found that issues with diagnostic capacity are delaying some patients receiving a definitive diagnosis, and therefore starting treatment. They also found that there is variation in GPs’ direct access to diagnostic tests. According to Cancer Research UK, further investigation is needed to understand the workforce and equipment capacity needed to meet demand. The rise in cancer incidence, as well as the National Institute for Health and Care Excellence’s decision to lower the threshold of referral for suspected cancer, will increase demand for diagnostic tests in the coming years.

Cancer Research UK recommended that the Welsh Government conduct an urgent review of the state of direct access to diagnostic tests for GPs. However, one of the biggest barriers to improving lung cancer survival rates remains a lack of awareness amongst patients. In a recent survey of lung cancer patients, only 27 per cent of patients saw their doctor because they recognised that they were experiencing signs and symptoms of lung cancer. Over 40 per cent of patients did not know that chest pain, weight loss and tiredness are possible symptoms of lung cancer. This is why debates such as the one we are having today and events like Lung Cancer Awareness Month are so vital. We must do all we can to increase awareness of the signs and symptoms of lung cancer among patients.

This summer, for the first time, the Welsh NHS ran a lung cancer awareness campaign. The Welsh Government are to be congratulated for taking this step. I hope the Cabinet Secretary will commit to running this campaign annually. England have been running the campaign since 2010 and have been successful in raising awareness and increasing the numbers of patients diagnosed at stage 1. Perhaps this is why England has been so successful in increasing its five-year annual survival rate, which has almost doubled since 2004 to just over 16 per cent.

Improving early diagnosis is just one of things we have to get better at here in Wales. We also have to ensure that, once diagnosed, patients get the best level of care possible. The recent Wales cancer patient experience survey showed that people with lung cancer had poorer experiences than people with other kinds of cancer. One in 10 Welsh patients do not have access to a clinical nurse specialist. Macmillan Wales have called for better support when people are diagnosed and awaiting treatment for lung cancer. They have also asked that we ensure that everyone who is diagnosed has their needs assessed and addressed in a written care plan, as outlined in the current cancer plan.

The UK Lung Cancer Coalition report makes a number of recommendations for the Welsh Government. These include conducting a public consultation on the current national cancer standards for Wales, which should then be updated based on the recommendations provided; reviewing cancer diagnostic services in Wales with a focus on lung cancer; ensuring all patients have access to a lung cancer clinical trial nurse in all aspects of their care; and working with other bodies to address and assess local variations in lung cancer treatment. I hope the Cabinet Secretary will take these recommendations forward. Even if we achieve 25 by 25, we will still have the majority of lung cancer patients dying from the disease and we must ensure that those patients who do not survive die with dignity. It is a sad fact that only 46 per cent of those who died from cancer received specialist palliative care.

A recent Marie Curie survey found that seven out of 10 people with a terminal illness do not get the care and support they need. If current trends continue, 7 per cent of the Welsh population will be living with cancer by 2030 and the number of people dying in Wales will increase by 9 per cent. We know that around 6,200 people who die each year don’t get the palliative care they need, but these figures come from Marie Curie—they are not coming from the NHS and therefore don’t feed into workforce planning.

In England, the NHS conducts a survey of the bereaved, called ‘VOICES’, which shows the level of care and support given to families at the end of the lives of their loved ones. We don’t conduct this survey in Wales. If we are going to ensure that everyone who needs specialist palliative care gets it and we are going to ensure that people’s individual needs, priorities and preferences for end-of-life care can be identified, documented, reviewed, respected and acted upon, then we must conduct a survey of the bereaved here in Wales.

Finally, I would like to address the amendments. We will be supporting both of the Welsh Conservatives’ amendments. It is regrettable that there has been a stark increase in the number of women with lung cancer. Incidence rates in men are now a third higher than women, compared with double 10 years previously. However, I urge you to reject the amendments from Plaid Cymru and the Welsh Government. We are not criticising the Welsh Government or the lack of investment. Yes, progress has been made, particularly on one-year survival rates, however there is a lot, much more, for us to do. The main reason for holding this debate today is to raise awareness of the issues and to work together to improve lung cancer survival rates.

Wales should not be in twenty-eighth place; we should be leading the way. We have a wonderful health service with hugely dedicated staff; let’s give them the tools to improve cancer care. Let us ensure that everyone with lung cancer gets an early diagnosis with appropriate treatment. Let us also ensure that everyone who needs it has access to specialist palliative care and ensure that everyone can die with dignity should the time come. I urge you to support our motion. Diolch yn fawr.

Diolch. Mae’n ddrwg gennyf, nid wyf erioed wedi’i wneud o’r blaen. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym wedi cyflwyno’r cynnig ger eich bron heddiw i nodi ei bod hi’n Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ysgyfaint ac i gydnabod, er bod cynnydd wedi’i wneud, fod cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint yng Nghymru yn parhau i fod ymysg y gwaethaf yn Ewrop. Canser yr ysgyfaint yw’r canser sy’n lladd fwyaf ledled y byd. Bob blwyddyn, mae mwy na 1.5 miliwn o bobl yn marw o ganser yr ysgyfaint. Yn y DU, mae un person yn marw bob 15 munud, ac erbyn y bydd y ddadl hon ar ben, bydd canser yr ysgyfaint wedi hawlio pedwar bywyd arall.

Yma yng Nghymru, mae canser yr ysgyfaint yn hawlio bywydau tua 2,000 o bobl bob blwyddyn, sef chwarter yr holl farwolaethau canser. Diolch i’r drefn, mae datblygiadau mewn diagnosteg a thriniaethau canser yn golygu nad yw cael diagnosis o ganser yr ysgyfaint bellach yn ddedfryd farwolaeth awtomatig. Mae mwy a mwy o bobl yn goroesi, ond yn anffodus, nid oes digon.

Yn ddiweddar, lansiodd Cynghrair Canser yr Ysgyfaint y DU ymgyrch, 25 erbyn 25, sy’n ceisio codi cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ar ôl pum mlynedd yn y DU i 25 y cant erbyn 2025. Caiff yr ymgyrch ei chefnogi gan Cymorth Canser Macmillan, sy’n aelodau sefydlol, a chaiff ei chefnogi’n llawn gan grŵp UKIP yn y Cynulliad.

Mae ein cyfraddau goroesi ar ôl pum mlynedd ymysg y gwaethaf yn Ewrop. Yn wir, yn yr astudiaeth ddiweddaraf ar draws Ewrop, roedd Cymru ar safle 28 o 29. Dim ond 6.6 y cant o gleifion canser yr ysgyfaint yng Nghymru sy’n dal yn fyw bum mlynedd ar ôl y diagnosis, o gymharu ag 16 y cant yn Lloegr. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwelliannau ac wedi buddsoddi mewn gofal canser yng Nghymru. Mae cyfraddau goroesi canser yn gyffredinol wedi gwella, ac mae cynnydd wedi bod yn y cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn ar gyfer canser yr ysgyfaint, ond mae cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ar ôl pum mlynedd yn dal i lusgo ar ôl gwledydd eraill y DU a’n cymheiriaid Ewropeaidd.

Yn syml, nid ydym yn gwneud diagnosis o ganser yr ysgyfaint yn ddigon cynnar. Yng Nghymru, 12 y cant yn unig o gleifion canser yr ysgyfaint sy’n cael diagnosis yn ystod camau cynnar y clefyd. Mae’r mwyafrif llethol o gleifion yn cael diagnosis yn ystod cam 3 neu gam 4, sy’n lleihau eu gobaith hirdymor o oroesi yn sylweddol. Yn ddiweddar, cynhaliodd Cynghrair Canser yr Ysgyfaint y DU arolwg, a gwelwyd mai mynediad at brofion ymchwiliol ac atgyfeirio sy’n peri fwyaf o oedi o hyd rhag cael diagnosis cyflym, gyda 36 y cant o’r cleifion a holwyd yn aros dros fis i gael diagnosis pendant ar ôl amheuaeth gychwynnol o ganser, ac 17 y cant yn aros dros ddau fis. Rydym yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella mynediad at brofion diagnostig, ond mae’n rhaid i ni wneud mwy.

Cynhaliodd Cancer Research UK astudiaeth o wasanaethau canser yng Nghymru, a gwelsant fod problemau gyda chapasiti diagnostig yn peri oedi cyn bod rhai cleifion yn cael diagnosis pendant, ac felly cyn dechrau triniaeth. Gwelsant hefyd fod amrywio ym mynediad uniongyrchol meddygon teulu at brofion diagnostig. Yn ôl Cancer Research UK, mae angen ymchwilio ymhellach i ddeall y capasiti sydd ei angen o ran gweithlu a chyfarpar i ateb y galw. Bydd y cynnydd yn nifer yr achosion o ganser, yn ogystal â phenderfyniad y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i ostwng y trothwy atgyfeirio pan fo amheuaeth o ganser, yn cynyddu’r galw am brofion diagnostig yn y blynyddoedd i ddod.

Argymhellodd Cancer Research UK y dylai Llywodraeth Cymru gynnal adolygiad brys o gyflwr mynediad uniongyrchol at brofion diagnostig ar gyfer meddygon teulu. Fodd bynnag, un o’r rhwystrau mwyaf i wella cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint o hyd yw diffyg ymwybyddiaeth ymysg cleifion. Mewn arolwg diweddar o gleifion canser yr ysgyfaint, 27 y cant yn unig o gleifion a aeth i weld eu meddyg oherwydd eu bod wedi sylwi eu bod yn profi arwyddion a symptomau o ganser yr ysgyfaint. Nid oedd dros 40 y cant o’r cleifion yn gwybod fod poen yn y frest, colli pwysau a blinder yn symptomau posibl o ganser yr ysgyfaint. Dyma pam fod dadleuon fel yr un rydym yn ei chael heddiw a digwyddiadau fel Mis Ymwybyddiaeth Canser yr Ysgyfaint mor hanfodol. Mae’n rhaid i ni wneud popeth a allwn i gynyddu ymwybyddiaeth o arwyddion a symptomau canser yr ysgyfaint ymhlith cleifion.

Yr haf hwn, am y tro cyntaf, cynhaliodd y GIG yng Nghymru ymgyrch ymwybyddiaeth o ganser yr ysgyfaint. Dylid llongyfarch Llywodraeth Cymru am gymryd y cam hwn. Rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymrwymo i gynnal yr ymgyrch hon bob blwyddyn. Mae Lloegr wedi bod yn cynnal yr ymgyrch ers 2010 ac wedi llwyddo i godi ymwybyddiaeth a chynyddu nifer y cleifion sy’n cael diagnosis ar gam 1. Efallai mai dyma pam y mae Lloegr wedi bod mor llwyddiannus yn cynyddu ei chyfradd oroesi ar ôl pum mlynedd, sydd wedi dyblu bron ers 2004 i ychydig dros 16 y cant.

Mae diagnosis cynnar yn un o’r pethau y mae’n rhaid i ni eu gwella yma yng Nghymru. Mae’n rhaid i ni hefyd sicrhau bod cleifion, ar ôl cael diagnosis, yn cael y lefel orau posibl o ofal. Dangosodd arolwg profiad cleifion canser Cymru yn ddiweddar fod pobl sydd â chanser yr ysgyfaint wedi cael profiadau gwaeth na phobl sydd â mathau eraill o ganser. Nid oes gan un o bob 10 o gleifion Cymru fynediad at nyrs glinigol arbenigol. Mae Macmillan Cymru wedi galw am well cymorth pan fydd pobl yn cael diagnosis ac yn aros am driniaeth ar gyfer canser yr ysgyfaint. Maent hefyd wedi gofyn i ni sicrhau bod pawb sy’n cael diagnosis yn cael eu hanghenion wedi’u hasesu a’u cynnwys mewn cynllun gofal ysgrifenedig, fel yr amlinellir yn y cynllun canser cyfredol.

Mae adroddiad Cynghrair Canser yr Ysgyfaint y DU yn gwneud nifer o argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru. Mae’r rhain yn cynnwys cynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar y safonau canser cenedlaethol presennol ar gyfer Cymru, y dylid eu diweddaru wedyn ar sail yr argymhellion a ddarperir; adolygu gwasanaethau diagnostig ar gyfer canser yng Nghymru gan ganolbwyntio ar ganser yr ysgyfaint; sicrhau bod gan bob claf fynediad at nyrs profion clinigol canser yr ysgyfaint ym mhob agwedd ar eu gofal; a gweithio gyda chyrff eraill i asesu a mynd i’r afael ag amrywiadau lleol mewn triniaeth canser yr ysgyfaint. Rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn bwrw ymlaen â’r argymhellion hyn. Hyd yn oed pe baem yn cyflawni 25 erbyn 25, mae’r rhan fwyaf o gleifion canser yr ysgyfaint yn marw o’r clefyd o hyd ac mae’n rhaid i ni sicrhau bod y cleifion nad ydynt yn goroesi yn marw gydag urddas. Mae’n ffaith drist mai 46 y cant yn unig o’r rhai a fu farw o ganser a gafodd ofal lliniarol arbenigol.

Canfu arolwg Marie Curie diweddar nad yw saith o bob 10 o bobl sydd â salwch terfynol yn cael y gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt. Os yw’r tueddiadau presennol yn parhau, bydd 7 y cant o boblogaeth Cymru yn byw gyda chanser erbyn 2030 a bydd nifer y bobl sy’n marw yng Nghymru yn cynyddu 9 y cant. Rydym yn gwybod nad yw oddeutu 6,200 o bobl sy’n marw bob blwyddyn yn cael y gofal lliniarol sydd ei angen arnynt, ond ffigurau Marie Curie yw’r rhain—nid ffigurau’r GIG ac felly nid ydynt yn bwydo i mewn i gynllunio’r gweithlu.

Yn Lloegr, mae’r GIG yn cynnal arolwg o’r bobl sydd wedi cael profedigaeth, o’r enw ‘VOICES’, sy’n dangos lefel y gofal a’r gefnogaeth a roddir i deuluoedd ar ddiwedd bywydau eu hanwyliaid. Nid ydym yn cynnal yr arolwg hwn yng Nghymru. Os ydym am sicrhau y gall pawb sydd angen gofal lliniarol arbenigol ei gael a’n bod am sicrhau y gellir nodi, dogfennu, adolygu, parchu a gweithredu ar anghenion, blaenoriaethau a dewisiadau unigolion ar gyfer gofal diwedd oes, yna mae’n rhaid i ni gynnal arolwg o’r bobl sydd wedi cael profedigaeth yma yng Nghymru.

Yn olaf, hoffwn fynd i’r afael â’r gwelliannau. Byddwn yn cefnogi dau welliant y Ceidwadwyr Cymreig. Mae’n destun gofid fod cynnydd amlwg wedi bod yn nifer y menywod sydd â chanser yr ysgyfaint. Mae cyfraddau achosion mewn dynion un rhan o dair yn uwch na menywod bellach, o gymharu â dwbl 10 mlynedd ynghynt. Fodd bynnag, rwy’n eich annog i wrthod gwelliannau Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru. Nid ydym yn beirniadu Llywodraeth Cymru na’r diffyg buddsoddiad. Oes, mae cynnydd wedi’i wneud, yn enwedig mewn cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn, ond mae llawer iawn mwy y gallwn ei wneud. Y prif reswm dros gynnal y ddadl hon heddiw yw codi ymwybyddiaeth o’r materion a gweithio gyda’n gilydd i wella cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint.

Ni ddylai Cymru fod yn safle 28; dylem fod yn arwain y ffordd. Mae gennym wasanaeth iechyd gwych gyda staff hynod o ymroddedig; gadewch i ni roi’r adnoddau iddynt wella gofal canser. Gadewch i ni sicrhau fod pawb sydd â chanser yr ysgyfaint yn cael diagnosis cynnar a thriniaeth briodol. Gadewch i ni sicrhau hefyd fod gan bawb sydd ei angen fynediad at ofal lliniarol arbenigol a sicrhau y gall pawb farw gydag urddas pe bai’r amser yn dod. Rwy’n eich annog i gefnogi ein cynnig. Diolch yn fawr.

Thank you. I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch. Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod y gwelliant sylweddol yng nghyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint am flwyddyn yng Nghymru a’r fenter canser yr ysgyfaint sy’n cael ei darparu fel rhan o’r Cynllun Cyflawni ar gyfer Canser.

Yn croesawu’r £240m o fuddsoddiad ychwanegol mewn gwasanaethau iechyd yng Nghymru a gynigiwyd yn y gyllideb ddrafft ddiweddar, gan gynnwys £15m ychwanegol ar gyfer cyfarpar diagnostig a £1m ar gyfer gofal diwedd oes.

Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ymhellach a’r bwriad i wneud y canlynol:

a) cyhoeddi diweddariad o’r Cynllun Cyflawni ar gyfer Canser erbyn diwedd mis Tachwedd 2016 a pharhau i ganolbwyntio ar wella canlyniadau canser yr ysgyfaint;

b) cyhoeddi diweddariad o’r cynllun Gofal Diwedd Oes erbyn diwedd mis Ionawr 2017;

c) parhau i weithio’n agos gyda Chynghrair Canser Cymru i ddatblygu gwasanaethau canser yng Nghymru a gyda hosbisau ar ofal diwedd oes.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all after point 1 and replace with:

Recognises the significant improvement in Wales for one year survival rates for lung cancer and the lung cancer initiative being delivered as part of the Cancer Delivery Plan.

Welcomes the £240m of additional investment in health services in Wales proposed in the recent draft budget including an additional £15m for diagnostic equipment and £1m for end of life care.

Notes the Welsh Government’s commitment to further improve lung cancer survival rates and intention to:

a) publish a refreshed Cancer Delivery Plan by the end of November 2016 and continue to focus on improving lung cancer outcomes;

b) publish a refreshed End of Life Care plan by the end of January 2017;

c) continue to work closely with the Wales Cancer Alliance on the development of cancer services in Wales and with hospices on end of life care.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Vaughan Gething 17:00:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Formally, Chair.

Yn ffurfiol, Gadeirydd.

Thank you. I call on Angela Burns to move amendments 2 and 4 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliannau 2 a 4 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Cynnwys pwynt 3 newydd ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu at y ffaith bod nifer cleifion benywaidd canser yr ysgyfaint wedi cynyddu dros draean yn ystod y degawd diwethaf.

Amendment 2—Paul Davies

Add as new point 3 and renumber accordingly:

Regrets that the number of female lung cancer cases in Wales has increased by more than a third over the last decade.

Gwelliant 4—Paul Davies

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:

‘gwella mynediad at sgrinio, addysg ac ymwybyddiaeth.’

Amendment 4—Paul Davies

Add as new sub-point at end of point 4:

‘improve access to screening, education and awareness.’

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 4.

Amendments 2 and 4 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It gives me great pleasure to take part in this debate tabled by UKIP today. I’d like to move amendment 1 and amendment 4 tabled in the name of Paul Davies.

Amendment 2 regrets that the number of female lung cancer cases in Wales has increased by more than a third over the last decade. In fact, the rate for women in Wales is amongst the highest in Europe and has climbed from 54.8 per cent cases per 100,000 to 69.2 per cent, which is, by anybody’s standards, quite a significant jump. We also move amendment 4, which is to ask that the Welsh Government should improve access to screening, education and awareness.

Now, in the Welsh Government amendment to this motion, I note, Cabinet Secretary, that you mentioned that there is an extra £1 million for end-of-life care. May I ask you to clarify if that is just for lung cancer, for cancer services, or for all end-of-life and whether it would include adults and children, because, of course, that would predicate the amount of money that we might think might come towards people who are suffering with lung cancer? In the amendment, Cabinet Secretary, you also mention the cancer delivery plan and I’d be most grateful if you would clarify what weight, in the refreshed cancer delivery plan, will be given to lung cancer outcomes, because, as Caroline Jones so ably put it, there are more deaths in Wales from lung cancer than breast or bowel combined, and yet it’s a far less well known cause in terms of raising funds for research.

Cabinet Secretary, I’m not arguing that lung cancer should have special treatment—far from it. However, as such a huge cause of illness, especially in those from less affluent areas, it does deserve to receive equitable treatment. We need to break the stigma that lung cancer is a smoker’s disease. We need more awareness in the public and within the medical profession to ensure that better early diagnosis that would ensure better survival rates. As Caroline has already mentioned, one-year survival rates in Wales are among the lowest in Europe, and yet stage 1 lung cancer can be survived if diagnosed early enough.

Sadly, the postcode lottery does exist in lung cancer diagnosis. Potentially treatable stage 1 lung cancer survival rates are 90 per cent in the least deprived areas of Wales and that’s something to be applauded and something to be very grateful for. Yet, if you are a poor person, if you live in one of the most deprived areas of Wales, your chances of surviving lung cancer drop to only 74 per cent. That is a vast gulf—a vast divide—between those who are more affluent and those who are far more deprived. One-year survival rates are the lowest in all of the UK and the second lowest in Europe.

Early diagnosis can deliver a dramatically different outcome. I just want to tell you a brief story of somebody who has been in correspondence with me. His wife was lucky enough to receive early diagnosis because, as he puts it, it was a GP who thought outside of the box and therefore treatment was speedy. Initially, his wife was given a terminal diagnosis—an awful thought, given that she was only 43 years of age. But there was a great response to radiotherapy, a proactive oncologist who found a great surgeon and the inoperable became operable. Currently, the scans, 18 months later, are clear. I share this story, because he says, ‘I am internet savvy; I pushed for treatment; I paid for scans in England and I spent a lot of time following NHS paper chains to find the right treatment or the right specialist, and I had outstanding support from the Roy Castle Lung Cancer Foundation’. Cabinet Secretary, many people are not as lucky as this man and his wife.

The third point that I really want to raise—. We’ve talked about getting rid of the stigma, we’ve talked about the importance of early diagnosis leading to greater survival rates, and finally, Cabinet Secretary, surely, we need to see a greater proportion of research funding going towards lung cancer. Lung cancer contributes to 22 per cent of all cancer deaths, but only receives 7 per cent of total cancer research funding. Surely, this is yet another inequality we need to try to right to stop those in poorer areas being more likely to die from it, to give more research funding towards this less fashionable cause, a smoker’s cause, with that stigma attached to it, and yet a cause that kills more people in Wales than bowel cancer and breast cancer put together.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae’n rhoi pleser mawr i mi gymryd rhan yn y ddadl hon a gyflwynwyd gan UKIP heddiw. Hoffwn gynnig gwelliant 1 a gwelliant 4 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Mae gwelliant 2 yn gresynu at y ffaith fod nifer cleifion benywaidd canser yr ysgyfaint wedi cynyddu dros draean yn ystod y degawd diwethaf. Yn wir, mae’r gyfradd ar gyfer menywod yng Nghymru ymhlith yr uchaf yn Ewrop ac wedi dringo o 54.8 y cant o achosion ym mhob 100,000 i 69.2 y cant, sydd, yn ôl safonau unrhyw un, yn naid eithaf sylweddol. Rydym hefyd yn cynnig gwelliant 4, sy’n gofyn i Lywodraeth Cymru wella mynediad at sgrinio, addysg ac ymwybyddiaeth.

Nawr, yng ngwelliant Llywodraeth Cymru i’r cynnig hwn, nodaf, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi crybwyll bod yna £1 miliwn yn ychwanegol ar gyfer gofal diwedd oes. A gaf fi ofyn i chi egluro a yw hwnnw’n unig ar gyfer canser yr ysgyfaint, ar gyfer gwasanaethau canser, neu ar gyfer gofal diwedd oes yn gyffredinol ac a fyddai’n cynnwys oedolion a phlant, oherwydd, wrth gwrs, byddai hynny’n dangos faint o arian y byddem yn meddwl ei fod yn dod i bobl sy’n dioddef â chanser yr ysgyfaint? Yn y gwelliant, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych hefyd yn sôn am y cynllun cyflawni ar gyfer canser a byddwn yn ddiolchgar iawn pe baech yn egluro pa bwyslais, yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser ar ei newydd wedd, fydd yn cael ei roi ar ganlyniadau canser yr ysgyfaint, oherwydd, fel y dywedodd Caroline Jones mor fedrus, mae mwy o farwolaethau yng Nghymru o ganlyniad i ganser yr ysgyfaint na chanser y fron a chanser y coluddyn gyda’i gilydd, ac eto mae’n achos llawer llai adnabyddus o ran codi arian ar gyfer ymchwil.

Ysgrifennydd y Cabinet, nid wyf yn dadlau y dylid rhoi triniaeth arbennig i ganser yr ysgyfaint—dim o gwbl. Fodd bynnag, gan ei fod yn achos salwch mor enfawr, yn enwedig mewn pobl o ardaloedd llai cyfoethog, mae’n haeddu cael ei drin yn deg. Mae angen i ni gael gwared ar y stigma mai clefyd ysmygwyr yw canser yr ysgyfaint. Mae angen mwy o ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd ac yn y proffesiwn meddygol i sicrhau diagnosis cynnar gwell a fyddai’n sicrhau gwell cyfraddau goroesi. Fel y dywedodd Caroline eisoes, mae cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn yng Nghymru ymysg yr isaf yn Ewrop, ac eto gellir goroesi cam 1 canser yr ysgyfaint os ceir diagnosis yn ddigon cynnar.

Yn anffodus, mae loteri cod post yn bodoli gyda diagnosis o ganser yr ysgyfaint. Mae cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint cam 1 y gellid ei drin yn 90 y cant yn ardaloedd lleiaf difreintiedig Cymru ac mae hynny’n rhywbeth i’w gymeradwyo ac yn rhywbeth i fod yn ddiolchgar iawn amdano. Eto i gyd, os ydych yn berson tlawd, os ydych yn byw yn un o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, mae eich gobaith o oroesi canser yr ysgyfaint yn gostwng i 74 y cant yn unig. Mae hwnnw’n fwlch anferth—yn rhaniad anferth—rhwng y rhai sy’n fwy cefnog a’r rhai sy’n llawer mwy difreintiedig. Y cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn yw’r rhai isaf yn y DU a’r ail isaf yn Ewrop.

Gall diagnosis cynnar sicrhau canlyniad hynod o wahanol. Rwyf am ddweud stori fach wrthych am rywun sydd wedi bod yn gohebu â mi. Roedd ei wraig yn ddigon ffodus i gael diagnosis cynnar oherwydd, fel y dywedodd, roedd y meddyg teulu’n meddwl y tu allan i’r bocs ac felly cafodd driniaeth yn gyflym. I gychwyn, cafodd ei wraig ddiagnosis terfynol—peth ofnadwy, o ystyried nad oedd hi ond yn 43 mlwydd oed. Ond ymatebodd yn wych i radiotherapi, cafodd oncolegydd rhagweithiol a ddaeth o hyd i lawfeddyg gwych a daeth yr hyn nad oedd yn llawdriniadwy yn llawdriniadwy. Ar hyn o bryd, mae’r sganiau, 18 mis yn ddiweddarach, yn glir. Rwy’n rhannu’r stori hon, am ei fod yn dweud, ‘Rwy’n fedrus am ddefnyddio’r rhyngrwyd; gwthiais i gael triniaeth; telais am sganiau yn Lloegr a threuliais lawer o amser yn dilyn cadwyni papur y GIG i ddod o hyd i’r driniaeth gywir neu’r arbenigwr cywir, a chefais gefnogaeth ragorol gan Sefydliad Canser yr Ysgyfaint Roy Castle’. Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes llawer o bobl sydd mor lwcus â’r dyn hwn a’i wraig.

Y trydydd pwynt rwy’n awyddus iawn i sôn amdano—. Rydym wedi siarad am gael gwared ar y stigma, rydym wedi siarad am bwysigrwydd diagnosis cynnar yn arwain at gyfraddau goroesi gwell, ac yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, yn sicr, mae angen i ni weld cyfran fwy o gyllid ymchwil yn mynd tuag at ganser yr ysgyfaint. Mae canser yr ysgyfaint yn cyfrannu at 22 y cant o’r holl farwolaethau canser, ond 7 y cant yn unig o gyfanswm yr arian ymchwil canser y mae’n ei gael. Yn sicr, dyma anghydraddoldeb arall eto y mae angen i ni geisio ei unioni i atal pobl mewn ardaloedd tlotach rhag bod yn fwy tebygol o farw ohono, a rhoi mwy o arian ymchwil tuag at yr achos llai ffasiynol hwn, achos ysmygwyr, gyda’r stigma hwnnw ynghlwm wrtho, ac eto, achos sy’n lladd mwy o bobl yng Nghymru na chanser y coluddyn a chanser y fron gyda’i gilydd.

I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 3 tabled in his own name.

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 3 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn nodi’r buddsoddiad mewn gwasanaethau diagnostig a gofal diwedd oes a gafodd ei gyflawni gan Blaid Cymru yn y trafodaethau ar gyllideb ddrafft 2017-18, ac yn cydnabod bod angen gwneud mwy o waith i wella’r gwasanaethau hyn.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Delete point 3 and replace with:

Notes the investment in diagnostic services and end of life care achieved by Plaid Cymru in negotiations on the 2017-18 draft budget, and recognises more work needs to be done to improve these services.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydw i’n cynnig y gwelliant sydd wedi’i gyflwyno yn fy enw i. Mae gennym ni lawer iawn i’w ddathlu, heb os, yng Nghymru o ran triniaeth canser. Mae yna bobl yn goroesi heddiw na fyddai wedi gwneud hynny ychydig flynyddoedd yn ôl. Mae ymchwil blaengar yn digwydd yn ein prifysgolion ni, ond mae yna gymaint o le i wella. Mae amseroedd aros afresymol o hir am brofion diagnostig yn broblem sydd wedi bodoli ers blynyddoedd. Mae hynny wedi cyfrannu at y ffaith bod cyfraddau goroesi canser yng Nghymru yn is na’r cyfartaledd Ewropeaidd. Rydym ni’n gwybod hefyd mai darlun cymysg iawn ar y gorau sydd yna o ran gofal diwedd bywyd, ac rydym ni’n nodi’r ddau faes yna fel meysydd blaenoriaeth yn ein gwelliant byr ni heddiw.

Er fy mod i’n cytuno efo llawer o’r hyn sydd yn y gwelliant sydd wedi’i gyflwyno gan y Llywodraeth Lafur, allwn ni ddim gefnogi y geiriad fel ag y mae o. Efo Cymru yn rhif 28 mewn tabl o 29 gwlad Ewropeaidd, fel rydym ni wedi’i glywed, o ran cyfraddau goroesi, nid ydw i’n credu y gall y Llywodraeth fod yn sôn mewn gwirionedd am welliant sylweddol. Mae cyfraddau goroesi yn gwella yn gyffredinol ar gyfer canser. Mae hynny’n adlewyrchu gwelliannau mewn triniaeth, ac mae’n adlewyrchu gwaith caled gan feddygon a gan nyrsys, a hynny ar draws Ewrop i gyd. Y gwir amdani yma yng Nghymru ydy bod diagnosis yn dal i ddigwydd yn rhy hwyr mewn gormod o achosion, a bod cyfraddau goroesi yn is yma na mewn gwledydd sydd â chyfraddau llawer iawn uwch o bobl sydd yn ysmygu.

Wrth gwrs, allwn ni ddim sôn am ganser yr ysgyfaint heb sôn am ysmygu. Mae’n werth nodi yn fan hyn, rwy’n meddwl, bod arweinydd interim y blaid sydd wedi cyflwyno’r cynnig yma heddiw wedi gwadu, mae’n debyg, y cysylltiad yma rhwng ysmygu a chanser, ac wedi dweud ‘doctors have got it wrong’. Mi allwn ni ddewis, os ydym ni’n dymuno, anwybyddu y sylwadau hynny a’u gweld nhw fel ymgais i ddenu sylw a dim byd arall, ond mae yna bwynt difrifol iawn iawn yn fan hyn. Mi wnaeth y diwydiant tybaco dreulio degawdau a gwario miliynau lawer yn gwadu bod eu cynnyrch nhw yn lladd pobl, mewn modd tebyg i beth welwn ni efo gwadwyr newid hinsawdd heddiw, fel rydym ni wedi cael enghraifft arall ohono eto gan y blaid gyferbyn yma yn y Cynulliad. O ganlyniad, mi gymerodd y neges am ysmygu a chanser lawer hirach i dreiddio i feddyliau y cyhoedd. Mi oedd yna oedi llawer gormod cyn i lywodraethau weithredu, a’r canlyniad oedd bod miliynau o bobl wedi colli eu bywydau yn y cyfamser. Mae’n dal i ddigwydd mewn rhai gwledydd lle mae’r lobi tybaco yn dal i allu prynu dylanwad. Felly, pan fo gwleidydd amlwg yn dweud pethau fel hyn, mae’n tanseilio yr ymdrechion i atal canser ac yn peryglu bywydau, ac mi ddylai’r blaid gyferbyn ystyried hynny, ynghyd â’u hagweddau tuag at wyddoniaeth ac at arbenigwyr yn gyffredinol.

Mae’r niferoedd sy’n ysmygu wedi gostwng, wrth gwrs, ac yn debyg iawn, gobeithio, o ostwng ymhellach, ond mae wedi cymryd degawdau i gyrraedd at y pwynt yma, ac os gwnewch chi faddau i fi am eiliad i fynd ar ychydig bach o ‘tangent’, mae yna wers, rydw i’n meddwl, y gallwn ni ei dysgu o hynny ar gyfer gordewdra a phroblemau eraill sy’n cael eu gweld yn aml fel problemau sy’n deillio o ffordd o fyw. Y wers ydy allwn ni ddim dim ond dweud wrth bobl i newid eu ffordd o fyw; mae’n rhaid i ni eu helpu nhw i wneud hynny. Nid yw pŵer ewyllys yn aml yn ddigon yn ei hun i alluogi rhywun i roi’r gorau i ysmygu. Mae angen help patsys neu, ie, e-sigarennau i roi’r gorau iddi, a chamau fel trethiant uwch, gwaharddiadau ar ysmygu mewn llefydd cyhoeddus er mwyn dad-normaleiddio ac yn y blaen. Efallai y dylem fod yn meddwl am ordewdra yn yr un ffordd. Nid yw ewyllys a phŵer ewyllys ddim yn ddigon i daclo gordewdra ym mhob achos—mae angen help. Mae angen i Lywodraethau weithredu.

Yn ôl at yr hyn rydym ni’n ei drafod heddiw, mi ddylem ni hefyd, wrth gwrs, gofio bod canser yr ysgyfaint yn taro pobl sydd ddim yn ysmygu ac erioed wedi ysmygu. Mae’r Ceidwadwyr wedyn yn tynnu sylw at ferched yn benodol yn eu gwelliant nhw, gwelliant 2. Yn sicr, mi wnawn ni gefnogi’r gwelliant hwnnw ac mi gefnogwn ni welliant 4 hefyd. Mae codi ymwybyddiaeth a brwydro’r stigma y cyfeiriodd llefarydd y Ceidwadwyr ato fo yn bethau mae’n rhaid i ni fynd i’r afael â nhw. Beth bynnag ydy achos yr afiechyd, pwy bynnag sydd yn dioddef, mae pob un ohonom ni, rydw i’n gobeithio, yn gytûn mai cynnig y gofal gorau posib ydy’r nod ac anelu at y diwrnod lle byddwn ni mewn gonestrwydd yn gallu dweud ein bod ni wedi ennill tir sylweddol yn y frwydr yma.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendment tabled in my name. We have a great deal to celebrate in Wales, without doubt, in terms of cancer treatment. There are people surviving today who would not have done so just a few years ago. There is innovative research going on in our universities, but there is so much more to do and so much more room for improvement. Unreasonably long waiting times for diagnostic services are a problem that has existed over many years, and that’s contributed to the fact that cancer survival rates in Wales are lower than the European average. We also know that the picture is at best mixed in terms of end-of-life care, and we do note those two areas as priorities in our brief amendment today.

Although I do agree with much of what’s contained in the amendment tabled by the Labour Government, we cannot support the wording as it currently stands. With Wales at number 28 in a league of 29 European nations, as we’ve already heard, in terms of survival rates, I don’t believe that the Government can truly talk about significant improvement in Wales. Survival rates are improving generally for cancer, and that reflects improvements in treatment and it reflects hard work by doctors and nurses across the whole of Europe. The truth is that here in Wales diagnosis still happens at too late a stage in too many cases and survival rates are lower here than in nations that have far higher rates of smoking.

Of course, we can’t talk about lung cancer without mentioning smoking. It is worth noting here that the interim leader of the party that has tabled this motion today has denied, apparently, this link between smoking and cancer, and has said that doctors have got it wrong. If we so choose, we can choose to ignore those comments and look at them as an effort to garner attention and nothing else, but there’s a very serious point here. The tobacco industry spent decades and spent many millions of pounds denying that their products killed people, similar to what we see with climate change deniers today, as we’ve seen in another example by the party opposite here in the Assembly this afternoon. As a result, the message about smoking and cancer took far longer to permeate the public consciousness and there was far too great a delay until governments took action. The results were that millions of people lost their lives in the interim. It still happens in some nations where the tobacco lobby can still buy influence. So, when a prominent politician makes these kinds of comments, it undermines the efforts to prevent cancer and puts lives at risk. The party opposite should consider that along with its attitude towards scientists and experts more generally.

The number of smokers has declined, of course, and, hopefully, is likely to fall further, but it has taken decades to actually get to this point. If you will forgive me for just a second while I go on something of a tangent, there is a lesson that I think we can learn from that on the issue of obesity and other problems that are often seen as problems that emerge from lifestyles. The lesson is that we can’t simply tell people to change their lifestyles; we have to assist them to do that. Willpower alone is often not enough to enable someone to give up smoking. People need help from patches or, yes, e-cigarettes in order to give up, and other steps, such as higher taxation, bans on smoking in public places in order to denormalise smoking and so on and so forth. Perhaps we should be thinking about obesity in the same way. Willpower simply isn’t enough to tackle obesity—people need help. Governments need to take action.

If I can return to the topic that we’re discussing this afternoon, we should, of course, bear in mind that lung cancer actually does also affect people who don’t smoke and have never smoked. The Conservatives highlight the issue of women specifically in their amendment 2, and we will certainly support that amendment. We will also support amendment 4. Increasing awareness and fighting the stigma that the Conservative spokesperson referred to are things that we must address. Whatever the cause of the disease and whoever suffers from the disease, I hope that each and every one of us would agree that providing the best possible care is always the aim, aiming towards that day when we can say in all earnestness that we have made significant ground in this battle.

That there has been an improvement in one-year survival rates is obviously to be welcomed, but the statistics on the five-year survival of lung cancer patients do rather detract from that achievement. It is shocking that lung cancer survival rates in Wales lag so far behind those of the rest of the UK. Early diagnosis is key. Waiting times to see consultants to have tests and receive assessment for treatment urgently need to be minimised. I acknowledge the increased funding of the NHS in Wales proposed in the draft budget. However, those funds will only bring real benefit to cancer patients if they are spent on additional front-line staff rather than fancy initiatives, talking shops and backroom non-medical staff.

Whilst end-of-life care is extremely important to any patient with a terminal illness, the goal is obviously to keep cancer patients alive in the first place so they don’t need that kind of end-of-life care. Government proposals in this regard, however compassionate, cannot address the poor survival rates of cancer patients.

We look forward to seeing the detail behind the Government’s refreshed cancer delivery plan and, in particular, to see whether that plan contains innovative thinking or whether the plan will be a rehash of things tried before. It is the responsibility of the Welsh Government to ensure that the infrastructure is in place to support medical professionals in their efforts to increase survival rates in Wales. I don’t for one moment think that these poor results are caused by a lack of compassion on the part of the Welsh Government or anyone in this Chamber or by neglect on the part of our medical staff. However, it is clear that the strategy tried up to now is not working. It is time for some fresh, imaginative and pragmatic thinking on the part of the Welsh Government, and I look forward to hearing its new proposals in due course.

Mae’r ffaith fod gwelliant wedi bod mewn cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn yn amlwg yn rhywbeth i’w groesawu, ond mae ystadegau cyfraddau goroesi cleifion canser yr ysgyfaint ar ôl pum mlynedd yn tynnu oddi ar y llwyddiant hwnnw i raddau helaeth. Mae’n syfrdanol fod cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint yng Nghymru yn llusgo mor bell ar ôl y cyfraddau yng ngweddill y DU. Mae diagnosis cynnar yn allweddol. Mae angen torri amseroedd aros i weld ymgynghorwyr i gael profion a chael asesiadau ar gyfer triniaeth a hynny ar frys. Rwy’n cydnabod y cyllid ychwanegol i’r GIG yng Nghymru a gynigiwyd yn y gyllideb ddrafft. Fodd bynnag, ni ddaw’r cronfeydd hyn â budd go iawn i gleifion canser oni bai eu bod yn cael eu gwario ar staff rheng flaen ychwanegol yn hytrach na mentrau ffansi, siopau siarad a staff ystafell gefn anfeddygol.

Er bod gofal diwedd oes yn hynod o bwysig i unrhyw glaf sydd â salwch terfynol, y nod yn amlwg yw cadw cleifion canser yn fyw yn y lle cyntaf fel nad oes arnynt angen y math hwnnw o ofal diwedd oes. Ni all cynigion y Llywodraeth yn hyn o beth, ni waeth pa mor dosturiol ydynt, fynd i’r afael â chyfraddau goroesi gwael cleifion canser.

Edrychwn ymlaen at weld manylion cynllun cyflawni’r Llywodraeth ar gyfer canser ar ei newydd wedd, ac edrychwn ymlaen yn arbennig at weld a yw’r cynllun hwnnw’n cynnwys meddwl arloesol neu a fydd yn ailwampiad o bethau y rhoddwyd cynnig arnynt eisoes. Cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod y seilwaith yn ei le i gefnogi gweithwyr proffesiynol meddygol yn eu hymdrechion i gynyddu cyfraddau goroesi yng Nghymru. Nid wyf am un eiliad yn meddwl bod y canlyniadau gwael hyn wedi’u hachosi gan ddiffyg tosturi ar ran Llywodraeth Cymru nag unrhyw un yn y Siambr hon na thrwy esgeulustod ar ran ein staff meddygol. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad yw ein strategaeth hyd at yn awr yn gweithio. Mae’n bryd cael syniadau newydd, dychmygus a phragmatig ar ran Llywodraeth Cymru, ac edrychaf ymlaen at glywed ei chynigion newydd maes o law.

I’m very pleased to take part in this debate. Lung cancer is a huge challenge for the health service in Wales, as it is throughout the UK and throughout the world, but I think it’s very important to remember that progress can be made and is being achieved. I think you’ve only got to look back on the survival rates for other cancers. Do you remember what it was like for breast cancer a relatively short time ago? The survival rates for breast cancer have dramatically improved. Every small step that is taken with lung cancer takes us forward to getting much better survival rates. I think we’re all aware that many cancers now have become chronic diseases, that many people live with cancer, and that is the position I think we must be moving towards, and we are moving towards, with lung cancer.

I work very closely with Velindre cancer centre in Cardiff North in my constituency, and they’ve highlighted for me the opportunities that are available with the new treatments for lung cancer and the improvements brought about by research and by access to national clinical trials. I think it’s important to remember as well, when we do talk about lung cancer, that there are different types of lung cancer. But examples of the new drug treatments for lung cancer, which are going to be made available in Wales over the next few months for the different types of lung cancer include crizotinib, which, in September 2016, was approved by NICE, and the All Wales Medicines Strategy Group approved osimertinib in October. That was only last month; these are two very recent approvals. Pemetrexed maintenance has now been approved by NICE in August, and we will soon have that available. So, it is very exciting that we have these new developments for treatment.

Patients at Velindre also benefit from access to clinical trials and increased opportunities to have treatments such as the matrix clinical trial, which is about delivering personalised targeted medicine, based on genetic testing of their cancer. These are all developments that are happening very swiftly, and we must make sure that we are able to take advantage of them, as I know that we are, and with the new treatment fund that the Welsh Government is committed to, access to new drugs will certainly be helped.

I think it’s also important to say that we do carry out outstanding research in Wales. I wanted to highlight just something that has come from Velindre in my constituency. PhD students from Velindre have carried out research that has led to cell-free DNA testing for lung cancer patients, and that’s using blood tests instead of biopsies. This testing is done for English patients as well as Welsh patients and is carried out in Cardiff, in the regional genetic hub. So, I think it’s important; we don’t want to talk ourselves down. This really innovative stuff is happening in Wales and it’s important that we do acknowledge it.

So, there are encouraging developments, but we all know that the key issue is prevention and early diagnosis, which has been well aired here today. I think it is accepted that there is a link between smoking and lung cancer, and I congratulate the Welsh Government on its work to reduce smoking and to prevent young people from taking it up in the first place, because I think that that is vital—and to protect them from second-hand smoke. I think the legislation that has been carried out in these particular areas has been absolutely groundbreaking. It’s really transformed the health service. I am particularly pleased that from 1 October 2015 it was illegal to smoke in private vehicles when someone under the age of 18 was present. I’m looking forward very much to the public health Bill, when we know that cigarette smoking will be further restricted in parks, hospital premises and other areas. This has all gone along with the agreement and support of the public.

So, we have been working on prevention. We do need to have early diagnosis, and I also am very pleased that we saw the launch of the Be Clear on Cancer campaign to help raise awareness on lung cancer by diagnosing and treating lung cancer earlier. So, there was a lot of work going on, and I’d like just to end, really, by thanking the Welsh Government for its big commitment to developing the new cancer treatment centre at Velindre, where there is a huge amount of capital going in to ensure that the sort of services that we will be able to offer to all cancer patients, including lung cancer patients, who have to go into hospital as in-patients will be having first-class treatment.

Rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon. Mae canser yr ysgyfaint yn her enfawr i’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, fel y mae ar draws y DU a ledled y byd, ond rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn cofio y gellir gwneud cynnydd a bod cynnydd yn cael ei gyflawni. Rwy’n credu nad oes ond angen i chi edrych yn ôl ar y cyfraddau goroesi ar gyfer mathau eraill o ganser. A ydych yn cofio sut roedd hi ar ganser y fron heb fod cymaint â hynny’n ôl? Mae’r cyfraddau goroesi ar gyfer canser y fron wedi gwella’n ddramatig. Mae pob cam bach sy’n cael ei gymryd gyda chanser yr ysgyfaint yn mynd â ni gam yn agosach at gael cyfraddau goroesi llawer gwell. Rwy’n credu ein bod i gyd yn ymwybodol fod llawer o ganserau bellach wedi datblygu i fod yn glefydau cronig, fod llawer o bobl yn byw gyda chanser, a dyna’r sefyllfa rwy’n credu y dylem symud tuag ati, ac rydym yn symud tuag ati, gyda chanser yr ysgyfaint.

Rwy’n gweithio’n agos iawn gyda chanolfan ganser Felindre yng Ngogledd Caerdydd yn fy etholaeth, ac maent wedi tynnu fy sylw at y cyfleoedd sydd ar gael gyda’r triniaethau newydd ar gyfer canser yr ysgyfaint a’r gwelliannau a ddaeth yn sgil ymchwil a thrwy gael mynediad at brofion clinigol cenedlaethol. Credaf ei bod yn bwysig cofio hefyd, pan fyddwn yn sôn am ganser yr ysgyfaint, fod yna wahanol fathau o ganser yr ysgyfaint. Ond mae enghreifftiau o’r triniaethau cyffuriau newydd ar gyfer canser yr ysgyfaint, a fydd ar gael yng Nghymru dros yr ychydig fisoedd nesaf ar gyfer y gwahanol fathau o ganser yr ysgyfaint, yn cynnwys crizotinib, a gymeradwywyd gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ym mis Medi 2016, a chymeradwywyd osimertinib gan Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru ym mis Hydref. Fis diwethaf yn unig oedd hynny; mae’r rhain yn gymeradwyaethau diweddar iawn. Mae triniaeth gynnal pemetrexed bellach wedi cael ei chymeradwyo gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ym mis Awst, a bydd hwnnw ar gael gennym yn fuan. Felly, mae’n gyffrous iawn fod gennym y datblygiadau newydd hyn ar gyfer triniaeth.

Mae cleifion yn Felindre hefyd yn elwa o gael mynediad at brofion clinigol a mwy o gyfleoedd i gael triniaethau megis y prawf clinigol Matrix, sy’n ymwneud â chyflwyno meddyginiaeth bersonol wedi’i thargedu, yn seiliedig ar gynnal profion genetig ar eu canser. Mae’r rhain i gyd yn ddatblygiadau sy’n digwydd yn gyflym iawn, ac mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn gallu manteisio arnynt, fel y gwn ein bod, a chyda’r gronfa driniaeth newydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddi, bydd mynediad at gyffuriau newydd yn sicr yn haws.

Rwy’n credu ei bod hefyd yn bwysig dweud ein bod yn gwneud gwaith ymchwil eithriadol yng Nghymru. Roeddwn am dynnu sylw at rywbeth sydd wedi digwydd yn Felindre yn fy etholaeth. Mae myfyrwyr PhD o Felindre wedi cyflawni ymchwil sydd wedi arwain at brofion DNA di-gell ar gyfer cleifion canser yr ysgyfaint, sy’n defnyddio profion gwaed yn lle biopsïau. Cynhelir profion ar gleifion o Loegr yn ogystal â chleifion o Gymru yng Nghaerdydd, yn y ganolfan eneteg ranbarthol. Felly, rwy’n credu ei fod yn bwysig; nid ydym am fychanu ein hunain. Mae’r pethau gwirioneddol arloesol hyn yn digwydd yng Nghymru, ac mae’n bwysig ein bod yn cydnabod hynny.

Felly, ceir datblygiadau calonogol, ond rydym i gyd yn gwybod mai’r mater allweddol yw atal a diagnosis cynnar, a rhoddwyd sylw da i hynny yma heddiw. Rwy’n credu ein bod yn derbyn bod cysylltiad rhwng ysmygu a chanser yr ysgyfaint, ac rwy’n llongyfarch Llywodraeth Cymru ar ei gwaith i leihau ysmygu ac i atal pobl ifanc rhag dechrau yn y lle cyntaf, oherwydd credaf fod hynny’n hanfodol—ac i’w hamddiffyn rhag mwg ail-law. Rwy’n credu bod y ddeddfwriaeth a gyflawnwyd yn y meysydd penodol hyn wedi bod yn hollol arloesol. Mae wedi trawsnewid y gwasanaeth iechyd yn fawr. Rwy’n arbennig o falch ei bod yn anghyfreithlon, ers 1 Hydref 2015, i ysmygu mewn cerbydau preifat os oes rhywun o dan 18 oed yn bresennol. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at Fil iechyd y cyhoedd, pan fydd ysmygu sigaréts, fel y gwyddom, yn cael ei gyfyngu ymhellach mewn parciau, ar dir ysbytai a mannau eraill. Mae hyn i gyd wedi digwydd gyda chytundeb a chefnogaeth y cyhoedd.

Felly, rydym wedi bod yn gweithio ar atal. Mae angen i ni gael diagnosis cynnar, ac rwyf hefyd yn falch iawn ein bod wedi gweld lansio ymgyrch Bod yn Glir am Ganser i helpu i godi ymwybyddiaeth o ganser yr ysgyfaint drwy wneud diagnosis o ganser yr ysgyfaint a’i drin yn gynt. Felly, mae llawer o waith ar y gweill, ac fe hoffwn ddirwyn i ben, mewn gwirionedd, drwy ddiolch i Lywodraeth Cymru am ei hymrwymiad mawr i ddatblygu’r ganolfan driniaeth canser newydd yn Felindre, lle y mae llawer iawn o gyfalaf yn mynd i mewn i sicrhau y bydd y math o wasanaethau y byddwn yn gallu eu cynnig i bob claf canser, gan gynnwys cleifion canser yr ysgyfaint sy’n gorfod mynd i’r ysbyty fel cleifion mewnol, yn driniaeth o’r radd flaenaf.

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to make a contribution. Vaughan.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gyfrannu. Vaughan.

Member
Vaughan Gething 17:18:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to start by thanking Members for tabling this debate and for helping to raise awareness and draw attention to lung cancer awareness month. I, of course, recognise the impact that lung cancer has on individuals and their families. As has been recognised today, lung cancer kills more people than bowel cancer and breast cancer combined. It has the highest age-standardised mortality rate of any cancer, and the gap between the most and least deprived areas has actually widened. However, the motion doesn’t take account of the latest data, which shows that one-year survival for lung cancer has increased by a third in women and by nearly a quarter in men. Given the high and rapid mortality of lung cancer, and the difficulty in diagnosing, which has been recognised in some contributions today, in its more early and treatable stages, this actually is a real success to recognise and build upon that increased rate of survival.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau am gyflwyno’r ddadl hon ac am helpu i godi ymwybyddiaeth a thynnu sylw at fis ymwybyddiaeth canser yr ysgyfaint. Wrth gwrs, rwy’n cydnabod yr effaith y mae canser yr ysgyfaint yn ei gael ar unigolion a’u teuluoedd. Fel sydd wedi cael ei gydnabod heddiw, mae canser yr ysgyfaint yn lladd mwy o bobl na chanser y coluddyn a chanser y fron gyda’i gilydd. Dyma’r canser sydd â’r gyfradd farwolaethau uchaf wedi’i safoni yn ôl oedran o bob math o ganser, ac mae’r bwlch rhwng yr ardaloedd mwyaf difreintiedig a’r ardaloedd lleiaf difreintiedig wedi ehangu mewn gwirionedd. Fodd bynnag, nid yw’r cynnig yn ystyried y data diweddaraf, sy’n dangos bod cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ar ôl blwyddyn wedi cynyddu draean mewn menywod a bron i chwarter mewn dynion. O ystyried cyfradd marwolaethau uchel a chyflym canser yr ysgyfaint, a’r anhawster i wneud diagnosis, sydd wedi cael ei gydnabod mewn rhai cyfraniadau heddiw, yn ystod ei gamau cynharaf a mwyaf triniadwy, mae hwn mewn gwirionedd yn llwyddiant go iawn i’w gydnabod, ac i adeiladu ar y cyfraddau goroesi uwch hynny.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

In fact, dealing with the challenges of diagnosing in its earlier and treatable stages, part of the challenge is that it’s difficult to recognise. Part of the big challenge in improving survival rates is actually getting earlier diagnosis and recognition. It’s why we’ve been running with the third sector campaigns to raise awareness on this and, in particular, with partners in primary care. The early symptoms may include a persistent cough, coughing blood, persistent breathlessness, unexplained tiredness and weight loss and an ache or pain when breathing or coughing. So, an awareness of those symptoms and actually seeking help if those actually arise is a key part of actually raising awareness and improving earlier diagnosis.

Yn wir, wrth ymdrin â heriau gwneud diagnosis yn ystod y camau cynharach a thriniadwy, rhan o’r her yw ei fod yn anodd ei ganfod. Rhan o’r her fawr wrth wella cyfraddau goroesi mewn gwirionedd yw cael diagnosis a’i ganfod yn gynharach. Dyna pam ein bod wedi bod yn rhan o ymgyrchoedd y trydydd sector i godi ymwybyddiaeth o hyn ac yn arbennig, gyda phartneriaid mewn gofal sylfaenol. Gall y symptomau cynnar gynnwys peswch parhaus, peswch gwaed, diffyg anadl parhaus, blinder a cholli pwysau anesboniadwy a dolur neu boen wrth anadlu neu besychu. Felly, mae ymwybyddiaeth o’r symptomau hyn a cheisio cymorth os ydynt yn digwydd yn rhan allweddol o godi ymwybyddiaeth a gwella diagnosis cynharach.

Just a point of clarity, Cabinet Secretary. I appreciate that the survival rates in women have gone up if they’ve been diagnosed early enough, but overall, would you not agree that there are more women now suffering from and getting lung cancer than there have been in the past?

Ar bwynt o eglurder, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n sylweddoli bod y cyfraddau goroesi mewn menywod wedi cynyddu os ydynt wedi cael diagnosis yn ddigon cynnar, ond yn gyffredinol, oni fyddech yn cytuno bod mwy o fenywod bellach yn dioddef ac yn cael canser yr ysgyfaint nag yn y gorffennol?

Indeed. We recognise that more people are being treated and more people are being diagnosed with cancer, and that’s the reality. It’s something about the population we have, and it’s also about the greater recognition of the fact that people are being diagnosed later in life than they otherwise would have been. We recognise that we’re not the only post-industrial country with an ageing population to have a problem with lung cancer. However, survival from lung cancer is poor relative to many other cancers in most countries, but our ambition, as set out in the cancer deliver plan, is to close the gap with the best in Europe. We recognise that we are not there now.

The 2013 cancer plan is currently being refreshed by the Wales cancer network, and I will endorse and publish a new plan by the end of this month. The Government amendment and the contribution from Rhun ap Iorwerth recognise that we’re going to provide £15 million of capital funding for 2016-17 for diagnostics, and this will support work to improve cancer diagnosis in addition to the £10 million we’ve already invested in replacing linear accelerators and our commitment to a new £200 million Velindre Cancer Centre mentioned by Julie Morgan in her contribution. Of course, the £15 million capital funding was agreed as part of the budget agreement with Plaid Cymru, recognising our shared priorities to improve diagnostic services.

The national cancer implementation group has already been taking forward a lung cancer initiative over the past year, and I was pleased to hear this mentioned in the opening contribution from Caroline Jones. This includes a symptom awareness campaign that ran over the summer, and a programme to help improve lung cancer surgery outcomes, a really important part of improving survival rates. We also want to help people to be ready for surgery, so prehabilitation before surgery, and to provide enhanced recovery.

Through NHS Wales’s participation in the British lung cancer audit, we have already seen improvements in the quality of services, including increases in our lung resection rates. There’s still more to do, but some of our services do perform incredibly well against several elements of those national standards. For example, treatment by a specialist nurse in Wales is 88 per cent, compared to a British average of 78 per cent, and the management of the condition in an individual being discussed at a lung cancer multidisciplinary team is 99.6 per cent in Wales compared to a British average of 94 per cent. So, all is not lost. There are some areas where we perform very well compared to UK counterparts.

The specialised services committee in Wales is also reviewing thoracic surgery services here in south Wales with a view to improving the model available. Cardiff and Vale health board was also partnered with Novartis to redesign and shorten the lung cancer pathway, and improving the pathway was a really important part of improving outcomes for patients across the board. The GP contract includes a national priority area for cancer prevention and detection, but also includes an analysis of all cases of lung cancer in 2015 to inform practice development and cluster action plans. I hope that deals with one of the points made in the opening speech.

We have of course partnered with Macmillan to support improvement in identifying suspected cancer in primary care, as well as post-diagnosis support and treatment. This Government will continue to implement regulations on environmental hazards such as asbestos and air pollution, but as has been recognised in a number of contributions today, smoking remains the highest risk factor for lung cancer. With smoking rates of up to 29 per cent in our most deprived communities, we can see the importance of continuing to have a focus on tobacco control and smoking cessation to address the biggest preventable cause of lung cancer and the inequalities in cancer incidence and outcomes.

The October United Kingdom Lung Cancer Coalition report stated that

‘significant steps have been taken in Wales to improve outcomes for those diagnosed with lung cancer’.

I’m happy to say I met representatives of the coalition in February and my officials met them again in June. Work is already progressing against many of their recommendations. This is an area where we recognise more improvement is necessary, but we continue to invest over £6.4 million annually in specialist palliative care services, and we are committed to ensuring people approaching the end of their life here in Wales have access to high-quality and specialist palliative care. That’s why we’re focusing on supporting hospice-at-home services, developing a consistent approach to advanced care plans, and rolling out the care decisions document for the last days of life. Also, we’re ensuring comprehensive paediatric palliative care arrangements are in place.

I’m happy to say that, this week, I’ve had conversations with stakeholders about how we do we improve both paediatric and adult end-of-life care services. One million pounds of funding is already available to both cancer and end-of-life implementation groups. The end-of-life implementation board is funding support for hospice-at-home services to enable people to die comfortably in their preferred place of death. We recognise that far too many people still die in a hospital bed, where it’s not the choice of where they want to end their days and equally not the most appropriate place for that to happen. One hundred and fifty-nine thousand pounds has also been allocated to support staff with advanced communication skills involved in end-of-life care.

The end-of-life care plan is also being updated and I expect to publish the new plan in January. Working with other parties in the Assembly, in particular with Plaid Cymru following our budget negotiations, we’ve included an additional £1 million for end-of-life care within the draft budget. This is for all end-of-life care services, rather than a specific section or a specific set of conditions, which I do not think would be either manageable or, frankly, ethically desirable.

These priorities do include the further expansion of hospice-at-home services and extending the reach of serious illness conversations, but I do think that we should recognise that, here in Wales, we’re in a better position than our UK counterparts on end-of-life care. However, there is more, of course, that we could and should do. The Government amendment confirms recent improvements in one-year lung cancer survival and the approach set out in the cancer and end-of-life delivery plans. We also highlight the important partner arrangements we have with the third sector, in particular the Wales Cancer Alliance and hospice sector, and the additional £240 million for the health service in the draft budget.

We should recognise and celebrate the progress that has been made, but we will continue to work with and welcome the constructive challenge of the third sector and will continue to work with our clinicians right across the NHS. So, this Government recommits itself to the further improvement that all of us would wish to see.

Yn wir. Rydym yn cydnabod bod mwy o bobl yn cael eu trin a bod mwy o bobl yn cael diagnosis o ganser, a dyna’r realiti. Mae’n rhywbeth am y boblogaeth sydd gennym, ac mae hefyd yn ymwneud â bod mwy o gydnabyddiaeth i’r ffaith fod pobl yn cael diagnosis yn ddiweddarach mewn bywyd nag y byddent fel arall. Rydym yn cydnabod nad ni yw’r unig wlad ôl-ddiwydiannol gyda phoblogaeth sy’n heneiddio i fod â phroblem gyda chanser yr ysgyfaint. Fodd bynnag, mae cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint yn gymharol wael o gymharu â llawer o ganserau eraill yn y rhan fwyaf o wledydd, ond ein huchelgais, fel y nodir yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser, yw cau’r bwlch rhyngom ni a’r gorau yn Ewrop. Rydym yn cydnabod nad ydym yno ar hyn o bryd.

Mae cynllun canser 2013 yn cael ei adnewyddu ar hyn o bryd gan rwydwaith canser Cymru, a byddaf yn cymeradwyo ac yn cyhoeddi cynllun newydd erbyn diwedd y mis. Mae gwelliant y Llywodraeth a chyfraniad Rhun ap Iorwerth yn cydnabod y byddwn yn darparu £15 miliwn o gyllid cyfalaf yn 2016-17 ar gyfer diagnosteg, a bydd hwn yn cefnogi gwaith i wella diagnosis canser yn ychwanegol at y £10 miliwn rydym eisoes wedi’i fuddsoddi ar ailosod cyflymyddion llinellol a’n hymrwymiad i’r Ganolfan Ganser newydd gwerth £200 miliwn yn Felindre a grybwyllwyd gan Julie Morgan yn ei chyfraniad. Wrth gwrs, cytunwyd ar y £15 miliwn o arian cyfalaf yn rhan o gytundeb y gyllideb gyda Phlaid Cymru, gan gydnabod ein blaenoriaethau ar y cyd i wella gwasanaethau diagnostig.

Mae’r grŵp gweithredu canser cenedlaethol eisoes wedi bwrw ymlaen â menter ganser yr ysgyfaint dros y flwyddyn ddiwethaf, ac roeddwn yn falch o glywed hyn yn cael ei grybwyll yn y cyfraniad agoriadol gan Caroline Jones. Mae’n cynnwys ymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau a gynhaliwyd dros yr haf, a rhaglen i helpu i wella canlyniadau llawdriniaethau canser yr ysgyfaint, sy’n rhan bwysig iawn o wella cyfraddau goroesi. Rydym hefyd am helpu pobl i fod yn barod ar gyfer llawdriniaeth, felly ymarferion cryfhau cyn llawdriniaeth, ac i ddarparu adferiad gwell.

Drwy gyfranogiad GIG Cymru yn archwiliad canser yr ysgyfaint Prydain, rydym eisoes wedi gweld gwelliannau yn safon gwasanaethau, gan gynnwys cynnydd yn ein cyfraddau echdorri’r ysgyfaint. Mae mwy i’w wneud o hyd, ond mae rhai o’n gwasanaethau’n perfformio’n anhygoel o dda yn erbyn nifer o elfennau’r safonau cenedlaethol hynny. Er enghraifft, mae 88 y cant yn cael triniaeth gan nyrs arbenigol yng Nghymru, o gymharu â chyfartaledd o 78 y cant ym Mhrydain, ac mae tîm amlddisgyblaethol canser yr ysgyfaint yn trafod rheolaeth y cyflwr yn yr unigolyn mewn 99.6 y cant o achosion yng Nghymru o gymharu â chyfartaledd Prydain o 94 y cant. Felly, nid yw popeth yn wael. Mae yna rai meysydd lle rydym yn perfformio’n dda iawn o gymharu â’n cymheiriaid yn y DU.

Mae’r pwyllgor gwasanaethau arbenigol yng Nghymru hefyd yn adolygu gwasanaethau llawdriniaeth thorasig yma yn ne Cymru gyda golwg ar wella’r model sydd ar gael. Mae bwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro hefyd wedi sefydlu partneriaeth â Novartis i ailddylunio a byrhau llwybr canser yr ysgyfaint, ac roedd gwella’r llwybr yn rhan bwysig iawn o wella canlyniadau i gleifion yn gyffredinol. Mae’r cytundeb meddygon teulu’n cynnwys maes blaenoriaeth cenedlaethol ar gyfer atal a chanfod canser, ond mae hefyd yn cynnwys dadansoddiad o’r holl achosion o ganser yr ysgyfaint yn 2015 i lywio datblygiad practisau a chynlluniau gweithredu clystyrau. Gobeithiaf y bydd hynny’n ymdrin ag un o’r pwyntiau a wnaed yn yr araith agoriadol.

Wrth gwrs, rydym wedi sefydlu partneriaeth gyda Macmillan i gefnogi gwelliant yn y broses o nodi amheuaeth o ganser mewn gofal sylfaenol, yn ogystal â chymorth a thriniaeth ar ôl cael diagnosis. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i weithredu rheoliadau mewn perthynas â pheryglon amgylcheddol megis asbestos a llygredd aer, ond fel sydd wedi’i gydnabod mewn nifer o gyfraniadau heddiw, ysmygu yw’r ffactor risg uchaf o hyd ar gyfer canser yr ysgyfaint. Gyda chyfraddau ysmygu o hyd at 29 y cant yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, gallwn weld pa mor bwysig yw parhau i ganolbwyntio ar reoli tybaco a rhoi’r gorau i ysmygu er mwyn mynd i’r afael â phrif achos canser yr ysgyfaint y gellir ei atal a’r anghydraddoldebau yn nifer achosion a chanlyniadau canser.

Roedd adroddiad a gyhoeddwyd gan Gynghrair Canser yr Ysgyfaint y Deyrnas Unedig ym mis Hydref yn dweud bod

camau sylweddol wedi’u cymryd yng Nghymru i wella canlyniadau i bobl sy’n cael diagnosis o ganser yr ysgyfaint.

Rwy’n hapus i ddweud fy mod wedi cyfarfod â chynrychiolwyr y gynghrair ym mis Chwefror a chyfarfu fy swyddogion â hwy eto ym mis Mehefin. Mae gwaith yn bwrw ymlaen eisoes ar lawer o’u hargymhellion. Mae hwn yn faes lle rydym yn cydnabod bod angen mwy o welliant, ond rydym yn parhau i fuddsoddi dros £6.4 miliwn bob blwyddyn mewn gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol, ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gan bobl sy’n nesáu at ddiwedd eu bywydau yma yng Nghymru fynediad at ofal lliniarol arbenigol o safon uchel. Dyna pam ein bod yn canolbwyntio ar gefnogi gwasanaethau hosbis yn y cartref, gan ddatblygu ymagwedd gyson tuag at gynlluniau gofal uwch, a chyflwyno’r ddogfen penderfyniadau gofal ar gyfer y dyddiau olaf. Hefyd, rydym yn sicrhau bod trefniadau gofal lliniarol pediatrig cynhwysfawr ar waith.

Rwy’n hapus i ddweud fy mod, yr wythnos hon, wedi cael sgyrsiau â rhanddeiliaid ynglŷn â sut y gallwn wella gwasanaethau gofal diwedd oes pediatrig ac i oedolion. Mae £1 filiwn o gyllid eisoes ar gael i’r grŵp gweithredu ar gyfer canser a’r grŵp gweithredu ar gyfer gofal diwedd oes. Mae’r bwrdd gweithredu ar gyfer gofal diwedd oes yn ariannu cymorth ar gyfer gwasanaethau hosbis yn y cartref i alluogi pobl i farw’n gyfforddus yn y lle y maent yn dymuno marw. Rydym yn cydnabod bod llawer gormod o bobl yn dal i farw mewn gwely ysbyty, er nad dyna ble y dewisant dreulio’u dyddiau olaf, ac yn yr un modd, nid dyna’r lle mwyaf priodol i hynny ddigwydd. Mae £159,000 wedi’i ddyrannu hefyd i gefnogi staff â sgiliau cyfathrebu uwch sy’n darparu gofal diwedd oes.

Mae’r cynllun gofal diwedd oes hefyd yn cael ei ddiweddaru ac rwy’n disgwyl cyhoeddi’r cynllun newydd ym mis Ionawr. Gan weithio gyda phleidiau eraill yn y Cynulliad, yn enwedig gyda Phlaid Cymru yn dilyn ein trafodaethau ar y gyllideb, rydym wedi cynnwys £1 miliwn yn ychwanegol ar gyfer gofal diwedd oes yn y gyllideb ddrafft. Mae hwn ar gyfer yr holl wasanaethau gofal diwedd oes, yn hytrach nag adran benodol neu gyfres benodol o gyflyrau. Ni chredaf y byddai modd rheoli hynny, ac a dweud y gwir, ni fyddai’n ddymunol yn foesegol chwaith.

Mae’r blaenoriaethau hyn yn cynnwys ehangu gwasanaethau hosbis yn y cartref ymhellach ac ymestyn cyrhaeddiad trafodaethau salwch difrifol, ond rwy’n credu y dylem gydnabod ein bod, yma yng Nghymru, mewn gwell sefyllfa na’n cymheiriaid yn y DU o ran gofal diwedd oes. Fodd bynnag, mae mwy y gallem ac y dylem ei wneud wrth gwrs. Mae gwelliant y Llywodraeth yn cadarnhau gwelliannau diweddar yng nghyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ar ôl blwyddyn a’r dull o weithredu a nodir yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser a’r cynllun cyflawni ar gyfer gofal diwedd oes. Rydym hefyd yn tynnu sylw at y trefniadau partneriaeth pwysig sydd gennym gyda’r trydydd sector, yn enwedig Cynghrair Canser Cymru a’r sector hosbisau, a’r £240 miliwn ychwanegol ar gyfer y gwasanaeth iechyd yn y gyllideb ddrafft.

Dylem gydnabod a dathlu’r cynnydd sydd wedi’i wneud, ond byddwn yn parhau i weithio gyda’r trydydd sector ac yn croesawu ei her adeiladol, a byddwn yn parhau i weithio gyda’n clinigwyr ar draws y GIG. Felly, mae’r Llywodraeth hon yn ailymrwymo i’r gwelliant pellach y byddai pob un ohonom yn dymuno ei weld.

Thank you very much. I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I hope everybody will agree that this debate has been conducted in as non-partisan a way as we possibly could. That was the spirit in which UKIP has put this motion on the order paper today and the way in which my honourable friend, Caroline Jones, opened with in her speech. I regret the fact that the Government has put down an amendment that seeks to delete the bulk of our motion and replace it with a wording of its own. We would have been quite happy to accept the bulk of the wording of the Government amendment were it not for their wishing to delete our amendment in the first place.

It’s very noticeable that the health Secretary in his speech of course concentrated on the areas where he could point to improvements, but you don’t actually succeed in making as many improvement as you can by ignoring or seeking to hide the areas where you’re failing. Yes, it’s all very well to talk about improvements in the one-year survival rates of cancer, but what about the figures for the five-year survival rates that are referred to in our motion itself?

In the ‘25 by 25’ 10-year strategy document produced by the UK Lung Cancer Coalition, the figures are given that, in England, it’s a 16 per cent survival rate after five years, Scotland is 10 per cent, Northern Ireland is 11 per cent and Wales is 6.6 per cent. There is room for vast improvements in that figure. I believe that this Assembly is right to draw attention to the current situation with five-year survival rates and it’s wrong for the Government to seek to remove that from the motion on the order paper today.

We accept the amendments of the Conservative group. I listened with care to what Rhun ap Iorwerth said in his speech. Of course, there is much that we can approve in his motion as well, but because he referred to the achievement of Plaid Cymru in its negotiations in the 2017-18 budget, I think that goes against the kind of non-partisan spirit in which we have introduced this debate today. So, we will therefore oppose that amendment.

He did mention Nigel Farage in his speech as somehow being a smoking sceptic. I’ve no idea if he is or not. As Rhun ap Iorwerth knows, we don’t talk to each other. [Laughter.] But, Nigel Farage isn’t right about everything. [Assembly Members: ‘Oh.’] For one thing, he didn’t want me to come to this place. So, if honourable Members think that he’s wrong about everything, then that’s an implied welcome of me as a Member of this house, and I thank them for that. But it’s been an interesting and a useful debate, because our motion is predicated, of course, on point 1, which notes that November is Lung Cancer Awareness Month and this debate, I hope, has helped to improve awareness.

Everybody, virtually, has mentioned today the importance of early diagnosis in the successful treatment of cancer, and Julie Morgan made a very important point, I think, that the diagnosis of cancer today is not necessarily a death sentence or, indeed, an early death sentence, and it was very interesting to listen to what she had to say about the important work that is being done at Velindre and the successes that they’ve had in the research work that is being done there. And I pay tribute to the Cabinet Secretary for health as well, because he has certainly made a significant contribution towards the improvements in the health service in Wales, and I applaud his ambition further to close the gap between the survival rates for cancer of all sorts in Wales and the rest of Europe. We approve of, of course, and welcome all the extra investment and other improvements that he mentioned in the course of his speech.

Angela Burns made some very important points in her speech as well, about the necessity for earlier screening, greater awareness through education et cetera, and very importantly made the point about the postcode lottery that still does, unfortunately, exist in diagnosis of stage 1 cancers. So, whilst we commend the Government for their successes and achievements so far, there is much more to be done, but because they are not prepared to own up to their failures in the past, I hope that, in the course of the vote this afternoon, our motion will pass and the Government amendment will be defeated.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n gobeithio y bydd pawb yn cytuno bod y ddadl hon wedi cael ei chynnal yn y modd mwyaf amhleidiol posibl. Dyna oedd yr ysbryd y cyflwynodd UKIP y cynnig hwn ar y papur trefn heddiw a’r modd yr agorodd fy nghyfaill anrhydeddus, Caroline Jones, y ddadl gyda’i haraith. Rwy’n gresynnu at y ffaith fod y Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant sy’n ceisio dileu’r rhan fwyaf o’n cynnig a’i ddisodli gyda’i geiriad ei hun. Byddem wedi bod yn eithaf hapus i dderbyn y rhan fwyaf o eiriad gwelliant y Llywodraeth oni bai am eu dymuniad i ddileu ein gwelliant yn y lle cyntaf.

Mae’n amlwg iawn bod yr Ysgrifennydd iechyd yn ei araith, wrth gwrs, yn canolbwyntio ar y meysydd lle y gallai dynnu sylw at welliannau, ond nid ydych yn llwyddo mewn gwirionedd i wneud cymaint o welliannau ag y gallwch drwy anwybyddu neu geisio cuddio’r meysydd lle rydych yn methu. Ydy, mae’n iawn siarad am y gwelliannau yn y cyfraddau goroesi canser ar ôl blwyddyn, ond beth am y ffigurau ar gyfer y cyfraddau goroesi ar ôl pum mlynedd y cyfeirir atynt yn ein cynnig?

Yn y ddogfen strategaeth 10 mlynedd ‘25 erbyn 25’ a gynhyrchwyd gan Gynghrair Canser yr Ysgyfaint y DU, rhoddir ffigurau sy’n dangos mai’r gyfradd oroesi ar ôl pum mlynedd yn Lloegr yw 16 y cant, cyfradd yr Alban yw 10 y cant, cyfradd Gogledd Iwerddon yw 11 y cant a chyfradd Chymru yw 6.6 y cant. Mae lle i welliannau anferth yn y ffigur hwnnw. Credaf fod y Cynulliad hwn yn iawn i dynnu sylw at y sefyllfa bresennol gyda chyfraddau goroesi ar ôl pum mlynedd ac mae’n anghywir i’r Llywodraeth geisio cael gwared ar hynny o’r cynnig ar y papur trefn heddiw.

Rydym yn derbyn gwelliannau’r grŵp Ceidwadol. Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth yn ei araith. Wrth gwrs, mae llawer y gallwn ei gymeradwyo yn ei gynnig ef hefyd, ond oherwydd ei fod wedi cyfeirio at gyflawniad Plaid Cymru yn ei thrafodaethau yng nghyllideb 2017-18, credaf fod hynny’n mynd yn erbyn y math o ysbryd amhleidiol rydym wedi cyflwyno’r ddadl hon ynddo heddiw. Felly, byddwn yn gwrthwynebu’r gwelliant hwnnw.

Soniodd am Nigel Farage yn ei araith fel rhywun sydd, rywsut, yn sgeptig ysmygu. Nid oes gennyf syniad a yw hynny’n wir ai peidio. Fel y gŵyr Rhun ap Iorwerth, nid ydym yn siarad â’n gilydd. [Chwerthin.] Ond nid yw Nigel Farage yn gywir am bopeth. [Aelodau’r Cynulliad: ‘O.’]. Yn un peth, nid oedd am i mi ddod i’r lle hwn. Felly, os yw’r Aelodau anrhydeddus yn credu ei fod yn anghywir am bopeth, yna mae hynny’n awgrymu bod croeso i mi fel Aelod o’r tŷ hwn, a diolchaf iddynt am hynny. Ond mae wedi bod yn ddadl ddiddorol a defnyddiol, gan fod ein cynnig yn seiliedig, wrth gwrs, ar bwynt 1, sy’n nodi bod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser yr Ysgyfaint ac mae’r ddadl hon, rwy’n gobeithio, wedi helpu i wella ymwybyddiaeth.

Mae pawb, bron, wedi crybwyll heddiw pa mor bwysig yw diagnosis cynnar wrth drin canser yn llwyddiannus, a gwnaeth Julie Morgan bwynt pwysig iawn, rwy’n credu, nad yw diagnosis o ganser heddiw o reidrwydd yn ddedfryd farwolaeth nac yn wir, yn ddedfryd o farwolaeth gynnar, ac roedd yn ddiddorol iawn gwrando ar yr hyn roedd ganddi i’w ddweud am y gwaith pwysig sy’n cael ei wneud yn Felindre a’r llwyddiannau y maent wedi’u cael gyda’r gwaith ymchwil sy’n cael ei wneud yno. Ac rwy’n talu teyrnged i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd hefyd, oherwydd mae ef yn sicr wedi gwneud cyfraniad sylweddol tuag at y gwelliannau yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac rwy’n cymeradwyo ei uchelgais i gau’r bwlch rhwng cyfraddau goroesi ar gyfer canser o bob math yng Nghymru a gweddill Ewrop. Wrth gwrs, rydym yn cymeradwyo ac yn croesawu’r holl fuddsoddiad ychwanegol a’r gwelliannau eraill a grybwyllodd yn ystod ei araith.

Fe wnaeth Angela Burns rai pwyntiau pwysig iawn yn ei haraith hefyd, ynglŷn â’r angen am sgrinio cynharach, mwy o ymwybyddiaeth drwy addysg ac yn y blaen, ac yn bwysig iawn fe wnaeth y pwynt am y loteri cod post sy’n dal i fodoli, yn anffodus, o ran gwneud diagnosis o ganser cam 1. Felly, er ein bod yn canmol y Llywodraeth am eu llwyddiannau a’u cyflawniadau hyd yn hyn, mae llawer mwy i’w wneud eto, ond oherwydd nad ydynt yn barod i gyfaddef eu methiannau yn y gorffennol, rwy’n gobeithio, yn ystod y bleidlais y prynhawn yma, y bydd ein cynnig yn cael ei dderbyn, ac y bydd gwelliant y Llywodraeth yn cael ei wrthod.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you very much. Therefore, we’ll defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch yn fawr iawn. Felly, gohiriwn y pleidleisio dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

It has been agreed that voting time will take place before the short debate. Therefore, unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. Okay, thank you.

Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd cyn y ddadl fer. Felly, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, symudaf yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn, diolch.

9. 8. Cyfnod Pleidleisio
9. 8. Voting Time

We move to voting time, then, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. For clarity, it is the Welsh Conservative debate. Close the vote. For the motion 15, no abstentions, against the motion 31.

Symudwn at y cyfnod pleidleisio, felly, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Er eglurder, dadl y Ceidwadwyr Cymreig yw hon. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 15, neb yn ymatal, yn erbyn y cynnig 31.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 15, Yn erbyn 31, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 15, Against 31, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6126.

Result of the vote on motion NDM6126.

Therefore, we will now proceed to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, abstentions four, against 18. Therefore, amendment 1 is agreed, and amendments 2, 3 and 4 are deselected—2 and 3, sorry, are deselected.

Felly, symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, mae 4 yn ymatal, yn erbyn 18. Felly, derbynnir gwelliant 1, ac mae gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol—gwelliannau 2 a 3, mae’n ddrwg gennyf, yn cael eu dad-ddethol.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 27, Yn erbyn 18, Ymatal 4.

Amendment agreed: For 27, Against 18, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6126.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6126.

Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Amendments 2 and 3 deselected.

We’ll go to a vote now on the motion as amended.

Symudwn yn awr at bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6126 fel y’i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn croesawu’r cynnydd sydd wedi’i gyflawni o safbwynt gweithredu cynllun Cyflymu Cymru, sef cynllun sydd wedi galluogi dros 610,000 o eiddo ar draws Cymru i fanteisio ar fand eang cyflym ac a fydd yn galluogi 100,000 o safleoedd ychwanegol i fanteisio arno erbyn i’r prosiect ddod i ben yn 2017.

2. Yn nodi cynnydd Allwedd Band Eang Cymru a’r prosiect a wnaeth ei ragflaenu sydd wedi galluogi dros 6,500 o eiddo ar draws Cymru i fanteisio ar fand eang drwy wahanol dechnolegau arloesol.

3. Yn cydnabod pwysigrwydd band eang cyflym a chysylltedd digidol i fusnesau, cymunedau a’r economi ym mhob rhan o Gymru ac yn nodi ymrwymiad y Rhaglen Lywodraethu i gynnig band eang dibynadwy a chyflym i bob eiddo yng Nghymru.

4. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i:

a) cydweithio ag Ofcom, Llywodraeth y DU a gweithredwyr y rhwydwaith er mwyn cynnig mynediad at fand eang cyflym a signal ffonau symudol ar draws Cymru;

b) diwygio Hawliau Datblygu a Ganiateir o fewn y system gynllunio er mwyn hybu buddsoddiad yn y seilwaith telathrebu ac adleoli’r rhwydwaith;

c) pwyso a mesur yr hyn y mae Llywodraeth yr Alban wedi’i gyflawni drwy ei chynllun gweithredu ffonau symudol wrth ddatblygu cynigion yng Nghymru; a

d) cyhoeddi rhagor o wybodaeth am estyn mynediad at fand eang dibynadwy a chyflym i bob eiddo yng Nghymru.

Motion NDM6126 as amended

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Welcomes the progress made in implementing the Superfast Cymru scheme which has brought high-speed broadband to over 610,000 premises across Wales and will provide access for an additional 100,000 further premises before project close in 2017.

2. Notes the progress of Access Broadband Cymru and its predecessor project which have provided broadband to over 6,500 premises across Wales using a range of innovative technologies.

3. Recognises the importance of high speed broadband and digital connectivity to businesses, communities and the economy in all parts of Wales and notes the Programme for Government commitment to offer fast reliable broadband to every property in Wales.

4. Notes the Welsh Government’s intention to:

a) work with Ofcom, the UK Government and network operators, to deliver universal access to high speed broadband and mobile coverage;

b) reform Permitted Development Rights in the planning system to promote telecoms infrastructure investment and network deployment;

c) reflect on the progress made by the Scottish Government through its mobile action in developing proposals in Wales; and

d) publish further information about extending fast reliable broadband access to every property in Wales.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion 29, nine abstentions, 12 against. Therefore, the amended motion is carried.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig fel y’i diwygiwyd 29, mae 9 yn ymatal, yn erbyn 12. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd cynnig NDM6126 fel y’i diwygiwyd: O blaid 29, Yn erbyn 12, Ymatal 9.

Motion NDM6126 as amended agreed: For 29, Against 12, Abstain 9.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6126 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6126 as amended.

We now move on to vote on the UKIP Wales debate. I call for a vote on the motion tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. For the motion seven, no abstentions, 43 against. Therefore, the motion is not agreed and we will proceed to vote on the amendments.

Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl UKIP Cymru. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 7, neb yn ymatal, yn erbyn 43. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 7, Yn erbyn 43, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 7, Against 43, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6128.

Result of the vote on motion NDM6128.

If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call for a vote on amendment 1. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, against the amendment 23, no abstentions. Therefore, amendment 1 is agreed. Amendments 2, 3 and 4 are therefore deselected.

Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, yn erbyn y gwelliant 23, neb yn ymatal. Felly, derbyniwyd gwelliant 1. Felly mae gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 27, Yn erbyn 23, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 27, Against 23, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6128.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6128.

Cafodd gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

Amendments 2, 3 and 4 deselected.

I call for a vote on the motion as amended.

Galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6128 fel y’i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod mis Tachwedd yn fis ymwybyddiaeth canser yr ysgyfaint.

2. Yn cydnabod y gwelliant sylweddol yng nghyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint am flwyddyn yng Nghymru a’r fenter canser yr ysgyfaint sy’n cael ei darparu fel rhan o’r Cynllun Cyflawni ar gyfer Canser.

3. Yn croesawu’r £240m o fuddsoddiad ychwanegol mewn gwasanaethau iechyd yng Nghymru a gynigiwyd yn y gyllideb ddrafft ddiweddar, gan gynnwys £15m ychwanegol ar gyfer cyfarpar diagnostig a £1m ar gyfer gofal diwedd oes.

4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint ymhellach a’r bwriad i wneud y canlynol:

a) cyhoeddi diweddariad o’r Cynllun Cyflawni ar gyfer Canser erbyn diwedd mis Tachwedd 2016 a pharhau i ganolbwyntio ar wella canlyniadau canser yr ysgyfaint;

b) cyhoeddi diweddariad o’r cynllun Gofal Diwedd Oes erbyn diwedd mis Ionawr 2017;

c) parhau i weithio’n agos gyda Chynghrair Canser Cymru i ddatblygu gwasanaethau canser yng Nghymru a gyda hosbisau ar ofal diwedd oes.

Motion NDM6128 as amended

To propose the National Assembly of Wales:

1. Notes that November is lung cancer awareness month.

2. Recognises the significant improvement in Wales for one year survival rates for lung cancer and the lung cancer initiative being delivered as part of the Cancer Delivery Plan.

3. Welcomes the £240m of additional investment in health services in Wales proposed in the recent draft budget including an additional £15m for diagnostic equipment and £1m for end of life care.

4. Notes the Welsh Government’s commitment to further improve lung cancer survival rates and intention to:

a) publish a refreshed Cancer Delivery Plan by the end of November 2016 and continue to focus on improving lung cancer outcomes;

b) publish a refreshed End of Life Care plan by the end of January 2017;

c) continue to work closely with the Wales Cancer Alliance on the development of cancer services in Wales and with hospices on end of life care.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion 39, nine abstentions, two against. Therefore, the amended motion is carried.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig fel y’i diwygiwyd 39, mae 9 yn ymatal, yn erbyn 2. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd cynnig NDM6128 fel y’i diwygiwyd: O blaid 39, Yn erbyn 2, Ymatal 9.

Motion NDM6128 as amended agreed: For 39, Against 2, Abstain 9.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6128 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6128 as amended.

10. 9. Dadl Fer: Economi Newydd i Ogledd Cymru
10. 9. Short Debate: A New Economy for North Wales

We now move on to the short debate. If Members are leaving the Chamber, please do so quickly and quietly. If you’re going to chat, can you chat outside, please? Hurry up. We’re still in session. We move to the short debate, and I call on Hannah Blythyn to speak on the topic she has chosen. Hannah Blythyn.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau’n gadael y Siambr, gwnewch hynny’n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda. Os ydych am sgwrsio, a wnewch chi sgwrsio y tu allan, os gwelwch yn dda? Brysiwch. Mae’r Cynulliad yn dal i drafod. Symudwn at y ddadl fer, a galwaf ar Hannah Blythyn i siarad am y pwnc y mae wedi’i ddewis. Hannah Blythyn.

Thank you. It’s my intention to try and give a minute to Jeremy Miles, Mark Isherwood, Llyr Gruffydd and Michelle Brown.

North Wales is proud of both our industrial heritage—steel, coal, slate and manufacturing—but also of the beauty and culture that can be found at our fingertips, from Snowdonia, Caernarfon castle and Conwy marina in the west, to the Clwydian range, Flint castle and Theatr Clwyd in the east. Just last week, north Wales was the only region in the UK to make the Lonely Planet top-10 best regions in the world. We came in at No. 4, with the way our former industrial landscape has been reinvented to create a series of world-class attractions catching the eye of judges.

The Welsh Government has taken a proactive approach to intervention and action to boost our economy in north Wales—the Cabinet Secretary quite literally by taking to the zip wire in Snowdonia—but the challenge for us going forward is how best to enhance investment opportunities in our amazing heritage and tourist assets in order to create a new economy for north Wales, one which builds both on our regional reputation and offers a sustainable route to prosperity for our people, our communities and our businesses—a new economy that recognises our pride in our industrial past and makes the most of that to boost our heritage offer, but also demonstrates in practice our ambition and hope for the future.

Like many others, my politics and values were shaped largely by the decimation of Shotton steelworks during the 1980s. Whilst I recognise the steel industry still remains in condition critical, the Shotton site has risen from the ashes of the 1980s to become not one, but two profitable, viable businesses of Colorcoat and panels. When it comes to Shotton, it’s not just about saving our steel but innovating the industry. A potential icon of innovation, as, indeed, Shotton steel forms part of iconic constructions such as the Millennium Stadium and the Shard in London.

We have strong economic foundations to build on across north Wales, and the advanced manufacturing sector is a cornerstone in the prosperity of the region, from the manufacturing might of Airbus UK to the industrial and business parks of Wrexham, Deeside, St Asaph and west of Delyn. To drive this forward, we need to ensure that young people and adults in the region are equipped with the skills that not only meet employer demand, but, importantly, provide a personal passport to sustainable and decent employment. Links between FE, business and the labour market are growing. Coleg Cambria has a new aerospace training facility that has benefited from over £2 million of Welsh Government funding, alongside the aerospace centre, a joint venture between Coleg Cambria and Swansea University, which means students studying aeronautic and engineering courses in the region have access to first-class training facilities.

But I believe we should start that one step earlier, and embrace the new curriculum planned in Wales to raise awareness of emerging employment markets and opportunities, and the skills required with school students. An advanced manufacturing centre in north-east Wales would be key to driving our regional skills forward, making sure that we not only equip people with the skills to go into work, but support those already in work to develop their potential on an ongoing basis. And moving slightly west, the port of Mostyn geographically and practically links the advanced manufacturing sector in the east to the energy sector of the west, shipping the A380 wings from the Broughton site to Toulouse, and in recent years becoming one of the main centres in Europe for the assembly and installation of turbines in the offshore renewable energy sector.

Indeed, energy is a high-value economic sector of the future for the north of Wales, with the chance to exploit opportunities as a result of Wylfa Newydd, offshore wind, biomass and tidal energy projects. To do this successfully, we will need to take full advantage of connections with educational institutions and research centres not just in Wales but over the border in the north-west of England. This sector also has a clear potential to open up cross-border supply chain opportunities.

It’s important that we have the mechanisms in place to support projects in aerospace, packaging, advance materials and food and drink, alongside acting to ensure we are ahead of the curve in north Wales in emerging growth areas such as digital and creative industries, but also futureproofing traditional industry to meet the demands of a more digital world—creating the sustainable skills for the future, enabling us to be a world leader and to pave the way.

I kicked off this debate talking about the amazing tourist assets across north Wales. Well, this doesn’t just give cultural value to our region but economic value also. Tourism is the main source of employment in many parts of the region and the visitor economy is significant. It is possible to bring together our history and our hope for the future, taking forward the Welsh Labour manifesto pledge to create a culture corridor across north Wales—a better signage, support and promotion of the jewels in our tourist crown—but combining this with an avenue of innovation bringing decent jobs, opportunities and skills. As an Assembly Member for a constituency where tourism is a great contributor, I will be working in partnership with representatives from industry and community to address any challenges we face and to drive forward locally. I intend to act as a signpost for support for tourist venues and ventures, bringing a fair share to our area.

In building and maintaining a new economy for north Wales, partnership is crucial—partnership between workforce, workplace and Welsh Government, along with other sector and industry stakeholders. We must recognise—in terms of the work we create and support for skills we encourage—the role our communities and trade unions play in generating economic prosperity. As a trade unionist, I’ve long called for procurement and access to financial support to be caveated to community clauses, such as the creation of apprenticeships, upskilling of existing workforces and the maintaining of decent terms and conditions.

The proposed national infrastructure commission has the potential to play a significant part in unlocking a pipeline of projects and procurement in the region that support economic growth and create opportunities for those living in the area. I’d urge careful consideration of the structure and position of the commission to make sure it better reflects and represents the varying needs of our nation.

Economic levers can be used strategically to empower both home-grown enterprises and enable individuals to fulfil their potential in better jobs closer to home. We know that small and medium-sized enterprises are the lifeblood of local employment and of our local economy, and are often a key component to the wider supply chain. Any steps to grow a new economy for north Wales should take into account the value of SMEs and initiatives developed to support their growth and meet our needs in north Wales.

No young person in north Wales should feel they have to leave their family, home and community in order to further their prospects. Or if they choose to go away for work, like I did, it’s for us to ensure that there is a draw to bring people back home—embracing the chances created by devolution and the jobs this has generated, making devolution work better for us and the young people of north Wales, by bringing a greater diversity of decent jobs and opportunities to our area.

Improving our region’s transport infrastructure is a key part of any strategy to grow our economy and ultimately unlock the economic potential of north Wales. Upgrades to the A55, the A494 and the A43 are a crucial part of not just allowing people to physically access work and business but also serves as an enabler to a dynamic, regional economy. We know that the east-west link and vice versa is key to both travel to and from work in the area, but it also allows access to our many amazing tourist attractions, and ease of travel is a core component in boosting our appeal as a tourism destination and is a consequence of visitor economy. It’s with this in mind I welcome the recent announcement by the Welsh Government to press ahead with plans to improve parts of the A55 and the A494, as well as looking at additional ways traffic can be eased and improving the main route in and out of north-east Wales. I know this is something important to constituents, commuters and sightseers alike.

An integrated public transport system that reflects the reality of modern work and life would make a real difference in terms of people’s ability to be able to reach work, but also for investment and visitors to reach us. The advancement of the metro system, as proposed in the Welsh Labour manifesto, offers a long-term solution, but in the meantime we need to take steps to ensure that buses and trains better link up and to take the hassle out of travel with an integrated payment system fit for the twenty-first century.

The ability to work and to communicate on the move, whether that’s through Wi-Fi or charging points, is also key in making our public transport a more attractive option for people to work, play or stay in our region. And turning to the new Wales and borders franchise, we in north Wales are not only looking for resolution to the now well-rehearsed challenges faced in travelling to and from our capital city—journeys that are better connected in terms of travel and comfort—but also better links to airports in the north-west of England and the promotion of enterprise and attractions across north Wales.

It is crucial to make our cross-border connections more competitive and appealing. The Wrexham to Bidston line is a vital vein in our interconnectivity. Improvements to this line and service are much warranted and needed. North Wales is not just physically connected to our near neighbours in the north-west of England, we’re economically connected as well. It’s with this in mind that I welcome the Welsh Government commitment to hold a summit of leaders from the Mersey Dee area and Northern Powerhouse to establish a route-map, taking place, as pledged, within the first 100 days of this Government.

Now is the time to put this plan into action, continuing to work with regional stakeholders and partners, such as the North Wales Economic Ambition Board and the Mersey Dee Alliance, and for the Welsh Government to provide the levers to emancipate economic development across north-west and north-east Wales. This is something that I am personally and politically committed to.

I’d like to make clear today my intention to establish a cross-party Assembly group to take this work forward, as Assembly Members, to add political support and strength to the work that is key to shaping a new economy for north Wales. Cabinet Secretary, may I take this opportunity to invite you to attend an inaugural meeting in the Senedd and also to take part in a launch event in north Wales?

Whilst we in Wales cannot avoid the shadow of austerity and the unchartered waters we find ourselves in post the EU referendum, there remains an opportunity and, I believe, the political will to do things differently; to work together with Government, regional stakeholders, business, entrepreneurs, educators and trade unions for a new economy for north Wales—working together for a new economy that invests in our people, our communities and our country and making devolution work for north Wales.

Diolch. Fy mwriad yw ceisio rhoi munud i Jeremy Miles, Mark Isherwood, Llyr Gruffydd a Michelle Brown.

Mae gogledd Cymru yn falch o’n treftadaeth ddiwydiannol—dur, glo, llechi a gweithgynhyrchu—ond hefyd o’r harddwch a’r diwylliant y gellir ei ganfod ar flaenau ein bysedd, o Eryri, castell Caernarfon a marina Conwy yn y gorllewin, i fryniau Clwyd, castell y Fflint a Theatr Clwyd yn y dwyrain. Yr wythnos diwethaf, gogledd Cymru oedd yr unig ranbarth yn y DU i gael ei gynnwys yn un o’r 10 rhanbarth gorau yn y byd gan Lonely Planet. Roeddem yn safle rhif 4, gyda’r modd y mae ein tirwedd ddiwydiannol flaenorol wedi cael ei hailddyfeisio i greu cyfres o atyniadau o’r radd flaenaf yn dal llygaid y beirniaid.

Mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu dull rhagweithiol o ymyrryd a gweithredu i roi hwb i’n heconomi yng ngogledd Cymru—yn llythrennol felly wrth i Ysgrifennydd y Cabinet roi tro ar y wifren sip yn Eryri—ond yr her i ni wrth symud ymlaen yw canfod y ffordd orau o wella cyfleoedd buddsoddi yn ein hasedau treftadaeth a thwristiaeth rhyfeddol er mwyn creu economi newydd ar gyfer gogledd Cymru, un sy’n adeiladu ar ein henw da yn rhanbarthol ac sy’n cynnig llwybr cynaliadwy i ffyniant ar gyfer ein pobl, ein cymunedau a’n busnesau—economi newydd sy’n cydnabod ein balchder yn ein gorffennol diwydiannol ac sy’n manteisio i’r eithaf ar hynny i roi hwb i’n cynnig treftadaeth, ond sydd hefyd yn dangos ein huchelgais a’n gobaith ar gyfer y dyfodol yn ymarferol.

Fel llawer o bobl eraill, cafodd fy ngwleidyddiaeth a fy ngwerthoedd eu siapio i raddau helaeth gan anrheithio gwaith dur Shotton yn ystod y 1980au. Er fy mod yn cydnabod bod y diwydiant dur yn dal i fod mewn cyflwr difrifol, mae safle Shotton wedi codi o ludw’r 1980au i greu nid un, ond dau fusnes proffidiol, hyfyw, sef Colorcoat a phaneli. Gyda Shotton, nid yw’n ymwneud yn unig ag achub ein dur, mae’n ymwneud ag adnewyddu’r diwydiant. Mae’n eicon arloesol posibl, gan fod dur Shotton, yn wir, yn rhan o adeiladau eiconig fel Stadiwm y Mileniwm a’r Shard yn Llundain.

Mae gennym sylfeini economaidd cryf i adeiladu arnynt ledled gogledd Cymru, ac mae’r sector gweithgynhyrchu uwch yn un o gonglfeini ffyniant y rhanbarth, o weithgynhyrchu enfawr Airbus UK i’r parciau diwydiannol a busnes yn Wrecsam, Glannau Dyfrdwy, Llanelwy ac i’r gorllewin o Delyn. Er mwyn bwrw ymlaen â hyn, mae angen i ni sicrhau bod pobl ifanc ac oedolion yn y rhanbarth yn meddu ar y sgiliau sy’n ateb galw cyflogwyr, ond sydd hefyd, yn bwysig, yn darparu pasbort personol i gyflogaeth gynaliadwy a boddhaol. Mae cysylltiadau rhwng addysg bellach, busnes a’r farchnad lafur yn tyfu. Mae gan Goleg Cambria gyfleuster hyfforddi awyrofod newydd sydd wedi elwa o dros £2 filiwn o gyllid Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â’r ganolfan awyrofod, menter ar y cyd rhwng Coleg Cambria a Phrifysgol Abertawe, sy’n golygu bod gan fyfyrwyr sy’n astudio cyrsiau awyrenneg a pheirianneg yn y rhanbarth fynediad at gyfleusterau hyfforddi o’r radd flaenaf.

Ond rwy’n credu y dylem gychwyn hynny un cam yn gynharach, a chroesawu’r cwricwlwm newydd a gynlluniwyd yng Nghymru i godi ymwybyddiaeth o farchnadoedd cyflogaeth a chyfleoedd sy’n dod i’r amlwg, a’r sgiliau sydd eu hangen gyda myfyrwyr ysgol. Byddai canolfan weithgynhyrchu uwch yng ngogledd ddwyrain Cymru yn allweddol i ddatblygu ein sgiliau rhanbarthol, gan wneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r sgiliau i bobl fynd i’r byd gwaith, yn ogystal â chynorthwyo’r rhai sydd eisoes mewn gwaith i ddatblygu eu potensial ar sail barhaus. A chan symud ychydig i’r gorllewin, mae porthladd Mostyn, yn ddaearyddol ac yn ymarferol, yn cysylltu’r sector gweithgynhyrchu uwch yn y dwyrain â’r sector ynni yn y gorllewin, gan gludo’r adenydd A380 o safle Brychdyn i Toulouse, ac yn y blynyddoedd diwethaf daeth yn un o’r prif ganolfannau yn Ewrop ar gyfer adeiladu a gosod tyrbinau yn y sector ynni adnewyddadwy ar y môr.

Yn wir, mae’r sector ynni yn sector economaidd o werth uchel i ddyfodol gogledd Cymru, gyda chyfle i fanteisio ar gyfleoedd yn sgil Wylfa Newydd, gwynt ar y môr, prosiectau biomas ac ynni’r llanw. Er mwyn gwneud hyn yn llwyddiannus, bydd angen i ni fanteisio i’r eithaf ar gysylltiadau â sefydliadau addysgol a chanolfannau ymchwil, nid yn unig yng Nghymru ond dros y ffin yng ngogledd orllewin Lloegr. Hefyd, mae potensial clir gan y sector hwn i greu cyfleoedd cadwyn gyflenwi trawsffiniol.

Mae’n bwysig bod gennym y mecanweithiau ar waith i gefnogi prosiectau ym maes awyrofod, pecynnu, deunyddiau uwch, a bwyd a diod, ochr yn ochr â gweithredu i sicrhau ein bod ar flaen y gad yng ngogledd Cymru mewn ardaloedd twf sy’n dod i’r amlwg fel diwydiannau digidol a chreadigol, ond hefyd diogelu diwydiant traddodiadol ar gyfer y dyfodol i ateb gofynion byd mwy digidol—creu’r sgiliau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol, gan ein galluogi i fod yn arweinydd byd ac arwain y ffordd.

Cychwynnais y ddadl hon drwy sôn am yr asedau twristiaeth rhyfeddol sy’n bodoli ledled gogledd Cymru. Wel, mae hyn yn rhoi gwerth economaidd yn ogystal â gwerth diwylliannol i’n rhanbarth. Twristiaeth yw’r brif ffynhonnell gyflogaeth mewn sawl rhan o’r rhanbarth ac mae’r economi ymwelwyr yn sylweddol. Mae’n bosibl dwyn ynghyd ein hanes a’n gobaith ar gyfer y dyfodol, gan fwrw ymlaen ag addewid maniffesto Plaid Lafur Cymru i greu coridor diwylliant ar draws gogledd Cymru—mwy o arwyddion, a chefnogi a hyrwyddo perlau ein twristiaeth yn well—ond cyfuno hyn gyda llwybr arloesedd sy’n cynnig swyddi, cyfleoedd a sgiliau da. Fel Aelod Cynulliad dros etholaeth lle y mae twristiaeth yn gyfrannwr mawr, byddaf yn gweithio mewn partneriaeth â chynrychiolwyr o fyd diwydiant a’r gymuned i fynd i’r afael ag unrhyw heriau a wynebwn ac i fwrw yn ein blaenau yn lleol. Rwy’n bwriadu gweithredu fel arwyddbost i gymorth ar gyfer lleoliadau a mentrau twristiaeth, gan ddod â chyfran deg i’n hardal.

Wrth adeiladu a chynnal economi newydd ar gyfer gogledd Cymru, mae partneriaeth yn hanfodol—partneriaeth rhwng y gweithlu, y gweithle a Llywodraeth Cymru, ynghyd â rhanddeiliaid eraill yn y sector a diwydiant. Mae’n rhaid i ni gydnabod—o ran y gwaith rydym yn ei greu a chymorth ar gyfer y sgiliau rydym yn eu hannog—y rôl y mae ein cymunedau a’n hundebau llafur yn ei chwarae yn cynhyrchu ffyniant economaidd. Fel undebwr llafur, rwyf wedi galw ers amser am gynnwys caffael a mynediad at gymorth ariannol fel cafeat mewn cymalau cymunedol, megis creu prentisiaethau, gwellau sgiliau gweithluoedd sy’n bodoli’n barod a chynnal telerau ac amodau da.

Mae gan y comisiwn seilwaith cenedlaethol arfaethedig y potensial i chwarae rhan arwyddocaol yn datgloi piblinell o brosiectau a chaffael yn y rhanbarth sy’n cefnogi twf economaidd ac yn creu cyfleoedd i’r bobl sy’n byw yn yr ardal. Byddwn yn annog ystyriaeth ofalus o strwythur a safbwynt y comisiwn i wneud yn siŵr ei fod yn adlewyrchu ac yn cynrychioli anghenion amrywiol ein cenedl yn well.

Gellir defnyddio ysgogiadau economaidd yn strategol i rymuso mentrau lleol a galluogi unigolion i gyflawni eu potensial mewn swyddi gwell yn nes at adref. Rydym yn gwybod mai busnesau bach a chanolig eu maint yw asgwrn cefn cyflogaeth leol a’n heconomi leol, ac yn aml maent yn elfen allweddol yn y gadwyn gyflenwi ehangach. Dylai unrhyw gamau i adeiladu economi newydd ar gyfer gogledd Cymru ystyried gwerth busnesau bach a chanolig eu maint a mentrau a ddatblygwyd i gefnogi eu twf a diwallu ein hanghenion yng ngogledd Cymru.

Ni ddylai unrhyw berson ifanc yng ngogledd Cymru deimlo bod yn rhaid iddynt adael eu teulu, eu cartref a’u cymuned er mwyn hyrwyddo eu rhagolygon. Neu os ydynt yn dewis mynd i ffwrdd i weithio, fel y gwnes i, ein lle ni yw sicrhau bod modd denu pobl yn ôl adref—croesawu’r cyfleoedd a grëwyd gan ddatganoli a’r swyddi y mae hyn wedi’u creu, gwneud i ddatganoli weithio’n well i ni a phobl ifanc gogledd Cymru, drwy greu mwy o amrywiaeth o swyddi a chyfleoedd da yn ein hardal.

Mae gwella seilwaith trafnidiaeth ein rhanbarth yn rhan allweddol o unrhyw strategaeth i ddatblygu ein heconomi, ac yn y pen draw, i ddatgloi potensial economaidd gogledd Cymru. Mae gwella’r A55, yr A494 a’r A43 yn rhan hanfodol o alluogi economi ddeinamig, ranbarthol yn ogystal â chaniatáu i bobl gael mynediad ymarferol at waith a busnes. Rydym yn gwybod bod y cyswllt o’r dwyrain i’r gorllewin ac fel arall yn allweddol ar gyfer teithio i ac o’r gwaith yn yr ardal, ond mae hefyd yn caniatáu mynediad at nifer o’n hatyniadau twristiaeth anhygoel, ac mae teithio rhwydd yn elfen graidd o hybu ein hapêl fel cyrchfan twristiaeth ac yn ganlyniad economi ymwelwyr. Gyda hyn mewn cof, rwy’n croesawu’r cyhoeddiad diweddar gan Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â chynlluniau i wella rhannau o’r A55 a’r A494, yn ogystal ag edrych ar ffyrdd ychwanegol y gellir lleddfu traffig a gwella’r brif ffordd i mewn ac allan o ogledd ddwyrain Cymru. Rwy’n gwybod bod hyn yn bwysig i etholwyr, cymudwyr ac ymwelwyr fel ei gilydd.

Byddai system trafnidiaeth gyhoeddus integredig sy’n adlewyrchu realiti gwaith a bywyd modern yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran gallu pobl i gyrraedd y gwaith, ond hefyd i fuddsoddiadau ac ymwelwyr allu ein cyrraedd. Mae datblygiad y system fetro, fel y’i cynigir ym maniffesto Plaid Lafur Cymru, yn cynnig ateb yn y tymor hir, ond yn y cyfamser mae angen i ni roi camau ar waith i sicrhau bod bysiau a threnau yn cysylltu’n well ac i wneud teithio’n llai trafferthus gyda system dalu integredig sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Mae’r gallu i weithio ac i gyfathrebu wrth symud, boed hynny drwy Wi-Fi neu bwyntiau gwefru, hefyd yn allweddol wrth wneud ein trafnidiaeth gyhoeddus yn opsiwn mwy deniadol i bobl weithio, chwarae neu aros yn ein rhanbarth. A chan droi at fasnachfraint newydd Cymru a’r gororau, rydym ni yng ngogledd Cymru yn chwilio am ateb i’r heriau rydym wedi’u hwynebu droeon bellach wrth deithio i ac o’n prifddinas—teithiau sy’n fwy cydgysylltiedig o ran teithio a chysur—yn ogystal â gwell cysylltiadau â meysydd awyr yng ngogledd orllewin Lloegr a hyrwyddo mentrau ac atyniadau ledled gogledd Cymru.

Mae’n hanfodol ein bod yn gwneud ein cysylltiadau trawsffiniol yn fwy cystadleuol a deniadol. Mae’r llinell o Wrecsam i Bidston yn wythïen hanfodol yn ein cydgysylltedd. Mae gwir angen y gwelliannau i’r rheilffordd a’r gwasanaeth hwn. Nid yn unig y mae gogledd Cymru wedi’i chysylltu’n ffisegol â’n cymdogion agos yn ngogledd orllewin Lloegr, rydym wedi ein cysylltu’n economaidd hefyd. Gyda hyn mewn cof, rwy’n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gynnal uwchgynhadledd i arweinwyr o ardal Mersi Dyfrdwy a Phwerdy’r Gogledd er mwyn sefydlu cyfeiriad teithio, a’i chynnal, fel yr addawyd, o fewn 100 diwrnod cyntaf y Llywodraeth hon.

Yn awr yw’r amser i roi’r cynllun hwn ar waith, gan barhau i weithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid rhanbarthol, megis Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru a Chynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy, ac i Lywodraeth Cymru ddarparu’r ysgogiadau i hwyluso datblygiad economaidd ar draws gogledd orllewin a gogledd ddwyrain Cymru. Mae hyn yn rhywbeth rwy’n ymrwymo iddo’n bersonol ac yn wleidyddol.

Heddiw, hoffwn wneud yn glir fy mwriad i sefydlu grŵp trawsbleidiol yn y Cynulliad i fwrw ymlaen â’r gwaith hwn, fel Aelodau’r Cynulliad, i ychwanegu cefnogaeth a chryfder gwleidyddol i’r gwaith sy’n allweddol i lunio economi newydd ar gyfer gogledd Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn gymryd y cyfle hwn i’ch gwahodd i fynychu cyfarfod agoriadol yn y Senedd a hefyd i gymryd rhan mewn digwyddiad lansio yng ngogledd Cymru?

Er na allwn ni yng Nghymru osgoi cysgod caledi a’r dyfroedd dieithr rydym ynddynt yn dilyn refferendwm yr UE, mae yna gyfle o hyd, ac yn fy marn i, mae yna ewyllys wleidyddol i wneud pethau’n wahanol; i gydweithio â’r Llywodraeth, rhanddeiliaid rhanbarthol, busnes, entrepreneuriaid, addysgwyr ac undebau llafur i greu economi newydd i ogledd Cymru—cydweithio ar economi newydd sy’n buddsoddi yn ein pobl, yn ein cymunedau a’n gwlad a gwneud i ddatganoli weithio ar gyfer gogledd Cymru.

Thank you to Hannah Blythyn for allowing me a minute of her time. I obviously represent a south Wales constituency, but my contribution to the debate is to say, really, that the priorities that Hannah Blythyn identified in her speech are ones that we should applaud and support in all parts of Wales. They’re vital for our economic development and our resilient economic future, whichever part of Wales we live in.

I just want to mention one aspect, which is common to both my part of the world and Hannah Blythyn’s, which is the development of tidal lagoon technology, which we hope to pilot in the Swansea bay area. But there’s obviously a proposal, which I hope becomes a reality, for that to be rolled out across north Wales as well. It’s absolutely vital, not just for the green economy generally, but in terms of the investment in the Welsh economy—close to half of the investment will remain in Wales. The jobs created by the construction of these lagoons will be good jobs, not only on site, but also, as she mentioned in her speech, across the supply chain, for different parts of our economy. The lagoon in Swansea is estimated to add about £76 million a year to the Welsh economy over 100 years. Imagine what that would be like if we could replicate that across Wales.

Diolch i Hannah Blythyn am roi munud o’i hamser i mi. Yn amlwg, rwy’n cynrychioli etholaeth yn ne Cymru, ond fy nghyfraniad i’r ddadl, mewn gwirionedd, yw dweud bod y blaenoriaethau a nodwyd gan Hannah Blythyn yn ei haraith yn rhai y dylem eu canmol a’u cefnogi ym mhob rhan o Gymru. Maent yn hanfodol ar gyfer ein datblygiad economaidd a’n dyfodol economaidd cadarn, ym mha ran bynnag o Gymru rydym yn byw.

Hoffwn sôn am un agwedd, sy’n gyffredin i fy rhan i o’r byd a rhan Hannah Blythyn, sef datblygu technoleg môr-lynnoedd llanw, y gobeithiwn eu treialu yn ardal bae Abertawe. Ond mae’n amlwg fod yna gynnig, ac rwy’n gobeithio y daw’n realiti, i hwnnw gael ei gyflwyno ledled gogledd Cymru yn ogystal. Mae’n gwbl hanfodol, nid yn unig ar gyfer yr economi werdd yn gyffredinol, ond o ran buddsoddi yn economi Cymru—bydd bron i hanner y buddsoddiad yn aros yng Nghymru. Bydd y swyddi a gaiff eu creu gan y môr-lynnoedd hyn yn swyddi da, nid yn unig ar y safle, ond hefyd, fel y soniodd yn ei haraith, ar draws y gadwyn gyflenwi, ar gyfer gwahanol rannau o’n heconomi. Amcangyfrifir y bydd y morlyn yn Abertawe yn ychwanegu tua £76 miliwn y flwyddyn i economi Cymru dros 100 mlynedd. Dychmygwch sut beth fyddai hynny pe gallem ei efelychu ledled Cymru.

The North Wales Economic Ambition Board’s growth vision for the economy of north Wales, supported by all six councils, universities, colleges and the business sector, and submitted to the UK and Welsh Governments this summer, has cross-border co-operation at its core. As it says, this is about developing a strategy for the Northern Powerhouse, complementing the Northern Powerhouse, integrated with the strategy growth bid submission for the Cheshire and Warrington Local Enterprise Partnership, and having the Growth Track 360 plan for rail investment at its core. What it doesn’t call for is the metro proposed by Welsh Government. What it does call for, alongside investment, is for the devolution of powers by the Welsh Government over employment, taxes, skills and transport, stating this would boost the economy, jobs and productivity. It would create at least 120,000 jobs and boost the value of the local economy to £20 billion by 2035. So, what they need to know, alongside the UK Government, is whether the Welsh Government is going to agree to talk with them about devolving those powers, parallel to powers being devolved to the Northern Powerhouse, or not. Without that, the rest is candy floss.

Mae cydweithrediad trawsffiniol yn ganolog i weledigaeth twf Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ar gyfer economi gogledd Cymru, a gefnogir gan bob un o’r chwe chyngor, y prifysgolion, y colegau a’r sector busnes, ac a gyflwynwyd i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn ystod yr haf hwn. Fel y mae’n ei ddweud, mae hyn yn ymwneud â datblygu strategaeth ar gyfer Pwerdy’r Gogledd, i gyd-fynd â Phwerdy’r Gogledd, wedi’i hintegreiddio’n llawn â chais strategaeth twf Partneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington, gyda chynllun Growth Track 360 ar gyfer buddsoddi yn y rheilffyrdd yn ganolog iddo. Yr hyn nad yw’n galw amdano yw’r metro a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru. Yr hyn y mae’n galw amdano, ochr yn ochr â buddsoddiad, yw datganoli pwerau gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â chyflogaeth, trethi, sgiliau a thrafnidiaeth, gan nodi y byddai hyn yn rhoi hwb i’r economi, swyddi a chynhyrchiant. Byddai’n creu o leiaf 120,000 o swyddi ac yn cynyddu gwerth yr economi leol i £20 biliwn erbyn 2035. Felly, yr hyn y mae angen iddynt ei wybod, ynghyd â Llywodraeth y DU, yw a yw Llywodraeth Cymru am gytuno i siarad â hwy am ddatganoli’r pwerau hynny, ochr yn ochr â phwerau sy’n cael eu datganoli i Bwerdy’r Gogledd, ai peidio. Heb hynny, candi-fflos yw’r gweddill.

A gaf i ddiolch am y cyfle i gyfrannu a diolch am gyfraniad Hannah Blythyn y prynhawn yma? Yn amlwg, mae’n bwysig ein bod yn datblygu economi gogledd Cymru fel pwerdy economaidd yn ei rhinwedd ei hun—mae hynny’n allweddol. Mae’n bwysig ein bod yn sicrhau pob budd economaidd posib o Bwerdy’r Gogledd yn Lloegr, ond fy ngofid i, wrth gwrs, os nad oes yna ffocws cryf ar economi’r gogledd ynddo’i hun, mae yna berygl go iawn y gallwn ddisgyn rhwng dwy stôl fan hyn—rhwng Pwerdy’r Gogledd yng ngogledd Lloegr a’r dinas rhanbarthau yn ne Lloegr. Nid atodiad i’r rheini yw economi gogledd Cymru ac mae’n bwysig cydnabod, fel y mae Hannah wedi’i wneud, fod yna gynsail cryf nawr yn ei le i ddatblygu economi gogledd Cymru. Rwy’n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â hynny, ac y bydd hynny’n cael ei adlewyrchu yn strategaeth economaidd y Llywodraeth.

May I thank you for the opportunity to contribute and thank Hannah Blythyn for her contribution this afternoon? Clearly, it is important that we develop the north Wales economy as an economic powerhouse in its own right—that’s crucially important. Yes, it’s important that we ensure all possible economic benefits from the Northern Powerhouse in England, but my concern, of course, is that if there isn’t a strong focus on the north Wales economy in and of itself, there’s a very real risk that we could fall between two stools here—between the Northern Powerhouse in northern England and the city regions in the south. The north Wales economy isn’t a bolt-on to those and it’s important, as Hannah has done, to acknowledge that there is a strong precedent in place now to develop the north Wales economy. I know that the Cabinet Secretary would agree with that and that that will be reflected in the Government’s economic strategy.

Cross-border co-operation is a welcome suggestion—in fact, I think it’s a great idea. I probably would say that though, because it was in our manifesto last year. The reality in north Wales is that we’re closely linked with the north-west of England in terms of economics, transport, business and family relationships. Many of us commute daily into England to earn pay that we subsequently spend in Wales. However, we need quality employment in north Wales. The reality for many people is that they will obtain a great education, but then are lost to England because that’s where the work is. Links with England, and more importantly the rest of the globe via our access to international sea lanes, gives us the scope to prosper, but we need to remove the drag factors from small and medium-sized businesses, reduce red tape and allow business people to do business without paternalistic interference by Government. So, I would definitely be in favour of mutually fostering cross-border co-operation, but I’d like to hear from Hannah how she sees that actually working, because it wasn’t clear from your contribution. Thank you.

Mae gweithredu trawsffiniol yn awgrym i’w groesawu—yn wir, rwy’n credu ei fod yn syniad gwych. Fe fyddwn yn dweud hynny serch hynny, mae’n debyg, oherwydd ei fod yn ein maniffesto y llynedd. Y realiti yng ngogledd Cymru yw ein bod wedi ein cysylltu’n agos â gogledd orllewin Lloegr o ran economeg, trafnidiaeth, busnes a chysylltiadau teuluol. Mae llawer ohonom yn cymudo bob dydd i Loegr i ennill cyflog y byddwn yn ei wario yng Nghymru yn sgil hynny. Fodd bynnag, mae arnom angen cyflogaeth o ansawdd yn y gogledd. Y realiti i lawer o bobl yw y byddant yn cael addysg wych, ond wedyn cânt eu colli i Loegr am mai dyna ble y mae’r gwaith. Mae cysylltiadau â Lloegr, ac yn fwy pwysig â gweddill y byd drwy ein mynediad at lwybrau môr rhyngwladol, yn rhoi cyfle i ni ffynnu, ond mae angen i ni gael gwared ar y rhwystrau i fusnesau bach a chanolig eu maint, lleihau biwrocratiaeth a chaniatáu i bobl fusnes gyflawni eu busnes heb ymyrraeth dadol gan y Llywodraeth. Felly, byddwn yn bendant o blaid meithrin cydweithrediad trawsffiniol ar y ddwy ochr, ond hoffwn glywed gan Hannah sut y mae hi’n gweld hynny’n gweithio mewn gwirionedd, oherwydd nid oedd yn glir yn eich cyfraniad. Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure to reply to the debate. Ken Skates.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i ymateb i’r ddadl. Ken Skates.

Member
Ken Skates 17:51:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I start by thanking the Member for Delyn for bringing forward this very important and very relevant debate today on the economy of north Wales, given that the autumn statement is due very soon? I’m very pleased to have a chance to respond to the comments made by a number of Members, and I think I should start my contribution concerning the future of north Wales by recognising the strengths of the regional economy as it is today.

In many areas, such as aerospace, energy and advanced manufacturing, north Wales is at the cutting edge of industry, and compared to Wales as a whole, north Wales has a higher employment rate, lower unemployment rate and a lower economic inactivity rate than the rest of Wales. Both economic output and household income per head are higher in north Wales than the rest of Wales. I want to build on this strong foundation, which is why we’re taking clear actions to encourage further economic development in north Wales. The Member for Delyn is absolutely right to point to the fact that the Lonely Planet recently declared north Wales to be the fourth best region on the planet, and we couldn’t hope for a better endorsement of the work of the Welsh Government and the work of Visit Wales in enhancing north Wales as a visitor destination. It’s of huge value to the economy and it also enhances a sense of pride in place that north Walians have.

We have long recognised that north-east Wales benefits from a cross-border economic area that extends into the north-west of England and down into the midlands. Indeed, the Mersey Dee area alone generates the equivalent of half of the entire GVA of Wales, and north Wales certainly does not exist in splendid isolation from any of the English regions or from the rest of Wales. So, cross-border connectivity is absolutely essential. Coherent, collaborative working across the border, such as that being undertaken in the context of the Mersey Dee Alliance and Growth Track 360, is a positive example of cross-border partners coming together and pooling resources effectively with pace and with clear purpose. I’m very eager to build upon this type of collaboration on both sides of the border, particularly given the common goals that we have in securing investment in rail modernisation, as well as in our shared sectoral strengths and the opportunities that they present.

When I first took on the economic portfolio, one of my first priorities was to hold a summit in north Wales with key cross-border stakeholders to seek agreement on defining a coherent vision for north Wales that aligns with the Northern Powerhouse. This was undertaken in July and I organised it because I see an opportunity for us to build an arc of economic prosperity from Holyhead in the west that links into the Northern Powerhouse and coherently aligns the economies of Liverpool, Manchester and Leeds with the economy of north Wales. Recently, I’ve been undertaking fact-finding visits in the north-west to meet with key individuals and to see what opportunities there are to share strategic facilities. For example, I recently visited Sheffield university’s advanced manufacturing research facilities and other strategic facilities across the Northern Powerhouse.

In addition to this, I’ve been working with our partners across the border, as well as with a broad range of stakeholders across the north Wales region, to develop a proposition to the Treasury for a north Wales growth bid. The economic ambition board in north Wales, working with the north Wales business council, has been developing the proposals, and it’s important that we progress this work at pace. We need to know from the UK Treasury, through the autumn statement, whether the door will be opened for negotiations.

In terms of investment, I believe a strong pipeline of investment projects is being planned, which means that energy and advanced manufacturing will continue to be key growth drivers for the north Wales economy and provide long-term local employment for many decades to come. Jeremy Miles is absolutely right to point to the significance of the tidal lagoon project in Swansea bay, because if that is a success, we would see as a consequence of that, in the future, the development of more tidal lagoons around Wales, including, importantly for north Wales, in Colwyn Bay.

As part of a wider transport modernisation programme, officials have started work on developing the vision for a north Wales metro, identifying a range of potential interventions for the short, medium and longer term. This is absolutely critical if we are to genuinely maximise the benefits of cross-border connectivity, and this has been identified by those who put together Growth Track 360 and who agree that the north Wales metro concept is vital for our region.

In April, we submitted the strategic outline business case for the north Wales main line electrification, developed again with the North Wales Economic Ambition Board, which we fund, the Mersey Dee Alliance and the Cheshire and Warrington LEP. We’ve been working with Merseytravel to deliver the Halton curve reopening, which will allow direct trains between Liverpool, Liverpool airport, Chester and north Wales. We’ve also been examining options to increase rail operational capacity at Wrexham General and Chester stations and by introducing new signal blocks to the north and to the south of Wrexham. I’m pleased to be able to contribute an additional £10 million, which was agreed with the Liberal Democrats as part of a previous budget agreement, to support faster routes between the north and the south.

In addition to this, we’ve taken forward major road improvements such as the third Menai crossing and, of course, we’re assessing options to tackle congestion on the A494 in Deeside, which our colleague Carl Sargeant has been pressing for for many years. I can confirm that consultation on two options for that £200 million road project will begin in March of next year. An investment of around £32 million is also being planned to upgrade junctions 15 and 16 on the A55 as a way of improving safety and journey times.

To continue driving this work forward in north Wales, we need to intensify our collaborative working on both sides of the border, not just in the public sector, but also in the private sector. I welcome this debate in helping us to do that. I also welcome the establishment of the cross-border Assembly group here and suggest that, in the spirit of collaboration, the group, which I will gladly join, meets early with the newly formed cross-border all-party parliamentary group as well.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r Aelod dros Ddelyn am gyflwyno’r ddadl bwysig a pherthnasol hon heddiw ar economi gogledd Cymru, o gofio bod datganiad yr hydref ar ei ffordd yn fuan iawn? Rwy’n falch iawn o gael y cyfle i ymateb i’r sylwadau a wnaed gan nifer o’r Aelodau, ac rwy’n credu y dylwn gychwyn fy nghyfraniad ar ddyfodol gogledd Cymru drwy gydnabod cryfderau’r economi ranbarthol fel y mae heddiw.

Mewn nifer o feysydd, megis awyrofod, ynni a gweithgynhyrchu uwch, mae gogledd Cymru ar flaen y gad mewn diwydiant, ac o gymharu â Chymru yn gyffredinol, mae gan ogledd Cymru gyfradd gyflogaeth uwch, cyfradd ddiweithdra is a chyfradd anweithgarwch economaidd is na gweddill Cymru. Mae allbwn economaidd ac incwm aelwydydd y pen yn uwch yng ngogledd Cymru nag yng ngweddill Cymru. Rwyf am adeiladu ar y sylfaen gadarn hon, a dyna pam rydym yn rhoi camau gweithredu clir ar waith i annog datblygu economaidd pellach yng ngogledd Cymru. Mae’r Aelod dros Ddelyn yn gwbl gywir i dynnu sylw at y ffaith fod Lonely Planet wedi datgan yn ddiweddar mai gogledd Cymru yw’r pedwerydd rhanbarth gorau ar y blaned, ac ni allem obeithio am well cymeradwyaeth i waith Llywodraeth Cymru a gwaith Croeso Cymru yn gwella gogledd Cymru fel cyrchfan i ymwelwyr. Mae o werth mawr i’r economi ac mae hefyd yn ychwanegu at yr ymdeimlad o falchder o’u hardal sydd gan bobl gogledd Cymru.

Rydym wedi cydnabod ers tro bod gogledd ddwyrain Cymru’n elwa o ardal economaidd drawsffiniol sy’n ymestyn i ogledd orllewin Lloegr ac i lawr i ganolbarth Lloegr. Yn wir, mae ardal Mersi a’r Ddyfrdwy ar ei phen ei hun yn cynhyrchu’r hyn sy’n cyfateb i hanner holl werth ychwanegol gros Cymru, ac yn sicr nid yw gogledd Cymru’n bodoli mewn arwahanrwydd gogoneddus oddi wrth unrhyw un o ranbarthau Lloegr neu weddill Cymru. Felly, mae cysylltedd trawsffiniol yn gwbl hanfodol. Mae gwaith cydlynol, cydweithredol ar draws y ffin, fel yr hyn sy’n digwydd yng nghyd-destun Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy a Growth Track 360, yn enghraifft gadarnhaol o bartneriaid trawsffiniol yn dod at ei gilydd ac yn cyfuno adnoddau’n effeithiol, yn gyflym a chyda phwrpas clir. Rwy’n awyddus iawn i adeiladu ar y math hwn o gydweithio ar y ddwy ochr i’r ffin, yn enwedig o ystyried yr amcanion cyffredin sydd gennym i sicrhau buddsoddi mewn moderneiddio rheilffyrdd, yn ogystal â’r cryfderau sectoraidd a rannwn a’r cyfleoedd y maent yn eu cynnig.

Pan gychwynnais weithio ar y portffolio economaidd, un o fy mlaenoriaethau cyntaf oedd cynnal uwchgynhadledd yng ngogledd Cymru â rhanddeiliaid trawsffiniol allweddol i geisio cael cytundeb ar ddiffinio gweledigaeth gydlynol ar gyfer gogledd Cymru sy’n alinio â Phwerdy’r Gogledd. Gwnaed hyn ym mis Gorffennaf ac fe’i trefnais am fy mod yn gweld cyfle i ni adeiladu bwa o ffyniant economaidd o Gaergybi yn y gorllewin sy’n cysylltu â Phwerdy’r Gogledd ac yn alinio economïau Lerpwl, Manceinion a Leeds gydag economi gogledd Cymru mewn ffordd gydlynus. Yn ddiweddar, rwyf wedi bod yn cynnal ymweliadau casglu ffeithiau yn y gogledd orllewin i gyfarfod ag unigolion allweddol ac i weld pa gyfleoedd sydd ar gael i rannu cyfleusterau strategol. Er enghraifft, ymwelais yn ddiweddar â chyfleusterau ymchwil gweithgynhyrchu uwch prifysgol Sheffield a chyfleusterau strategol eraill ar draws Pwerdy’r Gogledd.

Yn ychwanegol at hyn, rwyf wedi bod yn gweithio gyda’n partneriaid ar draws y ffin, yn ogystal ag ystod eang o randdeiliaid ar draws rhanbarth gogledd Cymru, ar ddatblygu cynnig i’r Trysorlys am gais twf i ogledd Cymru. Mae Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, gan weithio gyda Chyngor Busnes Gogledd Cymru, wedi bod yn datblygu’r cynigion, ac mae’n bwysig ein bod yn bwrw ymlaen â’r gwaith hwn yn gyflym. Mae angen i ni gael gwybod gan Drysorlys y DU, drwy ddatganiad yr hydref, pa un a fydd y drws yn cael ei agor i drafodaethau.

O ran buddsoddiad, rwy’n credu bod piblinell gref o brosiectau buddsoddi yn cael ei chynllunio, sy’n golygu y bydd ynni a gweithgynhyrchu uwch yn parhau i fod yn sbardunau twf allweddol i economi gogledd Cymru ac yn darparu cyflogaeth leol hirdymor am lawer o ddegawdau i ddod. Mae Jeremy Miles yn hollol gywir i dynnu sylw at arwyddocâd y prosiect morlyn llanw ym mae Abertawe, oherwydd os yw hwnnw’n llwyddiant, fe welem fwy o fôr-lynnoedd llanw’n cael eu datblygu yn ei sgil o amgylch Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys, yn bwysig i ogledd Cymru, ym Mae Colwyn.

Fel rhan o raglen moderneiddio trafnidiaeth ehangach, mae swyddogion wedi dechrau gweithio ar ddatblygu’r weledigaeth ar gyfer metro gogledd Cymru, gan nodi ystod o ymyriadau posibl ar gyfer y tymor byr, y tymor canolig a’r tymor hir. Mae hyn yn gwbl allweddol os ydym o ddifrif am fanteisio i’r eithaf ar gysylltedd trawsffiniol, a nodwyd hyn gan y rhai a ddatblygodd Growth Track 360 ac sy’n cytuno bod y cysyniad o fetro gogledd Cymru yn hanfodol ar gyfer ein rhanbarth.

Ym mis Ebrill, cyflwynasom yr achos busnes strategol amlinellol ar gyfer trydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, a ddatblygwyd, unwaith eto, gyda Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru a gyllidir gennym, Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy a Phartneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Merseytravel ar gyflwyno ailagoriad tro Halton, a fydd yn caniatáu trenau uniongyrchol rhwng Lerpwl, maes awyr Lerpwl, Caer a gogledd Cymru. Rydym hefyd wedi bod yn edrych ar opsiynau i gynyddu capasiti gweithredol rheilffyrdd yng ngorsaf Gyffredinol Wrecsam a Chaer a thrwy gyflwyno signalau bloc newydd i’r gogledd ac i’r de o Wrecsam. Rwy’n falch o allu cyfrannu swm ychwanegol o £10 miliwn, y cytunwyd arno gyda’r Democratiaid Rhyddfrydol fel rhan o gytundeb cyllideb blaenorol, i gefnogi llwybrau cyflymach rhwng y gogledd a’r de.

Yn ogystal â hyn, rydym wedi bwrw ymlaen â gwelliannau mawr i ffyrdd megis trydydd croesiad y Fenai ac wrth gwrs rydym yn asesu opsiynau i fynd i’r afael â thagfeydd ar yr A494 yng Nglannau Dyfrdwy y mae ein cyd-Aelod, Carl Sargeant, wedi bod yn pwyso amdano ers blynyddoedd lawer. Gallaf gadarnhau y bydd ymgynghoriad ar ddau opsiwn ar gyfer y prosiect ffordd £200 miliwn hwnnw’n dechrau ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Cynllunnir buddsoddiad o oddeutu £32 miliwn hefyd ar gyfer uwchraddio cyffyrdd 15 ac 16 ar yr A55 fel ffordd o wella diogelwch ac amseroedd teithio.

Er mwyn parhau i fwrw ymlaen â’r gwaith hwn yng ngogledd Cymru, mae angen i ni ddwysáu ein gwaith cydweithredol ar y ddwy ochr i’r ffin, nid yn unig yn y sector cyhoeddus, ond hefyd yn y sector preifat. Rwy’n croesawu’r ddadl hon am ei bod yn ein helpu i wneud hynny. Rwyf hefyd yn croesawu’r ffaith fod grŵp trawsffiniol wedi’i sefydlu yma yn y Cynulliad ac rwy’n awgrymu, mewn ysbryd cydweithredol, fod y grŵp, y byddaf yn falch o ymuno ag ef, yn cyfarfod yn fuan gyda’r grŵp trawsffiniol hollbleidiol seneddol sydd newydd gael ei ffurfio hefyd.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:58.

The meeting ended at 17:58.