Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

13/07/2016

Cynnwys

Contents

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith 1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure
2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon 2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport
3. 3. Datganiad: Cylchffordd Cymru 3. 3. Statement: The Circuit of Wales
4. 4. Cynnig i Newid Enw’r Pwyllgor Polisi a Deddfwriaeth Wrth Gefn 4. 4. Motion to Change the Name of the Reserve Policy and Legislation Committee
5. 5. Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau 5. 5. Motions to Elect Members to Committees
6. 6. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Y BBC yng Nghymru 6. 6. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): The BBC in Wales
7. 7. Dadl Plaid Cymru: Y DU yn Tynnu Allan o'r Undeb Ewropeaidd 7. 7. Plaid Cymru Debate: UK Withdrawal from the European Union
8. 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf a Chefnogi'r Lluoedd Arfog 8. 8. Welsh Conservatives Debate: The First World War Centenary and Supporting the Armed Forces
9. 9. Cyfnod Pleidleisio 9. 9. Voting Time
10. 10. Dadl Fer: Diwallu Anghenion Tai Cymru—Angen Rhagor o Gamau i Gynyddu'r Cyflenwad Tai 10. 10. Short Debate: Meeting Wales's Housing Need—Further Action Needed to Increase Housing Supply
11. 11. Dadl Fer: Mae Angen ein Hundebau arnom Fwy nag Erioed—Gohiriwyd o 6 Gorffennaf 11. 11. Short Debate: We Need our Unions More than Ever—Postponed from 6 July

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, ac mae’r cwestiwn cyntaf yn enw Jeremy Miles.

The first item on the agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and the first question is tabled in the name of Jeremy Miles.

Cymru Greadigol

Creative Wales

1. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf mewn cysylltiad â Cymru Greadigol? OAQ(5)0035(EI)

1. Will the Minister provide an update in relation to Creative Wales? OAQ(5)0035(EI)

Member
Ken Skates 13:30:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Yes. Thank you. Work is under way to set up Creative Wales, a body that will back home-grown talent in the creative industries. The success story of the creative industries in Wales is one we want to build on, and we are establishing this new body to drive further growth in the sector.

Gwnaf. Diolch. Mae gwaith ar y gweill i sefydlu Cymru Greadigol, corff a fydd yn cefnogi talent cartref yn y diwydiannau creadigol. Mae stori lwyddiant y diwydiannau creadigol yng Nghymru yn un yr ydym am ei datblygu, ac rydym yn sefydlu’r corff newydd hwn i hyrwyddo twf pellach yn y sector.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. The creative industries is one of the fastest-growing sectors in the Welsh economy and has seen a massive increase in employment. Will he indicate whether, and, if so, how, Brexit is likely to affect the Welsh Government’s ongoing commitment to its media investment fund and other production incentives? And will he undertake to work with the UK Government to assess the effect of Brexit on the film and television co-production treaties that allow a producer in one European Union country to access production incentives in other EU countries, and put in place arrangements to prevent the loss of that opportunity to the Welsh economy?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’r diwydiannau creadigol yn un o’r sectorau sy’n tyfu gyflymaf yn economi Cymru ac mae wedi gweld cynnydd aruthrol mewn cyflogaeth. A wnaiff nodi a yw’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn debygol o effeithio ar ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i’w chronfa fuddsoddi yn y cyfryngau a chymhellion cynhyrchu eraill, ac os felly, sut? Ac a wnaiff ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU i asesu effaith gadael yr UE ar gytundebau cydgynhyrchu ffilm a theledu sy’n caniatáu i gynhyrchydd o wlad sy’n rhan o’r Undeb Ewropeaidd gael mynediad at gymhellion cynhyrchu yng ngwledydd eraill yr UE, a rhoi trefniadau ar waith i osgoi colli’r cyfle hwnnw i economi Cymru?

Yes, indeed I will. And the Welsh Government’s ongoing commitment to the media investment fund, and to Pinewood, I’m pleased to say, will not be affected by the EU referendum result. Now, my Creative Europe team is already in discussions with the UK Government and major production houses to maximise the opportunities and to minimise the challenges that leaving the EU creates. Wales has targeted American production houses, and we need to minimise the impact of leaving the EU on the flow of international talent. But also, we need to take advantage of the strong value of the dollar against the pound.

Gwnaf, byddaf yn sicr yn gwneud hynny. Ac ni fydd ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i’r gronfa fuddsoddi yn y cyfryngau, ac i Pinewood, rwy’n falch o ddweud, yn cael eu heffeithio gan ganlyniad refferendwm yr UE. Nawr, mae fy nhîm Ewrop Greadigol eisoes mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU a’r cwmnïau cynhyrchu mawr i wneud y mwyaf o’r cyfleoedd a lleihau’r heriau y mae gadael yr UE yn eu creu. Mae Cymru wedi targedu cwmnïau cynhyrchu Americanaidd, ac mae angen i ni leihau effaith gadael yr UE ar lif doniau rhyngwladol. Ond hefyd, mae angen i ni fanteisio ar werth cryf y ddoler yn erbyn y bunt.

Cabinet Secretary, the arts and creative industries can act as an important driver for thinking differently about solving problems in our communities, and the Art Across the City LOCWS programme in Swansea is a perfect example for regeneration. How does Creative Wales help meet the objectives defined in the Kay Andrews report, especially bringing creatives, public bodies, and communities, closer together to tackle a range of socioeconomic problems? And could it be used to pilot Arts on Prescription, for example?

Ysgrifennydd y Cabinet, gall y celfyddydau a’r diwydiannau creadigol weithredu fel ysgogiad pwysig i feddwl yn wahanol ynglŷn â datrys problemau yn ein cymunedau, ac mae’r rhaglen Celf Ar Draws y Ddinas LOCWS yn Abertawe yn enghraifft berffaith o adfywio. Sut y mae Cymru Greadigol yn helpu i fodloni’r amcanion a ddiffinnir yn adroddiad Kay Andrews, yn enwedig o ran dod â phobl greadigol, cyrff cyhoeddus, a chymunedau, yn agosach at ei gilydd i fynd i’r afael ag ystod o broblemau economaidd-gymdeithasol? Ac a ellid ei ddefnyddio i dreialu Celf ar Bresgripsiwn, er enghraifft?

Yes, absolutely, and the Welsh Labour manifesto did indeed contain a pledge to do exactly that, through the form of a social prescription, alongside the establishment of a Wales well-being bond that seeks to direct funding to those activities that prevent ill-health and help treat people who are suffering particularly mild forms of mental illness. Now, it’s my belief, with regard to the pioneer projects and the work that the Member references that is being recommended by Baroness Kay Andrews, in the form of the pioneer area of work and the Fusion project, that there is a natural link between the creative industries and the arts not just here in Wales, but right across Europe we have good examples of how they interlink and weave together. And I believe that they fully benefit, jointly, from the approach to their development and to the creation of Creative Wales.

Now, my current remit letter to the Arts Council of Wales fully recognises the symbiotic relationship that the arts and the creative industries have, and it commits the Welsh Government and the Arts Council of Wales to develop this area together. I’m also pleased to be able to inform the Member that Dr Phil George, the new Chair of the Arts Council of Wales, has a background in both the creative industries and the arts, and is well positioned, I believe, to drive this agenda forward alongside Welsh Government and the new body, Creative Wales.

Gellid, yn hollol, ac roedd maniffesto Llafur Cymru yn cynnwys addewid i wneud yn union hynny, drwy gyfrwng presgripsiwn cymdeithasol, ochr yn ochr â sefydlu bond lles Cymru sy’n ceisio sicrhau cyllid i’r gweithgareddau sy’n atal afiechyd ac yn helpu i drin pobl sy’n dioddef o fathau arbennig o ysgafn o afiechyd meddwl. Nawr, o ran y prosiectau arloesi a’r gwaith y mae’r Aelod yn cyfeirio ato sy’n cael ei argymell gan y Farwnes Kay Andrews, ar ffurf yr ardaloedd arloesi a’r prosiect Cyfuno, rwy’n credu bod cysylltiad naturiol rhwng y diwydiannau creadigol a’r celfyddydau, nid yn unig yma yng Nghymru, ond mae gennym enghreifftiau da ar hyd a lled Ewrop o sut y maent yn cysylltu ac yn plethu i’w gilydd. Ac rwy’n credu eu bod yn elwa’n llawn, ar y cyd, o’r dull o’u datblygu ac o greu Cymru Greadigol.

Nawr, mae fy llythyr cylch gwaith presennol i Gyngor Celfyddydau Cymru yn cydnabod perthynas symbiotig y celfyddydau a’r diwydiannau creadigol yn llawn, ac mae’n ymrwymo Llywodraeth Cymru a Chyngor Celfyddydau Cymru i ddatblygu’r maes hwn gyda’i gilydd. Rwyf hefyd yn falch o allu rhoi gwybod i’r Aelod fod gan Dr Phil George, Cadeirydd newydd Cyngor Celfyddydau Cymru, gefndir yn y diwydiannau creadigol a’r celfyddydau, ac mae mewn sefyllfa dda, rwy’n credu, i hyrwyddo’r agenda hon ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru a’r corff newydd, Cymru Greadigol.

Prosiectau Twristiaeth yng Nghanolbarth Cymru

Tourism Projects in Mid Wales

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu’r cymorth ariannol sydd ar gael i brosiectau twristiaeth yng nghanolbarth Cymru? OAQ(5)0027(EI)

2. Will the Minister outline the financial support available for tourism projects in mid Wales? OAQ(5)0027(EI)

Yes. We operate three main schemes to support tourism projects: the tourism investment support scheme, otherwise known as TIS; the regional tourism engagement fund; and a tourism product innovation fund. These are pan-Wales schemes. The Welsh Government also looks to access various EU funding streams available to support tourism in Wales.

Gwnaf. Rydym yn gweithredu tri phrif gynllun i gefnogi prosiectau twristiaeth: y cynllun cymorth buddsoddi mewn twristiaeth, a elwir hefyd yn TISS; y gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol; a chronfa arloesedd cynnyrch twristiaeth. Mae’r rhain yn gynlluniau ar gyfer Cymru gyfan. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn bwriadu ceisio cael mynediad at wahanol ffrydiau cyllid sydd ar gael gan yr UE i gefnogi twristiaeth yng Nghymru.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. The heritage hub for mid Wales project is an exciting new project in Newtown, which aims to forge a brand identity for mid Wales, through the exploitation of digital technology and the promotion of our culture, including paying tribute to the iconic social reformer, Robert Owen, famous to Newtown. Now, they’ve also promoted the project with Visit Wales, as part of the 2017 marketing campaign, the Year of Legends. Will you join me in lending your support for this project, and outline what assistance the Welsh Government can specifically provide to obtaining funding for this project in Newtown?

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’r prosiect canolfan dreftadaeth ar gyfer canolbarth Cymru yn brosiect cyffrous newydd yn y Drenewydd, sy’n anelu i greu hunaniaeth brand ar gyfer canolbarth Cymru, drwy fanteisio ar dechnoleg ddigidol a hyrwyddo ein diwylliant, gan gynnwys rhoi teyrnged i’r diwygiwr cymdeithasol eiconig enwog, Robert Owen, o’r Drenewydd. Nawr, maent hefyd wedi hyrwyddo’r prosiect gyda Croeso Cymru, fel rhan o ymgyrch farchnata 2017, Blwyddyn y Chwedlau. A wnewch chi ymuno â mi a dangos eich cefnogaeth i’r prosiect hwn, ac amlinellu pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu yn benodol i gael cyllid i’r prosiect hwn yn y Drenewydd?

This is an excellent project that the Member highlights, and it fits well with the project that the Welsh Government is undertaking through Visit Wales to promote our heritage. The Member will be aware of the Cadw sites that were illuminated in red during the course of the European tournament recently, and we are keen to ensure that heritage is at the centre of our offer for visitors to Wales. In terms of the funding that may be available, it’s entirely possible, given the strong link to the Year of Legends—and I wouldn’t want to prejudge any application—that they’d wish to look to apply during next year’s round of funding, during 2017, for a grant through the tourism product innovation fund. I’ve been quite clear to applicants that I’d like to see far more innovation and creativity come forward in the form of applications for that type of funding, and I’d very much welcome one from the organisation the Member raises.

Mae’r Aelod yn tynnu sylw at brosiect ardderchog ac mae’n cyd-fynd yn dda gyda’r prosiect y mae Llywodraeth Cymru yn ei gyflawni drwy Croeso Cymru i hyrwyddo ein treftadaeth. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o’r safleoedd Cadw a gafodd eu goleuo’n goch yn ystod y bencampwriaeth Ewropeaidd yn ddiweddar, ac rydym yn awyddus i sicrhau bod treftadaeth wrth wraidd ein cynnig i ymwelwyr â Chymru. O ran y cyllid a allai fod ar gael, mae’n gwbl bosibl, o ystyried y cysylltiad cryf â Blwyddyn y Chwedlau—ac ni fyddwn am ragfarnu unrhyw gais—y byddent yn dymuno gwneud cais yn ystod cylch ariannu’r flwyddyn nesaf, yn ystod 2017, am grant drwy’r gronfa arloesedd cynnyrch twristiaeth. Rwyf wedi dweud yn eithaf clir wrth ymgeiswyr y byddwn yn hoffi gweld llawer mwy o arloesedd a chreadigrwydd yn cael ei gyflwyno ar ffurf ceisiadau am y math hwnnw o gyllid, a byddwn yn croesawu un gan y sefydliad y mae’r Aelod yn cyfeirio ato yn fawr iawn.

I actually think the Cabinet Secretary has just answered my question as well, but let me just go through it anyway. You’ll recall that I’ve previously raised the issue in this Chamber about the tourism industry in Wales, and our social and historical heritage—the industrial heritage particularly in constituencies like mine. And, so, I was pleased to learn about the Welsh Government’s announcement last year that the tourism marketing campaign for 2017 would celebrate the Year of Legends. As part of that campaign, tourism providers are being encouraged to create or to theme products or experiences, as I understand it, using Welsh legends as the inspiration, including our historic heroes. In my view, one such hero is Dic Penderyn, one of the leaders of the Merthyr rising in 1831, and the funding made available to support the Year of Legends initiative could potentially support a campaign in my constituency to have something like a statue erected to commemorate Dic Penderyn.

Now, the Welsh Government’s statement in April refers to funding being made available through the regional tourism engagement fund and the tourism product innovation fund, but the websites are now showing that the funds for applications are now closed for 2016-17. So, can the Minister confirm that funds will still be available to support initiatives under the Year of Legends marketing campaign and advise on what the source of that funding might be?

Rwy’n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet newydd ateb fy nghwestiwn hefyd mewn gwirionedd, ond gadewch i mi ddweud fy mhwt beth bynnag. Byddwch yn cofio fy mod wedi crybwyll mater y diwydiant twristiaeth yng Nghymru yn y Siambr hon o’r blaen, ynghyd â’n treftadaeth gymdeithasol a hanesyddol—yn enwedig y dreftadaeth ddiwydiannol mewn etholaethau fel fy un i. Ac felly, roeddwn yn falch o glywed am gyhoeddiad Llywodraeth Cymru y llynedd a oedd yn datgan y byddai ymgyrch farchnata twristiaeth 2017 yn dathlu Blwyddyn y Chwedlau. Fel rhan o’r ymgyrch honno, annogir darparwyr twristiaeth i greu neu ddilyn thema ar gyfer cynnyrch neu brofiadau, yn ôl yr hyn a ddeallaf, gan ddefnyddio chwedlau Cymraeg fel ysbrydoliaeth, gan gynnwys ein harwyr hanesyddol. Yn fy marn i, un arwr o’r fath yw Dic Penderyn, un o arweinwyr Gwrthryfel Merthyr ym 1831, ac mae’n bosibl y gallai’r cyllid sydd ar gael i gefnogi menter Blwyddyn y Chwedlau gefnogi ymgyrch yn fy etholaeth i godi rhywbeth fel cerflun i goffáu Dic Penderyn.

Nawr, roedd datganiad Llywodraeth Cymru ym mis Ebrill yn cyfeirio at ryddhau cyllid drwy’r gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol a’r gronfa arloesedd cynnyrch twristiaeth, ond mae’r gwefannau yn awr yn dangos fod y cronfeydd ar gyfer ceisiadau bellach wedi cau ar gyfer 2016-17. Felly, a all y Gweinidog gadarnhau y bydd cyllid yn dal i fod ar gael i gefnogi mentrau o dan ymgyrch farchnata Blwyddyn y Chwedlau a dweud o ba ffynhonnell y daw’r cyllid hwnnw?

Yes. As I mentioned to Suzy Davies, there will be available funds for the next financial year, which will be available during 2017. The project that the Member raises today sounds a very innovative one; it’s something that I’m sure the destination manager—. I would advise the organisation that’s behind the initiative to actually make contact with their destination manager, because they’ll be able to give advice on how to promote the project right across the region.

In addition to the tourism product innovation fund, the Member highlighted the availability of resources through the regional tourism engagement fund, and, again, that’s something that the destination manager in the region will be able to advise on. And, there is also the possibility perhaps of liaising with the Arts Council of Wales to see whether that specific project might attract public art finance from the arts council.

Finally, going forward, we had a pledge in our manifesto to create a challenge fund for community arts and community sport, and I imagine this sort of project, where you’re able to generate interest and generate crowd-funded resources, would be suitable for match funding through the challenge fund.

Gallaf. Fel y soniais wrth Suzy Davies, bydd arian ar gael ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, a hynny yn ystod 2017. Mae’r prosiect y mae’r Aelod yn ei grybwyll heddiw yn swnio’n un arloesol iawn; mae’n rhywbeth rwy’n siŵr y bydd y rheolwr cyrchfannau—. Byddwn yn cynghori’r sefydliad y tu ôl i’r fenter i gysylltu â’u rheolwr cyrchfannau mewn gwirionedd, oherwydd byddant yn gallu rhoi cyngor ar sut i hyrwyddo’r prosiect ar draws y rhanbarth.

Yn ychwanegol at y gronfa arloesedd cynnyrch twristiaeth, tynnodd yr Aelod sylw at adnoddau sydd ar gael drwy’r gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol, ac unwaith eto, mae hynny’n rhywbeth y bydd y rheolwr cyrchfannau yn y rhanbarth yn gallu rhoi cyngor arno. Yn ogystal, mae yna bosibilrwydd hefyd o gydgysylltu gyda Chyngor Celfyddydau Cymru i weld a allai’r prosiect penodol hwnnw ddenu cyllid ar gyfer celfyddyd gyhoeddus gan gyngor y celfyddydau.

Yn olaf, wrth symud ymlaen, roedd gennym addewid yn ein maniffesto i greu cronfa her ar gyfer celfyddydau cymunedol a chwaraeon cymunedol, ac rwy’n dychmygu y byddai’r math hwn o brosiect, lle y gallwch ennyn diddordeb a chynhyrchu adnoddau a ariennir yn dorfol, yn addas ar gyfer arian cyfatebol drwy’r gronfa her.

I ddychwelyd i’r Drenewydd, rhan arall o dreftadaeth y Drenewydd ym Mhowys yw’r gamlas—camlas Maldwyn. Fe ddywedodd y Prif Weinidog ddoe fod y camlesi yn cael eu gweld gan Lywodraeth Cymru fel rhan o beth rydym yn ei gynnig i dwristiaeth, ac, felly, gan fod cynllun gan bobl y Drenewydd i adfer hen gamlas sy’n mynd drwy’r dref, sy’n rhan o hanes a threftadaeth ddiwydiannol Cymru, wrth gwrs, pa gymorth sydd gan Lywodraeth Cymru i’w gynnig yn y cylch, gan fod y cynllun yma’n wreiddiol yn mynd i fynd at gronfeydd Ewropeaidd?

To return to Newtown, another important part of the heritage of Newtown in Powys is the Montgomery canal. The First Minister said yesterday that canals are seen by the Welsh Government as part of our tourism offer, and, as there is a proposal by the people of Newtown to restore the old canal that runs through the town and which is part of the industrial history and heritage of Wales, of course, what assistance can the Welsh Government offer, given that this scheme was originally going to approach European funds?

The Member’s absolutely right; canals are vital for the tourism industry in Wales. I know that because the busiest of all canals in Britain runs through my own constituency—the Llangollen canal. And they are particularly attractive to foreign visitors, and we now have a record number of foreign visitors coming to Wales, spending a record amount here. I’d like that to continue. The point that the Member raises is an important one for mid Wales, and it’s one that Russell George has raised in the past. I met with the organisation that is looking to restore the canal. We’ve recently received details of the project, and I have asked officials to arrange a meeting with the local town council to establish the latest position with regard to the promotion and restoration of the canals in mid Wales.

Mae’r Aelod yn hollol gywir; mae camlesi yn hanfodol ar gyfer y diwydiant twristiaeth yng Nghymru. Gwn hynny oherwydd bod y prysuraf o’r holl gamlesi ym Mhrydain yn llifo drwy fy etholaeth fy hun—camlas Llangollen. Ac maent yn arbennig o ddeniadol i ymwelwyr tramor, a bellach mae gennym y nifer uchaf erioed o ymwelwyr tramor yn dod i Gymru, gan wario’r swm mwyaf o arian erioed yma. Hoffwn i hynny barhau. Mae’r pwynt y mae’r Aelod yn ei nodi yn un pwysig ar gyfer canolbarth Cymru, ac mae’n un y mae Russell George wedi ei nodi yn y gorffennol. Cyfarfûm â’r sefydliad sy’n bwriadu adfer y gamlas. Rydym wedi derbyn manylion y prosiect yn ddiweddar, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion drefnu cyfarfod gyda’r cyngor tref lleol i weld beth yw’r sefyllfa ddiweddaraf mewn perthynas â hyrwyddo ac adfer camlesi yng nghanolbarth Cymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Rŷm ni’n symud yn awr at lefarwyr y pleidiau ac rwy’n gofyn yn gyntaf yr wythnos yma i lefarydd y Ceidwadwyr Cymreig i ofyn ei gwestiwn—Russell George.

We now move to the party spokespeople and, first this week, I ask the Conservative spokesperson, Russell George, to ask his question.

Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, I’d like to question you on the Welsh Government’s support for small businesses and, in doing so, I also declare that I’m an owner of a small business myself. Small businesses in England will benefit from a number of key priority changes that the UK Government has brought forward in its 2016 budget in order to assists small and medium-sized enterprises. This includes small business rate relief for businesses with a rateable value of between £6,000 and £15,000. Numerous businesses have contacted me in recent weeks concerned that the schemes that were available in the past few years have not been available in this financial year. Can I ask you, therefore, whether you will commit to replicating the UK Government’s policy to support small businesses in Wales and outline a timetable for reform to business rate relief?

Diolch i chi, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn eich holi ynglŷn â chefnogaeth Llywodraeth Cymru i fusnesau bach a thrwy wneud hynny, rwyf hefyd yn datgan fy mod yn berchennog ar fusnes bach fy hun. Bydd busnesau bach yn Lloegr yn elwa o nifer o newidiadau blaenoriaethol allweddol a gyflwynodd Llywodraeth y DU yn ei chyllideb ar gyfer 2016 er mwyn cynorthwyo busnesau bach a chanolig eu maint. Mae hyn yn cynnwys rhyddhad ardrethi busnesau bach i fusnesau sydd â gwerth ardrethol o rhwng £6,000 a £15,000. Mae nifer o fusnesau wedi cysylltu â mi dros yr wythnosau diwethaf yn pryderu am nad oedd y cynlluniau a oedd ar gael dros y blynyddoedd diwethaf wedi bod ar gael yn ystod y flwyddyn ariannol hon. A gaf fi ofyn i chi, felly, a fyddwch yn ymrwymo i ddyblygu polisi Llywodraeth y DU er mwyn cefnogi busnesau bach yng Nghymru ac amlinellu’r amserlen ar gyfer diwygio rhyddhad ardrethi busnes?

This is an issue that I am working on principally with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, who is responsible for local taxes. It’s important that we continue to support indigenous businesses in every way that we possibly can, including through tax cuts. My party had a pledge to ensure that there are tax cuts for small businesses in Wales; we intend to carry through that pledge.

Mae hwn yn fater rwy’n gweithio arno yn bennaf gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, sy’n gyfrifol am drethi lleol. Mae’n bwysig ein bod yn parhau i gefnogi busnesau cynhenid ​​ym mhob ffordd bosibl, gan gynnwys drwy doriadau treth. Roedd gan fy mhlaid addewid i sicrhau toriadau treth i fusnesau bach yng Nghymru; rydym yn bwriadu gwireddu’r addewid hwnnw.

Thank you, Cabinet Secretary, for that. You have rightly outlined your manifesto commitment to cut taxes for small businesses. Could I ask you how you would do that for small businesses that currently don’t pay business rates? How are you going to cut taxes for those small businesses?

Diolch i chi am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydych wedi amlinellu’n gywir ymrwymiad eich maniffesto i dorri trethi busnesau bach. A gaf fi ofyn i chi sut y byddech yn gwneud hynny ar gyfer busnesau bach nad ydynt ar hyn o bryd yn talu ardrethi busnes? Sut rydych chi’n mynd i dorri trethi i’r busnesau bach hynny?

If they’re not paying taxes at the moment, they wouldn’t benefit from a tax cut, so it’s only for those businesses that are currently paying tax—they will experience that tax cut. Those that don’t pay tax at the moment will continue not to pay tax.

Os nad ydynt yn talu trethi ar hyn o bryd, ni fyddent yn elwa o gael toriad treth, felly ar gyfer y busnesau hynny sy’n talu treth ar hyn o bryd yn unig y mae—hwy fydd yn cael y cael toriad treth. Bydd y rhai nad ydynt yn talu treth ar hyn o bryd yn parhau i beidio â thalu treth.

My question was in regard to the fact that there are a number of taxes that small businesses would pay and, clearly, as it was a Welsh Labour manifesto commitment to cut tax for small businesses, if they’re not paying business rates, then obviously that manifesto commitment will cut taxes in other areas.

The Development Bank for Wales is also designed to address the growing bank funding gap between SMEs looking to expand. I would like to ask you, Cabinet Secretary, to provide some details on the next steps for the development bank. There is some concern that interest rates will be punitive if the bank is to be self-financing. So, perhaps you could outline how the bank will work in practice and how it will be different from Finance Wales—whether it will just provide tailored business support as well as a source of funding.

Roedd fy nghwestiwn yn ymwneud â’r ffaith fod yna nifer o drethi y byddai busnesau bach yn eu talu ac yn amlwg, gan ei fod yn ymrwymiad ym maniffesto Llafur Cymru i dorri trethi busnesau bach, os nad ydynt yn talu ardrethi busnes, yna yn amlwg bydd yr ymrwymiad yn y maniffesto yn torri trethi mewn meysydd eraill.

Mae Banc Datblygu i Gymru hefyd wedi’i gynllunio i fynd i’r afael â’r bwlch cynyddol yng nghyllid banciau ar gyfer busnesau bach a chanolig sydd â’u bryd ar ehangu. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ofyn i chi roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â’r camau nesaf ar gyfer y banc datblygu. Mae rhywfaint o bryder y bydd cyfraddau llog yn gosbol os yw’r banc yn mynd i fod yn hunangyllidol. Felly, efallai y gallech amlinellu sut y bydd y banc yn gweithio’n ymarferol a sut y bydd yn wahanol i Cyllid Cymru—pa un a fydd yn darparu cymorth busnes wedi’i deilwra, yn ogystal â ffynhonnell gyllid.

Yes, it will provide that tailored business support that the Member talks about in addition to funding. Our preferred option is a hybrid model that seeks to lever in additional investment and to work in partnership with other stakeholders. I am pleased to be able to tell the Member today that Finance Wales is committed to submitting a fully costed business plan for the development bank to consider prior to recess. I expect that plan to be with me by the end of this week.

Bydd, bydd yn darparu’r cymorth busnes wedi’i deilwra y mae’r Aelod yn sôn amdano yn ogystal â chyllid. Ein dewis gorau yw model hybrid sy’n ceisio denu buddsoddiad ychwanegol ac sy’n gweithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid eraill. Rwy’n falch o allu dweud wrth yr Aelod heddiw fod Cyllid Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno cynllun busnes wedi’i gostio’n llawn ar gyfer y banc datblygu i’w ystyried cyn y toriad. Rwy’n disgwyl y bydd y cynllun hwnnw gennyf erbyn diwedd yr wythnos hon.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

The UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. Can I rather belatedly congratulate the Cabinet Secretary on his appointment to what is a very comprehensive portfolio? I’m sure he’ll prove as competent in handling it as he has in his previous roles. I look forward to working in a constructive manner with him as UKIP’s member on the Economy, Infrastructure and Skills Committee.

The matter that gives rise to my question is one that I’m sure has been raised a number of times, but I make no apologies for raising it again and will continue to do so until the matter has some kind of resolution. I refer to the Ebbw Vale to Cardiff line, which still has no link into Newport. Can the Cabinet Secretary update us on the latest situation with regard to this very important part of the south-east Wales infrastructure?

Diolch, Lywydd. A gaf fi longyfarch Ysgrifennydd y Cabinet braidd yn hwyr yn y dydd ar ei benodiad i bortffolio cynhwysfawr iawn? Rwy’n siŵr y bydd yr un mor gymwys yn ymdrin â’r gwaith ag y bu yn ei swyddogaethau blaenorol. Rwy’n edrych ymlaen at weithio gydag ef mewn ffordd adeiladol fel aelod UKIP ar Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.

Mae’r mater sy’n arwain at fy nghwestiwn yn un a ofynnwyd nifer o weithiau rwy’n siŵr, ond nid wyf yn ymddiheuro am ei ofyn eto a byddaf yn parhau i wneud hynny nes y ceir rhyw fath o ddatrysiad i’r mater. Cyfeiriaf at y rheilffordd o Lyn Ebwy i Gaerdydd, sy’n dal i fod heb gysylltiad i mewn i Gasnewydd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â’r sefyllfa ddiweddaraf mewn perthynas â’r rhan bwysig hon o seilwaith de-ddwyrain Cymru?

Can I thank the Member for his very kind, genuine and sincere comments and offer my congratulations to him on his election and his appointment as a spokesperson? I don’t have the details to hand today on that particular piece of infrastructure, but I would be pleased to be able to submit information to all Members in the form of a written statement.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei sylwadau caredig, didwyll a diffuant iawn a dweud llongyfarchiadau wrtho am gael ei ethol a’i benodi’n llefarydd? Nid oes gennyf fanylion wrth law heddiw ar y rhan benodol honno o’r seilwaith, ond byddai’n bleser gennyf allu cyflwyno gwybodaeth i’r holl Aelodau ar ffurf datganiad ysgrifenedig.

Fine. As you haven’t been able to give me an answer on that, can I say that it slightly alters what I’m going to say now? But there is a suggested alternative to the difficulty of constructing a turn-back facility at Newport, which appears to be a major stumbling block, which under the present circumstances will require extensive structural changes. The alternative compromise is that the train would carry on to Abergavenny, where construction of this turn-back facility would be far more affordable. This would only require some signalling alterations and, of course, timetable changes. Could the Cabinet Secretary inform us as to whether this strategy has been fully explored?

O’r gorau. Gan nad ydych wedi gallu rhoi ateb i mi ynglŷn â hynny, a gaf fi ddweud ei fod yn newid rhywfaint ar yr hyn rwyf am ei ddweud yn awr? Ond mae dewis arall wedi’i awgrymu yn wyneb yr anhawster o adeiladu cyfleuster troi’n ôl yng Nghasnewydd, sydd i’w weld yn faen tramgwydd mawr, ac a fydd yn gofyn am newidiadau strwythurol helaeth o dan yr amgylchiadau presennol. Y cyfaddawd arall yw y byddai’r trên yn parhau i’r Fenni, lle byddai adeiladu’r cyfleuster troi’n ôl yn llawer mwy fforddiadwy. Ni fyddai hyn ond yn galw am addasu rhai signalau ac wrth gwrs, newidiadau i’r amserlen. A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym a yw’r strategaeth hon wedi cael ei harchwilio’n llawn?

Well, I’m pragmatic in terms of how we solve transport problems in our communities. Perhaps it would be beneficial if I was to visit the site with the Member to discuss and explore the options that he presents today. If it emerges that that is a more cost-effective solution and one that can be delivered rapidly, then I would happily consider it.

Wel, rwy’n bragmataidd o ran sut rydym yn datrys problemau trafnidiaeth yn ein cymunedau. Efallai y byddai o fudd pe bawn yn ymweld â’r safle gyda’r Aelod i drafod ac archwilio’r dewisiadau y mae’n eu cyflwyno heddiw. Os daw’n amlwg fod hwnnw’n ateb mwy costeffeithiol ac yn un y gellir ei gyflawni’n gyflym, yna byddwn yn hapus i’w ystyried.

Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

The Cabinet Secretary has already said that securing inward investment and higher exports for Wales is going to be more challenging, at least in the short term, as a result of the referendum result. He’s referred to the need for confidence-building measures and has announced a new export initiative. Now, that export initiative, as I understand it, is going to be delivered essentially by the civil service, and I have to say that doesn’t build my confidence. So, can I ask the Cabinet Secretary if he can name a single European country, apart from Wales, that doesn’t have its own dedicated trade and investment body?

Mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud y bydd sicrhau mewnfuddsoddiad a lefel uwch o allforion i Gymru yn fwy heriol, yn y tymor byr o leiaf, yn sgil canlyniad y refferendwm. Mae wedi cyfeirio at yr angen am fesurau ennyn hyder ac wedi cyhoeddi menter allforio newydd. Nawr, bydd y fenter allforio honno, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn cael ei chyflawni i bob pwrpas gan y gwasanaeth sifil, ac mae’n rhaid i mi ddweud nad yw hynny’n ennyn fy hyder. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw’n gallu enwi un wlad Ewropeaidd, ar wahân i Gymru, nad yw’n meddu ar ei gorff masnach a buddsoddi penodedig ei hun?

Well, I would have thought the Member would appreciate that sometimes having Welsh solutions for Welsh problems is something that the people of Wales would be proud of. The fact of the matter is that, up to Brexit, exports from Wales are something that we should be proud of. We’ve been able to assist numerous companies in breaking through into new markets. We are determined to ensure that that continues. We’ll be investing more heavily in accessing new markets and in introducing Welsh businesses to the possibility of exporting right across the globe. We are going to be targeting specific areas where we also have contacts abroad, and I’m confident that we will be able to take advantage, in the short term at least, of currency fluctuations to be able to deliver economic growth in those areas where exports can be delivered in a very strong and robust way.

Wel, byddwn wedi meddwl y byddai’r Aelod yn derbyn bod cael atebion Cymreig i broblemau Cymreig yn rhywbeth y byddai pobl Cymru weithiau’n falch ohono. Y ffaith amdani yw bod allforion o Gymru, cyn gadael yr UE, yn rhywbeth y dylem fod yn falch ohonynt. Rydym wedi gallu cynorthwyo nifer o gwmnïau i fynd i mewn i farchnadoedd newydd. Rydym yn benderfynol o sicrhau bod hynny’n parhau. Byddwn yn buddsoddi’n drymach i sicrhau mynediad i farchnadoedd newydd ac yn cyflwyno busnesau Cymru i’r posibilrwydd o allforio ar draws y byd. Byddwn yn targedu meysydd penodol lle mae gennym gysylltiadau tramor hefyd, ac rwy’n hyderus y byddwn yn gallu manteisio, yn y tymor byr o leiaf, ar amrywiadau yng ngwerth arian er mwyn gallu creu twf economaidd yn y meysydd lle y gellir sicrhau allforion mewn ffordd gref a chadarn iawn.

Maybe I can help the Cabinet Secretary out. There is only one other European country that lacks a dedicated trade and investment agency, and that’s the Ukraine. To be fair to them, they are a country currently under military occupation. The reason that countries have dedicated agencies is that they work. The World Bank says that. The OECD says that. All the published evidence says that. Now, there are certain people who say, of course, that we shouldn’t listen to experts, and that we shouldn’t focus on facts. I’m sure he doesn’t agree with that. Countries with dedicated investment agencies attract two and a half times the level of inward investment compared to those without, and that’s borne out, actually, by the Welsh Government’s own statistics. Our share of inward investment jobs is 50 per cent lower now than it was under the WDA. So, as part of his new economic strategy, can he say that his mind is open, that he will look at the evidence, and that he’s interested in hearing the views of key stakeholders as to whether Wales should now create a dedicated trade and investment body?

Efallai y gallaf fod o gymorth i Ysgrifennydd y Cabinet. Nid oes ond un wlad Ewropeaidd arall nad oes ganddi asiantaeth fasnach a buddsoddi benodedig, ac Ukrain yw honno. I fod yn deg â hwy, maent yn wlad sydd o dan oresgyniad milwrol ar hyn o bryd. Y rheswm pam fod gan wledydd asiantaethau penodedig yw eu bod yn gweithio. Mae Banc y Byd yn dweud hynny. Mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dweud hynny. Mae’r holl dystiolaeth gyhoeddedig yn dweud hynny. Nawr, mae rhai pobl yn dweud, wrth gwrs, na ddylem wrando ar arbenigwyr, ac na ddylem ganolbwyntio ar ffeithiau. Rwy’n siŵr nad yw’n cytuno â hynny. Mae gwledydd sydd ag asiantaethau buddsoddi penodedig yn denu dwywaith a hanner y lefel o fewnfuddsoddiad o’u cymharu â’r rhai nad oes ganddynt asiantaethau buddsoddi penodedig, ac mae ystadegau Llywodraeth Cymru ei hun yn dangos hynny mewn gwirionedd. Mae ein cyfran o swyddi mewnfuddsoddi 50 y cant yn is yn awr na’r hyn a oedd o dan Awdurdod Datblygu Cymru. Felly, fel rhan o’i strategaeth economaidd newydd, a yw’n gallu dweud bod ei feddwl yn agored, y bydd yn edrych ar y dystiolaeth, a’i fod yn awyddus i glywed barn rhanddeiliaid allweddol ynglŷn ag a ddylai Cymru greu corff masnach a buddsoddi penodedig yn awr?

I am principled, but I am also pragmatic. I remain open-minded, and as I’ve said on numerous occasions, I don’t have a monopoly on wisdom. I do listen to experts, and I do have an open mind on this issue.

Rwy’n egwyddorol, ond rwy’n bragmataidd hefyd. Rwy’n dal i fod â meddwl agored, ac fel y dywedais ar nifer o achlysuron, nid oes gennyf fonopoli ar ddoethineb. Rwy’n gwrando ar arbenigwyr, ac mae gennyf feddwl agored ar y mater hwn.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for placing that on the record. Following on from the question from Russell George, the Welsh Government, in response to the feasibility study in 2015 on the development bank, said that its preferred approach was one that specifically prescribed a management and organisational structure different to that currently managed by Finance Wales, i.e. not Finance Wales. And yet, speaking at the Cardiff Breakfast Club last week, Giles Thorley, the CEO of Finance Wales, said, ‘Let me let you into a secret; in almost every definition, Finance Wales is already a development bank.’

Since that directly contradicts his own Government’s report and his own Government’s policy, what confidence can we have, in asking Finance Wales to draw up a business plan for a development bank that was meant to replace it, that this isn’t just a very elaborate and expensive rebranding exercise?

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am gofnodi hynny. I ddilyn y cwestiwn gan Russell George, dywedodd Llywodraeth Cymru, mewn ymateb i’r astudiaeth ddichonoldeb ar y banc datblygu yn 2015, mai ei hoff ddull o weithredu oedd un sy’n pennu’n benodol strwythur trefniadol a rheolaethol gwahanol i’r un sy’n cael ei reoli gan Cyllid Cymru ar hyn o bryd, h.y. nid Cyllid Cymru. Ac eto, wrth siarad yng Nghlwb Brecwast Caerdydd yr wythnos diwethaf, dywedodd Giles Thorley, Prif Swyddog Gweithredol Cyllid Cymru, Gadewch i mi rannu cyfrinach â chi; yn ôl pob diffiniad bron, mae Cyllid Cymru eisoes yn fanc datblygu.

Gan fod hynny’n gwrthddweud adroddiad ei Lywodraeth ei hun a pholisi ei Lywodraeth ei hun yn uniongyrchol, pa hyder y gallwn ei gael, wrth ofyn i Cyllid Cymru lunio cynllun busnes ar gyfer banc datblygu y bwriadwyd iddo ei ddisodli, nad ymarfer ailfrandio drud a thrafferthus iawn yn unig yw hwn?

No, the development bank for Wales will have access to far more resources to be able to then pass on and to lend to businesses across Wales. I have every confidence in Giles Thorley and also in Gareth Bullock to deliver a bank that offers not just more lending, but also offers bespoke, tailored advice to the business community, which is what they’ve called for for many years.

Na, bydd gan y banc datblygu i Gymru fynediad at lawer mwy o adnoddau y gall eu trosglwyddo a’u benthyca i fusnesau ledled Cymru. Mae gennyf bob ffydd y gall Giles Thorley, a Gareth Bullock hefyd, ddarparu banc sy’n cynnig mwy o fenthyca yn ogystal â chyngor wedi’i deilwra’n bwrpasol ar gyfer y gymuned fusnes, sef yr hyn y maent wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer.

Busnesau Bach a Chanolig eu Maint

Small and Medium-sized Enterprises

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effeithiolrwydd ymgysylltiad Llywodraeth Cymru â busnesau bach a chanolig brodorol? OAQ(5)0034(EI)

3. Will the Minister make a statement on the effectiveness of the Welsh Government’s engagement with indigenous SMEs? OAQ(5)0034(EI)

Yes. We continue to support indigenous businesses and have a record number of active enterprises headquartered in Wales. In 2015-16, we supported over 40,000 jobs in all sizes of businesses here in Wales, which included 5,000 jobs created and safeguarded through our Business Wales service.

Gwnaf. Rydym yn parhau i gefnogi busnesau cynhenid ​​ac mae gennym y nifer uchaf erioed o fentrau gweithredol sydd â’u pencadlysoedd yng Nghymru. Yn 2015-16, cefnogwyd dros 40,000 o swyddi mewn busnesau o bob maint yma yng Nghymru, a oedd yn cynnwys 5,000 o swyddi a gafodd eu creu a’u diogelu drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru.

Okay, thanks. In terms of engagement, what I’m really talking about is communication. There was a city deal conference last week, with dozens of Assembly officials and over 200 delegates, but there was only one person from a small business. So, I think that needs to be addressed. So, what will you do to ensure, in particular with reference to the city deal, that SMEs will be included and will be listened to?

Iawn, diolch. O ran ymgysylltu, yr hyn rwy’n sôn amdano mewn gwirionedd yw cyfathrebu. Cafwyd cynhadledd ar fargeinion dinesig yr wythnos ddiwethaf, gyda dwsinau o swyddogion y Cynulliad a thros 200 o gynadleddwyr, ond un person yn unig oedd yno o fusnes bach. Felly, credaf fod angen mynd i’r afael â hynny. Felly, beth y byddwch yn ei wneud i sicrhau, yn enwedig mewn perthynas â’r fargen ddinesig, y bydd busnesau bach a chanolig yn cael eu cynnwys ac yn cael eu clywed?

Well, SMEs are always listened to and are always included where we are involved in events and activities. We have a very, very good working relationship with the Federation of Small Businesses. I note that the Member refers to the event that he was at last week. I’m sure that he has now received a letter that outlines that it was an untrue statement that he made in Plenary last week to the First Minister—

Wel, mae busnesau bach a chanolig bob amser yn cael eu clywed a bob amser yn cael eu cynnwys pan fyddwn yn cymryd rhan mewn digwyddiadau a gweithgareddau. Mae gennym berthynas waith dda iawn gyda Ffederasiwn y Busnesau Bach. Nodaf fod yr Aelod yn cyfeirio at y digwyddiad a fynychodd yr wythnos diwethaf. Rwy’n siŵr ei fod bellach wedi cael llythyr sy’n amlinellu ei fod wedi gwneud datganiad celwyddog yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ddiwethaf i Brif Weinidog Cymru—

Excuse me; you cannot make a claim that a Member made an untrue statement in this Plenary.

Esgusodwch fi; ni allwch honni bod Aelod wedi gwneud datganiad celwyddog yn y Cyfarfod Llawn hwn.

I’ll retract that statement.

Rwy’n tynnu’r datganiad hwnnw yn ei ôl.

I’ll instead refer to the letter that the Member received that highlighted how much support Welsh Government gives to small businesses right across Wales and that this Government is business friendly.

Yn hytrach rwyf am gyfeirio at y llythyr a gafodd yr Aelod a oedd yn amlygu faint o gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i fusnesau bach ledled Cymru a bod y Llywodraeth hon yn fusnes-gyfeillgar.

Cabinet Secretary, can you update us on the ability of Welsh SMEs to take part in projects procured by the Welsh Government? I had a discussion in relation to this with NPS engineering consultants, an engineering firm based in Chepstow in my constituency, just before the election. That firm had, worryingly, given up on trying to procure Welsh Government contracts, because, despite the clarity of the process, which they did actually commend the Welsh Government on, there wasn’t sufficient weighting given to locally grown Welsh firms. As a result, the larger firms are undercutting them and getting contracts, even though the smaller firms think that, in the longer term, those contracts will be more expensive. The local firm in question has no problem procuring contracts across the border, from Hereford and Worcestershire councils, for instance. This can’t be right. Is there some way you can look, along with the Welsh Government Cabinet Secretary with responsibility for procurement, at ways that we can create a more level playing field so that Welsh SMEs, indigenous businesses, find it easier to complete?

Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch roi diweddariad i ni ar allu busnesau bach a chanolig Cymru i gymryd rhan mewn prosiectau wedi’u caffael gan Lywodraeth Cymru? Cefais drafodaeth mewn perthynas â hyn gydag ymgynghorwyr peirianneg y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, cwmni peirianneg sy’n seiliedig yng Nghas-gwent yn fy etholaeth i, ychydig cyn yr etholiad. Roedd yn destun pryder fod y cwmni hwnnw wedi rhoi’r gorau i geisio caffael contractau Llywodraeth Cymru, oherwydd, er gwaethaf eglurder y broses—ac roeddent yn canmol Llywodraeth Cymru ar hynny mewn gwirionedd—nid oedd digon o bwysoli tuag at gwmnïau lleol yng Nghymru. O ganlyniad, mae’r cwmnïau mawr yn cynnig prisiau is ac yn cael contractau, er bod y cwmnïau llai yn credu y bydd y contractau hynny’n fwy drud yn y tymor hwy. Nid yw’r cwmni lleol dan sylw yn cael unrhyw broblem yn caffael contractau ar draws y ffin, gan gynghorau Henffordd a Swydd Gaerwrangon, er enghraifft. Ni all hyn fod yn iawn. A oes unrhyw ffordd y gallwch chi, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet sy’n gyfrifol am gaffael yn Llywodraeth Cymru, edrych ar ffyrdd y gallwn greu sefyllfa decach fel bod busnesau bach a chanolig yng Nghymru a busnesau cynhenid yn ei chael yn haws cystadlu?

Yes, absolutely, and perhaps the local firm that the Member refers to is a firm that he and I could visit together to discuss the problems that they’ve encountered and the solutions that we might be able to present. In terms of the Welsh Government’s procurement portal, Sell2Wales, it was set up to help businesses win contracts in the public sector. Since June 2013, almost 14,000 notices have been published on Sell2Wales, and approximately 61 per cent of contracts have been awarded to Welsh businesses. Nonetheless, I believe there is work to be done to ensure that procurement benefits all businesses right across Wales, and I’d be more than happy to visit the company that the Member has been contacted by.

Oes, yn bendant, ac efallai fod y cwmni lleol y mae’r Aelod yn cyfeirio ato yn gwmni y gallwn ein dau ymweld ag ef gyda’n gilydd i drafod y problemau y maent wedi dod ar eu traws a’r atebion y gallem eu cyflwyno. O ran porth caffael Llywodraeth Cymru, GwerthwchiGymru, cafodd ei sefydlu i helpu busnesau i ennill contractau yn y sector cyhoeddus. Ers mis Mehefin 2013, mae bron i 14,000 o hysbysiadau wedi cael eu cyhoeddi ar GwerthwchiGymru, ac mae tua 61 y cant o gontractau wedi cael eu dyfarnu i fusnesau Cymru. Serch hynny, rwy’n credu bod gwaith i’w wneud i sicrhau bod caffael o fudd i bob busnes ledled Cymru, a byddwn yn fwy na pharod i ymweld â’r cwmni a ddaeth i gysylltiad â’r Aelod.

Could I draw the Cabinet Secretary’s attention to a company in my constituency, the national-award-winning Sony Pencoed factory, and not only to that, but to the 30-and-more indigenous companies that have spun off from the Sony excellence in design to manufacturing on that site and the Sony Pencoed UK technology centre? It really is a case of developing our home-grown talent here in Wales—companies like Mesuro Ltd, which I visited a couple of months ago, which is a spin-off of Cardiff University’s world renowned centre for high-frequency engineering, or Wales Interactive Ltd, a developer and publisher of interactive entertainment products for a global, worldwide market, and many, many others. So, I would welcome the Cabinet Secretary, at some time in his busy schedule in the near future, to see the excellent work from Sony, and from all those companies that have spun off from that base on the site, but also to see the way in which established, award-winning companies with a track record in design to manufacturing can fuel a growth in indigenous companies in a range of sectors. It really is a classic case of together stronger. So perhaps I could invite him to come and discuss this highly successful model for business incubation.

A gaf fi dynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet at gwmni yn fy etholaeth, ffatri Sony Pencoed sydd wedi ennill gwobrau cenedlaethol, ac nid yn unig at honno, ond at 30 a mwy o fusnesau cynhenid ​​sydd wedi deillio yn sgil rhagoriaeth Sony mewn dylunio i weithgynhyrchu ar y safle hwnnw a chanolfan dechnoleg Sony Pencoed UK? Mae’n sicr yn enghraifft o ddatblygu ein talentau cynhenid ​​yma yng Nghymru—cwmnïau fel Mesuro Cyf, y bûm yn ymweld ag ef ychydig o fisoedd yn ôl, sy’n deillio o ganolfan peirianneg amledd uchel fyd-enwog Prifysgol Caerdydd, neu Wales Interactive Ltd, datblygwr a chyhoeddwr cynhyrchion adloniant rhyngweithiol ar gyfer marchnad fyd-eang, ledled y byd, a llawer iawn o rai eraill. Felly, byddwn yn croesawu pe bai Ysgrifennydd y Cabinet, ar ryw adeg yn ystod ei amserlen brysur yn y dyfodol agos, yn gweld y gwaith ardderchog gan Sony, a’r holl gwmnïau hynny sydd wedi deillio o’r sylfaen honno ar y safle, a gweld hefyd y ffordd y mae cwmnïau sefydledig sydd wedi ennill gwobrau ac sydd â hanes mewn dylunio i weithgynhyrchu yn gallu sbarduno twf mewn cwmnïau cynhenid ​mewn ystod o sectorau. Mae’n achos clasurol o orau chwarae cyd chwarae. Felly efallai y gallwn ei wahodd i ddod i drafod y model llwyddiannus iawn hwn ar gyfer deori busnesau.

I’d be delighted to do that. It sounds like this is an exceptional cluster of economic activity in your constituency. I think it would also be helpful if we invited those companies to contribute to the development of the new economic strategy.

Buaswn wrth fy modd yn gwneud hynny. Mae’n swnio fel pe bai hwn yn glwstwr eithriadol o weithgarwch economaidd yn eich etholaeth. Rwy’n credu y byddai hefyd yn ddefnyddiol pe baem yn gwahodd y cwmnïau hynny i gyfrannu at ddatblygiad y strategaeth economaidd newydd.

Datblygu Economaidd yng Ngogledd Cymru

Economic Development in North Wales

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn annog datblygu economaidd yng Ngogledd Cymru? OAQ(5)0023(EI)

4. How is the Welsh Government encouraging economic development in North Wales? OAQ(5)0023(EI)

We are taking several wide-ranging actions to encourage economic development across all parts of Wales. In north Wales, we are exploiting the significant opportunities that will arise from investment projects such as Wylfa Newydd, providing support through our dedicated business support service and investing in various transport schemes.

Rydym yn rhoi nifer o gamau gweithredu pellgyrhaeddol ar waith i annog datblygiad economaidd ar draws pob rhan o Gymru. Yng ngogledd Cymru, rydym yn manteisio ar y cyfleoedd sylweddol a fydd yn deillio o brosiectau buddsoddi megis Wylfa Newydd, gan ddarparu cefnogaeth drwy ein gwasanaeth cymorth busnes penodedig a buddsoddi mewn cynlluniau trafnidiaeth amrywiol.

Thank you. Well, as you know, in this morning’s Economy, Infrastructure and Skills Committee you made reference to mainline electrification, to proposals for a north Wales metro, and to investment in the A55. You also said a growth deal bid for north Wales needs to be submitted by end of this month. Given my understanding that the UK Government is offering additional funding, and that line improvement and signalling improvement are seen as building blocks to electrification, which will be accelerated by the growth deal, are you able to tell us what dialogue you have had thus far with UK Government? I know, or I believe, you’ve been speaking at least to the Under-Secretary of State to this end—to what extent that might involve the devolution of economic and growth levers. It was my understanding that that was something sought by the UK Government.

Diolch. Wel, fel y gwyddoch, ym Mhwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau y bore yma cyfeiriasoch at drydaneiddio’r brif linell, argymhellion ar gyfer metro gogledd Cymru, a buddsoddi yn yr A55. Dywedasoch hefyd fod angen cyflwyno cais cytundeb twf ar gyfer gogledd Cymru erbyn diwedd y mis. O’r hyn rwy’n ei ddeall, mae Llywodraeth y DU yn cynnig cyllid ychwanegol, ac mae gwella rheilffyrdd a signalau yn cael eu gweld fel cerrig sylfaen i drydaneiddio, a fydd yn cael ei gyflymu gan y cytundeb twf. A allwch ddweud wrthym felly pa ddeialog rydych wedi’i chael hyd yma gyda Llywodraeth y DU? Rwy’n gwybod, neu rwy’n credu, eich bod wedi bod yn trafod gyda’r Is-ysgrifennydd Gwladol i’r perwyl hwn o leiaf—i ba raddau y gallai hynny gynnwys datganoli liferi economaidd a thwf? Yn ôl yr hyn a ddeallais, roedd hynny’n rhywbeth roedd Llywodraeth y DU yn galw amdano.

Yes, I’ve discussed this matter not just with the Under-Secretary of State, but I was actually discussing it as well with the Secretary of State himself on Sunday. We very much hope that the growth deal bid will be submitted in full as a proposal to the Chancellor of the Exchequer by the end of this month. I would also hope that the business case for electrification of the main line in the next control period will be approved. It’s essential in the development of a growth deal for north Wales that we are able to work locally with local authorities, with the Mersey Dee Alliance, with the North Wales Economic Ambition Board, with the UK Government Ministers, and also to look at—and I’m on record as saying this—the potential of a cross-border economic strategy, with a cross-border economic unit to ensure that we deliver maximum growth in that area of Wales.

Do, rwyf wedi trafod y mater hwn gyda’r Is-ysgrifennydd Gwladol, ond bûm yn ei drafod hefyd gyda’r Ysgrifennydd Gwladol ei hun ddydd Sul mewn gwirionedd. Rydym yn gobeithio’n fawr y bydd y cais cytundeb twf yn cael ei gyflwyno’n llawn fel cynnig i Ganghellor y Trysorlys erbyn diwedd y mis. Byddwn hefyd yn gobeithio y bydd yr achos busnes dros drydaneiddio’r brif linell yn ystod y cyfnod rheoli nesaf yn cael ei gymeradwyo. Mae’n hanfodol yn natblygiad y cytundeb twf ar gyfer gogledd Cymru ein bod yn gallu gweithio’n lleol gydag awdurdodau lleol, gyda Chynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy, gyda Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU, ac edrych hefyd—ac rwy’n dweud hyn ar gyfer y cofnod—ar botensial strategaeth economaidd drawsffiniol, gydag uned economaidd drawsffiniol er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni’r twf mwyaf posibl yn yr ardal honno o Gymru.

Tourism is a vital sector in the economic development of north Wales, and with that I welcome this Government’s commitment to create an A55 culture corridor linking attractions across the region. Flint castle was certainly a major attraction this last weekend, as a dragon descended on the outer bailey of the castle drawing in visitor numbers in their thousands. It was really brilliant to see just how many people went down there to see the dragon, to take the odd selfie and, for the more intrepid wannabe dragon tamers amongst us, actually scale the dragon’s back. I look forward to building on that buzz now with the further investment into ‘Shakespeare’s castle’, but Cabinet Secretary, do you agree with me on the value of the visitor economy to Delyn and across north-east Wales, and will you work to continue to invest in innovative ideas at visitor attractions that boost our communities and also draw tourists to north-east Wales?

Mae twristiaeth yn sector hanfodol yn natblygiad economaidd gogledd Cymru, a chyda hynny rwy’n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth hon i greu coridor diwylliant yr A55 sy’n cysylltu atyniadau ar draws y rhanbarth. Roedd castell y Fflint yn sicr yn atyniad mawr dros y penwythnos diwethaf, wrth i ddraig ddisgyn ar feili allanol y castell gan ddenu ymwelwyr yn eu miloedd. Roedd yn wych gweld yn union faint o bobl a aeth yno i weld y ddraig, i dynnu ambell hunlun ac ar gyfer y rhai mwy dewr yn ein plith sy’n dymuno bod yn ddofwyr dreigiau, i ddringo cefn y ddraig. Rwy’n edrych ymlaen at adeiladu ar y brwdfrydedd hwnnw yn awr gyda’r buddsoddiad pellach yng ‘nghastell Shakespeare’, ond Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn cytuno â mi ynglŷn â gwerth yr economi ymwelwyr i Ddelyn ac ar draws gogledd-ddwyrain Cymru, ac a fyddwch yn gweithio i barhau i fuddsoddi mewn syniadau arloesol mewn atyniadau i ymwelwyr sy’n rhoi hwb i’n cymunedau a hefyd yn denu twristiaid i ogledd-ddwyrain Cymru?

Can I thank the Member for her question? I’m delighted that the dragon, the Caerphilly dragon, was received so well in Delyn and at Flint castle. The pictures that I’ve seen show that many, many visitors, particularly young visitors, thoroughly enjoyed seeing the red dragon there. At this time of the year, when we’re celebrating an incredible performance by our national football squad, it’s a particularly appropriate time for the dragon to visit Flint last weekend.

I’m pleased to be able to say that we will be investing in a new visitor centre at Flint castle, and Flint castle will benefit from a world-class installation, which is part and parcel of a national competition that’s taking place as part of the Year of Legends.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn? Rwyf wrth fy modd fod y ddraig, draig Caerffili, wedi cael cymaint o groeso yn Nelyn ac yng nghastell y Fflint. Mae’r lluniau a welais yn dangos bod llawer iawn o ymwelwyr, yn enwedig ymwelwyr ifanc, wedi mwynhau gweld y ddraig goch yno. Ar yr adeg hon o’r flwyddyn, a ninnau’n dathlu perfformiad anhygoel ein carfan bêl-droed cenedlaethol, roedd hi’n adeg arbennig o briodol i’r ddraig ymweld â’r Fflint y penwythnos diwethaf.

Rwy’n falch o allu dweud y byddwn yn buddsoddi mewn canolfan ymwelwyr newydd yng nghastell y Fflint, a bydd castell y Fflint yn elwa o safle o’r radd flaenaf, sy’n rhan o gystadleuaeth genedlaethol a gynhelir yn rhan o Flwyddyn y Chwedlau.

A ydych chi’n cydnabod, Ysgrifennydd, yr angen i ddatblygu gogledd Cymru fel pwerdy economaidd yn ei rinwedd ei hun? Yn amlwg, mae’n bwysig ein bod ni’n ennill pob budd economaidd posibl o ddatblygiadau cyfagos fel pwerdy’r gogledd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond wrth gwrs mae yna ofid gyda’r datblygiadau dinas-ranbarthau yn y de, a phwerdy’r gogledd yn Lloegr, y gallai gogledd Cymru ddisgyn rhwng dwy stôl. Felly, fy nghwestiwn i yn hanfod yw: sut ydym ni’n sicrhau twf pwerdy cynhenid economaidd y gogledd yn hytrach nag ein bod ni jest yn dibynnu ar ardaloedd eraill?

Do you recognise, Secretary, the need to develop north Wales as an economic powerhouse in its own right? Clearly, it’s important that we get every possible economic benefit from neighbouring developments such as the Northern Powerhouse by the UK Government, but of course there is concern with the city region developments in south Wales, and the Northern Powerhouse in England, that north Wales could fall between two stools. So, my question is essentially this: how do we ensure growth for the indigenous economic powerhouse of north Wales, rather than just relying on other areas?

Well, it’s my view that we in north Wales—and I speak as someone who was born there, grew up there and who lives there—has as much to offer the Northern Powerhouse as the Northern Powerhouse has to offer north Wales. We have a good deal to contribute. It’s predicted that up to 70,000 jobs can be created in the next two decades in north Wales. I’m confident that that can be achieved through a greater degree of cross-border collaboration. I do not see cross-border collaboration in any way, shape or form as a threat to the culture or the language of Wales. Particularly for north Wales, I think that by being closer together, by working closer together, we can create more jobs, more opportunities.

At the moment, the region contributes something in the region of £35 billion to the UK economy. The growth potential is enormous, but we also should recognise that if we are not part of a cross-border alliance then there is a risk that with the city deals, with the momentum that is behind the Liverpool city region, Manchester city region and the Cheshire and Warrington local enterprise partnership, that we could end up in competition with those cities and those county areas. We would not wish that to happen if, instead, we can collaborate and offer a regional economy where we are all offering something that’s complementary.

Twenty thousand people each day cross the border from Wales into England. Twenty thousand people cross the border from England into Wales. As far as people who are accessing jobs are concerned, the border doesn’t exist. So, what we need to do is ensure that growth on both sides of the border benefits both sides in terms of the people who live there.

Wel, yn fy marn i mae gennym yng ngogledd Cymru—ac rwy’n siarad fel rhywun a gafodd ei eni yno, ei fagu yno ac sy’n byw yno—gymaint i’w gynnig i Bwerdy Gogledd Lloegr ag sydd gan Bwerdy Gogledd Lloegr i’w gynnig i ogledd Cymru. Mae gennym gryn dipyn i’w gyfrannu. Rhagwelir y gellir creu hyd at 70,000 o swyddi dros y ddau ddegawd nesaf yng ngogledd Cymru. Rwy’n hyderus y gellir cyflawni hynny drwy sicrhau mwy o gydweithredu trawsffiniol. Nid wyf yn gweld bod cydweithredu trawsffiniol yn fygythiad i ddiwylliant neu iaith Cymru mewn unrhyw ffordd o gwbl. Yn enwedig yng ngogledd Cymru, credaf y gallwn greu mwy o swyddi, mwy o gyfleoedd, drwy weithio’n agosach gyda’n gilydd.

Ar hyn o bryd, mae’r rhanbarth yn cyfrannu o gwmpas £35 biliwn i economi’r DU. Mae’r potensial i dyfu yn enfawr, ond dylem hefyd gydnabod, os nad ydym yn rhan o gynghrair drawsffiniol, ein bod mewn perygl, gyda’r bargeinion dinesig, gyda’r momentwm sydd y tu ôl i ddinas-ranbarth Lerpwl, dinas-ranbarth Manceinion a phartneriaeth menter leol Swydd Gaer a Warrington, o orfod cystadlu gyda’r dinasoedd a’r siroedd hynny yn y pen draw. Ni fyddem yn dymuno i hynny ddigwydd os gallwn, yn lle hynny, gydweithio a chynnig economi ranbarthol lle rydym i gyd yn cynnig pethau sy’n ategu ei gilydd.

Mae ugain mil o bobl yn croesi’r ffin o Gymru i Loegr bob dydd. Mae ugain mil o bobl yn croesi’r ffin o Loegr i Gymru. O ran y bobl sy’n mynd i’w gwaith, nid yw’r ffin yn bodoli. Felly, yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau bod twf ar y ddwy ochr i’r ffin sy’n fanteisiol i’r ddwy ochr o ran y bobl sy’n byw yno.

Wales has the opportunity at the moment to attract investment from England by providing a more favourable place to set up a business, which would bring desperately needed jobs into Wales. I’m sure everybody will agree with me that the more businesses we can attract here and the more jobs that are created the better. The present business rates regime hampers the creation of new businesses since it saddles a business with a large payment right at the beginning, before even that business has dealt with a single customer. Does the Welsh Government have any proposals to support new and small businesses via, perhaps, restructuring the business rates regime so that businesses are charged on the basis of profit or turnover, as opposed to the nominal value of the property they occupy?

Mae gan Gymru gyfle ar hyn o bryd i ddenu buddsoddiad o Loegr drwy ddarparu lle mwy ffafriol i sefydlu busnes, a fyddai’n dod â swyddi mawr eu hangen i Gymru. Rwy’n siŵr y bydd pawb yn cytuno pan ddywedaf mai gorau po fwyaf o fusnesau y gallwn eu denu yma a gorau po fwyaf o swyddi sy’n cael eu creu. Mae’r gyfundrefn ardrethi busnes presennol yn rhwystro busnesau newydd rhag cael eu creu gan ei fod yn llyffetheirio busnes â thaliad mawr ar y cychwyn, cyn i’r busnes hwnnw gael un cwsmer hyd yn oed. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynigion i gefnogi busnesau newydd a bach drwy ailstrwythuro’r drefn ardrethi busnes efallai, fel bod busnesau yn talu ar sail elw neu drosiant yn hytrach na gwerth nominal yr eiddo y maent yn ei feddiannu?

This is a point of ongoing consideration by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, but the Member is right, we should use every lever at our disposal to attract investors to Wales. Last year, we recorded the second highest level of inward investment here. That’s something that, again, we want to make sure that we maintain. In terms of financial support to businesses, we have the Wales microbusiness loan fund, which amounts to £6 million. We have got the Wales technology venture investment fund and we also have £21 million of new finance to help small and medium-term enterprises grow in Wales, which can be accessed through two Finance Wales funds. We also, of course, have the £5 million repayable fund for SMEs. We’re keen to attract not just inward investment, but to ensure that our existing companies grow and prosper in Wales, and to ensure that we have entrepreneurs who have access to the resources, the advice and the opportunities to set up business here in Wales in the communities in which they’ve grown up so that they don’t need to leave Wales.

Mae hwn yn bwynt sy’n cael ei ystyried yn gyson gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, ond mae’r Aelod yn iawn, dylem ddefnyddio pob dull sydd gennym o ddenu buddsoddwyr i Gymru. Y llynedd, cofnodwyd y lefel uchaf ond un o fewnfuddsoddi yma. Mae hynny’n rhywbeth, unwaith eto, rydym am sicrhau ein bod yn ei gynnal. O ran cymorth ariannol i fusnesau, mae gennym y gronfa fenthyciadau i ficrofusnesau Cymru, sy’n werth £6 miliwn. Mae gennym gronfa fuddsoddi mewn mentrau technoleg yng Nghymru ac mae gennym hefyd £21 miliwn o gyllid newydd i helpu mentrau bach a chanolig i dyfu yng Nghymru, y gellir cael mynediad ato drwy ddwy gronfa Cyllid Cymru. Mae gennym hefyd, wrth gwrs, gronfa ad-daladwy o £5 miliwn ar gyfer busnesau bach a chanolig. Rydym yn awyddus i ddenu mewnfuddsoddiad yn ogystal â sicrhau bod ein cwmnïau sy’n bodoli’n barod yn tyfu ac yn ffynnu yng Nghymru, a sicrhau bod gennym entrepreneuriaid sydd â mynediad at yr adnoddau, y cyngor a’r cyfleoedd i sefydlu busnes yma yng Nghymru yn y cymunedau lle y’u magwyd fel nad oes angen iddynt adael Cymru.

Cefnogi Gweithgynhyrchu

Support for Manufacturing

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisïau Llywodraeth Cymru i gefnogi gweithgynhyrchu? OAQ(5)0029(EI)

5. Will the Minister make a statement on Welsh Government policies to support manufacturing? OAQ(5)0029(EI)

Yes. Manufacturing in Wales is vitally important to the Welsh economy. We offer a wide range of support to the industry, including help and advice on areas such as international trade, research, development and innovation, improving workforce skills, finding new business premises, e-business support and tendering for public sector contracts.

Gwnaf. Mae gweithgynhyrchu yng Nghymru yn hanfodol bwysig i economi Cymru. Rydym yn cynnig ystod eang o gefnogaeth i’r diwydiant, gan gynnwys cymorth a chyngor ar feysydd megis masnach ryngwladol, ymchwil, datblygu ac arloesi, gwella sgiliau’r gweithlu, dod o hyd i safleoedd busnes newydd, cymorth e-fusnes a thendro am gontractau sector cyhoeddus.

Thank you for that answer. As you’ve highlighted, manufacturing remains a vital sector in the Welsh economy, particularly in the Valleys. However, despite the best efforts of the Welsh Government, the sector continues to shrink in terms of its relative importance to other sectors in the economy. Given the very serious new challenges that Brexit will pose to manufacturing, would you agree with me that it would be timely for Welsh Government to review the performance and prospects for Welsh manufacturing and to develop a manufacturing strategy for Wales to meet these challenges?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Fel y nodwyd gennych, mae gweithgynhyrchu yn parhau i fod yn sector hanfodol yn economi Cymru, yn enwedig yn y Cymoedd. Fodd bynnag, er gwaethaf ymdrechion gorau Llywodraeth Cymru, mae’r sector yn parhau i grebachu o ran ei bwysigrwydd o’i gymharu â sectorau eraill yn yr economi. O ystyried yr heriau newydd difrifol iawn a fydd yn wynebu gweithgynhyrchu o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, a fyddech yn cytuno y byddai’n amserol i Lywodraeth Cymru adolygu perfformiad a rhagolygon gweithgynhyrchu yng Nghymru a datblygu strategaeth weithgynhyrchu i Gymru er mwyn mynd i’r afael â’r heriau hyn?

I think the time is right, given the vote that’s taken place, for the development of a new economic strategy that takes account of the fact that we’ll be leaving Europe, but also ensures that manufacturing grows and prospers in the future. The Member is right in her analysis that manufacturing is a shrinking sector across the UK. But, here in Wales, it still accounts for 11.3 per cent of all workforce jobs in the country, compared to 7.8 per cent in the UK as a whole. So, it’s a crucially important area of work, a crucially important part of the Welsh economy. We also know that jobs in manufacturing—and this is very significant—in Wales rose 6.3 per cent last year. That sort of progress is something that we should be proud of and that we should be seeking to build upon. Some 165,000 people now, in Wales, are employed in manufacturing as a whole, and that is something that we will be building on by attracting companies such as Aston Martin and TVR to our country.

Rwy’n credu bod yr amser yn iawn, o ystyried y bleidlais a gafwyd, ar gyfer datblygu strategaeth economaidd newydd sy’n ystyried y ffaith y byddwn yn gadael Ewrop, ond sydd hefyd yn sicrhau bod gweithgynhyrchu yn tyfu ac yn ffynnu yn y dyfodol. Mae’r Aelod yn gywir yn ei dadansoddiad fod gweithgynhyrchu yn sector sy’n crebachu ar draws y DU. Ond yma yng Nghymru, swyddi gweithgynhyrchu yw 11.3 y cant o holl swyddi’r gweithlu yn y wlad o hyd, o’i gymharu â 7.8 y cant yn y DU gyfan. Felly, mae’n faes gwaith allweddol bwysig, a rhan hollbwysig o economi Cymru. Rydym hefyd yn gwybod—ac mae hyn yn arwyddocaol iawn—bod cynnydd o 6.3 y cant wedi bod y llynedd mewn swyddi gweithgynhyrchu yng Nghymru. Mae’r math hwn o gynnydd yn rhywbeth y dylem fod yn falch ohono ac yn rhywbeth y dylem geisio adeiladu arno. Mae tua 165,000 o bobl yn cael eu cyflogi mewn gweithgynhyrchu yn gyffredinol yng Nghymru erbyn hyn, ac mae hynny’n rhywbeth y byddwn yn adeiladu arno drwy ddenu cwmnïau fel Aston Martin a TVR i’n gwlad.

According to the Business Wales website, Ebbw Vale enterprise zone has ambitions to become a vibrant, high-technology hotspot for manufacturing companies of all sizes. However, between 2011 and 14, only 172 jobs were created at this enterprise zone. Last year, only eight jobs were created there. Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to promote and to support Ebbw Vale enterprise zone to encourage companies to set up and to create manufacturing jobs there?

Yn ôl gwefan Busnes Cymru, mae gan ardal fenter Glyn Ebwy uchelgais i fod yn ardal uwch-dechnoleg fywiog ar gyfer cwmnïau gweithgynhyrchu o bob maint. Fodd bynnag, rhwng 2011 a 2014, 172 o swyddi yn unig a gafodd eu creu yn yr ardal fenter hon. Y llynedd, wyth o swyddi yn unig a grewyd yno. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo ac i gefnogi ardal fenter Glyn Ebwy er mwyn annog cwmnïau i ymsefydlu a chreu swyddi gweithgynhyrchu yno?

There are various ways and means of promoting enterprise zones. They have budgets, not least to promote themselves, to market themselves and the services and the benefits of investors locating within them. The Member may be aware that we will be publishing data on enterprise zone performance very shortly, and the Member may wish to take note of the figures for the latest year.

Mae yna amryw o ffyrdd a dulliau o hyrwyddo ardaloedd menter. Mae ganddynt gyllidebau, yn anad dim ar gyfer hyrwyddo eu hunain, ar gyfer marchnata eu hunain a’r gwasanaethau a’r manteision i fuddsoddwyr sy’n lleoli ynddynt. Mae’n bosibl y bydd yr Aelod yn ymwybodol y byddwn yn cyhoeddi data ar berfformiad ardaloedd menter yn fuan iawn, ac efallai y bydd yr Aelod yn dymuno nodi’r ffigurau ar gyfer y flwyddyn ddiweddaraf.

I’m sorry, Presiding Officer; I only have a secondary question.

Mae’n ddrwg gennyf, Lywydd; cwestiwn ategol yn unig sydd gennyf.

PCS ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru

PCS and National Museum Wales

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ganlyniad yr anghydfod diwydiannol rhwng PCS ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru? OAQ(5)0030(EI)

6. Will the Minister make a statement on the outcome of the industrial dispute between PCS and National Museum Wales? OAQ(5)0030(EI)

Yes. I am pleased that this long-running pay dispute has now been resolved and that all national museum sites have reopened to the public.

Gwnaf. Rwy’n falch fod yr anghydfod cyflog hirhoedlog hwn bellach wedi ei ddatrys a bod holl safleoedd yr amgueddfa genedlaethol wedi ailagor i’r cyhoedd.

Thank you, and I’m sure other Members in this Chamber were, like me, very pleased to welcome the resolution of the long-running dispute, and I’m very grateful to you, Cabinet Secretary, for your efforts to bring this dispute to an end. I would also like to pay tribute to all the museum workers who stood their ground on the issue of fairness to the lowest paid, especially the staff in my constituency at Big Pit, for their commitment, and I’m absolutely delighted to see Big Pit up and running again. Cabinet Secretary, will you join me in recognising the dedication of all the staff at the museum, and will you continue to emphasise in your discussions with museum management the necessity of working in partnership with staff when introducing future changes?

Diolch yn fawr, ac rwy’n siŵr fod Aelodau eraill yn y Siambr hon, fel finnau, yn falch iawn o groesawu datrysiad yr anghydfod hirhoedlog, ac rwy’n ddiolchgar iawn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich ymdrechion i ddod â’r anghydfod hwn i ben. Hoffwn hefyd roi teyrnged i holl weithwyr yr amgueddfa a fu’n dal eu tir ar fater tegwch i’r rhai ar y cyflogau isaf, yn enwedig y staff yn fy etholaeth yn Big Pit, am eu hymrwymiad, ac rwyf wrth fy modd yn gweld Big Pit ar waith eto. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi a chydnabod ymroddiad yr holl staff yn yr amgueddfa, ac a wnewch chi barhau i bwysleisio pa mor angenrheidiol yw gweithio mewn partneriaeth â staff wrth gyflwyno newidiadau yn y dyfodol yn eich trafodaethau gyda rheolwyr yr amgueddfa?

Yes, absolutely, and can I first of all put on record my thanks to the local Member for her relentless and her resolute support for the loyal and dedicated workers that she refers to? The outcome of the PCS ballot and resolution of the pay dispute was publicly confirmed on 24 June. I’m pleased that 78 per cent of PCS members voted to accept the enhanced offer made by the national museum. I’m pleased that the Welsh Government was able to assist in bringing it to a satisfactory conclusion.

Now, I am sure that there are lessons that are to be learned from this experience, and I did meet with the national museum’s president and director general recently. I have no doubt that any issues that have been identified will now be taken forward by management at the museum and by PCS, and I am aware that the museum is now working to implement the pay award and compensation payment to eligible individuals in this month’s payroll. I now encourage the national museum and the unions to work to rebuild the bridges that have been damaged and to develop a more positive relationship for the future—one in which all workers have confidence that their concerns are being listened to.

Gwnaf, yn bendant, ac a gaf fi yn gyntaf oll gofnodi fy niolch i’r Aelod lleol am ei chefnogaeth ddygn a chadarn i’r gweithwyr ffyddlon ac ymroddedig y mae’n cyfeirio atynt? Cafodd canlyniad pleidlais PCS a datrysiad yr anghydfod cyflog ei gadarnhau yn gyhoeddus ar 24 Mehefin. Rwy’n falch fod 78 y cant o aelodau PCS wedi pleidleisio dros dderbyn y cynnig gwell a wnaed gan yr amgueddfa genedlaethol. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi gallu cynorthwyo i ddod â’r mater i ben yn foddhaol.

Nawr, rwy’n siŵr bod gwersi i’w dysgu o’r profiad hwn, a chyfarfûm â llywydd a chyfarwyddwr cyffredinol yr amgueddfa genedlaethol yn ddiweddar. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd unrhyw faterion a nodwyd yn cael sylw gan reolwyr yr amgueddfa a chan PCS yn awr, ac rwy’n ymwybodol fod yr amgueddfa bellach yn gweithio i weithredu’r dyfarniad cyflog a’r taliad iawndal i unigolion cymwys yng nghyflogres y mis hwn. Rwy’n annog yr amgueddfa genedlaethol a’r undebau yn awr i weithio i ailadeiladu’r pontydd a ddifrodwyd ac i ddatblygu perthynas fwy cadarnhaol ar gyfer y dyfodol—un lle bydd pob gweithiwr yn teimlo’n hyderus fod y pryderon sydd ganddynt yn cael eu clywed.

I was involved with the dispute from the start, and what I’d like to ask you, Minister, is whether you think that this could have been resolved sooner had you, as Minister, intervened sooner, to make sure that this wasn’t a two-year dispute? Also, I would like to hear your answer with regard to what management has told me: that continuous in-year cuts did not aid them in the situation with the staff at the museum. Will you commit, therefore, to not putting forward more in-year cuts to services that are now scraping the barrel and are vital in terms of promoting Wales to the outside world? I think it’s key now that you learn, as a Government, and learn with the management how to treat people with respect, because the PCS union went above and beyond what they should have done in this regard.

Bûm yn ymwneud â’r anghydfod hwn o’r dechrau, a’r cwestiwn yr hoffwn ei ofyn i chi, Weinidog, yw a ydych yn credu y gallai hyn fod wedi cael ei ddatrys yn gynt pe baech chi, fel Gweinidog, wedi ymyrryd yn gynt er mwyn sicrhau na fyddai hwn yn anghydfod a fyddai’n para dwy flynedd? Hefyd, hoffwn glywed eich ateb mewn perthynas â’r hyn y mae’r rheolwyr wedi ei ddweud wrthyf: nad oedd toriadau canol blwyddyn parhaus wedi eu cynorthwyo yn y sefyllfa gyda’r staff yn yr amgueddfa. A wnewch chi ymrwymo, felly, i beidio â chyflwyno mwy o doriadau canol blwyddyn i wasanaethau sydd bellach yn crafu gwaelod y gasgen ac sy’n hanfodol ar gyfer hyrwyddo Cymru i’r byd y tu allan? Rwy’n credu ei bod yn allweddol yn awr eich bod yn dysgu, fel Llywodraeth, ac yn dysgu gyda’r rheolwyr sut i drin pobl â pharch, gan fod undeb y PCS wedi mynd y tu hwnt i’r hyn y dylent fod wedi’i wneud yn hyn o beth.

Can I thank the Member for her question, and just remind her that this Government itself has faced the deepest cuts to its budgets in recent years imaginable? No area of my portfolio has been immune, I’m afraid, from having to make difficult decisions and implement budget cuts, with one exception—the Welsh Books Council, where there was an overwhelming feeling that a reduction in their budget would lead to a significant loss of jobs. The Member may also be interested to know that in Scotland, the dispute went on for more than four years. Here in Wales, the First Minister said that the priority of the incoming Minister would be to resolve this dispute within three weeks. I had it resolved. That’s something that I would like to thank union members for working towards. I’d like to thank Members of all parties in this Chamber for contributing to it. It’s something that I think we can now move on from, and I am sure that the museum has a very bright future. I’ll be considering the Randerson report, which offers a road map towards a very secure and sustainable heritage sector, one that is more closely aligned with the tourism offer across Wales and one that brings together those key elements of our heritage in Wales.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn, a’i hatgoffa bod y Llywodraeth hon ei hun wedi wynebu’r toriadau dyfnaf posibl i’w chyllidebau dros y blynyddoedd diwethaf? Nid oes unrhyw ran o fy mhortffolio, mae arnaf ofn, y llwyddwyd i osgoi gorfod gwneud penderfyniadau anodd yn ei chylch a gweithredu toriadau yn y gyllideb, gydag un eithriad—Cyngor Llyfrau Cymru, lle’r oedd teimlad llethol y byddai gostyngiad yn eu cyllideb yn arwain at golli nifer sylweddol o swyddi. Mae’n bosibl y bydd gan yr Aelod ddiddordeb mewn gwybod hefyd fod yr anghydfod yn yr Alban wedi para am fwy na phedair blynedd. Yma yng Nghymru, dywedodd y Prif Weinidog mai blaenoriaeth y Gweinidog nesaf fyddai datrys yr anghydfod hwn o fewn tair wythnos. Llwyddais i’w ddatrys. Mae hynny’n rhywbeth yr hoffwn ddiolch i aelodau’r undeb am weithio tuag ato. Hoffwn ddiolch i Aelodau o bob plaid yn y Siambr hon am gyfrannu tuag at hynny. Mae’n rhywbeth rwy’n credu y gallwn symud ymlaen oddi wrtho yn awr, ac rwy’n siŵr fod gan yr amgueddfa ddyfodol disglair iawn. Byddaf yn ystyried adroddiad Randerson, sy’n cynnig ffordd tuag at sector treftadaeth diogel a chynaliadwy iawn, un sy’n cyd-fynd yn agosach â’r cynnig twristiaeth ar draws Cymru ac un sy’n dwyn ynghyd yr elfennau allweddol hynny o’n treftadaeth yng Nghymru.

During the recent dispute, the PCS union declared they had no confidence in the management of National Museum Wales. It was also claimed that a survey taken last year showed that 22 per cent of workers had been bullied or harassed at work. Does the Cabinet Secretary have confidence in the management of National Museum Wales, and what action will he take to reconcile both sides around the core aims of this organisation? This sort of thing should never, ever happen again in any organisation of your department. Thank you.

Yn ystod yr anghydfod diweddar, dywedodd undeb y PCS nad oedd ganddynt hyder yn rheolwyr Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Honnwyd hefyd fod arolwg a gynhaliwyd y llynedd yn dangos bod 22 y cant o weithwyr wedi cael eu bwlio neu’n destun aflonyddu yn y gwaith. A oes gan Ysgrifennydd y Cabinet hyder yn y modd y rheolir Amgueddfa Genedlaethol Cymru, a pha gamau y bydd yn eu cymryd i gymodi’r ddwy ochr o gwmpas amcanion craidd y sefydliad hwn? Ni ddylai’r math yma o beth byth ddigwydd eto mewn unrhyw sefydliad yn eich adran. Diolch.

I’d like to say that the Member is absolutely right on this issue. I have been clear with the director general and the president of the museum that the results of that survey must be addressed, and that I expect to see a report on how the issues raised by the workforce are being addressed. I’ve also been clear that the workers at the museum—the people who ensure that visitors have the best experience possible—are better represented at the most senior level. That includes representation at boards of trustee meetings. I think it’s essential that employees are represented and heard and taken notice of.

Hoffwn ddweud fod yr Aelod yn hollol gywir ar y mater hwn. Rwyf wedi bod yn glir gyda chyfarwyddwr cyffredinol a llywydd yr amgueddfa fod yn rhaid mynd i’r afael â chanlyniadau’r arolwg hwnnw, a fy mod yn disgwyl gweld adroddiad ar sut y maent yn mynd i’r afael â’r materion a godwyd gan y gweithlu. Rwyf hefyd wedi bod yn glir fod gweithwyr yr amgueddfa—y bobl sy’n sicrhau bod ymwelwyr yn cael y profiad gorau posibl—yn cael eu cynrychioli’n well ar y lefel uchaf. Mae hynny’n cynnwys cynrychiolaeth yng nghyfarfodydd byrddau ymddiriedolwyr. Rwy’n credu ei bod yn hanfodol fod gweithwyr yn cael eu cynrychioli a’u clywed a’u cydnabod.

Bil Cymru a Systemau Trafnidiaeth Gyhoeddus

The Wales Bill and Integrated Public Transport Systems

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyfleoedd y gallai Bil Cymru eu cynnig ar gyfer integreiddio systemau trafnidiaeth gyhoeddus yng nghymoedd de-ddwyrain Cymru? OAQ(5)0033(EI)

7. Will the Minister make a statement on the opportunities that the Wales Bill could open up for integrating public transport systems in the south east Wales valleys? OAQ(5)0033(EI)

Yes. The Wales Bill, currently proceeding through Parliament, will confer new powers on the field of transport, which will complement the existing powers we already have, to deliver an integrated transport system across Wales.

Gwnaf. Bydd Bil Cymru, sydd ar ei daith drwy’r Senedd ar hyn o bryd, yn cyflwyno pwerau newydd ym maes trafnidiaeth, a fydd yn ategu’r pwerau presennol sydd gennym eisoes, i ddarparu system drafnidiaeth integredig ar draws Cymru.

Thank you, Cabinet Secretary, and we’re all acutely aware, clearly, of the benefits that the city deal and the south-east Wales metro would bring to the Valleys areas of Wales. The risks to that development following Brexit we’ve rehearsed ad infinitum in the Chamber, so I’m not going to dwell on those. However, we have welcomed in this Chamber the announcement of the formation of the ministerial Valleys taskforce, a key component of which is building stronger transport links. Despite the existence of local transport plans, which sometimes seem to be limited in vision to individual local authority areas, bus transport across the Valleys remains an issue. I was given an example the other day where to get to Aberdare from New Tredegar, the bus journey would take more than two hours and takes you via Pontypridd. Would the Cabinet Secretary agree with me that any opportunity to reregulate bus services in Wales arising from the Wales Bill would provide a golden opportunity to ensure that, as new employment opportunities are created in the south-east Wales Valleys, those who only have access to public transport are not excluded from seeking to take up such opportunities because of poor, slow and infrequent bus services?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rydym i gyd yn ymwybodol iawn, yn amlwg, o’r manteision i ardaloedd y Cymoedd a fyddai’n dod yn sgil y fargen ddinesig a metro de-ddwyrain Cymru. Rydym wedi trafod y peryglon i’r datblygiad hwnnw yn dilyn gadael yr UE dro ar ôl tro yn y Siambr, felly nid wyf am fynd ar ôl hynny. Fodd bynnag, rydym wedi croesawu cyhoeddiad ar ffurfio tasglu gweinidogol y Cymoedd yn y Siambr hon, ac elfen allweddol ohono fydd adeiladu cysylltiadau trafnidiaeth cryfach. Er gwaethaf bodolaeth cynlluniau trafnidiaeth lleol, sydd weithiau’n ymddangos yn gyfyngedig o ran eu gweledigaeth i ardaloedd awdurdodau lleol unigol, mae trafnidiaeth bws ar draws y Cymoedd yn parhau i fod yn broblem. Clywais enghraifft y diwrnod o’r blaen lle’r oedd y daith fws o Dredegar Newydd i Aberdâr yn para mwy na dwy awr ac yn teithio drwy Bontypridd. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y byddai unrhyw gyfle i ailreoleiddio gwasanaethau bysiau yng Nghymru a fyddai’n deillio o Fil Cymru yn rhoi cyfle euraidd i sicrhau, wrth i gyfleoedd cyflogaeth newydd gael eu creu yng Nghymoedd de-ddwyrain Cymru, nad yw’r rhai sydd ond yn gallu cael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu heithrio rhag manteisio ar gyfleoedd o’r fath oherwydd gwasanaethau bws gwael, araf ac anfynych?

Yes, I would, and I’d like to thank the Member for raising this important issue, and perhaps invite her to write to me formally regarding the bus service from Tredegar to Aberdare, which I’d like to take a closer look at, if I may, and perhaps make representations on behalf of her constituents. Further devolution in respect of the traffic commissioner’s functions over bus registration will give us the opportunity to consider changing how bus services are delivered right across the country for the future, and to ensure that services are designed to meet the needs of passengers in accessing employment opportunities in the key services. We’re also facilitating quality bus partnerships. We are growing our TrawsCymru service, and we are ensuring that our funding is directly linked to improving quality through the introduction of quality standards as of next year.

Byddwn, a hoffwn ddiolch i’r Aelod am grybwyll y mater pwysig hwn, ac efallai y caf ei gwahodd i ysgrifennu ataf yn ffurfiol ynglŷn â’r gwasanaeth bws o Dredegar i Aberdâr, gan y byddwn yn hoffi edrych yn fanylach arno, os caf, a chyflwyno sylwadau efallai ar ran ei hetholwyr. Bydd datganoli pellach mewn perthynas â swyddogaethau’r comisiynydd traffig dros gofrestru bysiau yn rhoi cyfle i ni ystyried newid y modd y mae gwasanaethau bws yn cael eu darparu ar draws y wlad ar gyfer y dyfodol, a sicrhau bod gwasanaethau yn cael eu cynllunio i ateb anghenion teithwyr o ran mynediad at gyfleoedd cyflogaeth yn y gwasanaethau allweddol. Rydym hefyd yn hwyluso partneriaethau bysiau o ansawdd. Rydym yn ehangu ein gwasanaeth TrawsCymru, ac rydym yn sicrhau bod ein cyllid yn gysylltiedig yn uniongyrchol â gwella ansawdd drwy gyflwyno safonau ansawdd y flwyddyn nesaf.

Denu Ymwelwyr i Gymru

Attracting Visitors to Wales

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru i ddenu ymwelwyr i Gymru? OAQ(5)0028(EI)

8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s strategy to attract visitors to Wales? OAQ(5)0028(EI)

Yes. It is now three years since the launch of ‘The Welsh Government Strategy for Tourism 2013-2020 Partnership for Growth’. This sets a 10 per cent growth in real terms in respect of overnight visitor expenditure in Wales by 2020, and we are on track to exceed that growth.

Gwnaf. Mae tair blynedd wedi bod bellach ers lansio ‘Partneriaeth ar gyfer Twf: Strategaeth Twristiaeth Llywodraeth Cymru 2013-2020’. Mae hwn yn gosod twf o 10 y cant mewn termau real mewn perthynas â gwariant ymwelwyr dros nos yng Nghymru erbyn 2020, ac rydym ar y trywydd iawn i ragori ar y twf hwnnw.

Thank you, Cabinet Secretary. The ‘Wish You Were Here’ study found that music tourism from festivals and concerts generates up to £113 million annually for the Welsh economy. Our ability to attract more events, conferences and festivals will be boosted by the international convention centre, built as a joint project between the Celtic Manor and Welsh Government, when it opens in Newport. Designed to attract major events from across the world, it will rival any convention centre in Europe. Smaller festivals, which are a mix of music, art, literature and comedy, like the one in my own constituency in Caerleon, also play an important role. What support and encouragement can the Welsh Government give to attract large-scale events to Wales while also supporting grass-roots festivals that add to the rich variety of our cultural life?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Canfu astudiaeth ‘Wish You Were Here’ fod twristiaeth cerddoriaeth gwyliau a chyngherddau yn cynhyrchu hyd at £113 miliwn y flwyddyn i economi Cymru. Bydd ein gallu i ddenu mwy o ddigwyddiadau, cynadleddau a gwyliau yn cael hwb gan y ganolfan gynadledda ryngwladol, a adeiladwyd fel prosiect ar y cyd rhwng y Celtic Manor a Llywodraeth Cymru, pan fydd yn agor yng Nghasnewydd. Bydd y ganolfan gystal ag unrhyw ganolfan gynadledda arall yn Ewrop ac fe’i cynlluniwyd i ddenu digwyddiadau mawr o bob cwr o’r byd. Mae gwyliau llai, sy’n gymysgedd o gerddoriaeth, celf, llenyddiaeth a chomedi, fel yr un yn fy etholaeth fy hun yng Nghaerllion, hefyd yn chwarae rhan bwysig. Pa gefnogaeth ac anogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i ddenu digwyddiadau mawr i Gymru gan gefnogi gwyliau llawr gwlad hefyd sy’n ychwanegu at amrywiaeth gyfoethog ein bywyd diwylliannol?

Yes, this is a very interesting area of work. I actually asked my officials to carry out some research concerning the most inclusive forms of artistic activities and it was found that smaller festivals and musical concerts are actually the activities, the events, that people are most likely to go to from right across the socioeconomic spectrum. So, I’m very keen to ensure that we do maximise opportunities for local community festivals and concerts to grow. We’re committed to attracting more major international sporting and cultural events to Wales, especially those that help to maximise the return on investment in existing and in planned facilities. We’re particularly keen to attract those events that offer an opportunity to volunteers to become participants. In the coming years, with our support, Wales will host some of the world’s biggest and most prestigious events, such as the Champions League final and the Volvo Ocean Race. Alongside these global brands, we’re also supporting a thriving portfolio of local and regional cultural events and festivals, such as the Machynlleth Comedy Festival, the Good Life Experience, the Iris Prize and Focus Wales and also, of course, RawFfest.

Ie, mae hwn yn faes gwaith diddorol iawn. Mewn gwirionedd, gofynnais i fy swyddogion wneud rhywfaint o ymchwil ar y mathau mwyaf cynhwysol o weithgareddau celfyddydol a chanfuwyd mai’r gwyliau llai a’r cyngherddau cerddorol mewn gwirionedd yw’r gweithgareddau, y digwyddiadau, y mae pobl yn fwyaf tebygol o fynd iddynt o bob rhan o’r sbectrwm economaidd-gymdeithasol. Felly, rwy’n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn gwneud y mwyaf o’r cyfleoedd i alluogi gwyliau cymunedol lleol a chyngherddau i ehangu. Rydym wedi ymrwymo i ddenu mwy o ddigwyddiadau chwaraeon rhyngwladol mawr a digwyddiadau diwylliannol i Gymru, yn enwedig y rhai sy’n helpu i wneud y mwyaf o elw ar fuddsoddiad mewn cyfleusterau sy’n bodoli eisoes ac wedi’u cynllunio. Rydym yn arbennig o awyddus i ddenu’r digwyddiadau sy’n cynnig cyfle i wirfoddolwyr ddod yn gyfranogwyr. Yn y blynyddoedd i ddod, gyda’n cymorth, bydd Cymru’n cynnal rhai o ddigwyddiadau mwyaf a mwyaf mawreddog y byd, megis rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr a Ras Volvo Ocean. Ochr yn ochr â’r brandiau byd-eang hyn, rydym hefyd yn cefnogi portffolio ffyniannus o ddigwyddiadau a gwyliau diwylliannol lleol a rhanbarthol, fel Gŵyl Gomedi Machynlleth, y Good Life Experience, Gwobr Iris a Ffocws Cymru a hefyd, wrth gwrs, GwylGrai.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Dai Lloyd.

And finally, question 9, Dai Lloyd.

Prosiectau Isadeiledd yn Ardal Bae Abertawe

Infrastructure Projects in the Swansea Bay Area

9. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar brosiectau isadeiledd yn ardal Bae Abertawe? OAQ(5)0026(EI)[W]

9. Will the Minister provide an update on infrastructure projects in the Swansea Bay area? OAQ(5)0026(EI)[W]

Diolch yn fawr iawn. Sir Terry Matthews and his colleagues on the city region board are continuing to identify priorities that deliver shared aspirations for growth and jobs, including regional collaboration to further develop the region’s digital and transport infrastructure.

Diolch yn fawr iawn. Mae Syr Terry Matthews a’i gydweithwyr ar fwrdd y ddinas-ranbarth yn parhau i nodi blaenoriaethau sy’n cyflwyno dyheadau a rennir ar gyfer twf a swyddi, gan gynnwys cydweithio rhanbarthol i ddatblygu seilwaith digidol a thrafnidiaeth y rhanbarth ymhellach.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Weinidog. Wedi pleidlais Brexit, a ydy trydaneiddio’r rheilffordd o Lundain i Abertawe yn dal yn saff o ddigwydd?

Thank you for that response, Minister. Following the Brexit vote, is the electrification of the railway from London to Swansea still going to happen?

Well, we have been assured by the UK Government—or, we were assured before the referendum took place—that all investment that was due to come from the EU would come from the UK Government. We expect every penny to come. We expect every contract that was signed or agreed to prior to the Brexit vote to be honoured, and it is my hope that we will see—and I expect to see—electrification of that line, which fuels the regional economy of south Wales and the Swansea bay area.

Wel, mae Llywodraeth y DU wedi ein sicrhau—neu, cawsom sicrwydd cyn y refferendwm—y byddai pob buddsoddiad a oedd i fod i ddod gan yr UE yn dod gan Lywodraeth y DU. Rydym yn disgwyl pob ceiniog. Rydym yn disgwyl y cedwir at bob contract a lofnodwyd neu a gytunwyd cyn y bleidlais i adael yr UE, ac rwy’n gobeithio gweld—ac rwy’n disgwyl gweld—trydaneiddio’r rheilffordd honno sy’n bwydo economi ranbarthol de Cymru ac ardal bae Abertawe.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rŷm ni nawr yn symud i eitem 2 ar yr agenda, sef y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, a’r cwestiwn cyntaf, Janet Finch-Saunders.

We now move to item 2 on our agenda, questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. The first question is from Janet Finch-Saunders.

Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru

The Welsh Ambulance Services NHS Trust

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am Ymddiriedolaeth Ambiwlans Cymru? OAQ(5)0027(HWS)

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Ambulance Trust? OAQ(5)0027(HWS)

Member
Vaughan Gething 14:19:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you for the question. I’m pleased with the significant progress made by the Welsh Ambulance Services NHS Trust in implementing the organisational changes to the service recommended by the McClelland review. In May, the target for responses to the red category of the most life-threatening emergencies had been met or exceeded for the eighth month in a row with 75.5 per cent being answered within the target time.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n falch o’r cynnydd sylweddol a wnaed gan Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru ar weithredu’r newidiadau trefniadol i’r gwasanaeth a argymhellwyd gan adolygiad McClelland. Ym mis Mai, cyrhaeddwyd neu rhagorwyd ar y targed ar gyfer ymateb i gategori coch yr argyfyngau sy’n bygwth bywyd fwyaf am yr wythfed mis yn olynol gyda 75.5 y cant yn cael eu hateb o fewn yr amser targed.

Thank you, Cabinet Secretary. A matter that has come to light recently, certainly in my own constituency, is the nature of the questions asked by call handlers when first dialling 999, when somebody is calling an ambulance on behalf of someone not personally known to them. It’s happened to me twice in recent weeks where I haven’t known the person, but they’ve fallen outside my office. The series of questions leading to some serious delays have been found problematic, simply because you cannot, often, answer the type of questions that you’re asked if you don’t know the person. Only recently, a local shopkeeper has been left in shock after being unable to answer such questions, and the individual concerned was actually rapidly deteriorating before his very eyes. He felt quite helpless and worried by the delay, and sadly the individual has since passed away.

A recent Wales Audit Office report highlighted concerns about call handling and classifications, and a recent freedom of information request submitted by us showed communication and attitude as an issue for many making complaints to the ambulance trust. I’m really quite unsure as to how the emergency call handling system works on behalf of each different emergency service. Cabinet Secretary, having raised my really serious concerns on this here with you today, will you assure me that you will work with the trust to ensure that call handlers are more sensitively taking into account an individual calling an ambulance in the first instance? This should be considered as an urgent priority.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mater sydd wedi dod i’r amlwg yn ddiweddar, yn sicr yn fy etholaeth fy hun, yw natur y cwestiynau a oedd y cael eu gofyn gan y bobl sy’n ateb y galwadau ar ôl deialu 999 am y tro cyntaf, pan fo rhywun yn galw am ambiwlans ar ran rhywun nad ydynt yn eu hadnabod yn bersonol. Mae wedi digwydd ddwywaith i mi yn yr wythnosau diwethaf lle nad oeddwn yn adnabod y person ond eu bod wedi syrthio y tu allan i fy swyddfa. Mae’r gyfres o gwestiynau sy’n arwain at oedi difrifol yn broblematig, yn syml oherwydd nad ydych, yn aml, yn gallu ateb y math o gwestiynau a ofynnir i chi os nad ydych yn adnabod y person. Yn ddiweddar, brawychwyd siopwr lleol ar ôl methu ag ateb cwestiynau o’r fath, ac roedd yr unigolyn dan sylw yn dirywio’n gyflym o flaen ei lygaid. Roedd yn teimlo’n hollol ddiymadferth ac yn poeni ynglŷn â’r oedi, ac yn anffodus mae’r unigolyn wedi marw ers hynny.

Roedd adroddiad diweddar gan Swyddfa Archwilio Cymru yn tynnu sylw at bryderon ynglŷn â thrin a dosbarthu galwadau, a dangosodd cais rhyddid gwybodaeth diweddar a gyflwynwyd gennym fod cyfathrebu ac agwedd yn broblem i lawer sydd wedi cwyno wrth yr ymddiriedolaeth ambiwlans. Rwy’n eithaf ansicr sut y mae’r system ateb galwadau brys yn gweithio ym mhob gwasanaeth brys gwahanol. Ysgrifennydd y Cabinet, gan fy mod wedi mynegi fy mhryderon difrifol iawn mewn perthynas â hyn yma wrthych chi heddiw, a wnewch chi fy sicrhau y byddwch yn gweithio gyda’r ymddiriedolaeth i sicrhau bod y rhai sy’n ateb galwadau brys yn rhoi ystyriaeth fwy sensitif i’r unigolyn sy’n ffonio am ambiwlans yn y lle cyntaf? Dylid ystyried hyn yn flaenoriaeth frys.

Thank you for the question. I think it is important to try and understand how best to deal with concerns people raise when ringing call handlers. I can’t speak for every other emergency service and the way they deal with matters—of course, one of them is not currently devolved—but I do expect that, in examining all the information of the ambulance quality indicators and looking at the review of the new model that we have that will come up this autumn, there is a proper opportunity to look again and to review to see if we have appropriate questions being asked to make sure that people are then dealt with sensitively as well. If people do feel that they have constituents who have not been handled in a sensitive manner, I’d be happy to receive those comments and questions if you haven’t already taken them up with the Welsh Ambulance Services NHS Trust.

Diolch am y cwestiwn. Credaf ei bod yn bwysig ceisio deall y ffordd orau o ymdrin â’r pryderon sydd gan bobl wrth ffonio pobl sy’n ateb galwadau brys. Ni allaf siarad dros y gwasanaethau brys eraill a’r ffordd y maent yn ymdrin â materion—wrth gwrs, mae un ohonynt heb ei ddatganoli ar hyn o bryd—ond wrth archwilio holl wybodaeth y dangosyddion ansawdd ambiwlans ac edrych ar yr adolygiad o’r model newydd sydd gennym a fydd yn cael sylw yn ystod yr hydref, rwy’n disgwyl y bydd cyfle priodol i edrych eto ac adolygu i weld a oes gennym gwestiynau priodol yn cael eu gofyn i wneud yn siŵr hefyd fod pobl yn cael eu trin mewn modd sensitif. Os yw pobl yn teimlo bod ganddynt etholwyr nad ydynt wedi cael eu trin mewn modd sensitif, byddwn yn hapus i dderbyn y sylwadau a’r cwestiynau hynny os nad ydych eisoes wedi eu dwyn i sylw Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru.

The Cabinet Secretary will be aware of the developments of the Choose Well campaign, which has been promoted jointly by a number of health boards, the ambulance trust, Welsh Government, trade unions and other organisations, as you know. The campaign encourages the public to stop and think before calling an ambulance for non-emergency or life-threatening conditions, or before turning up to A&E with relatively minor complaints and ailments. Instead, the public are encouraged to refer to pharmacists, GPs, NHS Direct and other alternative care pathways, thus freeing up ambulances to respond to red 1 calls and relieve pressure on A&E.

Does the Cabinet Secretary agree with me that this campaign has been a contributory factor in alleviating some of the pressures, but the marginal increase in the overall number of emergency calls being received by the ambulance service highlights the need for continued widespread support and publicity in the drive to educate the public on the appropriate use of emergency services?

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o’r datblygiadau yn yr ymgyrch Dewis Doeth, a hyrwyddwyd ar y cyd gan nifer o fyrddau iechyd, yr ymddiriedolaeth ambiwlans, Llywodraeth Cymru, undebau llafur a sefydliadau eraill, fel y gwyddoch. Mae’r ymgyrch yn annog y cyhoedd i feddwl cyn ffonio am ambiwlans ar gyfer cyflyrau nad ydynt yn rhai brys neu gyflyrau nad ydynt yn bygwth bywyd, neu i feddwl cyn mynd i’r adran ddamweiniau ac achosion brys gyda chwynion ac anhwylderau cymharol fach. Yn lle hynny, anogir y cyhoedd i geisio cymorth fferyllwyr, meddygon teulu, Galw Iechyd Cymru a dilyn llwybrau gofal eraill amgen, gan ryddhau ambiwlansys i ymateb i alwadau coch 1 a lleihau’r pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion brys.

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod yr ymgyrch hon wedi bod yn ffactor sydd wedi cyfrannu at liniaru rhywfaint o’r pwysau, ond bod y cynnydd ymylol yn nifer cyffredinol y galwadau brys sy’n cael eu hateb gan y gwasanaeth ambiwlans yn amlygu’r angen am gefnogaeth a chyhoeddusrwydd eang parhaus yn yr ymgyrch i addysgu’r cyhoedd ar y defnydd priodol o’r gwasanaethau brys?

Yes. Thank you for the question. You make a completely fair point about how we encourage and equip the public to make more informed choices, to access healthcare appropriately so that if you don’t need the precious resource of an emergency ambulance response, there are other alternatives available to you and how you access those is easily understood and available. So, there is more work that we need to do to make sure that that information is available, as well as wanting the public to engage in that information. I’m grateful to all of the key stakeholders, including your former employer, for actually trying to positively highlight the Choose Well service and the information that is available so that people can make that properly informed choice.

Ydw. Diolch am y cwestiwn. Rydych yn gwneud pwynt cwbl deg ynglŷn â’r ffordd rydym yn annog ac yn arfogi’r cyhoedd i wneud dewisiadau mwy gwybodus, i wneud defnydd priodol o ofal iechyd, fel bod dewisiadau eraill ar gael i chi os nad ydych angen adnodd gwerthfawr ymateb ambiwlans brys, ac mae gwybodaeth am sut i ddod o hyd i’r rheini yn hawdd i’w ddeall ac ar gael yn hawdd. Felly, mae angen i ni wneud mwy o waith er mwyn sicrhau bod y wybodaeth honno ar gael, yn ogystal â bod eisiau i’r cyhoedd wneud defnydd o’r wybodaeth honno. Rwy’n ddiolchgar i’r holl randdeiliaid allweddol, gan gynnwys eich cyn-gyflogwr, am geisio tynnu sylw’n gadarnhaol at y gwasanaeth Dewis Doeth a’r wybodaeth sydd ar gael, er mwyn i bobl wneud y dewis gwybodus a phriodol hwnnw.

Sawl gwaith yn ystod yr wyth mis roeddech chi’n sôn amdanynt, Ysgrifennydd Cabinet, a ydy’r targedau wedi’u cyfarfod yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda? A phwy sy’n gyfrifol am y methiant hwnnw?

How many times in the eight months that you were talking about, Cabinet Secretary, have the targets been met in the Hywel Dda health board area? And, who’s responsible for that failure?

I expect to see further improvements in response times in every single health board area—

Rwy’n disgwyl gweld gwelliannau pellach yn yr amseroedd ymateb ym mhob ardal bwrdd iechyd unigol—

And I expect, when we see the next series of quality indicators in the next quarterly report at the end of July, that you’ll see I’m optimistic that Hywel Dda will have hit its response times, because it hasn’t always done so at the start of the pilot.

This was part of the recognition of where we are. Across the whole of Wales, we’re hitting the target. The challenge is, in those areas where we’re not doing so, what could we and should we do about it? That is ‘we’ in its broader sense. It’s about what the ambulance service does; it’s about what the commissioners of the service do and it’s also, actually, about understanding what community first responders do as well, because it isn’t just an issue for rural Wales and, often, community first responders are the first port of call in getting someone the help they need initially, on the scene. That’s especially relevant in rural Wales, so I’m really pleased to see that the Welsh Ambulance Services NHS Trust are working with St John’s Ambulance to develop a new pathway and a new model for community first responders and the service that they can provide.

I actually think that if you bear with us, you’ll see further improvements in Hywel Dda and other parts of Wales, that I’m sure will better serve you and your constituents.

Ac rwy’n disgwyl, pan welwn y gyfres nesaf o ddangosyddion ansawdd yn yr adroddiad chwarterol nesaf ar ddiwedd mis Gorffennaf, y byddwch yn gweld fy mod yn obeithiol y bydd Hywel Dda wedi cyrraedd ei dargedau amseroedd ymateb, gan nad yw wedi gwneud hynny bob tro ar ddechrau’r cynllun peilot.

Roedd hyn yn rhan o’r gydnabyddiaeth o’r hyn yw ein sefyllfa. Ledled Cymru gyfan, rydym yn cyrraedd y targed. Yn yr ardaloedd lle nad ydym yn gwneud hynny, yr her yw beth y gallem ac y dylem ei wneud am y peth? A ‘ni’ yn yr ystyr ehangach yw hynny. Mae’n ymwneud â’r hyn y mae’r gwasanaeth ambiwlans yn ei wneud; mae’n ymwneud â’r hyn y mae comisiynwyr y gwasanaeth yn ei wneud, ac mae hefyd yn ymwneud â deall yr hyn y mae ymatebwyr cyntaf cymunedol yn ei wneud, yn ogystal, oherwydd nid mater i gefn gwlad Cymru yn unig yw hyn ac yn aml, ymatebwyr cyntaf cymunedol yw’r man galw cyntaf i gael yr help sydd ei angen ar rywun yn y lle cyntaf, yn y fan a’r lle. Mae hynny’n arbennig o berthnasol yng nghefn gwlad Cymru, felly rwy’n wirioneddol falch o weld bod Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru yn gweithio gydag Ambiwlans Sant Ioan i ddatblygu llwybr newydd a model newydd ar gyfer ymatebwyr cyntaf cymunedol a’r gwasanaeth y gallant ei ddarparu.

Os byddwch yn amyneddgar â ni, rwy’n meddwl o ddifrif y gwelwch welliannau pellach yn Hywel Dda a rhannau eraill o Gymru a fydd yn eich gwasanaethu chi a’ch etholwyr yn well rwy’n siŵr.

Unedau Brys a Damweiniau yng Ngogledd Cymru

Accident and Emergency Units in North Wales

2. A wnaiff yr Ysgrifennydd ddatganiad am unedau Brys a Damweiniau yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0022(HWS)[W]

2. Will the Secretary make a statement on accident and emergency units in North Wales? OAQ(5)0022(HWS)[W]

I thank the Member for the question. I am encouraged to see further improvements in performance against the four-hour target and a reduction in lengthy waits during May. Despite daily attendances rising by 8 per cent when compared with the previous month, eight out of 10 patients spent fewer than eight hours in emergency departments from arrival until admission, transfer or discharge. I have made clear, as has the NHS Wales chief executive, that further improvements are expected.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Caf fy nghalonogi wrth weld gwelliannau pellach yn y perfformiad yn erbyn y targed pedair awr a gostyngiad mewn amseroedd aros hir yn ystod mis Mai. Er bod derbyniadau dyddiol wedi codi 8 y cant o’i gymharu â’r mis blaenorol, treuliodd 8 o bob 10 claf lai nag wyth awr mewn adrannau achosion brys rhwng cyrraedd a chael eu derbyn, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau. Rwyf wedi dweud yn glir, fel y mae prif weithredwr GIG Cymru, fod disgwyl gwelliannau pellach.

Mi fyddwch chi wedi derbyn, fel yr ydw i, lythyr gan gyn-nyrs sydd â phrofiad clinigol eang. Mae hefyd yn gyn-gyfarwyddwr anweithredol o fewn y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru. Yn y llythyr, mae hi’n disgrifio’r hyn a welodd hi yn uned ddamweiniau Wrecsam Maelor fis diwethaf. Mae hi’n cyfeirio yn ei llythyr at ddiffyg staff, at ddiffyg gwelyau ac effaith hynny ar allu cleifion i gael y driniaeth yr oeddent ei hangen yn amserol ac, wrth gwrs, i symud ymlaen yn y system a gadael yr ysbyty yn y pen draw. Yn ei barn broffesiynol hi, mae hi’n dweud ei bod hi’n anochel y byddai parhad o’r sefyllfa honno yn y pen draw yn arwain at farwolaethau. Mae hynny, wrth gwrs, yn honiad difrifol iawn, ond a ydych chi’n cytuno, nes inni weld lefelau mwy addas o staffio a nes inni weld mwy o welyau o fewn y system, yna mae’r tebygrwydd o weld diwedd ar rai o’r golygfeydd y mae hi’n eu disgrifio yn ei llythyr yn fach iawn?

You will have received, as I have received, a letter from a former nurse who has broad clinical experience. She also was a non-executive member of the north Wales health service. In the letter she described what she saw in the Wrexham Maelor emergency department last month. She mentions in her letter a shortage of staff, a shortage of beds and the impact of that on the ability of patients to access the treatment they required in a timely manner, and to move through the system and ultimately leave hospital. In her professional opinion, she says that it’s inevitable that a continuation of that situation will lead to fatalities. That’s a very serious accusation, but would you agree that until we see more appropriate staffing levels, and until we see more beds in the system, then the likelihood of seeing an end to some of the scenes that she describes in the letter is remote?

Thank you for the question. I think it’s fair to say we need a whole-system response to the challenges that are being faced. So, it’s about: how are people conveyed to an emergency department, going back to Dawn Bowden's question earlier, to ensure people make an informed choice about what to do? It’s also about how primary care have tooled up to deal with unscheduled care, to make sure that people who can be seen and treated within their community setting and don’t need to go into an emergency department in the first place—. Then, of course, it is about what happens in the transfer between ambulances and hospitals, where people are there and need to be there. What we do need to then make sure is that flow takes place through the whole hospital system and out of the back door; that’s then the point about delayed transfers of care within the NHS and with social care too.

So, I recognise that all of those things have an impact. Staffing levels and bed numbers are only part of the challenge, and we do need to look at it in its whole sense. That’s why the unscheduled care board does look at this through that whole-systems approach. I was really pleased to attend the seasonal planning forum event last week where, actually, that whole-systems approach was in evidence, and, also, all partners were there to discuss what they needed to do to improve the whole system for the benefit of the patient and the staff working in the system.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud ein bod angen ateb ar sail system gyfan i’r heriau sy’n ein hwynebu. Felly, mae’n ymwneud â: sut y caiff pobl eu cyfeirio at adran achosion brys, gan fynd yn ôl at gwestiwn Dawn Bowden yn gynharach, er mwyn sicrhau bod pobl yn gwneud dewis gwybodus ynglŷn â beth i’w wneud? Mae hefyd yn ymwneud â sut y mae gofal sylfaenol wedi ei gyfarparu i ymdrin â gofal heb ei drefnu, er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl sy’n gallu cael eu gweld a’u trin yn eu cymuned ac nad oes angen iddynt fynd i adran achosion brys yn y lle cyntaf—. Yna, wrth gwrs, mae’n ymwneud â’r hyn sy’n digwydd wrth drosglwyddo rhwng ambiwlansys ac ysbytai, lle mae pobl yno ac angen bod yno. Yr hyn sydd angen i ni ei sicrhau wedyn yw bod llif yn digwydd drwy system gyfan yr ysbyty ac allan drwy’r drws cefn; dyna’r pwynt wedyn ynglŷn ag oedi wrth drosglwyddo gofal o fewn y GIG a gyda gofal cymdeithasol hefyd.

Felly, rwy’n cydnabod bod pob un o’r pethau hynny’n cael effaith. Rhan o’r her yn unig yw lefelau staffio a nifer y gwelyau, ac mae angen i ni edrych arno yn ei ystyr lawn. Dyna pam fod y bwrdd gofal heb ei drefnu yn edrych ar hyn drwy’r dull system gyfan. Roeddwn yn falch iawn o fynychu’r digwyddiad fforwm cynllunio tymhorol yr wythnos diwethaf lle roedd y dull system gyfan i’w weld mewn gwirionedd, ac roedd yr holl bartneriaid yno hefyd i drafod yr hyn sydd angen iddynt ei wneud i wella’r system gyfan er lles y claf a’r staff sy’n gweithio yn y system.

Welsh Government targets say that 95 per cent of patients should be seen within four hours, and none should wait 12 hours or more, but in the May figures you refer to, only 82.5 per cent were seen within four hours, in A&E units in north Wales, just 79.9 per cent—the worst in Wales. Eight hundred and fifty-six people in north Wales waited more than 12 hours, the highest level in Wales, with Glan Clwyd, I think, the worst performing hospital in Wales on the 12-hour targets. You talk about changing figures, well, that was unchanged since November and worse than December 2015. How, therefore, do you respond to the repeated concern amongst staff and patients in north Wales that the removal of minor injury units and NHS community beds added to the pressure on A&E and that a twenty-first century solution must include the restoration of both those services?

Mae targedau Llywodraeth Cymru yn dweud y dylai 95 y cant o gleifion gael eu gweld o fewn pedair awr, ac na ddylai unrhyw un aros am 12 awr neu fwy, ond yn ffigurau mis Mai y cyfeiriwch atynt, 82.5 y cant yn unig a welwyd o fewn pedair awr, ac mewn unedau damweiniau ac achosion brys yng ngogledd Cymru, 79.9 y cant yn unig—y gwaethaf yng Nghymru. Arhosodd 856 o bobl yng ngogledd Cymru fwy na 12 awr, sef y lefel uchaf yng Nghymru, a Glan Clwyd, rwy’n meddwl, oedd yr ysbyty a oedd yn perfformio waethaf yng Nghymru ar y targedau 12 awr. Rydych yn sôn am ffigurau’n newid, wel, nid oedd hynny wedi newid ers mis Tachwedd ac roedd yn waeth na Rhagfyr 2015. Sut, felly, rydych yn ymateb i’r pryderon niferus ymysg staff a chleifion yng ngogledd Cymru fod cael gwared ar unedau mân anafiadau a gwelyau cymunedol y GIG wedi ychwanegu at y pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion brys a bod rhaid i ateb ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain gynnwys adfer y gwasanaethau hynny?

I thank the Member for his question. I’ll start by making clear that, whilst there has been a welcome reduction in the number of 12-hour waits over the last month, there’s no illusion that we’re in an acceptable position. I don’t think the number of 12-hour waits is acceptable and, in my earlier answer, I made clear that that message has been given to the service and the expectation is improvement. I’m not persuaded, at this point in time, that minor injuries units are part of the solution unless there is evidence that we can staff those properly. There is the need, going through them, to actually be able to deliver a service properly. I’m interested, as I said in the first part of this question, in having a proper whole-system approach and making sure that people are sent to services that are appropriate, that they are given the care that they need and that the options they need are available. But, as the evidence is made available on what we are doing and what we can do, I’m happy to look again at the way the system is organised, so if there is a real answer to improve outcomes for patients through patient experience then we’ll do that, but, at this point in time, I don’t think there is an evidence base to reintroduce minor injuries units on the basis suggested.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Dechreuaf drwy ddweud yn glir, er y bu gostyngiad i’w groesawu yn nifer y bobl sy’n aros 12 awr dros y mis diwethaf, ni cheir unrhyw gamargraff ein bod mewn sefyllfa dderbyniol. Nid wyf yn credu bod y nifer sy’n aros 12 awr yn dderbyniol ac yn fy ateb cynharach, dywedais yn glir fod y neges wedi ei rhoi i’r gwasanaeth a’n bod yn disgwyl gweld gwelliant. Nid wyf wedi fy mherswadio, ar hyn o bryd, fod unedau mân anafiadau yn rhan o’r ateb oni bai fod tystiolaeth y gallwn staffio’r rheini’n briodol. Mae angen gallu darparu gwasanaeth yn briodol wrth fynd drwyddynt mewn gwirionedd. Mae gennyf ddiddordeb, fel y dywedais yn rhan gyntaf y cwestiwn hwn, mewn dull system gyfan priodol a gwneud yn siŵr fod pobl yn cael eu cyfeirio at wasanaethau sy’n briodol, eu bod yn cael y gofal sydd ei angen arnynt, a bod yr opsiynau sydd eu hangen arnynt ar gael. Ond wrth i’r dystiolaeth ddod ar gael ar yr hyn rydym yn ei wneud a’r hyn y gallwn ei wneud, rwy’n hapus i edrych eto ar y ffordd y trefnir y system, felly os oes ateb go iawn i wella canlyniadau i gleifion drwy brofiad y claf, yna byddwn yn gwneud hynny, ond ar hyn o bryd, nid wyf yn credu bod yna sylfaen dystiolaeth dros ailgyflwyno’r unedau mân anafiadau ar y sail a awgrymwyd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Rwy’n symud yn awr at lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd UKIP, Caroline Jones.

I now move to the party spokespeople to question the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. First this week is UKIP spokesperson Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, the recruitment and retention of doctors in both primary and secondary care has been described by many, including many of the royal colleges, as a ticking time bomb. In primary care, we have the dual problem of failing to recruit enough GPs and, due to an ageing population, an increasing number of GPs retiring. The Royal College of General Practitioners told me that we need to recruit 400 full-time equivalent GPs, yet, last year, we recruited under 140. What is your Government doing to ensure that we train more GPs in Wales?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae recriwtio a chadw meddygon mewn gofal sylfaenol ac eilaidd wedi’i ddisgrifio gan lawer, gan gynnwys llawer o’r colegau brenhinol, fel bom yn tician. Mewn gofal sylfaenol, mae gennym y broblem ddeuol o fethu â recriwtio digon o feddygon teulu ac oherwydd poblogaeth sy’n heneiddio, nifer cynyddol o feddygon teulu yn ymddeol. Dywedodd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wrthyf fod angen i ni recriwtio 400 o feddygon teulu cyfwerth ag amser llawn, ac eto, y llynedd, recriwtiwyd llai na 140 gennym. Beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau ein bod yn hyfforddi mwy o feddygon teulu yng Nghymru?

I thank the Member for the question. I’ll start with the one point of disagreement, which is that I don’t think there’s any real evidence that the ageing population is leading to early retirements in our GP workforce. There are a range of pressures upon primary care and secondary care, which are felt right across the UK, and that includes GP recruitment and a range of specialities in secondary care too. I really do recognise that that is the case.

We currently fill 75 per cent of our training vacancies. That is a better fill rate than in Northern Ireland, Scotland or England. So, our challenge is not to set a target that we can’t actually achieve. If I set a target of 400 extra GPs, there’s no real basis for thinking we could fill that number of GPs. I think the first thing is to make sure that we complete all the places that we have available, that we fill those, and then we reset our ambitions and we understand exactly who and what we want from our workforce. That’s why the commitment we’ve given is to look at the GP workforce and to come forward with proposals to improve GP training and, at the same time, the broader primary care team. Because the model of care could, should, and will change in the future. So, it’s about being sensible about what we can do. But I’m really pleased to say we’ve got the buy-in of stakeholders in proceeding on this basis.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Dechreuaf gyda’r un pwynt rwy’n anghytuno yn ei gylch, sef nad wyf yn credu bod yna unrhyw dystiolaeth go iawn fod poblogaeth sy’n heneiddio yn arwain at ymddeoliadau cynnar yn ein gweithlu meddygon teulu. Ceir pwysau o fathau amrywiol ar ofal sylfaenol a gofal eilaidd, ac maent i’w teimlo ledled y DU. Mae hynny’n cynnwys recriwtio meddygon teulu ac ystod o arbenigeddau mewn gofal eilaidd, hefyd. Rwy’n cydnabod yn bendant fod hynny’n wir.

Ar hyn o bryd, rydym yn llenwi 75 y cant o’n lleoliadau hyfforddi. Mae honno’n gyfradd well nag yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban neu Loegr. Felly, ein her yw peidio â gosod targed na allwn ei gyrraedd. Os byddaf yn gosod targed o 400 o feddygon teulu ychwanegol, nid oes sail wirioneddol i feddwl y gallem lenwi’r nifer hwnnw o feddygon teulu. Rwy’n meddwl mai’r peth cyntaf yw gwneud yn siŵr ein bod yn cwblhau’r holl leoliadau sydd ar gael gennym, ein bod yn llenwi’r rheini, ac yna ein bod yn ailosod ein huchelgeisiau ac yn deall yn union pwy a beth rydym ei eisiau gan ein gweithlu. Dyna pam mai’r ymrwymiad rydym wedi ei roi yw edrych ar y gweithlu meddygon teulu a chyflwyno argymhellion ar gyfer gwella hyfforddiant meddygon teulu ac ar yr un pryd, y tîm gofal sylfaenol ehangach. Oherwydd gallai, dylai, a bydd y model gofal yn newid yn y dyfodol. Felly, mae’n ymwneud â bod yn synhwyrol ynglŷn â’r hyn y gallwn ei wneud. Ond rwy’n falch iawn o ddweud bod gennym gefnogaeth rhanddeiliaid i symud ymlaen ar y sail hon.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Perhaps we can move on to the retention of doctors. Hugely increased workloads and the stress of managing in an overloaded primary care system have been blamed by many GPs as the reason behind their decision to move overseas or to retire from general practice altogether. What is your Government doing to reduce the workload of our GPs to ensure they are not overworked and to ensure that we can retain our GPs?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Efallai y gallwn symud ymlaen at gadw meddygon. Mae cynnydd aruthrol mewn llwyth gwaith a’r straen o reoli mewn system ofal sylfaenol wedi’i gorlwytho wedi cael y bai gan lawer o feddygon teulu fel y rheswm dros eu penderfyniad i symud dramor neu i ymddeol o ymarfer cyffredinol yn gyfan gwbl. Beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i leihau llwyth gwaith ein meddygon teulu er mwyn sicrhau nad ydynt yn gorweithio ac i sicrhau y gallwn gadw ein meddygon teulu?

I thank the Member for her second question. This is one of our challenges: how do we retain professionals within the workforce? Some of this is about making it easier to stay on different terms, some of it is about making it easier to return to the workforce as well. So, that’s part of the work that is already ongoing with stakeholders, in particular the British Medical Association’s GP committee, and also the Royal College of General Practitioners. But it’s also part of understanding that we need to have a broader primary care team, because, to take workload away from GPs, we need to send them to an appropriate extra place. That’s why advanced nurse practitioners, pharmacists—both clinical pharmacists and community pharmacy—as well as the therapists, like physiotherapists, are part of the answer. So, GPs do what they should do, and we transfer other people who don’t need to see a GP but have a healthcare need to be met in primary care, and have the appropriate professionals to go to for that advice, support and treatment.

Diolch i’r Aelod am ei hail gwestiwn. Mae hon yn un o’n heriau: sut rydym yn cadw gweithwyr proffesiynol yn y gweithlu? Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â’i gwneud yn haws i aros ar delerau gwahanol, mae peth ohono’n ymwneud â’i gwneud yn haws i ddychwelyd i’r gweithlu hefyd. Felly, mae hynny’n rhan o’r gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo gyda rhanddeiliaid, yn arbennig pwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain, a hefyd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol. Ond mae hefyd yn rhan o ddeall bod angen i ni gael tîm gofal sylfaenol ehangach oherwydd, er mwyn lleihau llwyth gwaith meddygon teulu, mae angen i ni eu cyfeirio at le ychwanegol priodol. Dyna pam fod uwch-ymarferwyr nyrsio, fferyllwyr—fferyllwyr clinigol a fferylliaeth gymunedol—yn ogystal â’r therapyddion, fel ffisiotherapyddion, yn rhan o’r ateb. Felly, mae meddygon teulu yn gwneud yr hyn y dylent ei wneud, ac rydym yn trosglwyddo pobl eraill nad oes angen iddynt weld meddyg teulu ond sydd ag angen gofal iechyd i’w drin mewn gofal sylfaenol, a chael gweithwyr proffesiynol priodol i fynd atynt am y cyngor, y gefnogaeth a’r driniaeth honno.

Thank you, Cabinet Secretary. I would like to touch upon the training of our doctors. According to the BMA, it costs over £0.75 million to train a registrar, and over £500,000 to train a GP—a significant investment from the Welsh NHS. What consideration has the Welsh Government given to asking for a minimum term of service in the NHS before those doctors are able to enter private practice or move overseas?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Hoffwn gyfeirio at hyfforddiant ein meddygon. Yn ôl Cymdeithas Feddygol Prydain, mae’n costio dros £0.75 miliwn i hyfforddi cofrestrydd, a thros £500,000 i hyfforddi meddyg teulu—buddsoddiad sylweddol gan y GIG yng Nghymru. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i rhoi i ofyn am leiafswm cyfnod gwasanaeth yn y GIG cyn bod y meddygon hynny’n gallu mynd i bractis preifat neu symud dramor?

I thank the Member for her question, which is topical. It’s part of our ongoing conversation about what sorts of incentives we provide for people: so, the additional support that we provide for people in training, and what we can then expect back. So, that is part of the work that we’re taking through with those stakeholders to understand whether that sort of bonded arrangement could be successful in keeping doctors here in Wales. But it’s only got to be part of the answer, because we want to make Wales a really attractive place to live and work and train. So, this is part of the conversation that we are having about the profile of training to make sure that GP training opportunities are a much bigger part of what doctors get before they make their speciality choices. So, there are a whole range of different measures that we are actively considering with our partners, and I expect to have more to say about this in the coming months.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn, sy’n amserol. Mae’n rhan o’n sgwrs barhaus ynghylch y mathau o gymhellion a ddarparwn i bobl: felly, y gefnogaeth ychwanegol rydym yn ei ddarparu i bobl mewn hyfforddiant, a’r hyn y gallwn ei ddisgwyl yn ôl wedyn. Felly, mae hynny’n rhan o’r gwaith rydym yn ei ddatblygu gyda’r rhanddeiliaid hynny i ddeall a fyddai’r math hwnnw o drefniant bondio yn llwyddo i gadw meddygon yma yng Nghymru. Ond rhan o’r ateb yn unig sy’n rhaid iddo fod, oherwydd rydym am wneud Cymru yn lle gwirioneddol atyniadol i fyw a gweithio a hyfforddi ynddo. Felly, mae hyn yn rhan o’r sgwrs rydym yn ei chael ynglŷn â phroffil hyfforddiant i wneud yn siŵr fod cyfleoedd hyfforddi meddygon teulu yn rhan lawer mwy o’r hyn y mae meddygon yn ei gael cyn iddynt ddewis eu harbenigedd. Felly, mae yna ystod eang o fesurau gwahanol rydym wrthi’n eu hystyried gyda’n partneriaid, ac rwy’n disgwyl y bydd gennyf fwy i’w ddweud am hyn yn y misoedd nesaf.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. And I’m sure recruitment and retention in the NHS isn’t helped by UKIP-style rhetoric on migration.

Mi ydym ni’n gytûn, gobeithio, Ysgrifennydd, bod yn rhaid sicrhau hawl dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd i aros yn y Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Ac mae’r Prif Weinidog, yn sicr, wedi crybwyll yn barod bwysigrwydd meddygon, nyrsus ac eraill o dramor i’r NHS. A all yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud a ydy o a’i adran wedi cymryd unrhyw gamau penodol yn y mis diwethaf i gysuro y staff allweddol hynny, i roi sicrwydd iddyn nhw bod croeso iddyn nhw yng Nghymru a’n bod ni am iddyn nhw aros?

Diolch yn fawr iawn, ac rwy’n siŵr nad yw rhethreg o’r math a geir gan UKIP ar ymfudo yn helpu i recriwtio a chadw staff yn y GIG.

We are in agreement, I hope, Cabinet Secretary, that there is a need to ensure the right of European Union citizens to stay in the United Kingdom in the future. The First Minister has spoken already about the importance of doctors, nurses and others from overseas to the NHS. Can the Cabinet Secretary tell us whether he and his department have taken any specific steps in the last month to comfort those key members of staff, to provide them with assurances that there is a welcome to them in Wales and that we want them to stay here?

Thank you. I fully support the point that’s being made. I’m pleased to see that Parliament actually passed a motion confirming that they want EU citizens’ status here to be retained and safeguarded. Here within the NHS in Wales, and across every single Government department, we’ve been keen, over the last few weeks since the Brexit vote, to make very clear in our public statements, when seeing staff, and when standing on platforms—that we do make very, very clear that this Government values the contribution of EU citizens, and from around the rest of the world, who are feeling uncertain about their place in our country. We value the contribution they make to the service they provide, but also to the communities of which they are a part, and I look forward to them being a part of Wales, not just at present, but also as a key part of our future as an outward-looking country.

Diolch. Rwy’n cefnogi’r pwynt sy’n cael ei wneud yn llwyr. Rwy’n falch o weld bod y Senedd mewn gwirionedd wedi pasio cynnig yn cadarnhau eu bod am i statws dinasyddion yr UE yma gael ei gadw a’i ddiogelu. Yma yn y GIG yng Nghymru, ac ar draws pob un o adrannau’r Llywodraeth, rydym wedi bod yn awyddus, dros yr wythnosau diwethaf ers i’r DU bleidleisio dros adael yr UE, i ddweud yn glir iawn yn ein datganiadau cyhoeddus, wrth weld staff, ac wrth sefyll ar lwyfannau—ein bod yn ei gwneud yn glir iawn fod y Llywodraeth hon yn gwerthfawrogi cyfraniad dinasyddion yr UE, ac o bob rhan o weddill y byd, sy’n teimlo’n ansicr ynglŷn â’u lle yn ein gwlad. Rydym yn gwerthfawrogi’r cyfraniad a wnânt i’r gwasanaeth y maent yn ei ddarparu, ond hefyd i’r cymunedau y maent yn rhan ohonynt, ac edrychaf ymlaen at eu cael yn rhan o Gymru, nid yn unig yn awr, ond hefyd fel rhan allweddol o’n dyfodol fel gwlad sy’n edrych tuag allan.

Nid yw’n swnio bod yna asesiad penodol wedi’i wneud; rwy’n synnu rywfaint ynglŷn â hynny. Mae’r ansicrwydd rydym ni’n ei wynebu mewn perig o danseilio’r NHS a allwn ni ddim fforddio aros i’r Llywodraeth weithredu. Rŵan, wnawn ni ddim mynd dros y problemau mae Cymru yn ei wynebu rŵan o ran denu a chadw meddygon, ond mi wnaf droi, os caf, at amodau a thelerau gwaith staff yr NHS. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi addo peidio ag efelychu Jeremy Hunt o ran mabwysiadu y cytundeb newydd i feddygon. Felly, a ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn ei gweld hi’n debygol y gwelwn ni ddiwedd ar drafodaethau cyflog Prydain gyfan yn y blynyddoedd nesaf i holl staff yr NHS, a pha baratoadau mae’r Ysgrifennydd yn eu gwneud i sicrhau bod gennym ni agwedd neilltuol Gymreig tuag at gyflogau a thelerau sy’n adlewyrchu gwerth staff yr NHS, yr angen i gadw staff profiadol, ac, wrth gwrs, sy’n dangos i bobl ifanc y gallan nhw, ac y dylen nhw, fod yn anelu am yrfaoedd o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru?

It doesn’t sound as if a specific assessment has been made; I’m a little surprised about that. The uncertainty we’re facing is in danger of undermining the NHS, and we can’t afford to wait for the Government to take action. We will not go over the problems that Wales is facing now in terms of attracting and retaining doctors, but I will turn towards terms and conditions of the NHS staff. The Welsh Government, of course, has pledged not to copy what Jeremy Hunt has done in adopting a new contract for doctors. Does the Cabinet Secretary see it likely that we will see an end to pay discussions on a UK level in the next few years for all NHS staff, and what preparations is the Secretary undertaking to ensure that we have a specifically Welsh attitude towards pay and conditions that reflects the value of NHS staff, the need to retain experienced staff, and, of course, that shows young people that they can and they should be aiming for careers within the NHS in Wales.

I thank the Member for the question. We have regular conversations with our stakeholders in the trade unions about their position on a range of different parts of terms and conditions, including the negotiations we have had in the past with them about pay. And so we need to make sure the conversation is rounded between what the representatives of the workforce actually want to achieve and what we’re able to do as a Government as well.

In terms of junior doctors, given the comment that you made about imposition by the UK Government, I want to make it really clear again: this Government will not be imposing a junior doctors contract. Any changes that are made to junior doctors contracts’ terms and conditions will be done by agreement, on a basis of respect, and I’m looking forward to meeting the British Medical Association, following my invitation to meet with them here in Wales, to discuss the position here in Wales and how we take that forward on that shared and respectful basis.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Rydym yn cael sgyrsiau rheolaidd â’n rhanddeiliaid yn yr undebau llafur am eu safbwynt ar ystod o wahanol rannau o’r telerau ac amodau, gan gynnwys y trafodaethau a gawsom yn y gorffennol gyda hwy ynglŷn â chyflogau. Ac felly mae angen i ni sicrhau y cwblheir y sgwrs rhwng yr hyn y mae cynrychiolwyr y gweithlu am ei gyflawni a’r hyn y gallwn ei wneud fel Llywodraeth hefyd.

O ran meddygon iau, o ystyried y sylw a wnaethoch ynglŷn â gorfodaeth gan Lywodraeth y DU, rwyf am ei wneud yn glir iawn eto: ni fydd y Llywodraeth hon yn gorfodi contract meddygon iau. Bydd unrhyw newidiadau a wneir i delerau ac amodau contractau meddygon iau yn cael ei wneud drwy gytundeb, ar sail parch, ac rwy’n edrych ymlaen at gyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain, yn dilyn fy ngwahoddiad i’w cyfarfod yma yng Nghymru, i drafod y sefyllfa yma yng Nghymru a sut rydym yn bwrw ymlaen â hynny ar y sail gytûn a pharchus honno.

And I would urge the Ysgrifennydd to look at the real opportunities that would open up to us from following a Welsh path. Doing things differently, as we’ve seen with junior doctors, really can mean doing things better. I think it’s quite clear that Wales is going to need more doctors and more nurses, more occupational therapists, physiotherapists—you name it—over the next few decades. In fact, I doubt that there is a profession in the NHS that won’t require more staff. We’ve heard about GPs, and, if not 400, what is it? Three hundred, 200, 100—you tell us: you bring up a target that you want to aim for. But we’ve been calling for proper workforce planning for several years and still don’t have a national workforce plan. Will there be a plan that reflects on the issues that I’ve touched upon here, and when can we expect to see it?

A byddwn yn annog yr Ysgrifennydd i edrych ar y cyfleoedd go iawn a fyddai ar gael i ni o ddilyn llwybr Cymreig. Yn bendant, gall gwneud pethau’n wahanol, fel rydym wedi’i weld gyda meddygon iau, olygu gwneud pethau’n well. Rwy’n credu ei bod yn eithaf amlwg fod Cymru yn mynd i fod angen mwy o feddygon a mwy o nyrsys, mwy o therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion—gallwch enwi unrhyw beth—dros yr ychydig ddegawdau nesaf. Yn wir, rwy’n amau ​​a oes yna broffesiwn yn y GIG na fydd angen mwy o staff. Rydym wedi clywed am feddygon teulu, ac os nad yw’n 400, beth ydyw? 300, 200, 100—dywedwch chi: rydych yn rhoi targed rydych am anelu ato. Ond rydym wedi bod yn galw am gynllunio’r gweithlu’n briodol ers nifer o flynyddoedd ac nid oes gennym gynllun gweithlu cenedlaethol o hyd. A fydd yna gynllun sy’n ystyried y materion rwyf wedi’u crybwyll yma, a pha bryd y gallwn ddisgwyl ei weld?

We’re committed to a 10-year workforce strategy; we’re working through that with our partners and stakeholders. We’ve had the Jenkins review and I expect to see advice on that in the near future. We’ve also had the review undertaken by Robin Williams, the former vice-chancellor of Swansea University, on education and training. So, we’re properly considering where we are, and what we want to do in the future. It has to take account of the health service we have and the health service we want to have as well. And this is a really big challenge for us, regardless of our political shades and colours, because you made the point that you expect there will be more NHS staff in virtually every single grade and profession. That is the demand, and that is the expectation, at a time of austerity. So, it means that there are really difficult choices for the health service, let alone for every other part of the public service, in the way in which we spend Government money. So, we have to have an honest discussion about what we can do and the budget choices that we make, and in the discussions each party will have an involvement around our budget, and then what we actually can do with the resource that we have. But I’m confident that, in the way that we are currently working, we will be able to provide a workforce strategy that our partners will buy into and support. You only need to look over the border again to see what happens when you don’t have that level of agreement. But I won’t pretend to you or anyone else in this Chamber that, by producing a workforce strategy, everything will be easy, because it will not. We have very real challenges; some of them are across every health system in the UK, but I’m certain that we will be able to match our ambition with our ability to recruit staff at the right grade and at the right point to deliver the sort of quality of care that everyone has the right to expect here in Wales.

Rydym wedi ymrwymo i strategaeth 10 mlynedd ar gyfer y gweithlu; rydym yn gweithio drwyddi gyda’n partneriaid a’n rhanddeiliaid. Cawsom adolygiad Jenkins ac rwy’n disgwyl gweld cyngor ar hwnnw yn y dyfodol agos. Hefyd, cawsom yr adolygiad a gynhaliwyd gan Robin Williams, cyn is-ganghellor Prifysgol Abertawe, ar addysg a hyfforddiant. Felly, rydym yn ystyried ein sefyllfa yn briodol, a’r hyn rydym am ei wneud yn y dyfodol. Mae’n rhaid ystyried y gwasanaeth iechyd sydd gennym a’r gwasanaeth iechyd rydym yn awyddus i’w gael hefyd. Ac mae hon yn her fawr iawn i ni, beth bynnag yw ein lliwiau gwleidyddol, oherwydd fe wnaethoch y pwynt eich bod yn disgwyl y bydd yna fwy o staff y GIG ym mhob gradd a phroffesiwn bron iawn. Dyna’r galw, a dyna’r disgwyl, ar adeg o galedi. Felly, mae’n golygu bod dewisiadau gwirioneddol anodd yn wynebu’r gwasanaeth iechyd, heb sôn am bob rhan arall o wasanaeth cyhoeddus, o ran y modd y gwariwn arian y Llywodraeth. Felly, mae’n rhaid i ni gael trafodaeth onest ynglŷn â’r hyn y gallwn ei wneud a’r dewisiadau cyllidebol a wnawn, ac yn y trafodaethau bydd pob plaid â rhan yn y gyllideb, ac yna yr hyn y gallwn ei wneud mewn gwirionedd gyda’r adnoddau sydd gennym. Ond rwy’n hyderus, yn y ffordd rydym yn gweithio ar hyn o bryd, y byddwn yn gallu darparu strategaeth ar gyfer y gweithlu y bydd ein partneriaid yn ei chefnogi. Nid oes ond angen i chi edrych dros y ffin eto i weld beth sy’n digwydd pan nad oes gennych y lefel honno o gytundeb. Ond nid wyf am esgus wrthych chi na neb arall yn y Siambr hon y bydd cynhyrchu strategaeth ar gyfer y gweithlu yn golygu y bydd popeth yn hawdd, oherwydd ni fydd yn hawdd. Mae gennym heriau go iawn; mae rhai ohonynt ar draws pob system iechyd yn y DU, ond rwy’n sicr y gallwn gyrraedd ein huchelgais i recriwtio staff ar y raddfa gywir ac ar y pwynt cywir i ddarparu’r gofal o ansawdd y mae gan bawb hawl i’w ddisgwyl yma yng Nghymru.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig i ofyn ei chwestiynau i’r Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol—Suzy Davies.

The Welsh Conservatives’ spokesperson to ask her questions to the Minister for Social Services and Public Health—Suzy Davies.

Diolch, Lywydd. I think it’s my first chance to congratulate you on your post; I know it’s the last day of term, virtually.

Six years ago, the Scottish Government introduced the short-breaks fund to provide respite for carers and replacement care for those they care for. Labour pledged in its ‘Healthy & Active’ manifesto to:

‘Investigate the benefits of establishing a national carers respite scheme in Wales’.

The benefits would be 60,000 hours of replacement care for just over £1 million, with all the related savings to the public purse in terms of hospital admission, drugs, mental health interventions and even unemployment. Can you tell us when the Welsh Government will introduce such a scheme here?

Diolch, Lywydd. Rwy’n credu mai dyma fy nghyfle cyntaf i’ch llongyfarch ar eich swydd; rwy’n gwybod ei bod yn ddiwrnod olaf y tymor, bron iawn.

Chwe blynedd yn ôl, cyflwynodd Llywodraeth yr Alban y gronfa seibiant byr i ddarparu seibiant i ofalwyr a gofal amgen i’r rhai y maent yn gofalu amdanynt. Addawodd y Blaid Lafur yn ei maniffesto ‘Iach ac Egnïol’ y byddai yn:

‘Ymchwilio i fuddion sefydlu cynllun seibiant cenedlaethol i ofalwyr yng Nghymru’.

Y buddion fyddai 60,000 awr o ofal amgen am ychydig dros £1 filiwn, gyda’r holl arbedion cysylltiedig i bwrs y wlad o ran derbyniadau i’r ysbyty, cyffuriau, ymyriadau iechyd meddwl a hyd yn oed diweithdra. A allwch ddweud wrthym pa bryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynllun o’r fath yma?

I thank you very much for that question and I’m acutely aware of the important role that carers play in supporting the people—the loved ones—whom they care for, but also the economic benefit that they offer to our country as well, as you’ve just outlined for us. In reflection of that, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 gives, for the first time, carers the same rights as the people whom they care for, which I think is a big step forward in terms of our support and our commitment to carers. But you’re absolutely right that our Welsh Labour manifesto identifies respite care as an important service for carers. In fact, when I meet with carers and carers’ organisations, and when my officials do so, respite really does come up as the No. 1 ask for carers, whether it’s a few hours a week or a week or two a year. So, I think we need to take a flexible approach to that. So, I’ll be ensuring that respite care and alternative care are very much a key priority when we deliver on another one of our commitments, which is to refresh our carers strategy. That will be happening later this year. I know that this particular approach is supported by our stakeholders as well. We’ll be having further discussions with health, with local authorities, and the third sector in terms of how our respite offer will look for carers in future.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw ac rwy’n ymwybodol iawn o’r rôl bwysig y mae gofalwyr yn ei chwarae yn cefnogi’r bobl—yr anwyliaid—y maent yn gofalu amdanynt, ond hefyd y fantais economaidd y maent yn ei chynnig i’n gwlad, yn ogystal, fel rydych newydd ei ddisgrifio. I adlewyrchu hynny, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, am y tro cyntaf, yn rhoi’r un hawliau i ofalwyr â’r bobl y maent yn gofalu amdanynt, a chredaf fod hwn yn gam mawr ymlaen o ran ein cefnogaeth a’n hymrwymiad i ofalwyr. Ond rydych yn hollol gywir fod ein maniffesto Llafur Cymru yn nodi gofal seibiant fel gwasanaeth pwysig i ofalwyr. Yn wir, pan fyddaf yn cyfarfod â gofalwyr a sefydliadau gofalwyr, a phan fydd fy swyddogion yn gwneud hynny, mae seibiant yn bendant ar frig y rhestr o ran yr hyn y mae gofalwyr yn gofyn amdano, boed yn ychydig oriau’r wythnos neu wythnos neu ddwy y flwyddyn. Felly, rwy’n credu bod angen i ni fod yn hyblyg ynglŷn â hynny. Felly, byddaf yn sicrhau bod gofal seibiant a gofal amgen yn bendant yn flaenoriaethau allweddol wrth i ni gyflawni un arall o’n hymrwymiadau, sef adnewyddu ein strategaeth gofalwyr. Bydd hynny’n digwydd yn ddiweddarach eleni. Gwn fod ein rhanddeiliaid yn cefnogi’r dull penodol hwn o fynd ati hefyd. Byddwn yn cael trafodaethau pellach gydag iechyd, gydag awdurdodau lleol, a’r trydydd sector o ran sut beth fydd ein cynnig seibiant i ofalwyr yn y dyfodol.

Thank you for that response. I’m not quite sure if it’s quite said that there will be a fund introduced as a result of the carers strategy, but I’ll watch out and hope for the best on that for now.

Moving on, some good news from the Princess of Wales Hospital in my region and, indeed, from the Betsi Cadwaladr University Local Health Board as well: as a matter of course, they’re now taking a common-sense approach to the role of carers when consulting, treating and sharing information about patients with dementia. I think it comes to something when carers are being asked routinely to produce copies of powers of attorney before a carer can be given vital information when it’s clear that the patient themselves doesn’t have the mental capacity to understand what they’re being told. Can you give us an indication of the arguments that you’ll be putting to the Cabinet Sectary for health about the rights and responsibilities of carers, which will need to be reflected in the new dementia strategy?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Nid wyf yn hollol siŵr a ddywedwyd y byddai cronfa’n cael ei chyflwyno o ganlyniad i’r strategaeth gofalwyr, ond byddaf yn cadw llygad ac yn gobeithio’r gorau ynglŷn â hynny am y tro.

Gan symud ymlaen, ychydig o newyddion da o Ysbyty Tywysoges Cymru yn fy rhanbarth ac yn wir, o Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr hefyd: fel mater o drefn, maent yn awr yn mabwysiadu ymagwedd o synnwyr cyffredin tuag at rôl gofalwyr wrth ymgynghori, trin a rhannu gwybodaeth am gleifion â dementia. Nid wyf yn credu ei bod hi’n iawn fod gofyn fel mater o drefn i ofalwyr ddarparu copïau o ddogfennau atwrneiaeth cyn y gellir rhoi gwybodaeth hanfodol i ofalwr pan fo’n amlwg nad oes gan y claf ei hun alluedd meddyliol i ddeall yr hyn a ddywedir wrthynt. A allwch roi syniad o’r dadleuon y byddwch yn eu cyflwyno i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â hawliau a chyfrifoldebau gofalwyr y bydd angen eu cynnwys yn y strategaeth dementia newydd?

I thank you again for that question and you’re absolutely right in identifying that carers play a crucial role in supporting people with dementia. Our dementia vision in Wales is very much about supporting people with dementia to stay at home for as long as possible and to play a full part in the community. Obviously, carers have an absolutely key role to play in that. As you know, we’ll be refreshing our dementia vision. Again, this happens this year, and, on our task and finish group for that, we’ll have the Wales Carers Alliance, so they’ll play very much a key role in advising Government on our future provision for people with dementia and the role that carers can play.

I think it’s extremely important that health and social care are able to share data so that people don’t have to tell their story three times to three different professionals and go over the same data over and over again. So this is something that we’re trying to make some real progress on as well.

Many carers are dementia champions—they play an important role in our Welsh Government support through the Alzheimer’s Society for creating dementia-friendly communities with a view to creating a dementia-friendly Wales. We have 2,000 of those champions at the moment, making a real difference at a very local level, and it’s worth reflecting on my attendance recently at the British-Irish Council, where we had a special discussion on the role of carers particularly. Our administrations identified older carers and carers who support older people as a particular area on which we would like to focus across our administrations in terms of sharing best practice and working together to improve things for the carers and the cared for as well. So, I hope to have some progress made there as well.

Diolch i chi unwaith eto am y cwestiwn hwnnw, ac rydych yn hollol gywir yn nodi bod gofalwyr yn chwarae rhan allweddol yn cefnogi pobl â dementia. Mae ein gweledigaeth dementia yng Nghymru yn ymwneud yn helaeth â chynorthwyo pobl â dementia i aros gartref gyn hired ag y bo modd ac i chwarae rhan lawn yn y gymuned. Yn amlwg, mae gan ofalwyr ran gwbl allweddol i’w chwarae yn hynny. Fel y gwyddoch, byddwn yn adnewyddu ein gweledigaeth dementia. Unwaith eto, bydd hyn yn digwydd eleni, a bydd Cynghrair Cynhalwyr Cymru yn rhan o’r grŵp gorchwyl a gorffen ar gyfer hynny, felly byddant yn chwarae rhan allweddol yn cynghori’r Llywodraeth ar ein darpariaeth yn y dyfodol ar gyfer pobl â dementia a’r rhan y gall gofalwyr ei chwarae.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig dros ben fod iechyd a gofal cymdeithasol yn gallu rhannu data fel nad oes rhaid i bobl ddweud eu stori dair gwaith wrth dri o weithwyr proffesiynol gwahanol a mynd dros yr un data drosodd a throsodd. Felly, mae hyn yn rhywbeth rydym yn ceisio gwneud rhywfaint o gynnydd go iawn arno hefyd.

Mae llawer o ofalwyr yn hyrwyddwyr dementia—mae ganddynt ran bwysig yng nghefnogaeth Llywodraeth Cymru drwy’r Gymdeithas Alzheimer i greu cymunedau dementia-gyfeillgar gyda’r nod o greu Cymru dementia-gyfeillgar. Mae gennym 2,000 o’r hyrwyddwyr hynny ar hyn o bryd. Maent yn gwneud gwahaniaeth go iawn ar lefel leol iawn, ac mae’n werth ystyried y drafodaeth arbennig a gawsom pan fynychais y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ddiweddar, trafodaeth ar rôl gofalwyr yn arbennig. Nododd ein gweinyddiaethau fod gofalwyr hŷn a gofalwyr sy’n cynorthwyo pobl hŷn yn faes penodol yr hoffem ganolbwyntio arno ar draws ein gweinyddiaethau o ran rhannu arferion gorau a gweithio gyda’n gilydd i wella pethau i’r gofalwyr a’r rhai sy’n derbyn gofal hefyd. Felly, rwy’n gobeithio y bydd rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud ar hynny, yn ogystal.

Well, thank you for that answer as well. If I am hearing you correctly, there will be a sort of cross-over between the dementia strategy and the carers strategy, in terms of the input that goes into both from the Carers Alliance, for example. I know that what I’m going to ask you next is something that is of great importance to everybody here in the Assembly, and that’s the fact that, in recent years, we’ve seen the amount that local authorities are willing or able to pay for the cost of care services and care providers. I hope that we would all agree that the very least that care worker could expect is a living wage; payment for travel between visits, if they are working in people’s homes; reasonable hours for work; and time to care properly for the people that they are looking after. I know that the social services Act envisages different models for delivering social care, but costs are still going to rise, regardless of the model, as the needs of the population grow, not least, of course, through us all living longer. What work are you doing now to plan for the medium- and long-term financial sustainability of paying for social care, regardless of which model is adopted in any given part of Wales?

Wel, diolch i chi am yr ateb hwnnw hefyd. Os wyf yn eich clywed yn gywir, bydd rhyw fath o groesi drosodd rhwng y strategaeth dementia a’r strategaeth gofalwyr, o ran y mewnbwn i’r ddwy gan y Gynghrair Cynhalwyr, er enghraifft. Gwn fod yr hyn rwy’n mynd i’w ofyn i chi nesaf yn rhywbeth sydd o bwys mawr i bawb yma yn y Cynulliad, sef y ffaith ein bod, yn y blynyddoedd diwethaf, wedi gweld y swm y mae awdurdodau lleol yn barod i’w dalu neu’n gallu ei dalu am gost gwasanaethau gofal a darparwyr gofal. Rwy’n gobeithio y byddem i gyd yn cytuno mai’r lleiaf y gallai gweithiwr gofal ei ddisgwyl yw cyflog byw; cael eu talu am deithio rhwng ymweliadau os ydynt yn gweithio yng nghartrefi pobl; oriau gwaith rhesymol; ac amser i ofalu’n iawn am y bobl y maent yn gofalu amdanynt. Gwn fod y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol yn rhagweld gwahanol fodelau ar gyfer darparu gofal cymdeithasol, ond mae’r costau’n mynd i ddal i godi, er gwaetha’r model, wrth i anghenion y boblogaeth dyfu, nid yn lleiaf, wrth gwrs, oherwydd ein bod ni i gyd yn byw’n hirach. Pa waith rydych yn ei wneud yn awr i gynllunio ar gyfer cynaliadwyedd ariannol tymor canolig a hirdymor talu am ofal cymdeithasol, pa fodel bynnag a fabwysiedir mewn unrhyw ran benodol o Gymru?

Thank you. You’re right to identify that paying for social care and coming to a sustainable, secure long-term future for social care is critically important, given the pressures that you have identified on public services and the aging population, and people’s quite rightly ever-increasing expectations of the kind of social care that they will be able to receive as well. So, I am very alive to this issue, particularly the issue that you mention of differentials in pay as well. Local authority staff do tend to be paid well above the statutory minimum, but they do tend to be paid better than those in the voluntary sector, who in turn tend to be paid better than those in the private sector, who tend to be at the minimum as well. So, there’s a differential there, and there’s important work that we need to do in terms of raising the status of people who work in the care sector in Wales as well, and making it an attractive field for people to come into as well. We need to have career progression, and so on. Care work needs to be valued, because there’s no more important job, really, than caring for the most vulnerable people in our society.

The responsibility for setting pay levels resides with the providers themselves, but we do have some levers in Welsh Government that we can use to try and deal with this. They include a two-tier code, which I’m happy to write to the Member with some more information about. That does ensure that local authorities, when they outsource services to an independent sector, can’t lower the kinds of terms and conditions that the people who are employed can expect. We’re also currently consulting on proposals, using powers under the new Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016, to increase transparency on pay and reinforce compliance with statutory requirements. That includes paying for members of staff travelling between seeing clients as well.

Diolch. Rydych yn iawn i nodi bod talu am ofal cymdeithasol a sicrhau dyfodol hirdymor cynaliadwy a diogel i ofal cymdeithasol yn hanfodol bwysig, o ystyried y pwysau a nodwyd gennych ar wasanaethau cyhoeddus a’r boblogaeth sy’n heneiddio, a’r disgwyliadau cynyddol sydd gan bobl yn gwbl briodol o’r math o ofal cymdeithasol y byddant yn gallu ei gael. Felly, rwy’n effro iawn i’r mater hwn, yn enwedig y mater rydych yn ei grybwyll ynglŷn â gwahaniaethau cyflog. Mae staff awdurdodau lleol yn tueddu i gael eu talu’n llawer gwell na’r isafswm statudol, ond maent yn tueddu i gael eu talu yn well na’r rhai yn y sector gwirfoddol, sydd yn eu tro yn tueddu i gael eu talu’n well na’r rhai yn y sector preifat, sy’n tueddu i gael yr isafswm hefyd. Felly, mae yna wahaniaeth, ac mae gwaith pwysig i’w wneud gennym ar godi statws pobl sy’n gweithio yn y sector gofal yng Nghymru, a’i wneud yn faes deniadol i bobl weithio ynddo hefyd. Mae angen dilyniant gyrfa arnom, ac yn y blaen. Mae angen gwerthfawrogi gwaith gofal, gan nad oes swydd bwysicach na gofalu am y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas mewn gwirionedd.

Y darparwyr eu hunain sydd â’r cyfrifoldeb am bennu lefelau cyflog, ond mae gennym rai dulliau yn Llywodraeth Cymru y gallwn eu defnyddio i geisio ymdrin â hyn. Maent yn cynnwys cod dwy haen, ac rwy’n hapus i ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o wybodaeth yn ei gylch. Mae’r cod yn sicrhau nad yw awdurdodau lleol, pan fyddant yn rhoi gwasanaethau ar gontract allanol i sector annibynnol, yn gallu lleihau’r math o delerau ac amodau y gall y bobl sy’n cael eu cyflogi eu disgwyl. Rydym hefyd yn ymgynghori ar hyn o bryd ar gynigion, gan ddefnyddio pwerau o dan y Ddeddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 newydd, i gynyddu tryloywder mewn perthynas â chyflogau ac atgyfnerthu cydymffurfiaeth â gofynion statudol. Mae hynny’n cynnwys talu i aelodau o staff deithio rhwng cleientiaid hefyd.

Gwasanaethau GIG yng Ngogledd Cymru

NHS Services in North Wales

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at wasanaethau GIG yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0020(HWS)

3. Will the Minister make a statement on access to NHS services in north Wales? OAQ(5)0020(HWS)

Thank you for the question. The vast majority of people access the NHS through primary care. We remain committed to improving access to primary care, working with clusters. This will include new initiatives like improving pharmacy-based services and physiotherapy-based services and other therapies as well. We will of course maintain our commitment to also providing high-quality care within our hospitals.

Diolch am y cwestiwn. Mae’r mwyafrif helaeth o bobl yn cael mynediad at y GIG drwy ofal sylfaenol. Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i wella mynediad at ofal sylfaenol, gan weithio gyda chlystyrau. Bydd hyn yn cynnwys mentrau newydd megis gwella gwasanaethau fferyllfeydd a gwasanaethau sy’n seiliedig ar ffisiotherapi a therapïau eraill hefyd. Wrth gwrs, byddwn yn cynnal ein hymrwymiad i ddarparu gofal o ansawdd uchel yn ein hysbytai hefyd.

It doesn’t surprise me, Cabinet Secretary, that you fail to mention the referral-to-treatment-times targets, which of course have been missed on a regular basis and have been for many years here in Wales. And, of course, the hospital that serves my constituents, Ysbyty Glan Clwyd in Bodelwyddan, has some appalling referral-to-treatment times that it’s currently working to: ear, nose and throat appointments, 36 weeks, just for the first outpatient appointment; restorative dentistry, 35 weeks; orthodontics, 76 weeks from referral to first appointment; pain management, 42 weeks. The list goes on. When are you going to pull your finger out and get this situation sorted, so that my constituents can get access to services when they need them?

Nid yw’n syndod i mi, Ysgrifennydd y Cabinet, nad ydych yn crybwyll y targedau amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth, sydd wrth gwrs wedi eu methu’n rheolaidd a hynny ers blynyddoedd lawer yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae gan yr ysbyty sy’n gwasanaethu fy etholwyr, Ysbyty Glan Clwyd ym Modelwyddan, rai amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth ofnadwy y mae ar hyn o bryd yn gweithio o’u mewn: apwyntiadau clust, trwyn a gwddf, 36 wythnos, ar gyfer yr apwyntiad claf allanol cyntaf yn unig; deintyddiaeth adferol, 35 wythnos; orthodonteg, 76 wythnos rhwng atgyfeirio a’r apwyntiad cyntaf; rheoli poen, 42 wythnos. Mae’r rhestr yn ddiddiwedd. Pa bryd rydych chi’n mynd i dynnu eich bys allan a chael trefn ar y sefyllfa hon, er mwyn i fy etholwyr gael mynediad at wasanaethau pan fydd eu hangen arnynt?

Thank you for the question, put with your usual calm and dignified manner. I would, of course, note that, in complaining about no reference to RTT, there was no reference to RTT in your question. If you want an RTT question answered, then actually ask it. When it comes to RTT across the NHS, we’ve actually seen significant improvements in the last six months. [Interruption.] I’ll answer your question if you want to be quiet and actually let me speak. In the last six months, we saw significant progress in RTT within Wales—a really impressive improvement right across the NHS. But we recognise that we have real challenges in maintaining and improving headline performance, including RTT, as well as resolving and reforming the services that deliver that. What we can’t do is expect to see sustained improvement in RTT if we don’t change the models of care that we are running. Just putting more resource into that won’t deliver the sort of services that people expect and deserve.

So, we need to manage two things: we need to make sure that, in a difficult time with less financial resource, we do make sure that we see improvement in that headline rate of performance, and, at the same time, the way in which that care is provided changes as well. That’s why the planned care programme, with plans for orthopaedics, ENT and ophthalmology, to name but three, is really important, because changing the way we provide these services is actually the real answer to having the high-quality care people expect in the industrial volumes in which people do now attend for these particular treatments. So, I’m actually optimistic about what we’ll be able to achieve in Wales, and I hope that your constituents, and others, will see a real difference in the quality of care provided, the outcomes of that care, and the experience of the care that they receive from our national health service.

Diolch am y cwestiwn, wedi’i ofyn yn eich dull tawel ac urddasol arferol. Hoffwn nodi, wrth gwrs, wrth gwyno na chyfeiriwyd at amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth, nad oedd unrhyw gyfeiriad at amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn eich cwestiwn. Os ydych eisiau cwestiwn am amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth wedi’i ateb, yna gofynnwch y cwestiwn. O ran amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth ar draws y GIG, rydym wedi gweld gwelliannau sylweddol yn y chwe mis diwethaf mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Atebaf eich cwestiwn os ydych am fod yn dawel a gadael i mi siarad. Yn y chwe mis diwethaf, gwelsom gynnydd sylweddol o ran amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth yng Nghymru—gwelliant gwirioneddol drawiadol ar draws y GIG. Ond rydym yn cydnabod bod gennym heriau go iawn o ran cynnal a gwella prif berfformiad, gan gynnwys amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth, yn ogystal â datrys a diwygio’r gwasanaethau sy’n cyflawni hynny. Yr hyn na allwn ei wneud yw disgwyl gweld gwelliant parhaus mewn amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth os na fyddwn yn newid y modelau gofal rydym yn eu gweithredu. Ni fydd rhoi mwy o adnoddau tuag at hynny ar ei ben ei hun yn darparu’r math o wasanaethau y mae pobl yn eu disgwyl ac yn eu haeddu.

Felly, mae angen i ni reoli dau beth: mae angen i ni wneud yn siŵr, ar adeg anodd gyda llai o adnoddau ariannol, ein bod yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweld gwelliant yn y prif berfformiad, ac ar yr un pryd, fod y ffordd y caiff y gofal hwnnw ei ddarparu yn newid hefyd. Dyna pam fod y rhaglen gofal wedi’i gynllunio, gyda chynlluniau ar gyfer orthopedeg, clust, trwyn a gwddf, ac offthalmoleg, i enwi dim ond tri maes, yn bwysig iawn, gan mai newid y ffordd rydym yn darparu’r gwasanaethau hyn yw’r ateb go iawn i gael y gofal o ansawdd uchel a ddisgwylir gan y niferoedd enfawr o bobl sy’n dod i gael y triniaethau hyn bellach. Felly, rwy’n optimistaidd ynglŷn â’r hyn y byddwn yn gallu ei gyflawni yng Nghymru, ac rwy’n gobeithio y bydd eich etholwyr, ac eraill, yn gweld gwahaniaeth go iawn yn ansawdd y gofal a ddarperir, canlyniadau’r gofal hwnnw, a’r profiad o’r gofal y maent yn ei dderbyn gan ein gwasanaeth iechyd gwladol.

Cabinet Secretary, would you agree with me that giving patients faster access to the appropriate service or healthcare professional is critical to ensuring that people are treated as quickly as possible? Therefore, what steps are being taken in north Wales to ensure that patients have the option to be treated by the right healthcare professionals whilst also supporting our GPs?

Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech yn cytuno bod rhoi mynediad cyflymach i gleifion at y gwasanaeth neu’r gweithiwr gofal iechyd proffesiynol priodol yn hanfodol i sicrhau bod pobl yn cael eu trin cyn gynted â phosibl? Felly, pa gamau sy’n cael eu rhoi ar waith yng ngogledd Cymru i sicrhau bod gan gleifion y dewis i gael eu trin gan y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol cywir, gan gefnogi ein meddygon teulu ar yr un pryd?

Well, I absolutely agree with the point that is being made, and this is part of the challenge of dealing with headline RTT, actually, because lots of people who are on lists at present don’t actually need operative procedures, and so, it’s partly about making sure they go to the right place at the right time at the start of their care journey. So, for example—I’ve talked about this before and I’ll keep on saying it, because it is a really good and obvious example—physiotherapy services and primary care. About 30 per cent of people who attend GP appointments have musculoskeletal problems. Almost all of those people could see the physiotherapist first, and most of those people will have their issues resolved by the physio. If they then need to be referred on, either to a GP or a specialist, that can take place. That will release pressure away from the GP—and also what we’re doing in pharmacy as well. The Choose Pharmacy platform is really important, because of not just the value of the minor ailments scheme, which is of value in itself—and we’ve seen examples of significant percentages of people being deferred away from the GP to pharmacy appropriately—but also the opportunity for more services to be delivered in the community pharmacy setting, releasing time and pressure for GPs to see people who really do need them and the expertise that they provide. So, that will be a consistent theme of this Government, and I believe patients will see a definite difference and improvement as a result.

Wel, rwy’n cytuno’n llwyr â’r pwynt a wneir, ac mae hyn yn rhan o’r her o ymdrin â’r prif amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth mewn gwirionedd, oherwydd nid oes angen llawdriniaeth ar lawer o’r bobl sydd ar restrau ar hyn o bryd, ac felly, mae’n ymwneud yn rhannol â gwneud yn siŵr eu bod yn mynd i’r lle iawn ar yr adeg iawn ar ddechrau eu taith ofal. Felly, er enghraifft—rwyf wedi siarad am hyn o’r blaen a byddaf yn parhau i’w ddweud, oherwydd ei fod yn enghraifft dda ac amlwg iawn—gwasanaethau ffisiotherapi a gofal sylfaenol. Mae gan oddeutu 30 y cant o’r bobl sy’n mynychu apwyntiadau meddygon teulu broblemau cyhyrysgerbydol. Gallai bron bob un o’r bobl hynny weld y ffisiotherapydd yn gyntaf, a bydd problemau’r mwyafrif o’r bobl hynny yn cael eu datrys gan y ffisiotherapydd. Os oes angen eu hatgyfeirio wedyn, naill ai at feddyg teulu neu arbenigwr, gall hynny ddigwydd. Bydd hynny’n rhyddhau pwysau oddi ar y meddyg teulu—a hefyd yr hyn rydym yn ei wneud mewn fferylliaeth. Mae’r cynllun Dewis Fferyllfa yn bwysig iawn, nid yn unig oherwydd gwerth y cynllun mân anhwylderau, sy’n werthfawr ynddo’i hun—ac rydym wedi gweld enghreifftiau o ganrannau sylweddol o bobl yn cael eu cyfeirio’n briodol oddi wrth y meddyg teulu at fferyllfa—ond hefyd y cyfle i ddarparu mwy o wasanaethau mewn fferyllfeydd cymunedol, gan ryddhau amser a phwysau er mwyn i feddygon teulu allu gweld pobl sydd eu hangen go iawn a’r arbenigedd y maent yn ei ddarparu. Felly, bydd honno’n thema gyson gan y Llywodraeth hon, a chredaf y bydd cleifion yn gweld gwahaniaeth a gwelliant pendant o ganlyniad i hynny.

Yn dilyn penderfyniad gan benaethiaid iechyd Caer i gau uned gofal arbennig i blant sydd wedi’u geni dan 32 wythnos oed yn ysbyty’r Countess of Chester, oherwydd cynnydd yn y marwolaethau yno, a’i symud nawr i Arrowe Park, a allwch chi ddweud wrthym ni ba effaith y bydd hyn yn ei chael ar fabanod o Gymru a gwasanaethau gofal dwys i fabanod newydd-anedig yn y gogledd?

Following a decision taken by health chiefs in Cheshire to close a special unit for babies born before 32 weeks in the Countess of Chester Hospital because of the increase in the number of deaths there, and to move it to Arrowe Park, can you tell us what impact this will have on babies from Wales and intensive care services for newborn babies in north Wales?

I thank the Member for the question—I’m aware of the issue, which is obviously a serious one. We do have proper commissioning arrangements for care where it’s needed for babies to travel, but the additional potential travel is an issue that we need to think about, and how we support families. I’m interested in making sure that, in the care that we do need to commission, where people will naturally need to go for services across the border in different parts of Wales, that we’re properly assured about the quality of care that is provided, but also that our families are supported when they need to go over the border for this particular specialist care, but also, with the special care that we provide within Wales, that we assure ourselves about the quality of care and the sustainability of that care as well. So, it does mean that there are difficult choices for us to make about properly concentrating the very specialist care that this does represent and making sure that people have good, quality access to the very best care, and not simply making sure that we provide lots of different services that aren’t sustainable and that don’t provide the right quality of care that I think families and babies deserve.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn—rwy’n ymwybodol o’r mater, sy’n amlwg yn un difrifol. Mae gennym drefniadau comisiynu priodol ar gyfer gofal lle mae angen i fabanod deithio, ond mae’r teithio ychwanegol posibl yn fater sydd angen i ni ei ystyried, a sut rydym yn cefnogi teuluoedd. Rwy’n awyddus i wneud yn siŵr fod gennym sicrwydd ynghylch safon y gofal a ddarperir o ran y gofal y mae angen i ni ei gomisiynu, lle bydd angen i bobl ddefnyddio gwasanaethau dros y ffin, yn naturiol, mewn gwahanol rannau o Gymru, ond hefyd fod ein teuluoedd yn cael cefnogaeth pan fydd angen iddynt fynd dros y ffin i gael y gofal arbenigol hwn, a hefyd, o ran y gofal arbennig a ddarparwn yng Nghymru, ein bod yn sicrhau ein hunain ynglŷn ag ansawdd a chynaliadwyedd y gofal hwnnw hefyd. Felly, mae hynny’n golygu bod gennym ddewisiadau anodd o ran canolbwyntio’r gofal arbenigol hwn yn briodol, a sicrhau bod pobl yn cael mynediad o safon uchel at y gofal gorau, yn hytrach na dim ond sicrhau ein bod yn darparu llawer o wasanaethau gwahanol nad ydynt yn gynaliadwy ac nad ydynt yn darparu gofal o’r ansawdd iawn y credaf fod teuluoedd a babanod yn ei haeddu.

Gwasanaethau Iechyd yn Sir Benfro

Health Services in Pembrokeshire

4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer gwasanaethau iechyd yn Sir Benfro? OAQ(5)0019(HWS)

4. Will the Minister outline his priorities for health services in Pembrokeshire? OAQ(5)0019(HWS)

My priorities are to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients. I will, of course, be guided by the best and most up-to-date clinical evidence and advice to deliver the high-quality healthcare that the people of Pembrokeshire deserve.

Fy mlaenoriaethau yw darparu gwasanaethau iechyd i bobl Sir Benfro sy’n sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Byddaf yn cael fy arwain, wrth gwrs, gan y dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau a diweddaraf er mwyn darparu’r gofal iechyd o’r safon uchel y mae pobl Sir Benfro yn ei haeddu.

Cabinet Secretary, you won’t be surprised to hear me say that my constituents’ priorities are to reintroduce the special care baby unit and full-time paediatric services at Withybush hospital. However, you’ve made it quite clear that the Welsh Government’s changes to services at Withybush hospital have come about as a result of the Royal College of Paediatrics and Child Health review, which concluded that there was no harm facing patients in Pembrokeshire. But I put it to you that, in order to be meaningful, the review should have collated and collected a large pool of data over a significant period of time before concluding that there is no harm facing patients. Therefore, in the circumstances, what plans does the Welsh Government have to conduct more research into this matter so that the statistical evidence is fully reliable, because I believe that the changes that have been made are unsafe for the people that I represent?

Ysgrifennydd y Cabinet, ni fyddwch yn synnu fy nghlywed yn dweud mai blaenoriaethau fy etholwyr yw ailgyflwyno’r uned gofal arbennig babanod a’r gwasanaethau pediatrig amser llawn yn ysbyty Llwynhelyg. Fodd bynnag, rydych wedi ei gwneud yn gwbl glir fod newidiadau Llywodraeth Cymru i wasanaethau Ysbyty Llwynhelyg wedi digwydd o ganlyniad i adolygiad y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, a ddaeth i’r casgliad nad oedd cleifion yn Sir Benfro yn wynebu unrhyw niwed. Ond er mwyn iddo fod yn ystyrlon, awgrymaf y dylai’r adolygiad fod wedi coladu a chasglu llawer iawn o ddata dros gyfnod sylweddol o amser cyn dod i’r casgliad nad yw’r cleifion yn wynebu unrhyw niwed. Felly, dan yr amgylchiadau, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ymchwilio rhagor i’r mater hwn er mwyn i’r dystiolaeth ystadegol fod yn gwbl ddibynadwy, gan nad wyf yn credu bod y newidiadau a wnaed yn ddiogel ar gyfer y bobl rwy’n eu cynrychioli?

There is absolutely no evidence to say the changes are unsafe, and I really do regret the manner in which this debate is approached, because people are unnecessarily worried and concerned when elected representatives say that services are unsafe or are dangerous. That is deeply unhelpful. There is simply no evidence to support the assertion that the Member has made in this Chamber and in press comments locally. In fact, what we do have as an evidential base is the fact that there has been no clinical harm to any baby or mother who has delivered their child under the new arrangements. In fact, 210 women have presented to Withybush midwifery-led unit since it has been opened. Three quarters of them have delivered safely within the midwifery-led unit. A quarter have been transferred for safe delivery to Glangwili, and, in fact, the same proportion have delivered home births as well.

This is a successful system delivering quality care to women and their children, and that is what we want. We need to invest in and respect the professionalism of midwives and the job that they do. We need to make sure that specific, specialist services are provided on a model that is sustainable and delivers the quality of care that people need. Now, that is my commitment to the people of Pembrokeshire, and right across Wales. If the evidence changes, then we’ll look again at the system that we are delivering and at the quality of care being provided, but, at this point in time, there is zero evidence of clinical harm as a result of the changes that we have made, and I’m proud that we have made changes based on evidence and that people are receiving a better service as a result.

Nid oes unrhyw dystiolaeth sy’n dweud nad yw’r newidiadau’n ddiogel, ac rwy’n gresynu’n fawr at y modd y mae’r ddadl hon yn cael ei chynnal, gan fod pobl yn poeni ac yn pryderu’n ddiangen pan fo cynrychiolwyr etholedig yn dweud nad yw gwasanaethau’n ddiogel neu eu bod yn beryglus. Nid yw hynny’n gwneud unrhyw les. Nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl i gefnogi’r honiad a wnaed gan yr Aelod yn y Siambr hon ac mewn sylwadau i’r wasg leol. Mewn gwirionedd, yr hyn sydd gennym fel sylfaen dystiolaeth yw’r ffaith nad oes unrhyw faban neu fam sydd wedi rhoi genedigaeth o dan y trefniadau newydd wedi dioddef unrhyw niwed clinigol. Yn wir, mae 210 o fenywod wedi cael eu derbyn i uned dan arweiniad bydwragedd Llwynhelyg ers agor yr uned. Mae tri chwarter y menywod wedi rhoi genedigaeth yn ddiogel yn yr uned dan arweiniad bydwragedd. Trosglwyddwyd chwarter y menywod i Langwili i allu rhoi genedigaeth yn ddiogel, ac mewn gwirionedd, mae’r un gyfran wedi rhoi genedigaeth yn y cartref hefyd.

Mae hon yn system lwyddiannus sy’n darparu gofal o ansawdd i fenywod a’u plant, a dyna rydym ei eisiau. Mae angen i ni fuddsoddi mewn bydwragedd a pharchu eu proffesiynoldeb a’r swydd y maent yn ei gwneud. Mae angen i ni sicrhau bod gwasanaethau arbenigol penodol yn cael eu darparu yn rhan o fodel sy’n gynaliadwy ac yn darparu’r ansawdd gofal sydd ei angen ar bobl. Nawr, dyna fy ymrwymiad i bobl Sir Benfro, ac i Gymru gyfan. Os yw’r dystiolaeth yn newid, yna byddwn yn edrych unwaith eto ar y system a ddarparwn ac ar ansawdd y gofal sy’n cael ei ddarparu, ond ar hyn o bryd, nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl o niwed clinigol yn sgil y newidiadau a wnaed gennym, ac rwy’n falch ein bod wedi gwneud newidiadau yn seiliedig ar dystiolaeth a bod pobl yn cael gwell gwasanaeth o ganlyniad i hynny.

I’d like to follow up the question that was asked by Rhun earlier, and that is: in the light of the decision in England to reject the contract by junior doctors, there could be a real impact in terms of morale in the NHS in England. I just wondered if you could tell us what you could do in addition to really attract, possibly, some of those people who are disillusioned with the system as it is being conducted in England.

Hoffwn ddilyn y cwestiwn a ofynnwyd gan Rhun yn gynharach: yng ngoleuni penderfyniad meddygon iau Lloegr i wrthod y contract, gallai hynny effeithio’n wirioneddol ar forâl yn y GIG yn Lloegr. Tybed a allwch ddweud wrthym beth arall y gallech ei wneud, o bosibl, i ddenu rhai o’r bobl sydd wedi eu dadrithio â’r ffordd y mae’r system yn cael ei rhedeg yn Lloegr.

Thank you for the question. As I said earlier, we do not intend to go down the route that England is going down by imposing a contract. A big reason why that contract was rejected was because doctors don’t trust the UK Government, and that’s such a damaging state of affairs. I’m pleased that we do have a relationship of trust with the British Medical Association here in Wales, and they recognise that after the vote on rejecting the junior doctors contract. So, I will be meeting them, and we will of course be making clear to junior doctors in England and any other part of the UK that they will be respected and valued if they want to live and work here in Wales. It’s not just about making the offer to people in England, but to positively say there are good reasons to come here to Wales to live and work in a system where they will be trusted and respected. We are actively listening to and engaging with doctors to understand what we need to do to improve the quality of training available. I’m actually really optimistic about this because the Royal College of General Practitioners and the BMA themselves are actively engaged in the work that we’re doing. They think that we’re on the right path and we’re doing the right things. The challenge for us is to do it at scale and at pace and deliver the sort of healthcare that we want here in Wales, and the number of doctors that we recognise we need as well.

Diolch am eich cwestiwn. Fel y dywedais yn gynharach, nid ydym yn bwriadu dilyn yr un trywydd â Lloegr drwy osod contract. Un rheswm pwysig pam y gwrthodwyd y contract hwnnw oedd am nad yw meddygon yn ymddiried yn Llywodraeth y DU, ac mae honno’n sefyllfa andwyol tu hwnt. Rwy’n falch fod gennym berthynas iach gyda Chymdeithas Feddygol Prydain yma yng Nghymru, ac maent yn cydnabod hynny ar ôl y bleidlais i wrthod contract y meddygon iau. Felly, byddaf yn cyfarfod â hwy, a byddwn yn ei gwneud yn glir i feddygon iau yn Lloegr ac unrhyw ran arall o’r DU y byddant yn cael eu parchu a’u gwerthfawrogi os ydynt yn dymuno byw a gweithio yma yng Nghymru. Mae’n ymwneud nid yn unig â rhoi’r cynnig i bobl yn Lloegr, ond â dweud yn gadarnhaol fod yna resymau da dros ddod yma i Gymru i fyw ac i weithio mewn system a fydd yn ymddiried ynddynt ac yn eu parchu. Rydym yn mynd ati i wrando ac i ymgysylltu â meddygon i ddeall beth sydd angen i ni ei wneud er mwyn gwella ansawdd yr hyfforddiant sydd ar gael. Mewn gwirionedd, rwy’n optimistaidd iawn ynglŷn â hyn gan fod Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a Chymdeithas Feddygol Prydain eu hunain yn rhan weithredol o’r gwaith a wnawn. Credant ein bod ar y trywydd cywir a’n bod yn gwneud y pethau cywir. Yr her i ni yw gwneud hynny’n llawn ac yn gyflym, a darparu’r math o ofal iechyd a ddymunwn yma yng Nghymru, a’r nifer o feddygon rydym yn cydnabod sydd eu hangen arnom hefyd.

Yn wyneb y ffaith bod diffyg meddygon teulu a gwasanaethau gofal sylfaenol yn ne sir Benfro, byddwn i’n hoffi cael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod e’n hyderus bod y gwasanaeth yna yn saff ar gyfer etholwyr yn sir Benfro. Yn ail, a hoffai e esbonio pam nad yw e wedi cefnogi troi’r arbrawf i wneud yr uned mân ddamweiniau a oedd wedi’i agor dros y Pasg yn Ninbych-y-pysgod yn rhywbeth sydd yn digwydd drwy gydol y flwyddyn dwristaidd o leiaf?

In light of the fact that there is a shortage of GPs and primary care services in south Pembrokeshire, I would like a statement from the Cabinet Secretary that he is confident that the service is safe for the constituents in Pembrokeshire. Secondly, would he like to explain why he hasn’t supported making the experiment of the minor injuries unit in Tenby, which was opened over Easter, into something that is available throughout the tourist period at least?

I thank the Member for his question. I have regular contact with people in south Pembrokeshire about the quality and nature of primary care services. It is absolutely an issue that crosses my desk on a regular basis and I do take an interest in it. I have not had people present to me with concerns about the safety of the service; rather more worries about the quality of care and how people access that care is the primary concern that is brought to me. There are a range of interventions that the health board has provided, including providing extra nurse practitioners, extra therapists and, indeed, paramedics to help support primary care in that particular part of Wales. So, the health board are being genuinely proactive in addressing the issue.

When it comes to minor injuries, and in particular the seasonal nature of the additional minor injuries work that goes in, following the pilot over Easter there’s been an evaluation and the health board is actually working through a more regular and sustainable service for doing that, and understanding what they need to commission for the seasonal additional level of interest and service they’ll need to provide. They’ve already agreed, in fact, to make sure that there is an additional service through the summer months by commissioning a service through St John Ambulance as well. So, this isn’t an issue where people are being ignored, or where recommendations and evaluation reports are being rejected; it is simply about working through how that is delivered in a sensible manner so people do get the quality of care that they need at the particular times of the year when there are additional pressures on that service in that particular part of Wales.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwy’n cyfathrebu’n rheolaidd â phobl yn ne Sir Benfro ynglŷn ag ansawdd a natur y gwasanaethau gofal sylfaenol. Mae’n bendant yn croesi fy nesg yn rheolaidd ac mae diddordeb gennyf yn y mater. Nid yw pobl wedi mynegi pryderon wrthyf ynglŷn â diogelwch y gwasanaeth; mae’r prif bryderon sy’n cael eu dwyn i fy sylw yn ymwneud ag ansawdd y gofal a sut y caiff bobl fynediad at y gofal hwnnw. Mae’r bwrdd iechyd wedi darparu ystod o ymyriadau, gan gynnwys darparu rhagor o ymarferwyr nyrsio, rhagor o therapyddion, a rhagor o barafeddygon yn wir er mwyn helpu i gefnogi gofal sylfaenol yn y rhan honno o Gymru. Felly, mae’r bwrdd iechyd yn mynd ati’n wirioneddol ragweithiol i fynd i’r afael â’r mater.

Mewn perthynas â mân anafiadau, ac yn benodol, natur dymhorol y gwaith mân anafiadau ychwanegol, cafwyd gwerthusiad yn dilyn y cynllun peilot dros y Pasg ac mae’r bwrdd iechyd wrthi’n gweithio ar wasanaeth mwy rheolaidd a chynaliadwy ar gyfer cyflawni hynny, a deall beth sydd angen iddynt ei gomisiynu ar gyfer y lefel dymhorol ychwanegol o gysylltiad a gwasanaeth y bydd angen iddynt ei ddarparu. Mewn gwirionedd, maent eisoes wedi cytuno i sicrhau gwasanaeth ychwanegol dros fisoedd yr haf drwy gomisiynu gwasanaeth gan Ambiwlans Sant Ioan hefyd. Felly, nid yw hwn yn fater lle mae pobl yn cael eu hanwybyddu, nac yn fater lle mae argymhellion a gwerthusiadau yn cael eu gwrthod; yn syml, mae’n ymwneud â datrys sut y caiff hynny ei gyflawni mewn modd synhwyrol er mwyn i bobl gael y gofal o ansawdd sydd ei angen arnynt ar adegau penodol o’r flwyddyn pan fo pwysau ychwanegol ar y gwasanaeth yn y rhan honno o Gymru.

Gwasanaethau Pediatrig yng Ngorllewin Cymru

Paediatric Services in West Wales

5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am wasanaethau pediatrig yng ngorllewin Cymru? OAQ(5)0034(HWS)

5. Will the Minister provide an update on paediatric services in west Wales? OAQ(5)0034(HWS)

Thank you for the question. The recent independent review by the Royal College of Paediatrics and Child Health stated that the changes to paediatric services in west Wales in 2014 have led to improved outcomes and better compliance with national clinical standards. We are investing in the service to secure further improvements for families in west Wales.

Diolch am y cwestiwn. Nododd adolygiad annibynnol diweddar gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant fod y newidiadau i wasanaethau pediatrig yng ngorllewin Cymru yn 2014 wedi arwain at ganlyniadau gwell a gwell cydymffurfiaeth â safonau clinigol cenedlaethol. Rydym yn buddsoddi yn y gwasanaeth er mwyn sicrhau gwelliannau pellach i deuluoedd yng ngorllewin Cymru.

Cabinet Secretary, as you’ll be aware, the Hywel Dda health board is engaged with clinicians and patient groups to look at developing an enhanced patient pathway for paediatric services in Pembrokeshire and Carmarthenshire by the end of the year. On a recent visit to Withybush and Glangwili, I was made aware of the reliance on doctors from outside the UK to ensure that we can fulfil the rotas in paediatrics in particular. I’m sure you’ll agree with me that it doesn’t help to attract doctors when it’s suggested that that care that is provided is unsafe. Since the Brexit vote, Hywel Dda health board has written to non-UK medical staff in the light of an increase in race hate incidents across the UK. I’ve helped to launch a campaign to encourage patients to go that extra mile to thank those doctors who’ve come to help us in Wales to provide that service. Will you join with me in extending that welcome and ensuring that NHS services will not be adversely affected by the EU vote and that those doctors who are here to help us will indeed be made to feel welcome?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y byddwch yn gwybod, mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn gweithio gyda chlinigwyr a grwpiau cleifion i ddatblygu gwell llwybr gofal i gleifion mewn gwasanaethau pediatrig yn Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin erbyn diwedd y flwyddyn. Ar ymweliad diweddar â Llwynhelyg a Glangwili, cefais wybod am y ddibyniaeth ar feddygon o’r tu allan i’r DU er mwyn sicrhau ein bod yn gallu llenwi’r rotas mewn pediatreg yn arbennig. Rwy’n sicr y byddwch yn cytuno nad yw’r awgrym nad yw’r gofal a ddarperir yn ddiogel yn helpu i ddenu meddygon. Ers y bleidlais i adael yr UE, mae bwrdd iechyd Hywel Dda wedi ysgrifennu at staff meddygol o’r tu allan i’r DU yn sgil y cynnydd mewn achosion o gasineb hiliol ar draws y DU. Rwyf wedi helpu i lansio ymgyrch i annog cleifion i wneud ymdrech ychwanegol i ddiolch i’r meddygon hynny sydd wedi dod i Gymru i’n helpu i ddarparu’r gwasanaeth hwnnw. A wnewch chi ymuno â mi i estyn croeso a sicrhau na fydd gwasanaethau’r GIG yn cael eu heffeithio’n andwyol gan y bleidlais i adael yr UE, ac y bydd y meddygon hynny sydd yma i’n helpu yn teimlo bod croeso go iawn iddynt yma?

Thank you for the question. I quite agree with the points that are made. The level of intolerance that I’m sure each of us has seen within our communities, directed at public servants and people in private life as well, is something that I feel deeply ashamed and angry about, because I want our country to be a properly outward-looking, welcoming place where we value what people do and what people bring to us and our country. In particular, in the health service, we are reliant on a range of health professionals from around the world to make the service work, to deliver the quality care that we value. I really do think that the messaging the NHS is giving, and Members of the Cabinet are giving, to all parts of the service, making it clear that we welcome the fact that people are here, we want them to stay and they are welcome to stay and keep on delivering that real value to our services, is really important. We can’t say it often enough.

On recruitment, I should say, I’ve met a range of doctors who have been recruited from within the EU and outside and it’s a good example of a health board that has changed its attitude in the way it talks about its services and has been more successful in selling the idea of living in west Wales as well as working there in a really successful manner. There’s a lesson there for other health boards about what they can do if there’s a level of ambition and equally if the clinical community is prepared to say, ‘We want these services to work and we want to be part of making that work and attracting more people to come to work with us as part of the healthcare team’.

Diolch am eich cwestiwn. Cytunaf â’r pwyntiau a wnaed. Mae lefel yr anoddefgarwch y mae pob un ohonom wedi ei weld yn ein cymunedau, rwy’n siŵr, tuag at weithwyr gwasanaethau cyhoeddus a phobl yn eu bywyd preifat hefyd, yn rhywbeth rwy’n teimlo cywilydd a dicter mawr yn ei gylch, oherwydd rwyf am i’n gwlad fod yn lle croesawgar sy’n edrych tuag allan go iawn, lle’r ydym yn gwerthfawrogi’r hyn y mae pobl yn ei wneud a’r hyn y mae pobl yn ei roi i ni ac i’n gwlad. Yn benodol, yn y gwasanaeth iechyd, rydym yn dibynnu ar amrywiaeth o weithwyr iechyd proffesiynol o bob cwr o’r byd i wneud i’r gwasanaeth weithio, i ddarparu’r gofal o ansawdd rydym yn ei werthfawrogi. Rwy’n credu’n gryf fod y neges y mae’r GIG ac Aelodau’r Cabinet yn ei rhoi i bob rhan o’r gwasanaeth, gan ei gwneud yn glir ein bod yn croesawu’r ffaith fod pobl yma, ein bod am iddynt aros a bod croeso iddynt aros ac i barhau i ddarparu’r gwerth gwirioneddol hwnnw i’n gwasanaethau, yn neges wirioneddol bwysig. Ni allwn ei ddweud yn ddigon aml.

O ran recriwtio, dylwn ddweud fy mod wedi cyfarfod â nifer o feddygon a recriwtiwyd o’r UE a thu hwnt i’r UE ac mae’n enghraifft dda o fwrdd iechyd sydd wedi newid ei agwedd yn y ffordd y mae’n sôn am ei wasanaethau ac mae wedi gwerthu’r syniad o fyw yng ngorllewin Cymru, yn ogystal â gweithio yno, mewn ffordd wirioneddol lwyddiannus. Mae gwers yno i fyrddau iechyd eraill ynglŷn â’r hyn y gallant ei wneud os oes ganddynt uchelgais, ac yn yr un modd os yw’r gymuned glinigol yn barod i ddweud, ‘Rydym am i’r gwasanaethau hyn weithio ac rydym am fod yn rhan o wneud iddynt weithio a denu mwy pobl i ddod i weithio gyda ni fel rhan o’r tîm gofal iechyd’.

Minister, there’s a shortage of community paediatricians in the Hywel Dda health board. One of the areas that this severely impacts is the provision of support and diagnosis for young people and children with autism. Despite reducing waits, we still have some people waiting two to four years for an autistic diagnosis. I don’t need to tell you that the earlier these young people get that diagnosis, the better their life chances are of being able to be the best they can possibly be. That is surely our aim for them. Now, Hywel Dda are trying their best, so they assure me on a constant basis; what I would like to know is what you are doing to monitor not just Hywel Dda health board, but actually all health boards, to ensure that there is adequate provision and to see what we can do to attract some of these much valued clinicians into our country.

Weinidog, mae yna brinder pediatregwyr cymunedol ym mwrdd iechyd Hywel Dda. Un o’r meysydd yr effeithir arno’n ddifrifol gan hyn yw darpariaeth cymorth a diagnosis i bobl ifanc a phlant ag awtistiaeth. Er bod amseroedd aros wedi lleihau, rydym yn dal i weld rhai pobl yn aros am ddwy i bedair blynedd i gael diagnosis o awtistiaeth. Nid oes angen i mi ddweud wrthych mai gorau po gyntaf y caiff y bobl ifanc hyn y diagnosis er mwyn i’w cyfleoedd bywyd fod cystal ag y gallant fod. Yn sicr, dyna yw ein nod ar eu cyfer. Nawr, mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn gwneud eu gorau, fel y maent yn fy sicrhau’n gyson; hoffwn wybod beth rydych yn ei wneud i fonitro bwrdd iechyd Hywel Dda, a’r holl fyrddau iechyd mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth yn ddigonol ac i weld beth y gallwn ei wneud i ddenu rhai o’r clinigwyr gwerthfawr hyn i’n gwlad.

I thank the Member for her question and her genuine interest in this area. We’ve had half a discussion about this and I’m sure we’ll have more discussions through the life of this Assembly term. You’ll be aware that we’re due to have an autism strategy. We had a consultation that concluded shortly after the election. We’re analysing the responses and we want to make sure that the action that we take is actually about improving the position for individuals and their families, so for the carer group around individuals with this developmental condition—it really does matter too. And, we’re investing new money in the service. At the end of this year, I expect us to be able to publish our new strategy and action plan with the investment that will go with that. I do believe that we will see improved outcomes for families and the people within them, because these are a range of conditions that many Members in this Chamber will understand, from either direct experience or from constituents—I certainly have members of my extended family, and so I do have some understanding of the impact this can have on changing the lives of whole groups of people around them. We want to make sure that our service provides the support that they would quite rightly expect.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn a’i diddordeb gwirioneddol yn y maes hwn. Rydym wedi cael hanner trafodaeth ynglŷn â hyn ac rwy’n sicr y byddwn yn cael rhagor o drafodaethau dros y tymor Cynulliad hwn. Fe fyddwch yn gwybod bod yna strategaeth awtistiaeth yn yr arfaeth. Cawsom ymgynghoriad a ddaeth i ben yn fuan ar ôl yr etholiad. Rydym yn dadansoddi’r ymatebion ac rydym am sicrhau bod y camau a roddir ar waith gennym yn ymwneud â gwella sefyllfaoedd unigolion a’u teuluoedd, felly ar gyfer grŵp gofalwyr yr unigolion sydd â’r cyflwr datblygiadol hwn—mae’n hynod o bwysig hefyd. Ac rydym yn buddsoddi arian newydd yn y gwasanaeth. Ar ddiwedd y flwyddyn hon, rwy’n disgwyl y byddwn yn gallu cyhoeddi ein strategaeth a’n cynllun gweithredu newydd gyda’r buddsoddiad i gyd-fynd â hynny. Credaf y byddwn yn gweld canlyniadau gwell ar gyfer teuluoedd a’r bobl o’u mewn, gan fod y rhain yn ystod o gyflyrau y bydd llawer o Aelodau yn y Siambr hon yn eu deall, naill ai o brofiad uniongyrchol neu gan etholwyr—yn sicr mae gennyf aelodau o fy nheulu estynedig—. Ac felly mae gennyf rywfaint o ddealltwriaeth o’r effaith y gall hyn ei chael ar newid bywydau grwpiau cyfan o bobl o’u cwmpas. Rydym am sicrhau bod ein gwasanaeth yn darparu’r cymorth y byddai’n iawn iddynt ei ddisgwyl.

Hyfforddi Meddygon yng Ngogledd Cymru

Training Doctors in North Wales

6. Beth yw strategaeth tymor hir Llywodraeth Cymru ar gyfer hyfforddi meddygon yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0026(HWS)W

6. What is the Welsh Government’s long term strategy for training doctors in north Wales? OAQ(5)0026(HWS)W

Thank you for the question. We are working with the Wales Deanery, the NHS, the royal colleges, the British Medical Association and professional bodies to ensure that we make Wales an attractive place to train, work and live for any doctor in training, with a particular focus on some of the issues in north Wales. As I said earlier, I will have more to say in the coming months, as we work this through with our key stakeholders to produce a refreshed long-term strategy.

Diolch am y cwestiwn. Rydym yn gweithio gyda Deoniaeth Cymru, y GIG, y colegau brenhinol, Cymdeithas Feddygol Prydain a chyrff proffesiynol i sicrhau ein bod yn gwneud Cymru yn lle deniadol i hyfforddi, gweithio a byw ar gyfer unrhyw feddyg dan hyfforddiant, gan ganolbwyntio’n arbennig ar rai o’r problemau yn y gogledd. Fel y dywedais yn gynharach, bydd gennyf fwy i’w ddweud yn y misoedd nesaf, wrth i ni weithio ar hyn gyda’n rhanddeiliaid allweddol i gynhyrchu strategaeth hirdymor newydd.

Diolch yn fawr iawn. Mae bron i hanner holl ddoctoriaid Pen Llŷn dros 55 mlwydd oed, ac mae disgwyl i nifer helaeth ohonyn nhw ymddeol o fewn y pum mlynedd nesaf, fydd yn arwain at argyfwng gwirioneddol. Mae yna dystiolaeth fod doctoriaid yn aros lle maen nhw wedi cael eu hyfforddi. Felly, er mwyn mynd i’r afael â diffyg doctoriaid, mae yna ddadl gref, fel yr ydych wedi cyfeirio ato fo, dros gael cynllun Cymru-gyfan a hirdymor i gynyddu llefydd hyfforddi meddygon. Ond, yn ogystal â hynny, mae yna ddadl gref dros greu ysgol feddygol newydd ym Mangor fel ein bod ni’n ehangu’r ddarpariaeth ar draws Cymru, ac yn y gogledd yn benodol. Mae’r Prif Weinidog wedi cytuno yn y Siambr yma yn ddiweddar bod angen ystyried creu cynllun busnes ar gyfer ysgol feddygol i’r gogledd, ac yn wir, mae llawer o gefnogaeth gan randdeiliaid o fewn y sector iechyd ac addysg uwch er mwyn i hyn ddigwydd, ac mae yna gyfle penodol i greu ysgol a allai arbenigo mewn darparu gwasanaethau meddygol i ardaloedd gwledig. Felly, Ysgrifennydd Cabinet iechyd, a wnewch chi ymrwymo heddiw y byddwch chi’n cymryd rhan lawn a chanolog yn y broses o greu ysgol feddygol ym Mangor?

Thank you very much. Almost half of all the doctors on the Llŷn peninsula are over 55 years old, and a large number of them are expected to retire over the next five years, which will lead to a real crisis in the area. There is some evidence that doctors tend to remain where they were trained. So, in order to tackle this shortage of doctors there is a strong argument, as you have mentioned, for having an all-Wales long-term plan to increase the number of medical training places. But, in addition to that, there is also a strong argument for the creation of a new medical school in Bangor so that we can expand provision across Wales, and particularly in north Wales. The First Minister has agreed in this Chamber recently that we need to consider drawing up a business plan for a medical school for north Wales and, indeed, there is a great deal of support from stakeholders within the health sector and the HE sector for this. There is a particular opportunity to create a medical school that can specialise in providing medical services in rural areas. So, Cabinet Secretary, will you commit today to participating in full in the process of creating a medical school in Bangor?

Thank you for the question. I recognise what you say about the profile of GPs in a range of different communities, including across north Wales. That’s why it’s important that we have new models of care that actually provide the sort of care people will want, and that new GPs will want to go into, because there is a change in the way that we provide the service and how people expect to work. That’s why part of what I’m looking at is the exposure that doctors have in training to primary care at an earlier stage, because there’s good evidence and logic to say that, if that happens, people are more likely to want to opt in to a career in primary care as well. That has the support, again, of our key stakeholders, as something for us to look at.

In terms of your point about a new medical school, I recognise why the Member would want to make a bid for a new medical school in her constituency, and I recognise the real interest there is in this particular area. What I’ve said, and what I will do, is I’ll look at the case for a new medical school. I’ve asked officials to do some work on what that might or might not look like, because if the evidence is there that it’s something we could do and it would deliver on what we want it to—that it would recruit people, and that it would help us—then I’m interested in seeing what that means and how we could achieve that. I also want to see what currently exists with the clinical school and the arrangements for training in north Wales, even if there is not a new medical school. So, I will be guided by, practically, what we can do and what we should do to ensure that we more doctors in training and more doctors who are interested in working in the various different parts of Wales, including the position you described in north Wales.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedwch am broffil meddygon teulu mewn nifer o wahanol gymunedau, gan gynnwys ar draws gogledd Cymru. Dyna pam ei bod yn bwysig fod gennym fodelau gofal newydd sy’n darparu’r math o ofal y bydd pobl ei eisiau mewn gwirionedd, ac y bydd meddygon teulu newydd yn dymuno dilyn gyrfa yn ei ddarparu, gan fod newid yn y ffordd yr ydym yn darparu’r gwasanaeth a sut y mae pobl yn disgwyl gweithio. Dyna pam mai rhan o’r hyn rwy’n edrych arno yw profiad meddygon dan hyfforddiant o ofal sylfaenol ar gam cynharach, gan fod digon o dystiolaeth a rhesymeg dros ddweud bod pobl, os yw hynny’n digwydd, yn fwy tebygol o fod eisiau dilyn gyrfa mewn gofal sylfaenol. Unwaith eto, mae ein rhanddeiliaid allweddol yn cefnogi hynny fel rhywbeth i ni ei ystyried.

O ran eich pwynt ynglŷn ag ysgol feddygol newydd, rwy’n sylweddoli pam y byddai’r Aelod yn dymuno gwneud cais am ysgol feddygol newydd yn ei hetholaeth, ac rwy’n cydnabod y gwir ddiddordeb yn y maes penodol hwn. Yr hyn y dywedais y byddwn yn ei wneud, a’r hyn y byddaf yn ei wneud yw ystyried yr achos dros ysgol feddygol newydd. Rwyf wedi gofyn i swyddogion wneud rhywfaint o waith ar sut beth fyddai honno, neu’r hyn na fyddai, oherwydd os yw’r dystiolaeth yno fod ysgol feddygol yn rhywbeth y gallem ei wneud ac y byddai’n cyflawni’r hyn rydym am iddi ei gyflawni—y byddai’n recriwtio pobl, ac y byddai o gymorth i ni—yna rwy’n awyddus i weld beth y mae hynny’n ei olygu a sut y gallem gyflawni hynny. Rwyf hefyd am weld beth sy’n bodoli ar hyn o bryd gyda’r ysgol glinigol a’r trefniadau ar gyfer hyfforddiant yn y gogledd, hyd yn oed os na cheir ysgol feddygol newydd. Felly, byddaf yn cael arweiniad ar yr hyn y gallwn ei wneud yn ymarferol a’r hyn y dylem ei wneud i sicrhau bod gennym fwy o feddygon mewn hyfforddiant a mwy o feddygon sy’n awyddus i weithio mewn gwahanol rannau o Gymru, gan gynnwys y sefyllfa a ddisgrifiwyd gennych yng ngogledd Cymru.

Ymgysylltu â Chleifion yng Ngogledd Cymru

Engaging with Patients in North Wales

7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â chleifion yng Ngogledd Cymru? OAQ(5)0021(HWS)

7. How is the Welsh Government engaging with patients in North Wales? OAQ(5)0021(HWS)

We are committed to engaging with people throughout north Wales. As part of the special measures, the health board is required to improve how it engages with staff, the local population, partners and stakeholders, and is committed to developing a more effective engagement model.

Rydym wedi ymrwymo i ymgysylltu â phobl ledled gogledd Cymru. Fel rhan o’r mesurau arbennig, mae’n ofynnol i’r bwrdd iechyd wella’r modd y mae’n ymgysylltu â staff, y boblogaeth leol, partneriaid a rhanddeiliaid, ac mae wedi ymrwymo i ddatblygu model mwy effeithiol o ymgysylltu.

Thank you. Well, as you’ll know, the north Wales health alliance has written to you—a broad coalition of campaigners and groups across the north Wales region—congratulating you on your appointment, saying that they hope we don’t see a repeat of some of the mistakes of the past and asking whether you will commit to holding meaningful consultations with patients before any major change is initiated and to respond positively to patients’ concerns. They note the ‘OECD Reviews of Health Care Quality: United Kingdom 2016’ comments about Wales, which called for a stronger central guiding hand from the Minister.

Diolch. Wel, fel y gwyddoch, mae cynghrair iechyd gogledd Cymru wedi ysgrifennu atoch—cynghrair eang o ymgyrchwyr a grwpiau ledled rhanbarth gogledd Cymru—i’ch llongyfarch ar eich penodiad, gan ddweud eu bod yn gobeithio na welwn rai o gamgymeriadau’r gorffennol yn cael eu hailadrodd, ac yn gofyn a wnewch chi ymrwymo i gynnal ymgynghoriadau ystyrlon gyda chleifion cyn rhoi unrhyw newid mawr ar waith, ac ymateb yn gadarnhaol i bryderon cleifion. Maent yn tynnu sylw at sylwadau am Gymru yn adolygiadau’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o ansawdd gofal iechyd y DU ar gyfer 2016, yn galw am arweiniad canolog cryfach gan y Gweinidog.

I thank the Member for his question. There are two different points here. The first is about central services and the central guidance that the OECD refer to, and they’re not really talking about the Government overtaking the role of local health boards in engaging with their local population to explain their proposals for improving the service that people receive. As I said in my initial answer, as part of special measures, we recognise that this particular health board in north Wales had a problem in engaging with its local population, and engaging in genuine consultation about proposals for service change. That’s part of what we expect them to improve upon. They have made progress. It isn’t complete, and I wouldn’t say that it’s job done. So, it’s work in progress, but I’m really clear that the local health board have to be able to properly engage with people before service changes are made, and to properly consult with them. But this is also important—about the clinical community and wider NHS staff being engaged too, because they have to be a part of engaging with their local population. They are people that people will trust, and value their opinions too, and there was a real fracture in the relationship in the past. I’m pleased that positive progress has been made. I expect that to be continued, and I will also be looking at the objective assessment of regulators at the next tripartite meeting to understand whether adequate progress is being made in this area, as in the others of special measures in north Wales.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae dau bwynt gwahanol yma. Mae’r cyntaf yn ymwneud â gwasanaethau canolog a’r canllawiau canolog y mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn cyfeirio atynt, ac nid ydynt yn siarad mewn gwirionedd ynglŷn â’r Llywodraeth yn cymryd rôl byrddau iechyd lleol yn ymgysylltu â’r boblogaeth leol er mwyn esbonio eu cynigion ar gyfer gwella’r gwasanaeth y mae pobl yn ei gael. Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, yn rhan o fesurau arbennig, rydym yn cydnabod bod y bwrdd iechyd penodol hwn yng ngogledd Cymru wedi ei chael hi’n anodd ymgysylltu â’i boblogaeth leol, ac ymgynghori go iawn ar gynigion i newid gwasanaethau. Mae hynny’n rhan o’r hyn rydym yn disgwyl iddynt ei wella. Maent wedi gwneud cynnydd. Nid yw wedi ei gwblhau, ac ni fyddwn yn dweud bod y gwaith wedi ei orffen. Felly, mae’r gwaith yn mynd rhagddo, ond rwy’n glir iawn fod yn rhaid i’r bwrdd iechyd lleol allu ymgysylltu’n briodol â phobl cyn y gwneir newidiadau i wasanaethau, ac ymgynghori’n iawn â hwy. Ond mae hyn yn bwysig hefyd—ynghylch ymgysylltiad y gymuned glinigol a staff y GIG yn ehangach hefyd, oherwydd mae’n rhaid iddynt fod yn rhan o’r broses o ymgysylltu â’u poblogaeth leol. Maent yn bobl y bydd pobl yn ymddiried ynddynt, ac yn gwerthfawrogi eu barn hefyd, a bu cryn hollt yn y berthynas yn y gorffennol. Rwy’n falch fod cynnydd cadarnhaol wedi’i wneud. Rwy’n disgwyl i hynny barhau, a byddaf hefyd yn edrych ar asesiad gwrthrychol y rheoleiddwyr yn y cyfarfod tairochrog nesaf i ddeall a oes cynnydd digonol yn cael ei wneud yn y maes hwn, fel yn y meysydd eraill sy’n destunau mesurau arbennig yng ngogledd Cymru.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Leanne Wood.

Finally, question 8, Leanne Wood.

Recriwtio Meddygon

Doctor Recruitment

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am recriwtio meddygon? OAQ(5)0029(HWS)

8. Will the Minister make a statement on doctor recruitment? OAQ(5)0029(HWS)

Thank you for the question. We will continue to work in partnership with health boards and trusts to market Wales and the NHS Wales as an attractive place for doctors to train, work and live. We will continue to prioritise those hard-to-fill specialties where recruitment challenges remain right across the UK.

Diolch am y cwestiwn. Byddwn yn parhau i weithio mewn partneriaeth â byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd i farchnata Cymru a GIG Cymru fel lle deniadol i feddygon hyfforddi, gweithio a byw ynddo. Byddwn yn parhau i roi blaenoriaeth i’r arbenigeddau hynny sy’n anodd eu llenwi lle mae heriau recriwtio yn parhau ledled y DU.

Minister, Cwm Taf local health board tell me that the reason that they are closing Horeb Surgery in Treorchy is because they can’t get another GP to work there; the existing GP is now going to work elsewhere having begged the health board for assistance. One colleague is working at the surgery for nothing at the moment in order to help her colleague out. The reputation of the health board has suffered amongst GPs as a result of the way that they’ve handled the Horeb Surgery situation, and that will undoubtedly impact on their ability to attract GPs to the area in the future. Now, you questioned earlier on the need for 400 new GPs; that’s the figure that’s been put out there. If it’s not 400 GPs, how many do you think we need to overcome these problems? What responsibility do you take as health Minister for the lack of workforce planning and for the shortage of GPs, which has led to this decision? Do you take any responsibility at all for the closure of this surgery in Treorchy?

Weinidog, mae bwrdd iechyd lleol Cwm Taf yn dweud wrthyf eu bod yn cau Meddygfa Horeb yn Nhreorci gan na allant ddod o hyd i feddyg teulu arall i weithio yno; mae’r meddyg teulu sydd yno ar hyn o bryd yn mynd i weithio yn rhywle arall ar ôl ymbil ar y bwrdd iechyd am gymorth. Mae un o’r gweithwyr yn gweithio yn y feddygfa am ddim ar hyn o bryd er mwyn helpu ei chydweithiwr. Mae enw da’r bwrdd iechyd wedi dioddef ymhlith meddygon teulu yn sgil y ffordd y maent wedi ymdrin â sefyllfa Meddygfa Horeb, a bydd hynny heb os yn effeithio ar eu gallu i ddenu meddygon teulu i’r ardal yn y dyfodol. Nawr, yn gynharach, roeddech yn cwestiynu’r angen am 400 o feddygon teulu newydd; dyna’r ffigur sydd wedi ei nodi. Os nad 400 o feddygon teulu, faint rydych chi’n credu sydd eu hangen arnom i oresgyn y problemau hyn? Pa gyfrifoldeb rydych chi’n ei gymryd fel Gweinidog iechyd am y diffyg cynllunio gweithlu, ac am y prinder meddygon teulu, sydd wedi arwain at y penderfyniad hwn? A ydych yn cymryd unrhyw gyfrifoldeb o gwbl am gau’r feddygfa hon yn Nhreorci?

Thank you for the question. It is, of course, a matter of fact that we have more GPs than ever before in the health service; the challenge always is how many staff we need at what grades to provide the quality of care that people will rightly expect, and it will be a changing model of care. Horeb is an example of a model of care where they could not recruit and they couldn’t attract other GPs to work in that particular model. I do need to correct part of the statement; the health board have not closed this practice. This practice has returned its contract. It has said it won’t be providing GP services. That is not the same as saying the health board have closed the practice. In fact, patients are being properly cared for; they will be provided with alternative GP services within the local area—in the very local area, in fact; there are a range of GP practices within the town. My concern is how we remodel primary care to make sure that people do have high-quality care within their local communities. That’s why we’re looking at the work that clusters do, and I’m really encouraged by the work of clusters right across Wales, because I expect that in the future, there will be fewer but larger primary care practices. I expect that will happen by means of amalgamations and federations, and I think that will actually provide a more stable service and a better service with a wider range of services for people. It’s also why we have to talk about other primary care professionals, because if you were listening to the earlier answers about the need to make sure that therapist services are available and the need to make sure that advanced nurse practitioners are available and the role of pharmacists, that’s actually easier to do and to achieve in a different model of care. We see that in north Wales in Prestatyn, where we’ve remodelled the service with a number of GPs and other healthcare professionals for the same level of income, but a broader and better service that people are really enthusiastic about working in, and patients themselves recognise that they have not seen any fall in the quality of care they are provided with, and actually people are really enthusiastic about that model. There is a time and a space for a sensible conversation about remodelling primary care, and I really do hope that people engage in that conversation in a grown-up manner that recognises we all have challenges to face, but I’m optimistic that we can face them properly here in Wales, and we can be really proud of the service that we are providing for every single community.

Diolch am eich cwestiwn. Mae’n ffaith fod gennym fwy o feddygon teulu nag erioed o’r blaen yn y gwasanaeth iechyd; yr her bob amser yw faint o staff sydd eu hangen arnom ar ba raddau i ddarparu gofal o’r ansawdd y bydd pobl yn iawn i’w ddisgwyl, a bydd yn fodel gofal sy’n newid. Mae Horeb yn enghraifft o fodel gofal sy’n newid lle na allent recriwtio a lle na allent ddenu meddygon teulu eraill i weithio yn y model penodol hwnnw. Mae angen i mi gywiro rhan o’r datganiad; nid yw’r bwrdd iechyd wedi cau’r feddygfa hon. Mae’r feddygfa hon wedi dychwelyd ei chontract. Mae wedi dweud na fydd yn darparu gwasanaethau meddyg teulu. Nid yw hynny yr un peth â dweud bod y bwrdd iechyd wedi cau’r feddygfa. Yn wir, mae cleifion yn cael gofal priodol; darperir practisau meddygon teulu eraill ar eu cyfer yn yr ardal leol—yn lleol iawn, mewn gwirionedd; mae yna amryw o bractisau meddygon teulu yn y dref. Rwy’n bryderus ynglŷn â sut rydym yn ailfodelu gofal sylfaenol i sicrhau bod gofal o ansawdd uchel ar gael i bobl yn eu cymunedau lleol. Dyna pam rydym yn edrych ar y gwaith y mae clystyrau yn ei wneud, ac mae’n galonogol gweld y gwaith y mae clystyrau’n ei wneud ledled Cymru, oherwydd, yn y dyfodol, rwy’n disgwyl gweld llai o bractisau gofal sylfaenol yn y dyfodol ond eu bod yn fwy o faint. Tybiaf y bydd hynny’n digwydd drwy uno a thrwy greu ffederasiynau, a chredaf y bydd hynny mewn gwirionedd yn darparu gwasanaeth gwell a mwy sefydlog gydag ystod ehangach o wasanaethau i bobl. Dyna pam fod angen i ni siarad am weithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill hefyd, oherwydd os oeddech yn gwrando ar yr atebion cynharach am yr angen i sicrhau bod gwasanaethau therapyddion ar gael a’r angen i sicrhau bod uwch-ymarferwyr nyrsio ar gael a rôl fferyllwyr, mae hynny mewn gwirionedd yn haws i’w gyflawni gyda model gofal gwahanol. Gwelwn hynny yng ngogledd Cymru, ym Mhrestatyn, lle rydym wedi ailfodelu’r gwasanaeth gyda nifer o feddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill am yr un lefel o incwm, ond mae’n wasanaeth ehangach a gwell ac mae pobl yn wirioneddol frwdfrydig ynglŷn â gweithio ynddo, a’r cleifion eu hunain yn cydnabod nad ydynt wedi gweld unrhyw ostyngiad yn ansawdd y gofal a ddarperir iddynt, ac mewn gwirionedd mae pobl yn wirioneddol frwdfrydig ynglŷn â’r model hwnnw. Mae yna amser a lle ar gyfer cael trafodaeth synhwyrol ynglŷn ag ailfodelu gofal sylfaenol, ac rwy’n gobeithio o ddifrif y bydd pobl yn cyfrannu ati’n aeddfed mewn modd sy’n cydnabod bod pawb ohonom yn wynebu heriau, ond rwy’n obeithiol y gallwn fynd i’r afael â hwy’n briodol yma yng Nghymru, a gallwn fod yn wirioneddol falch o’r gwasanaeth rydym yn ei ddarparu ar gyfer pob un o’n cymunedau.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you to the Cabinet Secretary.

3. 3. Datganiad: Cylchffordd Cymru
3. 3. Statement: The Circuit of Wales

Rydym yn symud ymlaen nawr at eitem 3, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith ar Gylchffordd Cymru—Ken Skates.

We move on to item 3, a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on the Circuit of Wales—Ken Skates.

Member
Ken Skates 15:14:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you. I’d like to update Members on progress with the Circuit of Wales project following a meeting I had earlier today with Michael Carrick, chief executive officer of the Heads of the Valleys Development Company and Martin Whitaker, chief executive officer of Circuit of Wales. As Members will be aware, we have been working with the Circuit of Wales and providing financial support to develop this project over a significant period of time. We recognise the potential positive economic impact it could have for Wales, and Ebbw Vale in particular. It is a large undertaking and we have always been clear that any support provided by the taxpayer needs to be proportionate and fair.

The Heads of the Valleys Development Company was established in 2009 and has subsequently developed plans to create an automotive cluster, centred on a performance racing circuit designed to host international motor sports events. The racetrack is planned to be situated just north of the Rassau industrial estate in Ebbw Vale, with the aim of attracting a range of two and four-wheel racing events, including Moto GP, with a target of attracting three quarters of a million visitors a year within three to five years of start-up. The project is forecast by the developer to create 300 full-time equivalent jobs, consisting of 49 full-time roles and 3,500 part-time temporary staff for events. There would also be employment opportunities created during the two years the track would be under construction.

The often publicly quoted claim of 6,000 jobs is predicated on the assumption that additional jobs would be created by businesses, particularly in the engineering and automotive sectors, clustering alongside the circuit and also by other employment multipliers such as hotels and catering. The main benefit to the Welsh economy would be derived from the future investments that might be expected to be created by the existence of the circuit, but, accordingly, this involves a degree of uncertainty and can only be seen as a long-term aspiration.

The Welsh Government has been engaged with the Heads of the Valleys Development Company since 2011, since when the company has sought financial support from us at each key stage in the project’s development. It is important to remember that when this project was first presented to us, we were told it would be one that would be fully funded by private sector risk capital without the need for a Government guarantee. At that stage we made a commitment to part-fund the project development and agreed to grant aid of around £16 million towards certain aspects of the circuit project, primarily to support the creation of jobs. This grant aid was conditional on the Circuit of Wales raising the necessary private finance. Unfortunately, despite the best efforts of the company, they were unable to raise the stated private investment and, accordingly, they have been unable to draw down this grant.

Earlier this year the Circuit of Wales asked us to consider a new proposal with an alternative financing structure. Their plan sought a Welsh Government guarantee to underwrite 100 per cent of a project finance facility provided by Aviva Investors of £357.4 million. This level of guarantee would have increased the exposure to risk of the Welsh Government by around 15 times.

In April, my predecessor, the then Minister for Economy, Science and Transport, decided that it would be an unacceptable risk to underwrite the entire £357.4 million investment for the project, but stressed that our door remained open if sufficient private investment could be secured that presented a fair share of risks between the public and private sectors.

The developer submitted a revised proposal for discussion in mid-April, which, following observations from Welsh Government officials, was further refined and resubmitted at the end of May. The latest proposal has been presented by some commentators as a solution where the majority of the funding is coming from private finance. However most of this funding still requires a Welsh Government guarantee, and taken in conjunction with loans provided by local authorities, the public purse still holds the majority of the risk.

Including both direct Welsh Government guarantees and local authority loans, the latest proposal put forward by the Circuit of Wales asks Welsh Government to underwrite around 75 per cent of the total £370 million cost of the project, with local authorities underwriting a further 8 per cent. Unfortunately, despite the efforts of the project backers, this leaves only around 17 per cent of risk being taken by the private sector.

That amount of risk falling on the Welsh taxpayer, through Welsh Government and local authority support, is unacceptable as it currently stands, especially at a time when we are facing significant economic uncertainty from a UK exit from Europe. In our view, this project does not currently provide the level of value for money necessary for the amount of public funding being put at risk. On that basis, I have today told Michael Carrick and Martin Whitaker that I believe further work is needed on this proposal. My door remains firmly open and I’ve urged them to revise their bid in such a way where the private sector takes more of the risk in order for this project to be taken forward.

We need to see at least 50 per cent of this project funded and 50 per cent of the risk underwritten by the private sector to justify value for money for Welsh Government and the public purse and they have accepted this principle. My officials will now work constructively with the Circuit of Wales team to ensure this project can be successfully delivered to benefit the local economy of Ebbw Vale and Wales at large.

Diolch. Hoffwn roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau ynghylch cynnydd prosiect Cylchffordd Cymru yn dilyn cyfarfod a gefais yn gynharach heddiw gyda Michael Carrick, prif swyddog gweithredol Cwmni Datblygu Blaenau’r Cymoedd a Martin Whitaker, prif swyddog gweithredol Cylchffordd Cymru. Fel y gŵyr yr Aelodau, rydym wedi bod yn gweithio gyda Cylchffordd Cymru ac yn darparu cymorth ariannol i ddatblygu’r prosiect hwn dros gyfnod sylweddol o amser. Rydym yn cydnabod yr effaith economaidd gadarnhaol y gallai ei chael ar Gymru, a Glynebwy yn benodol. Mae’n fenter fawr ac rydym bob amser wedi bod yn glir y dylai unrhyw gefnogaeth a ddarperir gan y trethdalwr fod yn gymesur ac yn deg.

Sefydlwyd Cwmni Datblygu Blaenau’r Cymoedd yn 2009 ac ers hynny mae wedi datblygu cynlluniau i greu clwstwr modurol o amgylch cylchffordd rasio a gynlluniwyd ar gyfer cynnal digwyddiadau chwaraeon modur rhyngwladol. Mae cynlluniau i leoli’r trac rasio ychydig i’r gogledd o ystad ddiwydiannol Rasa yng Nglynebwy, gyda’r nod o ddenu amrywiaeth o ddigwyddiadau rasio dwy a phedair olwyn, gan gynnwys Moto GP, gyda tharged i ddenu tri chwarter miliwn o ymwelwyr y flwyddyn o fewn tair i bum mlynedd. Mae’r datblygwr yn rhagweld y bydd y prosiect yn creu 300 o swyddi cyfwerth ag amser llawn, gan gynnwys 49 o swyddi amser llawn a 3,500 o staff rhan-amser dros dro ar gyfer digwyddiadau. Hefyd, byddai cyfleoedd cyflogaeth yn cael eu creu yn ystod y ddwy flynedd y byddai’n ei gymryd i adeiladu’r trac.

Mae’r honiad o 6,000 o swyddi, a ddyfynnwyd yn aml yn gyhoeddus, yn seiliedig ar y rhagdybiaeth y byddai swyddi ychwanegol yn cael eu creu o ganlyniad i fusnesau, yn enwedig yn y sectorau peirianyddol a modurol, yn clystyru wrth ochr y gylchffordd, a hefyd o ganlyniad i luosyddion cyflogaeth eraill megis gwestai ac arlwyo. Byddai’r prif fudd i economi Cymru yn deillio o’r buddsoddiadau y gellid disgwyl iddynt gael eu creu yn y dyfodol yn sgil bodolaeth y gylchffordd, ond yn annochel, mae rhywfaint o ansicrwydd ynghlwm wrth hynny ac ni ellir ond ei ystyried yn uchelgais hirdymor.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwneud â Chwmni Datblygu Blaenau’r Cymoedd ers 2011, ac ers hynny mae’r cwmni wedi galw am gymorth ariannol gennym ar bob cam allweddol o ddatblygiad y prosiect. Mae’n bwysig cofio, pan gyflwynwyd y prosiect hwn i ni am y tro cyntaf, ein bod wedi cael gwybod y byddai’n cael ei ariannu’n gyfan gwbl gan gyfalaf risg y sector preifat heb fod angen gwarant gan y Llywodraeth. Bryd hynny gwnaethom ymrwymiad i ran-ariannu datblygiad y prosiect a chytuno i roi cymorth grant o oddeutu £16 miliwn tuag at rai agweddau ar brosiect y gylchffordd, yn bennaf i gefnogi creu swyddi. Roedd y cymorth grant hwn yn amodol ar fod Cylchffordd Cymru yn codi’r cyllid preifat angenrheidiol. Yn anffodus, er gwaethaf holl ymdrechion y cwmni, ni lwyddasant i godi’r buddsoddiad preifat a nodwyd, ac oherwydd hynny, nid ydynt wedi gallu manteisio ar y grant hwn.

Yn gynharach eleni, gofynnodd Cylchffordd Cymru i ni ystyried cynnig newydd gyda strwythur ariannu gwahanol. Roedd eu cynllun yn gofyn am warant gan Lywodraeth Cymru i danysgrifennu 100 y cant o gyfleuster cyllid prosiect o £357.4 miliwn a ddarparwyd gan Aviva Investors. Byddai’r lefel honno o warant wedi cynyddu’r risg i Lywodraeth Cymru oddeutu 15 gwaith.

Ym mis Ebrill, penderfynodd fy rhagflaenydd, Gweinidog yr Economi, Gwyddoniaeth a Thrafnidiaeth ar y pryd, y byddai tanysgrifennu’r buddsoddiad cyfan o £357.4 miliwn ar gyfer y prosiect yn risg annerbyniol, ond pwysleisiodd y byddai’n drws yn parhau i fod yn agored pe gellid sicrhau digon o fuddsoddiad preifat a olygai y byddai’r sector cyhoeddus a’r sector preifat yn rhannu’r risg yn deg.

Cyflwynodd y datblygwr gynnig diwygiedig i’w ystyried yng nghanol mis Ebrill, a mireiniwyd hwnnw ymhellach a’i ailgyflwyno ar ddiwedd mis Mai yn dilyn sylwadau gan swyddogion Llywodraeth Cymru. Mae rhai sylwebyddion wedi cyflwyno’r cynnig diweddaraf fel ateb gyda’r rhan fwyaf o’r arian yn dod o gyllid preifat. Fodd bynnag, mae’r rhan fwyaf o’r arian hwn yn dal i ddibynnu ar warant gan Lywodraeth Cymru, ac o’i ystyried ar y cyd â benthyciadau a ddarperir gan awdurdodau lleol, pwrs y wlad fyddai’n ysgwyddo’r rhan fwyaf o’r risg o hyd.

Gan gynnwys gwarantau uniongyrchol Llywodraeth Cymru a benthyciadau gan awdurdodau lleol, mae’r cynnig diweddaraf a gyflwynwyd gan Cylchffordd Cymru yn gofyn i Lywodraeth Cymru danysgrifennu tua 75 y cant o gyfanswm cost y prosiect o £370 miliwn, gydag awdurdodau lleol yn tanysgrifennu 8 y cant pellach. Yn anffodus, er gwaethaf ymdrechion cefnogwyr y prosiect, mae hyn golygu nad yw’r sector preifat ond yn ysgwyddo oddeutu 17 y cant o’r risg.

Fel y mae ar hyn o bryd, mae’n annerbyniol fod trethdalwyr Cymru, drwy gymorth Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, yn ysgwyddo cymaint â hynny o’r risg, yn enwedig ar adeg pan ydym yn wynebu ansicrwydd economaidd sylweddol o ganlyniad i’r DU yn gadael Ewrop. Yn ein barn ni, nid yw’r prosiect hwn yn darparu’r lefel o werth am arian sy’n angenrheidiol ar hyn o bryd o ystyried y risg i gymaint o arian cyhoeddus. Ar sail hynny, rwyf wedi dweud wrth Michael Carrick a Martin Whitaker heddiw fy mod yn credu bod angen gwneud rhagor o waith ar y cynnig hwn. Mae fy nrws yn parhau i fod yn gwbl agored ac rwyf wedi eu hannog i ddiwygio eu cais yn y fath fodd fel bod y sector preifat yn ysgwyddo mwy o’r risg er mwyn i’r prosiect hwn allu mynd rhagddo.

Mae angen i ni weld o leiaf 50 y cant o’r prosiect hwn yn cael ei ariannu a 50 y cant o’r risg yn cael ei thanysgrifennu gan y sector preifat i gyfiawnhau gwerth am arian i Lywodraeth Cymru a phwrs y wlad ac maent wedi derbyn yr egwyddor hon. Bydd fy swyddogion yn awr yn gweithio’n adeiladol gyda thîm Cylchffordd Cymru er mwyn sicrhau y gellir cyflawni’r prosiect hwn yn llwyddiannus er budd economi leol Glynebwy a Chymru yn gyffredinol.