National Assembly for Wales

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and the first question is from David Melding.

Mae strwythur gwleidyddol, gan gynnwys maer a etholir yn uniongyrchol, yn opsiwn sydd ar gael i bob un o brif gynghorau Cymru, naill ai o ganlyniad i’r cyngor yn penderfynu mynd ar drywydd hynny, neu mewn ymateb i ddeiseb gyhoeddus. Yn y ddau achos, mae angen refferendwm lleol.

Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn edifar am y penderfyniad i godi’r trothwy sydd ei angen i sbarduno refferendwm? Oherwydd rydym bellach wedi gweld bod y defnydd o feiri etholedig wedi adfywio llywodraeth leol ar hyd a lled y DU ac yn wir, dyna sydd wrth wraidd datganoli yn Lloegr. Mae llawer o bobl yn teimlo y dylid cyflwyno’r cwestiynau hyn i’r etholwyr o leiaf, heb amodau afresymol o uchel i sbarduno’r broses.

Lywydd, nid wyf yn edifar am y lefel o 10 y cant yng Nghymru. Nid wyf yn ei ystyried yn afresymol o uchel. O ystyried bod gennym rai etholaethau cymharol fach mewn rhai cynghorau yng Nghymru, rwy’n credu bod trothwy o 10 y cant o’r etholwyr i sbarduno refferendwm yn ateb ein hanghenion a’n hamgylchiadau.

A yw’r Gweinidog yn ymwybodol fod llawer o bobl yng Nghaerdydd yn credu ein bod angen maer etholedig? Mae’r ddinas yn cael ei rhedeg gan bobl anweledig ar hyn o bryd, sydd, i bob pwrpas, yn cael eu hethol gan lond llaw o bobl. Nawr, rwy’n amau ​​y byddai’n well ganddynt ei chadw felly. Ac rwy’n deall bod detholiadau Plaid Lafur Llanisien bellach yn digwydd yn swyddfa etholaeth yr Aelod ar y chwith i mi—mae’n bosibl y bydd hi eisiau cadarnhau hynny, neu beidio—a’r rhestrau byrion, er enghraifft, neu’r detholiadau, yn cael eu cynnal yn ystafell flaen elît Llafur Newydd. Mae hyn yn creu datgysylltiad rhwng y cyhoedd a’r cyngor, yr aelodau etholedig, ac rydym yn gweld system yn y wlad hon nad yw’n addas at y diben, a bod yn onest. A wnewch chi, fel Gweinidog, gefnogi refferendwm i Gaerdydd ar gael maer etholedig a rhoi amserlen ar waith?

Na wnaf.

Rwy’n ei chael hi ychydig yn rhyfedd fod yna ddau Aelod yma yn crochlefain am haen ychwanegol o fiwrocratiaeth. Nid wyf yn credu ei bod yn angenrheidiol. Cawsom ymgais yn ddiweddar i gyflwyno maer a etholir yn uniongyrchol yng Nghaerdydd gan gynghorydd Llafur, Ashley Govier. Bu farw’r syniad i raddau helaeth oherwydd diffyg cefnogaeth boblogaidd. Felly, byddwn yn croesawu’r hyn y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud hyd yma. Pe bai’n gallu rhoi sicrwydd pellach i mi, gyda newid deddfwriaethol pellach yn y Cynulliad hwn, na fydd gennym sefyllfa lle bydd ardal yn cael ei gorfodi i gael maer a etholir yn uniongyrchol pan na fydd yr ardal honno yn dymuno hynny o bosibl.

Lywydd, mae’n bwysig fy mod yn gwneud fy safbwynt yn glir. Rwyf o blaid yr hawl i awdurdodau lleol a phoblogaethau lleol ddewis eu strwythur gwleidyddol eu hunain. Mae hynny’n golygu bod y dewis ar gael i’r awdurdodau a’r poblogaethau hynny lle maent yn dewis cefnogi maer lleol. Lle nad ydynt yn dewis cefnogi hynny, i ateb cwestiwn yr Aelod, nid oes gennyf unrhyw gynlluniau o gwbl i’w orfodi arnynt.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mewn ymateb i’r dirywiad economaidd, mae ein ffocws ar dwf a swyddi, gan gynnwys cefnogi’r sector busnes, wedi bod yn sail i ddyraniadau’r gyllideb i’r portffolio economi a’r seilwaith dros y cyfnod hwn.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod am fy niddordeb brwd mewn diwygio ariannol, ar ôl mynychu’r grŵp trawsbleidiol ar ddiwygio ariannol yn y Cynulliad blaenorol. Roeddwn yn falch iawn o weld eich bod wedi bachu ar syniad y Ceidwadwyr Cymreig o sefydlu banc datblygu yma yng Nghymru, yn y cyhoeddiad a wnaed ddoe. Mae’n rhywbeth rwyf wedi dadlau drosto ers amser, ac rwy’n falch fod Plaid Cymru hefyd wedi bachu ar y syniad hwnnw yn eu maniffesto blaenorol. A allwch ddweud wrthym yn union pa gymorth fydd ar gael drwy’r banc datblygu a sut y byddwch yn sicrhau bod y buddsoddiadau y bydd yn eu gwneud ar gael ym mhob rhan o Gymru a heb eu cyfyngu i’r de?

Diolch i’r Aelod am hynny. Rwy’n siŵr y bydd yn gyfarwydd â safbwynt yr hanesydd Rhufeinig, Tacitus, fod gan fuddugoliaeth lawer o dadau—mae methiant yn amddifad, ond mae gan fuddugoliaeth lawer o dadau. Felly, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith wedi gwneud cyhoeddiad mewn perthynas â’r banc buddsoddi. Caiff ei gefnogi gan gyllid y byddaf yn ei ryddhau drwy fy mhortffolio. Bydd yn gweithredu ar hyd a lled Cymru. Mae’n bwysig iawn—rwy’n cytuno â’r Aelod—fod yn rhaid i ni ddangos ein bod yn bwrw iddi dros Gymru gyfan. Yng ngogledd Cymru, mae ein cynlluniau ar hyn o bryd yn cynnwys buddsoddi mewn 240 a rhagor o gynlluniau, gyda chyfanswm buddsoddiad cyfalaf Llywodraeth Cymru yn werth mwy na £1.3 biliwn, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y banc buddsoddi yn ein galluogi i barhau i gyflawni’r datblygiad hwnnw ymhellach ac yn gyflymach.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gwelsom amgylchiadau, megis yn fy etholaeth i pan wnaeth Tata y cyhoeddiadau ym mis Ionawr, a oedd yn galw am weithredu ar unwaith gan Lywodraeth Cymru. Yn amlwg, roedd y cymorth busnes a roddwyd i’r busnesau hynny sy’n bwydo i mewn i Tata yn hanfodol yn hynny o beth. A fydd cynllunio’n digwydd yn y dyfodol i sicrhau bod digon o arian yn y portffolio ar gyfer unrhyw gyfleoedd a allai godi yn y dyfodol o ganlyniad i gamau megis rhai Tata fis Ionawr diwethaf?

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fe fydd yn ymwybodol fod trafodaethau’n parhau gyda Tata ei hun, yn cynnwys Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Dros y dyddiau diwethaf yn unig, rwy’n gweld bod y Gweinidog wedi gofyn am unrhyw geisiadau pellach y dymunir eu cyflwyno am ryddhad ardrethi busnes yn yr ardal fenter a grëwyd yn etholaeth yr Aelod. Gallaf ddweud hyn wrtho: wrth baratoi ar gyfer cyllideb Llywodraeth Cymru, rwy’n parhau’n effro iawn i’r angen i wneud yn siŵr ein bod mewn sefyllfa i ymateb i anghenion y gymuned honno ac i weithio’n agos gyda’r cwmni i sicrhau parhad cynhyrchiant dur yma yng Nghymru.

Gan fod Plaid Cymru wedi bod yn galw am fanc datblygu ers y 1970au, rydym yn falch iawn o weld ei fod yn digwydd o’r diwedd. Ond y cwestiwn sydd gennyf i Ysgrifennydd y Cabinet mewn gwirionedd yw hwn: yn ôl datganiad y Llywodraeth, mae’r benthyca blynyddol yr anelir ato yn y pen draw oddeutu £80 miliwn. Mae hynny’n llai nag un rhan o bump o’r bwlch ariannu o £500 miliwn a ddyfynnwyd gan astudiaeth ddichonoldeb y Llywodraeth ei hun, sef y sail dros greu’r banc. Pam y bwlch rhwng y bwlch ariannu a’r hyn y mae’r Llywodraeth yn argymell ei wneud?

Wel, rwy’n credu bod nifer o atebion i’r cwestiwn hwnnw, Lywydd. Yn gyntaf oll, mae mwy nag un ffordd y gallwn fynd i’r afael â’r bwlch ariannu. Mae hon yn un, ond mae yna ffyrdd eraill, ac rydym yn rhoi camau eraill ar waith yn y maes. Ac yn ail, yn ystod y cyfnod anodd hwn, mae’n rhaid i ni weithredu o fewn yr hyn sydd ar gael i ni. Rydym wedi buddsoddi’n sylweddol yn y banc buddsoddi newydd, ac rwy’n credu, yn hytrach na gresynu at yr hyn nad yw’n gallu ei wneud, rwy’n gobeithio y byddwn yn canolbwyntio ar y llawer o bethau da y bydd yn gallu eu cyflawni.

I call now on the party spokespeople to ask their questions to the Cabinet Secretary, and first, Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Yr wythnos diwethaf, Ysgrifennydd y Cabinet, fe gyhoeddoch y bydd y cynllun rhyddhad ardrethi busnes sydd ar waith yng Nghymru ar hyn o bryd bellach yn cael ei ymestyn ar gyfer 2017-18. Mewn ymgais, efallai, i guddio’r ffaith eich bod yn camu’n ôl rhag un o brif addewidion eich maniffesto yn yr etholiad diweddar, cafodd hyn ei gyflwyno fel toriad treth i fusnesau bach yng Nghymru. Nawr, ‘does bosibl fod parhau â’r rhyddhad ardrethi cyfredol, pa un a yw’n ei wneud yn barhaol neu fel arall, yn doriad treth? A allwch chi gadarnhau i mi heddiw pa un a ydych yn dal i gredu mai toriad treth yw hwn, neu, yng ngeiriau’r Ffederasiwn Busnesau Bach, ai hwn yw’r math gwaethaf posibl o sbinddoctora a dim mwy nag estyniad o’r gyfundrefn dreth waethaf yn y DU i fusnesau bach?

Mae’n sicr yn doriad treth, Lywydd. Roedd y cynllun presennol i fod i ddod i ben ar ddiwedd y flwyddyn ariannol hon. Pe na bai wedi cael ei ymestyn, ni fyddai gwerth £98 miliwn o ostyngiad yn y dreth ar gael i fusnesau bach. Buasent wedi bod yn talu’r dreth honno. Ni fyddant yn talu’r dreth honno yn awr. Mae’r dreth y buasent wedi gorfod ei thalu, pe na baem wedi gwneud y cyhoeddiad hwn, wedi cael ei thorri. Mae’n doriad treth, ac nid oes amwysedd ynglŷn â hynny.

Nid wyf yn siŵr os yw hyn yn Orwelaidd neu’n Kafkaésg, ond nid yw’n gwneud unrhyw synnwyr i mi. Rydych yn talu’r un trethi yn union; nid yw ond yn doriad treth yng Nghymru yn awr yn ôl pob golwg. Mae yna bethau eraill y gallech fod wedi eu gwneud fel Ysgrifennydd y Cabinet i gefnogi busnesau o ran ardrethi. Gallech fod wedi mynegeio’r lluosydd ardrethi busnes i’r mynegai prisiau defnyddwyr yn hytrach na’r mynegai prisiau manwerthu er mwyn sicrhau biliau ardrethi mwy cywir ac osgoi gadael i fusnesau ddioddef dirywiad yn eu hincwm. Mewn gwirionedd, gallech fod wedi cyflwyno lluosydd dwbl, lluosydd deuol, gan adlewyrchu’r gwahaniaeth rhwng busnesau mawr a busnesau bach fel y maent wedi’i wneud yn yr Alban ac yn Lloegr. Pam na wnaethoch chi hynny, Ysgrifennydd y Cabinet?

Lywydd, yr hyn a gyhoeddais yw hyn: byddwn yn ymestyn y cynllun. Pe bai’r Aelod yn gwybod fod ganddo fil o £100 i’w dalu y flwyddyn nesaf a fy mod i’n cyflwyno cynllun sy’n dweud wrtho na fyddai angen iddo dalu’r £100 hwnnw wedi’r cyfan, rwy’n credu y byddai’n ei ystyried yn doriad yn y rhwymedigaeth y byddai’n rhaid iddo ei chyflawni fel arall, a dyna’n union rydym wedi’i wneud. Hefyd, yn ogystal ag ymestyn y cynllun am flwyddyn arall, cyhoeddais y bydd yn cael ei wneud yn barhaol wedi hynny. Felly, mae’n doriad treth parhaol i fusnesau bach yng Nghymru, a byddwn yn defnyddio’r 12 mis nesaf i weithio gyda’r sector busnesau bach ac eraill i weld a oes ffyrdd y gellid gwella’r cynllun ymhellach i gynnig rhagor o gymorth eto. Yn sicr, gall y syniadau y mae’r Aelod yn eu cyflwyno gyfrannu at y drafodaeth honno.

Fe wnaf fy ngorau gyda hwn felly: yn dilyn ailbrisiad ardrethi busnes gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio, a ddaw i rym ar 1 Ebrill y flwyddyn nesaf, mae rhagfynegiadau cyfredol gan y sector manwerthu a busnesau eraill yn dangos y gallai’r puntdal ardrethi a ragwelir ar gyfer Cymru lamu i fyny’n syfrdanol 10 y cant, a fyddai’n golygu mai Cymru fyddai’r lle sydd â’r dreth uchaf a’r lle lleiaf deniadol i wneud busnes ym Mhrydain os bydd eich Llywodraeth yn penderfynu gwneud iawn am y gwahaniaeth a gollir mewn refeniw drwy newid y lluosydd ardrethi busnes unffurf. Yn rhyfedd iawn, gallem fod mewn sefyllfa lle bydd gennym y dreth uchaf a’r cyfraddau gwacter busnes uchaf yn y DU gyfan. A allwch gadarnhau heddiw na fyddwch yn newid y gyfradd fusnes unffurf mewn ymateb i ostyngiad posibl yn refeniw’r Llywodraeth?

Wel, bydd yn rhaid i’r Aelod aros nes 30 Medi, fel pawb arall, i weld beth fydd ailbrisiad ardrethi annomestig Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn ei ddweud mewn gwirionedd yn hytrach na’r hyn y mae pobl yn dyfalu y gallai ei ddweud. Bydd yr Aelodau yma yn ymwybodol nad cynyddu swm yr arian sy’n cael ei gymryd gan fusnesau mewn unrhyw fodd y mae ailbrisio yn ei wneud, ond sicrhau yn hytrach fod dosbarthiad y cyfraddau hynny’n adlewyrchu’r set ddiweddaraf o amgylchiadau economaidd. Fe welwn beth fydd gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio i’w ddweud ar 30 Medi.

The Welsh Conservatives spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae ffigurau a ryddhawyd heddiw gan Cyngor ar Bopeth Cymru yn dangos mai ôl-ddyledion y dreth gyngor mewn gwirionedd yw’r ffactor unigol mwyaf sy’n achosi dyled yng Nghymru o hyd. Yn eich rhaglen lywodraethu, mae sôn am weithio gyda llywodraeth leol i adolygu’r dreth gyngor. Sut yn union rydych chi’n bwriadu cyflwyno hwn ac a ddylem ragdybio efallai y gallai un o’r modelau sydd i’w hystyried, fel yr awgrymodd Plaid Cymru, fod yn rhan o’ch ‘cydweithio’ dros y tymor nesaf hwn?

Diolch am y cwestiwn. Mae’r ffordd rwy’n bwriadu mynd ati i ddatblygu’r dreth gyngor yn rhannu’n ddau gyfnod gwahanol. Rwy’n credu bod rhai camau gweithredu uniongyrchol y gallwn eu cymryd i wella gweithrediad y cynllun sydd gennym ar hyn o bryd ac i’w wneud yn decach i unigolion. Ond rwyf am i ni feddwl yn ehangach na hynny. Rwy’n credu bod yna nifer o ffyrdd y gellid diwygio trethi lleol. Cafwyd cyfres o adroddiadau sy’n ailadrodd manteision ac anfanteision y modelau hynny ar lefel ddamcaniaethol. Rwy’n bwriadu dechrau gwaith yma yng Nghymru a fydd yn edrych yn fanwl ar sut y gallai’r gwahanol fecanweithiau hynny weithio yn y cyd-destun Cymreig. Wedyn, byddwn yn gallu cael trafodaeth gymhwysol, fwy gwybodus i weld a oes unrhyw un o’r modelau hynny yn cynnig ffordd well ymlaen i ni gyda golwg ar y dreth gyngor.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Dywedodd y Prif Weinidog ddoe eich bod yn bwriadu cael 22 o awdurdodau lleol, ond yn awr gyda chydwasanaethau rhanbarthol. Rwy’n credu y bydd hyn newyddion i sawl un, ac nid ydym wedi cael unrhyw fanylion o gwbl am hyn o hyd. A wnewch chi roi’r Siambr ar ben y ffordd heddiw ynglŷn â sut y byddwch yn cyflwyno hyn? A fydd cynrychiolwyr etholedig yn arwain y cydwasanaethau hyn fel sy’n digwydd mewn awdurdodau cyfunol rhanbarthol yn Lloegr, a pha fesurau strategol sydd ar waith gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod prosiectau cydwasanaethau yn cael eu cyflawni’n llwyddiannus?

Wel, Lywydd, nid wyf yn credu y bydd yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog ddoe yn peri syndod i lawer a fu’n dilyn y trafodaethau sydd wedi bod yn datblygu dros y misoedd diwethaf ynglŷn â dyfodol llywodraeth leol yma yng Nghymru. Rwyf wedi bod yn ddiolchgar i’r Aelod am ei pharodrwydd i gymryd rhan yn y trafodaethau hynny. Ymwelais â phob un o’r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru dros y misoedd hynny ac rwy’n credu bod cyfres o syniadau allweddol newydd yn dechrau cadarnhau. Bydd yr Aelodau wedi gweld, o’r datganiad busnes, fy mod i fod i ddod gerbron y Cynulliad ar 4 Hydref gyda datganiad ar ddyfodol llywodraeth leol ac rwy’n bwriadu amlinellu’r hyn y gobeithiaf y bydd yn ffordd ymlaen ar rai o’r materion hyn i’r Aelodau ei hystyried bryd hynny.

Diolch. Mae eich rhaglen lywodraethu hefyd yn nodi addewid i ddarparu cyllid gwaelodol ar gyfer cyllido llywodraeth leol. Fodd bynnag, nid oes unrhyw sôn am gynghorau gwledig nac ystyriaeth ohonynt, a thros dymhorau blaenorol, pwysolwyd yn eu herbyn yn gyson mewn perthynas â’r setliad llywodraeth leol. A wnewch chi ymrwymo i gynnal adolygiad ar unwaith o’r fformiwla ariannu er mwyn sicrhau bod y setliad llywodraeth leol hefyd yn ystyried ac yn cydnabod yr heriau unigryw sy’n wynebu ein cynghorau gwledig?

Lywydd, mae’r fformiwla ariannu yn cael ei adolygu bob blwyddyn. Mae grŵp o bobl sy’n arbenigo yn y maes, gan gynnwys cynrychiolaeth o lywodraeth leol, yn edrych ar y fformiwla bob blwyddyn. Maent yn edrych ar ei holl gydrannau: demograffeg, daearyddiaeth, economi a ffactorau cymdeithasol a phob blwyddyn, maent yn cyflwyno cynigion, ac mae llywodraethau, yn fy mhrofiad i, yn derbyn y cyngor y maent yn ei gael—a’r cyngor hwnnw’n dod gan lywodraeth leol ei hun.

Gallaf ddweud wrth yr Aelod, yn yr ymweliadau â’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, fod gan bob un o’r awdurdodau hynny stori i’w hadrodd ynglŷn â pham nad yw eu hamgylchiadau unigryw yn cael eu hadlewyrchu’n gywir yn y fformiwla ariannu, pa un a ydynt yn awdurdodau gwledig sy’n credu nad yw eu natur wledig yn cael ei hadlewyrchu’n briodol neu’n awdurdodau trefol sy’n dadlau nad yw’r problemau sy’n deillio o ddwysedd poblogaethau yn cael eu cydnabod. Mae gan bawb rywbeth unigryw mewn perthynas â’u hamgylchiadau. Dyna pam y mae’n rhaid i ni ddibynnu ar y cyngor arbenigol gorau i wneud yn siŵr fod ein fformiwla mor deg ag y gall fod wrth gydbwyso’r holl ffactorau gwahanol hynny.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Mae’r Gweinidog yn ôl pob tebyg yn ymwybodol ein bod yn wynebu problem yn y DU mewn perthynas â chasglu gwastraff. Yn fyr, mae llawer o sbwriel o gwmpas y lle. Yng Nghymru, mae gennym Gyngor Conwy yn cyflwyno casgliadau bob pedair wythnos, ond mae’r math hwn o gynllun eisoes wedi methu ar draws y ffin yn Bury ym Manceinion Fwyaf. Felly, beth yw safbwynt y Gweinidog ar gylchredau casglu bob pedair wythnos?

Lywydd, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael ein perthynas ag awdurdodau lleol yn iawn. Mae Llywodraeth Cymru yn nodi blaenoriaethau ac uchelgeisiau allweddol y disgwyliwn i awdurdodau lleol weithio tuag atynt a’u cyflawni. Wedyn, mater i’r awdurdodau lleol eu hunain, a etholwyd yn ddemocrataidd ac sydd â chyfrifoldebau democrataidd eu hunain, yw gwneud y penderfyniadau y maent yn credu sy’n adlewyrchu eu hanghenion a’u hamgylchiadau lleol yn y ffordd orau. Byddant yn cwrdd â’u hetholwyr ym mis Mai eleni. Os nad yw etholaethau lleol yn fodlon â pherfformiad eu hawdurdodau lleol, yna bydd yn rhaid iddynt eu dwyn i gyfrif am hynny. Nid fy nghyfrifoldeb i, fel Gweinidog, yw microreoli pob awdurdod lleol a rhoi fy hun yn lle’r etholwyr lleol hynny y mae’r cynghorau’n atebol iddynt.

Diolch i chi, Weinidog, am y datganiad hwnnw. Rwy’n derbyn eich bod yn gweld gwahaniad rhwng eich pwerau eich hun ac awdurdodaeth yr awdurdodau lleol. Fodd bynnag, efallai y gallem chwarae rhan fwy arweiniol yn y Cynulliad mewn meysydd o’r fath. Nodaf mai llawer o’r ysgogiad i leihau casgliadau sbwriel oedd er mwyn cydymffurfio â thargedau’r UE ar ailgylchu a thirlenwi. Gan ei bod yn ymddangos bellach ein bod yn mynd i adael yr UE, a oes achos i’r Cynulliad wasgu am ddiwygio’r targedau hyn?

Rwy’n falch o glywed yr Aelod yn cydnabod y gwaith ardderchog a wnaeth yr UE yn y maes hwn yn arwain rhai o’r gwelliannau amgylcheddol a welsom ar draws y Deyrnas Unedig. Yr Undeb Ewropeaidd oedd yn gyfrifol am lusgo’r Deyrnas Unedig i gyflawni rhai o’r camau gweithredu hynny sydd wedi gwneud cymaint i wella ein hamgylchedd lleol. Heb yr Undeb Ewropeaidd—mae’n gwneud pwynt pwysig, wrth gwrs—bydd yn rhaid i ni gynllunio ein dulliau polisi ein hunain yn y maes hwn, ac mae’n iawn i nodi y bydd hynny’n rhywbeth y bydd angen i ni ei wneud yn y dyfodol.

Diolch i chi, Weinidog; diolch i chi am gydnabod y gallai fod rôl yn y Cynulliad i’r ddadl honno. Nodaf hefyd fod rhan fawr o ddeddfwriaeth yr UE yn y maes hwn—mae’n ddrwg gennyf am rygnu ymlaen ar y pwynt hwn—wedi cael ei hysgogi gan yr Almaen a Denmarc, dwy wlad nad oedd ganddynt lawer o safleoedd tirlenwi ar gael. Yn y DU, mae gennym lawer o chwareli a phyllau gro nas defnyddir, felly nid oes angen i ni gydymffurfio â’r targedau hyn, nac oes? Beth yw eich barn ar hynny?

Fel rwy’n siŵr y bydd yr Aelod yn gwybod, ein huchelgais oedd lleihau, a hyd y bo modd, dileu’r defnydd o safleoedd tirlenwi, ac ni welaf unrhyw atyniad o gwbl mewn gwrthdroi ein safbwynt ar y mater hwnnw.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae’r Prif Weinidog wedi sefydlu grŵp cynghori Ewropeaidd, a fydd yn dod ag arbenigedd ynghyd o’r gymdeithas ddinesig a’r gymdeithas wleidyddol yng Nghymru. Bydd yn rhoi cyngor ar yr effeithiau eang yn sgil ymadawiad Cymru â’r Undeb Ewropeaidd a’r ffordd orau o fynd i’r afael â hwy.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Gan fod hwn yn banel cynghori a grëwyd gan Lywodraeth Cymru ei hun, rwy’n cymryd y bydd y panel, yn ei gyfarfod cyntaf, yn cael papurau sefyllfa gan Lywodraeth Cymru ar elfennau o’r ymadawiad â’r UE a barn Llywodraeth Cymru ar nifer o’r materion sy’n gysylltiedig â’r broses o adael yr Undeb Ewropeaidd. A yw’n gallu cadarnhau bod hynny’n wir, ac a fyddai’n barod i amlinellu cynnwys rhai o bapurau sefyllfa Llywodraeth Cymru ar adael yr UE?

Wrth gwrs, bydd agenda’n cael ei chreu ar gyfer cyfarfod cyntaf y panel cynghori hwnnw, ond rwy’n credu ei bod yn bwysig dweud mai diben y panel cynghori yw rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru, yn hytrach na bod Llywodraeth Cymru yn rhoi cyngor i’r panel.

Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi nifer o gamau ar waith i ad-drefnu ei hun yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd ar 23 Mehefin. Mae gennych y grŵp cynghori allanol hwn. Rwy’n credu eich bod chi eich hun, Weinidog, yn cadeirio is-bwyllgor y Cabinet ar drafodaethau’r UE, neu mae yna rôl rydych yn ei chwarae yn y Llywodraeth drwy’r is-bwyllgor. A allwch ddweud wrthym sut y bydd y cyngor a allai ddod gan y bwrdd cynghori allanol yn cael ei ddatblygu gan Lywodraeth Cymru, o ystyried eich bod wedi nodi egwyddorion clir iawn ym mis Mehefin eleni, er ein bod wedi gweld rhai o’r egwyddorion hynny’n mynd ychydig yn fwy hyblyg wrth i’r haf fynd rhagddo? Ond cyflwynodd y Prif Weinidog chwe egwyddor allweddol. Felly, byddai’n ddiddorol gwybod sut y bydd yr egwyddorion hynny yn cael eu haddasu, eu diwygio neu eu cadarnhau wrth ddisgwyl am y cyngor gan y bwrdd cynghori.

Diolch i Andrew Davies am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n aelod o is-bwyllgor y Cabinet, ond mae’n cael ei gadeirio gan y Prif Weinidog. Bydd y Prif Weinidog yn mynychu cyfarfod cyntaf y panel cynghori, ond byddaf yn ei gadeirio ar ôl hynny, felly fy nghyfrifoldeb i fydd gwneud yn siŵr fod y cyngor y mae’r panel yn ei roi yn cael ei gyfleu’n uniongyrchol i is-bwyllgor y Cabinet. Yn y modd y gofynnodd Steffan Lewis, bydd y grŵp cynghori yn cael gwybod beth yw safbwynt y Llywodraeth—y chwe phwynt a’r ffordd y mae’r ddadl wedi esblygu dros yr haf. Byddant yn rhoi eu cyngor yn y cyd-destun hwnnw, ond bydd yn broses iteraidd a’r peth allweddol am y panel fydd y ffaith fod gennym ni yn y Llywodraeth fynediad at beth o’r cyngor mwyaf arbenigol a gwybodus y gallwn ei gael, er mwyn gwneud yn siŵr fod gennym gymaint o ddylanwad ag y bo modd mewn trafodaethau yn y DU, a’n bod yn gallu gwneud yn siŵr fod buddiannau Cymru’n flaenllaw yn y trafodaethau hynny bob amser.

Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi, os yw’r panel cynghori hwn yn cael ei stwffio’n llawn o bobl wangalon a oedd o blaid aros yn yr UE, mai cyfyngedig iawn fydd ei werth. Felly, dylid sicrhau bod rôl i bobl a oedd o blaid gadael yr UE fel fi ac Andrew R.T. Davies, er enghraifft, sydd â golwg fwy optimistaidd ar y dyfodol nag ambell un o’r rhai rwyf newydd eu crybwyll. Er ein bod efallai’n cymryd rhan yn yr hyn y gallwn ei alw’n wrthdaro adeiladol yn y Cynulliad hwn, gyda chorff fel y panel hwn, gallem gymryd rhan mewn rhywfaint o ymwneud adeiladol mewn gwirionedd. A minnau wedi bod yn aelod o Gyngor Gweinidogion yr Undeb Ewropeaidd, yn fy achos i—ac yn wir, yn achos Huw Irranca-Davies mae’n debyg—mae yna Aelodau yn y tŷ hwn a allai chwarae rhan adeiladol iawn ar y panel hwn.

Rwy’n clywed yr hyn sydd gan yr Aelod i’w ddweud; byddaf yn gwneud yn siŵr fod y Prif Weinidog yn cael gwybod am ei farn, gan mai’r Prif Weinidog sy’n gyfrifol am wahodd pobl i fod yn aelodau o’r panel. Bydd yn llawn o bobl sydd ag arbenigedd go iawn a safbwyntiau cadarn eu hunain. Eu harbenigedd sy’n rhoi lle iddynt ar y panel yn hytrach nag unrhyw safbwyntiau blaenorol ynglŷn ag a ddylai’r Deyrnas Unedig fod yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd, ac edrychaf ymlaen at gyfres o drafodaethau grymus iawn yno.

Nathan Gill.

Rwy’n pasio ar hyn.

I thank the Member for the question. Local authorities are democratically accountable for their own performance against priorities that reflect local circumstances. The Welsh Government supports that effort through funding, advice and legislation.

I would like to quote as an example a particular Welsh Government strategy, namely the aim of 1 million Welsh speakers by 2050. In a written response to a written question, the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, on a question on the contribution of local authorities to the target in terms of Welsh-medium education, the answer received was that local authorities didn’t have to attain towards any targets, and you have just confirmed that. Now, that is a surprise to me, because education is a crucially important element if we are to attain the target of 1 million Welsh speakers. Local education authorities will have to plan for a substantial increase in Welsh-medium education if the Government is to have any hope of reaching its aim of 1 million Welsh speakers.

There were some very interesting figures in the Welsh Language Commissioner’s annual report for this year. Of the 22 local authorities in Wales, the authorities performing worst in terms of the number of schools in the authorities providing Welsh-medium education or bilingual education are those that are run by the Labour party. In Cardiff—

You’ll have to come to a question, Sian Gwenllian.

Okay. If you compare that with Plaid Cymru councils, they are performing extremely well. How will you ensure, therefore, that local authorities—and particularly local authorities run by your own party—do take action in order to achieve this vision of 1 million Welsh speakers in the field of education?

Well, may I begin by agreeing with the Member about the importance of local authorities in this particular area? There are a great many things that local authorities do that are relevant to the Welsh language, and the ambition that we have to increase the number of people in Wales who can speak the Welsh language for the future.

Nid fy nghyfrifoldeb i, fel Gweinidog llywodraeth leol, yw gosod targedau ym maes y Gweinidog sy’n gyfrifol am y maes hwn nac mewn perthynas ag ysgolion, ond rwy’n cytuno â’r pwynt cyffredinol y mae’r Aelod yn ei wneud. Mae awdurdodau lleol yn chwarae rhan bwysig iawn mewn perthynas â’r iaith Gymraeg. Dyna’r rheswm pam y comisiynodd fy rhagflaenydd adroddiad a gadeiriwyd gan Rhodri Glyn Thomas, ac a drafodwyd yma ar lawr y Cynulliad cyn toriad yr haf, a pham rwy’n cael trafodaethau rheolaidd ag arweinwyr awdurdodau lleol wrth gyfarfod â hwy ynglŷn â’r gwaith y gallant ei wneud yn y maes hwn.

Weinidog, er gwaethaf ymdrechion gorau Llywodraeth Cymru i ddiogelu llywodraeth leol yng Nghymru rhag effaith y toriadau yng nghyllideb Llywodraeth y DU, mae Torfaen, fel pob awdurdod lleol yng Nghymru, yn gorfod gweithio’n galed iawn mewn amgylchiadau ariannol heriol iawn i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn lleol. A wnewch chi, felly, ymuno â mi i longyfarch cyngor Torfaen ar eu hadroddiad diweddar gan Swyddfa Archwilio Cymru a oedd yn disgrifio’r cyngor fel un sydd â gweledigaeth strategol glir, wedi ei hysgogi gan arweinyddiaeth agored a chynhwysol, ac sy’n mynd ati i ddatblygu ei drefniadau corfforaethol er mwyn cyflawni canlyniadau gwell?

Diolch i’r Aelod am hynny. Gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â’r hyn a ddywedodd ar ddechrau ei chwestiwn. Bydd unrhyw Aelod yma sydd wedi gweld yr adroddiad diweddar gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, sy’n cofnodi’r hyn y mae’n ei alw’n effaith eithriadol 11 mlynedd olynol o doriadau i gyllidebau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, yn cydnabod yr hyn a ddywedodd am y pwysau y mae hynny’n ei roi ar awdurdodau lleol.

Roeddwn yn falch iawn wir o weld adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru. Roedd yn dilyn adroddiad cadarnhaol iawn ar Fro Morgannwg. Dywedodd Hugh Vaughan Thomas, pennaeth Swyddfa Archwilio Cymru, am Dorfaen fod hwn yn

‘adroddiad cadarnhaol iawn y dylai Cyngor Torfaen fod yn falch ohono.’

Rwy’n falch iawn o dalu teyrnged i arweinyddiaeth y cyngor a’r gwaith caled iawn y mae’r rhai sy’n gweithio ar ei ran yn ei wneud bob dydd i ddarparu gwasanaethau i bobl Torfaen.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Byddwn yn parhau i gyllido llywodraeth leol drwy gyfuniad o’r setliadau blynyddol a grantiau penodol. Mae awdurdodau lleol, wrth gwrs, yn meddu ar bwerau annibynnol i godi refeniw a chyfalaf i ariannu eu gweithgareddau.

Diolch i chi am hynny. Gwrandawais ar eich ateb i Gareth Bennett ac fe ddywedoch mai chi sy’n nodi’r blaenoriaethau a bod llywodraeth leol yn gyfrifol am eu gweithredu fel y gwelant orau yn eu hardal leol. Fodd bynnag, Weinidog, hoffwn ddeall pa allu sydd gennych i ddylanwadu ar degwch y modd y caiff cyllid ei ddefnyddio drwy awdurdod lleol. Un o’r gwasanaethau sinderela yn y pen draw yw gorfodaeth. Nid yw awdurdodau lleol yn hoffi gorfodi am eu bod yn dweud nad oes ganddynt y staff. Maent hefyd yn poeni y bydd pethau’n mynd i apêl ac felly y byddant yn gorfod ymladd brwydr gyfreithiol hir a chostus iawn. Ond gall hynny arwain at feysydd enfawr o annhegwch. Felly, er enghraifft, yn Sir Benfro, mae gennyf o leiaf dair cymuned gyda nifer o filltiroedd rhyngddynt ac mae pob un ohonynt wedi gweld safleoedd anghyfreithlon i Sipsiwn a Theithwyr yn cyrraedd, maent wedi cael eu dychryn a’u brawychu, a’u gorfodi allan o’u cartrefi. Mae’n sefyllfa hollol erchyll. Rwyf wedi bod yn gweld pawb, y Gweinidog blaenorol, yr heddlu, ond yn bennaf, y cyngor sir, oherwydd mae ganddynt alluoedd gorfodi. Fodd bynnag, maent yn gwrthod camu ymlaen am eu bod yn dweud nad oes ganddynt yr arian, maent yn dweud eu bod angen yr arian ar gyfer gwasanaethau hanfodol eraill ac eto rydym yn effeithio’n anghymesur ar grwpiau eraill o bobl. Rwy’n credu ei bod yn sefyllfa hynod o annheg a hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn gallu defnyddio ei phwerau i sicrhau bod cynghorau lleol yn ystyried yr holl drigolion yn eu hardaloedd yn hytrach na gofalu am leiafrifoedd a warchodir yn unig, oherwydd, credwch fi, pe baech chi neu fi’n ceisio gwneud rhywbeth mor anghyfreithlon â hyn, byddai popeth yn disgyn ar ein hysgwyddau fel tunnell o frics, a’r bobl druenus hyn—mae lefel y brawychiad yn arswydus.

Wel, mae nifer o elfennau gwahanol yn yr hyn y mae’r Aelod wedi’i ddweud. Nid oes gennyf unrhyw ffordd o wybod beth yw’r sefyllfa mewn perthynas â’i phwynt olaf. Byddwn yn siomedig iawn yn wir pe bai’n awgrymu bod rhai grwpiau yn ein cymdeithas yn cael eu trin yn wahanol i eraill. Nid dyna’r ffordd y dylai pethau fod, fel y gŵyr.

Mae ei phwynt cyffredinol yn mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais wrth ateb Lynne Neagle—mewn cyfnod eithriadol o 11 mlynedd o gwtogi, mae awdurdodau lleol yn wynebu canlyniadau’r penderfyniadau a wnaed yn ffôl ac yn wallus er mwyn mynd ar drywydd gwleidyddiaeth caledi ac economeg caledi, a’r canlyniadau y mae hynny wedi eu creu i wasanaethau cyhoeddus. Mewn perthynas â gwasanaethau llywodraeth leol, mae yna wasanaethau sy’n statudol ac sy’n rhaid i lywodraeth leol eu darparu. Mae’n anochel bod mwy o wasgu, fel y dangosodd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, ar y rhannau o’r gyllideb lle nad yw awdurdodau lleol yn wynebu’r un lefel o rwymedigaeth statudol. Rwy’n cydnabod, fodd bynnag, yr hyn y mae’n ei ddweud am freuder rhai gwasanaethau diogelu’r cyhoedd mewn rhannau o Gymru, ac rwy’n gobeithio y bydd gennyf rywbeth i’w ddweud am hynny pan fyddaf yn gwneud fy natganiad ar 4 Hydref.

Rwy’n croesawu cyhoeddiad y Llywodraeth heddiw mewn perthynas ag ymestyn gostyngiadau’r dreth gyngor, ac roeddwn yn falch o gynnal lansiad adroddiad Cyngor ar Bopeth ar ddyledion y dreth gyngor, a grybwyllwyd eisoes yn y Siambr heddiw. Clywsom am lawer o arferion da i gynorthwyo unigolion sy’n cael trafferth gyda dyledion y dreth gyngor ac i gynorthwyo cynghorau i gasglu’r dreth gyngor. A fydd yn cytuno i adolygu argymhellion yr adroddiad a rhoi camau ar waith lle y gall i fynd i’r afael â’r materion a amlygwyd ynddo?

Diolch i Jeremy Miles am dynnu sylw at yr adroddiad ‘Tegwch i bawb’ gan Cyngor ar Bopeth, adroddiad hynod o bwysig yr wyf yn ei gymryd o ddifrif. Ceir tri argymhelliad penodol ar gyfer Llywodraeth Cymru, ac mae dau ohonynt yn berthnasol i fy maes cyfrifoldeb fy hun. Y cyntaf oedd parhau â’n cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor. Mae’n gynllun drud. Mae’n costio £244 miliwn bob blwyddyn, ac rwy’n falch o bob un o’r punnoedd hynny gan eu bod yn mynd tuag at helpu’r teuluoedd tlotaf a mwyaf agored i niwed yng Nghymru. Rwy’n falch iawn o benderfyniad y Cynulliad hwn i gefnogi’r cynllun hwnnw, a’r cyferbyniad clir iawn y mae’n ei amlygu rhwng sefyllfa teuluoedd yn Lloegr, lle mae miliynau ohonynt yn gorfod talu arian tuag at y dreth gyngor ar adegau pan fo’u budd-daliadau a’u gallu i wneud hynny wedi ei rewi a’i beryglu ymhellach. Felly, roeddwn yn falch iawn yn wir o allu gwneud y cyhoeddiad heddiw y bydd cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor cenedlaethol yn parhau am flwyddyn arall, ac y byddaf yn trafod ei barhad wedi hynny gyda chydweithwyr yn yr awdurdodau lleol.

Fodd bynnag, mae’r adroddiad yn tynnu sylw, yn fy marn i, at dystiolaeth sy’n peri pryder ynglŷn â defnyddio beilïaid. Rwyf eisiau dweud yn glir na ddylid defnyddio beilïaid ac eithrio pan fetho popeth arall, y dylid dihysbyddu camau gweithredu eraill yn gyntaf bob amser, a bod angen i awdurdodau cyhoeddus sydd â chontractau â beilïaid feddwl yn ofalus iawn ynglŷn â phwy y maent yn ei gontractio. Rwy’n bwriadu comisiynu gwaith ymchwil newydd ar y ffordd y mae’r pethau hyn yn digwydd yng Nghymru er mwyn gweithio gydag awdurdodau cyhoeddus i geisio gwneud yn siŵr, pan fo pobl yn cael anhawsterau i’r graddau hyn, ein bod yn ymateb iddynt yn y modd mwyaf sensitif posibl.

Thank you very much to the Member for that question. The Welsh Government is committed to securing a successful city deal for the Swansea bay region. It’s a matter for the region itself to put together an investment proposal to pursue funding for the city deal. Regional stakeholders do receive support from my officials and Welsh Government and UK officials with that task.

Thank you very much for that response, Minister. Naturally, when this was announced earlier this year there were very ambitious plans that had been brought forward, but people said at the time that they needed to know the details. People at a local level are still awaiting those details. So, could I just push you a little further on: what discussions, and how many discussions have you had with partners, including the UK Government, on working on these important details to ensure that we can achieve our aspirations? Thank you.

Rwy’n falch o allu rhoi sicrwydd i’r Aelod fod dinas-ranbarth Bae Abertawe a’r cytundeb dinas ar ei gyfer yn cael eu trafod yn rheolaidd iawn, drwy fy nghysylltiadau â Llywodraeth y Deyrnas Unedig—deuthum â’r mater i sylw Prif Ysgrifennydd y Trysorlys; rwyf wedi siarad yn uniongyrchol â Changhellor y Trysorlys ynglŷn â’r mater—a bod hynny’n cael ei adlewyrchu mewn cyfres o gyfarfodydd gweithgar iawn sy’n digwydd rhwng partneriaid lleol. Cyfarfûm â phob un o bedwar arweinydd yr awdurdodau lleol, i drafod y pwnc hwn yn unig, yn ôl ar 9 Awst. Mae’n parhau i fod yn wir, ac mae’n gywir i dynnu sylw at hyn, fod yna lawer o waith sy’n dal i fod angen ei wneud mewn cyfnod byr o amser. Mewn perthynas â’r Deyrnas Unedig, mae fy nhrafodaethau wedi bod yn adeiladol ond mae’n ymddangos i mi eu bod yn cael eu cynnal mewn cyd-destun ehangach lle mae’r brwdfrydedd yn Llywodraeth y DU ynglŷn â chytundebau dinas yn lleihau o bosibl o ganlyniad i newidiadau personél yng ngweinyddiaeth y DU. Mae hyn yn golygu bod angen i’r holl rai hynny yn Abertawe a’r dinas-ranbarth ehangach ymroi ar frys yn awr i’r gwaith o flaenoriaethu prosiectau o ran eu sylwedd, sy’n angenrheidiol er mwyn nodi effeithiau gofodol ac economaidd unrhyw gytundeb, ac i nodi hynny’n drefnus mewn modd cydlynol, a chadarnhau’r trefniadau llywodraethu a fydd yn goruchwylio cytundeb o’r fath os yw’n mynd i fod yn llwyddiannus. Rwy’n optimistaidd y gellir gwneud y gwaith hwnnw, ond mae llawer sy’n rhaid ei gyflawni o hyd ac mae angen canolbwyntio ar hynny ar frys.

A gaf fi gysylltu fy hun â’r sylwadau a wnaeth Dai Lloyd? Rwy’n credu bod bron bawb, os nad pawb, sy’n cynrychioli’r ardal, ac yn sicr y bobl sy’n byw yn yr ardal, yn pryderu ei bod i’w gweld yn cymryd amser hir i’r cytundeb dinas ddwyn ffrwyth yn Abertawe yn wahanol i lefydd eraill ym Mhrydain.

Yr hyn yr hoffwn ei ofyn i’r Gweinidog yw: beth arall sydd angen i Lywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod cyllid y cytundeb dinas yn cael ei ryddhau i ddinas-ranbarth Bae Abertawe? Os ydych yn dweud, o’r hyn a ateboch yn gynharach, fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud popeth yn ei gallu, yna bydd angen rhoi pwysau ar yr awdurdodau lleol a Llywodraeth San Steffan, ond yr hyn nad wyf am ei weld yn digwydd i mi ac i eraill yw clywed, ‘Wel, Llywodraeth Cymru sydd heb wneud popeth sydd angen iddi ei wneud’.

Wel, Lywydd, mae’n bwysig nodi tensiwn penodol yn safbwynt Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chytundeb dinas Abertawe. Rwy’n parhau i fod eisiau i ni chwarae ein rhan weithredol yn llunio’r cytundeb hwnnw, rhoi cyngor yn ei gylch, sicrhau ei fod yn dwyn ffrwyth yn llwyddiannus, lobïo ar ei ran gyda Llywodraeth y DU ac yn y blaen, ond yn y pen draw, mae’n rhaid i’r rhai sy’n cynnig y cytundeb gyflwyno achos i Lywodraeth Cymru dros ryddhau’r arian sydd yno. Felly, mae’n rhaid i ni gael rhywfaint o bellter er mwyn i ni allu herio’r cytundeb, yn ogystal â bod yn rhan o’r gwaith o helpu’r broses o’i wireddu, ac rydym yn gwneud ein gorau i chwarae’r ddwy ran honno mewn perthynas â’r mater. Felly, fy ngwaith i fel Gweinidog cyllid yw gwneud yr hyn sy’n angenrheidiol i sicrhau bod cyllid ar gael, os yw cytundeb yn llwyddiannus. Drwy fy swyddogion, rydym yn parhau i gymryd rhan ym mhob un o’r trafodaethau sy’n digwydd i lunio’r cytundeb, ond yn y pen draw, mater yw hwn i’r partneriaid lleol yn yr awdurdodau lleol, yn y brifysgol, sydd wedi chwarae rhan mor adeiladol yn y cytundeb hwn, a’r partneriaid sector preifat yn ogystal—mae’n rhaid iddynt wneud y gwaith caled sy’n angenrheidiol ar y pwynt hwn yn y broses i wneud yn siŵr fod ganddynt gynnig cadarn er mwyn rhyddhau’r cyllid sydd ar gael.

Ie, a gaf fi hefyd fy nghysylltu â’r sylwadau hynny? Ac mae Mike Hedges yn llygad ei le pan ddywed ein bod i gyd yn eithaf pryderus ynglŷn â hyn.

Mae aelodaeth y bwrdd yn eithaf cytbwys rhwng y sector cyhoeddus a’r sector preifat, ond nid oes lle arno i grwpiau aelodaeth busnesau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach neu sefydliadau allweddol eraill a allai fod o gymorth gwirioneddol i wneud y mwyaf o’r defnydd o gadwyni cyflenwi lleol yn yr hyn a ddylai fod yn weledigaeth uchelgeisiol ar gyfer y rhanbarth hwn. Cyfarfûm â Chymdeithas Porthladdoedd Prydain mewn derbyniad ym Mae Caerdydd yn ddiweddar a synnais glywed, bryd hynny, nad oeddent wedi bod yn rhan o unrhyw drafodaethau ar weledigaeth cytundeb dinas ar gyfer y bae. A wnewch chi atgoffa’r Cynulliad sut y cafodd aelodaeth y bwrdd ei benderfynu, ac a oes gennych unrhyw bryderon ynglŷn â’r posibilrwydd y gallai natur unigolyddol iawn cynrychiolaeth y sector preifat—ac nid wyf yn gwneud unrhyw sylwadau am yr unigolion dan sylw—o gymharu â’r gynrychiolaeth fwy corfforaethol gan awdurdodau lleol, gyfyngu ar ba mor gyflym y mae’r cytundeb yn datblygu? Mae’n mynd i alw am gefnogaeth gref gan sector preifat eang yn y bae i ddatblygu unrhyw syniadau ar gyfer ‘Mittelstand’ posibl, er enghraifft, ac nid wyf yn gweld unrhyw arwydd o’r pethau hyn yn cael eu hysbysu i unrhyw un ohonom. Diolch.

Diolch i’r Aelod am y pwyntiau hynny; rwyf wedi gwrando’n ofalus arnynt. Mae’n debyg mai fy ymateb uniongyrchol yw bod angen i’r bobl sydd wedi bod yn rhan o’r holl waith a wnaed ar y cytundeb hyd yn hyn ddal ati yn awr a sicrhau ei fod yn cael ei gwblhau. Pan fydd gennym gytundeb wedi ei gytuno ac y bydd modd ei ariannu, yna rwy’n credu y bydd y pwynt y mae’n ei wneud ynglŷn â sicrhau bod gan y bobl o gwmpas y bwrdd allu cynrychiadol i adlewyrchu busnes yn yr ardal yn bwysig iawn, a byddaf yn sicrhau bod hynny’n cael ei adlewyrchu yn y trafodaethau y byddwn yn eu cael gyda hwy.

Diolch i’r Aelod. Cafodd data perfformiad awdurdodau lleol ar gyfer 2015-16 eu cyhoeddi ar 7 Medi. Roeddent yn dangos bod perfformiad wedi gwella ar 65 y cant o ddangosyddion cymaradwy dros y 12 mis blaenorol. Mae’r bwlch perfformiad rhwng awdurdodau hefyd wedi culhau ar dros hanner y dangosyddion.

Diolch i’r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Rwy’n credu ein bod wedi gweld awdurdodau lleol yn gwneud yn eithriadol o dda gyda llai o arian. Roedd manylion yr uned ddata llywodraeth leol ar berfformiad cynghorau yn ddiddorol iawn yn fy marn i. Fodd bynnag, ni allaf ddod o hyd i unrhyw dystiolaeth fod awdurdodau mwy o faint yn perfformio’n well nag awdurdodau canolig neu fach. A all y Gweinidog ddod o hyd i’r dystiolaeth honno o’r data?

Os yw’r Aelod yn awgrymu nad oes cysylltiad anochel rhwng maint awdurdod lleol a’i berfformiad, yna mae’n amlwg yn llygad ei le. Mae awdurdodau mawr yn gwneud rhai pethau’n dda ac mae awdurdodau bach yn gwneud rhai pethau’n dda. Nid oes dim yn anochel am y peth. Nid yw hynny’n golygu, yn fy marn i, nad oes rhai agweddau lle na fydd y gallu i dynnu ar boblogaeth ehangach a nifer ehangach o staff, er enghraifft, yn helpu i greu gwasanaethau mwy gwydn o bosibl.

Diolch i’r Aelod am hynny. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu canllawiau caffael i awdurdodau lleol ar gyfer contractau rheoli gwastraff o fewn y rhaglen seilwaith gwastraff trefol. Mae cyngor ynglŷn â chaffael gwasanaethau casglu gwastraff ar gyfer awdurdodau lleol ar gael hefyd mewn dogfennau polisi megis cynllun y sector trefol a’r glasbrint casgliadau.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Prif Weinidog wedi cytuno’n garedig i edrych ar y mater y tynnais ei sylw ato ddoe yn ystod y Cwestiynau i’r Prif Weinidog mewn perthynas â phenderfyniad Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i wahardd y cwmni rheoli gwastraff mwyaf yng Nghymru, Potter Group, rhag cynnig am gontract rheoli gwastraff am nad oes ganddo drosiant blynyddol o fwy na £50 miliwn. Deallaf fod hyn yn unol â rheoliad 58 o’r rheoliadau contract cyhoeddus 2015, ond rwy’n mawr obeithio y byddech yn cytuno na all fod yn iawn i reoliad atal cwmnïau mawr o Gymru rhag gwneud cais am y contractau hyn yng Nghymru. Felly, o ystyried ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i wella polisi caffael ddoe, a wnewch chi hefyd ymrwymo i edrych ar y mater hwn i sicrhau y gall cwmnïau mawr o Gymru wneud cais am gontractau sector cyhoeddus mawr yng Nghymru?

Wel, diolch i chi, Lywydd. Roeddwn yn y Siambr ddoe pan soniodd yr Aelod wrth y Prif Weinidog am hyn, a gwn ei fod wedi ymrwymo i ysgrifennu ato gyda manylion, a byddaf yn sicr yn ymrwymo i rannu unrhyw ymateb i’r amgylchiadau penodol y mae’n eu hamlinellu. Ers i’r mater gael sylw ddoe, rwyf wedi gwneud rhai ymholiadau cychwynnol gyda fy swyddogion ar y mater hwn. Maent yn dweud wrthyf eu bod wedi cyfarfod â’r cwmni dan sylw ar 15 Medi, yr wythnos diwethaf, ac er iddynt gael trafodaeth ddefnyddiol yno am fuddsoddiadau arfaethedig mewn dau safle bach yng nghanolbarth Cymru sy’n troi gwastraff yn ynni, ni chrybwyllwyd contract Pen-y-bont ar Ogwr yn y cyfarfod hwnnw, ac felly nid aethom ar drywydd y mater. Ond rwy’n sicr yn ymrwymo i edrych ymhellach ar gynnwys ei drafodaeth gyda’r Prif Weinidog ddoe.

Thank you very much for the question. As set out in the supplementary budget, which was approved in July, £276 million in revenue funding and £107 million in capital funding have been allocated for the budget this year in the environment and rural affairs portfolio.

I’m very grateful to the Cabinet Secretary for that response. The programme for government for this Government, which was published yesterday, mentions a small-grants scheme that will be part of the rural development programme. As the Cabinet Secretary for finance, can you confirm whether this funding will be available in this financial year for this particular programme? If so, how much funding will the Welsh Government provide for it? Perhaps you could take this opportunity to give us an update on the funding of this programme.

Lywydd, nid yw’r wybodaeth fanwl gywir gennyf wrth law ar hyn o bryd ac ni fyddwn am wneud unrhyw beth heblaw gwneud yn siŵr fod yr Aelod yn cael yr wybodaeth orau y mae’n gofyn amdani. Rwy’n hapus iawn i ysgrifennu ato i roi’r ateb i’r cwestiwn y mae wedi ei ofyn y prynhawn yma.

I thank the Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is questions to the Assembly Commission. No questions have been tabled.

So, we move to item 3: the motion to elect Members to committees. I call on a member of the Business Committee to move the motion.

Formally move.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? If there are no objections, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 4 on our agenda is the motion to elect Members to committees. I again call on a member of the Business Committee to move the motion.

Formally move.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections and the motion is therefore agreed.

The next item is the motion to elect Members to the Assembly Commission. I call on a member of the Business Committee to move the motion.

Formally move.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? As there are no objections, the motion is agreed.

The next item is a statement by the Chair of the Finance Committee on the budget process. This is the first statement by a committee Chair in this fifth Assembly. I hope that it will lead to many committee Chairs taking the opportunity to make such statements to the Assembly. Therefore, I call for the first statement from the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.

Thank you, Presiding Officer. I hope that this will lead to a great many statements of this kind and I’m very pleased to be making this statement today. I welcome the wisdom of the Business Committee to enable committee Chairs to inform the Chamber of their committee’s work and priorities. As it is the start of a new Assembly term, and the Finance Committee has been busy setting out its work programme, this is an opportunity for me to share our thinking with you.

This is both an exciting and challenging time for Wales with fiscal devolution and new budgetary processes. Just last week, the committee met with its key stakeholders to discuss these challenges and to look at our aspirations for the future.

One of the main roles of the Finance Committee is to consider the draft budget and how fiscal devolution to Wales is going to impact on how we do this. This year’s budget is due to be published on 18 October and we have already held a consultation, which is closing today. However, as the consultation has been issued prior to stakeholders having sight of the actual spending plans, we also intend to launch a dialogue that will allow interested parties to convey their views via the Dialogue app. We hope that this, along with the formal consultation, will provide evidence for not just the Finance Committee, but the other committees during their budget scrutiny sessions. We will also be holding a stakeholder event in Merthyr Tydfil.

This will be the last year that the budget is considered under the current Standing Orders—hopefully—and just this morning in committee we considered a paper on the proposed changes. As Members will be aware and recall, from April 2018, Wales will be responsible for collecting and managing two new Welsh taxes, namely the land transaction tax and the landfill disposals tax. The Welsh Government will also have new borrowing powers for capital investment of up to £500 million, and borrowing powers of £500 million—an additional £500 million, that is—to manage short-term budgetary fluctuations arising from tax devolution. These changes will result in changes to our budgetary procedures, which I will return to shortly.

In the last Assembly, Royal Assent was granted to the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016. This Act establishes the Welsh Revenue Authority, responsible for collecting and managing these devolved taxes. By now, the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill has been introduced to the Assembly. We had our first scrutiny session in committee this morning on that Bill. Therefore, the autumn term will be very busy for the committee as it scrutinises this technical and complex Bill, which I am pleased to tell the Assembly is the longest piece of legislation to be introduced into the Assembly so far. The Bill will impact on a great number of the Welsh public, so our engagement will be vital to ensure that it is clear, robust and workable as a piece of legislation shaped for the needs of Wales.

Many of the key stakeholders for this inquiry are from professional and legal backgrounds. So, the committee will be hosting a roundtable CPD accredited event with a variety of professional organisations, institutions, law firms and those from the tax and conveyancing fields to discuss the implications of the Bill, as well as making a general call for evidence, which was issued last week.

These taxation Bills will lead to revenue raising powers for the Welsh Government, which leads me to one of our key priorities for this coming period, which is to consider changes to the budget process in order to deal with these new fiscal developments and to ensure that funding arrangements are suited to Welsh circumstances and priorities. In preparation for these changes, the fourth Assembly’s Finance Committee undertook work to consider a future budget process.

A new budget process in required in readiness for the draft budget for 2018-19. The committee will begin scrutinising that budget next autumn. It’s crucial that the Assembly has robust processes in place to scrutinise the Welsh Government’s plans. Assembly officials have been meeting regularly with Welsh Government officials to discuss options for an interim non-statutory budget process and protocol, which would be achieved via changes to Standing Orders—hopefully—and by updating the existing protocol between the Finance Committee and the Welsh Government.

In considering this process, we hope to develop a model that maximises time for meaningful scrutiny of Welsh Government spending, taxation and borrowing plans by the Finance Committee, other relevant committees and the public. We have also aimed to ensure that delivery partners have certainty of funding available at the earliest possible opportunity.

This work on fiscal devolution means that it is an exciting time for the Finance Committee and, hopefully, for the Assembly as a whole. We hope that the Wales Bill will allow us to put our budgetary procedures on a statutory footing with an annual budget Bill, which is a further step in the Assembly’s evolution to being our Parliament.

Rwy’n croesawu’r datganiad gan y Cadeirydd a’r arfer newydd o sicrhau bod Cadeiryddion pwyllgorau yn adrodd i’r Cyfarfod Llawn. A gaf fi longyfarch pwy bynnag a feddyliodd am hynny fel syniad, oherwydd rwy’n credu ei fod yn helpu’r Cynulliad i wneud yn siŵr nad yw pwyllgorau’n gweithio mewn seilos bach, ond yn hytrach yn rhoi gwybod i weddill y Cynulliad yn union beth sy’n digwydd?

Wrth i ni symud o ddyrannu adnoddau yn unig i system lle mae incwm yn cael ei godi yn ogystal, mae angen i ni newid y ffordd y mae’r Pwyllgor Cyllid yn gweithio. Rwy’n cytuno â’r Cadeirydd ein bod angen protocol diwygiedig, sy’n diweddaru’r protocol cyfredol rhwng y Pwyllgor Cyllid a Llywodraeth Cymru. A gaf fi, ar y pwynt hwn, dalu teyrnged i’r cyn-Weinidog Cyllid a chyn-gadeirydd y pwyllgor hwn am y gwaith a wnaethant ar y protocol diwethaf? Credaf fod y ddwy ohonynt wedi gweithio’n dda iawn i geisio sicrhau bod y Pwyllgor Cyllid mewn sefyllfa i graffu ar y gyllideb a bod y protocol yn gallu gweithio’n effeithiol. Felly, rwy’n credu bod angen i ni fod yn ddiolchgar iddynt oherwydd bydd beth bynnag a wnawn yn y dyfodol yn adeiladu ar y gwaith a wnaeth y ddwy.

A yw’r Cadeirydd yn cytuno fod angen i ni ystyried a ddylid craffu ar drethiant a gwariant ar yr un pryd neu ar wahân, fel y maent yn ei wneud yn San Steffan? Ac a oes angen mecanwaith adolygu treth arnom i sicrhau bod y system drethiant ar gyfer codi refeniw yng Nghymru yn gweithio’n effeithiol?

Hoffwn ddiolch i’r Aelod hefyd am fod y cyntaf i ofyn cwestiwn i Gadeirydd pwyllgor, a byddaf yn sicr yn trosglwyddo ei longyfarchiadau i’r bobl oleuedig a feddyliodd am y syniad hwn. Hoffwn ychwanegu fy niolch innau hefyd i’r Cadeirydd blaenorol a’r Gweinidog cyllid blaenorol am eu gwaith yn hyn o beth. Mae llawer o’r hyn a ddywedais yn y datganiad yn adeiladu—fel y gŵyr, fel aelod o’r pwyllgor blaenorol—ar waith y pwyllgor blaenorol hwnnw.

Rwy’n credu iddo ofyn dau gwestiwn penodol i mi. Yn gyntaf, sut rydym yn ymdrin â threthiant a gwariant. Ie, rwy’n credu bod y broses o graffu ar hynny’n fater agored i’r pwyllgor a’r Cynulliad ei drafod. Yr hyn a fyddai orau gennyf fi fyddai ein bod yn gwneud y ddau beth gyda’i gilydd. Rwy’n credu eich bod yn edrych ar dreth a gwariant gyda’i gilydd. Rwy’n credu bod edrych arno yn ei gyfanrwydd yn ffordd well o wneud hynny, ond mae gan sefydliadau eraill ffyrdd eraill o’i wneud, fel y nododd, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y mae angen i ni ei gadw mewn cof, gan ddysgu o leoedd eraill, ond byth yn copïo lleoedd eraill, o reidrwydd.

Mae mecanwaith adolygu treth, rwy’n credu, yn bwynt diddorol. Rwy’n credu ei fod, mewn gwirionedd, yn mynd â ni at wraidd y rheswm pam fod trethi yn cael eu datganoli i Gymru. Nid swyddogaeth weinyddol yn syml ydyw, fel y byddai pobl efallai yn ei gredu, mae’n beth allweddol sydd, mewn gwirionedd, yn rhoi grym i Lywodraeth Cymru ac yn pweru atebolrwydd Llywodraeth Cymru, oherwydd am y tro cyntaf bydd gennym Lywodraeth sy’n gyfrifol am ran o’r refeniw y mae’n ei wario. Rwy’n credu y byddai unrhyw Lywodraeth, felly, eisiau proses ar gyfer adolygu’r refeniw treth a byddai ganddi fecanwaith ar gyfer y ffordd fwyaf effeithiol a’r ffordd fwyaf effeithlon o godi trethi. Rwy’n credu y bydd hynny’n cadw’r pwyllgor yn brysur iawn dros y pum mlynedd nesaf.

A gaf fi ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid am ei ddatganiad y prynhawn yma—y cyntaf o’i fath yn hanes y sefydliad hwn a datblygiad cyffrous? Hefyd, a gaf fi ddiolch iddo am ganiatáu i holl Aelodau’r Cynulliad gael golwg cynnar ar y datganiad cyn y Cyfarfod Llawn heddiw, sydd wedi osgoi’r shifflo papurau sy’n digwydd weithiau pan fo nifer y copïau o ddatganiadau llafar yn gyfyngedig? Mae’n bosibl fod hynny’n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn hoffi ei ystyried yn y dyfodol hefyd.

Mae sylwedd y datganiad yn hanfodol bwysig, fel y mae Simon Thomas wedi’i ddweud: datganoli pwerau treth a datblygu capasiti ariannol Llywodraeth Cymru a’r Cynulliad. Rydych yn gwneud y pwynt amlwg yn eich datganiad, Simon, fod yr ymgynghoriad wedi cael ei gyhoeddi cyn i randdeiliaid weld y cynlluniau gwariant—sy’n ddealladwy o ran amser, ond nid yn gwbl foddhaol. Pa fath o ddeialog, trafodaeth, y rhagwelwch y byddwn yn ei chael gyda rhanddeiliaid o hyn ymlaen i gael eu safbwyntiau pan fo’r wybodaeth honno ar gael yn iawn?

Fel y dywedwch, un flaenoriaeth allweddol yw ystyried newidiadau i broses y gyllideb, sef y rheswm dros adroddiad pwyllgor y pedwerydd Cynulliad yr oeddwn yn ymgyfarwyddo â’i gynnwys unwaith eto yn gynharach. A ydych yn fodlon fod yr argymhellion, y 12 argymhelliad, a wnaed yn yr adroddiad hwnnw—gwn nad dyna o reidrwydd yw ein cylch gwaith yn y Cynulliad hwn, ond a ydych yn hyderus fod yr argymhellion hynny’n cael eu dilyn, ar y cyfan o leiaf?

Fe sonioch am ddatganoli pwerau treth a’r Awdurdod Cyllid Cymru newydd. Cafwyd un neu ddau o gyfarfodydd, yn cynnwys Ysgrifennydd y Cabinet, ar sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru a phenodi cadeirydd dros yr ychydig wythnosau diwethaf. Pa ran y rhagwelwch y bydd y Pwyllgor Cyllid yn ei chwarae yn y broses barhaus o greu Awdurdod Cyllid Cymru ac o ddethol aelodau’r bwrdd, ac yn wir, y cadeirydd? Roeddem yno ar gychwyn y ddeddfwriaeth—a fydd gennym rôl barhaus yn goruchwylio sut y bydd Awdurdod Cyllid Cymru yn datblygu?

Ac yn olaf, rydych yn dweud eich bod yn gobeithio datblygu model o graffu ar y gyllideb sy’n sicrhau cymaint o amser â phosibl ar gyfer craffu’n ystyrlon ar Lywodraeth Cymru. Sut y bydd y model hwn yn gweithio? Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol nad mater o’r pwyllgor yn dod o hyd i’r amser yn unig yw hyn, mae hefyd yn fater o Lywodraeth Cymru yn dod o hyd i’r amser i gael ei harchwilio. Felly mae’n rhaid i’r ddwy elfen honno weithio ar y cyd. Ond diolch i chi am eich datganiad—y cyntaf o’i fath yn hanes y pumed Cynulliad.

Diolch i Nick Ramsay am ei gwestiynau, ac am ei groeso, yn amlwg, i’r broses hon. Rwy’n credu, yn gyntaf oll, o ran y rhanddeiliaid, ei fod wedi rhoi ei fys ar broblem barhaus, wrth gwrs, sef bod yr ymgynghoriad sydd gennym ar y gyllideb yn digwydd cyn i ni weld y gyllideb ei hun neu gyllideb ddrafft, ac yn wir, cyn i ni weld y rhaglen lywodraethu, na chafodd ei lansio tan ddoe. Yn ddelfrydol, byddech am sicrhau bod rhaglen lywodraethu’n cyd-fynd â dyraniad adnoddau, cyn creu rhyw fath o gyfres o argymhellion ynglŷn â’u priodoldeb, eu heffeithiolrwydd neu eu heffeithlonrwydd. Fodd bynnag, byddwn yn ymdrechu’n galetach fel pwyllgor i ymgysylltu â rhanddeiliaid ar ôl i ni weld y gyllideb ddrafft, o 18 Hydref ymlaen.

Soniais am yr ap Dialogue rydym yn mynd i’w ddefnyddio. Mae’n beth cymharol newydd o safbwynt y Cynulliad, ond mae wedi cael ei ddefnyddio dros yr haf, yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, i ymgysylltu ag unigolion gwahanol ac i ymgynghori. Mae’r ap yn caniatáu i bobl nid yn unig i ymateb, ond hefyd i ymateb i sut y mae pobl eraill wedi ymateb. Felly mae’n caniatáu trafodaeth iteraidd ar flaenoriaethau a syniadau. Felly rwy’n credu, ac rwy’n gobeithio, y bydd hynny’n cyfoethogi’r Pwyllgor Cyllid, yn ogystal â’r pwyllgorau eraill sy’n edrych ar yr hyn sydd gan bobl i’w ddweud am eu cylch gwaith hefyd. Ac mae gennym hefyd, fel y dywedais, gyfarfod ffurfiol â rhanddeiliaid ym Merthyr Tudful, ac rwy’n gobeithio y byddwch yn ei fynychu, yn ogystal ag ymgynghoriad ffurfiol. Felly, rydym yn ceisio taflu’r rhwyd ​​mor eang â phosibl i sicrhau cefnogaeth pobl.

Ond mae hynny mewn gwirionedd yn dibynnu ar y ffordd rydym yn symud ymlaen. Roedd yna gyfres o argymhellion, fel y sonioch, gan y pwyllgor blaenorol. Rwy’n hyderus fod ysbryd yr argymhellion hynny yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd. Mae angen rhywfaint o drafod a rhywfaint o gytundeb rhwng ochr y Cynulliad ac ochr y Llywodraeth, o ran yr union amserlen, pa bryd y bydd yn digwydd, sut y bydd y toriadau’n cael eu cynnwys yn rhan o’r amserlen, sut rydym yn ymdrin â hyn yn y Rheolau Sefydlog, fel bod gan y Llywodraeth yr hyblygrwydd cywir sydd ei angen arni i gynhyrchu cyllideb, ond mae gennym amser. A nod hyn i gyd—fel y bydd yn cofio o’r argymhellion—yw cynyddu’r amser ar gyfer craffu ar gynigion gwirioneddol, cynigion y gyllideb, a hefyd er mwyn caniatáu i bwyllgorau eraill gael dull mwy cydlynol o graffu ar y gyllideb eu hunain, gyda’r Pwyllgor Cyllid, o bosibl, â ffordd gyfeiriol ychydig yn fwy strategol o helpu’r pwyllgorau eraill hynny, pwyllgorau pwnc unigol, i wneud eu gwaith ar y gyllideb yn ogystal.

Nid oes unrhyw un wedi gofyn yn ffurfiol i mi fod yn rhan o unrhyw broses mewn perthynas â phenodi unrhyw aelodau o Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n sicr y bydd y pwyllgor yn awyddus i barhau i graffu ar yr awdurdod hwnnw a’r broses honno, ac rwy’n sicr y byddwn ninnau, ymhen amser, yn dymuno gwahodd aelodau a chadeirydd yr awdurdod i mewn i’w craffu ac i sesiynau lle y gallwn eu holi a gweld y dull a weithredir gan yr awdurdod cyllid newydd. Ond megis dechrau y mae hynny, wrth gwrs.

Credaf ein bod wedi ymdrin â model gwaith craffu wrth drafod sut y byddwn yn bwrw ymlaen ag argymhellion y pwyllgor blaenorol.

I warmly welcome the statement itself and the constitutional innovation that it represents, which also reflects the development of this institution as a parliament and takes us to the core of the statement: the need to review and amend the process of agreeing the budget, which, in comparison with many other Parliaments in the world, gives far too much power to the Executive and too little to this place. As I understand it, the Finance Committee has a right to make recommendations, but the Assembly has no power to amend the final budget motion, although this power does exist in unlimited ways in some Parliaments—I’m thinking of Congress in the USA, but, even in Westminster, there is a right to cut expenditure and, of course, to vary the tax recommendations through a finance Bill or a fiscal Bill, and, in Sweden, of course, the committees have the right to decide on the allocation of funding within particular areas of spend. Will the committee look at some of those options as we assess changes to Standing Orders?

And, secondly and finally, Presiding Officer, to what extent will the committee be able to look at the issue of the information provided to the Assembly so that we can achieve our scrutiny role successfully? The information is a little bit thin and a little bit superficial at present—that is, headings rather than spending at an individual programme level, and there’s no information about the expected performance against spend. We could look at best practice internationally in terms of budgetary transparency, for example, published by the OECD, and, in order to allow this Senedd to achieve its role effectively, shouldn’t we invest in specialist capacity similar to what Congress has—the Congressional budget office—that is independent of Government and accountable to us as an Assembly, which would be a basis for us to make our decisions based on more expert advice?

Thank you to Adam for those questions. I wouldn’t have expected any less than those very detailed and interesting questions from him, and it’s true to say—. There are three things, truth be told, that I think he had to say: first of all, the rather thin information that he described, and that has been a concern of committee members for several years now. Perhaps the most obvious one is when you look at the allocation of funding for the health service in Wales, which is just very simply put to health boards, and there’s no understanding then of how the funding is then used below that level. The committee has an interest in improving that information. That has to be done on a joint basis and in agreement with the Government, so it comes down to the protocol that we will be able to agree with the Government, but I also suggest that the other committees, the subject committees, have a role to request additional information. And, sometimes, indeed, by the time that those committees look at the budget, there is additional information available. I do hope that the two things that we’ve suggested, the protocol and the additional time, are going to add to the opportunities to draw down that information, but, at heart, Adam is asking for more information at the very beginning. I think the Finance Committee has heard that request and is eager to fulfil it.

The second part is what you will do with the information and whether there is a need for independent scrutiny of that, and, very interestingly, this arose in evidence from the Cabinet Secretary in committee this morning. Adam will know very well that there’s a budgetary framework agreement in Scotland, which means there has to be an independent budgetary office to report on the financial situation in order to have a voice on that in any dispute between the Scottish Government and the Scottish Parliament. And the same is true—the Member mentioned Congress, but the same is true in Canada as well. There will be, I think, a need to search for that and seek that independent voice in this process. Whether that comes from an independent office whether that comes from an independent office or other protocols with, for example, the Office of Budgetary Responsibility in London, using their resources and skills, we haven’t discussed in committee yet, but it certainly is something that we are aware of, and we are eager to lead on that discussion in this Assembly.

The final point—well, yes, it’s very interesting. When you look at the budget that is proposed, passing it or rejecting it are the options, of course. That’s what I was referring to at the end of my statement when I spoke about a financial or budgetary Bill. Of course, when you introduce a Bill, you can amend it and you can change it. There are very interesting questions arising from that. There’s no time to go through all of those, but there are very interesting questions about whether the Assembly could add to expenditure or just cut expenditure, whether the Assembly can increase taxes or just decrease taxes. There are different rules, as Adam Price will know better than I—there are different rules in different countries. But, in terms of the committee looking at this issue, I’m happy to confirm that we’ve had a meeting last week with the parliamentary budget office in Canada where this was a topic of discussion and where we discussed what Canada’s doing in terms of the federal parliament and regional, state parliaments. So, it’s a very live question, but, certainly, if this place is to grow into a proper Senedd for Wales, then we will have to, to all intents and purposes, have the budget introduced as a Bill that can be amended by Assembly Members.

May I also thank the Chair for outlining the committee’s priorities over the next year? It’s clear that we’re going to have a very busy autumn with this huge Bill on land tax devolution that we will be scrutinising, and we will also be scrutinising the draft budget, of course, and also there’s the possibility now of us scrutinising landfill tax, so there’s a huge amount of work in the pipeline.

Roeddwn yn awyddus iawn i ddod yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid am fy mod yn credu ei fod yn lle gwych i gael trosolwg o ble y mae’r Llywodraeth yn gosod ei blaenoriaethau ariannol, sy’n amlwg yn adlewyrchu ei blaenoriaethau gwleidyddol. Roedd rhagfynegiadau brawychus y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yr wythnos diwethaf ynglŷn â thoriadau i wariant cyhoeddus yn y dyfodol yn hynod o sobreiddiol. Ar ryw bwynt, credaf y bydd angen dull llawer mwy radical arnom o ran ein dull o ddarparu gwasanaethau pan fydd y toriadau hynny yn ein hwynebu. Mae iechyd, wrth gwrs, yn faes sy’n llyncu bron i hanner cyllideb Cymru, a hoffwn bwysleisio’r pwynt a wnaeth Adam Price: credaf fod gennym allu cyfyngedig i graffu yn y maes hwn yn yr ystyr mai’r byrddau iechyd sy’n gyfrifol am y gwariant manwl hwnnw, a chredaf fod hwn yn faes—rwy’n falch o weld eich bod yn cytuno bod angen i ni allu craffu’n well yn hynny o beth.

Credaf fod y gorgyffwrdd rhwng y Pwyllgor Cyllid a’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ddiddorol. I raddau helaeth, credaf mai’r gwahaniaeth yw bod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn edrych yn gyffredinol ar werth am arian ac effeithiolrwydd gwariant y Llywodraeth, ond mae ein cyfrifoldeb ni wedi ei gyfeirio’n fwy at wariant yn y dyfodol. Credaf fod yr wythnosau nesaf yn hollbwysig i’r Gweinidog cyllid yn y drafodaeth ar fframwaith ariannol Llywodraeth y DU. Hoffwn ofyn a gawn ni neilltuo amser i sicrhau y gallwn graffu ar unrhyw gytundeb y bydd y Gweinidog yn llwyddo i’w gael yn y cyswllt hwnnw. Rwy’n arbennig o awyddus i wybod am agweddau benthyca unrhyw gytundeb ariannol newydd. Hoffwn gael cadarnhad fod hynny’n rhywbeth y byddwn yn neilltuo amser ar ei gyfer.

Rwyf hefyd yn awyddus iawn, fel aelod o’r pwyllgor, i ystyried y rhagolygon ariannol tymor canolig a hirdymor ar gyfer Cymru. Er ein bod yn oes gadael yr UE, ac mae unrhyw ragolygon yn anodd ar hyn o bryd mewn perthynas â’r economi a fframwaith rheoleiddio a fframwaith masnach, credaf fod angen i ni edrych o ddifrif ar y newidiadau demograffig a fydd yn ein hwynebu yng Nghymru. Mae angen i ni wneud rhywfaint o gynllunio ariannol hirdymor a chredaf fod honno’n rôl yr hoffwn i’n pwyllgor ymgymryd â hi a hoffwn ofyn a fyddech yn cytuno â hynny. Edrychaf ymlaen at weithio gyda’r Cadeirydd a holl aelodau’r pwyllgor, gan fy mod yn credu bod y pwyllgor hwn yn hanfodol ar gyfer y Cynulliad.

Diolch i Eluned Morgan am ei geiriau caredig ac am dynnu sylw at ba mor brysur yr oeddem cyn gofyn i ni wneud rhagor o waith. [Chwerthin.] Credaf fod honno’n ffordd briodol iawn o symud ymlaen. Ar y pwynt cyntaf, os caf ddweud, drwy’r Llywydd, os oes un peth cadarnhaol wedi dod o’r datganiad cyntaf hwn, credaf ei bod yn amlwg fod aelodau o wahanol bleidiau wedi bod yn mynnu, neu o leiaf yn gofyn am ragor o wybodaeth am broses y gyllideb er mwyn craffu ar Lywodraeth Cymru a chredaf fod hynny ynddo’i hun wedi bod yn ffordd werthfawr o wyntyllu’r pethau hyn gan fod hyn yn ymwneud â gwell gwybodaeth ar gyfer gwneud penderfyniadau gwell. Yn sicr, nid pan fyddwn yn edrych ar broses y gyllideb yn y pwyllgor fydd hyn, ac nid yw’n ymwneud ag ymagwedd wleidyddol o reidrwydd; mae hyn yn ymwneud â chwestiynau allweddol a ofynnwyd ganddi, ac fel y dywedodd, cwestiynau a ofynnwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd, ynglŷn â phwy sy’n ysgwyddo’r baich hwnnw. Bydd yn ymwybodol o’r adroddiad—ac roeddwn yn awyddus i fynd i’r cyfarfod briffio gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid—pe byddem er enghraifft yn sicrhau diogelwch o 1 y cant neu 2 y cant i iechyd yng Nghymru, byddai toriadau i lywodraeth leol yn saethu i fyny i’r raddfa rhwng 10 y cant a 12 y cant a hyd at 17 y cant. Mae’n edrych yn eithaf brawychus. Dyma’r prif benderfyniadau sydd angen eu gwneud.

Fel Cynulliad ac yn ein strwythur pwyllgorau, ‘does bosibl na ddylem gynorthwyo’r Llywodraeth o leiaf i ddod o hyd i’r wybodaeth ar gyfer gwneud y penderfyniadau hynny ac er mwyn archwilio, gyda’r cyhoedd, sut y mae’r penderfyniadau hynny’n cael eu gwneud. Yn y pen draw, pan fydd y Llywodraeth yn gwneud penderfyniad, y Llywodraeth fydd yn atebol amdano, ond fel pwyllgor dylem daflu cymaint o oleuni â phosibl ar y broses honno.

O ran y berthynas gyda’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, mae’r Cadeirydd yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid ar hyn o bryd, wrth gwrs, sy’n helpu pethau. Bydd yn ymwybodol hefyd ar ôl bore yma ein bod ni, fel Pwyllgor Cyllid, yn gyfrifol am y refeniw gwirioneddol, neu’n hytrach, am amcangyfrifon Archwilydd Cyffredinol Cymru. Felly, mae gennym berthynas yn y fan honno. Ond yn gyffredinol, byddwn yn cytuno â hi—credaf fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ystyried gwerth am arian. Mae’n broses ddysgu ôl-weithredol, sy’n ddefnyddiol iawn wrth gwrs, ac sy’n denu cryn dipyn o sylw o bryd i’w gilydd, yn y ffordd y mae’n gwneud hynny, ac mae hynny’n anochel, ond credaf fod gennym ddull o weithredu sy’n edrych ymlaen ac yn cynllunio llawer mwy. Credaf fod angen i’r ddau ohonom—hynny yw, y ddau bwyllgor—weithio gyda’n gilydd yn hynny o beth.

Credaf fod y pwynt olaf, a’r prif bwynt, a wnaed ganddi, wrth gwrs, yn ymwneud â newidiadau cynllunio tymor canolig a hirdymor demograffig. Nid gwaith ar gyfer y Pwyllgor Cyllid yn unig fyddai hyn, bydd yn rhaid i’r holl bwyllgorau pwnc wneud rhywfaint o’r gwaith hwnnw hefyd. Ond cytunaf y dylem fod yn ei ystyried yn y tymor hir. Mae’n ddibynnol ar gael fframwaith ariannol sy’n ddigon cadarn i’r Cynulliad hwn gymeradwyo cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Cymru. Ymwneud â hynny y mae yn y bôn. Gwyddom ein bod yn dibynnu ar Lywodraeth Cymru i gyd-drafod â San Steffan ynglŷn â hynny. Cymerodd Llywodraeth yr Alban amser hir, neu yn hytrach cymerodd San Steffan amser hir—nid wyf yn hollol sicr pwy sydd ar fai, ond cymerasant amser hir. Cawsom gadarnhad yn y pwyllgor y bore yma, mewn sesiwn gyhoeddus, fod y Gweinidog yn cyfarfod yn fisol o leiaf â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Felly, mae yna broses ar y gweill, a chytunaf â’r Aelod y dylai’r Pwyllgor Cyllid roi ei farn ar y broses honno er mwyn helpu a llywio a dangos ac arddangos, i San Steffan yn enwedig, fod rhan gennym ninnau yn hyn fel Cynulliad cyfan.

Lywydd, a gaf fi eich llongyfarch chi a’r Pwyllgor Busnes am gyflwyno’r weithdrefn hon. Carwn pe bai wedi’i rhoi ar waith yn ystod y pedwerydd Cynulliad pan oeddwn yn Gadeirydd pwyllgor. Efallai fod cyswllt uniongyrchol â’r ffaith nad wyf bellach yn Gadeirydd y gellir ymddiried ynom yn awr i gyflawni’r fath waith craffu ac adborth yn y Siambr.

Credaf fod y ffordd y mae’r Llywodraeth yn cyflwyno ei chyllideb a’r dogfennau ategol yn brawf allweddol o ba mor agored yw unrhyw ddemocratiaeth. Credaf fod angen i’n gweithdrefnau ddarparu cymaint o dryloywder ac eglurder â phosibl. Credaf ei bod yn anochel fod cyllidebau’n heriol, ond mae modd cyflwyno gwybodaeth mewn ffyrdd anhryloyw iawn ac nid yw hynny o gymorth i neb, gan gynnwys y cyhoedd, y rhai sydd â diddordeb a’r sector dinesig. Roeddwn yn falch o glywed, gyda llaw, am ddatblygiad yr ap Dialogue. Rwy’n sicr y bydd yn ein cysylltu’n fwy eang â’r byd allanol, neu o leiaf â’r rhai hynny y tu allan yng Nghymru y bydd ein penderfyniadau yn dylanwadu arnynt.

Credaf fod atebolrwydd yn allweddol hefyd o ran caniatáu dadansoddi effeithiol, er mwyn gallu olrhain penderfyniadau cyllidebol o flwyddyn i flwyddyn—yn aml, mae’n anodd iawn gwneud hynny, gyda llaw—a sicrhau cymaint o gysondeb â phosibl hefyd o ran y ffordd y caiff gwybodaeth ariannol ei chyflwyno. Gwyddom fod llywodraethau yn fwystfilod pwerus ac nad yw o bwys pwy sy’n eu rhedeg, ond weithiau, un ffordd o osgoi embaras yw cyflwyno’r cyfrifon mewn ffordd ychydig yn wahanol i’r ffordd y gwnaed hynny yn y gorffennol, a gall fod yn anodd iawn eu dadansoddi. Yn anad dim, credaf fod angen amser arnom i drafod y mesurau hyn. Credaf fod gennym hanes eithaf da yn y Cynulliad hyd yn hyn, ond wrth gwrs, mae ein llwyth gwaith yn mynd yn fwy cymhleth a helaeth yn awr o ran ei gyfrifoldebau ariannol. Gobeithiaf na ddaw’r dydd pan fyddwn yn rhoi’r gilotîn i bethau ac yn lleihau’r amser ar gyfer craffu ac ystyried yn effeithiol. Yn olaf, a gaf fi ofyn i’r Pwyllgor Cyllid ystyried y ffyrdd rydym yn dadansoddi meysydd polisi cyhoeddus pwysig a’r cynlluniau y mae’r Llywodraeth yn eu cyflwyno mewn meysydd sy’n croesi ar draws adrannau. Gall fod yn anodd iawn gwybod faint o arian sy’n cael ei wario, er enghraifft, ar wella iechyd a lles meddyliol, gan fod cymaint o feysydd y Llywodraeth yn cael eu heffeithio, neu’n wir, enghraifft arall sy’n bwysig iawn i mi’n bersonol—plant sy’n derbyn gofal a rhai sy’n gadael gofal. Pan fo Llywodraeth yn cyhoeddi menter fawr mewn maes polisi cyhoeddus trawsbynciol, credaf fod honno’n adeg dda i’r Pwyllgor Cyllid wneud rhyw fath o amcangyfrif o beth yw cyfanswm y gwariant, sut y mae’n newid a pha mor effeithiol ydyw. Diolch.

Diolch i David Melding am ei gwestiynau, a chofiaf nad oeddwn yn ymwybodol ei fod yn gyndyn i roi ei farn yn y Cynulliad blaenorol ar unrhyw adeg, a chredaf ei fod wedi gwneud y gorau o’r cyfle, ond rwy’n falch iawn fod mwy o gyfleoedd eto yn awr i Gadeiryddion a phwyllgorau hysbysu’r Cynulliad.

Credaf ei fod yn nodi pwynt pwysig ynghylch olrhain newidiadau o flwyddyn i flwyddyn a gallu gweld pa mor effeithiol, fel y byddwn yn ei roi, yw rhaglenni’r Llywodraeth. Nid wyf yn credu mai pwyllgor cyfrifon yw’r Pwyllgor Cyllid, a chredaf ein bod yn well, o bosibl, pan nad ydym yn edrych arno fel ffordd o gadw cyfrifon, ond edrych yn hytrach ar y symiau cyffredinol—neu’n hytrach, y symiau gweddol flaenllaw—ac edrych ar effeithiolrwydd y gwariant, ac a oes digon o adnoddau ar gael i’r Llywodraeth gyflawni’r hyn y mae’n dweud ei bod yn bwriadu ei wneud. Ond rwy’n sicr yn cytuno, wrth i ni symud at y broses newydd hon, fod angen i ni ddeall, o dan ein Rheolau Sefydlog, sut y gallwn ddilyn y ceiniogau, neu o leiaf y degau neu gannoedd o filiynau, a sut y gellid gwneud hynny mewn ffordd sy’n gwneud synnwyr, gan ein bod yn gweld, er enghraifft, pan fydd y cyfrifoldeb gweinidogol am raglen yn newid, y gall ddiflannu o linell benodol a bod yn anodd iawn ei weld.

Credaf fod David Melding wedi rhoi ei fys ar un neu ddwy o ffyrdd allweddol eraill y gallwn wneud hyn, sef ystyried ac olrhain materion trawsbynciol. Fe sonioch am iechyd meddwl a phlant sy’n derbyn gofal; cytunaf â hynny. O safbwynt Cadeirydd y pwyllgor, byddwn hefyd yn ychwanegu Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 at hynny, deddf sydd bellach yn gyfrifoldeb i’r Gweinidog sy’n adrodd fwyaf i’r pwyllgor hwn, ond sydd, wrth gwrs, wedi ei chynllunio i effeithio ar wariant y Llywodraeth a’r ffordd y caiff adnoddau’r Llywodraeth eu defnyddio yn gyffredinol, ac nid yw’n perthyn yn hwylus i un pwyllgor. Felly, credaf fod rôl i rywbeth fel y Pwyllgor Cyllid gael trosolwg ar bethau fel Deddf cenedlaethau’r dyfodol ac amcanion tebyg gan y Llywodraeth sydd ‘â bwriadau da, ond gadewch i ni weld sut y maent yn cyflawni’. Mewn gwirionedd, mae’n ymwneud wedyn â pha un a yw’r Llywodraeth yn rhoi adnoddau tuag at yr hyn y mae’n dweud y dymuna ei gyflawni, o dan, dyweder, ei chwech neu saith amcan neu beth bynnag y bydd o dan Fil, neu Ddeddf fel y’i gelwir wedyn. Mae honno’n un ffordd glir y gall y Pwyllgor Cyllid helpu a chynorthwyo pwyllgorau eraill heb dresmasu ar gyfrifoldebau pwyllgorau eraill.

I thank the committee Chair. I have certainly learned a great deal from this afternoon’s statement, and it’s good to see the Cabinet Secretary was also here to listen to the committee Chair’s statement.

We now move to the Plaid Cymru debate, and I call on Llyr Gruffydd to move the motion.

Thank you very much, Presiding Officer. I move the motion in the name of Plaid Cymru, Plaid Cymru, of course, has called this debate this afternoon to note that it is now three years since the publication of Professor Sioned Davies’s report, commissioned by the Welsh Government, on the situation of Welsh as a second language in English-medium schools. The report’s conclusion, of course, was that it was the eleventh hour for Welsh second language. The report stated that the attainment levels of pupils was lower than in any other subject, and it went on to say that if this had been said about mathematics or English, there is no doubt that we would have seen a revolution. If we are serious, therefore, about developing Welsh speakers and seeing the Welsh language prosper, then we must change direction as a matter of urgency, before it is too late.

Now, just a few months earlier, the census had actually painted a picture in terms of a reduction in the number of Welsh speakers. A month after the publication of the report, the recommendations of the Welsh Government’s ‘Cynhadledd Fawr’, if you recall, stated that very substantial changes were needed in terms of Welsh taught as a second language. In August 2014, the First Minister himself said in his policy document ‘A living language: a language for living—Moving forward’ that there was a need, and I quote,

‘for all learners in Wales—whether they attend Welsh-medium or English-medium schools…to speak Welsh confidently.’

In November 2014, a whole year after the publication of Professor Davies’s report, Professor Davies herself expressed some concern that not much had happened with the report since its publication. Professor Davies said that, amongst all of the things that she suggested, there were things that could have been done overnight, but that there were other things, such as capacity building, that would take many years, according to her.

As I said in the report, it is the eleventh hour for Welsh second language. I don’t know what comes after the eleventh hour, but I would say that the clock has almost struck again, I think.

And that was a whole year after the publication of her report. We’re now three years on from the publication of the report and, to all intents and purposes, we’re still awaiting action.

Rather than moving away from the Welsh second language regime, what we saw earlier this year was Qualifications Wales consulting on the GCSE Welsh second language qualification and coming to the conclusion that they wanted to retain that for the time being, although the majority of respondents to the consultation said that it needed to be abolished—although, the Welsh Government’s policy, of course, is to abolish Welsh second language—and although academics, educators, organisations and institutions of all kinds want to see the abolition of the Welsh second language qualification.

Now, in fairness, Qualifications Wales says that this is a temporary step, but there is no clarity from the Welsh Government as to what is meant by ‘temporary’ in that context. So, I have to say that I do understand and sympathise with the concern and frustration that many have expressed that so much time has passed since the publication of Professor Sioned Davies’s report without any real action or determined action on this agenda, and then, of course, seeing Qualifications Wales, to all intents and purposes, seemingly continuing with the old regime. I understand, therefore, the suspicion as to whether that commitment is really there from the Welsh Government to change the situation in this area.

Now, of course, we should remind ourselves that the First Minister had stated in a letter to Cymdeithas yr Iaith Gymraeg that he and the previous education Minister had come to the same conclusion, and they were of the view that the concept of Welsh second language

‘creates an artificial difference, and we are not of the view that it offers a useful basis for making policies for the future.’

Despite all of that, I have to say that I am pleased to see in the Welsh Government amendment a statement saying that,

‘from 2021 the new curriculum will remove the distinction between Welsh and Welsh Second Language’

I welcome that, but I would like the Minister to confirm not whether the new curriculum and the new qualification will be available to everyone by 2021, but that it will be used and in place by 2021, and will be actually part of the examination process and, therefore, that the old regime will have been removed. That is the assurance that many are seeking, and Qualifications Wales among them, I’m sure.

Now, the second clause of the Welsh Government amendment isn’t quite as good as it is too vague and general, in my view. It actually scraps clauses 4(b) and 4(c) in the original motion, which talks about action, and then replaces that with a ‘notes’ amendment. Now, the Government likes to note a number of things, but what we want to see is action, of course.

We mention in the original motion the need to adopt measures, for example, to increase the number of education practitioners who teach through the medium of Welsh, but not only that, but increase the support for trainee teachers, serving teachers, classroom assistants and teaching practitioners and the need, of course, for additional resources to achieve that.

Now, the challenge of reaching the Government’s target of 1 million Welsh speakers is a considerable one, and effective and timely action does need to be taken. According to the annual report of the Government itself on their Welsh-medium education strategy, the increases in the number of those in receipt of Welsh-medium education is not adequate, and I don’t know that anyone would actually dispute that point. We have seen, since 2001, an increase of 0.1 per cent. Now, that isn’t the ambition and that isn’t the transformational educational landscape needed in order to reach that ambitious target of 1 million Welsh speakers. Someone told me that, at that rate of progress, it would take 800 years to ensure that all young people in Wales received Welsh-medium education. Now, I know that the wheels of government turn slowly, but surely not even the wheels of the Welsh Government turn that slowly.

Plaid Cymru and I are of the view that this is unacceptable. Educators within the sector are of the opinion that it is unacceptable, and, indeed, the Welsh Government policy itself states that this is unacceptable. So let us now take serious, determined steps to create this one Welsh-medium continuum. It’s not enough on its own, of course, but it is a key part of a broader strategy. If we do that, then perhaps we will succeed in reaching that target of a million Welsh speakers.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i gynnig gwelliant 1 yn ffurfiol, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Formally.

Diolch. Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the amendments in the name of the Welsh Conservatives.

May I thank Plaid Cymru for bringing this matter of Welsh as a second language back to the Chamber so soon in the Assembly term? The Government amendment shows that there are constraints, might we say, on your cosy relationship after all. But, by bringing it back so quickly, it shows that some things can be done quickly, and we support entirely the point that the Welsh Government has wasted time since Sioned Davies’s report. For that reason, we would prefer to support the motion without the Government amendment, if possible, because we are here to hold the Government to account, and to remind the people of Wales that young people are still entering and leaving our education system without the advantage that the system can give them, namely better Welsh language skills.

Also, deleting point 4 of the motion would mean refusing to face the central challenge, which is workforce skills. It’s impossible to say anything meaningful about the quality of qualifications, or to move forward in terms of the difference between Welsh second language and first language, unless you face the fact that teachers and education professionals have to achieve this. The capacity isn’t there yet to do that.

I would like to focus on these matters of quality and ability, and why we have tabled our amendments, as they stand, to focus on qualifications. The introduction of exams in 2020 or the following year means that anyone starting in year 7 this year or next year would sit those exams. They would have had experience of the English-medium primary sector as it is now. Despite the fact that the Welsh language has been a compulsory part of the curriculum at all ages since 1999, it is fair to say that many children will reach their secondary schools with a lack of skills, understanding and confidence to start Welsh language classes, as they would be for French classes. For some, they would consider this as another lesson in modern languages, rather than an opportunity to develop a core part of their identity and everyday skills.

So, my question for this cohort of young people is: how will the new curriculum help them to achieve a higher level than what has been in existence in the past? Their experience in primary school will be no different to that of the previous cohort, and that experience, individual young people’s talents, and the change in teachers’ expectations, I think, will mean that it would be unrealistic to expect this cohort to sit the same exam as their peers who have grown up through the Welsh-medium system.

This doesn’t mean that the content of the course in secondary school for Welsh as a second language can’t be challenging. But there’s no point having that discussion about a more challenging course included in a continuum, unless children arrive at secondary school having had more contact with the Welsh language, and it being a core part of their experience in primary school. I don’t want pupils to fail their exams in 2020 or 2021 because their earlier years in school have failed to prepare them. That’s why points 4(b) and 4(c) shouldn’t be deleted from this motion—because they are relevant to the primary sector as well.

There’s one problem with this motion, which is the timetable. If fundamental change for the role of Welsh language in our English-medium schools was to be implemented today, then those children wouldn’t sit GCSEs until 2027. They are the ones who have the chance to be able to sit the same exams as their Welsh-medium peers.

So, what’s going to happen to the exam in the meantime to protect its reputation and the number of people who pass it? Are we considering steps similar to the science GCSE, with a differential curriculum and exams, perhaps? I don’t know what those plans are at present, but this is not a long-term aim. The aim of our amendments today is to strengthen the message that, in order to normalise the Welsh language for everyone, to create an education system that can do this, and exams that reflect this aim, we have to start before children go to school. We have to include that workforce within points 4(b) and 4(c).

That was just a point to remind, in point 4. I’m coming to an end here. The Welsh language is a skill in the workplace, it is a communication skill and is part of our way of life. It doesn’t end at school. Thank you.

Diolch i chi am ganiatáu i mi gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Mae’r iaith Gymraeg yn fater pwysig. Tybed a fyddai wedi bod yn well treulio ychydig mwy o amser ar y mater hwn na’r hanner awr a ddyrannwyd. Rydym yn trafod gadael yr UE eto—mae fel ‘groundhog day’.

Cytunaf â’r egwyddorion sy’n sail i’r cynnig hwn, ond teimlaf efallai na fydd yn llwyddo i gyflawni ei fwriad yn llawn. Felly, byddaf yn cefnogi’r gwelliannau a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru, er fy mod yn cefnogi tri phwynt cyntaf cynnig Plaid Cymru. Rwyf wedi darllen y llythyr a dderbyniodd yr holl Aelodau gan Cymwysterau Cymru yn ofalus, ac rwyf hefyd wedi dilyn y dadleuon a gyflwynwyd heddiw gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg. Yn eu llythyr, dywed Cymwysterau Cymru:

‘wrth gyflwyno newidiadau sylweddol i gymwysterau rhaid sicrhau amser digonol i athrawon a dysgwyr i baratoi; gall newid cymwysterau yn frysiog greu anawsterau i athrawon ac i ddysgwyr a pheryglu llwyddiant unrhyw gymhwyster newydd.’

Nid wyf yn credu eu bod yn awgrymu 800 mlynedd, fodd bynnag, ond credaf ei fod yn adlewyrchu—os wyf wedi deall yn iawn—rhai o’r gwirioneddau a nodwyd gan Suzy Davies.

Yn fy ngalwedigaeth flaenorol, roeddwn yn cynllunio, dilysu, monitro a darparu cymwysterau. Yn fy marn i, ar sail y profiad hwnnw, yw mai’r allwedd i lwyddiant yw gosod y dysgwr yn ganolog i’r rhaglen rydych yn ei chreu; beth yw anghenion y dysgwyr, beth yw eu cymhellion, beth yw eu gobeithion ar gyfer y dyfodol? Teimlaf mai dyhead dros ein hiaith, ac nid o reidrwydd dros ein dysgwyr, sydd wrth wraidd pwynt (a) yn y cynnig. Mae’n ddyhead da sydd hefyd yn codi cwestiwn gwleidyddol: pam nad ydym wedi teithio’n bellach na lle’r ydym heddiw? Mae’n gwestiwn rhesymol i’w ofyn, a dylid ei ofyn i’r Gweinidog, ac yn wir, dylai’r Gweinidog ei ateb, ond nid yw’n gwestiwn sydd o gymorth i’r dysgwyr rydym eisiau eu cefnogi, yn fy marn i. Yn ymarferol, gallai pwynt 4(a) wneud y gwrthwyneb i’r hyn y mae’n ceisio ei gyflawni, sef pontio’r bwlch rhwng dyhead a chyflawniad ymarferol.

Dysgais y Gymraeg fel ail iaith hyd at lefel TGAU, yn ôl pan oedd ysgolion cyfrwng Saesneg, yn y bôn, yn rhoi dewis o dderbyn hynny neu beidio. Llwyddais gael gradd A, ond nid euthum ymlaen i astudio ar gyfer Safon Uwch yn y Gymraeg gan nad oedd yr hyder gennyf i astudio ymhellach. Rwy’n dal i deimlo nad yw’r hyder hwnnw gennyf o ran y Gymraeg. Mae’r ffaith fy mod yn rhoi’r araith hon heddiw yn Saesneg yn dangos methiant mwy hirdymor y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau i fynd i’r afael ag ef, a gofynnwn y cwestiwn heddiw: beth yn rhagor y gallwn ei wneud? Ond mae yna fater diwylliannol dwfn rwyf wedi’i weld yn aml yn fy nghymuned sy’n galw am ystyried yn drwyadl unrhyw ymyrraeth gan y Llywodraeth. I roi enghraifft i chi, pan glywaf Aelodau yn siarad yn y Siambr hon ac mae’n rhaid i mi godi’r clustffonau, rwy’n teimlo’n rhwystredig nad yw fy nealltwriaeth o’r iaith yn ddigon da ac mae’n deimlad na fydd siaradwyr Cymraeg rhugl o bosibl yn ei werthfawrogi bob amser yn y cyd-destun hwnnw. Ac eto, mae’n rhwystr cyffredin i ddysgu rydym oll wedi’i wynebu. Pan fo rhywbeth yn anodd, sut rydym yn cymell ein hunain, sut rydym yn osgoi rhoi’r gorau iddi a gwrthod rywbeth—yn yr achos hwn, yr iaith Gymraeg—sy’n rhy anodd i’w gyflawni?

Mae strategaeth addysgu a dysgu dda yn mynd i’r afael â’r her hon, ond mae hefyd yn cymryd amser i ddatblygu, weithiau drwy brofi a methu. Mae’r cynnig yn cydnabod hyn mewn rhannau, a gallech ddweud bod adrannau (b) ac (c) efallai yn cydnabod hyn o bosibl, ond wrth nodi 2018 yn derfyn amser ar gyfer llunio a datblygu’r cymhwyster, mae’n cyfyngu ar yr amser sydd gennym i ystyried dulliau asesu priodol. Nid wyf yn credu y bydd adnoddau ychwanegol, megis gwario arian ar hyfforddiant athrawon, yn ddigon ar eu pen eu hunain. Mae amser a datblygiad diwylliannol yn faterion allweddol hefyd.

Fel y dywedais, rwy’n cefnogi egwyddor y cynnig, ond yn realistig, teimlaf na allwn gyflawni’r nod ym mhwynt 4(a) cyn cyflawni’r diwygiadau angenrheidiol i’r cwricwlwm. Am y rhesymau hyn, byddaf yn cefnogi’r cynnig fel y’i diwygiwyd gan Lywodraeth Cymru, sydd ei hun yn ymrwymo i gyhoeddi amserlen realistig ar gyfer newid.

Thank you very much. I’m going to refer to point 3 in the motion, which is on the importance of the education system in its entirety to reach the Welsh Government’s target of a million Welsh speakers. I’m going to discuss Welsh-medium education, rather than the Welsh second language qualification as such. I do note that the Welsh Government, in the ongoing consultation on increasing the number of Welsh speakers to a million, does note, under the point on education, that:

‘We need to see a significant increase in the number of people receiving Welsh-medium education and who have Welsh language skills, as it is only through enabling more people to learn Welsh that we will reach a million speakers.’

Clearly, education is crucial for you as a Government too in this area.

Today, the vast majority of Welsh speakers do learn the language at school, while the vast majority of those who were born in the middle of the last century and prior to that did learn the Welsh language at home. This is information emerging from the report published by the Welsh Language Commissioner. One of the main reasons for this change is that language transfer at home isn’t as effective now as it has been in the past. It is not that Welsh-speaking parents are less likely to transfer the language; that isn’t the problem. It is that there are fewer families in which both parents speak Welsh. Therefore, if we are to reach this target of a million Welsh speakers, it is crucial that the number of children in Welsh-medium education does increase. Clearly, Welsh-medium education is far more likely to produce Welsh speakers than English-medium education, but, unfortunately, as we have already heard, the percentage of children in Welsh-medium education isn’t increasing. The percentage of Welsh-medium schools was lower in 2014-15 than it was in 2010-11, and the numbers of children educated through the medium of Welsh doesn’t appear to be increasing much either. Therefore, it is clear that we have to be far more ambitious.

We must actually scrap this inconsistency that exists across Wales in which you have a situation where, in Cardiff, out of 124 schools in the authority, only 19 are Welsh-medium or dual-stream schools. In Merthyr Tydfil, out of 28 schools in the authority, only three are Welsh-medium or dual-stream schools. This is in stark contrast to Gwynedd and Ceredigion, where almost all schools are either Welsh medium or bilingual—a total of 167 schools.

The Welsh in education strategic plans are therefore crucially important, and that’s why I raised the question earlier with the Cabinet Secretary for local government, because there are no targets contained within those strategies; therefore, they cannot be held to account, and, therefore, how can we make real progress? We must have realistic targets and realistic timetables, and it’s not me saying that; it was Alun Davies who said that this morning at a committee where I was in attendance. He seems to be agreeing again now, which is excellent.

It may be useful to go back to the recommendations made by the Children, Young People and Education Committee in the previous Assembly—there were 17 very important recommendations that actually do provide a way forward in terms of Welsh-medium education. For example, No. 13:

‘The Minister should use the powers available to him under existing legislation to intervene where local authorities are failing to deliver their WESPs.’

That’s just one recommendation; there are many other excellent recommendations contained here.

So, certainly, we need to raise our game in terms of Welsh-medium education or we will never reach that very laudable target of a million Welsh speakers. There’s a huge amount of work to be done, and we need to drill right down in order to ensure that there is real action. Thank you.

Rwy’n cymeradwyo’r teimladau a nododd Hefin David yn ei araith, a theimlaf yn debyg iawn iddo, oherwydd bûm yn ddigon anlwcus, pan oeddwn yn yr ysgol, yn ôl yn y 1960au, i wynebu dewis annymunol yn 14 oed: parhau i astudio’r Gymraeg neu newid i Almaeneg. Ar y pryd, penderfynais newid i Almaeneg. Y canlyniad yw y gallwn wneud araith weddol dderbyniol yma yn Almaeneg, ond yn anffodus, ni allwn wneud yr un peth yn Gymraeg. Ond erbyn diwedd fy nghyfnod yn y lle hwn gobeithiaf y byddaf yn medru’r iaith yn weddol rugl.

Bydd UKIP yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw, a gwelliannau’r Ceidwadwyr hefyd, a byddwn yn gwrthwynebu gwelliant y Llywodraeth, gan fod gwelliant y Llywodraeth yn cael gwared ar y teimlad o frys yn y cynnig, a dyna sydd ei angen arnom yn awr. Fel y dywedodd Llyr Gruffydd yn ei araith, mae’r unfed awr ar ddeg ar yr iaith Gymraeg, ac er bod cyfrifiad 2011 wedi dangos rhai arwyddion calonogol yn y tablau haeniad oedran, y bobl iau sy’n gallu siarad yr iaith, ac arolygon dilynol yn 2013, mae’r rhain yn hunan-ddetholus, ac ni ellir ymddiried yn llwyr yn y ffigurau hynny.

Yn yr Eisteddfod eleni, dywedodd yr archdderwydd na fyddai gennym unrhyw beth heb yr iaith. Nid oeddwn yn cytuno ag ef yn llwyr os cymerwch hynny’n llythrennol, ond gwn beth oedd yn ei olygu, a chytunaf â’i deimladau, gan fod iaith yn un o’r arwyddion o dras cenedl. Mewn gwirionedd, dyna sy’n gwneud y genedl Gymreig yn wahanol, ac mae’n asgwrn cefn hanfodol i ymdeimlad cenedlaethol yng Nghymru. Rydym yn ffodus yn hynny o beth o gymharu ag Iwerddon. Crefydd yw hanfod eu cenedlaetholdeb hwy wedi bod, ond yng Nghymru credaf fod yr iaith yn un o’i brif nodweddion, a chymeradwyaf hynny. Cymeradwyaf yr uchelgais i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a chymeradwyaf hefyd y cam i benodi’r Gweinidog i’w swydd. Fel unigolyn cadarn ac ymosodol, ef yw tarw dur y weinyddiaeth, ac os gall unrhyw un gyflawni’r amcan hwn, ef fydd hwnnw, ac rwy’n dymuno pob llwyddiant iddo.

Y broblem fawr sy’n ein hwynebu yng nghyd-destun globaleiddio, wrth gwrs, yw goruchafiaeth y Saesneg yn fyd-eang a bygythiad hynny i’r holl ieithoedd llai neu leiafrifol. Dyna’r anhawster ymarferol y mae’n rhaid i ni ei wynebu yng Nghymru, ond yr hyn sy’n rhaid i ni geisio ei sicrhau yw bod y Gymraeg yn dod yn iaith y buarth, yn iaith hamdden ac iaith y cartref, gan mai felly y mae sicrhau ei chadwraeth a’i chynnydd.

Mae’n ddadl fer iawn. Cytunaf â Hefin David—roedd yn haeddu llawer mwy na 30 munud. Nid wyf yn dymuno mynd â gormod o amser, ond rwyf am gofnodi bod UKIP yn llwyr gefnogi’r teimladau sy’n sail i’r cynnig a drafodir heddiw, a gobeithiaf y byddwn yn cael cyfleoedd eraill i archwilio’r pethau y gofynna’r cynnig amdanynt ar achlysur arall.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Alun Davies.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I also add my thanks to Llyr and to Plaid Cymru for finding the time to hold a discussion on this issue this afternoon. The Government will be supporting all of the amendments this afternoon, not because we think these slow down the progress that we are making, but because we want to emphasise where there is agreement around the Chamber this afternoon. I think that there is a great deal more agreement than the debate has perhaps reflected up till now. I will try to emphasise, in the time that I have, where that agreement lies.

Sian Gwenllian and Suzy Davies have emphasised the importance of education in the new strategy we will be launching next year. I agree with you that education is vitally important to reach the target of a million Welsh speakers. Sian Gwenllian has asked whether I would intervene if there were to be schemes that came before us that were insufficient. The answer is that I would intervene. I have made that entirely clear in the Chamber, and Kirsty Williams will be making that clear with the local authorities when they meet tomorrow. We are serious when we talk about creating a million Welsh speakers over the coming years, and we are serious about how we are going to achieve that. And when I say that we’re serious, I do listen to Hefin David’s words, and I listen to what he said about the culture that we’re working within. It’s very important to acknowledge that it’s not the Wales that we would all want to see, but Wales as it is today that we’re working with. That involves moving from where we are at present, with a kind of speed and progress that we want to make, and the speed that we can achieve, accepting where we are today.

There is no disagreement in this Chamber about Sioned Davies’s report. There’s no disagreement that we do have to move from a situation where Welsh as a second language is not succeeding to create Welsh speakers. And we have to move to a continuum of teaching Welsh from the early years to the end of the school period.

We have to move from where we are to where we want to be. The debate that we are having, I think, is how we achieve that, not, perhaps the timetable, because we all know—and to answer Llyr’s question in his opening speech—that we will be moving towards a new curriculum in 2021, and we will be moving towards looking at the kinds of qualifications that we have at that time to see what kind of qualifications we will need for the future. So, we will be considering those issues in 2021.

So, what do we do from today and until 2021? I think that we have to develop the workforce to enable us to ensure that we can expand the provision of teaching of the Welsh language for it to happen in more depth than it has in the past. We have to ensure that we have the resources in the workforce and in schools in order to achieve that. We have to change the curriculum and change the way that we have been teaching. We are changing the curriculum, and I do think that the letter that we have all received from Qualifications Wales does assist us with that, because it shows that we are changing, and changing next year, how Welsh is going to be taught.

All of us—. I do appreciate Hefin’s words, and I had the same kind of options and choices that faced Neil Hamilton. I left school with no Welsh—I wasn’t able to sing ‘Hen Wlad fy Nhadau’. No child, I hope, will face that kind of situation after the changes that we want to see coming into force. So, we have moved on this, and we are making progress. We are going to ensure that there are realistic targets. We could debate now what is realistic and what is unrealistic. I accept that, and I do look forward to that debate. But I do want to be entirely clear that Welsh as a second language will not be a part of the new curriculum. There will be a continuum of Welsh teaching in the new curriculum. Before we move towards that new regime, I do hope that the children of Wales won’t be failed over the interim period, because we are going to emphasise speaking and using the Welsh language, not just learning from books, but speaking Welsh, using the Welsh language, feeling confident to use the Welsh language, having opportunities for people to improve their Welsh to ensure that people and children leaving school feel that they are able to use the Welsh language. We are going to be doing that from next year onwards.

The name, perhaps, won’t please everyone at all times, but I would ask those who are concerned about these things to look at the content and to look at the curriculum. When we do that, I think that there will be more agreement than some might think.

So, I do hope this afternoon—. I am very pleased that we have had the opportunity to debate and consider this issue, and I do hope that we will have an opportunity to do that very soon again. But, please, let no-one leave this debate thinking that there isn’t a commitment by this Government to change the way that the Welsh language is being taught in English-medium schools in Wales. There’s no way that we are going to let the children of Wales leave school unable to speak Welsh.

Diolch. Galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb yn gryno i’r ddadl.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you to all the Members who have contributed to the debate. Thank you also for the support for the intention behind the motion—the difference is, of course, in how we go about this, as the Minister has said, and at what pace the various different elements are brought together. Of course, that makes it even more distressing to think that three years have passed and we’re still waiting for the Government to tell us what their plan is and what their timetable is. Just imagine how much capacity building could have happened in that three-year period in order to take us closer to our target. But I do accept what the Minister said, and I’m sure that the passion in his voice will be reflected in the way in which this Government will actually take action in this area.

I hear what Hefin David has to say, and I thank him for his contribution. I think he’s quite right in saying that perhaps there hasn’t been enough focus on the learner—in terms of the motion, but more broadly, too. But, of course, what I see is the Robert Hill report in 2013 stating that only in around one school in 10 do pupils make excellent progress in acquiring Welsh second language skills. And that was even before Professor Sioned Davies’s report. Well, that regime is letting learners down, and that’s what makes me impatient to see the change that we do need.

I agree 100 per cent with Sian Gwenllian that the Welsh in education strategic plans do have a lot to answer for, and I’m pleased to hear that the Minister would be willing to intervene. Of course, what we want is to get to a point where there is no need for intervention, because the legwork would have been done, as those plans are being drawn up. So, we look forward to getting to that point. We could be three years closer to our objective, but we are not. I hear the Minister’s comments, and I do hope that this debate will at least have ensured that we have had those commitments and that they have now been made a little more robustly than they have perhaps been in the past. So, thank you all for your contributions.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, byddaf yn gohirio’r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sef dadl arall gan Blaid Cymru, ar aelodaeth o farchnad sengl Ewrop. Galwaf ar Adam Price i gynnig y cynnig. Adam.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Un nod syml sydd i’r cynnig un llinell hwn: rhoi rhywfaint o eglurder i’r sefyllfa gyfredol o ran polisi’r Llywodraeth ar adael yr UE. Rydym wedi gweld polisi sy’n ddryslyd, yn anhrefnus ac yn gwbl wag o unrhyw hygrededd. Mae’n amlwg y bydd hynny’n arwain at ganlyniadau hynod o niweidiol i fuddiannau pobl Cymru wrth i ni wynebu un o’r heriau mwyaf y mae unrhyw un ohonom wedi eu hwynebu yn ystod ein bywydau.

Gyda’r ymgais ddiweddaraf gan y Prif Weinidog, nid yw’n gymaint o dro pedol ganddo ag o birwét bob tro y saif ar ei draed. Ar ôl yr ymgais ddiweddaraf i egluro, yn y ‘Western Mail’, roeddwn yn fwy dryslyd nag erioed. Ymddengys nad oes ots beth rydym yn ei alw, felly gallwn ddweud beth a fynnwn, fel y mae ef yn ei wneud yn aml. Mae’n debyg ei fod o blaid mynediad i’r farchnad sengl, ac nid aelodaeth. Wel, i ddyfynnu’r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, mae mynediad at y farchnad sengl yn gysyniad sydd bron â bod yn ddiystyr. Mae gan bob gwlad Ewropeaidd fynediad i’r farchnad ac ati o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd. Mae’n ymwneud â thelerau darparu’r mynediad hwnnw. Mae aelodaeth o’r farchnad sengl, fel y mae’r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi’i ddweud, yn golygu dileu rhwystrau i fasnach mewn ffordd nad oes unrhyw gytundeb masnach, undeb tollau neu gytundeb masnach rydd presennol yn gallu ei chynnig.

Rwy’n ei chael hi’n rhyfedd, ac nid wyf yn deall yn iawn pam fod y Prif Weinidog wedi ochri â’r rhai sy’n cefnogi telerau llym wrth adael yr UE—gydag UKIP a David Davis—yn erbyn Prif Weinidog yr Alban a Maer Llundain, sy’n gadarn o blaid aelodaeth o’r farchnad sengl. Hyd yn oed yn fwy rhyfedd, efallai, mae’r Prif Weinidog hefyd wedi ochri â Jeremy Corbyn, sydd hefyd wedi dweud ei fod yn erbyn aelodaeth o’r farchnad sengl. Dyma oedd gan ei wrthwynebydd, Owen Smith, i’w ddweud am y farn honno, a rennir bellach gan Lywodraeth Cymru:

Bydd degau o filoedd o aelodau’r Blaid Lafur ac undebwyr llafur yn bryderus wrth glywed ei bod yn ymddangos bod Jeremy Corbyn yn cytuno â David Davis nad yw ein haelodaeth o’r Farchnad Sengl yn werth ymladd drosti.

Wrth gwrs, rydym wedi gweld y cysyniad ffug hwn o fynediad i’r farchnad sengl heb ryddid i symud yn cael ei gyflwyno fel polisi, ac eto, hyd yn oed yn yr ychydig ddyddiau diwethaf, rydym wedi clywed llu o leisiau—y bobl a fydd yn penderfynu mewn gwirionedd ar y cytundeb terfynol ar gyfer gadael yr UE—yn dweud bod hyn yn amhosibl o safbwynt geowleidyddol. Mae Jean-Claude Juncker, Llywydd y Comisiwn, wedi dweud hynny yn ystod y dyddiau diwethaf; mae Guy Verhofstadt, prif drafodwr Senedd Ewrop, a fydd â phleidlais ar y cytundeb gadael, wedi dweud y byddai’n rhaid i’r DU dderbyn rhyddid i symud os yw eisiau mynediad i’r farchnad sengl. Mae’r gwledydd Visegrád yng nghanolbarth a dwyrain Ewrop—pedair ohonynt—wedi dweud y byddant yn rhoi feto ar unrhyw gytundeb gadael a fydd yn atal rhyddid eu dinasyddion i symud. Mae Taoiseach Iwerddon wedi dweud na fydd yr UE yn caniatáu mynediad rhydd i’r farchnad sengl heb ryddid i symud ar y naill ochr a’r llall. A dywedodd Prif Weinidog Malta—a fydd, gyda llaw, yn Llywydd yr Undeb Ewropeaidd pan fydd y trafodaethau ynglŷn â gadael yr UE yn dechrau—nad yw’n credu bod yna unrhyw sefyllfa y gellir trafod mynediad i’r farchnad sengl heb ryddid i symud.

Realiti hyn, wrth gwrs, yw bod safbwynt presennol Prif Weinidog Cymru yn hynod o niweidiol i Gymru. Mae Llywodraeth Japan wedi dweud yn glir fod busnesau Japaneaidd yn y DU wedi buddsoddi yma gan gredu y byddent yn gallu masnachu â gweddill yr UE ar yr un telerau ag unrhyw le arall yn Ewrop. Os nad ydym yn aelodau o’r farchnad sengl, o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd, byddwn yn colli mynediad at Horizon 2020 ac Erasmus. Nid wyf yn ei ddeall.

Y rheswm pam mae’r Prif Weinidog wedi dweud ei fod yn mabwysiadu’r safbwynt hwn yw oherwydd rhyddid i symud. Ac unwaith eto, ystyriaf fod hyn yn rhyfedd iawn, oherwydd, fel y nodwyd yn y Siambr, ar 24 Mehefin, y diwrnod ar ôl y canlyniad, dywedodd y Prif Weinidog, ac fe’i dyfynnwyd ar ITV a Wales Online, ac ar wefan Julie Morgan, fod cadw rhyddid pobl i symud yn un o’i linellau coch. Roedd hynny ar 24 Mehefin, y diwrnod ar ôl y canlyniad. Gofynnais i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid pa bryd y newidiodd y polisi; ni chefais ateb. Gwiriais y datganiad gwreiddiol i’r wasg, ac mae’n wir nad oedd y datganiad ar wefan Llywodraeth Cymru—nid oedd y trydydd o’r chwe blaenoriaeth ar 24 Mehefin yn crybwyll rhyddid i symud. Ond—un o ryfeddodau bod yn ddwyieithog—gwiriais y fersiwn Gymraeg, sy’n sôn am ryddid i symud o dan y trydydd pwynt mewn gwirionedd, yn rhyfedd iawn. A yw hyn yn achos o ddatblygu polisi’n ôl-weithredol? Rydych yn newid eich meddwl, ac felly’n mynd yn ôl ac yn newid y polisi a’r datganiad i’r wasg a gyhoeddwyd ar y pryd.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae’r Llywodraeth yn awr wedi cadarnhau eu bod wedi newid y datganiad gwreiddiol i’r wasg, a oedd yn cynnwys ymrwymiad i ryddid i symud, a’u bod wedi anghofio newid y fersiwn Gymraeg. Yn ogystal â bod yn gamarweiniol, maent yn ddi-glem hefyd. Am gyfuniad i’w gael yn y Llywodraeth ar yr adeg hon. Gofynnais i Weinidog y Cabinet pryd y newidiodd y polisi. Wel, gwyddom yn union pryd bellach. Oherwydd aeth y datganiad gwreiddiol i’r wasg, yn Saesneg hefyd, a oedd yn cynnwys ymrwymiad i ryddid i symud, allan am 9.20 y bore ar 24 Mehefin, ac fe’i cywirwyd am 10.20 y bore. Felly, yn ystod y cyfnod hwnnw o 44 munud, cawn ein harwain i gredu—. Yn ôl pob tebyg, roedd yna gyfarfod Cabinet, onid oedd? Yn ôl pob tebyg cafwyd trafodaeth gydag aelodau eraill y grŵp Llafur, a chydag aelod y Democratiaid Rhyddfrydol o’r Llywodraeth. Ni chyflwynwyd polisi ar fater sylfaenol gerbron y Cynulliad hwn; cafodd ei newid drwy ddictad mewn 44 munud. Nid dyna’r ffordd i redeg Llywodraeth mewn perthynas ag unrhyw beth, yn enwedig yng nghyswllt un o’r heriau pwysicaf sy’n wynebu ein pobl yn y genhedlaeth hon, mae’n debyg.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1 yn enw Paul Davies.

Cynigiaf welliant 1, gan nodi pa mor bwysig yw cael mynediad i Farchnad Sengl yr UE i economi Cymru; gan alw am eglurder o ran safbwynt Llywodraeth Cymru ynghylch caniatáu i bobl symud yn rhydd rhwng y DU a’r UE ar ôl i’r DU adael yr UE; gan groesawu’r diddordeb mewn sefydlu cytundebau masnach newydd rhwng y DU a gwledydd eraill ar draws y byd; a chan alw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau’r fargen orau i Gymru.

Fel y clywsom, ymddengys bod Carwyn Jones wedi anghofio ei ymrwymiad i gadw’r rhyddid i bobl symud. Roedd ei ddatganiad ar 13 Medi yn galw am barhau mynediad i’r farchnad sengl i nwyddau a gwasanaethau. Ond roedd ei ddatganiad ar 24 Mehefin wedi mynd ymhellach, pan ddywedodd,

mae’n hanfodol i’r Deyrnas Unedig gynnal trafodaethau i gadw mynediad at y 500 miliwn o gwsmeriaid yn y Farchnad Sengl, a pharhau i ganiatáu i bobl symud yn rhydd.

O ystyried bod yr UE yn mynnu bod aelodaeth lawn o’r farchnad sengl Ewropeaidd yn galw am ryddid i symud nwyddau, gwasanaethau a phobl, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau, felly, ei fod bellach yn ceisio mynediad yn hytrach nag aelodaeth lawn?

Fel y nodais yr wythnos diwethaf, ddau fis yn ôl, cyhoeddodd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Adael yr Undeb Ewropeaidd fod gan y DU 10 o gytundebau masnach yn yr arfaeth eisoes ar gyfer y cyfnod wedi i Brydain adael yr UE. Dywedwyd wrthym y byddem yng nghefn y ciw am gytundeb masnach gyda’r Unol Daleithiau, ond ymddengys bellach ei bod yn bosibl y ceir cytundeb rhwng y DU ac UDA cyn y ceir cytundeb rhwng yr UE ac UDA. Mae’n bosibl fod yr un peth yn wir am Ganada, sy’n sicr â mwy o ddiddordeb mewn cytundeb dwyochrog â Llundain nag mewn dadleuon diddiwedd â diffyndollwyr cyfandirol. O Awstralia i Uruguay, mae gwledydd yn awyddus iawn i arwyddo cytundebau masnach â’r Deyrnas Unedig.

Pan ymwelodd Theresa May â Chymru am y tro cyntaf fel Prif Weinidog ym mis Gorffennaf, dywedodd ei bod am i Lywodraeth Cymru fod yn rhan o’r trafodaethau ynglŷn â gadael yr UE. Yn amlwg, rydym yn cefnogi hynny’n fawr. Felly, gadewch i ni ddod at ein gilydd i hyrwyddo mentrau megis ymgyrch New Opportunities Cymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad Cymru i sicrhau bod ffermio, yr economi wledig a’r amgylchedd yng Nghymru yn cael eu trin fel blaenoriaeth wrth i’r DU baratoi ar gyfer gadael yr UE. Maent yn optimistaidd ac yn gweld potensial sylweddol i wneud pethau’n well, ond er mwyn gwneud hyn, maent yn galw ar Lywodraethau Caerdydd a San Steffan i weithio gyda’i gilydd i flaenoriaethu amaethyddiaeth ac allforion bwyd mewn trafodaethau ar adael yr UE a thrafodaethau masnach, a gwella diogelwch i ddefnyddwyr a’r amgylchedd, gan leihau’r baich ar fusnesau.

Pan bleidleisiodd pobl i adael yr UE ar 23 Mehefin, roeddent yn pleidleisio dros reolaeth. Mae hynny’n golygu mai mater i bobl Prydain a Chymru, a’r Seneddau a’r Llywodraethau y maent yn eu hethol, yw’r hyn y mae Prydain yn ei wneud ar ôl i ni adael yr UE. Nid yw’r broses hon yn ymwneud â dewis pa rannau o’n haelodaeth o’r UE rydym yn eu hoffi ac yn awyddus i’w cadw; mae’n ymwneud â chreu rôl newydd i ni ein hunain yn y byd—cytundeb wedi’i lunio’n bwrpasol ar ein cyfer ni, nid cytundeb parod. Nid cytundeb fel un y Swistir neu gytundeb fel un Norwy fydd hwn, nac unrhyw wlad arall y gallwch feddwl amdani; bydd yn gytundeb ar gyfer y DU. Mae Prydain yn genedl feiddgar sy’n edrych tuag allan, neu a ddylwn ddweud ‘teulu o genhedloedd’? Mae’n bumed economi fwyaf yn y byd; yr economi fawr a dyfodd gyflymaf ond un drwy’r byd y llynedd, ac sydd ymysg y chwe gwlad orau yn y byd fel lle i wneud busnes, gyda chyflogaeth ar ei lefel uchaf a bron ddwy ran o dair o’r diffyg wedi ei dorri ers ei uchafbwynt yn 2010. Felly, gallwn fod yn hyderus ynglŷn â chryfderau sylfaenol economi’r DU ac yn optimistaidd am y rôl y byddwn yn ei chreu ar gyfer y DU a Chymru, gan adeiladu ar ein cryfder fel undeb gwych o genhedloedd sy’n masnachu yn y dyfodol.

Bydd y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd a byddwn yn creu perthynas newydd â’r Undeb Ewropeaidd. Bydd y berthynas newydd honno yn cynnwys rheolaeth dros ryddid pobl i symud o’r UE i’r DU, ond bydd hefyd yn cynnwys y cytundeb cywir o ran masnachu nwyddau a gwasanaethau. Dyna sut i fynd ati. Dywedodd Theresa May wrth Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig ddoe ein bod wedi ymrwymo i roi mwy o reolaeth i bobl Prydain ar y penderfyniadau sy’n effeithio arnynt wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Dywedodd hefyd nad oedd y DU wedi pleidleisio’n fewnblyg wrth gefnogi’r syniad o adael yr UE, ac na fyddai’r DU yn troi cefn ar ein partneriaid yn y byd. Amen i hynny.

Credaf ei bod yn werth ailadrodd nad oeddem yn dymuno gadael yr UE, ond roedd y rhan fwyaf o bobl Cymru yn anghytuno, ac er fy mod yn cydymdeimlo’n fawr â chynnig Simon Thomas ar ran Plaid Cymru, gan nodi pwysigrwydd aelodaeth o’r farchnad sengl Ewropeaidd, sydd wedi bod yn hynod o bwysig i economi Cymru, roedd canlyniad y refferendwm yn glir. A’r unig ffordd y gallwn fod yn aelodau o’r farchnad sengl Ewropeaidd yw drwy fod yn aelodau o’r Undeb Ewropeaidd. Felly, ni allwn gefnogi’r cynnig. Rydym yn cefnogi gwelliant Paul Davies, gan fod mynediad at y farchnad sengl yn rhywbeth y mae’r Prif Weinidog wedi dweud dro ar ôl tro ein bod yn ei gefnogi—mynediad llawn a dilyffethair.

Ond mae’n eironig gweld y Torïaid yn gofyn i Lywodraeth Cymru am eglurder. Nid yw Llywodraeth y DU yn rhoi unrhyw eglurder i ni. Hwy sydd wedi ein rhoi ar y llwybr i adael yr UE; hwy sydd wedi methu cynllunio ar gyfer yr hyn a fydd yn digwydd nesaf. Nid oeddem eisiau gadael. Buom yn rhybuddio am y canlyniadau economaidd. Rhybuddiodd y Prif Weinidog y byddai Cymru ar ei cholled pe baem y tu allan i’r farchnad sengl. Cawsom addewidion gan ein Hysgrifennydd Tramor, Boris Johnson, y byddem yn ffynnu y tu allan i’r UE. Ei gyfrifoldeb ef a Phrif Weinidog y DU yn awr yw egluro’n union sut y gallwn wneud hynny.

Fy mhryder yw sut yr awn i’r afael â’r anfodlonrwydd sylfaenol a daniodd y bleidlais i adael. Yn fy marn i, bloedd o boen oedd y refferendwm. Roedd pleidleiswyr y siaradais â hwy yn Llanelli wedi cael llond bol ac yn meddwl nad oedd ganddynt unrhyw beth i’w golli. Ers datganoli, rydym wedi llwyddo i sefydlogi perfformiad economaidd Cymru ond rydym wedi bod yn nofio yn erbyn llif y model economaidd sy’n crynhoi cyfoeth yn ne-ddwyrain Lloegr ac yn dibynnu arno i ddiferu i lawr i rannau eraill. Mae’r dull hwnnw wedi methu. Roedd y bleidlais i adael yn brotest yn erbyn hynny lawn cymaint ag yr oedd yn brotest yn erbyn yr UE. Gallem ddefnyddio gadael yr UE fel sbardun i ddatblygu strategaeth economaidd radical sy’n mynd i’r afael â chanlyniadau tebygol gadael yr UE, ac sy’n ailsefydlu Cymru fel ffwrnais orllewinol o arloesedd a diwydiant.

Mae’r chwyldro digidol yn trawsnewid y byd rydym yn byw ynddo yn gyflymach nag erioed. Mae’n rhaid i ni fanteisio ar y cyfleoedd a gyflwynir neu byddwn yn cael ein gadael ar ôl. Mae angen i ni adeiladu ar yr hyn sydd gennym. Mae gwaith yr Athro Karel Williams ar yr economi sylfaenol wedi ei seilio ar ei astudiaeth o’i dref enedigol, Llanelli. Efallai nad ydynt yn sectorau deniadol, ond mae llawer y gallwn ei wneud gyda’r pethau bob dydd: bwyd, ynni a gofal iechyd. Mae cwmnïau mawr preifat yn dominyddu’r sectorau hyn bellach. Dyma ble mae angen i ni adfer rheolaeth; nid chwalu rheolau masnach y dibynnwn arnynt, ond adfer rheolaeth ar ein heconomi leol er lles ein cymunedau a’r pedwar o bob 10 o weithwyr Cymru a gyflogir yn y sectorau bob dydd hyn.

Gwrandewais â diddordeb ar araith Adam Price. Y penderfyniad i adael yr UE oedd y sioc fwyaf mewn polisi tramor ers y rhyfel. Mae wedi ansefydlogi’r marchnadoedd. Nid oes rhyfedd ei fod wedi ansefydlogi Llywodraethau. Mae’r Prif Weinidog yn ymwybodol iawn fod yr achos dros adael yr UE wedi cael ei werthu ar sail yr arian ychwanegol i’r GIG a system bwyntiau fel Awstralia. Nid oeddem yn cefnogi hynny, ond roedd ein pleidleiswyr yn ei gefnogi, ac ni ddylem anwybyddu’r gwersi hynny. Mae’n rhaid i ni roi lle i Lywodraeth y DU ddod o hyd i atebion. Rhannaf ei amheuaeth na fydd hynny’n gweithio. Rwy’n rhannu’r amheuaeth. [Torri ar draws.] Nid wyf yn siŵr a oes gennyf amser i ildio.

Penderfynwch chi.

Rhannaf ei amheuaeth, ond gadewch i ni roi lle iddynt brofi y gallant gyflawni’r hyn yr oeddent yn dweud y gallent ei gyflawni.

Eich dewis chi yw derbyn ymyriad ai peidio.

Os oes gennyf amser, rwy’n hapus i dderbyn.

Diolch i’r Aelod dros Lanelli am ildio. A all gadarnhau, yn seiliedig ar yr hyn y mae newydd ei ddweud, sy’n arwyddocaol iawn yn fy marn i, mai polisi Llafur Cymru bellach yw cefnogi system bwyntiau fel Awstralia yn bolisi mewnfudo yn y Deyrnas Unedig? [Torri ar draws.] Dyna pam rwy’n gofyn am eglurhad.

Wel, rwy’n hapus i egluro. Wrth gwrs, nid yw hynny—nid mai fi sy’n penderfynu ar bolisi Llafur Cymru. Fy mhwynt yw fy mod yn ceisio esbonio safbwynt y Prif Weinidog, sef ei fod yn ymwybodol iawn o’r neges a anfonodd ein pleidleiswyr, mewn cyferbyniad â’r neges a roesom iddynt hwy. Gwrandawsant ar gelwyddau’r ymgyrch dros adael y byddai gadael yr UE yn arwain at ymagwedd wahanol at fewnfudo ac arian ychwanegol ar gyfer y GIG. Rhannaf yr amheuaeth y caiff hynny ei gyflawni. Ond ni allwn ddweud yn syml, ‘Ni chlywsom y neges honno ac rydym yn cefnogi rhyddid i symud fel y mae wedi’i ffurfio ar hyn o bryd.’ Gadewch i ni roi lle i Lywodraeth y DU lunio cytundeb, fel y maent wedi dweud y byddant yn ei wneud. Rwy’n amau ​​y bydd y cytundeb yn ymarferol, a dyna pam y credaf efallai y byddwn yn dychwelyd at y cwestiwn hwn. Ond nid ein lle ni yw llenwi’r bylchau yn yr hyn y maent yn ei feddwl. Yr hyn rwy’n ei ddweud yw, ‘Dewch i ni ganolbwyntio ar y pethau a gymhellodd ein pleidleiswyr i wrthod Ewrop.’ Dywedir, ‘Peidiwch byth â gwastraffu argyfwng.’ Felly, gadewch i ni beidio â gwastraffu’r cyfle hwn i ailwampio ein heconomi, i ailffocysu ar yr hyn sy’n bwysig.

Wel, unwaith eto rydym yn gweld Plaid Cymru eisiau anwybyddu dymuniadau etholwyr Cymru. A yw hyn oherwydd nad yw Plaid Cymru yn credu bod y proletariat yn ddigon deallus i wneud penderfyniad gwybodus? Un o’r rhesymau allweddol a glywsom dro ar ôl tro ar garreg y drws oedd ‘Dim rhyddid i bobl symud.’ Pa bryd y bydd Plaid Cymru yn gwrando ar y bobl?

[Anghlywadwy.]—cytuno â chi yn awr, David. Felly, wyddoch chi, dathlwch fuddugoliaeth; maent yn cytuno â pholisi UKIP.

Diolch. [Torri ar draws.] Ar bob cyfrif, ond nid yw hynny’n cydnabod y ffaith eich bod yn anwybyddu ewyllys y Cymry, a roddwyd i chi mewn pleidlais ddemocrataidd.

A ydych chi wedi gorffen?

Ydw.

Diolch yn fawr iawn. Neil Hamilton.