National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i mi alw ar y Prif Weinidog i ateb y cwestiynau, ar ein rhan ni i gyd fel Senedd, dwi eisiau cydymdeimlo gyda chi, Brif Weinidog, a'ch teulu, ar eich profedigaeth drist yn ddiweddar. 

Yr eitem gyntaf, felly, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Mike Hedges. 

Nid cefnogi a datblygu mentrau cydweithredol yn unig ydym ni, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn eu hyrwyddo, gan ein bod ni'n gwybod eu bod nhw'n gweithio. Mae gan Gymru 533 o fentrau cydweithredol erbyn hyn, ac mae'r nifer honno yn tyfu. Mae mentrau cydweithredol yn cadw cyfoeth yn lleol, yn creu swyddi gwerth chweil ac yn rhoi cymunedau mewn rheolaeth. Trwy Busnes Cymdeithasol Cymru, rydym ni'n darparu cyngor arbenigol a chyllid i helpu cwmnïau cydweithredol newydd i sefydlu a rhai sydd eisoes yn bodoli i ehangu. 

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna, ac a gaf i ddatgan fy mod i'n aelod o'r Blaid Gydweithredol? Rwy'n eiriolwr brwdfrydig dros dai cydweithredol. Yn y rhan fwyaf o Ewrop a Gogledd America, mae mentrau tai cydweithredol yn ffurf gyffredin o ddarpariaeth tai. Er gwaethaf rhywfaint o gefnogaeth gan y Llywodraeth, a chyfranogiad Cwmpas, nid yw Cymru yn adeiladu tai cydweithredol ar y raddfa y mae'n digwydd yng ngweddill Ewrop ac yng Ngogledd America o hyd. A wnaiff y Prif Weinidog gefnogi, wrth addysgu entrepreneuriaeth mewn ysgolion a cholegau, bod hyrwyddo'r model cydweithredol, fel un o'r modelau entrepreneuriaeth, yn un sy'n cael ei hyrwyddo, ac i hyn gael ei ddilyn wedyn gan gefnogaeth i fentrau cydweithredol a busnesau buddsoddi cydfuddiannol newydd sbon yng Nghymru?

Diolch yn fawr, Mike. Fel y gwyddoch chi, mae Busnes Cymdeithasol Cymru yn darparu cyngor cynhwysfawr i gynorthwyo cwmnïau cydweithredol a mentrau cymdeithasol, ac mae gennym ni Cwmpas hefyd, wrth gwrs, sef prif asiantaeth mentrau cydweithredol Cymru. Yn sicr, un o'r pethau y maen nhw wedi ei wneud yw y maen nhw'n gweithio gyda thua 50 o grwpiau, ac mae ganddyn nhw dros 300 o gartrefi ar y ffordd. A allen nhw wneud mwy? Mae lle i wneud mwy bob amser. Felly, yn sicr, rwy'n gwybod bod Dream Homes yn Abertawe yn enghraifft o'r model cydweithredol hwnnw yn cael ei ddefnyddio. 

Fe wnaethoch chi ofyn am ysgolion. Mae rhaglen Syniadau Mawr Cymru yn helpu i wneud yn siŵr bod pobl ifanc mewn ysgolion yn datblygu sgiliau menter, ac mae hynny'n cael ei wneud mewn ystafelloedd dosbarth ledled ein gwlad. Felly, mae hynny'n dangos iddyn nhw sut y gall mentrau cydweithredol a mentrau cymdeithasol fod yn yrfa wirioneddol, ac nid gwers yn unig. 

Prif Weinidog, yn anffodus, y rhwystr mwyaf i fentrau cymdeithasol yng Nghymru o hyd yw Canghellor y Trysorlys. Yr wythnos nesaf, mae gennym ni gyllideb ddiweddaraf Rachel Reeves, sy'n debygol o fod mor wrth-fusnes â'i un diwethaf. Mae'r penderfyniadau hyn yn effeithio ar fentrau cymdeithasol cymaint ag y maen nhw'n effeithio ar gwmnïau cyfyngedig trwy warant. Prif Weinidog, sut yn y byd allwn ni obeithio annog mwy o gwmnïau sy'n eiddo i weithwyr pan fo gennym ni drefn drethiant mor elyniaethus? Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Thrysorlys y DU ynglŷn â lleihau'r baich ar gwmnïau cydweithredol, yn ogystal â busnesau traddodiadol?

Diolch yn fawr iawn. Altaf, fe wnewch chi ddeall os na wnaf i gymryd unrhyw wersi gan Dori ar sut i redeg economi, ac yn sicr pan ddaw i gyllideb. Rydym ni i gyd yn cofio cyllideb benodol Liz Truss, ac rydym ni'n dal i dalu'r pris am honno heddiw. O ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru, rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei bod hi'n werth pwysleisio ein bod ni wedi dyblu busnesau sy'n eiddo i weithwyr yn ystod tymor y Senedd hon. Mae honno'n record anrhydeddus, ac rydym ni hefyd yn falch iawn o'r ffaith ein bod ni wedi sefydlu prosiect Perthyn yn 2022, ac roedd hwnnw i ddarparu cymorth lleol, cam cynnar i gymunedau Cymraeg eu hiaith yn y gogledd a'r gorllewin. A nawr bod hynny wedi cael ei ehangu y tu hwnt i hynny, mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n arbennig o falch ohono. Fis diwethaf, cawsom ni'r rownd ddiweddaraf o grantiau gwerth £400,000 Perthyn, ac, fel y dywedais, mae hwnnw bellach ar gael i Gymru gyfan. Ac mae hynny eisoes wedi helpu 65 o grwpiau cymunedol yng Nghymru, gan gadw pobl yn eu cymunedau eu hunain, gan wneud yn siŵr mai eu cymunedau nhw sy'n elwa ar y twf hwnnw a'r fenter honno.

Mae addysg yn mynd i fod yn rhan allweddol o ddyfodol y mudiad cydweithredol yn y DU. Ac mae angen i ni hefyd symud oddi wrth y syniad hwn bod hon yn ffordd hollol wahanol o gyflawni busnes. Dim ond ffordd arall o gyflawni busnes yw hi. Mae'n dal yn endid preifat y mae angen iddo wneud elw o hyd. Ond yr hyn yr wyf i eisiau ei godi yw rhywbeth a ddywedodd y Prif Weinidog yn ei hateb i Mike Hedges, ynglŷn â chynyddu graddfa mentrau cydweithredol. Mae gwir angen i ni esblygu ein syniadau nawr ynghylch cwmnïau cydweithredol a mentrau cymdeithasol, gan fynd y tu hwnt i ddim ond eisiau gweld mwy ohonyn nhw a dyblu maint y sector. Mae gir angen i'r agwedd cynyddu graddfa fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, fel bod gennym ni fentrau cydweithredol nad ydyn nhw'n cyflogi 10 neu 20 o bobl yn unig, ond mewn gwirionedd yn cyflogi miloedd o bobl. Felly, yr hyn yr hoffwn i gael dealltwriaeth gan y Prif Weinidog amdano yw pa un a yw'n flaenoriaeth iddi gynyddu'r nifer yn unig, neu i gyflawni'r agwedd cynyddu graddfa honno. Y gwir amdani yw na all y capasiti o fewn y sector ar hyn o bryd wneud y ddau. Pa un fyddai'n flaenoriaeth i'r Prif Weinidog: cynyddu'r raddfa neu gynyddu'r nifer yn unig?

Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud y ddau, ac mae Cwmpas yn gwneud yn union hynny. Nid yn unig y mae'n annog pobl ac yn rhoi cyngor i sefydliadau ar sut i ddatblygu'r model penodol hwn, ond hefyd ar gynyddu graddfa'r hyn sy'n bodoli eisoes. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod hynny'n dal i fod yn bwyslais. Y gwir amdani yw ein bod ni wedi gweld cynnydd o 13 y cant o ran busnesau cymdeithasol yng Nghymru, o'i gymharu â 2022. Rwy'n credu bod honno'n record anrhydeddus. A ydw i eisiau mynd ymhellach? Rwyf i bob amser eisiau mynd ymhellach. Rwy'n falch iawn o'r ffaith fy mod i wedi ymuno â'r Blaid Gydweithredol yn ddiweddar. Cymerodd ychydig o amser i mi—wn i ddim pam mae wedi cymryd cyhyd i mi, ond rwyf i yno nawr. [Chwerthin.]

Mae gweithwyr iechyd yn sir Benfro yn gweithio mor galed ag y gallan nhw i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ceisio bodloni'r galw enfawr sy'n bodoli. Rwy'n deall bod yna rwystredigaethau bob amser, ac mae lle i wella, ac mae ffordd bell i fynd. Ond, y newyddion da yw bod amseroedd aros yn lleihau. Ym mwrdd iechyd Hywel Dda, rydym ni wedi gweld gostyngiad o 95 y cant yn nifer y bobl sy'n aros dros 52 wythnos am apwyntiadau cleifion allanol, a gostyngiad o 89 y cant yn yr arosiadau dros 104 wythnos. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw miloedd yn fwy o bobl yn cael gofal yn gyflymach. Ond, gadewch i mi fod yn eglur: nid yw'r gwaith wedi'i gyflawni. Dyna pam rydym ni wedi rhoi £8 miliwn ychwanegol i Hywel Dda eleni, yn benodol i leihau amseroedd aros.

Prif Weinidog, fel y gwyddoch chi, cynhaliodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ymgynghoriad cyhoeddus dros yr haf ar ei gynlluniau ar gyfer gwasanaethau clinigol yn ardal y bwrdd iechyd. Rwyf i wedi ei gwneud yn eglur trwy gydol y broses nad wyf i'n cefnogi unrhyw gynigion sy'n arwain at gael gwared ar wasanaethau o ysbyty Llwynhelyg. Rwy'n arbennig o bryderus am effaith bosibl rhai o'r cynigion, fel cael gwared o bosibl ar yr uned gofal dwys a gwasanaethau llawfeddygaeth gyffredinol brys. Rwy'n credu'n gryf na ddylai fod yn rhaid i bobl sir Benfro deithio ymhellach i gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd hanfodol. Mae fy etholwyr wedi ei gwneud hi'n eglur iawn eu bod nhw'n gwrthwynebu israddio a chanoli gwasanaethau parhaus y bwrdd iechyd. Nawr, Prif Weinidog, rydych chithau hefyd yn cynrychioli pobl Sir Benfro, ac felly rwy'n eich annog chi i wrthwynebu unrhyw gynlluniau a fyddai'n cymryd gwasanaethau oddi wrth y bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau rydych chi wedi eu cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda am ei gynllun gwasanaethau clinigol, a pha sicrwydd allwch chi ei gynnig i bobl sir Benfro na fydd yn rhaid iddyn nhw deithio ymhellach ar gyfer gwasanaethau hanfodol yn y dyfodol?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn datblygu ei gynllun gwasanaethau clinigol. Nod hwnnw yw ysgogi gwelliant, yn enwedig o ran bregusrwydd gwasanaethau. Mae gennym ni rai gwasanaethau lle maen nhw'n gwbl ddibynnol ar un meddyg ymgynghorol penodol. Mae angen i ni edrych ar gynaliadwyedd ac ansawdd a pherfformiad. Nawr, yr hyn yr wyf i'n ei ddeall yw bod pobl yn teimlo'n gryf iawn am eu gwasanaethau iechyd lleol. Rwyf i wedi gwneud sylwadau yn fy swyddogaeth fel aelod rhanbarthol i gadeirydd y bwrdd, ond nid yw Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi gwneud unrhyw benderfyniad am ddyfodol gwasanaethau a nodwyd yn ei gynllun gwasanaethau clinigol. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'n rhaid i ni ganolbwyntio arno yw cynaliadwyedd a chanlyniadau—beth yw'r canlyniadau gorau y gallwn ni eu disgwyl i'r cyhoedd?

Wrth gwrs, un o'r pethau pwysig am ddarparu gwasanaethau yw eu cael nhw'n agosach at adref. Felly, byddai gen i ddiddordeb cael gwybod am y newid tuag at ofal yn agosach at adref. Mae hynny'n cynnwys, rwy'n gobeithio, llwybrau cymunedol, y diwygiadau i fferyllfeydd ac optometreg, sydd i gyd yn gwneud bywyd yn llawer haws, drwy'r canlyniadau yr wyf i'n eu cael gan y bobl hynny sy'n eu defnyddio. Wrth gwrs, yn ei dro, mae hynny yn lleddfu'r pwysau ar yr ysbytai, fel nad oes gennym ni bobl yn y lle anghywir ar yr adeg anghywir, gan eu bod nhw'n deall beth all y fferyllfeydd ei wneud iddyn nhw a'r optometryddion, ac maen nhw wedi cael y contractau newydd yr ydym ni wedi rhoi arian iddyn nhw tuag atyn nhw.

Diolch, Joyce. Rydych chi yn llygad eich lle, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel sir Benfro, nad moethusrwydd yw cael gofal yn agos at adref, ond achubiaeth. I lawer o bobl hŷn neu bobl nad ydyn nhw'n gallu teithio yn hawdd, gall taith hir i'r ysbyty fod yn eithaf anodd, a dyna pam mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod dulliau i bobl gyrraedd yno, yn enwedig y rhai heb geir.

Pan fyddwn ni'n siarad am lwybrau cymunedol, rwy'n credu bod Hywel Dda, o'r holl fyrddau iechyd, wedi deall bod angen i chi geisio darparu cymaint o gymorth cymunedol â phosibl. Rydym ni'n gwneud hynny drwy fferyllfeydd. Mae'n anhygoel bod 28 o wahanol gyflyrau yn gallu cael eu gweld yn ein fferyllfeydd mewn cymunedau lleol. Rydym ni wedi gweld diwygiadau optometreg, fel y gallwch chi fynd yn syth i ganol Hwlffordd, er enghraifft, ac nid yn unig cael prawf ar eich golwg, ond cael profion ar gyfer pob math o gyflyrau mewn gwirionedd. Mae'n gwneud gwahaniaeth.

Pan ymwelais â Llwynhelyg yn ddiweddar, dangoswyd y pecynnau monitro o bell y maen nhw'n eu defnyddio i gynorthwyo cleifion gartref. Yn sicr, fe wnaeth gweld hynny, i mi, wir ddod ag ef yn ôl yn fyw. Mae'n syml, mae'n effeithiol, ac mae'n golygu y gall pobl gadw'n ddiogel ac yn iach mewn amgylchedd cyfarwydd tra byddant yn cael eu monitro gan arbenigwyr clinigol. Dyna'n sicr y newid yr hoffwn i ei weld yn y dyfodol.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ymwelais â Threfynwy ddoe a gwelais drosof fy hun y dinistr a achoswyd gan storm Claudia yno dros y penwythnos. Wrth gwrs, nid Trefynwy oedd yr unig gymuned yr effeithiwyd arni gan lifogydd; roedd llawer o rai eraill a darwyd gan y stormydd hynny yn yr un modd. Hoffwn gofnodi diolch fy mhlaid i bawb a ymatebodd yn sgil y llifogydd hynny, yn enwedig y gwasanaethau brys, timau awdurdodau lleol, y grwpiau ffydd, y gwirfoddolwyr, a phawb arall a gamodd i'r adwy i geisio helpu'r rhai yr effeithiwyd arnynt. Mae eu hymdrechion wedi bod yn gwbl ragorol.

Roedd y golygfeydd yn Nhrefynwy, wrth gwrs, yn anhygoel. Y rheini wnaeth gipio'r penawdau. Fe wnaeth Afon Mynwy orlifo'r amddiffynfeydd rhag llifogydd. Ysgubodd trwy ganol y dref ar gyflymder na allai neb fod wedi ei ddisgwyl. Cafodd cartrefi eu gorlifo, bu'n rhaid symud trigolion oedrannus yng nghanol y nos, ac, wrth gwrs, cafodd busnesau cyfan eu dinistrio â ninnau ychydig wythnosau yn unig i ffwrdd o'r Nadolig. Fe wnes i gyfarfod â rhai o'r perchnogion tai hynny, fe wnes i gyfarfod â rhai o'r busnesau hynny, ac fe wnes i gyfarfod â'r bobl wych mewn lleoedd fel y capel Methodistaidd sydd wedi bod yn helpu i ymateb i'r hyn a ddigwyddodd. Er bod yr unigolion hynny yn eithriadol o gydnerth, a bod pobl Trefynwy a rhai o'r cymunedau eraill hynny yn eithriadol o gydnerth, mae'n ymddangos yn amlwg iawn i mi fod angen cymorth Llywodraeth Cymru arnyn nhw i'w cael yn ôl ar eu traed. Felly, a allwch chi nodi heddiw, mewn ffordd eglur ac ymarferol, pa gymorth uniongyrchol y gwnaiff Llywodraeth Cymru ei ddarparu i'r rhai yr effeithiwyd arnynt wrth iddyn nhw gychwyn y broses hir a phoenus o ailadeiladu eu bywydau?

Diolch yn fawr iawn, Darren. Rydym ni i gyd yn gwybod pa mor ofnadwy y gall effaith y llifogydd hyn fod ar bobl, ar eu hiechyd meddwl, ar eu busnesau, ar eu cymunedau. Rwy'n credu mai un o'r pethau yr ydym ni wedi eu gweld yn sir Fynwy, fel y gwelsom ni yn sir Gaerfyrddin yr wythnos diwethaf, yw'r cydnerthedd cymunedol hwnnw—pobl yn dod at ei gilydd. Rydych chi'n gweld y gorau o ddynoliaeth o dan yr amodau hyn. Mae'n arbennig o anodd gweld hynny yn digwydd i fusnesau ychydig cyn y Nadolig. Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Brif Weinidog am fynd i ymweld dros y penwythnos. Siaradais ag arweinydd Cyngor Sir Fynwy, sydd, rwy'n credu, wedi gwneud gwaith gwych o arwain ei chyngor a'r gymuned o ran tynnu'r gwasanaethau brys at ei gilydd. Rhoddodd Cyfoeth Naturiol Cymru lawer o rybuddion; roeddem ni'n gwybod bod hyn yn dod. Ac rydym wedi cael cynnig cymorth gan Brif Weinidog y DU. Mae'n bwysig, wrth gwrs, ein bod ni'n sefyll gyda'r cymunedau hyn, a dyna pam mae gennym ni'r cynlluniau cymorth ariannol brys ar gyfer yr union sefyllfaoedd hyn. Rwy'n gwybod bod y cynigion yn cael eu datblygu wrth i ni siarad, ac mae swyddogion cyllid llywodraeth leol yn gweithio i ddarganfod pa gymorth y gellir ei ddarparu.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fe wnes i hefyd gyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru ddoe, a phrif weithredwr yr awdurdod lleol, ac maen nhw'n dweud wrthyf i fod yr amddiffynfeydd rhag llifogydd yn Nhrefynwy wedi bod yno ers 1991—dyna pryd y cawson nhw eu gosod. Fe'u dyluniwyd i fodloni'r safon a oedd yn ofynnol ar yr adeg honno ac a ragwelwyd yn y dyfodol. Ond, wrth gwrs, rydym ni bellach flynyddoedd lawer yn ymlaen o hynny—dros 30 mlynedd ymlaen—ac mae'r oes wedi newid, mae modelau wedi newid. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf i, Cyfoeth Naturiol Cymru, bod yr amddiffynfeydd wedi dod yn agos iawn at orlifo y llynedd hefyd. Ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod pobl yn mynd i fod ar bigau'r drain, hyd yn oed os byddan nhw'n dychwelyd i'w cartrefi, hyd yn oed os byddan nhw'n ailadeiladu eu bywydau.

Nawr, pan gawsom ni stormydd difrifol yn ôl yn 2020, comisiynodd Llywodraeth Cymru adolygiad annibynnol o'r hyn a ddigwyddodd yn y stormydd hynny ac ymateb y gwahanol asiantaethau i fynd i'r afael â'r problemau. Gwnaeth argymhellion a chyhoeddwyd adroddiad, ond roedd hynny dair blynedd a hanner ar ôl y digwyddiad. Nawr, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n dysgu gwersi o'r digwyddiadau hyn yn gyflym. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi y bydd adolygiad cyflym yn cael ei gynnal nawr o'r hyn a ddigwyddodd, ac y bydd camau cyflym yn cael eu cymryd i fuddsoddi, yn ôl yr angen, i wella'r amddiffynfeydd rhag y llifogydd hynny a helpu'r gymuned hon, yn enwedig yn Nhrefynwy, i godi yn ôl ar ei thraed, o ystyried mai hi gafodd ei tharo galetaf?

Diolch yn fawr iawn. Fe allwn ni, ac rydym ni yn ceisio paratoi ar gyfer sefyllfaoedd fel hyn, ond pan fyddwch chi'n cael pum modfedd o law mewn pum awr rydych chi'n cael sefyllfa a oedd yn llawer gwaeth yn sir Fynwy na hyd yn oed stormydd Bert a Dennis. Felly, ni welsom ni'r llifogydd llwyr hynny a'r effaith y bydden nhw'n ei chael. Ond roedd cymaint o baratoi ag y gallai fod wedi bod yn bosibl. Rhoddodd pawb yr holl rybuddion ymlaen llaw. A hoffwn gofnodi fy niolch i'r gwasanaethau brys am eu gwaith rhagorol o ran hyn, ond hefyd i'r cymunedau, sy'n sicr wedi dod at ei gilydd, sy'n gweithio gyda'i gilydd ac yn gwneud yn siŵr eu bod nhw'n ymateb.

Edrychwch, o ran buddsoddiad, mae gennym ni record anrhydeddus iawn ar hyn: £375 miliwn yn nhymor y Senedd hon, rydym ni wedi diogelu 45,000 o gartrefi, ac rydym ni'n cynnig £77 miliwn y flwyddyn nesaf. Rydym ni wedi ymrwymo i'r agenda hon. Mae hyn, mewn gwirionedd, yn mynd i'r afael â mater sero net. Weithiau, rydych chi'n siarad yn erbyn yr angen i fynd i'r afael â sero net. Dyma enghraifft o le mae'n rhaid i chi baratoi ar gyfer hinsawdd sy'n newid, amgylchedd sy'n newid. Ac rydych chi'n gofyn am adolygu—rydym ni'n adolygu ar ôl pob digwyddiad. Bob un tro, ceir grŵp sy'n dod at ei gilydd, sy'n asesu—'Beth wnaethon ni? A ellid ei wneud yn well?'—ac mae bob amser yn cael ei ddefnyddio a bob amser yn cael ei wella ar gyfer yr un nesaf sy'n dod.

Dydw i ddim yn meddwl bod unrhyw un yn cwestiynu bod adolygiadau yn cael eu cynnal—wrth gwrs eu bod nhw'n cael eu cynnal, ac mae'n gwbl gywir eu bod nhw, ond ni ddylai gymryd tair blynedd a hanner i gael adolygiad os yw cymuned wedi dioddef llifogydd. Dyna ddigwyddodd gyda'r adolygiad annibynnol y tro diwethaf. Fe'i cyhoeddwyd dair blynedd a hanner ar ôl y digwyddiadau yn stormydd ddechrau 2020. Ac, fel y dywedais, edrychwch, Prif Weinidog, mae'r Nadolig ar y gorwel. Mae'r rhain yn gymunedau sydd angen cymorth ac amddiffyniad nawr, nid ymhen misoedd lawer, nid ymhen blynyddoedd lawer. Maen nhw angen i gyllid brys fod ar gael i helpu pobl ac i'w cael yn ôl ar eu traed ac i gael y busnesau hynny yn gweithredu yn yr wythnosau hollbwysig cyn y Nadolig. Nawr, fel y gwyddoch, mae gan Weinidogion Llywodraeth Cymru y grym i allu sbarduno'r cyllid brys hwnnw o dan gynllun Bellwin yn y mathau hyn o sefyllfaoedd. Nawr, rydych chi wedi bod yn eithriadol o hael fel Llywodraeth Cymru gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan drychinebau dramor yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond mae angen eich cymorth ar gymunedau yma yng Nghymru nawr. Felly, a gaf i eich annog i sbarduno'r cyllid brys hwnnw i gael y cymorth i ddwylo'r teuluoedd a'r busnesau hynny yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd sydd ei angen yn ddirfawr?

Diolch yn fawr iawn. Dim ond i fod yn hollol eglur, mae'n cymryd diwrnodau i ni adolygu a dysgu gwersi, felly mae hynny'n cael ei wneud eisoes, gallaf eich sicrhau chi; o'r hyn a wnaethom ni y llynedd gyda Bert a Dennis, a hyd yn oed o ychydig ddiwrnodau yn ôl yn sir Gaerfyrddin, rydym ni'n dysgu yn barhaus. Nid yw'n cymryd blynyddoedd. Yr ail beth i'w ddweud, fel yr wyf i wedi ei ddweud wrthych chi eisoes, mae swyddogion cyllid llywodraeth leol eisoes yn gweithio i ddarganfod pa gymorth y gellir ei ddarparu. Rydym ni'n edrych ar sut rydym ni'n darparu'r cyllid hwnnw yn y ffordd leiaf biwrocrataidd ac yn gwneud yn siŵr y gallwn ni gael y cyllid hwnnw allan cyn gynted â phosibl.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd. Fe wnaeth y llifogydd a darodd sawl rhan o Gymru dros y penwythnos effeithio'n sylweddol ar fywydau a bywoliaethau, ynghyd â seilwaith trafnidiaeth. Mae rhywbeth arall i'n hatgoffa, onid yw, o'r angen brys i sicrhau ein bod ni'n ddigon cydnerth i wrthsefyll amodau tywydd eithafol sy'n cynyddu'n barhaus. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i waith diflino y gwasanaethau brys ac ymatebwyr eraill yn Nhrefynwy yn arbennig ac anfon ein dymuniadau gorau i bawb yr effeithiwyd arnynt. Byddaf yn ysgrifennu at y Prif Weinidog yn ddiweddarach heddiw, yn gofyn am sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal asesiad brys o'n parodrwydd ar gyfer amodau tywydd eithafol y gaeaf hwn a thu hwnt, a gallu'r Llywodraeth i ymateb.

Mae ein gallu i fuddsoddi, wrth gwrs, yn dibynnu ar gyllid teg, felly fe wnaf i symud ymlaen at gwestiynau am gyllid teg. Dywedir wrthym ni'n aml bod gwahanol safbwyntiau mewn gwahanol rannau o'r DU ar y ffordd y mae cyllid y Trysorlys yn gweithio yn rhwystr i newid fformiwla Barnett sydd wedi mynd heibio ei hamser. Efallai mai dyna pam, ar 9 Hydref, roedd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn sicr nad y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid oedd y fforwm ar gyfer gwneud y ddadl dros fformiwla ariannu seiliedig ar anghenion i Gymru. Yn wir, dywedodd wrth Heledd Fychan, ac rwy'n dyfynnu,

'os ydych chi'n meddwl bod y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid yn lle da i wneud cynnydd ar hynny, yna, mae gen i ofn, pe baech chi o gwmpas y bwrdd, byddech chi'n gweld yn sicr nad dyma'r cyd-destun lle rydych chi'n debygol o wneud unrhyw gynnydd.'

Ai dyma safbwynt y Llywodraeth o hyd?

Diolch yn fawr iawn. Cyn i mi ateb eich cwestiwn, rwy'n siŵr yr hoffech chi ymuno â mi i groesawu'r buddsoddiad enfawr mewn swyddi yn eich etholaeth eich hun, yn Ynys Môn, yn Wylfa, a hefyd ardal twf deallusrwydd artiffisial gogledd Cymru—buddugoliaeth ddwbl i Gymru, miloedd o swyddi yn cael eu creu, y buddsoddiad mwyaf mewn cenhedlaeth a chyfle trawsnewidiol i'r gymuned y mae'n ei chynrychioli. Felly, rwy'n credu bod hynny'n newyddion gwych.

Dim ond o ran y paratoadau ar gyfer y gaeaf, fe wnaethom ni ddatganiad ychydig wythnosau yn ôl ar yr union bwynt hwn, ac yn amlwg gwnaed y mater o lifogydd a pharatoi ar gyfer yr hyn a allai ddod ar yr adeg honno.

Pan fyddwch chi'n siarad am fformiwla Barnett, edrychwch, nid ydym ni erioed wedi cuddio rhag y ffaith yr hoffem ni weld adolygiad. Rydym ni'n gwybod bod Y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid yn lle i godi'r mater hwn. Wrth gwrs, yr hyn sydd ei angen arnom ni yw penderfyniad gwleidyddol o frig Llywodraeth y DU. Gallaf eich sicrhau chi fy mod i'n parhau i bwyso am y mater hwn.

Roedd fy nghwestiwn, wrth gwrs, am sylwadau gan yr Ysgrifennydd Cabinet nad y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid oedd y lle i drafod hyn, ond rwy'n credu bod angen i'r Llywodraeth gael trefn ar ei stori, oherwydd ychydig wythnosau ar ôl dweud na ellid gwneud cynnydd yn y fforwm Gweinidogion cyllid pedair gwlad honno, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid mewn ateb ysgrifenedig ei fod wedi cytuno mai Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid yw'r man lle bydd Barnett yn cael ei drafod, er mai gwella ei weithrediad fydd hynny yn hytrach na'i ddiddymu.

Nawr yr wythnos diwethaf, awgrymodd y Dirprwy Brif Weinidog, â llawer o ffanffer, bod Barnett wedi cael ei ddyrchafu'n uchel ar agenda Llywodraeth y DU ac y bu rhyw fath o foment o gynnydd. Mewn gwirionedd, mae'n ymddangos mai'r cwbl yr oedd yn ei wneud oedd sôn am gyfarfod cyffredin pwyllgor a oedd yn digwydd beth bynnag. Felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau beth fydd Llywodraeth Cymru yn gofyn amdano, ac erbyn pryd, yn rhan o'r trafodaethau nawr gyda Llywodraeth y DU, neu a yw'n wir nad oes gan Lafur gynllun o hyd i sicrhau cyllid teg i Gymru?

Wel, diolch yn fawr iawn. Yn sicr, rydym ni bob amser wedi dweud ein bod ni eisiau gweld fformiwla Barnett yn cael ei diwygio. Dydyn ni ddim yn sôn am ddisodli fformiwla Barnett, oherwydd pe bai wedi darllen, a dweud y gwir, adroddiad Prifysgol Caerdydd yn ddiweddar, byddai wedi gweld bod llawr Barnett, a gytunwyd yn rhannol gan yr Ysgrifennydd cyllid, mewn gwirionedd yn sicrhau bod gennym ni £1 biliwn o gyllid ychwanegol o ganlyniad i'r llawr Barnett hwnnw. Felly, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, pan fyddwn ni'n edrych ar ddiwygio, nad ydym ni ar ein colled. Ceir potensial y gallai hyn fynd y ffordd anghywir i ni, ac rwyf i eisiau gwneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd, ac mae'r llawr Barnett hwnnw y mae'r Ysgrifennydd cyllid wedi ei negodi yn gwbl hanfodol i hynny.

Gwrandewch, mae fy mhwyslais i ar gael cymaint o arian ychwanegol â phosibl i Gymru. Yr wythnos diwethaf, fe gawsom ni £2.5 biliwn o fuddsoddiad uniongyrchol ychwanegol o ganlyniad i'r cyfraniad gan Lywodraeth y DU at Wylfa. Ceir enghreifftiau eraill, a fydd yn trosoli buddsoddiad enfawr iawn, a fydd wrth gwrs yn helpu i ddarparu swyddi, i ddod â'r trethiant i mewn. Dyna'r pethau yr wyf i'n canolbwyntio yn bendant arnyn nhw o ran y gyllideb.

Rwy'n anghytuno. Rwy'n credu y dylid disodli Barnett, ac mae cyn-Brif Weinidogion Llafur wedi galw am ddisodli Barnett. Ond, wrth gwrs, ydym, rydym ni'n siarad am yr holl ffordd y mae Barnett yn cael ei weithredu, a'r hyn nad yw wedi'i gynnwys. Wrth gwrs, datgelodd HS2 y ffaith fod llawer o ddimensiynau i'r driniaeth annheg ac anghynaliadwy o Gymru gan San Steffan. Ond does dim ond rhaid i chi edrych ar gyllideb Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer y flwyddyn nesaf i weld pa mor hanfodol yw hi fod yr anghyfiawnder ariannu yn cael ei ddatrys. Pe bai system ariannu seiliedig ar anghenion eang eisoes ar waith, ni fyddai Llywodraeth nesaf Cymru yn cael ei hun mewn sefyllfa mor beryglus. Dywedwyd wrthym ni fod llawer o le ar ôl yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, ond, fel y mae pethau ar hyn o bryd, byddai rhoi'r holl le hwnnw i'r gwasanaeth iechyd yn dal i adael y GIG gyda chynnydd hanesyddol isel yng Nghymru, llawer llai nag yn Lloegr, ac yn gadael biliau'r dreth gyngor allan o reolaeth a llywodraeth leol yn gorfod gwneud diswyddiadau ar raddfa ddigynsail. Nawr, rydych chi yn meddwl tybed pam roedd cymaint o ffanffer ar ôl cyhoeddi'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, ond a yw'r Prif Weinidog yn difaru'r ffaith bod y 'bartneriaeth mewn grym' fel y'i gelwir yn dal yn amlwg yn gadael gwasanaethau cyhoeddus Cymru mewn sefyllfa mor beryglus?

Fe wnaf i ddweud wrthych beth wnaiff adael ein gwasanaethau cyhoeddus mewn sefyllfa beryglus, sef os na allwn ni gael ein cyllideb drwodd. Dyna'r gwir amdani. Felly, gallwn ofyn am unrhyw beth yr ydym ni ei eisiau gan Lywodraeth y DU; os nad ydym ni'n gwneud ein gwaith yma, yn y Senedd hon, yna'r bobl ar y rhengoedd blaen yn ein cymunedau fydd yn talu'r pris, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni negodi â'r holl wahanol bleidiau yn y lle hwn i wneud yn siŵr ein bod ni'n cyflawni dros bobl Cymru.

Rwy'n sylwi nad ydych chi wedi croesawu'r arian ar gyfer Wylfa o hyd, ar ôl gofyn ar ddau achlysur. Ond a gaf i nodi hefyd y bu cynnydd sylweddol i'r gyllideb ers y llynedd, ac na wnaethon nhw ei chefnogi? Pe baen nhw wedi cael eu ffordd, byddem ni wedi gweld—[Torri ar draws.]—byddem ni wedi gweld toriadau y llynedd o'i chymharu ag eleni. Felly, gadewch i ni fod yn eglur: mae cyni cyllidol drosodd. Rydym ni wedi gweld £1.6 biliwn o gyllid ychwanegol yn mynd i'n gwasanaethau rheng flaen, ac rydych chi'n ceisio rhwystro arian rhag mynd i'n gwasanaethau rheng flaen. Rwyf i yn gobeithio—[Torri ar draws.] Rwyf i yn gobeithio, yn y dyfodol, y byddwn ni'n gweld newid agwedd o'i chymharu â'r hyn a welsom ni yn y gyllideb y llynedd.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gwneud mwy i amddiffyn pobl sydd angen gofal nag unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n ffaith. Rydym ni wedi cadw'r terfyn cyfalaf ar £50,000, y mwyaf hael ym Mhrydain, gan amddiffyn cynilion bywyd pobl. Mae gweithwyr cartrefi gofal yn ennill y cyflog byw gwirioneddol o leiaf, ac fe wnaethom ni gynyddu'r grant cynnal refeniw, sy'n helpu awdurdodau lleol i dalu am ofal, 4.5 y cant ar gyfartaledd eleni, ac wrth gwrs, ar ben hynny, mae gennym ni gap o £100 yr wythnos ar ofal cartref. Ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw tegwch, ac rydym ni wedi cyflwyno fframwaith comisiynu cenedlaethol, ac mae'n bwysig iawn bod awdurdodau lleol, y byrddau iechyd, yn rhoi'r rheolau hyn ar waith mewn ffordd deg.

Diolch. Yn debyg i setliadau llywodraeth leol, fel y gwnaethoch chi ei nodi'n briodol yn y fan yna, mae angen tegwch yn y broses hon. Nawr, yn fy etholaeth i yn Aberconwy, nid yn unig yr ydym ni wedi colli gwelyau mewn cartrefi gofal, rydym ni wedi colli cartrefi gofal. Allwn ni ddim fforddio colli mwy o gartrefi gofal, oherwydd y boblogaeth hŷn. Nawr, rydych chi'n ymwybodol, gan fy mod i wedi ysgrifennu am hyn, os bydd preswylydd yn cael ei symud o ofal nyrsio wedi'i ariannu i ofal iechyd parhaus—felly mae honno'n lefel uwch o ofal—mae'r cartref gofal yn derbyn llai wedyn, sydd ddim yn gwneud synnwyr. Mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn talu £1,217, sydd £108.52 yn llai nag unrhyw le arall. Ar ôl codi pryderon ffurfiol gyda Llywodraeth Cymru, daeth ymateb gan Ms Dawn Bowden, y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, yr wythnos diwethaf, yn dweud bod ei thîm wedi cysylltu â'r bwrdd iechyd ac wedi canfod, er bod £82 miliwn yn cael ei wario ar gyfarfod, bod yn rhaid i chi ychwanegu tua £32 miliwn ato drwy'r amser. Cofiwch fod yr arian hwn wedyn yn cael ei ychwanegu wedyn. Beth am roi'r arian iddyn nhw yn y lle cyntaf a rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r perchnogion cartrefi gofal hynny ac, yn wir, y cleifion a'r preswylwyr agored iawn y niwed y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw? 

Mae cartrefi gofal yn derbyn llawer o'u cyllid yn uniongyrchol gan y GIG drwy ofal iechyd parhaus y GIG, ac mae'r cyfraddau ffioedd ar gyfer gwasanaethau gofal a chymorth yn cael eu gosod a'u cytuno gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Mae'n rhaid i gomisiynwyr osod cyfraddau ffioedd sy'n adlewyrchu gwir gost gofal, yn dryloyw ac mewn partneriaeth â darparwyr, ac rwy'n credu ei bod yn werth nodi, yn ôl pob tebyg, y codwyd cyfraddau Conwy 20 y cant yn 2024-25, ac maen nhw bellach yn uwch na'r gyfradd gofal iechyd parhaus sylfaenol yn y gogledd, yn ogystal â bod yn uwch na rhai cyfraddau awdurdodau lleol eraill.

Rŷn ni’n gwneud mwy na siarad am hawliau plant; mae Llafur Cymru yn gweithredu ar y mater. Ni oedd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i gynnwys Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn y gyfraith yn ôl yn 2011. Ni hefyd oedd y wlad gyntaf i benodi comisiynydd plant, a gwnaethon ni gyflwyno deddfwriaeth yn dod â'r amddiffyniad 'cosb resymol' am daro plant i ben. Fe roddon ni’r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed ac rŷn ni'n darparu prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd, a hyd yma mae 52 miliwn o brydau wedi cael eu gweini, ac mae’r ffigwr yna yn dal i gynyddu.

Diolch. Mae'n record anrhydeddus, onid yw hi, ond mae'n cael ei thanseilio gan eich partneriaid yn San Steffan. Tynnwyd fy sylw at achos lle cynigiwyd lle mewn academi bêl-droed leol i fachgen sy'n ceisio lloches, ond na allai ei gymryd oherwydd rheolau mewnfudo y DU. Mae'r rheolau hyn yn dosbarthu chwaraewyr academi fel chwaraewyr proffesiynol sydd angen hawl i weithio, er na fyddai wedi derbyn unrhyw dâl. Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn rhannu fy mhryder bod y polisi hwn yn cyfyngu'n annheg ar gyfleoedd i chwaraewyr ifanc ddatblygu eu potensial, ac maen nhw wedi gwneud sylwadau i'r Swyddfa Gartref, ond heb lwyddiant. Er bod system fewnfudo sy'n seiliedig ar reolau yn hanfodol, pan fydd rheolau anhyblyg o'r fath yn atal plant rhag chwarae pêl-droed, a phopeth y gall hynny ei gynnig iddyn nhw o ran iechyd meddwl da, cynhwysiant cymdeithasol a hapusrwydd, mae'n rhaid edrych arnyn nhw eto.

O dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, y mae eich Llywodraeth wedi ymrwymo iddo, fel yr ydych chi wedi ei ddweud, mae erthygl 31 yn sicrhau'r hawl i bob plentyn gymryd rhan mewn chwaraeon a hamdden, ac mae erthygl 2 yn eu hamddiffyn rhag gwahaniaethu. Mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru a'r comisiynydd plant hefyd wedi mynegi pryderon am effaith rheolau mewnfudo ar hawliau plant o dan y confensiwn. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru bwyso ar Lywodraeth y DU i newid y polisi hwn? Ac a yw Llywodraeth Cymru yn pryderu y bydd ei hymrwymiad i hawliau plant yn cael ei danseilio gan y cynigion a gyflwynwyd gan yr Ysgrifennydd Cartref ar fewnfudo, a fydd yn arwain at roi plant mewn canolfannau allgludo a'u rhwygo o'u cymunedau a'u ffrindiau?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gweld y golygfeydd ofnadwy o bobl yn croesi'r sianel mewn cychod, yn enwedig pan fyddwch chi'n gweld plant a faint o blant sydd wedi marw o dan yr amgylchiadau hyn. Nid oes yr un ohonom ni eisiau gweld y sefyllfa honno. Rydym ni'n falch o'n safbwynt o ran hawliau plant yng Nghymru. Rwy'n arbennig o drist o glywed yr enghraifft y gwnaethoch chi ei rhoi yn y fan yna, ac fe wnaf i ymrwymo i wneud fy sylwadau personol fy hun i'r Swyddfa Gartref o ran yr achos hwnnw.

Prif Weinidog, sylwais ar yr ystrydeb y gwnaethoch chi ei rhoi i'm cyd-Aelod mewn ymateb i'w chwestiwn am hawliau plant, ond mae'n swnio braidd yn wag i mi yng ngoleuni'r diffyg amddiffyniad y mae eich Llywodraeth yn ei roi i ferched ifanc yng Nghymru. Nid yn unig y mae gennym ni ymchwiliad y DU i gangiau meithrin perthynas amhriodol sydd ar chwâl, ac nid ydym ni wedi gweld ymchwiliad dan arweiniad Cymru eto, ond bu dros chwe mis bellach ers i ddyfarniad y Goruchaf Lys wneud ei benderfyniad pwysig i gydnabod menywod fel rhyw biolegol yn unig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Ac eto dim smic gan Lywodraeth Cymru am amddiffyn hawliau merched mewn chwaraeon ac ystafelloedd newid. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu mewn amddiffyn hawliau merched? Os felly, pam nad ydych chi wedi gweithredu ar y dyfarniad hwn? Diolch.

Edrychwch, mae gen i ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr ein bod ni'n siarad am hawliau pob plentyn, gan gynnwys y ffaith bod gennym ni'r record anrhydeddus hon. Rydym ni wedi rhoi terfyn ar gosb resymol am daro plant. Rydym ni wedi rhoi pleidleisiau i bobl ifanc 16 ac 17 oed. Rydym ni wedi darparu prydau ysgol am ddim i bob ysgol gynradd, a ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i wahardd gwneud elw o ofal preswyl plant. Mae gen i fwy o ddiddordeb mewn canolbwyntio ar y math hwnnw o beth nag mewn cymryd rhan yn eich rhyfeloedd diwylliant.

Hoffwn ganolbwyntio ar roi terfyn ar y cymhelliant elw mewn gofal plant. Yr wythnos diwethaf, gwyliais ymchwiliad Nick Martin i farwolaeth Nonita Grabovskyte, merch 17 oed a oedd fod yng ngofal Cyngor Barnet yn Llundain. Roedd yn ferch ifanc ddeallus, awtistig heb le coleg i fynd iddo ar ôl iddi adael yr ysgol. Roedd ganddi feddyliau hunanladdol a oedd wedi cael llawer o sylw, ac yn benodol am roi terfyn ar ei bywyd trwy daflu ei hun o dan drên. Cafodd ei rhyddhau o wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yn 17 oed heb unrhyw gymorth oedolion ar waith, ac yna cafodd ei rhoi mewn cartref preifat heb ei gofrestru ger rheilffordd, â neb yn gymwys i ymdrin â'i gofid meddyliol. Felly, pa gynnydd mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran cael gwared, heddiw, ar y sector preifat o ofal y bobl ifanc fwyaf agored i niwed yng Nghymru, fel nad oes gennym ni drychineb Nonita arall yma?

Diolch, Jenny. Mae'r achos hwnnw, rwy'n gwybod, yn hollol ofnadwy. Nid wyf i'n credu y dylai unrhyw berson ifanc byth gael ei leoli yn rhywle lle na ellir ei gadw yn ddiogel neu na all y cyfleuster ddiwallu ei anghenion, ac mae hynny, rwy'n credu, yn dangos yn union pam mae'r gwaith hwn mor bwysig a pham rydym ni'n falch iawn o'r ffaith y byddwn ni'n cael gwared yn raddol ar elw mewn gofal preswyl a maeth. Felly, yn dilyn Cydsyniad Brenhinol ym mis Mawrth, rydym ni'n symud yn gyflym iawn fel na fydd, o fis Ebrill 2026, unrhyw gartrefi plant er elw newydd yn gallu bodoli, ac ni fyddwn ni'n gweld y rhai presennol yn cael eu hehangu. Ond y peth pwysig i'w gydnabod yw nad ydym ni'n siarad am hyn yn unig, rydym ni wir yn darparu £75 miliwn o ran cyllid grant i wneud yn siŵr y gall awdurdodau lleol gamu i mewn i'r bwlch hwnnw, fel nad oes gennym ni fwlch yn y ddarpariaeth. Oherwydd mae gennym ni gyfrifoldeb yn arbennig am blant sy'n derbyn gofal, ac rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n cyflawni'r hyn yr wyf i'n ei gredu yw un o lwyddiannau mwyaf balch y Llywodraeth hon yng Nghymru.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Hoffwn ddilyn pwyntiau Sioned o ran plant sy'n ceisio lloches a phlant sy'n ffoaduriaid. Rwyf innau hefyd wedi fy syfrdanu gan gynlluniau'r Ysgrifennydd Cartref a fyddai, fel yr ydym ni'n ei ddeall, yn arwain at blant a theuluoedd—plant sydd eisoes yn ofnus ac yn agored i niwed ac o bosibl wedi hen ymgartrefu yn eu cymunedau—yn cael eu rhwygo allan, o bosibl yn cael eu symud yn ôl yn orfodol i wlad nad yw llawer ohonyn nhw yn ei hadnabod.

Does neb eisiau dringo i mewn i gwch bach a chroesi ehangder enfawr o ddŵr, ond dyna'r hyn sy'n eu hwynebu pan nad oes llwybrau diogel a chyfreithlon. Dywedodd yr Arglwydd Dubs, a ddaeth ar y Kindertransport fel plentyn, ddoe bod y dull hwn yn defnyddio plant fel arf ac yn beth gwael. Mae Amnest Rhyngwladol yn rhybuddio ei fod yn gyfystyr â symudiad peryglus tuag at drin hawliau dynol sylfaenol ar sail ddewisol.

Rwyf i wedi gweithio gyda phlant a theuluoedd, mae llawer o'r plant hynny wedi cael eu dychryn gan y syniad o gyrchoedd adeg y wawr i'w symud i ganolfannau allgludo ac yna yn ôl adref. Mae hynny'n ein hwynebu ni eto ar raddfa lawer mwy, fel rydym ni'n ei weld ar hyn o bryd yn yr Unol Daleithiau. Felly, hoffwn ofyn i chi, Prif Weinidog: beth yw eich barn ar y cynlluniau a gyflwynwyd gan yr Ysgrifennydd Cartref ddoe, yn enwedig o ran ein plant a'n pobl ifanc? Diolch yn fawr iawn.

Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni nodi'r cyfraniad sylweddol y mae ymfudwyr yn ei wneud at ein gwlad. Y gwir amdani yw, ym mhob math o agweddau, lle rydym ni'n dibynnu ar bobl, rydym ni'n ddibynnol ar bobl sydd wedi dod yma o wledydd eraill, yn enwedig y gwasanaeth iechyd, y gwasanaeth gofal; rydym ni'n gwbl ddibynnol ar sgiliau'r bobl hyn a'u cyfraniadau.

Gwrandawais yn ofalus ar yr Arglwydd Dubs ar y radio y bore yma. Mae wir yn ffigwr symbolaidd o grŵp o blant a ddaeth i'r wlad hon, ac roedd ein gwlad ni yno i agor ein breichiau iddyn nhw. Ac rydych chi'n meddwl am gyfraniad rhywun fel yr Arglwydd Dubs, nid yn unig at ei gymuned ond at ein cenedl, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n hael o ran ein croeso.

Yn amlwg, rydym ni i gyd eisiau gweld mewnfudo anghyfreithlon yn cael sylw, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn eithriadol o sensitif ac yn eithriadol o ofalus o ran creu arallrwydd pobl sydd wedi gwneud eu cartrefi yn ein plith.

Rwy'n deall yn llwyr pam mae pobl yn y gogledd yn teimlo rhwystredigaeth. Mae Betsi Cadwaladr yn dal i fod mewn mesurau arbennig am reswm, ac mae hynny oherwydd bod amseroedd aros yn rhy hir. Ond mae cynnydd. Mae arosiadau dwy flynedd wedi gostwng 48 y cant o'u cymharu â'r llynedd, ac mae arosiadau tair blynedd wedi gostwng 80 y cant. Ac eleni, rydym ni wedi buddsoddi £21 miliwn mewn gofal wedi'i gynllunio a £2.7 miliwn mewn gwasanaethau niwroddatblygiad i roi terfyn ar arosiadau tair blynedd erbyn mis Mawrth 2026. Mae trosglwyddiadau ambiwlans wedi gostwng 10 y cant o ran aros mwy nag awr. Ac mae fy neges i'r bwrdd iechyd yn eglur: rydym ni angen gwelliant brys, parhaus, dim esgusodion. Mae pobl yn y gogledd yn haeddu gwell, ac rwy'n gwybod y bydd datganiad yn fuan gan yr Ysgrifennydd dros iechyd ar fater Betsi.

Ledled Cymru, mae cleifion a staff yn dweud bod y GIG yn cael trafferth yn ymdopi. Mae'r problemau mwyaf difrifol yn y gogledd lle, fel y dywedwch chi, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn parhau i fod yn destun mesurau arbennig. Gan ddilyn polisi Llywodraeth Cymru, maen nhw wedi bod yn gostwng nifer gwelyau ysbytai cymuned ers 2009. Erbyn hyn mae ganddyn nhw'r ffigurau gwaethaf yng Nghymru ar gyfer arosiadau mewn coridorau ac oedi cyn rhyddhau cleifion. Rhybuddiais y byddai hyn yn digwydd pan arweiniais ymgyrch Ysbytai Cymuned yn Gweithredu’n Genedlaethol Gyda’i Gilydd Cymru yn y 2000au.

Mae grŵp o feddygon a nyrsys sydd wedi ymddeol bellach wedi ffurfio grŵp gweithredu i geisio gwrthdroi'r sefyllfa ddiangen bresennol yn y gogledd gyda'u hymgyrch Beds, i ddod â gwelyau cymunedol yn ôl, rhoi terfyn ar drasiedïau ar goridorau, i leihau marwolaethau ac i ddod o hyd i uwch feddygon wrth y drws ffrynt. Pam mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod hyd yma eu galwadau am gyfarfod gyda'r Ysgrifennydd dros iechyd, neu ai'r cwbl y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ei wneud yw cydymffurfio â'ch polisïau?

Wel, edrychwch, fel y dywedais i, mae'r Ysgrifennydd dros iechyd yn mynd i gyhoeddi mesurau pellach i gynorthwyo Betsi, i ysgogi'r math o welliannau y mae gennych chi ddiddordeb ynddyn nhw, yn enwedig o ran gofal cleifion. Bu gwelliant ers yr uwchgyfeirio i fesurau arbennig yn 2023, ond mae'n amlwg bod heriau parhaus yn parhau. Mae'r Ysgrifennydd dros iechyd yn mynd i siarad am yr angen i leihau oedi cyn trosglwyddo o ambiwlansys a'r sefyllfa o ran llif, yn mynd i sôn am driniaeth a gynlluniwyd, gwella amseroedd aros ar gyfer canser a chryfhau llywodraethu. Byddai'n well gan bobl yn gyffredinol, fodd bynnag, dderbyn gofal yn eu cartrefi eu hunain. Gadewch i ni fod yn glir, dyna'r newid yr hoffem ni ei weld. Felly, mae cynorthwyo pobl yn eu cymunedau eu hunain, yn eu cartrefi eu hunain, yn ddull bwriadol iawn gan y Llywodraeth hon mewn gwirionedd.

Mae'r cynllun bathodyn glas yn hanfodol i helpu pobl â heriau symudedd difrifol i fyw yn annibynnol, ond rydym ni'n cydnabod y bu anghysondeb o ran ailymgeisio am fathodynnau glas, a dyna pam rydym ni wedi sefydlu grŵp arbenigol gydag awdurdodau lleol i geisio gwella'r sefyllfa. Mae sesiynau hyfforddi newydd eisoes ar y gweill i symleiddio ceisiadau, yn enwedig ar gyfer y bobl hynny sydd â chyflyrau gydol oes.

Mae hynna'n wych. Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Rwyf i wedi bod yn gweithio'n agos gyda Julie o STAND Gogledd Cymru, a hefyd Mark Isherwood, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anableddau, yn dilyn ei deiseb i wneud bathodynnau glas yn rhai gydol oes i'r rhai sydd â chyflyrau gydol oes. Rwyf i wedi cynorthwyo llawer o drigolion drwy'r broses ymgeisio. Gall fod yn wirioneddol heriol gan beri straen, yn enwedig i'r rhai sydd eisoes yn agored i niwed. A ydych chi'n cytuno mai ffordd synhwyrol ymlaen fyddai ychwanegu nod 'heb orfod cael eu hailasesu' ar gronfa ddata yr awdurdod lleol ar gyfer ymgeiswyr sydd â chyflyrau gydol oes, fel mai'r cwbl y byddai'n rhaid iddyn nhw ei wneud ar gyfer adnewyddiadau yn y dyfodol yw anfon llun mwy diweddar a phrawf o gyfeiriad yn y dyfodol?

Diolch yn fawr iawn, Carolyn. Diolch i Julie, a diolch i chi, Mark, hefyd, am eich gwaith ar y mater hwn. Gallaf ddweud wrthych chi ei fod yn gwneud gwahaniaeth, ac rydym ni'n newid ein dull gweithredu. I bobl â chyflyrau gydol oes sy'n effeithio'n sylweddol ar eu symudedd corfforol neu wybyddol, rwy'n credu ei fod yn gwneud synnwyr. Rwy'n credu ei fod yn annhosturiol peidio â chael system sy'n golygu nad oes yn rhaid iddyn nhw fynd trwy hyn dro ar ôl tro. Dyna pam rydym ni wedi atgyfnerthu'r llwybr 'heb orfod cael eu hailasesu'. Rydym ni eisoes wedi tynnu sylw at hyn ac wedi darparu canllawiau gwell a hyfforddiant ychwanegol i awdurdodau lleol ynghylch ei ddefnyddio. Yr holl bwynt yw gwneud yn union yr hyn yr ydych chi wedi ei awgrymu. Unwaith y bydd cyngor yn fodlon y bydd rhywun bob amser yn bodloni'r meini prawf cymhwyso, dylai'r broses ailymgeisio yn y dyfodol fod angen prawf o gyfeiriad, prawf adnabod a llun yn unig. Ni fydd yn rhaid iddyn nhw gyflwyno'r dystiolaeth feddygol wedi'i chefnogi honno dro ar ôl tro, ac ni fydd unrhyw fiwrocratiaeth. Felly, diolch am eich ymdrechion ar hyn. Mae wedi gwneud gwahaniaeth.

Rŷn ni'n newid ffordd Cymru o adeiladu—i ddefnyddio mwy o bren, mwy o ddeunyddiau wedi'u hailgylchu, a llai o goncrit a cherrig sydd newydd eu cloddio. Mae ein strategaeth, ‘Datblygu’r diwydiant pren yng Nghymru’, yn gyrru'r newid hwnnw. Mae cartrefi modiwlar modern yn defnyddio pren parod, sy’n lleihau carbon ac yn creu safleoedd adeiladu glanach. Mae ein polisi cynllunio hefyd yn rhoi blaenoriaeth i agregau eilaidd ac wedi'u hailgylchu, yn lle cloddio o’r newydd.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn amlwg, o ran MTAN 1, a gyhoeddwyd 21 mlynedd yn ôl bellach, mae yna ffocws cryf ar gynyddu'r defnydd o ddeunyddiau eilaidd neu wedi'u hailgylchu yn hytrach nag echdynnu agregau crai. Mae'n dweud yn benodol bod rhaid mynd ati o ddifri i gynllunio fel hyn. Wythnos diwethaf, mi wnes i holi'r Dirprwy Brif Weinidog ar yr union bwynt yma, ac mi ddywedodd o fod angen gwneud llawer mwy yn y maes hwn. Felly, i gymunedau fel Glyncoch yn fy rhanbarth i, sydd yn dioddef oherwydd echdynnu crai, efo chwarel Craig-yr-Hesg, er enghraifft, sut ydyn ni'n mynd i fynd ati efo ffocws o'r newydd i sicrhau nad ydyn ni mor dibynnol ar ddeunyddiau craidd fel hyn? A ydych chi'n credu ei bod hi'n amser i ni ailedrych ar MTAN 1 i sicrhau bod yr ymrwymiadau hynny yn cael eu gwireddu ym mhob maes?

Diolch. Yn amlwg, mae hi'n anodd i mi roi sylwadau ar achos Craig-yr-Hesg yn benodol, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod rhaid ystyried llwch, sŵn ac effeithiau ar iechyd yn bethau difrifol iawn bob amser. Ar hyn o bryd, fel gwyddoch chi, fe geir clustogfa 200m o ran polisi cenedlaethol. Ar nodyn 1 y cyngor technegol ar fwynau yr ydych chi'n sôn amdano, rydym ni'n cadw hwnnw dan adolygiad yn gyson. Ond rwy'n credu mai'r pwynt pwysicaf yw bod rhaid i ni sicrhau bod yr orfodaeth gan y cynghorau, Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yn gyson. Mae'n rhaid iddyn nhw weithredu pan fydd amodau yn cael eu torri a sicrhau eu bod nhw'n defnyddio'r cyfle hwnnw. Fy nealltwriaeth i yw y bydd gweithredwyr sy'n gweithio yng Nghraig-yr-Hesg yn mynd i ffurfio grŵp cyswllt cymunedol i'r chwarel, a nod y grŵp hwnnw fyddai sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei rhannu rhwng gweithredwyr a chynrychiolwyr y gymuned leol.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhys ab Owen.

Dwi’n deall pam mae dynion yn gofyn am hyn—mae canser y prostad yn ddifrifol. Serch hynny, dyw Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU ddim yn argymell sgrinio ar hyn o bryd, felly dyw NHS Cymru ddim yn cynnig rhaglen genedlaethol na rhaglen wedi'i thargedu. Y rheswm am hynny yw achos dyw’r prawf PSA ddim yn ddigon dibynadwy, ac mae’n gallu arwain at driniaethau diangen a niweidiol.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fel rŷch chi wedi awgrymu yn barod, canser y prostad yw’r canser mwyaf cyffredin ymysg dynion, gydag un mewn wyth yn derbyn diagnosis. Mae hyn yn taro ein teuluoedd ni oll, ac mae hyn yn cynyddu os ydych chi'n ddu, dros 50 neu â hanes o'r afiechyd yn eich teulu. Fodd bynnag, canser y prostad yw'r unig ganser amlwg sydd ddim yn cael ei sgrinio. Mae hynny'n wir am y rhesymau rŷch chi wedi eu rhoi yn barod.

Ond mae'n gyffrous gweld gwaith ymchwil diweddar Prostate Cancer UK, sydd wedi ymchwilio i wneud diagnosis mwy cywir nag erioed o'r blaen. Does neb yn moyn triniaethau pan nad oes angen triniaethau. Mae diagnosis anghywir, wrth gwrs, yn arwain at ganlyniadau gwael iawn. Ond yn dilyn y gwaith ymchwil diweddar gyda Prostate Cancer UK, ac wrth i ni aros am ganlyniadau pwyllgor sgrinio y DU ar yr ymchwil diweddar yma, ydych chi fel Llywodraeth yn paratoi o gwbl an y posibiliad o gyflwyno sgrinio cenedlaethol yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.

Rwy'n deall bod hyn yn effeithio ar nifer enfawr o ddynion, ac rwy'n deall pam y bydden nhw'n dymuno gweld y sgrinio hwn, ond mae'n rhaid i ni ddilyn y dystiolaeth. Ar hyn o bryd, nid yw'r prawf PSA yn ddigon dibynadwy ar gyfer sgrinio. Nid yw'n nodi pob canser. Fe all arwain at weithdrefnau ymyrrol nad oes eu hangen ar bobl. Ar hyn o bryd nid yw pwyllgor sgrinio'r DU yn argymell profion PSA arferol nac ar sail oedran, ond fe fyddan nhw'n adolygu'r dystiolaeth honno unwaith eto'r mis hwn. Yn amlwg, fe fyddwn ni'n gweithredu ar eu cyngor nhw.

Yn y cyfamser, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i unrhyw ddyn dros 50, neu iau os oes cyfradd uwch o risg, siarad â'i feddyg teulu. Mae hi'n bwysig bod pobl yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'w hiechyd a chymryd camau dilynol. Fe ddylai dynion, yn enwedig dynion dros 50 oed a dynion du, siarad â'u meddygon teulu. Mae cyfraddau goroesi canser y prostad yn uchel iawn, ac felly ni fyddem ni'n awyddus i gyflwyno prawf a allai wneud mwy o niwed nag o les.

Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog. 

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd fydd yn gwneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt sy'n gwneud y datganiad busnes.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Ar agenda heddiw, mae datganiad ar storm Claudia. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i gynnal dadl y Pwyllgor Safonau Ymddygiad fel yr eitem busnes olaf cyn pleidleisio. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig. 

Trefnydd, rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gefnogaeth i'r sector cludo nwyddau ar y ffyrdd yma yng Nghymru. Wrth i ni agosáu at gyfnod prysuraf y flwyddyn i fanwerthwyr, fe hoffwn i roi teyrnged i'r rhai sy'n cludo nwyddau ar y ffyrdd, ac sy'n gweithio yn ddiflino ym mhob tywydd i sicrhau bod nwyddau yn cael eu cludo yn effeithlon drwy'r wlad. Mae'r unigolion hyn yn arwyr di-glod yn ein heconomi ni, ac rwy'n credu bod angen mwy o gefnogaeth i'r sector. Yn fy swydd flaenorol yn Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, roedd yr ymchwiliad pwnc cyntaf a arweiniais i'n canolbwyntio ar gefnogaeth i yrwyr cerbydau nwyddau trwm. Rwy'n falch o'r adroddiad cynhwysfawr a gynhyrchodd y pwyllgor o ganlyniad i'r gwaith hwnnw. Roedd yr adroddiad yn nodi 11 o argymhellion pwysig. Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r cynnydd sydd wedi bod i roi'r argymhellion hynny ar waith, ynghyd â manylion unrhyw fesurau ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r sector cludo nwyddau ar y ffyrdd yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Paul Davies. Fel chwithau, fe hoffwn innau hefyd roi teyrnged i gludwyr ar y ffyrdd yng Nghymru. Rwy'n diolch i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, pan oeddech chi'n ei gadeirio yn flaenorol, am gynhyrchu'r adroddiad hwnnw, a oedd, wrth gwrs, ag argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru. Fe fyddaf i'n gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ymateb yn unol â hynny.

Rydw i'n nodi bod yna ddatganiad ysgrifenedig wedi bod ddydd Iau diwethaf ynglyn â'r cyhoeddiad am ddatblygiad newydd ar safle'r Wylfa. Mi fyddai wedi bod yn dda gallu cael datganiad ar lafar yma yn y Senedd, ac mi fyddwn i'n gofyn am gyfleon i sicrhau bod yna gyfle i drafod y datblygiad hwnnw yma yn y Senedd, ac nid dim ond fel un digwyddiad. Dwi'n gwneud yr alwad am sicrhau bod yna ddatganiadau cyson yn digwydd er mwyn diweddaru a chael barn y Senedd yma ynglŷn ag effaith y datblygiad yma ar Ynys Môn a'r economi Gymreig yn ehangach. Oherwydd mae yna sawl tasg o'n blaenau ni rŵan: sicrhau bod y cyfleon yn cael eu huchafu o ran swyddi yn lleol a'r impact economaidd ac ati, ond hefyd gwneud yn siŵr ein bod ni fel cymuned leol ac fel gwlad yn barod i gymryd y camau angenrheidiol i liniaru lle mae yna heriau annatod yn codi yn sgil unrhyw ddatblygiad o'r maint a'r natur yma. Felly, mae'r apêl yna am gyfle i gael yma yn y Senedd, yn amser y Llywodraeth, y cyfle i drafod y datblygiad yma, a sicrhau bod hynny yn digwydd yn gyson wrth i gamau cael eu cymryd dros y cyfnod nesaf.

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Fe wn i fod y Prif Weinidog yn galw arnoch chi wrth groesawu'r buddsoddiad rhagorol hwnnw a'r cynllun hwnnw, ac rwy'n credu fy mod i wedi eich clywed chi'n ei groesawu ar Radio Cymru ar y diwrnod hefyd. Mae hwn yn ddatblygiad hynod bwysig i'r gogledd. Yn wir, roedd hi'n hyfryd gweld yr holl fyfyrwyr a phrentisiaid hynny yng Ngholeg Menai, a oedd yn gallu gweld y cyfleoedd sydd i ddod, a chlywed oddi wrth y gymuned hefyd, yr optimistiaeth a oedd i'w gweld. Ond wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth sy'n dangos y dylanwad sydd gan y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru ar gyfer sicrhau bod y datblygiad hwn yn digwydd yn Wylfa ar Ynys Môn.

Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch chi'n dda. Yn gyntaf i gyd, roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddiweddariad ar y cynllun bwndeli babi gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol. Mae cryn amser wedi bod ers i ni glywed am yr hyn a oedd yn digwydd, ac fe wn i fod cynnydd wedi bod. Felly, fe fyddai hi'n hyfryd clywed beth a oedd yn digwydd mewn gwirionedd. Ac fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle i roi teyrnged i grŵp bach yng Nghaerdydd, a weithiodd ar hyn o 2018. Lluniodd aelod o'r undeb, aelod o Brifysgol Abertawe ac un o weithwyr fy etholaeth gynllun ar gyfer yr hyn a elwid yn focs babi bryd hynny, ond, wrth gwrs, mae hwnnw wedi datblygu yn fwndel babi. Rwy'n credu y byddai hi'n gwbl gampus pan ddaw hyn allan, felly a gawn ddatganiad ynglŷn â hynny?

A'r peth arall: a fyddai hi'n bosibl i ni gael datganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch am yr ymchwil rhagorol a gafodd ei wneud ym mhrifysgolion Cymru? Roedd hi'n ardderchog gweld cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am yr ymchwil sy'n cael ei wneud gan Brifysgol Caerdydd o ran triniaethau newydd ar gyfer afiechydon meddwl difrifol fel sgitsoffrenia, anhwylder deubegynol, a seicosis. Fe fyddan nhw'n gwneud hyn drwy edrych ar y rhesymau biolegol, seicolegol a chymdeithasol sylfaenol y tu ôl i'r afiechydon hyn. Fe allai hyn fod yn arloesol ac arwain at y gallu i lunio triniaethau newydd ar gyfer yr afiechydon hyn, na chafodd unrhyw driniaeth newydd ei datblygu ar eu cyfer nhw mewn gwirionedd ers 50 mlynedd.

Diolch yn fawr, Julie Morgan, a diolch i chi am hyrwyddo'r hyn a oedd yn focs babi ar yr adeg honno. Rwy'n cofio dod allan a chyfarfod â rhieni mewn lleoliad gofal plant dro byd yn ôl, felly mae hi'n teimlo, ynte? Ond nawr rydym ni yn y sefyllfa hon i gynnig bwndel babi i fwy o deuluoedd ledled Cymru. Mae hon yn dal i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac, wrth gwrs, mae hi'n rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth.

Mewn gwirionedd, roeddwn i'n falch fy mod wedi cael cwrdd ag Allied Publicity Services, prif gyflenwyr y rhaglen bwndeli babi a'u hisgontractwyr nhw yng Nghymru, ar 3 Tachwedd gyda Dawn Bowden. Roedd hi'n dda bod gennym ni fentrau cymdeithasol lleol yn ymwneud â'r gymuned—mewn gwirionedd, yn etholaeth y Gweinidog ym Merthyr Tudful, a hefyd yn un o'r mentrau yng Nglynebwy, felly cyflenwadau lleol.

Wrth gwrs, bydd y rhaglen bwndeli babi yn cefnogi teuluoedd mewn angen, ond economi Cymru hefyd, fel y gwnes i ddisgrifio, trwy greu a chynnal cyflogaeth leol. Dim ond gair i ddweud y bydd bwndel babi yn cynnwys eitemau fel blanced gynnes a dillad, yn ogystal â gwybodaeth ddefnyddiol ar ble i droi am gymorth a chefnogaeth bellach. Rydym ni ar y trywydd iawn i ddosbarthu'r bwndeli babi cyntaf i deuluoedd cymwys o fis Chwefror 2026. Mae hwn yn amserol iawn, y cwestiwn hwn, oherwydd fe fydd y cofrestriadau cyntaf yn cael eu cymryd o 25 Tachwedd.

Diolch i chi am dynnu sylw at yr ymchwil bwysig o safon fyd-eang sy'n cael ei wneud ym Mhrifysgol Caerdydd. Diolch i chi am dynnu sylw at hyn, er mwyn i'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ymateb. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n cefnogi prifysgolion sy'n ymgymryd ag ymchwil sy'n trawsnewid bywydau mewn ffyrdd gwirioneddol. Mae arweinyddiaeth Prifysgol Caerdydd gydag ymchwil iechyd meddwl yn enghraifft wych o sut y mae sefydliadau Cymru yn cyfrannu at arloesi byd-eang. Yr hyn sy'n dda iawn, wrth gwrs, o ran edrych ar y materion hynny, fel achosion sylfaenol cyflyrau fel sgitsoffrenia ac anhwylder deubegynol, yw bod hynny'n ymwneud â chydweithio hefyd—Prifysgol Caerdydd yn gweithio gyda'r GIG, a phrifysgolion eraill, a phobl sydd â phrofiad bywyd—i sicrhau bod ymchwil yn trosi yn fanteision yn y byd go iawn.

Trefnydd, fe fyddwch chi'n cofio fy mod i wedi sôn o'r blaen am yr ymgyrch gymunedol yr wyf i'n ei harwain ar ddod â chanolfan fancio i Ddoc Penfro yn ne sir Benfro. Yn anffodus, mae Link wedi penderfynu nad oes angen am un. Serch hynny, rydym ni'n llunio achos cryf iawn i'w gyflwyno iddyn nhw pan fyddan nhw'n gallu adolygu hyn ar 29 Ionawr. Yn wir, rydw i wedi ysgrifennu heddiw at y comisiynydd pobl hŷn yn gofyn am ei chefnogaeth i'r ymgyrch hon. Mae dros 600 o bobl leol wedi llofnodi fy neiseb i gefnogi cyflwyno canolfan fancio, ac, yn wir, rwy'n cynnwys yr AS lleol hefyd, gan mai galwad drawsbleidiol yw hon am ganolfan fancio yn ne sir Benfro. Fe fyddaf i'n cynnwys elusennau a sefydliadau lleol hefyd.

Ond sut allaf i fynd ati i gael cefnogaeth oddi wrth Lywodraeth Cymru ar gyfer yr ymgyrch hon, efallai oddi wrthych chi'r Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, i ddangos bod gwir angen am ganolfan fancio i fod o wasanaeth i etholwyr de sir Benfro?

Diolch yn fawr iawn i chi. Diolch yn fawr, Sam Kurtz. Ydw, rwyf i o'r farn fod canolfannau bancio, ar ôl i ni golli banciau'r strydoedd mawr ledled y genedl, yn bwysig iawn. Rydym ni wedi bod yn croesawu ac yn cefnogi datblygiad canolfannau bancio, ac fe fues i'n ymweld â rhai ledled Cymru. Ac mae'n beth da eich bod chi'n edrych ar y gefnogaeth ehangach honno—y comisiynydd pobl hŷn ac, yn wir, cefnogaeth drawsbleidiol hefyd—ac rwy'n siŵr y bydd Joyce Watson, Eluned Morgan ac eraill yn awyddus i ymuno â chi.

Yn sicr, fe fyddaf i'n sôn am hyn wrth fy swyddogion ac yn gofyn iddyn nhw a ydyn nhw'n ymwybodol o hyn ac, yn ogystal â hynny, sut y gallwn ni sicrhau bod ein cefnogaeth ni'n cael ei chydnabod hefyd.

Trefnydd, tybed a gawn ni ddau ddatganiad gan yr Ysgrifennydd dros iechyd. Mae etholwyr pryderus yng Nghil-y-coed wedi cysylltu â mi ynglŷn â fferyllwyr yn cyflwyno ffioedd am yr hyn a elwir yn 'flychau dosette'. Blychau yw'r rhain sy'n helpu pobl i storio a chael trefn ar eu meddyginiaethau, i sicrhau eu bod nhw'n cymryd y feddyginiaeth gywir ar yr amser priodol. Ac mae'r rhai yr effeithir arnynt gan hyn yn aml iawn yn agored i niwed ac yn cael budd-daliadau prawf modd neu daliadau annibyniaeth bersonol, yn wir. Maen nhw'n talu cymaint â £25 y mis erbyn hyn, ac rwy'n meddwl tybed a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar sut y bydd ef yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd a'r fferyllwyr cymunedol i ymdrin â'r mater hwn.

Yfory, Trefnydd, yw Diwrnod Clefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint. Mae'n gyflwr sy'n effeithio ar oddeutu 185,000 o bobl yma yng Nghymru, gyda llawer mwy heb ddiagnosis. Yn aml, fe fydd y cyflwr yn gwaethygu pan fydd feirysau a ffliw yn taro yn ystod y gaeaf, ac rwy'n meddwl tybed a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd dros iechyd ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl â'r cyflwr hwn ymhellach, yn enwedig o ystyried mai dim ond hanner y dioddefwyr yng Nghymru sydd wedi dewis derbyn eu brechlyn ffliw ers 2022, er gwaethaf y ffaith ei fod yn cael ei gynnig am ddim iddyn nhw.

Diolch yn fawr, John Griffiths, am eich cwestiynau pwysig iawn. 

Nawr, mae hi'n ddiddorol—y blychau dosette, fel rydych chi'n dweud, fe'u gelwir yn systemau dosau wedi'u monitro, ac maen nhw'n arbennig o bwysig i bobl sydd â nodweddion gwarchodedig. Rwy'n gallu deall eu bod nhw'n bwysig iawn, ond nid yw darparu blychau dosette yn rhan o gytundeb y GIG ar gyfer fferyllfeydd cymunedol. Ond fe allan nhw wneud addasiadau rhesymol i sicrhau bod pobl â nodweddion gwarchodedig yn gallu gafael ar y gwasanaethau fferylliaeth i gyd sydd o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ac mae hynny'n cynnwys sicrhau bod pobl yn gallu cymryd eu meddyginiaethau presgripsiwn. Ac i fferyllfeydd cymunedol, wrth gwrs, mae'n hollbwysig iddyn nhw, a'u swyddogaeth, sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar eu meddyginiaethau yn y modd hwn.

Ac, wrth gwrs, mae yna ffyrdd y gellir helpu pobl a gofalwyr i gymryd neu weinyddu meddyginiaeth yn ddiogel. Mae rhai pobl yn canfod bod blychau dosette yn eu helpu nhw i gymryd eu meddyginiaeth, ond fe all anfanteision fod hefyd. Felly, mae hwn yn fater yr ydych chi wedi tynnu ein sylw ni eto ac mae'n bwynt pwysig a gododd yn eich etholaeth chi. Ac fe wn i y bydd fferyllfeydd cymunedol yn ystyried hyn. Wrth gwrs, gwasanaeth preifat yw'r ddarpariaeth o flychau dosette. Penderfyniad busnes yw hwn o hyd sy'n cael ei wneud gan y contractwyr ynghylch a ddylid codi tâl am y gwasanaeth hwn ai peidio.

Rydych chi'n tynnu sylw hefyd, sy'n beth pwysig iawn, at y ffaith y bydd hi'n Ddiwrnod Clefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint yfory. Mae hyn y dwyn i gof y datganiadau a gafodd eu gwneud yn gynharach yn y tymor hwn am baratoi ar gyfer y gaeaf, yn enwedig o ran yr effaith ar y GIG. Rwyf i am fanteisio ar y cyfle hwn, John Griffiths, i ddweud ei bod hi'n hanfodol, gyda'r straen newydd a'r tymor ffliw yn dechrau yn gynt, i bawb sy'n gymwys gael eu brechu, fel y rhai sy'n dioddef o Glefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint, cyn gynted â phosibl. Ond fe hoffwn i ddweud hefyd fod y timau brechu a'r contractwyr gofal sylfaenol wedi bod yn gweithio'n galed iawn. Ers 1 Hydref, mae dros 650,000 o bobl wedi cael eu brechu, sy'n ganmoladwy. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol—. Ond, wrth gwrs, mae yna fwy o bobl a allai fod yn gymwys. Fe wnaethom ni anfon cyngor ac arweiniad at gartrefi gofal y GIG ynglŷn â phwysigrwydd brechiadau. Ond rydych chi wedi ein galluogi ni heddiw, unwaith eto, i fynegi ar draws y Senedd pa mor bwysig yw manteisio ar y cyfleoedd i frechu yn erbyn y ffliw i sicrhau ein bod ni'n lliniaru ymlediad y ffliw a feirysau anadlol eraill. Efallai y bydd ymyriadau eraill a fydd yn angenrheidiol i gynorthwyo, ar gyfer sicrhau ein bod ni'n cymryd camau i leihau'r effaith ar bobl agored i niwed yn ein gwasanaethau iechyd a gofal.

Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynglŷn â'r cynnig a gymeradwywyd gan Gyngor Sir Ddinbych yr wythnos diwethaf yn datgan argyfwng iechyd. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn ymwybodol bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno cynnig ym mis Gorffennaf yn galw am ddatgan argyfwng iechyd, ac fe bleidleisiodd Aelodau Llafur yn Senedd Cymru yn erbyn hynny. Mae'r sefyllfa yn dal i fod yn un ofnadwy heddiw. Fe gawsom ni sylwadau hefyd sy'n adleisio hyn gan gadeirydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sydd â'r amseroedd aros gwaethaf drwy'r genedl o ran adrannau damweiniau ac achosion brys, ac mae'r rhai sydd agosaf at yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad, yn enwedig cynghorwyr, wedi anfon neges gadarn at Lywodraeth Cymru.

Y Ceidwadwyr a gyflwynodd y cynnig yng Nghyngor Sir Ddinbych yr wythnos diwethaf, ac fe bleidleisiodd cyd-Aelodau Llywodraeth Cymru yn y Blaid Lafur o blaid cynnig diwygiedig eu hunain, a oedd hefyd yn datgan argyfwng iechyd. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddatganiad argyfwng iechyd gan Gyngor Sir Ddinbych, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn dilyn ei esiampl nawr?

Diolch i chi am y cwestiwn yna. Mae hi'n amlwg yn bwysig fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ymateb i'r materion hynny a godwyd yn gyhoeddus gan yr awdurdod lleol a etholwyd yn ddemocrataidd, ac rydych chi'n codi'r materion hyn, o ran y pwysau ar Betsi Cadwaladr. Mae hi'n beth da gweld bod llefarydd ar ran bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi dweud mai gwella gofal brys yw prif flaenoriaeth weithredol y bwrdd iechyd, gyda chynlluniau ar gyfer byrhau oedi mewn adrannau brys, gwella llif cleifion a datblygu gwasanaethau, a datblygu gwasanaethau, er enghraifft—ac rwy'n siŵr y byddech chi'n croesawu hyn—yn Ysbyty Brenhinol Alexandra yn y Rhyl.

Prynhawn da, Trefnydd. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os caf i, os gwelwch yn dda, ar ofal iechyd a gofal cymdeithasol. Ym mis Medi, roedd 50 y cant o'r cleifion yn ysbytai Powys yn aros i gael eu rhyddhau. Roedden nhw naill ai'n ddigon iach ond nad oedd gofal cymdeithasol ar gael iddyn nhw, neu eu bod nhw'n aros am asesiadau. Ym mis Tachwedd fe welwn ni fod y rhif yr un fath yn union: 51 y cant o gleifion yn ysbytai Powys yn aros i gael mynd adref. Mae'r Nadolig wrth y drws, ac fe wyddom ni pa mor bwysig yw hi i bobl fod yn eu cartrefi. Felly, rwy'n meddwl tybed pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ac ar beth y mae hi'n canolbwyntio ar gyfer sicrhau bod gofalwyr cymdeithasol yn gallu manteisio ar becynnau gofal, yn ogystal ag asesiadau ar y cyd, sy'n golygu y gallwn ni gyflymu'r llwybrau a'r cyflymder o ran pobl yn gadael ysbytai. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn i chi, Jane Dodds, am y cwestiwn pwysig iawn yna, sy'n arbennig o berthnasol ar yr adeg hon o'r flwyddyn hefyd. Mae rheolaeth a chefnogaeth i bob claf wrth adael yr ysbyty mewn modd diogel ac amserol yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth. Rydym ni wedi gwneud gwelliannau sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf wrth leihau niferoedd yr oediadau o ran rhyddhau. Mae'n ymwneud â gwella'r effeithiolrwydd wrth symud pobl allan o'r ysbyty yn ddiogel—fe allai hynny olygu mynd yn ôl i'w cartrefi, neu ymlaen i'w cam gofal nesaf. Wrth gwrs, mae cyllid yn allweddol. Mae eich cefnogaeth ar gyfer cyllid wedi bod yn hanfodol o ran yr ymrwymiad parhaus i ofal cymdeithasol. Rydym ni wedi buddsoddi £30 miliwn erbyn hyn trwy Grant Trawsnewid Llwybrau Gofal o 2025-26, ac mae'r cyllid hwn yn helpu cynghorau i gefnogi rhyddhau cleifion o'r ysbyty. Ond mae'n ymwneud hefyd ag atal, onid yw e', a chryfhau'r gallu yn y gymuned i atal derbyniadau i'r ysbyty y gellid eu hosgoi. O ran pwysigrwydd cael y pecynnau gofal, y cyllid gofal cymdeithasol, fel rydych chi'n dweud, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau diweddaredig i staff ynglŷn ag ymarfer rhyddhau o'r ysbyty, sy'n cael eu diweddaru yn rheolaidd i sicrhau bod y canllawiau hynny'n parhau i fod yn gyfredol ac yn berthnasol. Felly, rydym ni'n disgwyl i'r byrddau iechyd integredig amlasiantaeth, a'r sector gwirfoddol gydweithio i gyd er mwyn sicrhau cynllun rhyddhau sy'n amserol, yn ddiogel ac sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Ond, unwaith eto, rwy'n diolch i chi am eich ymgysylltiad â ni o ran y £30 miliwn ar gyfer y Grant Trawsnewid Llwybrau Gofal—sy'n hanfodol wrth helpu i symud hwn ymlaen.

Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar y mater dyrys o ran absenoldeb gwasanaethau arbenigol anhwylderau cymeriant bwyd osgoi cyfyngol a bwydo cymhleth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Mae rhieni pryderus wedi ysgrifennu yn uniongyrchol at y Gweinidog ac at y bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn, ond nid yw'r ymatebion a gawson nhw wedi mynd i'r afael â'r pryderon ynglŷn â'r diffyg llwyr o wasanaethau arbenigol, na'r methiant i roi'r llwybr cenedlaethol ar waith. Mae methiant y bwrdd iechyd a'r Gweinidog i roi ateb gwirioneddol yn golygu bod rhieni yn bryderus iawn am yr hyn y mae'r dyfodol yn ei olygu i'w plant nhw. Felly, o ystyried pa mor argyfyngus yw hyn, Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad ar y mater hwn, neu a wnewch chi gyfarwyddo'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gwrdd â'r rhieni pryderus a minnau?

Diolch yn fawr iawn, James Evans. Mae hi'n bwysig eich bod chi'n dod â'r adborth hwn gerbron sydd wedi dod oddi wrth rieni sydd wedi codi hyn gyda chi o ran gwasanaethau bwydo cymhleth sy'n angenrheidiol ar gyfer eu plant, ar gyfer eich etholwyr, a sicrhau bod y bwrdd iechyd, wrth gwrs, yn cydymffurfio â'r llwybr ac yn cyflawni yn unol ag ef, i sicrhau bod y gwasanaethau hyn yn addas i'r diben. Fe fyddwn ni'n codi hyn, wrth gwrs, gyda'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb yn gadarnhaol o ran rhoi ateb uniongyrchol i chi ac ymgysylltu â chi o hyn ymlaen ynghyd ag etholwyr.

Trefnydd, ddydd Gwener yr wythnos hon, bydd cyn-aelod o'r Senedd hon, Mr Nathan Gill, cyn-arweinydd Reform yng Nghymru, yn cael ei ddedfrydu yn yr Hen Feili am dderbyn llwgrwobrwyon gan Rwsia. Mae wedi pledio yn euog i bob un o'r wyth cyhuddiad. Fe fyddaf i'n bresennol yn y gwrandawiad dedfrydu.

Yn adroddiad damniol 2020 'Russia' gan Bwyllgor Cuddwybodaeth a Diogelwch Senedd y DU, roedd hi'n amlwg nad oedd Llywodraeth ddiwethaf y DU wedi gwneud unrhyw ymgais i weld na chwilio am dystiolaeth o ymyrraeth ym mhrosesau democrataidd y DU. Mae hi'n amlwg bod llawer o gwestiynau heb eu hateb fyth. A yw Llywodraeth Cymru am wneud datganiad am unrhyw gysylltiadau a gafodd hi â Llywodraeth y DU neu'r gwasanaethau diogelwch ynglŷn â'r gweithgareddau a'r swyddogaeth y gallai Mr Gill fod wedi ei chyflawni pan oedd ef yn Aelod o'r Senedd hon ac yn cael arian cyhoeddus?

Diolch yn fawr iawn, Mick Antoniw. Nid oes unrhyw drafodaethau wedi bod gyda Llywodraeth y DU ar y mater penodol hwn, ond mae'n achos pryderus iawn, felly diolch am dynnu hyn at sylw'r Senedd. Mae'r achos yn canolbwyntio ar doriadau troseddol sy'n ymwneud ag ymddygiad gwleidyddol a thorri rheoliadau etholiadol neu ariannol, ac mae'n codi pryderon sylweddol am dryloywder ac uniondeb mewn bywyd cyhoeddus. Mae'r achos yn enghraifft o bwysigrwydd mesurau diogelu a chraffu cadarn i gynnal y safonau sy'n sail i'n proses ddemocrataidd yng Nghymru a gweddill y DU.

Mae gan y Comisiwn Etholiadol rôl allweddol i'w chwarae yma, ac rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, i annibyniaeth y comisiwn, gan weithio mewn partneriaeth ag ef i amddiffyn uniondeb ein hetholiadau a'n sefydliadau democrataidd. Nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud sylwadau ar waith gwasanaethau diogelwch y DU, ond mae'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ac ystod o bartneriaid i helpu i sicrhau uniondeb sefydliadau a phrosesau democrataidd Cymru, amddiffyn rhag ymyrraeth, a sicrhau bod pob bygythiad i Gymru yn cael ei ddeall a'i gyfleu'n briodol.

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, os gwelwch chi'n dda? Un o ran y diwygiadau i ddeintyddiaeth a fydd yn cael eu cyflwyno ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Fe allwn ni drin a thrafod manteision ac anfanteision y diwygiadau hynny, ond mae'r pethau ymarferol y mae practisau deintyddion yn tynnu sylw atyn nhw gyda mi yn ymwneud â'r feddalwedd a chyflwyniad diweddariadau i'r feddalwedd honno. Mae'r un darparwr meddalwedd, Software of Excellence, yn darparu'r systemau cyfrifiadurol i tua 60 y cant o bractisau'r GIG, ac mae diffyg llif gwybodaeth o Lywodraeth Cymru wedi gyrru'r darparwr hwnnw i dynnu ei wasanaethau yn ôl erbyn hyn a pheidio â chynnig unrhyw uwchraddiadau o gwbl i'r 60 y cant o bractisau, oherwydd nad ydyn nhw o'r farn fod amser yn caniatáu i'r feddalwedd gael ei diweddaru a hyfforddi'r staff yn unol â hynny. Felly, mae hi'n hanfodol ein bod yn deall pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymgysylltu â phractisau deintyddol y GIG i uwchraddio eu meddalwedd na'u cefnogi nhw i wneud felly, a pha fesurau y maen nhw'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod y gronfa ddata gyfrifiadurol honno a'r hyfforddiant staff yn digwydd yn iawn, fel y bydd y staff cymorth, os byddwch chi'n bwrw ymlaen â'r newidiadau i'r cytundeb ar 1 Ebrill, wedi cael eu hyfforddi yn iawn ac y gall y feddalwedd roi cyfrif am y newidiadau hynny. Fel arall, fe welwn ni bobl yn methu â chael yr apwyntiadau deintyddol sydd eu hangen arnyn nhw.

Ac mae'r ail ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, yn ymwneud â'r llythyr gan y meddygon ymgynghorol a ddaeth gerbron ddoe am Ysbyty Athrofaol Cymru yma yng Nghaerdydd. Nid oes llawer o bobl yn y de-ddwyrain i gyd na fydden nhw'n cael rhywfaint o ryngweithio â'r ysbyty hwnnw, o ystyried yr arbenigeddau sy'n bodoli ar y safle hwnnw. Ac mae hi'n bwysig iawn ein bod yn deall yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gan weithio gyda'r bwrdd iechyd, i fynd i'r afael â'r pryderon niferus yr oedd y meddygon ymgynghorol a'r pwyllgor trafod yn tynnu sylw atyn nhw. Rwy'n deall iddyn nhw fod ar fin cynnal pleidlais o ddiffyg hyder yn rheolaeth yr ysbyty, ond fe wnaethon nhw ymatal rhag gwneud hynny. Ond mae hyn yn dangos pa mor ddifrifol yw'r diffyg gweithredu ar ran y rheolwyr a'r pryder sydd gan uwch feddygon am ddiogelwch cleifion a diogelwch staff ar y safle hwnnw.

Diolch i chi, Andrew.

Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar gyfer gweithio gyda'r bwrdd iechyd i fynd i'r afael â'r pryderon hynny?

Diolch yn fawr iawn i chi, Andrew R.T. Davies. Roeddech chi'n cyfeirio at roi diwygiadau deintyddol ar waith, sy'n hollbwysig ac yn hanfodol i wasanaethau cleifion er mwyn ein cleifion ni ac, yn wir, o ran cyflawniad y diwygiadau hynny gan ein proffesiwn deintyddol ni yng Nghymru. Fe wnaethoch chi dynnu sylw at un mater gweithredol penodol o ran darpariaeth meddalwedd. Wrth gwrs, mae hyn ar gofnod nawr, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gallu ymateb ac, yn wir, yn dilyn oddi ar hyn o ran diweddariad ar y gweithredu.

O ran eich ail gwestiwn, ie, nid oes unrhyw amheuaeth fod adolygiadau diweddar o wasanaethau clinigol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi tynnu sylw at bryderon ynghylch diwylliant, ymddygiadau unigol, arweinyddiaeth, y strwythurau rheoli a'r seilwaith. Roedd yr adolygiadau yn nodi datgysylltiad canfyddedig rhwng yr arweinyddiaeth weithredol a'r timau clinigol rheng flaen, yn ogystal â'r cyfyngiadau ar ymgysylltiad clinigol a gwneud penderfyniadau. Felly, rwy'n awyddus i'ch sicrhau bod arweinyddiaeth y bwrdd iechyd wedi ymateb i ohebiaeth, yr oeddech chi'n cyfeirio ati, ynglŷn â'r materion a godwyd, gydag ymrwymiad i rymuso cyfathrebu ac ymgysylltu. O ran camau gweithredu Llywodraeth Cymru, mae'r prif swyddog meddygol a'r prif swyddog nyrsio wedi bod yn arwain rhaglen waith i gryfhau arweinyddiaeth glinigol yn GIG Cymru, ac mae hyn yn cynnwys datblygu model gweithredu dan arweiniad clinigol ar gyfer gwella a thrawsnewid gwasanaethau. Wrth gwrs, mae hynny'n golygu gweithio gyda'r holl gyfarwyddwyr meddygol ledled Cymru, ond fe fydd hyn yn hanfodol bwysig i Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro.

Ac yn olaf, Laura Anne Jones. 

Diolch. Trefnydd, rwy'n galw am ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ynglŷn â'r amhariad a'r effaith ar y seilwaith trafnidiaeth yn sir Fynwy ac ar y rheilffyrdd rhwng Casnewydd a Henffordd, o ganlyniad i storm Claudia'r penwythnos diwethaf. Roedd Trafnidiaeth Cymru yn cyfaddef na allai warantu y byddai teithwyr, gan gynnwys gweithwyr, wrth gwrs, yn cyrraedd pennau eu teithiau, ac nad oedd yna ddigon o fysiau i gymryd lle trenau. Nid oedd staff yn gallu mynd i'w gwaith, cafodd danfoniadau eu gohirio ac, wrth gwrs, nid oedd pobl yn gallu mynd i gael eu hapwyntiadau meddygol. Nid yw difrod storm, wrth gwrs, yn esgus dros gynllunio gwael yn hyn o beth ac fe ddylai fod digon o wasanaethau ar waith yn lle'r trenau. Ond hefyd, fe welsom ni ffyrdd yn dioddef amhariadau ac yn cau, sef yn Y Grysmwnt yn sir Fynwy, lle gwelsom ni brif lwybr i mewn ac allan o Loegr, sy'n effeithio ar fusnesau a thrigolion, ar gau. Nid yn unig fod angen cywiro hyn yn gyflym ond mae angen atal hyn yn y dyfodol ac ystyried sut y byddwn ni'n lliniaru trychinebau o'r fath. Felly, rwy'n meddwl tybed a gawn ni ddatganiad ar hynny. Diolch. 

Wel, wrth gwrs, fe fydd datganiad llafar cyn hir gan y Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd ar yr effeithiau. Wrth gwrs, fe all fod cwestiynau ac fe fydd yna ddatganiad. Mae'n rhaid i ni ddiolch i'r gwasanaethau brys i gyd a phawb sy'n gyfrifol am ein seilwaith ni am eu hymateb nhw. Yn anffodus, rwy'n credu bod effeithiau'r llifogydd a welsom ni hyd yn hyn y gaeaf hwn yn atgofiad amserol arall o pam mae'n rhaid i ni ddal ati i fuddsoddi yn ein seilwaith llifogydd. Mae newid hinsawdd yn cynyddu'r risg o lifogydd i'n cymunedau. Mae hynny'n hollol eglur i ni yn Llywodraeth Cymru, a dyna pam rydym ni'n dal i fuddsoddi'r cyfraddau uchaf erioed o gyllid drwy gyfrwng ein rhaglen i reoli perygl llifogydd ac amddiffyn yr arfordir. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn golygu ac yn cynnwys pawb sydd â chyfrifoldebau am ddarparu gwasanaethau, gan gynnwys, wrth gwrs, trafnidiaeth, y ffyrdd a'r rheilffyrdd.

Diolch i'r Trefnydd. 

Eitem 3 yw datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar storm Claudia. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud y datganiad—Huw Irranca-Davies. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Ychydig dros fis yn ôl, fe wnes i sefyll yn y Siambr yn nodi beth rydyn ni a'n partneriaid wedi bod yn ei wneud i baratoi ar gyfer y gaeaf o'n blaenau. Yn barod, mae ein paratoadau wedi cael eu galw ar waith. Rydym wedi gweld tywydd garw rheolaidd yn arwain at lifogydd lleol, gan daro cymunedau ledled Cymru, gan arwain at effeithiau storm Claudia y penwythnos hwn. 

Fe hoffwn i ddechrau, Dirprwy Lywydd, drwy fynegi fy ngydymdeimlad o'r galon â phob aelwyd a phob busnes unigol yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiadau llifogydd y mis hwn, yn sir Gaerfyrddin, sir Fynwy ac yng Nghymru yn fwy eang. Fe welais i'r effeithiau o agos, ac fe ddywedodd pobl y bu i'w cartrefi a'u busnesau ddioddef yr effeithiau pa mor ddinistriol y gall llifogydd fod. Rwy'n dymuno mynegi diolch o galon i Cyfoeth Naturiol Cymru, yr awdurdodau lleol, sefydliadau'r trydydd sector a'r cymunedau eu hunain, am eu paratoadau dyfal, eu gwaith ymateb, a'u cymorth wrth adfer sy'n helpu i liniaru'r effeithiau ar y foment hon yn ein hardaloedd ni sydd wedi cael eu taro galetaf. Mae eich mesurau rhagweithiol chi a'ch ymateb cyflym wedi helpu i atal yr effeithiau rhag mynd yn fwy eang.

Cyrhaeddodd Storm Claudia, Dirprwy Lywydd, yng Nghymru ar 14 Tachwedd, gan ddod â gwyntoedd cryfion a glaw trwm yn ei sgil. Effeithiodd y tywydd stormus ar ardaloedd yn y de-ddwyrain yn fwyaf arbennig. Yn ystod yr effaith fwyaf ar 14 Tachwedd, cafodd digwyddiad mawr ei gyhoeddi yn Nhrefynwy, lle torrodd Afon Mynwy ac Afon Gwy dros amddiffynfeydd, a arweiniodd at lifogydd eang. Dim ond i fod yn eglur, cyrhaeddodd y glawiad uchafbwynt o 120mm yn nalgylch afon Mynwy. Dirprwy Lywydd, fe welsom ni bron i 5 modfedd o law mewn tua phum awr. Effeithiwyd yn sylweddol ar ardaloedd eraill fel y Fenni, Ynysgynwraidd, Osbaston, ac Overmonnow yn sir Fynwy yn ogystal â rhannau o Rondda Cynon Taf, Torfaen, Caerffili, Casnewydd a Phowys. Cyhoeddodd Cyfoeth Naturiol Cymru bedwar rhybudd o lifogydd difrifol yn ystod y storm, sy'n golygu bod perygl sylweddol i fywyd.

Er bod y manylion llawn ynglŷn ag effeithiau storm Claudia ar gymunedau ledled Cymru yn dal i ddod i'r golwg, mae fy swyddogion i mewn cysylltiad cyson ac agos â'r awdurdodau lleol. Fel roedd hi am 11:30 fore heddiw, mae'r arwyddion ar hyn o bryd yn awgrymu bod cannoedd o gartrefi a busnesau wedi dioddef llifogydd ar draws sir Fynwy. Adroddir hefyd fod effeithiau wedi cael eu teimlo yn Nhrefynwy ei hun, Ynysgynwraidd, Osbaston, Y Fenni, Y Felin Fach, Capel Coed y Mynach, Penperlleni, Gilwern, Maesygwartha a Chlydach, ac nid yw'r maint llawn wedi ei bennu eto. Y tu hwnt i sir Fynwy, mae awdurdodau lleol wedi adrodd bod 48 o dai a thri eiddo busnes wedi dioddef llifogydd, gan gynnwys dau yng Nghaerffili, dau yng Nghaerdydd, saith yn sir Ddinbych, saith annedd ac un busnes yng Nghasnewydd, un ym Mhowys, un yn Rhondda Cynon Taf, 28 yn Nhorfaen, a dau eiddo i fusnesau ym Mro Morgannwg. Dyna pa mor eang yw'r mater hwn.

Ar ddydd Sadwrn 15 Tachwedd, wrth i'r ymateb brys fod yn mynd rhagddo, fe ymwelais i â sawl cymuned yr effeithiwyd arnyn nhw gan storm Claudia. Mae gweld y dinistr yn uniongyrchol yn beth sobr iawn, ac fe fydd yr effaith ar deuluoedd a busnesau yn aros gyda mi am lawer iawn o flynyddoedd i ddod. Yng nghwmni arweinydd Cyngor Sir Fynwy, fe fues i'n siarad â phennaeth y gwasanaeth tân ac achub yn Nhrefynwy ar y dydd Sadwrn er mwyn mynegi fy niolchgarwch am eu gwaith caled nhw. Wrth sefyll yma yn y Senedd ychydig ddyddiau wedi'r digwyddiad, fe hoffwn i roi teyrnged unwaith eto i'r gwasanaethau brys, timau'r awdurdodau lleol, staff CNC ac, yn wir, i'r gwirfoddolwyr a weithiodd yn ddiflino i gadw pobl yn ddiogel a chyfyngu ar faint y difrod. Mewn gair, maen nhw wedi bod yn arwrol. Fe hoffwn i gydnabod y cydnerthedd a'r undod anhygoel y gwnaeth cymunedau lleol eu harddangos: cymdogion yn cefnogi cymdogion, busnesau yn cynnig lloches, gwirfoddolwyr yn camu i'r adwy i helpu gyda'r ymdrechion glanhau. Mae adroddiadau lu yn Nhrefynwy a thu hwnt am weithredoedd o garedigrwydd a chydweithrediad, ac, mae'n rhaid i mi ddweud, maen nhw'n adlewyrchu cryfder ein cymunedau ni yn yr amseroedd caletaf hyd yn oed.

Fe fyddwn ni'n dal i gael rhagor o fanylion, Dirprwy Lywydd, am yr effeithiau yn y dyddiau a'r wythnosau nesaf, wrth i awdurdodau lleol symud nawr tuag at adfer ac ymchwilio. Mae fy swyddogion i'n gweithio yn agos gyda'r awdurdodau lleol i ddeall pa gymorth sydd ei angen arnyn nhw, ac rydym ni wedi ysgrifennu eisoes er mwyn gwahodd ceisiadau am gyllid i atgyweirio seilwaith rheoli perygl llifogydd a gafodd ei ddifrodi gan ddigwyddiadau mis Tachwedd. Rwy'n deall bod swyddogion cyllid llywodraeth leol yn gweithio i ddarganfod pa gymorth y gellir ei ddarparu trwy'r cynllun cymorth ariannol brys hefyd.

Nawr, mae'r wythnosau diwethaf wedi bod yn atgofiad arall o sefyllfa wirioneddol hinsawdd newidiol ac amlder cynyddol digwyddiadau tywydd eithafol. Er nad yw hi'n bosibl gwneud i ffwrdd â llifogydd yn gyfan gwbl, rydym ni'n dal i fod yn ymrwymedig i leihau'r effeithiau a chryfhau cydnerthedd ledled Cymru, a dyna pam y gwnaethom ni fuddsoddi £77 miliwn eleni, y swm mwyaf erioed, mewn rheoli perygl llifogydd ac erydiad arfordirol yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys £36 miliwn mewn cyllid cyfalaf, gyda dyraniad o £22 miliwn i CNC a £14 miliwn i'r awdurdodau lleol ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd. Rydym ni wedi sicrhau bod £185,000 ar gael i Gyngor Sir Fynwy yn 2025-26 i fwrw ymlaen â'i geisiadau am gynlluniau rheoli perygl llifogydd yn y rhanbarth, ac rydym ni'n parhau i ariannu'r grant o £445,000 ar gyfer bwrw ymlaen â dyluniad manwl a'r achos busnes llawn ar gyfer cynllun yn Woodside ym Mrynbuga. Mae fy swyddogion i wedi cwrdd â sir Fynwy ers storm Claudia i drafod cyfleoedd cyllido brys sydd ar gael. Yn ddiweddar, mae CNC wedi cwblhau'r achos amlinellol strategol ar gyfer cynllun Ynysgynwraidd, ac yn dilyn storm Claudia, mae swyddogion yn trafod gyda CNC effeithiau'r storm a'r goblygiadau i'r cynllun wrth symud ymlaen. Mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £2.1 miliwn ar gael i Gyngor Sir Gaerfyrddin hefyd yn 2025-26 i fwrw ymlaen â chynlluniau rheoli perygl llifogydd yn y rhanbarth, gan gynnwys bron i £670,000 ar gyfer adeiladu cynllun Stryd Arthur. Yn ogystal â hynny, Dirprwy Lywydd, bydd £2 filiwn yn cefnogi 23 o brosiectau rheoli llifogydd naturiol gyda'r nod o fod o fantais i dros 2,800 o dai ledled Cymru.

Nawr, mae'r buddsoddiadau hyn yn arddangos ein hymrwymiad i gyfuno gwaith peirianyddol cadarn a datrysiadau ar sail natur i fagu cydnerthedd drwy'r genedl o ran llifogydd. Fe allaf i gadarnhau hefyd, yn ogystal â'r ôl-drafodaethau sy'n digwydd yn rheolaidd ar ôl digwyddiad mawr bob amser, y byddaf i'n ymgymryd â'm hôl-drafodaeth fy hun gyda rhanddeiliaid yn y dyddiau nesaf i sicrhau y bydd gwersi yn cael eu dysgu a'u cadw mewn cof a'u defnyddio yn y dyfodol unwaith eto ar gyfer gwella ein gweithgareddau o ran cydnerthedd.

Felly, mae'n rhaid i ni gyd barhau i fod yn barod i ddelio â digwyddiadau llifogydd mwy aml a difrifol yn wyneb newid hinsawdd. Mae digwyddiadau'r mis hwn wedi dangos i ni eto fod paratoi yn hanfodol. Mae gan Gyfoeth Naturiol Cymru ganllawiau ymarferol ar eu gwefan ar beth i wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd. Rwy'n annog pawb i fanteisio ar y cymorth hwn a chofrestru ar gyfer rhybuddion llifogydd lleol, sydd am ddim ar gyfer eich ardal. Gyda'n gilydd, gallwn adeiladu ein gwydnwch ar y cyd a sefyll yn barod yn wyneb ein hinsawdd sy'n newid. Diolch.

Diolch i chi, Dirprwy Brif Weinidog, am y datganiad yna. Fe ddaeth Storm Claudia â dinistr ledled Cymru. Fe wyddom ni hynny, ac mae gofid calon gennym ni dros bawb yr effeithiwyd arnynt, ble bynnag yr oedden nhw neu y maen nhw yng Nghymru. Ond fe fyddaf i'n canolbwyntio fy sylwadau heddiw, os caf i, ar y golygfeydd dirdynnol hynny yn Nhrefynwy. Yn gyntaf i gyd, a gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am fynd yno'n gynnar ar ddydd Sadwrn? Fe welsoch chi'r effeithiau a'r difrod aruthrol drosoch eich hun yn y golygfeydd na welais eu bath erioed o'r blaen yn ystod y 45 mlynedd y bues i'n byw yn yr ardal honno, ac, wrth siarad â phobl o genedlaethau hŷn, ni welsom ni'r fath ddinistr ers y 1950au.

Ac, mewn gwirionedd, roedd y difrod â math gwahanol o ffyrnigrwydd o'i gymharu â'r hyn y gallem fod wedi'i weld mewn cyfnodau arferol pan fo llifogydd yn bygwth, oherwydd daeth mewn ffordd wahanol. Fel arfer, byddem yn gweld afon Gwy yn llawn i'r ymylon ac yn gwthio afon Mynwy yn ôl ac yn achosi llifogydd ysgafn, neu bosibilrwydd o lifogydd. Y tro hwn, ni welsom afon Gwy mor uchel â hynny, ond gwelsom afon Mynwy yn dod ymlaen gyda ffyrnigrwydd a oedd yn frawychus. Gwelsom fideos ar y cyfryngau cymdeithasol o ddyfroedd gwyllt 7 troedfedd neu 8 troedfedd—ni allaf ond eu galw'n 'ddyfroedd gwyllt'—yn llifo i lawr Stryd Mynwy yn Nhrefynwy, gan achosi difrod i 50 y cant o siopau'r dref yno, mae'n debyg, ac mae'n ofnadwy yr hyn a adawyd ar ôl. A'r ochr arall, wel, denodd hynny sylw'r cyfryngau ledled y byd. Mae'r drasiedi, mewn sawl ffordd, y drasiedi ddynol, i'w gweld ar draws y bont yn Stryd Cinderhill, Stryd Drybridge ac ardaloedd Overmonnow, ac mae pobl yn gwegian yn sgil yr effeithiau yno.

Nid oes gan lawer yswiriant. Ni fyddai llawer yn gallu cael yswiriant. Mae llawer o'r busnesau, oherwydd eu bod yn agos at yr afon, yn wynebu tâl-dros-ben enfawr ar unwaith os oes ganddynt yswiriant. Efallai nad oes gan rai unrhyw yswiriant digonol. Gwelsom fusnesau sydd wedi colli gwerth £20,000 i £30,000 o stoc a dim yswiriant; busnesau eraill sydd wedi colli gwerth £65,000 mewn archebion hyd at y Nadolig na allant eu hanrhydeddu mwyach, gyda £100,000 o golledion cyfalaf o ganlyniad. A hynny yn nhref Trefynwy yn unig.

Yn y Fenni gwelsom lifogydd a busnesau dan lifogydd. Es i i gymuned Ynysgynwraidd ddoe a gweld y dinistr yno—pentref bach gyda 23 tŷ, ac nid oeddent erioed wedi gweld llifogydd fel hyn. Maen nhw wedi cael llifogydd bum gwaith mewn pum mlynedd, ac rwy'n diolch i chi, yn y datganiad, am siarad am y cynllun yno, ond maen nhw'n teimlo fel pentref anghofiedig. Dywedodd y ficer wrthyf, oherwydd bod yr eglwys wedi bod o dan y dŵr yn llwyr, 'Rydym yn bentref marw. Does neb eisiau ni. Does neb yn poeni amdanom ni. Nid oes gennym ddyfodol. Allwn ni ddim gwerthu ein cartrefi.' Ni all neb ddod i mewn yno. Maen nhw'n credu bod yn rhaid iddyn nhw helpu eu hunain, ac maen nhw'n chwilio am gymorth ar gyfer pethau penodol, pethau fel pympiau dŵr cyfaint uwch, fel y gallant helpu eu hunain mewn gwirionedd, ond maen nhw'n teimlo bod pawb wedi anghofio amdanynt, ac rwy'n sicrhau bod eu lleisiau yn cael eu clywed yma.

Ond rydw i eisiau, fel y gwnaethoch chithau, ddiolch i'r gymuned am yr ymdrechion maen nhw'n eu gwneud gan ddod at ei gilydd. Allan o adfyd daeth rhywbeth arbennig iawn. Y ffordd y daeth y gymuned at ei gilydd—cyngor y dref, y trigolion lleol, grwpiau cymunedol—roedd yn anhygoel, y cyfle. Gwelais gyplau ddoe yn crio. Doedd ganddyn nhw ddim byd ar ôl, roedd popeth wedi mynd, ac roedd y capel Methodistaidd yn rhoi iddyn nhw bopeth oedd ei angen arnynt. Roedd yn dorcalonnus.

A'r gwasanaethau brys, ers prynhawn dydd Gwener, drwy'r cyfnod hwn, yr holl wasanaethau golau glas, llawer o grwpiau eraill, a sir Fynwy—. Rwy'n talu teyrnged enfawr i staff brys Cyngor Sir Fynwy, a oedd yn wych. Ddoe, roedd lori ar ôl lori yn clirio cannoedd o dunelli o wastraff allan o'r dref. Mae'n debyg y byddech chi'n mynd yno heddiw a byddech chi'n meddwl nad oedd unrhyw beth wedi digwydd, oni bai eich bod chi'n mynd i mewn i ganol y siopau yr effeithiwyd arnynt.

Rwy'n diolch i chi am eich datganiad, ac er ein bod yn cydnabod bod rhywfaint o arian ar gael i'r sir i wneud rhywfaint o waith, ac mae cynllun Woodside yn dod ymlaen, a phrosiect Ynysgynwraidd, y gwir amdani yw bod rheini ar waith cyn i ni weld graddfa'r hyn sydd gennym nawr. A byddwn yn gofyn i chi ystyried, efallai'n uniongyrchol, a yw'n debygol y bydd cefnogaeth uniongyrchol i breswylwyr ac i fusnesau—pethau rydym ni wedi clywed amdanynt yn cael eu cynnig mewn ardaloedd eraill mewn sefyllfaoedd tebyg? Mae'r busnesau hynny mor bryderus am yr hyn a allai ddigwydd nesaf. Mae rhai ohonynt, maen nhw ar goll nawr, ac mae'n debyg mai dyma'i diwedd hi i rai yn y dyfodol, wrth iddyn nhw nesáu at y Nadolig. A phe bai'r cyngor yn cynnig rhywbeth mor bwerus â thoriad ardrethi annomestig am gyfnod byr, gwyliau, a fydd y Llywodraeth yn eu cefnogi nhw ac yn gwarantu hynny, neu a oes disgwyl iddyn nhw reoli hynny? Oherwydd, ar hyn o bryd, nid yw eich datganiad, er ei fod â bwriadau da, yn rhoi'r eglurder y mae pobl ei angen heddiw. Mae'r cyngor ar adferiad heddiw. Mae wedi dechrau ar y dull hwnnw ac mae angen derbyn negeseuon cadarnhaol. Felly, Dirprwy Lywydd—

Peter, rydw i wedi cydnabod eich rôl fel yr Aelod dros yr etholaeth, ac rwy'n rhoi hyblygrwydd i chi, ond mae angen i chi ddod i ben.

Rwy'n derbyn hynny, Dirprwy Lywydd—diolch yn fawr iawn. Felly, mae hynny'n dod â mi i'r diwedd, Dirprwy Brif Weinidog. Diolch i chi eto am ddod allan i weld beth oedd yn digwydd yno, a chydnabod cwmpas ehangach y difrod ar draws y sir. Ond pe gallech roi ymrwymiad cadarnach heddiw o'r hyn a allai fod ar gael i gynghorau, i fusnesau ac i unigolion, byddai'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch.

Peter, diolch yn fawr iawn. Ac yn yr amgylchiadau anoddaf, roedd yn dda bod gyda chi yno ar y strydoedd yn rhan isaf Trefynwy ar y diwrnod hwnnw, a hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, i weld y gwaith oedd yn digwydd gyda'r gwirfoddolwyr i lawr yn y ganolfan hamdden a'r gefnogaeth eang a oedd yn dod i mewn ar draws y cymunedau hynny.

A dim ond i ddweud, i'r rhai nad ydynt efallai'n ymwybodol, rydych chi'n iawn yn yr hyn rydych chi'n ei ddweud; roedd pobl yn dweud wrthym nad oedden nhw erioed wedi gweld ei debyg, gydag afon Mynwy yn torri ei glannau mewn dicter ac yn gorlifo, gydag afon Gwy yn chwyddo ar yr un pryd hefyd. Ond roedd y gefnogaeth a oedd yn dod i mewn yno yn cynnwys, er enghraifft, gwasanaethau tân ac achub a golau glas o bob cwr o Gymru. Roedd yna bobl yno a oedd wedi dod o Bowys, o Gasnewydd, o'r de-orllewin ac eraill i helpu, fel yr oeddent yn gwneud mewn ardaloedd eraill o Gymru a effeithiwyd hefyd. Roedd gennym awdurdodau lleol fel Torfaen a oedd yn benthyg eu pympiau brys i sir Fynwy, pan oedden nhw eu hunain yn dioddef yr effaith hefyd. Ond y gydgefnogaeth rhwng awdurdodau lleol a ddangosodd pa mor gryf yw ein partneriaid sector statudol wrth weithio gyda'i gilydd ar hyn.

Mae cynllun Ynysgynwraidd, gallaf ddweud, fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, Peter, yn cael ei ystyried gan CNC a thrigolion ac mae'r awdurdod lleol yn gweithio drwy'r hyn a fyddai orau. A gaf i awgrymu hefyd, ar y mater o bethau mwy lleol o ran eiddo—ac rydw i wedi bod gyda thrigolion Ynysgynwraidd o'r blaen a bobl bach, maen nhw'n cael eu taro'n rheolaidd, ac maen nhw'n hynod o gydnerth ac yn hynod gefnogol i'w gilydd—ar bethau fel pympiau ychwanegol neu beth bynnag, cael y drafodaeth honno gyda'r awdurdod lleol, yr awdurdod risg a chydnerthedd yn yr ardal, ynghylch a yw'r cyllid yn briodol i wneud y mathau hynny o bethau hefyd?

Ac fe wnaethoch chi ofyn i mi, yn briodol, pa gymorth fydd ar gael i fusnesau a thrigolion. Rydym eisoes mewn trafodaeth fanwl gyda'r holl awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt, gan gynnwys sir Fynwy, am y cynllun cymorth ariannol brys, EFAS. Rwy'n disgwyl cael cyngor efallai erbyn i mi hyd yn oed eistedd i lawr, ond yn sicr o fewn yr oriau nesaf. Ond rydym hefyd wedi gofyn iddynt archwilio opsiynau eraill, fel yr ydym wedi'i wneud o'r blaen, i weld a oes ffyrdd eraill y gallwn ei defnyddio i gefnogi'r busnesau, oherwydd y peth pwysig yma yw galluogi pobl i fynd yn ôl i'w cartrefi cyn gynted â phosibl, a'u sychu a'u cael yn ôl i'w cartrefi, ond, yn ail, i fusnesau fod ar waith.

Ac yn hynny o beth, a gaf i ddweud hefyd, byddem yn annog busnesau mewn gwirionedd—? Ac rydych chi'n iawn am y frwydr i berchnogion tai sydd mewn ardaloedd llifogydd, ond hefyd busnesau, i gael yswiriant. Mae Flood Re yno, mae'n gytundeb gyda'r diwydiant yswiriant i wneud yn siŵr bod yswiriant ar gael, ond nid yw'n ymestyn i fusnesau. Ar gyfer busnesau, a gaf anfon y neges glir iddyn nhw ymgysylltu â BIBA, Cymdeithas Broceriaid Yswiriant Prydain, cynllun masnachol sy'n cynnig sicrwydd llifogydd ar gyfer eiddo masnachol, yn enwedig y rhai sydd mewn perygl mawr o lifogydd? Ond rydym hefyd yn archwilio cyfleoedd eraill i fusnesau bach a chanolig gael cyllid a buddsoddiad amgen i ddod yn fwy cydnerth rhag llifogydd. Ond mae gennym ni rai yno eisoes.

Gall Busnes Cymru ddarparu gwybodaeth a chyngor busnes i fusnesau ynghylch rheoli amhariadau stormydd neu lifogydd ac ati. Mae Banc Datblygu Cymru wedi cadarnhau y gall gefnogi busnesau llai yr effeithir arnynt gan lifogydd drwy gronfa microfenthyciadau Cymru—felly, benthyciadau, ond gallant gynnig benthyciadau llwybr carlam o £1,000 hyd at £50,000—ac mae Banc Datblygu Cymru hefyd yn cynnig hyblygrwydd o ran benthyciadau hefyd. Felly, byddwn yn cyfeirio hynny at fusnesau, ond, yn y cyfamser, rydym ni yn Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda'r awdurdod lleol yn sir Fynwy, ond hefyd mewn rhannau eraill o Gymru, yn ystyried yn weithredol pa gymorth ychwanegol y gallwn ei gynnig, ac rwy'n amau y bydd rhai awdurdodau lleol, fel yr ydym wedi'i weld o'r blaen, eu hunain eisiau camu i'r adwy hefyd.

Diolch, Dirprwy Brif Weinidog, am eich datganiad heddiw ac am y sesiwn friffio dros y penwythnos. Mae fy nghalon yn mynd allan at yr holl gymunedau hynny yr effeithiwyd arnynt gan y storm dros y penwythnos. Rwy'n gwerthfawrogi'n fawr cael yr ymgysylltiad parhaus hwnnw gyda chi a'ch tîm. Mae wedi bod yn ddefnyddiol ac yn bwysig wrth ymgysylltu ag etholwyr. Mae Storm Claudia wedi achosi llifogydd difrifol ar draws sir Fynwy, yn enwedig o amgylch Trefynwy a'r Fenni ac Ynysgynwraidd, gan adael cymunedau wedi'u hysgwyd ac yn poeni am y cyfnod hir nesaf o law, ac nid ydynt ar eu pennau eu hunain; mae pobl ledled Cymru wedi dioddef effeithiau'r storm hon a rhai blaenorol.

Rwyf eisiau dechrau trwy ddiolch i staff y cyngor, timau brys, ac yn enwedig y gwirfoddolwyr a gamodd i mewn ar unwaith i helpu'r rhai oedd mewn perygl ac i gael gwasanaethau hanfodol yn ôl ar waith. A all y Llywodraeth nodi pa gymorth sydd wedi'i ddarparu ar gyfer symud pobl o eiddo a rhoi lloches, a pha gymorth ychwanegol sy'n cael ei roi i Gyngor Sir Fynwy wrth i'r gwaith adfer barhau? Ac a oes rhagor o gyllid ar gael i gynyddu cyllid Llywodraeth Cymru sy'n cael ei ddarparu?

O ystyried lleoliad Trefynwy ar y ffin, byddai diweddariad ar unrhyw gydlynu trawsffiniol dros y penwythnos hefyd yn cael ei groesawu. Mae cartrefi wedi cael eu taro'n galed. Mae perchnogion, tenantiaid a rhentwyr i gyd yn ymdrin â'r difrod, eiddo a gollwyd a'r straen o lety dros dro. Mae llawer hefyd yn cael trafferth gydag yswirwyr. Pa gymorth ariannol sy'n cael ei gynnig a pha drafodaethau mae'r Llywodraeth yn eu cael gydag yswirwyr i wneud yn siŵr nad yw pobl yn cael eu gadael i ymdopi ar eu pennau eu hunain? Yn enwedig gydag adroddiadau y bydd y tywydd yn llawer oerach dros yr wythnos nesaf, pa gefnogaeth sy'n cael ei roi i'r rhai sy'n dychwelyd i gartrefi sy'n oer ac yn wlyb? Ni all cymunedau barhau i wynebu llifogydd dro ar ôl tro. Pa fuddsoddiad hirdymor sydd wedi'i gynllunio i amddiffyn cartrefi a chryfhau amddiffynfeydd rhag llifogydd? Rydych chi wedi siarad am rai o'r rheini eisoes.

Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod systemau rhybuddio cynnar yn ddibynadwy ac yn cyrraedd pawb sydd eu hangen? Rwyf hefyd eisiau pwysleisio pwysigrwydd cefnogi busnesau lleol. Mae sir Fynwy yn dal ar agor ar gyfer busnes, ac mae siopau, caffis a chynhyrchwyr angen cwsmeriaid, yn enwedig gyda'u masnach Nadolig yn y fantol. A fydd y Llywodraeth yn gweithio gyda'r cyngor i wneud yn siŵr bod y neges yn cyrraedd pawb ac nad yw effaith y storm yn atal pobl rhag dod?

Yn olaf, fel llefarydd Plaid Cymru ar drafnidiaeth, rwyf eisiau sôn am yr amhariad a achoswyd i'r prif lwybr trên rhwng Casnewydd a Henffordd. Mae'n newyddion i'w groesawu bod y gwasanaethau trên wedi gallu ailddechrau heddiw ar ôl cwblhau atgyweiriadau brys i'r gwagle mawr a adawyd o dan ran o'r rheilffordd ger Pandy. Rwyf eisiau canmol pawb a oedd yn ymwneud â'r gwaith o adfer y gwasanaeth trên pwysig hwn. Ydych chi nawr yn ceisio, gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, i ddiogelu ein rhwydwaith rheilffyrdd yn y dyfodol ar gyfer stormydd o faint ac amlder storm Claudia yr ydym yn eu profi o ganlyniad i'r argyfwng hinsawdd? Rwy'n gwybod o ymweld â Chanolfan Gweithrediadau Rheilffyrdd Cymru yn gynharach eleni fod tywydd eithafol yn dod yn broblem gynyddol ac yn ffactor sy'n achosi oedi a chanslo trenau. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Peredur, a diolch am eich amser dros y penwythnos, wrth i ni siarad trwy oblygiadau'r digwyddiad difrifol hwn. Ac rydych chi'n iawn wrth ddweud bod y gefnogaeth gan wirfoddolwyr yn anhygoel, yr hyn a welsom yn cael ei ddarparu. Nid yn unig yn y ganolfan hamdden, ond, pan oeddwn ar y ffordd yno fore Sadwrn, galwais yn ôl oherwydd bu'n rhaid i mi ganslo digwyddiadau yn fy ardal fy hun, a'r ymateb ar unwaith gan bobl roeddwn i'n siarad â nhw oedd, 'Beth allwn ni ei wneud i godi arian?' Ac roedd fforwm codi arian wedi'i sefydlu o fewn awr, ac roedden ni'n anfon y neges honno allan hefyd. Ond y rhoddion o ddillad, o deganau, pobl yn cynnig cefnogaeth, 'A allaf roi lloches i rywun yn fy nghartref?' Oherwydd, cofiwch, roedd pobl wedi dioddef llifogydd mewn busnesau ac yn eu cartrefi; roedd gennym hefyd barc carafanau lle roedd pobl—. Rwy'n gwybod y bydd pobl yn gweld hyn ychydig yn od, ond roedd pobl ar wyliau. Mae'n lle hyfryd ar gyfer gwyliau yn yr hydref. Roedd pobl mewn carafanau yn yr ardal a ddioddefodd lifogydd. Ond mae'r holl bobl hynny nawr, yn rhannol rhaid i mi ddweud oherwydd y gwaith a welsom ar y diwrnod gan swyddogion tai yr awdurdod lleol, wedi eu hailgartrefu, o'r carafanau, ond pobl a oedd wedi colli eu cartrefi eu hunain hefyd—. Erbyn y noson honno, roedd wedi gostwng o 70 o unigolion i 20. Erbyn y bore wedyn, roedd pawb mewn cartref, nid oeddent yn y ganolfan hamdden mwyach. Ond roedd staff y ganolfan hamdden, hefyd, yn anhygoel, y Groes Goch oedd yno, yr eglwysi a'r capeli â'u rhoddion ac yn trefnu—ymateb anhygoel wir. Felly, rydych chi'n hollol iawn wrth dalu teyrnged i'r gwirfoddolwyr yno a'r gefnogaeth sydd wedi bod, fel y gwelwn yn aml yn y rhain, o'r ardal, ond hefyd ledled Cymru.

Estynnodd Llywodraeth y DU gefnogaeth, dim ond i'ch hysbysu, yn ystod y penwythnos hefyd, ac roeddem yn ddiolchgar iawn am hynny, gan Weinidogion Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a Swyddfa Cymru, ond hefyd gan swyddfa'r Prif Weinidog, a ddywedodd, 'A oes unrhyw beth y gallwn ei wneud?' Rydym wedi eu sicrhau, drwy'r trafodaethau da rydym ni'n eu cael gydag awdurdodau lleol a gyda fy nghyd-Ysgrifennydd yma, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, ond hefyd Jayne Bryant, Ysgrifennydd y Cabinet dros dai, ein bod eisoes wedi cymryd rhan mewn trafodaethau ynglŷn ag EFAS, y cymorth ariannol brys, ond hefyd beth arall y gallem ei wneud. Fel yr ymatebais i Peter yn gynharach, rydym ni'n edrych ar bob opsiwn ar gyfer yr hyn y gallem ei wneud. Rwy'n siŵr bod yr awdurdod lleol hefyd yn ystyried beth y gall ei wneud hefyd.

Mae'r prif bwynt o ran seilwaith yn un hanfodol iawn. Rwyf wedi sefyll yma o'r blaen a siarad am y ffaith bod angen i ni fuddsoddi mewn seilwaith sy'n gallu gwrthsefyll yr hinsawdd, p'un a yw hynny'n ynni, p'un a yw hynny'n rheilffyrdd, p'un a yw hynny'n rhwydweithiau ffyrdd, p'un a yw hynny'n domenni segur hefyd, yn y ffordd yr ydym yn eu monitro, oherwydd roeddem hefyd yn cadw llygad barcud ar y rheini dros y penwythnos, nid yn unig ar domenni segur, ond ar yr hyn y byddech chi'n eu hystyried yn llithriadau posibl nad ydynt yn ymwneud â'r tomenni ac ati. Rydym yn wlad o fryniau a dyffrynnoedd, a phan ddaw y dilywiau y ffordd yma, rydym yn eu hasesu nhw hefyd.

Ond o ran rheilffyrdd, dim ond i ddweud bod rheilffordd y Gororau rhwng Henffordd a'r Fenni bellach wedi ailagor. Ar hyn o bryd, dywedir wrthyf, nad oes unrhyw fater heb ei ddatrys o ran rheilffyrdd, y rhwydwaith ffyrdd strategol neu borthladdoedd, ond roedd effeithiau mawr, ac maen nhw wedi cael eu hadfer yn dda, a phob clod iddyn nhw. Effeithiodd grym y dŵr o Afon Mynwy ar ôl iddi dorri ei glannau yn sylweddol ar y rhwydwaith rheilffyrdd yn yr ardal, ond roedd y £4 miliwn a fuddsoddwyd gan Trafnidiaeth Cymru yn y rheilffordd hon yn 2021 i leihau effeithiau tywydd eithafol, i gynllunio ymlaen llaw a pharatoi ar gyfer hyn, yn lleihau'r effaith gyffredinol ar y rheilffyrdd hyn, ac mae wedi ein galluogi nawr i'w cael yn ôl ar waith yn llawer cyflymach nag y byddem fel arall. Mae yna fuddsoddiad i gadw'r buddsoddiad i fynd mewn seilwaith tyngedfennol hefyd.

Fe wnaethoch chi sôn am gefnogaeth i fusnesau yn y cyfnod cyn y Nadolig. Siaradais â busnesau yn Nhrefynwy isaf a oedd wedi dioddef yr effeithiau, ond mae hefyd yn ehangach, oherwydd byddai pobl yn edrych ar hynny ac yn meddwl, 'Wel, mae Trefynwy gyfan ar gau.' Nid yw ar gau. Mae'n agored i fusnes, ac mae cael busnesau yn ôl ar eu traed yn bwysig iawn. Dylwn ddweud, byddaf yn mynd yn ôl yno i wneud rhywfaint o fy siopa Nadolig. Mae pobl yn aml yn gwneud sylwadau ar fy nheis ysblennydd gyda phatrymau rhosod yma. Maen nhw'n deis priodas mewn gwirionedd, ond hwn yw fy leitmotif yma. Rwy'n gwisgo'r teis hyn. Maen nhw'n dod o siop yn Nhrefynwy. Felly, byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n mynd yn ôl a'u cefnogi nhw. Ond yn yr holl gymunedau yr effeithir arnynt, mae angen i ni fynd yn ôl i'r strydoedd mawr hynny a'u cefnogi yn y cyfnod cyn y Nadolig oherwydd dyma pryd y byddan nhw'n gwneud eu harian. Helpwch nhw'n ôl ar eu traed ac yna ewch i wario eich arian yn y busnesau lleol.

Rwyf eisiau adleisio'r holl ddiolchiadau rydych chi wedi'u rhoi i'r holl bobl hynny. Clywais rywun yn dweud bod pobl o Gaerdydd wedi mynd i lawr i ddosbarthu, felly roedd yr ysbryd cymunedol yn llawer ehangach na'r gymuned wreiddiol.

Gwyddom fod £77 miliwn wedi'i wario eleni, gyda £36 miliwn ar gyfer seilwaith cyfalaf. Ond mae yna bethau eraill y mae'n rhaid i ni eu gwneud pan fyddwn ni'n meddwl am fynd ymlaen. Mae'n rhaid i ni dynnu'r dŵr allan o'r system, oherwydd mae'r system yn dioddef gorlifiad dŵr nad oes angen iddo fod yno o reidrwydd. Wrth gwrs, mae gennym systemau draenio trefol cynaliadwy neu SDCau sy'n helpu yn y maes hwn. Ond hefyd, y ffaith yr wyf yn parhau i'w chrybwyll sef y bydd 1 troedfedd giwbig o bridd yn cadw 7.48 galwyn o ddŵr yn y fan a'r lle. Mae hynny, yn amlwg, yn fy arwain at ddŵr wyneb caled. Roedd adroddiad gan Syr Michael Pitt yn ôl yn 2007, pan ddywedodd fod llifogydd trefol, 80 y cant ohonynt, yn cael eu hachosi gan ddŵr ffo o wynebau caled. Wrth fynd ymlaen, ac i osgoi'r diflastod rydym ni wedi'i weld, lle gellir ei osgoi, mae'n rhaid i ni fuddsoddi yn hynny. Mae'r £2 filiwn ar gyfer prosiectau rheoli llifogydd natur, sy'n mynd i ddiogelu—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Joyce.

—2,800 eiddo, yn hanfodol. Felly, a wnewch chi roi gwarant heddiw y byddwch chi'n edrych ar yr holl atebion hynny, yn enwedig wrth fynd ymlaen, yr atebion hynny sy'n seiliedig ar natur lle gall pobl, mewn sawl ffordd, helpu eu hunain?

Gwnaf, yn wir. Diolch yn fawr iawn. Mae'n fater mor bwysig, a gallwn wneud hyn mewn nifer o ffyrdd, y defnydd hwn o brosesau i fyny'r afon. Felly, mae hynny'n cynnwys y buddsoddiad rhyfeddol rydym ni wedi'i wneud gyda phartneriaid mewn adfer mawndiroedd, oherwydd bydd hynny'n dal y dŵr yn yr ucheldiroedd, yn arafu'r cynnydd er mwyn atal llifogydd ymhellach i lawr yr afon, ac rydw i wedi gweld hynny ledled Cymru. Fe wnaethom ni gyrraedd ein targedau flwyddyn ymlaen llaw, nawr mae angen i ni ailosod y targedau a gofyn beth mwy y gallwn ei wneud a gweithio gyda rhai o'r tirfeddianwyr mawr i wneud hynny mewn gwirionedd.

Ond mae angen i ni hefyd edrych ar y coed cywir yn y lle cywir—plannu coed—ac mae hynny'n cynnwys ochr yn ochr â choridorau glannau'r afon, ochr yn ochr ag afonydd, gan ei arafu eto, yn ogystal â bod o fudd i fywyd gwyllt. Mae hefyd yn cynnwys pethau fel y buddsoddiad mawr rydym ni'n ei wneud mewn ail-igam-ogamu afonydd. Rydw i wedi sefyll ar lannau'r rhain mewn mannau ac mae'n swnio fel peth od, ond rydym ni wedi sianelu gormod o afonydd sy'n peri i'r dŵr lifo yn syth i lawr i'r cymunedau oddi tanynt, ac mae'n eu taro ac yn eu dinistrio, felly mae angen i ni gael rhai o'r prosesau naturiol hyn ar waith eto.

Felly, soniais ein bod wedi rhoi £2 filiwn, ar hyn o bryd, i mewn i hynny—mae'n 23 o brosiectau ledled Cymru—ond mae'r effaith yn llawer mwy, oherwydd mae hynny'n cael effaith fuddiol ar bron i 3,000 o gartrefi. Mae angen i ni wneud mwy o hyn wrth i amser fynd heibio. Ac mae angen i ni hefyd wneud yn union yr hyn rydych chi'n ei ddweud, sef yn ein trefluniau, sy'n aml yn drefluniau a ddyluniwyd yn y 1930au, 1940au a'r 1950au, lle mae angen i ni ddatblygu SDCau, ond mae angen i ni hefyd ymdrin â dŵr wyneb, dŵr ffo a'r effaith y mae'n ei gael wrth lifo drwodd i'n hafonydd hefyd. Mae angen ddull cydgysylltiedig ar gyfer hyn; nid yw'r cyfan yn ymwneud â pheiriannu caled, ac mae angen i rywfaint o hyn fod i fyny'r afon.

Cyn i mi ddechrau, hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Brif Weinidog, nid yn unig am eich datganiad heddiw, ond hefyd am estyn allan at Aelodau ledled y rhanbarth, a hefyd i'ch tîm am fod mor rhagweithiol. Roedd yn golygu llawer mewn gwirionedd.

Roedd y golygfeydd a welsom yn Nhrefynwy a'r cymunedau cyfagos dros y penwythnos yn hollol dorcalonnus, gyda llifogydd yn achosi dinistr mawr i lawer o fy etholwyr. Rwyf am gymryd eiliad, hefyd, i dalu teyrnged nid yn unig i'r gwasanaethau brys a'r asiantaethau allweddol am eu gweithredu cyflym wrth symud pobl o'u cartrefi a sicrhau eu diogelwch, ond hefyd i'r holl drigolion sydd wedi ymgynnull gyda'i gilydd yn sgil y llifogydd a'r rhai ymhellach i ffwrdd. Rwy'n gwybod bod mosg yng Nghaerdydd wedi anfon fan i lawr yno gyda nwyddau i helpu a chefnogi'r gymuned, ac roedd yn dangos nad oes ots am hil, crefydd na chredo, mae pawb yn dod at ei gilydd pryd bynnag y mae problem yng Nghymru, a oedd yn hyfryd i'w weld. Ac roedd yn galonogol gweld yr ymateb anhygoel gan bobl leol pan ymwelais â'r eglwys Fethodistaidd ddoe, sydd wedi cael ei throi'n ganolfan rhoddion i'r rhai mewn angen. Byddwn yn annog unrhyw un sydd angen cefnogaeth i fynd i'r eglwys gan fod digon ar gael iddyn nhw.

Rwy'n gwerthfawrogi fy mod i'n brin o amser, Dirprwy Lywydd, felly byddaf yn gyflym. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n gwybod bod llawer o gyd-Aelodau wedi crybwyll materion amrywiol, ond mae gen i gwpl o gwestiynau. Yn gyntaf oll, a oes unrhyw ddarpariaeth gan Lywodraeth Cymru i ddarparu cymorth rhyddhad ardrethi busnes i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y llifogydd?

Hoffwn hefyd ganolbwyntio ychydig ar yr agwedd yswiriant ac rwy'n addo y byddaf yn gyflym. Mae trigolion sy'n byw ger yr afon wedi methu yswirio eu heiddo, ac yn awr, ar ôl dioddef yr hyn sy'n anhygoel, maent yn wynebu biliau atgyweirio enfawr. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Peter Fox ac eraill wedi codi'r mater hwn, ac rwy'n gwerthfawrogi bod yswiriant yn fater preifat i unigolion. Fodd bynnag, mae llawer o drigolion wedi cael eu hunain mewn sefyllfa anodd oherwydd eu bod wedi canfod nad yw eu heiddo yn yswiriadwy oherwydd llifogydd blaenorol sydd wedi digwydd yn Nhrefynwy. Felly, Dirprwy Brif Weinidog, pa gefnogaeth ariannol uniongyrchol y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w rhoi a'i rhoi ar waith i helpu fy etholwyr i ddod yn ôl ar eu traed, gan ystyried hyn? Fe wnaethoch chi sôn am yr EFAS yn gynharach, ond pryd y bydd canllawiau yn cael eu rhoi i ni, ac a oes unrhyw ystyriaeth wedi'i rhoi i gynllun tymor hwy i sicrhau nad oes neb arall yn y sefyllfa hon pe bai unrhyw beth fel hyn yn digwydd eto? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, ac rydych chi'n iawn i ddweud bod y dull Flood Re yn drefniant rhwng yswirwyr a Llywodraeth y DU ar y pryd, rai blynyddoedd yn ôl, ac mae'n seiliedig ar gydbwysedd tebygolrwydd risg clasurol yswiriwr ar gyfer eiddo, ond hefyd ar ddealltwriaeth y bydd y Llywodraeth yn camu i'r adwy gyda buddsoddiad. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig yn y maes hwn ein bod yn pwysleisio ein bod yn gwneud ein rhan yma—£77 miliwn o gyllid hanesyddol ar gyfer llifogydd—ac ar y sail honno, mae'r yswirwyr wedyn yn darparu cynllun trwy Flood Re. Ond rydych chi'n iawn, dylai olygu nad oes unrhyw fangre ddomestig yn anyswiriadwy, ond gall olygu bod y tâl-dros-ben yn uchel a'r premiymau yn uchel, ond nid yn anyswiriadwy, ond mae'n rhoi pwysau ar bobl. Ond rydych chi'n dweud yn gywir—a diolch am ddweud hynny—bod yswiriant yn rhywbeth preifat, contract rhwng perchennog y cartref a'r yswiriwr, yn hytrach na'r Llywodraeth yn camu i mewn a darparu yswiriant.

Y cymorth rhyddhad ardrethi busnes, rwy'n siŵr bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried. Mewn achosion blaenorol, yn ddiddorol, fe wnaeth awdurdodau lleol ddod o hyd i ffyrdd, naill ai trwy hynny neu ffyrdd eraill, o gamu i mewn ar lefel awdurdod lleol. Yr hyn y gallwn ni ei wneud, drwy'r cynllun cymorth ariannol brys, neu EFAS, ac edrych ar ffyrdd eraill, yr ydym wedi'i wneud o'r blaen, diolch i'm cyd-Aelodau da o amgylch bwrdd y Cabinet, yw dod o hyd i hynny a ffyrdd eraill y gallwn helpu busnesau a pherchnogion tai i fynd yn ôl yn gyflymach o lawer—[Anghlywadwy.]—digwyddiad argyfwng fel hwn. Felly, rydym ni'n edrych arno. Rwy'n gobeithio, fel y soniais i, y bydd y cyngor gennyf i o fewn yr oriau nesaf—[Torri ar draws.] Ydw, yn wir. Cyn gynted ag y byddwn yn gwneud hynny, byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod yn rhoi gwybod i'r holl Aelodau beth rydym ni wedi'i wneud a ble yr ydym ni, fel y gallant gyfleu hynny i'w hetholwyr hefyd.

Byddwn hefyd yn dweud wrth drigolion yr effeithir arnynt, 'Os nad ydych wedi gwneud eisoes, edrychwch ar yswirwyr sy'n cynnig opsiynau ailgodi'n gryfach o fewn eu hyswiriant', oherwydd hwnnw, gweithio gyda'r yswirwyr—pethau syml iawn ynghylch cydnerthedd rhag llifogydd. Mae'n gyllid hyd at £10,000 gan rai yswirwyr, lle byddant—. Er enghraifft, pan gerddais i mewn i un cartref yno, roedd y llawr yn wyneb caled—tick—yn hytrach na charpedi. Nid yw pawb yn hoffi llawr wyneb caled, ond mae'n golygu y gallant ei lanhau, ei fopio ac yna mynd yn ôl i mewn o fewn 24 awr, yn hytrach na threulio dyddiau yn cael gwared ar eitemau dodrefnu gwlyb, drewllyd ar y llawr ac ati. Codi pwyntiau trydan, ac ati, ac ati. Mae arian ar gael gan lawer o yswirwyr nawr i wneud hynny trwy opsiynau ailgodi'n gryfach.

Ond eto, rwyf am orffen mewn ymateb trwy ddweud eich bod chi'n hollol iawn: mae'r gefnogaeth gan gymunedau ledled Cymru i leoedd yr effeithiwyd arnynt yn cynhesu'ch calon yn yr amgylchiadau mwyaf trasig. Mae'n cynhesu eich calon mewn gwirionedd.

A gaf i ddiolch i chi am y datganiad? Byddwn yn ychwanegu fy nghydymdeimlad â phawb yr effeithiwyd arnynt yn ddiweddar. Yn anffodus, rydym yn cael y datganiadau hyn yn llawer rhy aml nawr, y sgyrsiau hyn, ac roeddwn i'n meddwl: rwy'n gwybod eich bod wedi rhoi datganiad ychydig wythnosau yn ôl ynghylch paratoi ar gyfer y gaeaf, ond gydag amlder a maint y stormydd, a oes angen i ni nawr ailedrych ar y cynlluniau sydd gennym? Oherwydd, yn dilyn storm Dennis, dywedodd Cyfoeth Naturiol Cymru yn eithaf clir bod prinder o tua 70 o swyddi; gwyddom fod eu cyllidebau yn dal i fod yn gyfyngedig. Mae awdurdodau lleol bellach yn ceisio gwneud arbedion; rydym ni'n gwybod eu bod yn cael trafferth recriwtio i rai o'r swyddi sy'n wirioneddol hanfodol, o ran sicrhau ein bod ni'n gallu gwario'r arian rydych chi wedi'i roi ar gyfer ymateb i'r llifogydd rydym ni'n ei gweld.

Felly, pa gamau ydych chi'n mynd i'w cymryd i sicrhau ein bod yn ystyried pa mor arwyddocaol yw'r stormydd hyn nawr, ailedrych ar yr adnoddau sydd wedi'u dyrannu, a sicrhau ein bod yn y sefyllfa orau bosibl i gefnogi cymunedau fel y gallant godi'n ôl ar eu traed, ond hefyd o ran y gefnogaeth seicolegol honno, nad oes gennym ar waith ar hyn o bryd? Mae pobl wedi dweud wrthyf, 'Os ydw i'n dioddef llifogydd eto, dydw i ddim yn gwybod a allaf fyw.' Dyna'r sefyllfa y mae pobl ynddi. Felly, sut ydym ni'n sicrhau bod yr adnoddau yno fel y gallwn weithredu ar nifer o'r cynigion gan Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru hefyd?

Diolch, Heledd. A gaf i ddiolch i chi am godi'n rheolaidd yn Siambr y Senedd hon y mater o'r niwed meddyliol i unigolion a chymunedau yr effeithir arnynt gan hyn, boed hynny'n bobl yn Ynysgynwraidd yr effeithiwyd arnynt unwaith eto, neu bobl fel y rhai yn Nheras Clydach, sydd, fel fi, pryd bynnag y byddant yn gweld y rhybuddion storm, yn meddwl ar unwaith, 'Wel, ni allaf gysgu heno, Rydw i'n mynd i aros yn effro'? Yn wir, roedd yna gymunedau a gafodd eu symud lle nad oedd y llifogydd yn taro, ond cawsant eu symud rhag ofn, ac rwy'n credu mai dyna'r dull cywir. Ac mae'n dangos, gyda llaw, bod ein parodrwydd ar gyfer llifogydd, ein rhybuddion llifogydd a'n systemau rhybuddio llifogydd bellach yn dechrau taro pobl; mae pobl yn dechrau deall bod angen brys wrth weithredu.

Byddwn yn cadw llygad manwl iawn ar y cymorth iechyd meddwl hwnnw, ac rwy'n gwybod eich bod wedi eirioli'n gyson hefyd dros yr hyn gallwn ei wneud yn ychwanegol, naill ai gyda'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol neu ochr yn ochr ag ef, sy'n darparu math mor ddefnyddiol o gymorth mewn sawl rhan o gymunedau yr effeithir arnynt gan lifogydd. Rwyf wedi dweud mewn datganiad blaenorol, dim ond yn ddiweddar, ein bod yn bwrw ymlaen â darn o waith nawr sy'n edrych ar sut y gallwn gael dull Cymru gyfan o ran hyn, mewn rhyw ffurf.

Yr agwedd arall a godwyd gennych oedd y cwestiwn a oes angen i ni adnewyddu ein dull ac adnewyddu ein strategaeth, o ran adroddiad y comisiwn seilwaith cenedlaethol ac ati. Wel, yr hyn y gallwn ei ddweud yw bod y cyllid hanesyddol rydym ni'n ei roi i mewn yn cyflawni pethau da. Mae yna bobl na chawsant lifogydd y tro hwn oherwydd y buddsoddiad rydym ni'n ei wneud. Nid yw'n gysur i'r rhai a gafodd lifogydd, ond mae'n rhaid i ni fod yn glir iawn ar hyn: bod y cyllid hanesyddol yn diogelu cartrefi. Mae yna bobl na chawsant lifogydd yn y digwyddiad diweddar hwn, a'r rhai blaenorol, oherwydd y mesurau rydym ni wedi'u rhoi ar waith, rhai ohonynt na fyddant byth yn cael eu gweld, oherwydd maen nhw'n bethau fel arolygu cwlferi, monitro fideo ac ati. Rydych chi'n gwybod, dim ond oherwydd nad ydych wedi cael llifogydd, eu bod yn gweithio. Ond mae hynny'n bwysig iawn.

Y cwestiwn yw a allwn ni wneud mwy. Rwy'n credu mai'r gwir am y sefyllfa yw, wrth i ni wynebu'r effeithiau llifogydd llawer mwy aml, llawer mwy dinistriol, bydd yn rhaid i'r Senedd hon barhau i ailedrych ar hyn, a dweud a yw'r cyllid hanesyddol sydd gennym nawr yn ddigonol, neu a oes angen i ni wneud mwy, ac, i fod yn onest, i ble ddylai'r cyllid hwnnw fynd. A ddylai fod mewn peiriannu meddal yn yr ucheldiroedd, i atal y dŵr rhag symud i lawr mor gyflym, neu a yw mewn peiriannu caled, neu a yw mewn cydnerthedd cartref unigol, neu a yw'n gymysgedd ohonynt?

Ond byddwn yn glynu wrth hyn. Nid ydym yn mynd i gerdded i ffwrdd, ac nid ydym yn mynd i gerdded i ffwrdd o'r hyn sy'n digwydd yma. Mae'r rhain yn ddigwyddiadau tywydd unigol, ond does dim amheuaeth nawr, yr hyn sy'n digwydd yw ein bod yn cael mwy o wlybaniaeth, mewn mwy o ddilywiau—5 modfedd bron mewn pum awr. Mae'n digwydd yn amlach, ac mae hynny oherwydd bod dŵr yn cael ei godi dros Fôr Iwerydd ac yn disgyn ar gymoedd Cymru, ac ar draws Cymru. Dyna newid hinsawdd ar waith.

Ac yn olaf, Laura Anne Jones. 

Diolch. Ysgrifennydd Cabinet, mae wedi bod yn dorcalonnus gweld drosof fy hun y dinistr yn Nhrefynwy, Ynysgynwraidd a'r Fenni dros y dyddiau diwethaf. Diolch i chi hefyd am ddod yno— mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Rwyf hefyd eisiau dechrau trwy ddiolch i'r gwasanaethau brys, staff y cyngor, gwirfoddolwyr, pobl sydd wedi rhoi eu cartrefi a'u lletyau i'r rhai yr effeithiwyd arnynt. Siaradais â llawer yn y gwasanaethau ac yn y gymuned—ar ôl bod yn Nhrefynwy dros y dyddiau diwethaf—a weithiodd drwy'r nos, ac yn ddiflino ers hynny. Roedd yn anhygoel gweld—un teulu, wrth gwrs, â babi newydd-anedig a phopeth mae hynny yn ei olygu. Heb eu gofal a'u hymrwymiad, gallai'r sefyllfa fod wedi bod yn llawer gwaeth. Rwy'n meddwl yn arbennig am y trigolion oedrannus ac anabl hynny a oedd yn sownd yn y tywyllwch yn dilyn toriad yn y pŵer, heb fwyd, a'r anallu i ffonio am help—rhywbeth sydd efallai angen cynllunio gwell yn y dyfodol.

Mae'r llifogydd hyn wedi cael effaith sylweddol ar sir Fynwy. Oedd, roedd yna, ar Afon Mynwy, 5 modfedd o law mewn pum awr—dealladwy. Ond yr hyn sy'n amlwg yw bod angen gwella'n sylweddol amddiffynfeydd rhag llifogydd, pympiau a seilwaith yn Nhrefynwy, y Fenni ac Ynysgynwraidd, a'r Grysmwnt sy'n aml yn cael ei anghofio, gyda buddsoddiad sylweddol yn cael ei wneud ynddynt gan y Llywodraeth hon. Ac mae angen clirio a chynnal draeniau, wrth gwrs, yn rheolaidd. Gwelodd Ynysgynwraidd, fel y soniwyd eisoes, lifogydd mawr. Sawl gwaith y mae angen i'r lle hwnnw ddioddef llifogydd cyn i'r camau difrifol sydd eu hangen arnynt fod ar waith?

Gwelsom hefyd brif lwybr i mewn ac allan o'r Grysmwnt, i Loegr, ar gau. Mae angen rhoi mesurau ataliol yno, yn ogystal ag atgyweiriadau. Mae ein pentrefi bach angen ein hamddiffyniad, Ysgrifennydd Cabinet, yn ogystal â'n trefi. Roeddwn i'n mynd i ofyn i chi pryd y bydd y cyllid hwnnw ar gael ar frys. Diolch i chi am y datganiad y byddwch yn ein diweddaru cyn gynted â phosibl ar hynny, ond rwy'n eich annog hefyd i gael adolygiad cynhwysfawr llawn o'r lleoedd yr wyf wedi sôn amdanynt yn sir Fynwy, os gwelwch yn dda, a'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn y dyfodol. Mae angen gweithredu go iawn ac ar frys ar y cymunedau hyn, nid geiriau cynnes. Diolch.

Diolch. Gadewch i mi ddweud, ar ôl pob digwyddiad mawr o'r math hwn, ceir trafodaeth ffurfiol ynghylch yr hyn a ddigwyddodd ymhlith yr holl ymatebwyr ac asiantaethau i ddysgu gwersi wrth symud ymlaen. Bydd rhai ohonynt yn sicr yn edrych i weld a oes mwy y gellir ei wneud i amddiffyn cymunedau unigol. Rwy'n gwybod bod llawer o'n ffocws heddiw wedi bod ar Drefynwy, ond roedd llifogydd eraill mewn rhannau eraill o Gymru hefyd, ac nid yn unig yn sir Fynwy, ond yn ehangach. Felly, bydd hynny'n cael ei ystyried, a bydd bob amser yn seiliedig ar feini prawf yr achos gwerth am arian gorau i amddiffyn y rhan fwyaf o bobl a'r rhan fwyaf o fusnesau. Mae pobl yn bwysig iawn, ac mae bywydau'n bwysig iawn yma hefyd. Felly, mae hynny yn ei le. 

Y cwestiwn a ofynnwyd i mi yw a oes angen i ni wneud mwy. Fel yr wyf wedi ymateb mewn cwestiynau blaenorol, rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn y bydd y Senedd hon yn ymgodymu ag ef: a yw'n fodlon rhoi ffocws, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, ar fwy a mwy o gyllid. Ond ni allwn, i fod yn glir iawn—ac rydw i wedi dweud hyn dro ar ôl tro, ac yn onest iawn—amddiffyn pob modfedd o bob eiddo a phob darn o arfordir yng Nghymru. Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o Aelodau yn cydnabod hynny. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi'r buddsoddiad lle mae'r budd mwyaf hefyd, ac mae hynny ar fywydau a chartrefi, yn ogystal â busnesau. Ond byddwn yn cadw'r buddsoddiad hanesyddol hwnnw i fynd.

Diolch am grybwyll—ac mae'n ffordd briodol o orffen, Dirprwy Lywydd—gwaith y gwasanaethau brys ac ati. Oherwydd hyd yn oed y diwrnod wedyn, roedd teuluoedd ifanc yn dal i gael eu symud allan o eiddo. Roedd yna bobl mewn cartrefi gofal a oedd yn cael gofal pan oedd dŵr y llifogydd yn codi ac yna'n cael eu symud allan ar gychod rwber pwmpiadwy. Roedd gwylwyr y glannau yno ar y safle, ac ati. Roedd hwn yn ymateb anhygoel, ymdrech anhygoel. Rwyf eisiau dweud hynny, oherwydd hyd yn oed pan fydd y pethau hyn yn digwydd, Dirprwy Lywydd, mae faint o baratoi sydd wedi bod ac ansawdd yr ymateb yn dangos y gwersi rydym ni wedi'u dysgu o ddigwyddiadau blaenorol, a byddwn yn parhau i wneud yn well. Ond rwy'n talu teyrnged i bawb a ymatebodd yma ac sydd bellach yn gwneud y gwaith atgyweirio. Mae angen i ni gael y cymunedau hyn yn ôl ar eu traed, busnesau ar agor eto, siopwyr yno, a phobl yn ôl yn eu cartrefi.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 4 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar ddeallusrwydd artiffisial yng Nghymru. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad—Rebecca Evans.

Diolch. Mae ein strategaeth ddigidol ar gyfer Cymru yn nodi gweledigaeth gref o wella bywydau pawb yng Nghymru drwy gydweithio ac arloesi, gan arwain at ddarparu gwasanaethau cyhoeddus gwell. Mae'r cynllun deallusrwydd artiffisial neu AI i Gymru, yr wyf yn ei lansio heddiw, bellach yn mynegi ein gweledigaeth i ddefnyddio pŵer trawsnewidiol AI i ddatgloi twf economaidd cynhwysol, gwella gwasanaethau cyhoeddus yn Gymraeg a Saesneg, ac arfogi pobl yng Nghymru â'r sgiliau i ffynnu yn ein byd sy'n newid yn gyflym. Rydym yn byw mewn cyfnod o newid technolegol cyflym. Nid yw AI bellach yn gysyniad pell; mae yma bob dydd, mae'n brif ffrwd, ac mae'n ail-ffurfio ein byd—sut rydym ni'n byw, sut rydym ni'n gweithio a sut rydym ni'n dysgu. A bydd ei ddylanwad dim ond yn tyfu. Mae AI yn cyflwyno cyfleoedd anhygoel i ni ond hefyd heriau y mae'n rhaid i ni eu llywio gyda gofal a rhagwelediad.

Cynllun AI i Gymru yw ein map ffordd ar gyfer y daith gyffrous hon. Rydym eisoes wedi profi, fel cenedl, ein bod mewn sefyllfa unigryw i arwain mewn arloesedd AI. Bydd y buddsoddiad enfawr a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf ar gyfer parth twf AI ar gyfer y gogledd, ochr yn ochr ag adweithyddion modiwlaidd cyntaf y DU yn Wylfa ar Ynys Môn, yn sicrhau y gallwn elwa ar fanteision economaidd AI. Bydd parth twf y gogledd yn cyflymu'r gwaith o adeiladu ein canolfannau data AI, a bydd ein cymuned dechnoleg glòs yn meithrin cydweithredu ar draws sectorau. Bydd yn arwain cefnogaeth i fuddsoddiadau AI i hwyluso manteision gwirioneddol i'n cymunedau lleol, creu swyddi o ansawdd uchel a thyfu ein heconomi.

Hyd yn oed wrth i ni gyhoeddi ein cynllun AI i Cymru heddiw, rydym eisoes ar ein taith AI. Rydym wedi cychwyn gweithredu ar gyflymder ar draws gwasanaethau cyhoeddus. Ym mis Mehefin, cyhoeddais sefydlu'r swyddfa ar gyfer AI yn Llywodraeth Cymru. Mae eisoes yn cryfhau ein gallu, hwyluso llunio polisïau ar sail gwybodaeth a chefnogi cydweithredu ystyrlon â rhanddeiliaid ledled Cymru. Trwy'r swyddfa ar gyfer AI, rydym yn darparu cyllid i gyfres o fentrau cyffrous sy'n cefnogi gweithredu AI yn gyfrifol ar draws gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Nod y prosiectau hyn yw dangos manteision ymarferol AI a sefydlu sylfaen gadarn ar gyfer gweithgarwch AI yn y dyfodol.

Ochr yn ochr â'r swyddfa ar gyfer AI, sefydlais hefyd grŵp cynghori AI strategol, gan ddod ag arbenigwyr o'r byd academaidd, diwydiant a'r sector cyhoeddus ynghyd i ddarparu cyngor annibynnol ar sut y gall AI gefnogi trawsnewid gwasanaeth cyhoeddus. Mae'r fforwm traws-sector hwn yn adlewyrchu ein dull partneriaeth gymdeithasol sydd wedi'i wreiddio'n ddwfn, ac mae'n gwasanaethu fel eiriolwr allweddol dros arloesi cyfrifol a chymhwyso'n foesegol dechnolegau sy'n dod i'r amlwg. Mae gwaith y grŵp yn adeiladu ar ganllawiau cyngor partneriaeth gweithlu Cymru ar y defnydd moesegol a chyfrifol o AI ar draws gweithleoedd y sector cyhoeddus, gan atgyfnerthu ein dull unigryw yng Nghymru o bartneriaeth gymdeithasol a sicrhau pontio teg i weithwyr.

Mae AI eisoes yn cyflawni effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n galluogi diagnosisau a phenderfyniadau triniaeth y GIG i gael eu cyflawni'n gyflymach, mae'n hwyluso dysgu wedi'i bersonoli mewn ysgolion, ac mae'n ein helpu i gynyddu'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg, gan gefnogi ein nodau 'Cymraeg 2050'. Mae awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn defnyddio technolegau ysgrifennu AI i leihau'r baich gweinyddol ac i awtomeiddio tasgau ailadroddus, gan roi mwy o gyfle i staff dreulio amser gyda'r rhai sydd ei angen.

Mae'r cynllun AI i Gymru yn dwyn ynghyd yr ymdrechion traws-sector hyn mewn ffordd gydlynol a strwythuredig. Mae'n mynegi ein huchelgais ar y cyd i ddefnyddio AI i wasanaethu er lles y cyhoedd, sbarduno ein heconomi, tyfu sgiliau AI, ac mae'n adlewyrchu gwerthoedd cymdeithas Cymru. Mae'r cynllun yn cynnwys cyflawniadau cyflym a fydd yn cael eu cyflwyno cyn diwedd tymor y Senedd hon. Maent yn cynnwys cyflwyno hyfforddiant AI i sector cyhoeddus Cymru gyfan, cefnogi ysgolion a dysgwyr i ddefnyddio AI, gwella technolegau lleferydd ac iaith AI yn Gymraeg, a darparu platfform gwasanaeth cyhoeddus a rennir i brofi, defnyddio a graddio offer AI.

Mae'r cynllun hefyd yn nodi ystod o gamau gweithredu uchelgeisiol ar gyfer y tymor canolig a hwy. Mae'r rhain yn cynnwys gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd sy'n deillio o'r parth twf AI yn y gogledd creu canolfannau rhagoriaeth gydag addysg bellach, addysg uwch, diwydiant ac undebau; defnyddio ein cryfderau mewn AI i ddenu mewnfuddsoddiad; a datblygu coleg AI ar gyfer gweithwyr y sector cyhoeddus. Mae cyflawni'r cynllun AI i Gymru wedi'i angori mewn pedair colofn strategol: twf economaidd, addysgu Cymru, cyflawni teg, a rhagoriaeth ac ymddiriedaeth. Mae'r colofnau hyn wedi'u hategu gan ein hegwyddorion sylfaenol bod pob AI yng Nghymru yn foesegol, empathig, mentrus ac effeithiol.

Mae'r cynllun yn adlewyrchu ein dull Cymreig unigryw, sydd wedi'i wreiddio mewn tegwch, tryloywder a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n fframwaith byw a fydd yn datblygu gyda chyflymder newid. Byddwn yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod AI yn cael ei ddefnyddio mewn ffyrdd sy'n dryloyw, cynhwysol a diogel, gan gynnal ymddiriedaeth y cyhoedd trwy bartneriaethau cryf, goruchwyliaeth ddynol, gwaith teg ac ymrwymiad a rennir i arloesi moesegol. Gyda'n gilydd, gallwn lunio dyfodol lle mae AI yn gweithio i bawb yng Nghymru.

Rwy'n croesawu datganiad yr Ysgrifennydd Cabinet a chyhoeddi cynllun AI Llywodraeth Cymru. Mae llawer yn yr uchelgais y gallwn ni i gyd ei gefnogi: defnyddio AI i sbarduno twf economaidd, gwella gwasanaethau cyhoeddus ac ehangu cyfleoedd i bobl yma yng Nghymru. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn gywir, nid yw AI bellach yn haniaethol. Mae eisoes yn llunio sut rydym ni'n byw, gweithio a dysgu. Mae AI hefyd yn helpu clinigwyr i wneud penderfyniadau cyflymach, lleddfu beichiau gweinyddol mewn cynghorau, a gwella dysgu yn ein hysgolion. Mae'r wobr nid yn unig yn economaidd, ond mae'n darparu gwasanaethau cyhoeddus gwell. Ond os yw Cymru am elwa yn llawn ar y trawsnewidiad hwn, mae angen i ni symud y tu hwnt i egwyddorion ac i gyflawni. Mae busnesau, cyrff cyhoeddus a chymunedau'n gofyn yr un cwestiwn: ble mae Cymru yn y ras am AI?

Nid oes angen i ni ddyfalu ynghylch y gwerth y gall AI ei greu, gallwn ei weld eisoes yma yng Nghymru. Mae Grŵp Everbright, sy'n gweithredu gwestai yn y gogledd, wedi dangos sut y gall AI leihau costau, gwella gwasanaeth personol, a chreu cannoedd o swyddi. Os yw hynny'n gyflawnadwy mewn lletygarwch, dychmygwch beth allai AI ei olygu i weithgynhyrchu, manwerthu, twristiaeth, logisteg, amaethyddiaeth a'r economi sylfaenol. Mae gan Gymru fanteision naturiol—ein graddfa, ein sylfaen ymchwil a'n rhwydweithiau clòs—ond mae angen cefnogaeth glir ar fusnesau bach a chanolig i fabwysiadu AI. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa gamau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu busnesau bach a chanolig i ennill y sgiliau, yr hyder a'r seilwaith sydd eu hangen arnynt i ddilyn esiampl cwmnïau sydd eisoes yn arloesi gydag AI?

Mae hyn yn bwysig oherwydd, fel yr amlygodd tystiolaeth i'r pwyllgor ETRA, yn enwedig gan Paul Teather o AMPLYFI, mae Cymru wedi bod heb ddull cydgysylltiedig ers gormod o amser. Er bod y cynllun AI yn cael ei groesawu, mae busnesau'n dal i aros am y mapiau ffordd cyflawni sy'n sail iddo, yr amserlenni, cerrig milltir, a'r camau gweithredu pendant ar draws pob rhan o'r gadwyn gyflenwi AI. Pryd, yn fras, fyddwn ni'n gweld y rheini?

Mae'r brys yn cael ei danlinellu gan ddatblygiadau ledled y DU. Mae cyhoeddiad Llywodraeth y DU am barth twf AI sy'n gysylltiedig â datblygiad Wylfa, y disgwylir iddo greu tua 3,500 o swyddi ochr yn ochr â buddsoddiad mawr mewn sgiliau, yn dangos maint y cyfle, ac yn wir mae'n cael ei groesawu. Mae eich datganiad yn cyfeirio at ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar gyfleoedd AI, o bosibl yn cynnwys parthau twf pellach, ond a allech chi roi rhagor o fanylion am hynny, os gwelwch yn dda? A gaf i ofyn hefyd pa ymrwymiadau penodol sy'n bodoli bellach rhwng Llywodraeth Cymru a'r DU ynglŷn â pharth twf gogledd Cymru, a sut y byddwch yn sicrhau bod Cymru'n cipio gwerth llawn y swyddi a'r buddsoddiad sydd ar gael?

Nid yw buddsoddiad yn unig yn ddigon. Mae'n rhaid iddo gael ei gefnogi gan seilwaith. Mae penderfyniad Microsoft i adeiladu capasiti canolfan ddata newydd yng Nghasnewydd yn dangos y gall Cymru ddenu cwmnïau sy'n arwain y byd. Eto, mae pryderon yn parhau am gapasiti grid, oedi cynllunio a gallu seilwaith ynni i gefnogi twf cyflym y diwydiant hwn. Nawr, mae eich cynllun yn cydnabod y risgiau, ond nid yw'n esbonio'n benodol sut yr eir i'r afael â nhw. Felly, pa gamau pendant y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i gryfhau cydnerthedd y grid, cyflymu cynllunio a sicrhau nad yw uchelgeisiau AI yn cael eu cyfyngu gan seilwaith sydd eisoes dan bwysau?

Mae angen i ni hefyd edrych ar y darlun economaidd ehangach. Fel y rhybuddiodd Klaire Tanner, sylfaenydd CreuTech, ni all Cymru ddod yn hyb AI os yw perfformiad economaidd yn lleihau mewn llawer o ranbarthau. Mae ecosystem AI gref yn gofyn am gymunedau ffyniannus ledled Cymru gyfan, dyna pam rydym wedi ymrwymo i ffyniant bro ym mhob rhan o'r wlad, torri treth incwm, diddymu'r dreth stamp ar gyfer prif gartrefi, dileu ardrethi busnes i gwmnïau bach, dileu'r dreth dwristiaeth ac adfywio trefi glan môr a marchnad, oherwydd economi ddeinamig yw'r platfform ar gyfer arloesi digidol.

Felly, yn olaf, sut mae uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer AI yn cyd-fynd â'n tirwedd ddiwydiannol ehangach, yn enwedig cynhyrchu ynni a defnyddio dŵr cynaliadwy, oherwydd bod canolfannau data yn ddefnyddwyr ynni mawr ac mae llawer angen cyfeintiau sylweddol o ddŵr i'w hoeri. Felly, sut bydd y pwysau hyn yn cael eu cydbwyso â'r ymrwymiadau amgylcheddol ac anghenion diwydiannau eraill? 

Llywydd, mae gan Gymru'r dalent. Mae gennym ymchwilwyr o'r radd flaenaf, entrepreneuriaid uchelgeisiol a gweision cyhoeddus sy'n awyddus i ddefnyddio AI i ddarparu gwasanaethau gwell. Yn wir, rwy'n eiriolwr dros AI fy hun yn fy swyddfa fy hun. Ond mae Cymru eisoes yn dangos beth sy'n bosibl. Gall AI gyflymu diagnosisau'r GIG, gall gefnogi dysgu wedi'i bersonoli ac, yn bwysig yn ein cenedl ddwyieithog, gall gryfhau'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg. Mae'r potensial yn enfawr, ond nid yw'r potensial ar ei ben ei hun yn ddigon. Oherwydd heb raglen gyflawni fanwl, un sy'n nodi ein hanghenion buddsoddi, sy'n cefnogi busnesau o bob maint ac yn mynd i'r afael â rhwystrau seilwaith ac yn sicrhau y gall pob rhanbarth o Gymru gymryd rhan, rydym mewn perygl o syrthio ar ei hôl hi yn un o newidiadau economaidd pwysicaf y ganrif. Fel arall, bydd yn parhau i fod yn ddogfen addawol sy'n cyflawni ychydig ar lawr gwlad. Diolch, Llywydd.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna ac, rwy'n credu, am y croeso eang i'r adroddiad heddiw. Fel fi, rwy'n gwybod bod Sam Kurtz yn awyddus iawn bod gweithredu brys nawr o ran y gefnogaeth y gallwn ei darparu. Ond, mewn gwirionedd, nid ydym yn dechrau o sero. Mae llawer iawn o bethau'n digwydd eisoes. Felly, fel y gwelwch yn yr adroddiad, mae'n nodi bod twf sylweddol eisoes yn y sector AI yma yng Nghymru. Mae gennym ffyniant canolfannau data yn mynd ymlaen ar hyn o bryd. Rydym ni wedi clywed cyfeiriad at Microsoft. Wrth gwrs, mae Vantage Data Centers wedi cyhoeddi buddsoddiad o £12 biliwn yn y DU. Disgwylir i'r rhan fwyaf o hynny gael ei wario yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae'r rhain yn dangos yr hyder sydd gan y farchnad ganolfannau data yng Nghymru a'r hyn yr ydym yn gallu ei ddarparu yma.

Roeddwn wrth fy modd gyda'r cyhoeddiad o'r parth twf AI ar gyfer y gogledd yr wythnos diwethaf. Rwyf eisiau rhoi sicrwydd i gyd-Aelodau ein bod yn gweld yr achos dros barth AI yn y de hefyd. Mae'r rhwydwaith hwnnw rhwng Casnewydd a Phen-y-bont ar Ogwr, a hyd yn oed ymhellach i'r gorllewin, yn hollol hanfodol. Felly, rydym yn parhau â'r trafodaethau hynny, a byddaf yn dweud eu bod yn drafodaethau cadarnhaol gyda Llywodraeth y DU ar y pwynt penodol hwnnw.

Mae gan Gymru gysylltedd a phŵer, sydd, unwaith eto, yn wirioneddol hanfodol ar gyfer yr agenda hon. Felly, rydym yn cynnig mynediad uniongyrchol i uwchgrid y DU. Mae gennym ffynonellau ynni adnewyddadwy eisoes sy'n cael eu defnyddio yn y maes hwn, er enghraifft fferm wynt Pen y Cymoedd. Ac, yn amlwg, mae gennym y seilwaith hwnnw o ran agosrwydd at Lundain a'r M4, sy'n bwysig i fuddsoddwyr hefyd. Felly, rwy'n credu bod cysylltu'r gwaith pwysig rydym ni'n ei wneud ar yr agenda hon ochr yn ochr â'r agenda ynni glân yn hollol hanfodol, oherwydd mae'r canolfannau data hyn yn llwglyd iawn o safbwynt ynni.

Hefyd, yng Nghymru mae gennym y rhwydwaith a'r seilwaith hwnnw o ran prifysgolion ac ymchwil a datblygu. Felly, mae Prifysgol Caerdydd, Prifysgol Abertawe a Phrifysgol De Cymru i gyd yn cael eu cydnabod am ddeallusrwydd artiffisial eisoes. Mae gennym fynediad at ddata iechyd a gofal cymdeithasol â chaniatâd, sy'n gwneud Cymru'n lle pwysig iawn i wneud ymchwil, gyda chronfa ddata SAIL ac ati. Wrth gwrs, mae ymchwil seiberddiogelwch a lled-ddargludyddion yn digwydd yng Nghymru—unwaith eto, sectorau pwysig iawn yma, ochr yn ochr â'r arbenigedd sydd gennym mewn perthynas â'r hinsawdd ac ynni gwyrdd.

Rwy'n deall bod busnesau â chwant i ddeall beth y gall AI ei olygu iddyn nhw a sut y gallant, neu y dylent, bontio i fod yn fabwysiadwyr technolegau AI, pan nad ydynt eisoes. Ledled y DU, mae ymgyrch i ddod â chymunedau ymchwil a diwydiant ynghyd i archwilio sut y gall busnesau fabwysiadu AI ac i sbarduno cynhyrchiant, fel y bartneriaeth sydd wedi'i sefydlu rhwng Canolfan Genedlaethol Hartree ar gyfer Arloesi Digidol ac IBM. Mae Busnes Cymru yn darparu mynediad i entrepreneuriaid a busnesau i ystod eang iawn o wybodaeth, cyngor ac arweiniad diduedd i'w helpu i ddechrau a thyfu, gan gynnwys cyngor ar ecsbloetio digidol. Ac, wrth gwrs, soniais am ganolfan Hartree. Mae honno'n darparu cefnogaeth i fusnesau yma sydd eisiau canolbwyntio ar archwilio problem fusnes benodol, a chyda nhw byddant yn archwilio a oes angen i AI fod yn rhan o'r ateb hwnnw.

Mae yna hefyd rai enghreifftiau da iawn yn digwydd ledled Cymru o sut mae diwydiant yn defnyddio offer AI wrth gyflawni o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, rydym yn gwybod y gall bod yn anodd llywio drwy'r sector hwn ac AI heb gyngor arbenigol. Mae gennym ddata o adroddiad economaidd a chyllidol Cymru sy'n dangos i ba raddau y mae busnesau eisoes yn defnyddio AI, ond rydym yn gwybod bod mwy y gallwn ei wneud, a dyna pam rydym ni'n bwriadu, o fewn y chwe mis nesaf, darparu rhywfaint o gymorth ychwanegol i fusnesau o ran defnyddio AI. Nid ydym eisiau ailddyfeisio'r olwyn, felly rydym wedi bod yn gweithio'n agos, er enghraifft, gyda Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth i archwilio pa adnoddau maen nhw'n gallu eu darparu. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n manteisio ar arbenigedd lle bynnag y mae'n bodoli.

O ran parth twf y gogledd a sut y bydd yn gweithio, os dymunwch, ar hyn o bryd mae cyfnewid llythyrau yn digwydd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru sy'n nodi ychydig mwy o fanylion o ran y paramedrau ac ati. Felly, byddwn yn gallu darparu ychydig mwy o fanylion ar hynny maes o law. Ond mae hynny'n gyhoeddiad cyffrous iawn i Gymru. Rwy'n cytuno bod cyflymu cynllunio yn mynd i fod yn hollol hanfodol os yw busnesau yn mynd i allu manteisio i'r eithaf ar AI. Felly, dyna un o'r rhesymau pam y rhoddodd y Prif Weinidog economi, ynni a chynllunio at ei gilydd, oherwydd ei bod yn cydnabod pa mor bwysig yw hi i'r pethau hynny weithio gyda'i gilydd. Rydym eisoes wedi gosod y rheoliadau mewn perthynas ag awdurdodau lleol sy'n symud i adennill costau llawn ar gyfer gwasanaethau cynllunio. Rydym wedi darparu miliynau o bunnau o gyllid ychwanegol i Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer cynllunio ac rydym hefyd yn cryfhau gwasanaethau cynllunio lleol drwy ddarparu bwrsariaethau, er enghraifft. Felly, mae llawer iawn yn digwydd yn y maes cynllunio i gyflymu gwneud penderfyniadau, sy'n fy marn i gyd yn gadarnhaol iawn hefyd.

Rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd yn y maes o ran AI a'r Gymraeg yn gyffrous iawn. Felly, yn amlwg, gall AI chwarae rhan enfawr a gall technoleg chwarae rhan enfawr wrth i ni symud tuag at fwy o ddefnydd o'r Gymraeg. Felly, rydym yn gweithio mewn partneriaeth ag OpenAI i wella sut mae technolegau AI yn gweithio yn Gymraeg. Ac rydym eisoes wedi gallu rhannu adnoddau a chydrannau yr ydym ni fel Llywodraeth wedi'u hariannu. Rydym hefyd wedi cydweithio â Chanolfan Uwchgyfrifiadura Barcelona. Mae honno wedi nodi a datblygu rhai adnoddau AI amlieithog newydd, gan gynnwys y Gymraeg, a rhai peiriannau cyfieithu awtomatig. Maent ar gael am ddim ar-lein, diolch i femorandwm cyd-ddealltwriaeth rhyngom ni a Llywodraeth Catalwnia. A hefyd mae Microsoft wedi cyhoeddi ei fod yn cefnogi'r Gymraeg a Chatalaneg yn Copilot. Unwaith eto, mae hynny'n gyffrous iawn ac mae'n rhan o'n partneriaeth â Microsoft. Nawr rydym ni eisiau gweithio i archwilio sut y gallwn wella Copilot yn Gymraeg. Ac, wrth gwrs, mae Microsoft Teams hefyd wedi dechrau trawsgrifio Cymraeg a Saesneg ar yr un pryd, sy'n hanfodol i wledydd dwyieithog fel ein un ni. Felly, rwy'n credu yn y dyfodol byr iawn, rydym ni'n mynd i weld manteision enfawr AI o ran ein galluogi ni i fod y wlad wirioneddol ddwyieithog honno yr ydym yn bwriadu iddi fod.

Diolch am y datganiad heddiw, Ysgrifennydd Cabinet. Fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, mae'n dda gweld y cyhoeddiadau hyn gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig ynghylch y gydnabyddiaeth bod angen goruchwyliaeth a llywodraethu cryf. Efallai fy mod i'n mabwysiadu dull ychydig mwy gofalus o'i gymharu ag un fy nghyd-Aelod yn y Blaid Geidwadol. Rwy'n bendant yn gweld y cyfleoedd a'r pethau positif. Po fwyaf rwy'n darllen ynghylch datblygiad AI, y mwyaf agnostig rydw i'n dod, ac yn bendant mae rhai risgiau a rhwystrau y mae angen i ni eu hystyried. Byddwn hefyd yn cyfeirio'r Ysgrifennydd Cabinet at y gwaith y mae'r Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig wedi'i wneud. Mae yna nifer o bethau rwy'n credu y gallai'r Llywodraeth eu cymryd o'r adroddiad a gynhyrchwyd gennym, yn enwedig ynghylch y rhwystrau hynny i fusnesau.

Yr hyn yr wyf eisiau canolbwyntio'n arbennig arno am eiliad yw, mewn gwirionedd, y risgiau i swyddi y mae AI yn eu cyflwyno. Mae'r Gronfa Ariannol Ryngwladol wedi rhybuddio bod bron i 60 y cant o swyddi mewn economïau datblygedig yn agored i AI, gall tua hanner elwa ar integreiddio, ond ar gyfer yr hanner arall, gallai AI gyflawni tasgau a gyflawnir ar hyn o bryd gan bobl, gan ostwng y cyflogau hynny, lleihau llogi ac, mewn rhai achosion, dileu swyddi yn gyfan gwbl. Nid risgiau haniaethol yw'r rhain, maent yn bryderon gwirioneddol sy'n gofyn am gynllunio a diogelu gofalus. Felly, gyda'r cyd-destun hwnnw, a yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal dadansoddiad o'r risg y gallai AI beri i'r farchnad swyddi yng Nghymru?

Mae yna hefyd gwestiynau amgylcheddol. Rydym wedi crybwyll canolfannau data. Yn ôl yr Asiantaeth Ynni Ryngwladol, mae canolfannau data wedi'u hoptimeiddio gan AI ar fin cynyddu bedair gwaith drosodd erbyn 2030. Mae Sam wedi cyfeirio at y galw am ynni. Rhagwelir y bydd y defnydd o drydan byd-eang gan ganolfannau data yn dyblu, gan gyrraedd bron i 3 y cant o gyfanswm y defnydd o drydan yn fyd-eang. Mae adroddiad 'Senarios Ynni'r Dyfodol' y Grid Cenedlaethol yn rhybuddio y gallai canolfannau data ddod yn un o'r ffynonellau galw sy'n tyfu gyflymaf yn y DU erbyn y 2030au. Mae Aurora Energy Research wedi dod i'r casgliad, heb weithredu cydgysylltiedig, gallai prisiau ynni defnyddwyr godi 9 y cant erbyn 2040. Felly, mae pryderon difrifol a gwirioneddol ynghylch y galw a'r defnydd o ynni gan ganolfannau'n ymwneud â data AI yn benodol.

Mae'r hyn rydw i eisiau canolbwyntio arno ychydig yn wahanol i'r hyn a amlinellwyd gan Sam. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud na fydd y gostyngiadau ar gyfer canolfannau data sy'n defnyddio cynhyrchiant ynni yn golygu unrhyw gostau ychwanegol i dalwyr biliau trydan eraill, ond hefyd yn nodi bod yr arbedion hyn yn berthnasol pan fo canolfannau wedi'u lleoli yn yr Alban a gogledd Lloegr. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet egluro heddiw a fydd yr arbedion hyn hefyd yn berthnasol i barth twf gogledd Cymru a chadarnhau na fydd aelwydydd Cymru yn wynebu biliau ynni uwch o ganlyniad i'r cynnydd hwn?

Ac yna, yn olaf, Llywydd, mae pryderon cynyddol am fodolaeth swigen AI. Mae Banc Lloegr wedi rhybuddio ynghylch y perygl y bydd y swigen honno yn byrstio. Felly, os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn ag adeiladu cydnerthedd, mae'n rhaid iddi ddangos sut y bydd Cymru'n cael ei hamddiffyn rhag siociau o'r fath. Er ein bod yn croesawu arloesedd, mae'n rhaid i ni hefyd fynnu rhywfaint o realaeth yma. Gall AI ddod â manteision, ond dim ond os ydym yn buddsoddi mewn sgiliau, wynebu rhai o'r anghydraddoldebau hynny sy'n cael eu cyflwyno gan AI, rheoli'r effeithiau amgylcheddol hynny a gwarchod rhag y risgiau economaidd hynny. Felly, byddwn yn croesawu clywed beth yw meddyliau'r Ysgrifennydd Cabinet ynghylch hynna.

Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna, ac rwy'n gobeithio eich bod wedi clywed yn fy natganiad, ac wedi gweld hefyd yn y cynllun, ein bod yn canolbwyntio'n llwyr ar fanteisio i'r eithaf ar AI, ond gwneud hynny mewn ffordd sy'n foesegol ac yn deg. Rwy'n credu bod llywodraethu a goruchwylio yn hollol hanfodol, fel yr ydym newydd glywed. Dyna un o'r rhesymau pam wnaethom ni sefydlu'r swyddfa ar gyfer AI o fewn Llywodraeth Cymru. Mae hynny'n cryfhau'n wirioneddol ein gallu o ran polisi a chyflawni, hwyluso llunio polisïau gwybodus, ond yn sicrhau'n llwyr fod ein penderfyniadau'n cael eu gwneud o fewn y cyd-destun hwnnw o uniondeb a thegwch. Ac rydym hefyd wedi sefydlu'r grŵp cynghori AI, y cyfeiriais ato—unwaith eto, arbenigwyr o'r byd academaidd, diwydiant a'r sector cyhoeddus yn dod at ei gilydd. Ac, unwaith eto, mae gan eu holl drafodaethau, yn ddi-feth, y pwynt hwnnw ynghylch pwysigrwydd llywodraethu, goruchwyliaeth, diogelwch, tryloywder ac ati yn ganolog iddynt.

Mae gennym y safon gwasanaeth digidol i Gymru. Rwy'n credu bod hynny a Bwrdd Safonau Digidol a Data Cymru yn bwysig iawn o ran diffinio sut mae da yn edrych o safbwynt llywodraethu a goruchwylio. Ac mae hynny'n ymwneud â dylunio a darparu gwasanaethau effeithlon, cost-effeithiol, sy'n canolbwyntio ar y defnyddiwr, ond, unwaith eto, gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n deg a thryloyw ac ati.

Rydym yn awyddus iawn i barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar hyn hefyd. Rydym yn gwybod bod hon yn her a rennir i ni, nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws y DU a hyd yn oed ymhellach y tu hwnt hefyd, a dyna un o'r rhesymau pam roeddwn mor falch fy mod wedi gallu mynychu'r grŵp, y Gynghrair Technoleg sy'n Tarfu ac sy'n Dod i'r Amlwg. Mae hynny'n dod â phobl ynghyd o mor bell i ffwrdd â Brasil, Gogledd America, ledled Ewrop a thu hwnt, i gyd i ystyried y ffyrdd y gallwn ymdopi â'r heriau y mae AI yn eu cyflwyno i ni ar hyn o bryd. Ac, eto, wrth wraidd y trafodaethau rhyngwladol hynny oedd pwysigrwydd diogelwch, tryloywder a thegwch. Rwy'n falch iawn ein bod ni i gyd yn mynd i'r afael â phethau gydag ymagwedd debyg.

Ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, mae gennym y grŵp cynghori iechyd a gofal cymdeithasol AI. Mae hwnnw'n bodoli i gyflawni'r rôl hanfodol honno wrth gynghori ar ddefnydd diogel a chyfrifol o AI mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol, ac eto, wrth gwrs, mae ein dull cyfan yn ymwneud â'r dull partneriaeth gymdeithasol a'i foeseg. Mae cyngor partneriaeth y gweithlu eisoes wedi datblygu rhai canllawiau pwysig ar y defnydd moesegol a chyfrifol o AI mewn gweithleoedd sector cyhoeddus. Mae hynny i gyd yn hollol hanfodol i'r hyn rydym ni eisiau ei gyflawni.

Rydym yn deall pryderon, unwaith eto, am y risg i swyddi, a dyna pam mae rôl cyngor partneriaeth y gweithlu wedi bod mor bwysig o ran sicrhau ein bod yn cynnwys y gweithlu wrth i ni fabwysiadu AI. Fel yr wyf yn ceisio ei nodi hefyd yn fy natganiad, nid yw hyn yn ymwneud â disodli swyddi o reidrwydd. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â rhyddhau pobl i wneud eu gwaith mewn ffordd wahanol. Rwy'n deall, fodd bynnag, fod risgiau i gategorïau penodol o swyddi yn fyd-eang.

Yn yr un modd, fodd bynnag, mae yna gyfleoedd yma hefyd. Rwy'n ymwybodol o rywfaint o ymchwil a gomisiynwyd gan yr Adran Gwyddoniaeth, Arloesi a Thechnoleg sy'n dangos y bydd tua 10 miliwn o weithwyr mewn rolau lle mae AI yn rhan o'u rôl, a bydd 3.9 miliwn o rolau eraill mewn gwirionedd yn uniongyrchol mewn AI. Mewn gwirionedd, mae hyn yn rhoi cyfle i greu nifer fawr o rolau hefyd, a dyna pam y bydd y parthau buddsoddi mor bwysig.

Mae'r pwyntiau am ynni, unwaith eto, wedi'u gwneud yn dda iawn. Yn yr amcanestyniad presennol, rydym yn disgwyl y bydd ein defnydd o drydan yng Nghymru yn treblu erbyn 2050. Tybed, mewn gwirionedd, a oes angen i ni ailasesu hynny pan fyddwn yn meddwl am ganolfannau data a rôl gynyddol AI, a gallem weld ffigurau'n symud cyn hynny, a dyna pam rydw i mor falch ein bod yn gwneud cymaint yn y maes ynni adnewyddadwy a glân—mae'r cyhoeddiad am Wylfa mewn gwirionedd, yn newyddion cadarnhaol iawn—ond hefyd edrych tuag at wynt ar y môr ac ati. Mae gennym lawer iawn o haearn yn y tân o ran ynni adnewyddadwy, ac mae'n fater o allu cadw i fyny. Wrth gwrs, mae technoleg bob amser yn newid o ran yr adweithydd modiwlaidd datblygedig bach ym maes niwclear hefyd. Mae datblygiadau sylweddol yn cael eu gwneud yn y maes hwnnw hefyd. Ond mae'n bryder bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod ein huchelgeisiau ar gyfer AI a'r defnydd o AI a'r math o economi ddiwydiannol fodern yr ydym eisiau ei gweld yn cyd-fynd â'r ddarpariaeth o ynni glân a gwyrdd hefyd.

Rwy'n croesawu'r datganiad. Mae AI yn dod, p'un a yw pobl eisiau hynny neu beidio, ac mae eisoes wedi dechrau. Rwy'n croesawu'r cynllun AI i Gymru, cynllun beiddgar a blaengar sy'n nodi sut y byddwn yn defnyddio pŵer trawsnewidiol deallusrwydd artiffisial i ysgogi twf economaidd, gwella gwasanaethau cyhoeddus ac arfogi pobl ledled Cymru â'r sgiliau i ffynnu mewn dyfodol wedi'i lunio gan AI.

Fel gyda'r chwyldro diwydiannol blaenorol, gwyddom y bydd yn tarfu, yn newid swyddi, yn dadsgilio rhai swyddi a chreu swyddi newydd. Bydd hefyd yn gwella cynhyrchiant yn aruthrol. Rhaid i addewid AI gyfateb ag ymrwymiad i'w ddefnydd cyfrifol. Nid yw cydraddoldeb, ymddiriedaeth a diogelwch yn ddewisol; maen nhw'n sylfaenol.

Mae bod y cyntaf, fel y gwyddom, yn llawer llai pwysig na bod y gorau. Roedd WordStar, y prosesydd geiriau, Lotus 123 a thaenlenni eraill, a Nokia ar gyfer ffonau symudol yn arweinwyr sector cynnar. Maent wedi cael eu disodli gan Word, Excel a'r iPhone.

Rwy'n credu mai'r prif sbardun ar gyfer AI yng Nghymru yw ymchwil prifysgol. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi adrannau prifysgol i arloesi mewn AI a throi'r arloesedd hwnnw'n dwf economaidd i Gymru?

Mae hwnna'n gwestiwn pwysig iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr, mewn gwirionedd, nad yw'n ymwneud â bod y cyntaf, mae'n ymwneud â bod y gorau. Wrth fod y gorau, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar eraill ledled y byd sy'n ymdopi â heriau AI, ond hefyd yn gweld ble mae'r cyfleoedd. Rydym ni'n gwneud hynny trwy'r grŵp rhyngwladol y soniais amdano, er enghraifft.

Rwy'n teimlo'n llawn cyffro oherwydd yr wythnos nesaf yw Wythnos Dechnoleg Cymru. Mae hwn yn gyfle pwysig iawn i roi Cymru ar y map o ran ein hymagwedd tuag at dechnoleg. Mae'n gyfle i ddod â phrifysgolion, ond hefyd busnesau at ei gilydd. Rwy'n credu bod y cydweithrediad hwnnw'n mynd i fod yn hollol allweddol o ran sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar AI. Byddwn yn edrych ar y strwythurau presennol sydd eisoes yno i alluogi a chaniatáu'r cydweithrediad hwnnw.

Rydym ni'n gwybod bod gennym syniadau gwych yma yng Nghymru. Yn sicr, mae gennym y sgiliau, ac mae hynny'n rhywbeth, unwaith eto, yr ydym yn ceisio sicrhau ein bod yn parhau i ddatblygu trwy ein dull AI o fewn addysg—unwaith eto, gan arfogi'r genhedlaeth nesaf i sicrhau eu bod yn gallu gwneud y mwyaf o'u mynediad i'r swyddi newydd a chyffrous hyn hefyd.

Ond bydd Wythnos Dechnoleg Cymru yn ein rhoi ar y map, ac yna, os oes angen i ni ailbwysleisio'r pwynt, mae gennym uwchgynhadledd fuddsoddi'r Prif Weinidog, sydd, unwaith eto, yn gyffrous iawn, ar ddiwedd y mis a dechrau'r mis nesaf. Bydd y rhain yn gyfleoedd eto i edrych ar AI, oherwydd mae ffocws penodol yno ar ddigidol a thechnoleg hefyd—felly, dod â rhai o'r meddyliau mwyaf yn y byd, rhai o'r buddsoddwyr mwyaf, i gyd at ei gilydd i edrych ar yr hyn y gallwn ei gynnig yma yng Nghymru.

Yn olaf, John Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Cabinet, mae Cyngor Dinas Casnewydd a'i arweinydd, Dimitri Batrouni, yn hyrwyddwyr ar gyfer deallusrwydd artiffisial yng Nghymru o ran yr uchelgeisiau ar gyfer parth twf deallusrwydd artiffisial yn y de-ddwyrain, ac o ran sicrhau mynediad at wasanaethau cyhoeddus. O ran yr olaf, mae'r awdurdod wedi bwrw ymlaen ag awtomeiddio taliadau budd-daliadau tai llety dros dro, gan gyflymu amseroedd prosesu a sicrhau canlyniadau cyflymach a gwell i breswylwyr. A nawr mae'r awdurdod yn archwilio WhatsApp i ymgysylltu â thrigolion 24/7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd i sicrhau bod ymrwymiad yr awdurdod lleol i ddeallusrwydd artiffisial yn chwarae rhan lawn wrth wireddu potensial deallusrwydd artiffisial Cymru ar gyfer datblygu economaidd a darparu gwasanaethau cyhoeddus? 

Rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau hynny, ac mae llawer iawn yn digwydd yng Nghasnewydd ym maes deallusrwydd artiffisial, a digidol a thechnoleg yn ehangach. Mae'n lle cyffrous iawn i fod, rwy'n credu, yn y maes penodol hwn. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth agos iawn â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a phrif swyddog digidol llywodraeth leol i ysgogi trawsnewid digidol ac ymwreiddio deallusrwydd artiffisial yn gyfrifol ar draws llywodraeth leol. Rydyn ni newydd glywed rhai enghreifftiau da iawn o'r ffordd y mae Casnewydd yn defnyddio deallusrwydd artiffisial a thechnoleg i wella profiad dinasyddion sy'n byw yn lleol.

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Talbot hefyd wedi bod yn rhoi enghreifftiau da iawn i ni. Yn ddiweddar, fe wnaethon nhw ennill gwobr y Gymdeithas Rhagoriaeth mewn Gwasanaeth Cyhoeddus am y ffordd maen nhw wedi trawsnewid eu gwasanaeth gofal cymdeithasol i oedolion trwy ddefnyddio deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol i symleiddio tasgau gweinyddol ac i gefnogi'r broses o wneud penderfyniadau. Rwy'n gwybod bod pob awdurdod lleol yn awyddus iawn i rannu gyda'i gilydd y gwaith gwych maen nhw'n ei wneud i wella gwasanaethau cyhoeddus drwy ddefnyddio deallusrwydd artiffisial.

Fel rhan o gronfa deallusrwydd artiffisial y sector cyhoeddus, mae cyllid wedi'i ddyrannu i ddatblygu canllawiau i awdurdodau lleol ar fabwysiadu deallusrwydd artiffisial mewn ffordd gyfrifol ac effeithiol, i'w helpu i ddefnyddio potensial trawsnewidiol deallusrwydd artiffisial yn lleol hefyd. Rydyn ni'n rhoi grant blynyddol o dros £2 filiwn i CLlLC i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r agendâu gwella a digidol ym maes llywodraeth leol. Mae'r cynllun ar gyfer gwario'r cyllid hwnnw yn cynnwys gwaith darganfod sy'n ymwneud â chanolfannau data deallusrwydd artiffisial, yn ogystal â threialu deallusrwydd artiffisial ymhellach ym maes gofal cymdeithasol.

Felly, mae yna rai pethau cyffrous iawn yn digwydd ym maes llywodraeth leol, ac rydyn ni wedi cael rhai enghreifftiau gwych yn y fan yna o Gasnewydd, sy'n fwrlwm gwirioneddol o gyffro ynghylch deallusrwydd artiffisial ar hyn o bryd.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Yr eitem nesaf felly fydd y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai ar dai fforddiadwy. A'r Ysgrifennydd Cabinet i wneud y datganiad yma—Jayne Bryant. 

Diolch, Llywydd. Gydag ychydig llai na chwe mis ar ôl o dymor y Senedd hon, a blwyddyn ers i mi ymgymryd â'm rôl fel yr Ysgrifennydd Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, hoffwn fyfyrio ar y cyflawniadau enfawr a'r cynnydd parhaus i ddarparu mwy o gartrefi yng Nghymru. Ond rwyf eisiau dechrau drwy ddweud 'diolch': diolch i bawb sy'n gysylltiedig â chyflawni ein huchelgais o greu mwy o gartrefi i bobl Cymru—awdurdodau lleol, cymdeithasau tai, adeiladwyr tai o bob maint a phartneriaid cymunedol. Diolch am eich ymroddiad, eich partneriaeth ac am eich arloesedd.

Mae tai wedi parhau i fod yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth hon, oherwydd mae Cymru decach, iachach, mwy llewyrchus yn dechrau gartref. Mae cael cartref yn ymwneud â llawer mwy na brics a morter. Mae'n ymwneud â sefydlogrwydd, diogelwch ac urddas. Mae'n ymwneud â gwybod y gall eich plant dyfu i fyny yn ddiogel, yn gynnes ac fel rhan o gymuned ofalgar. Dyna pam rydyn ni'n benderfynol o ddarparu mwy o gartrefi i bobl Cymru.

Yr wythnos diwethaf, fe wnaethon ni gyhoeddi ein hystadegau diweddaraf ar dai fforddiadwy. Er mwyn gwella amseroldeb data, mae gwybodaeth rheoli wedi'i chynnwys yn y datganiad ystadegol, i ategu ystadegau swyddogol achrededig presennol. Mae cyhoeddi'r wybodaeth hon yn dod â Chymru yn unol â phob un o wledydd eraill y DU ac mae'n ein galluogi i fod mor dryloyw â phosibl o ran darparu ffynhonnell ar gyfer unrhyw ddatganiadau cyflawni a wneir gennym cyn diwedd tymor y Senedd.

Pan wnaethon ni osod ein targed o 20,000 o gartrefi carbon isel ychwanegol i'w rhentu yn y sector cymdeithasol yn ystod tymor y Senedd hon, roedden ni'n gwybod ei fod yn uchelgeisiol, ond roedden ni hefyd yn gwybod pa mor bwysig ydoedd. Dyna pam y gwnaethon ni gefnogi ein hymrwymiad gyda dros £2 biliwn o fuddsoddiad, y buddsoddiad mwyaf erioed mewn tai cymdeithasol yng Nghymru. Mae'r data a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos bod buddsoddiad yn sicrhau canlyniadau. Mae'n adrodd stori o gyflawniad rhyfeddol. Yn 2024-25, cafodd 3,643 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol eu cwblhau ledled Cymru, cynnydd o 12 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol, a'r cyfanswm uchaf ers dechrau cadw cofnodion yn 2007. Erbyn mis Mai 2026, rhagwelir y byddwn ni wedi darparu 18,652 o gartrefi carbon isel i'w rhentu yn y sector cymdeithasol, a disgwylir i'r llif a sefydlwyd gennym ddarparu 1,652 o unedau eraill erbyn diwedd 2026, gan ddod â'r cyfanswm hwnnw i fyny i 20,304. Mae hynny'n cynrychioli'r cyflenwad parhaus uchaf o dai cymdeithasol yng Nghymru ers bron i ddau ddegawd, ac mae'r llif y tu hwnt i 2026 yn parhau i fod yn gryf. Nid ystadegau yn unig yw'r rhain, maen nhw'n fywydau sydd wedi'u newid: nyrs sy'n gallu byw o'r diwedd ger yr ysbyty lle mae hi'n gweithio; mam sy'n gallu rhoi ei phlant i'r gwely mewn cartref y mae hi'n galllu ei fforddio; a chwpl hŷn sy'n gallu aros yn y gymuned maen nhw wedi'i galw'n gartref trwy gydol eu hoes.

Rydyn ni wedi parhau i adeiladu trwy her, oherwydd rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig yw cartref da. Mae cartref da yn magu hyder, yn cefnogi iechyd gwell, ac yn rhoi sylfaen i bob plentyn allu ffynnu. Ac fe wnaethon ni gyflawni hyn wrth wynebu heriau byd-eang digynsail na allai unrhyw Lywodraeth fod wedi'u rhagweld. Roedden ni'n dod allan o bandemig a oedd wedi cau safleoedd adeiladu am fisoedd, saethodd chwyddiant i fyny i lefelau nad oedden ni wedi'u gweld mewn cenhedlaeth, cynyddodd costau ynni a deunyddiau yn syfrdanol, ac arweiniodd prinder llafur a chadwyni cyflenwi yn gysylltiedig â Brexit at oedi. Nid mân drafferthion oedd y rhain, roedden nhw'n amhariadau sylfaenol a effeithiodd ar adeiladu ar draws y Deyrnas Unedig gyfan.

Ac mae'r hyn rydyn ni'n ei gyflawni yn ymestyn y tu hwnt i fwy o gartrefi. Bydd ein Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) yn trawsnewid y ffordd rydyn ni'n cefnogi pobl sy'n wynebu digartrefedd, gan drin pob person gyda'r urddas a'r tosturi mae'n ei haeddu. Gan symud i ffwrdd o systemau sy'n gofyn i bobl brofi eu bod yn deilwng o gael help, yn hytrach rydyn ni wedi croesawu atal, gan gydnabod bod unrhyw un yn gallu wynebu anawsterau tai, a, phan fyddan nhw, byddwn ni yno pan fydd ei angen arnyn nhw fwyaf. Bydd cynghorau yn camu i mewn yn gynt ac yn gwneud mwy i helpu. Bydd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn gweithio gyda'i gilydd. Bydd amddiffyniadau ychwanegol hefyd i grwpiau agored i niwed fel pobl sy'n gadael gofal i sicrhau eu bod yn osgoi digartrefedd ac yn dod o hyd i gartrefi sefydlog, hirdymor.

Ers mis Awst 2023, rydyn ni wedi helpu mwy na 18,500 o bobl i symud o lety dros dro i gartrefi parhaol. Mae hynny'n filoedd o ddechreuadau newydd, miloedd o gyfleoedd i ailadeiladu a ffynnu. Ac i'r rhai sydd angen llety dros dro, rydyn ni'n sicrhau ei fod mor agos at adref â phosibl, gyda 73 y cant o deuluoedd â phlant yn cael eu lleoli mewn cartrefi traddodiadol yn y sector cymdeithasol neu breifat. O gymharu â 2024, rydyn ni wedi lleihau'r defnydd o westai a llety gwely a brecwast 6 y cant ac, yn hollbwysig, rydyn ni wedi gweld gostyngiad o 9 y cant yn nifer y plant mewn llety dros dro. Mae pob plentyn yn haeddu sefydlogrwydd, ac rydyn ni'n gweithio i'w gyflawni, gan ymdrin â malltod tlodi plant.

Ym mis Hydref yn unig, fe wnaethon ni roi hwb o £55 miliwn i'n rhaglen gyfalaf llety trosiannol, gan ddod â'r gyllideb eleni i £155 miliwn, gan ddarparu tai mwy hirdymor o ansawdd da yn gyflym i bobl sydd angen tai.

Rydyn ni hefyd yn parhau i wneud cynnydd da wrth ymateb i argymhellion y tasglu tai fforddiadwy. Rwyf wedi gwneud cynnydd cynhyrchiol iawn gyda'r awdurdodau lleol ar arweinyddiaeth leol a rheoli prosiectau datblygiadau mawr, yn enwedig pan fyddan nhw'n wynebu risg o oedi, a chyda byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill ar y tir sydd ar gael. Ar ben hynny, rwyf wedi gwneud cyhoeddiadau diweddar o ran prynu safleoedd tir ar gyfer tai yn Cosmeston a Phorthcawl.

Yn ogystal, mae'r cymorth rydyn ni'n ei roi ar gyfer tai preifat fforddiadwy yn rhan bwysig o'n pecyn cymorth tai i ddarparu cartrefi hanfodol yng Nghymru. Er bod Llywodraeth flaenorol y DU wedi dod â Cymorth i Brynu i ben yn Lloegr ym mis Mawrth 2023, rydyn ni wedi rhoi £57 miliwn ychwanegol i ymestyn ein cynllun Cymorth i Brynu—Cymru, sydd wedi helpu bron i 15,000 o bobl i brynu cartref newydd, dros ei oes. Ers mis Ebrill 2022, mae 85 y cant o brynwyr Cymorth i Brynu—Cymru wedi bod yn brynwyr tro cyntaf. Ac ni ddylem anghofio am y miloedd yn rhagor o gartrefi rydyn ni wedi'u cefnogi drwy gynlluniau fel Cymorth Prynu—Cymru a'r grant cartrefi gwag, sydd hefyd yn cyflawni yn erbyn anghenion tai Cymru.

Rwyf hefyd yn cydnabod pwysigrwydd adeiladu sector adeiladu tai BBaCh cryf, a byddwn ni'n parhau i ddarparu amrywiaeth o gymorth ariannol drwy Fanc Datblygu Cymru. Mae hyn yn gyflawni. Dyma'r hyn sy'n digwydd pan fo'r Llywodraeth a'r sector yn gweithio gyda'i gilydd gyda diben cyffredin a phenderfyniad diysgog. Byddaf yn parhau i weithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet a'r sector i wneud popeth o fewn ein gallu i ddarparu mwy o gartrefi i Gymru, nid oherwydd bod gennym ni darged neu bolisi, ond oherwydd bod yna stori ddynol. Y straeon hyn yw'r rheswm pam mae cyflawni'n bwysig. Nid cyflawni er ei fwyn ei hun, ond cyflawni sy'n trawsnewid bywydau, yn cryfhau cymunedau, ac yn adeiladu'r Gymru rydyn ni i gyd eisiau ei gweld. Diolch.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw. Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn gwbl rhagweladwy y byddai Llywodraeth Cymru yn methu eu targedau tai fforddiadwy. Ers ymgymryd â'r dasg o gysgodi eich briff, rwyf wedi cwrdd ac wedi siarad â llawer o sefydliadau yn y diwydiant ac mae pob un ohonyn nhw'n dweud yr un peth: mae Llywodraeth Cymru wedi methu oherwydd mae wedi methu deall y rhwystrau sy'n bodoli yn y sector adeiladu tai.

Er eich bod chi wedi bod yn y Llywodraeth mewn un ffordd neu'r llall ers dros 25 mlynedd, does gennych chi ddim strategaeth tai gyffredinol, a does gennych chi ddim strategaeth ar gyfer cynyddu'r niferoedd yn y proffesiwn adeiladu tai. Mae hyn i gyd yn golygu bod gennych chi nodau polisi anghyson, sy'n cynyddu'n sylweddol y risg o ddatblygu i weithredwyr ac yn cynyddu'n sylweddol y risg o senario lle nad yw set sgiliau'r gweithlu yn ddigonol i fodloni'r gofynion rydych chi'n eu gwneud.

Yn y pen draw, y gwir amdani yw, does gennych chi ddim amddiffyniad rhag y diffyg llwyr hwn o ran strategaeth a chynllunio. Rydych chi'n gwbl ymwybodol ohono. Mae Archwilio Cymru wedi beirniadu'r Llywodraeth am y ffaith nad oes gennych chi strategaeth ffurfiol, hirdymor ar gyfer tai fforddiadwy, ac mae wedi tynnu sylw at ddiffyg dulliau cydlynol, cyfunol o ymdrin â chyfyngiadau capasiti mewn gwasanaethau cynllunio lleol. Felly, gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd Cabinet, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried o'r diwedd gynhyrchu strategaeth ar gyfer adeiladu tai fforddiadwy sy'n cydnabod cyfyngiadau adeiladu yng Nghymru? Rwy'n credu y byddai'r diwydiant, ac yn sicr sectorau eraill o'r Llywodraeth, yn gwerthfawrogi cynllun o'r fath, ac rwy'n siŵr na fyddai eich ymdrechion yn ofer.

Fel y crybwyllwyd, Ysgrifennydd Cabinet, mae chwyddiant ar draws y gadwyn gyflenwi, y tu allan i reolaeth y DU, wedi cynyddu'n sylweddol y costau o gyflawni'r ymrwymiad o 20,000 o gartrefi. Fodd bynnag, ers i chi wneud y rhagolygon cychwynnol yn 2019, dydych chi ddim wedi gwneud unrhyw ailasesiadau ychwanegol ynghylch yr hyn y gellir ei gyflawni, ac mae hyn wedi golygu eich bod chi wedi gorfod dibynnu fwyfwy ar adnewyddu adeiladau presennol yn hytrach nag adeiladu cartrefi newydd sbon, carbon isel i helpu i gyrraedd y targed. Mae hefyd wedi golygu nad ydych chi wedi bod yn ddigon hyblyg wrth ymateb i'r amgylchiadau sy'n newid. Mae Archwilio Cymru, yn eu hadroddiad yn 2024, yn nodi nad oes ymrwymiad cadarn na chynllun cyllido ar waith y tu hwnt i'r targed pum mlynedd presennol.

Mae Sefydliad Tai Siartredig Cymru wedi rhybuddio bod eich cyllideb derfynol ar gyfer 2025-26 yn llawer llai na'r hyn sydd ei angen i gyrraedd y targed o 20,000. O ystyried bod eich cyd-Aelodau yn San Steffan yn gwneud popeth o fewn eu gallu i ddryllio ein heconomi ac, ar hyn o bryd, mae 1,000 o swyddi—[Torri ar draws.]—yn cael eu colli bob dydd yn y DU, gyda diweithdra yn saethu i fyny i 5 y cant, does dim amheuaeth, erbyn i'r Llywodraeth Lafur hon orffen cosbi'r gweithlu, pobl y wlad hon, bydd yr angen am dai fforddiadwy yng Nghymru yn llawer uwch. Mae'n annhebygol y bydd capasiti yn y cyllid grant bloc i gefnogi'r gwaith o adeiladu nifer y tai fforddiadwy y bydd eu hangen yn y dyfodol. Sut ydych chi, felly, yn rhagweld y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu adeiladu tai fforddiadwy yn y dyfodol?

Fel y gallwch chi werthfawrogi yn ddiau, rwy'n credu bod hwn yn gwestiwn perthnasol ac amserol iawn, Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd un o'r pryderon gofidus yw eich bod chi'n cyflwyno deddfwriaeth newydd, yn y Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru), sy'n gweithredu ar y rhagdybiaeth o gynyddu tai fforddiadwy yng Nghymru. Felly, os daw'r ddeddfwriaeth hon i rym, bydd yn cynyddu nifer y bobl y mae'n rhaid i awdurdodau lleol ddarparu cartrefi ar eu cyfer. Felly, heb lwybr a strategaeth ariannu clir, byddwch chi'n creu polisi hunanddinistriol arall a fydd, yn ddiau, yn achosi mwy o broblemau nag y mae'n eu datrys. 

Yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi wedi tynnu sylw at oedi ar bob cam o'r broses gynllunio yng Nghymru, o weithgarwch cyn ymgeisio a cheisiadau cynllunio gwirioneddol, i hyd yn oed amodau rhyddhau, ac mae hyn wedi cael effaith sylweddol o ran cyrraedd y targedau tai fforddiadwy. Maen nhw'n credu, fel y mae llawer ohonon ni'n ei wneud, bod yr oedi yn cael ei achosi'n bennaf oherwydd bod adrannau cynllunio ac ymgynghoreion statudol, yn enwedig problemau gyda chyrff cymeradwyo systemau draenio cynaliadwy, yn brin o adnoddau, ac nid yw'n syndod bod hyn yn dod o ddiffyg cyllid. Mae hyn yn agwedd hanfodol ar gynyddu pa mor gyflym y gall tai fforddiadwy gael eu hadeiladu. Ar ben hynny, mae'r tasglu tai fforddiadwy wedi nodi bod symleiddio'r broses gynllunio trwy safoni cytundebau a gwella cysondeb yng nghytundebau adran 106. Felly, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud, neu ydych chi'n mynd i'w wneud, o ran y cyllid, yr hyfforddiant a'r adnoddau sydd eu hangen er mwyn i'r broses gynllunio allu cynyddu capasiti a symleiddio cytundebau adran 106? Diolch.

Wel, diolch, Joel. Mae'n drueni na wnaethoch chi ei gydnabod yn eich araith, ond mae hon yn lefel gyflawni y dylen ni fod yn wirioneddol falch ohoni. Mae'n cynrychioli'r cyflenwad parhaus uchaf o dai cymdeithasol yng Nghymru ers bron i ddau ddegawd. Mae hynny'n arwyddocaol. Nid dim ond fi sy'n sefyll yma yn dweud hynny. Mae'n ymwneud â'r ymdrech sydd wedi'i gwneud ar draws y sector. Rwy'n falch iawn o'r ymdrech honno sydd wedi'i gwneud i gael y lefel barhaus hon o gyflawni rydyn ni wedi'i gweld, y lefel uchaf erioed, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylech chi wir ei gydnabod. Gadewch i ni fod yn glir, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi'i gwneud hi'n anoddach byth i ni gyflawni hyn, gyda'r holl bethau wnaethon nhw eu rhoi yn wyneb hynny, felly rydyn ni wedi cyflawni er gwaethaf hynny. Rwy'n credu bod hynny'n glod gwirioneddol i'r sector ac i'r Llywodraeth hon, sy'n awyddus i ysgogi’r cyflawniad hwnnw, ac rwy'n credu bod y targed wedi gwneud ei waith trwy ysgogi'r cyflawniad hwnnw.

O ran y tasglu tai fforddiadwy, rydyn ni'n gwneud cynnydd da wrth ymateb i'r argymhellion, yn enwedig ar bethau fel nodi tir cyhoeddus, darparu adnoddau ar gyfer y system gynllunio, cynlluniau olrhain a chymorth sgiliau. Ac fel enghraifft o ymateb i'r argymhellion, mae £9 miliwn yn cael ei fuddsoddi mewn gwasanaethau sy'n cael eu darparu gan Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyfarwyddiaeth gynllunio Llywodraeth Cymru. Disgwylir i reoliadau ffioedd cynllunio newydd ddod i rym ar ddiwedd y flwyddyn, a bydd hynny'n ein helpu ni i gynhyrchu refeniw pellach a fydd yn cael ei ailfuddsoddi yn y gwasanaethau cynllunio. Unwaith eto, rwyf wedi gwneud cynnydd cynhyrchiol iawn trwy awdurdodau lleol ar arweinyddiaeth leol a rheoli prosiectau, fel y dywedais yn fy natganiad, a chyda'r byrddau iechyd, ar y tir sydd ar gael. Fe wnes i grybwyll y ddau gyhoeddiad diweddar hynny, sydd yn eich rhanbarth chi, yn Cosmeston a Phorthcawl hefyd.

O ran yr eiddo rydyn ni wedi'u cynnwys, rydyn ni wedi bod yn glir o'r dechrau am y rôl bwysig y mae caffaeliadau yn ei chwarae, ac y mae eiddo presennol yn ei chwarae, wrth ddarparu tai ar gyfer y rhai sydd fwyaf mewn angen. Fe wnaeth y tasglu tai fforddiadwy annibynnol ailddatgan y sefyllfa hon, a heb fuddsoddi yn yr eiddo hynny i sicrhau eu bod yn cael eu defnyddio eto, gallen nhw fod wedi cael eu gwerthu a'u colli'n gyfan gwbl o'r stoc tai cymdeithasol. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i ni ei gofio yw bod y tai hynny'n chwarae rôl bwysig, a'u bod nhw'n gartrefi i bobl, nid eiddo gwag mwyach.

Mae'r cynnydd o 12 y cant a rhai o'r ystadegau eraill yn lled gadarnhaol, ond mae'n rhaid ychwanegu'r tri gair, 'ar yr wyneb'. Hyd yma, ychydig dros 13,000 o'r targed o 20,000 sydd wedi cael eu darparu, a hwnna ydy'r unig ffigwr sydd yn cyfrif. Hwnnw ydy'r ffigur pwysig. 'Efallai y bydd yn digwydd' ydy'r gweddill. Felly, gadewch inni beidio troi'r datganiad yma yn ddathliad.

Mae gennym ni argyfwng tai yng Nghymru ac mae'r argyfwng yn dyfnhau. Pan edrychwn ni'n ddyfnach ar y darlun cyfan, mae hi'n hollol amlwg fod realiti pobl Cymru yn mynd yn gwbl groes i'r naratif optimistaidd rydyn ni'n ei glywed gan y Llywodraeth heddiw. Mae un o bob 14 aelwyd yn aros am dŷ cymdeithasol, ac efo'r gyfradd bresennol byddai'n cymryd 35 mlynedd i wireddu'r galw. Mae miloedd ar restrau aros, miloedd mewn llety dros dro, 3,000 o blant yn cyrraedd adref o'r ysgol heno i lety hollol anaddas—dim lle i goginio, i olchi dillad, i wneud gwaith cartref. Ac felly mae o'n taro yn reit chwithig bod yna ymgais i ddathlu heddiw, tra bod yr argyfwng yna yn rhan o realiti bywyd bob dydd cynifer o bobl. Ac, mewn gwirionedd, dathlu tanberfformiad sydd yn digwydd efo'r datganiad yma. Ydych chi, Weinidog, yn cytuno efo fi nad dangos tanberfformiad ydy'r peth pwysig i'w wneud efo defnyddio data? Dylai data agored a thryloyw fod yn ymwneud â sut rydyn ni'n gwella perfformiad, ac mi ddylai fo helpu i ddatblygu polisi ac addasu cyflawni i wneud gwahaniaeth i fywydau pobl.

Mae Cymru yn wynebu argyfwng tai sy'n achosi dioddefaint gwirioneddol i bobl yng Nghymru, a does dim ots faint ydych chi'n chwarae efo ystadegau a diffiniadau, dyna ydy'r sefyllfa, ac mae yna dystiolaeth ar gyfer hynny ym mhob rhan o'r sector tai. Os ydyn ni am fynd i'r afael â'r argyfwng tai yn ymarferol, mae angen data gwell er mwyn i Gymru lywio polisi a chyflawni yn fwy effeithiol.

Dwi'n meddwl bod yna gyfle ar gyfer gwneud hyn efo'r Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru)—cyfle ar gyfer sefydlu trefn am well data. Felly, dwi'n gobeithio bydd modd gwella'r ddeddfwriaeth i'r perwyl hynny. Dwi'n bryderus y bydd Rhan 2 o ddeddfwriaeth ddrafft y Bil digartrefedd yn ei gwneud hi'n anoddach inni ddeall y galw gwirioneddol am dai cymdeithasol yng Nghymru, oherwydd mae cyflwyno meini prawf personau cymwys yn golygu bydd y niferoedd ar restrau aros yn dod i lawr ar bapur, ond fydd hyn ddim yn newid realiti profiad byw pobl. Ac mewn gwirionedd, fe fydd o'n gwneud pethau yn waeth ac yn cynnwys creu stigma pellach o amgylch tai cymdeithasol. Felly, gaf i ofyn, Weinidog, a wnewch chi gefnogi fy ngalwad i i ddileu'r meini prawf person cymwys o'r Bil digartrefedd? Dwi'n edrych ymlaen at gael y drafodaeth yna.

Ydych chi'n cytuno y dylid canolbwyntio ar wella cyflawni, yn hytrach na threulio eich amser ar ddehongli mewn ffordd ffansi y data sydd gerbron heddiw? Er enghraifft, beth am ddwyn perswâd ar Lywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig i ddod â'r rhewi ar y lwfans tai lleol i ben? A beth am i Lywodraeth Cymru ddarparu'r arweinyddiaeth strategol sydd ei hangen ar gyfer symud y blociau allweddol sy'n rhwystro cynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol newydd? A beth am sicrhau bod gennym ni y data sydd ei angen arnom ni er mwyn sicrhau ein bod ni'n targedu ein hadnoddau mor effeithiol â phosib? Dwi'n edrych ymlaen at eich ymateb.

Diolch, Siân. Rwy'n credu bod heddiw yn ymwneud â nodi'r data a dangos pa mor bell rydyn ni wedi dod a ble y byddwn ni'n cyrraedd erbyn mis Tachwedd 2026. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw nad yw'n ymwneud â mi yn sefyll yma yn dathlu, mae'n ymwneud â rhoi 'diolch' enfawr am yr holl ymdrech sydd wedi'i gwneud trwy'r cyfnod hwn nid yn unig gennyf i, ond gan yr holl bartneriaid sydd wedi gweithio'n anhygoel o galed, trwy landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, awdurdodau lleol, i'r holl adeiladwyr tai hefyd. Mae llawer iawn o ymdrech wedi bod.

Fe wnaethon ni glywed gan gymaint o bobl nad oedd pobl yn credu y bydden ni'n dod yn agos at hyn, ac rwy'n credu mai'r hyn rydyn ni'n ei weld heddiw a'r wythnos hon gyda'r ystadegau hyn sydd wedi'u cyhoeddi yw pa mor bell rydyn ni wedi dod. Rwy'n credu bod hynny oherwydd y lefel barhaus honno o gyflawni a'r lefel barhaus o gyllid sydd wedi golygu bod hyder yn y sector sydd wedi arwain at hyn. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylen ni fod yn falch iawn ohono.

Ydw i eisiau gweld mwy o gartrefi? Wrth gwrs. Rwy'n gwybod bod angen i ni wneud hynny. Mae angen i ni weld mwy o gartrefi, a dyna pam mae'n rhaid i ni ddal ati. Dim ond un o'r cerrig milltir hynny yw hon. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni i gyd yn ei gydnabod ac yn gwneud yn siŵr bod yr ecosystem gyfan sy'n ymwneud â hyn yn rhan o hynny.

O ran data, rydyn ni eisiau bod mor dryloyw â phosibl pan fyddwn ni'n rhoi ein diweddariadau ac mewn datganiadau, ond oherwydd natur y broses casglu data honno, mae oedi rhwng diwedd y cyfnod adrodd a chyhoeddi'r ystadegau swyddogol. Er mwyn gwella amseroldeb data, rydyn ni hefyd wedi cyhoeddi gwybodaeth reoli yn y datganiad ystadegol hwn i ategu ystadegau swyddogol achrededig sy'n bodoli eisoes.

Mae amcangyfrifon o gartrefi sydd wedi'u darparu ar gael o wybodaeth reoli sy'n cael ei chasglu trwy gydol y flwyddyn. Mae'r data hwnnw'n cefnogi'r gwaith o fonitro'r ddarpariaeth dai sy'n gysylltiedig â rhaglenni a ariennir gan y Llywodraeth. Ochr yn ochr â'r datganiad ystadegol hwnnw, rydyn ni wedi cyhoeddi blog y prif ystadegydd, sy'n rhoi gwybodaeth ychwanegol i ddefnyddwyr am gryfderau a chyfyngiadau'r ystadegau swyddogol a'r wybodaeth reoli. Mae'r Swyddfa Rheoleiddio Ystadegau wedi cefnogi ein dull o gyhoeddi gwybodaeth reoli fwy amserol ochr yn ochr â'r ystadegau swyddogol achrededig. Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â bod yn dryloyw gyda'r wybodaeth sydd gennym ni.

O ran y niferoedd ar restrau aros, rwy'n cydnabod yn llwyr bod yna berson y tu ôl i bob rhif a welwn ni ar y rhestr aros honno. Rwy'n teimlo hynny'n gryf iawn fy hun. Rwy'n credu pan edrychwn ni ar yr ystadegau trwy'r llety dros dro, weithiau mae'n ymddangos fel nifer statig iawn, ond mewn gwirionedd, mae cannoedd o bobl yn cael eu symud trwy'r llety dros dro hwnnw i gartrefi parhaol yn rheolaidd, ac mae hynny oherwydd ymdrechion enfawr awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig.

Mae dal angen i ni wneud mwy yn y fan yna, ac yn amlwg, dydyn ni ddim eisiau gweld cymaint o bobl mewn llety dros dro. Yn sicr, rydyn ni eisiau mynd ati i leihau'r nifer hwnnw. Rwy'n cadw'r penderfyniad hwnnw i wneud hynny, oherwydd rwy'n cydnabod y gost ddynol pan fydd pobl mewn llety dros dro. Rwy'n credu fy mod i wedi nodi rhai o'r ystadegau lle rydyn ni wedi gweld hynny'n lleihau.

O ran pan ydyn ni'n sôn am dai cymdeithasol yng Nghymru, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod nad yw rhestrau aros yn fesur o'r angen am dai; maen nhw'n fesur o bwy fyddai'n hoffi byw mewn tai cymdeithasol a phwy sydd wedi gwneud cais. Gall unrhyw un wneud cais am dai cymdeithasol. Gallan nhw wneud cais mewn sawl ardal, ac felly mae'r niferoedd yn cynnwys pobl sy'n byw mewn tai diogel ond sydd am symud i dai cymdeithasol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod hynny pan ydyn ni'n siarad am restrau aros hefyd.

Ers yr ail ryfel byd, mae maint aelwydydd wedi parhau i ostwng, wedi'i ysgogi gan deuluoedd ac unedau teuluol llai, a chynnydd yn nifer yr aelwydydd un person. Rwy'n codi pwysigrwydd tai yn rheolaidd; mae cartref da yn magu hyder, yn cefnogi iechyd gwell, ac yn rhoi sylfaen i bob plentyn ffynnu a gwella ei gyrhaeddiad addysgol. Rwy'n gefnogwr brwd dros adeiladu tai cyngor ar y gyfradd y cawson nhw eu hadeiladu yn y 1950au a'r 1960au. Mae angen newid rheolau'r Trysorlys i ganiatáu i gynghorau fenthyg arian ac adeiladu tai. Mae cynghorau yn Lloegr yn gallu, ac wedi, benthyg arian i brynu canolfannau siopa, ond nid i adeiladu tai. Mae angen i ni adeiladu cymysgedd o gartrefi o ran deiliadaeth a maint. A wnaiff Llywodraeth Cymru gefnogi cynnydd yn nifer y tai cydweithredol sy'n cael eu hadeiladu? Er gwaethaf rhywfaint o gefnogaeth gan y Llywodraeth a chyfranogiad Cwmpas, dydy Cymru dal ddim yn adeiladu tai cydweithredol unrhyw le yn agos at y raddfa sy'n digwydd yng ngweddill Ewrop a Gogledd America.

Diolch, Mike. Rydych chi'n codi'r mater o dai a thai cydweithredol a chymunedol yn rheolaidd. Rwy'n gwybod eich bod chi'n hyrwyddo hynny. Hoffwn i roi ar gofnod fy mod i'n aelod o'r Blaid Gydweithredol ac yn gefnogwr brwd i dai a arweinir gan y gymuned hefyd. Mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn cefnogi tai a arweinir gan y gymuned ers dros ddegawd, ac mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i gefnogi tai cydweithredol, mentrau a arweinir gan y gymuned ac ymddiriedolaethau tir cymunedol.

Rydyn ni wedi cynyddu ein cyllid i £200,000 y flwyddyn ariannol hon i barhau i gefnogi tai a arweinir gan y gymuned drwy Gwmpas, ac rydyn ni'n cydnabod bod tai a arweinir gan y gymuned yn, ac yn parhau i fod yn rhan o'r ateb i dai yng Nghymru. Rydyn ni'n hapus i gefnogi datblygiad pellach tai a arweinir gan y gymuned a thai cydweithredol lle mae yna bartner landlord cymdeithasol cofrestredig trwy ein grant tai cymdeithasol. Rwy'n awyddus iawn, fel chi, Mike, ac eraill yma, i weld mwy o dai a arweinir gan y gymuned yn cael eu cyflwyno gan ddefnyddio'r llwybr hwn. Gall grwpiau tai a arweinir gan y gymuned hefyd gael mynediad i'n grant cartrefi gwag.

Rwy'n falch ein bod ni'n gweithio gyda Cwmpas a phartneriaid ar nifer o gynlluniau i ddarparu tai, gan gynnwys cymdeithas gydweithredol Rhisom ac Ymddiriedolaeth Tref Nefyn, sydd wedi cael cyllid drwy'r gronfa datblygu tir ac adeiladau. Felly, rwy'n gwybod bod yna gynlluniau ar y gweill. Yn debyg i chi, hoffwn weld mwy ohonyn nhw hefyd, felly rwy'n cydnabod bod hynny'n dal i fod yn rhan o'n datrysiad i dai yng Nghymru. 

Dau ddegawd yn ôl, wfftiodd Llywodraeth Cymru rybuddion y byddai argyfwng tai, rhybuddion gan y sector a minnau yn y Siambr hon, ac fe barhaodd â'i thoriadau i dai cymdeithasol yn unol â hynny. O ystyried bod eich ffigurau yn dal i fod yn llai na'ch targed annigonol o 1,350 o gartrefi, a'r pryderon y mae Sefydliad Tai Siartredig Cymru wedi'u mynegi ynglŷn â hyn, mae eich datganiad heddiw mai hwn yw'r cyflenwad uchaf o dai cymdeithasol yng Nghymru ers bron i ddau ddegawd felly yn gyfaddefiad o fethiant hirdymor. Gwnaethoch chi ond gosod targed o ddarparu 20,000 o gartref cymdeithasol carbon isel newydd i'w rhentu yn nhymor y Senedd hon, ac nawr rydych chi'n dweud eich bod chi'n rhagweld y byddwch chi wedi darparu 18,652 o gartrefi carbon isel i'w rhentu yn y sector cymdeithasol. O ystyried eich bod chi wedi chwyddo hyn drwy ychwanegu cartrefi nad ydyn nhw'n adeiladau newydd, nad ydyn nhw'n garbon isel ac nad ydyn nhw'n dai rhent cymdeithasol, gan gynnwys cartrefi ar gyfer rhent canolradd a chydberchnogaeth fel y nodwyd gan Archwilio Cymru, pam na ddylech chi gael eich cyhuddo o ddichell fwriadol yn eich datganiad heddiw?

Rwy'n credu bod y cwestiwn sy'n cael ei ofyn gan yr Aelod yn amhriodol efallai yn yr ystyr ei fod yn gofyn a yw'r Gweinidog yn gwneud camddatganiadau bwriadol neu ddichell fwriadaol. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n mynd i adael i chi benderfynu a ydych chi eisiau ateb y cwestiwn hwnnw.

Hoffwn i ddweud bod hwn yn darged ymestynnol a gafodd ei osod gennym ar ddechrau tymor y Senedd. Roedd nifer o bethau a gafodd eu cynnwys yn y targed y tro diwethaf. Yn y targed hwn, dydyn ni ddim yn cynnwys ein hystadegau ar gymorth i brynu, er enghraifft, felly nid dyma'r unig gartrefi rydyn ni'n buddsoddi ynddyn nhw yma yng Nghymru. Felly, mae'n darged ymestynnol. Mae hynny wedi golygu bod y sector wedi gwthio ymlaen i wneud hynny. Fel y dywedais i, y lefelau cyflawni mwyaf erioed a'r lefelau buddsoddi mwyaf erioed yw'r rhain. O ran cynnwys eiddo gwag fel rhywbeth yn yr ystadegau, sy'n fach o ran nifer, mae hynny'n argymhelliad y gwnaethon ni ei dderbyn gan y tasglu cartrefi fforddiadwy a nifer y bobl sy'n eistedd ar y tasglu hwnnw. Fe wnaethon nhw ofyn i ni gynnwys hynny, a dyna wnaethon ni.

Cyn i mi alw'r person nesaf, gofynnaf i'r Aelodau fod yn ofalus o'r iaith maen nhw'n ei defnyddio. Mae honni dichell fwriadol yn honiad difrifol i bob Aelod. Jenny Rathbone. 

Diolch. Diolch am eich ystadegau, yn enwedig y graff, sy'n ddefnyddiol iawn i weld lle mae awdurdodau lleol yn cymryd yr argyfwng tai hwn o ddifrif a lle nad yw eraill yn chwarae eu rhan yn ddigonol. Rwy'n cydnabod bod gwelliant wedi bod yn nifer y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu, ac mae'r ffaith mai dyma'r cynnydd uchaf ers dau ddegawd i'w groesawu, ond mae gennym ni argyfwng tai enfawr o hyd. Mae gennym ni dros 800 o garcharorion yn cael eu rhyddhau o garchardai yng Nghymru heb breswylfa sefydlog i fynd iddi, ac rwy'n ofni bod rhai ohonyn nhw'n dychwelyd i'r carchar oherwydd y broblem honno, oherwydd dydyn nhw ddim yn bodloni eu hamodau mechnïaeth.

Rwy'n gwybod am y gwaith gwych y mae'r Wallich yn ei wneud yn fy etholaeth i helpu pobl i gynnal tenantiaeth ar ôl problemau anodd iawn gyda dibyniaeth, ac ati. Maen nhw'n aros yn yr eiddo hwnnw am lawer mwy o amser nag sydd angen iddyn nhw ei wneud, ar ôl iddyn nhw allu symud ymlaen, oherwydd does dim eiddo ar gael iddyn nhw symud ymlaen iddo. Ac mae hynny, yn amlwg, yn cael effaith ar y bobl y mae angen angen tai â chymorth arnyn nhw eu hunain. Nodaf mai Caerffili, sydd â—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn, os gwelwch yn dda.

—llawer o dai preifat, a llawer o anhrefn o ran trafnidiaeth i fynd gydag ef, yw un o'r darparwyr tai cymdeithasol isaf. Mae ganddi hefyd gysylltiad da iawn â Chaerdydd. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa gyfraniad, yn y dyfodol, y gallwn ni ei weld gan Gaerffili, lle gallwch chi fynd ar drên a chyrraedd Caerdydd yn eithaf hawdd y dyddiau hyn, oherwydd ein buddsoddiad gwych yn Trafnidiaeth Cymru—

Diolch, Jenny.

Sut ydyn ni'n mynd i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn chwarae ei ran wrth fynd i'r afael â'r argyfwng tai hwn?

Yn hollol, Jenny. Mae hyn heddiw yn ymwneud â dangos y ffigurau a gweld o ble rydyn ni wedi dod, a'r sector hefyd. Ond rwy'n gwybod yn iawn bod angen mwy o gartrefi arnon ni; rydyn ni'n gweld hyn ledled y DU hefyd. Un o'r pethau rydw i wedi bod yn ei wneud yw cynnal byrddau crwn rhanbarthol gydag arweinwyr tai awdurdodau lleol a swyddogion tai, a hefyd landlordiaid cymdeithasol cofrestredig. Fe gawson ni un yng Nghaerdydd yr wythnos diwethaf a oedd, yn wir, yn cynnwys Caerffili. Dyna lle rydyn ni'n cael siarad am arferion gorau a lle y gall pobl ddysgu oddi wrth ei gilydd ac o'r heriau maen nhw'n eu hwynebu. Rydyn ni'n ceisio gweithio gyda'n gilydd. Maen nhw wedi bod yn llwyddiannus iawn hyd yn hyn. Rwy'n eu gwerthfawrogi'n fawr ac rwy'n gwybod bod awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn eu gwerthfawrogi hefyd.

O ran Caerffili, ie, rydw i'n gweld hynny yn y graff. Dim ond i chi gael gwybod, mae gan Gaerffili y bedwaredd stoc tai cymdeithasol uchaf yng Nghymru ymhlith awdurdodau lleol. Mae wedi cael 368 o gartrefi sydd wedi'u hariannu gan grantiau tai cymdeithasol, ac mae mwy yn yr arfaeth, sy'n dda iawn. Mae 186 arall wrth gefn a 306 posibl yn yr arfaeth hefyd. Felly, mae llif yn dod o Gaerffili, fel y mae gydag awdurdodau lleol eraill. Ond rydyn ni'n gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol, a chymdeithasau tai a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, i weld ble y gallan nhw wella.

Mae ymdrech enfawr wedi mynd i mewn i hyn. Nid yw'n ymwneud â'r targed a tharged yn unig, mae'n rhaid i ni barhau i wthio ymlaen. Mae hynny'n golygu lefelau parhaus o fuddsoddiad, ac mae hynny'n arwain at hyder a chyflawniad parhaus. Rwy'n credu mai dyna pam nad yw'n ymwneud â heddiw yn unig, mae'n ymwneud â gwthio ymlaen. Rwy'n falch iawn bod gennym lif da. Byddwn i'n poeni mwy pe na bai gennym lif. Rwy'n credu y dylai'r ffaith bod gennym lif da iawn ein rhoi ni mewn sefyllfa dda o ran beth arall rydyn ni eisiau ei wneud.

Rwy'n croesawu eich datganiad heddiw, Ysgrifennydd Cabinet. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud, roedd y targed o 20,000 o gartrefi carbon isel ychwanegol i'w rhentu yn y sector cymdeithasol yn darged uchelgeisiol iawn, ac rwy'n credu bod cyrraedd hynny yn gyflawniad sylweddol. Yn Wrecsam, mae 33.6 o unedau fesul 10,000 o aelwydydd—ymhell uwchlaw cyfartaledd Cymru o 26.5—wedi'u darparu, ac rwyf eisiau llongyfarch yr holl bartneriaid, ac mae hynny'n cynnwys Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, cymdeithasau tai, adeiladwyr a phartneriaid cymunedol, am sicrhau bod hyn yn bosibl. Mae'r ystadegau'n dangos yn glir bod hyn yn, ac wastad wedi bod, yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, ac mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni yn y tymor hwy os oes ewyllys wleidyddol. Rwy'n gwybod eich bod chi'n cydnabod bod angen mwy o waith, fel yr ydyn ni i gyd yn ei wneud, i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru le diogel a fforddiadwy i'w alw'n gartref. Ond sut ydych chi'n credu y gallwn ni gynnal y momentwm hwn a sicrhau bod tai fforddiadwy yn parhau i fod yn flaenoriaeth yn y blynyddoedd i ddod? Diolch.

Diolch, Lesley. Diolch. Hoffwn gofnodi fy niolch i gyngor Wrecsam a phob un o'r partneriaid eraill sydd wedi gweithio mor galed yn y maes hwn hefyd. Pan ymwelais i â Wrecsam yn yr haf, fe fu'n bosibl i mi ymweld â rhywun oedd wedi symud o lety dros dro i eiddo Cynllun Lesu Cymru, a oedd wedi newid ei fywyd, a gweld pa mor dda mae Wrecsam wedi'i wneud o ran Cynllun Lesu Cymru, sydd wedi bod yn dda iawn. Rydyn ni wedi rhoi £30 miliwn o gyllid cyfalaf dros bum mlynedd ar gyfer Cynllun Lesu Cymru, sy'n golygu y gall awdurdodau lleol lesu eiddo sector rhent preifat gan landlordiaid. Fel y dywedais i, mae cyngor Wrecsam wedi cael effaith wirioneddol yn lleol drwy ymgysylltu'n weithredol â Chynllun Lesu Cymru ers iddo gael ei lansio ac mae wedi helpu mwy o bobl i gael mynediad at y tai diogel a fforddiadwy hynny.

Roedd y targed ar gyfer tymor y Llywodraeth hon, fel y dywedais i, yn llawer culach na'r diffiniad o'r targed o dymor blaenorol y Llywodraeth, a oedd yn cynnwys pob cartref fforddiadwy a'r rhai a gefnogir drwy gynllun llwyddiannus Cymorth i Brynu—Cymru. Rwy'n credu mai un o'r pethau y mae angen i ni ei wneud yw cynnal y momentwm. Fel y dywedais i, y rheswm am y record hon sydd gennym ni hyd yn hyn, sef y lefelau cyflawni uchaf erioed, yw'r lefel uchaf erioed honno o fuddsoddi, ac, unwaith eto, yr hyder hwnnw sydd gennym ni yn y sector trwy weithio gyda'n gilydd. Nid cyfarwyddyd gan y Llywodraeth yn unig yw hyn, mae'n rhywbeth lle mae'n rhaid i ni i gyd ddod at ein gilydd a sicrhau ei fod yn flaenoriaeth, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod angen i ni wneud gwahaniaeth i bobl sy'n byw yng Nghymru ac sydd angen tai hefyd. Felly, rydyn ni'n gwybod yn iawn bod yn rhaid i ni ddal ati. Dim ond un o'r cerrig milltir hynny yw hon, ond mae'n hwb go iawn i barhau i weithio gyda'r sector, yr holl bartneriaid, i wneud yn siŵr ein bod ni'n cyflawni ar gyfer pobl Cymru.

Ac yn olaf, John Griffiths. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, mae'r maes hwn o dai fforddiadwy yn flaenoriaeth i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, fel yr amlinellwyd yn ein hadroddiad ar y cyflenwad o dai cymdeithasol flwyddyn yn ôl. Hoffem weld cyfradd adeiladu dair gwaith yn uwch, o'r targed o 20,000 i 60,000. Byddem yn ddiolchgar am amlinelliad o'r cynnydd sydd wedi'i wneud gydag argymhellion y pwyllgor sef

'y dylai Llywodraeth Cymru archwilio sut y gall sicrhau mwy o werth tir er budd y cyhoedd. Fel rhan o hyn, dylai Llywodraeth Cymru ddyblu ei hymdrechion i geisio datganoli pwerau i gyflwyno Treth ar Dir Gwag',

ac

'y dylai Llywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i ddatgloi potensial safleoedd llai o fewn cymunedau sy’n bodoli eisoes',

gyda mwy o dryloywder ynghylch perchnogaeth tir, ynghyd â chynnydd ar argymhellion y tasglu tai fforddiadwy. Diolch.

Diolch, John, a diolch i chi am eich holl waith, a gwaith y pwyllgor, yn y maes hwn; mae wedi bod yn werthfawr iawn i mi ac i Lywodraeth Cymru, ac rydyn ni'n gweithio ar ffyrdd o gyflawni'r argymhellion rydyn ni wedi'u derbyn ar y cyflenwad o dai cymdeithasol. Unwaith eto, dim ond i ddweud bod gennym ni'r targed tai mwyaf uchelgeisiol yn hanes ein cenedl, ac rydyn ni wedi'i gefnogi gyda dros £2 biliwn dros dymor y Senedd hon, gan gynnwys £466 miliwn yn 2025-26 yn unig. Fe wnaethon ni agor y cyllid ar gyfer ein rhaglen gyfalaf llety trosiannol bedwar mis yn gynharach nag o'r blaen i gael y dyraniad dangosol cyffredinol hwnnw o £100 miliwn, ac fe wnaethon ni ychwanegu £55 miliwn yn ychwanegol at y rhaglenni eleni.

Felly, wyddoch chi, rydyn ni'n gwneud cynnydd ar yr argymhellion hynny. Rwy'n gwybod y gall yr uchelgeisiau ar gyfer cyflawni safleoedd strategol ar raddfa fawr a chefnogi alinio ymdrechion tai ac adfywio gael eu cyflawni gan yr is-adran lle, a bydd yr is-adran yn parhau i weithio gyda phartneriaid o fewn a thu allan i Lywodraeth Cymru i'r dibenion hynny.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Eitem 6 heddiw yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio: canlyniad yr adolygiad mewnol o gymorth busnes. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet, Rebecca Evans.

Diolch yn fawr iawn am y cyfle heddiw i gyflwyno canfyddiadau ein hadolygiad mewnol o gymorth busnes, sef asesiad sylfaenol o'r cymorth busnes a ddarperir gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Mae'r adolygiad hwn, sydd wedi'i gefnogi gan OB3 Research Ltd, yn defnyddio ddadansoddiad mewnol ac allanol helaeth, ymchwil desg ac ymgysylltiad â rhanddeiliaid, gan gynnwys partneriaid allweddol fel Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r Ffederasiwn Busnesau Bach.

Cafodd yr adolygiad ei gomisiynu i sicrhau bod ein cymorth busnes yn addas i'r diben, yn cyd-fynd â'n cenhadaeth economaidd ac yn gallu cyflawni yn erbyn blaenoriaethau'r Llywodraeth hon i sicrhau economi fwy llewyrchus, gynaliadwy a chynhwysol yng Nghymru. Fe ganolbwyntiodd ar gyfleoedd uniongyrchol ar gyfer gwella heb nemor ddim tarfu, gan sicrhau bod y cymorth a roddir gennym yn diwallu anghenion busnesau a chymunedau ledled Cymru. Doedd yr adolygiad ddim yn un cynhwysfawr. Yn hytrach, roedd yn werthusiad â ffocws yn seiliedig ar dystiolaeth, gan ddefnyddio adroddiadau gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygu Economaidd, y Ffederasiwn Busnesau Bach ac eraill.

Mae'r adolygiad yn tynnu sylw at nifer o gryfderau sylweddol yn ein darpariaeth bresennol. Yn nodedig, ein gallu i addasu, cryfder ein partneriaethau a'r effaith gadarnhaol rydyn ni wedi'i chael ar dwf ac arloesedd busnesau. Mae Busnes Cymru wedi dod i'r amlwg fel siop un stop ddibynadwy, yn enwedig ar gyfer entrepreneuriaid newydd a rhai sy'n anodd eu cyrraedd, gyda chyfradd boddhad trawiadol o 84 y cant ymhlith cleientiaid, yn enwedig o ran arbenigedd a didueddrwydd cynghorwyr. Mae cronfa fusnes Cymru wedi cyfrannu at dwf o 58 y cant mewn cyflogaeth â chymorth, tra bod rhaglen twf cyflym Busnes Cymru wedi cyflawni bron pob un o'i hamcanion ar gyfer creu swyddi. Yn hanfodol, mae gan fusnesau sydd wedi cael help gan ein rhaglenni fwy na dwbl y gyfradd oroesi pedair blynedd o gymharu â'r rhai nad ydyn nhw wedi cael cymorth. Mae rhaglenni grant wedi cyflawni enillion sylweddol mewn gwerth ychwanegol gros, wedi gwella cynaliadwyedd ariannol, wedi cynyddu trosiant ac wedi ysgogi creu swyddi.

I roi'r effaith hon mewn persbectif, am bob £1 sydd wedi'i buddsoddi yn Busnes Cymru, mae £18 yn cael ei gynhyrchu mewn gwerth ychwanegol gros. Mae rhaglenni cymorth allforio yn cynhyrchu swm rhyfeddol o £20 am bob £1 sy'n cael ei gwario, ac mae rhaglen bwyd a diod HELIX yn adrodd hyd at £15 am bob £1 sy'n cael ei buddsoddi. Mae'r rhaglen twf cyflym yn arbennig o effeithlon o ran creu swyddi, ac, ar y cyfan, mae ein rhaglenni grant wedi cyflawni canlyniadau gwirioneddol a mesuradwy i fusnesau ac i economi Cymru.

Fodd bynnag, mae'r adolygiad hefyd yn nodi meysydd lle gallwn ni wella. Mae'r ecosystem cymorth busnes yng Nghymru yn gymhleth, ac mae'n cynnwys llu o bartneriaid ar lefel genedlaethol, ranbarthol, leol a sector preifat. Mae polisïau a ffrydiau cyllido Llywodraeth y DU, sydd wedi'u cynllunio'n aml gyda Lloegr mewn golwg, yn ychwanegu cymhlethdod arall ac nid ydynt bob amser yn ymdrin ag anghenion penodol Cymru. Y canlyniad yw tirwedd dameidiog, gyda busnesau yn gorfod llywio amrywiaeth ddryslyd o fentrau gwahanol. Mae hyn yn cynyddu dyblygu, yn ei gwneud hi'n anoddach alinio rhaglenni a gall atal cymorth rhag cyrraedd y rhai y mae ei angen arnyn nhw fwyaf. Mae anghysondebau o ran casglu data a rheoli perfformiad yn cyfyngu ymhellach ar ein gallu i ddangos gwerth am arian ac asesu gwir effaith ein hymyriadau.

Mae busnesau bach a chanolig yng Nghymru, yn arbennig, yn parhau i wynebu heriau wrth gael mynediad at gyllid, gyda phrosesau ymgeisio yn aml yn cael eu digrifio fel rhai cymhleth sy'n cymryd llawer o amser. Rydyn ni hefyd yn gwybod bod hybu arloesedd a gwella sgiliau'r gweithlu yn hanfodol ar gyfer cau'r bwlch cynhyrchiant yng Nghymru.

Mae'r adroddiad yn nodi cyfres gynhwysfawr o argymhellion. Byddaf yn gallu mynd i'r afael â rhai o'r rhain yn syth ac, ar gyfer rhai eraill, byddaf yn paratoi'r tir yn yr amser sy'n weddill gennym yn nhymor y Llywodraeth hon. Yn benodol, rwyf wedi gofyn i swyddogion ddechrau gweithio yn syth ar drefnu nifer o seminarau i ddod â darparwyr at ei gilydd er mwyn ystyried sut y gallwn ni symleiddio ein cynnig busnes ar y cyd. Byddwn ni'n gwneud cynnydd ar gymorth pwrpasol ychwanegol i fuddsoddwyr mawr a gwelliannau i'n fframweithiau data a pherfformiad ar unwaith.

I gloi, mae'r dull sydd wedi'i argymell yn yr adolygiad hwn yn cyd-fynd yn agos â'n cenhadaeth economaidd a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Drwy egluro a symleiddio cymorth busnes, dileu dyblygu a nodi bylchau, byddwn ni'n darparu dull newydd, ymatebol a phwrpasol o gefnogi busnesau Cymru. Rwyf wedi derbyn argymhellion yr adroddiad, a bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i adeiladu economi fwy cynhyrchiol, gadarn a chynaliadwy i Gymru, un sy'n cynnig cyfleoedd i'n holl fusnesau, ein cymunedau a chenedlaethau'r dyfodol.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad ar ganlyniad yr adolygiad mewnol o gymorth busnes. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, o'r cychwyn cyntaf, bydd busnesau ledled Cymru yn gwrando'n astud heddiw, nid yn unig am eiriau cynnes, ond am sicrwydd bod y Llywodraeth hon yn deall maint yr her economaidd sy'n ein hwynebu ni a pha mor gyflym y mae angen i ni weithredu.

Ers blynyddoedd, mae Gweinidogion wedi siarad am greu economi cynhyrchiant uchel, sgiliau uchel, ond mae'r realiti yn parhau i fod yn llwm. Mae'r trosolwg diweddaraf o'r farchnad lafur yn paentio darlun pryderus iawn: gostyngiad o 1 y cant yn y gyfradd gyflogaeth, bum gwaith yn fwy na'r DU, diweithdra i fyny 1.4 y cant mewn un chwarter, a chyfradd anweithgarwch economaidd sy'n dal i fod yr uchaf ym Mhrydain Fawr. Nid amrywiadau unigryw yw'r rhain, maen nhw'n barhad patrwm hirdymor o ddirywiad o dan Lywodraeth Lafur Cymru sy'n cael ei chefnogi gan Blaid a'r Democratiaid Rhyddfrydol a'i hyrwyddo gan Lywodraeth Lafur y DU sy'n methu.

Mae modd ymdrin â nhw, fodd bynnag, oherwydd mae rhai o'r problemau hyn yn nwylo Llywodraeth Cymru a gallan nhw gael eu cywiro os yw Llywodraeth Cymru yn barod i hyrwyddo'r busnesau yn hytrach na rhoi baich ychwanegol arnyn nhw. Nawr, rwy'n cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyhoeddi ym mis Mehefin y byddai'n adolygu'r dirwedd cymorth busnes yng Nghymru, ond mae'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw, gan ddefnyddio'r adolygiad a gefnogwyd gan OB3 Research, a'r cryfderau a amlygwyd o ran Busnes Cymru, cronfa fusnes Cymru a'r cyfraddau goroesi uchel ymhlith cwmnïau sydd wedi'u cefnogi yn dangos na ddylen ni fod yn llaesu dwylo, oherwydd dydy Cymru ddim yn brin o entrepreneuriaid nac uchelgais. Yr hyn sydd ei angen ar Gymru yw Llywodraeth sy'n barod i baru'r uchelgais honno â chymorth amserol, hygyrch ac adnoddau digonol.

Mae'r adolygiad hefyd yn tynnu sylw at gymhlethdod a natur ddarniog y dirwedd cymorth bresennol, rhywbeth sydd wedi cael ei ganiatáu i dyfu o dan y Llywodraeth hon ers 26 mlynedd. Fel y mae'r datganiad ei hun yn cydnabod, mae llywio mentrau cenedlaethol, rhanbarthol a lleol amryfal yn golygu bod busnesau yn wynebu dyblygu, anghysondeb ac, yn rhy aml, cyfleoedd di-werth. Ond mae profiad gwirioneddol busnesau bach a chanolig yn datgelu mwy. Mae llawer yn dal i adrodd nad ydyn nhw'n gallu cael arweiniad clir neu amserol, nac yn gallu siarad â chynghorydd cyson. Gallai model swyddog achos penodol a ddefnyddir yn effeithiol mewn mannau eraill yn y DU wneud gwahaniaeth sylweddol. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i gyflwyno system swyddogion achos gyda thargedau amser ymateb gwarantedig ar gyfer busnesau y mae angen cymorth sylweddol arnyn nhw?

Mae'r angen am arbenigedd arbenigol yn faes arall y mae'r adolygiad yn tynnu sylw ato, yn enwedig os ydyn ni eisiau i fusnesau bach a chanolig arloesi, digideiddio a thyfu. Gallai'r model arfaethedig sy'n seiliedig ar dalebau fod yn wirioneddol drawsnewidiol, gan alluogi cwmnïau i gael mynediad at arbenigedd sector preifat heb ormod o fiwrocratiaeth. Ond eto, mae angen sicrwydd arnom. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allwch chi gadarnhau a fydd y cynllun talebau hwn yn cael ei fabwysiadu ac, os felly, beth fydd yr amserlen?

Gan droi at gynhyrchiant, mae adolygiad Llywodraeth Cymru ei hun o gynhyrchiant busnesau bach a chanolig yn cadarnhau mai Cymru sydd â'r cynhyrchiant isaf o blith unrhyw genedl neu ranbarth yn y DU. Ni all busnesau bach a chanolig, sy'n cyflogi mwy na 62 y cant o'n gweithlu, gynyddu cynhyrchiant heb gymorth dwys, hirdymor wedi'i dargedu. Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach yn disgrifio'r bwlch hwn fel y 'canol coll'—y cwmnïau hynny sy'n tyfu nad ydyn nhw'n cael digon o sylw. Felly, pa adnoddau newydd fydd yn cael eu dyrannu i gefnogi'r garfan hon, a sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau y gall y cwmnïau hyn wella cynhyrchiant o'r diwedd yn unol â gweddill y DU? Ac wrth ddefnyddio'r term 'adnoddau', dydw i ddim yn golygu cyllid yn unig.

Yn olaf—cydlynu. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud y bydd hi'n trefnu seminarau ac yn gwella cyfeirio, ac er bod hyn i gyd i'w groesawu, yr hyn sydd ei angen ar fusnesau mewn gwirionedd yw system sy'n gweithio. Dyna pam mae'r argymhelliad ar gyfer bwrdd twf busnesau newydd yn bwysig, gan ddod â defnyddwyr a darparwyr at ei gilydd, cryfhau atebolrwydd ac ysgogi gwelliant parhaus. Felly, a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet sefydlu'r bwrdd annibynnol hwn a rhoi amserlen i ni ar gyfer y broses o'i sefydlu?

Dirprwy Lywydd, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mewn Cymru sy'n agored i fusnes, sy'n cael ei chefnogi gyda chamau gweithredu ymarferol o blaid twf. Dylen ni ddileu ardrethi busnes i gwmnïau bach, torri treth incwm, lleihau ardrethi yng nghanol ein trefi, dileu'r dreth dwristiaeth a chyflwyno cronfeydd buddsoddi i adfywio ein trefi glan môr a'n trefi marchnad. Mae'r rhain yn bolisïau sydd wedi'u cynllunio i ysgogi twf ac adfer hyder. Oherwydd yr hyn sydd ei angen ar fusnesau nawr, mewn byd ansicr, yw sicrwydd, uchelgais a Llywodraeth sydd wir yn credu ynddyn nhw. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae'n rhaid i heddiw nodi trobwynt, oherwydd ni all Cymru fforddio mwy o lithriad, mwy o adolygiadau na mwy o oedi. Mae ein busnesau yn haeddu system gymorth sy'n cyd-fynd â'u huchelgais, ac maen nhw'n ei haeddu cyn gynted â phosibl. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau y prynhawn yma. Fyddwn i ddim yn dweud bod yr adolygiad ynddo'i hun yn cadarnhau'n llwyr y darlun eitha digalon rydyn ni wedi'i gael o gymorth  Llywodraeth Cymru, oherwydd rwy'n credu bod y ffigurau'n siarad drostyn nhw eu hunain. Fe ddywedais i yn fy natganiad bod Busnes Cymru yn cynhyrchu amcangyfrif o hyd at £18 mewn gwerth ychwanegol gros am bob £1 rydyn ni'n ei buddsoddi ynddo, ac rwy'n credu bod hynny, yn ôl mesur unrhyw un, yn rhaglen lwyddiannus, yn enwedig felly o ran ein rhaglenni allforio, lle gallen ni fod yn edrych ar hyd at £20 am bob £1 sy'n cael ei gwario, ac, ar gyfer rhaglen bwyd a diod HELIX, £15 am bob £1 sy'n cael ei gwario.

Felly, mae'r rhain yn rhaglenni llwyddiannus iawn, ac mae Busnes Cymru eisoes yn cael ei gydnabod fel siop un stop dibynadwy gyda brand cryf iawn. Mae ganddo lawer o hygyrchedd i entrepreneuriaid newydd a rhai anodd eu cyrraedd, ac mae boddhad cleientiaid yn uchel iawn ar 84 y cant, yn enwedig pan ydym ni'n gofyn i bobl am arbenigedd a didueddrwydd cynghorwyr. Rwy'n credu bod hynny'n dangos gwasanaeth sy'n ymatebol, ond rwy'n credu ei bod yr un mor bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr bod pethau'n addas i'r diben ac yn addas ar gyfer y dyfodol, oherwydd, ers sefydlu Busnes Cymru, mae llawer iawn o newid wedi bod yng nghyd-destun datblygu economaidd yng Nghymru. Mae gennym ni nawr ein cyd-bwyllgorau corfforedig, mae gennym ni fargeinion dinesig a thwf, mae gennym ni'r porthladdoedd rhydd, y parthau buddsoddi ac ati, felly mae'n bwysig iawn bod yr holl bethau hyn yn gweithio'n gydlynol â'i gilydd.

Ac ar wahân, rwyf i hefyd wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw sy'n ystyried cyfanswm y buddsoddiad gan Fanc Datblygu Cymru, oherwydd mae hynny'n rhan bwysig iawn o'n seilwaith ni yma yng Nghymru hefyd. Mae cyfanswm y buddsoddiad yno wedi mynd y tu hwnt i £1 biliwn, ac mae wedi creu neu ddiogelu dros 50,000 o swyddi ers iddo gael ei ffurfio yn 2017. Felly, eto, stori o lwyddiant gwirioneddol, rwy'n credu, o ran Banc Datblygu Cymru.

Felly, rwy'n credu bod digon i fod yn falch ohono, digon i'w ddathlu, ond, yn yr un modd, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod popeth yn addas i'r diben ar gyfer y dyfodol hefyd, a dyna oedd diben yr adolygiad gonest iawn hwn. Rwy'n credu bod y pwyntiau hynny am ddyblygu posibl wedi'u gwneud yn dda iawn, ac mae'n bwysig ein bod ni'n ymdrin â phob un o'r rheini.

Rwy'n credu bod pwysigrwydd rheolwyr cydberthynas wedi cael ei gadarnhau hefyd. Mae gennym ni, er enghraifft, yn rhanbarthau canolbarth a de-orllewin Cymru, dîm sy'n rheoli'n rhagweithiol gydberthynas â thua 120 o fusnesau â blaenoriaeth. Maen nhw'n ymdrin yn adweithiol â mentrau bach a chanolig o bwys ym mhob ardal awdurdod lleol, ac maen nhw'n mynd allan ac yn meithrin cydberthnasoedd. Maen nhw'n gwneud yn siŵr bod y busnesau hynny'n ymwybodol o'r holl gyfleoedd. Maen nhw'n gweithio gyda nhw, er enghraifft, i nodi eiddo os ydyn nhw'n chwilio am eiddo newydd i'w symud ac i ehangu ac i dyfu ac ati.

Mae rhai enghreifftiau o'r cydberthnasoedd proffil uchel sy'n cael eu rheoli yn y rhanbarth y mae llefarydd yr wrthblaid yn eu cynrychioli yn cynnwys Valero, gorsaf bŵer RWE, Invertek Drives. Mae'r rheini i gyd hefyd yn rhan annatod iawn, wrth gwrs, o'r dull ehangach o ran y fargen ddinesig ac ati, a'r Porthladd rhydd, wrth gwrs. Felly, rwy'n credu bod yr holl bethau hyn yn gweithio gyda'i gilydd yn bwysig, a dyna pam ei bod mor bwysig ein bod ni wedi gwneud yr adolygiad hwn i ddeall ble y gallwn ni weithio gyda'n gilydd yn fwy di-dor er budd busnes yn y dyfodol.

Eto, fel yr wyf i'n ei ddweud, rydw i wedi derbyn pob argymhelliad. Rwy'n credu bod yna waith y gallwn ni ei wneud yn ddi-oed o fewn tymor y Senedd hon, ond yn sicr, eto, pethau i edrych arnyn nhw ar gyfer y dyfodol. Rwy'n gwybod, o safbwynt gwleidyddol, y bydd pob un ohonon ni'n ystyried ein cynigion i fusnes, felly rwy'n gobeithio bod y gwaith hwn hefyd yn ddefnyddiol i bob plaid wrth iddyn nhw ddechrau meddwl trwy eu cynnig ar gyfer busnes ar gyfer y dyfodol hefyd.

Rwy'n credu bod yna ganlyniadau da hefyd o'r gefnogaeth yr ydyn ni wedi bod yn ei darparu. Mae'n rhaid i mi ddweud eto na ddylen ni fod yn defnyddio'r ystadegau hynny y gwnaeth yr Aelod eu defnyddio ar ddechrau'i gyfraniad. Nid yw'r SYG bellach wedi dynodi'r rheini fel ystadegau cenedlaethol swyddogol—maen nhw'n ystadegau sy'n cael eu datblygu—felly mae'n bwysig ein bod ni'n edrych ar amrywiaeth ehangach o ddata. Ond roedd yr amcangyfrif twf blynyddol o gynhyrchiant llafur, fel y mae wedi'i fesur gan werth ychwanegol gros fesul awr a gafodd ei weithio yng Nghymru rhwng 2022 a 2023, sef y ffigurau diweddaraf sydd gennyf i, yn uwch i Gymru nag 11 o'r 12 o wledydd a rhanbarthau Lloegr y DU. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol drawiadol. Mae cynhyrchiant Cymru wedi tyfu 14.1 y cant ers 2009, o'i gymharu â 10.5 y cant yn y DU. Felly, mewn gwirionedd, mae cynhyrchiant yn tyfu'n gyflymach yng Nghymru ac wedi bod yn tyfu'n gyflymach yng Nghymru ers cryn amser hefyd.

Felly, rwy'n credu mai'r hyn yr ydyn ni i gyd eisiau yw system sy'n gweithio i fusnes. Rwy'n credu ein bod ni wedi cael archwiliad iechyd, ac yn sicr mae yna bethau sy'n gweithio'n dda iawn. Ond, yn yr un modd, mae mwy y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n credu bod yr adroddiad yn ein helpu ni i nodi'r gwelliannau y gallwn ni eu gwneud ar gyfer y dyfodol.

A gaf i ddweud fy mod i'n croesawu'r adolygiad? Rwy'n credu ei fod yn hen bryd i ni ei gael. Defnyddiodd yr Ysgrifennydd Cabinet y gair 'gonest' wrth gyfeirio at yr adolygiad hwnnw, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod yr adolygiad yn tynnu sylw at rai pethau cadarnhaol; mae hefyd yn nodi lle mae angen gwella a rhai o'r pethau nad ydyn nhw'n gweithio'n iawn. Felly, mae'n eithaf calonogol, mewn gwirionedd, i weld yn nogfen y Llywodraeth barodrwydd i ymgysylltu, yn enwedig â'r pethau hynny nad yw'r Llywodraeth yn gwneud cystal ag y dylai fod. Felly, rwy'n croesawu'r adolygiad yn llwyr. Mae'r adolygiad hefyd yn tynnu sylw at rywbeth yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd wedi'i gydnabod dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, sef bod cyd-destun cymorth busnes yn eithaf cymhleth. Felly, mae'n dda gweld y gallwn ni i gyd gytuno nawr ar y mater penodol hwnnw.

Ar y pwynt hwnnw, trof at argymhelliad 1, oherwydd mae'n swnio fel petai'r Llywodraeth yn defnyddio rhywfaint o resymoli yma o ran cymorth busnes, a'r nod yw egluro a symleiddio'r amrywiaeth o gymorth, i ddefnyddio geiriau'r adolygiad. A yw hynny'n rhagdybiaeth deg ar fy rhan i? Oherwydd roedd yr adolygiad hefyd yn ymddangos ei fod yn diystyru'r posibilrwydd defnyddio corff hyd braich i arwain ar gyfeiriad a darpariaeth gwasanaethau cymorth busnes yng Nghymru, ac mae cysylltiad yma, o bosibl, â'r darn rhesymoli hwnnw. Mae yna lawer, gan gynnwys minnau, a fyddai'n dadlau y dylai asiantaeth datblygu genedlaethol gael ei archwilio, ac rwy'n credu bod rhywfaint o densiwn yma yn yr adroddiad. Mae'r awgrym y byddai'n bosibl gwneud gwelliannau heb orbenion sefydliad newydd, rwy'n credu yn anwybyddu'r consensws eang hwnnw bod datblygiad economaidd yng Nghymru wedi dioddef ers diddymu hen Awdurdod Datblygu Cymru. Felly, mae'r achos dros olynydd i Awdurdod Datblygu Cymru, ac un sy'n dysgu o gamgymeriadau ei ragflaenydd ac yn ceisio ymdrin â'r heriau penodol hynny y mae busnesau yng Nghymru yn eu hwynebu heddiw, wedi'i amlinellu gan lawer, ac mae busnesau yr wyf i wedi siarad â nhw yn cefnogi'r syniad yn eang, yn ogystal â rhanddeiliaid perthnasol eraill.

Rwy'n cytuno â'r pwynt yn yr adroddiad bod gormod o chwaraewyr yng nghyd-destun busnes Cymru. Felly, efallai ei bod hi'n bryd i Lywodraeth Cymru ystyried yr hyn y mae'n ei gael o'r strwythurau presennol ac archwilio a oes angen siop un stop wirioneddol, fel Awdurdod Datblygu Cymru newydd, fel rhan o'r darn rhesymoli hwnnw. Felly, efallai, mewn gwirionedd, y byddai datblygiad naturiol yr adolygiad hwn yn ddadansoddiad cost a budd o'r cyd-destun presennol a'r gefnogaeth sy'n cael ei chynnig. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn bwriadu ei wneud nesaf?

Rwyf i hefyd eisiau cyffwrdd yn fyr â'r cenadaethau economaidd sy'n sail i ddull strategol y Llywodraeth. Fe wnes i eu beirniadu ar yr adeg y cawson nhw eu cyhoeddi yn 2023 am fod yn aneglur ac amwys, dim mwy na sloganau wedi'u cyflwyno fel strategaeth, ac rwy'n dal i gredu bod angen athroniaeth arweiniol newydd ar frys, un gydag ychydig mwy o sylwedd, wedi'i thargedu'n fwy at y dulliau cyflawni ac yn canolbwyntio'n fwy ar ddatblygu cynaliadwy busnesau ystyrlon Cymru a busnesau sy'n eiddo i Gymry. A yw'r Llywodraeth yn ystyried newid yn y genhadaeth honno mewn ymateb i'r adolygiad hwn?

Yn olaf, mae'r adolygiad yn dyfynnu canfyddiadau'r Ffederasiwn Busnesau Bach fod ecosystem cymorth busnes Cymru yn cynrychioli mantais strategol, gan dynnu sylw at gydnabyddiaeth uchel o ddarparwyr cymorth busnes yng Nghymru. Rwy'n credu mai dim ond hanner y stori yw hyn. Mae Busnes Cymru yn wir yn wasanaeth allweddol sy'n gyfarwydd i fusnesau bach a chanolig, ac, o'r rhai sydd wedi cael y cyfle i fanteisio arno, mae ganddynt lawer o bethau da i'w ddweud, ond nid yw sefydliadau fel Banc Datblygu Cymru yn gwneud cystal. Yn ôl canfyddiadau'r Ffederasiwn Busnesau Bach eleni, dim ond 11 y cant o randdeiliaid a welodd gefnogaeth gan y banc datblygu. Mater hanfodol y cafodd y banc datblygu ei gynllunio i ymdrin ag ef oedd mynediad at gyllid a chymorth busnes i fusnesau bach a chanolig, ac, er ei fod wedi cynyddu'r cyflenwad o gyllid sydd ar gael i fusnesau bach a chanolig, nid oes cynnydd cyfartal neu unffurf wedi bod yn y galw amdano. Yn ddiweddar, cafodd y lefel bresennol o adnoddau sydd ar gael drwy Fanc Datblygu Cymru i hyrwyddo olyniaeth, er enghraifft, prosesau sy'n cadw busnesau canolig yng Nghymru, ei gynyddu i £40 miliwn. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr, ond mae modd dadlau nad yw hyn yn ddigon i fodloni maint yr her. Yn hollbwysig, nid oes cronfa wedi'i rheoli gan y banc ar gyfer hyrwyddo perchnogaeth gan weithwyr. Felly, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i wella ymwybyddiaeth a defnyddio gwasanaethau'r banc datblygu ymhlith busnesau bach a chanolig, a sut y bydd y Llywodraeth yn mesur a yw'r banc datblygu wir yn ymdrin â'r bwlch cyllid, yn hytrach na dim ond cynyddu'r cyflenwad heb ysgogi'r galw?

Felly, i gloi, er bod yr adolygiad yn nodi rhai cryfderau, mae hefyd yn datgelu gwendidau dwfn yr wyf i'n credu bod y Llywodraeth wedi'u cydnabod—mae hynny'n i'w groesawu'n fawr. Mae'n debyg y bydd sut mae'n penderfynu mynd ati i ymdrin â'r rheini yn cael ei adael i'r Llywodraeth nesaf ar yr adeg hon yn y Senedd, ond rwy'n credu bod hynny'n ei gwneud hi'n bwysicach fyth ein bod ni'n nodi'n glir nawr beth y mae'n rhaid i'r blaenoriaethau fod. Felly, mae rhesymoli yn hanfodol, mae athroniaeth arweiniol newydd yn hanfodol, ac mae sgwrs ddifrifol am olynydd, nid copi carbon, i Awdurdod Datblygu Cymru yn hanfodol. A fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â mi ar hynny?

Rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau yna. Rwy'n credu bod y cwestiwn yna o ran corff hyd braich yn un diddorol, ac mae'n sicr yn rhywbeth i'w ystyried. Rwy'n credu bod temtasiwn i edrych nôl yn arbennig o ddymunol ar Awdurdod Datblygu Cymru, ond rwy'n credu hefyd bod yn rhaid i ni gofio bod cyllideb Awdurdod Datblygu Cymru sawl gwaith yn fwy na'r gyllideb sydd gennym ni ar gyfer cymorth busnes. Felly, rwy'n credu y bydden ni'n cymharu dwy sefyllfa wahanol iawn.

Hefyd, y cwestiwn sylfaenol, mewn gwirionedd, o ran a fyddai corff hyd braich yn perfformio'n well ai peidio, yw, 'Beth ydyn ni'n ceisio ei drwsio?' Felly, dyna beth wnes i geisio ei ystyried trwy'r adolygiad hwn—dyna oedd un o ddibenion yr adolygiad, i ddeall beth yw'r problemau, a oes yna bethau y mae angen i ni eu trwsio. Y cwestiwn ynghylch a fyddai corff hyd braich mewn gwell sefyllfa i ddatrys y materion yr ydyn ni wedi'u nodi, rwy'n credu bod hynny'n gwestiwn teg i'w ystyried, yn sicr, ond nid wyf i'n credu ei bod yn glir bod yr adroddiad o blaid y dewis penodol hwnnw.

Fe wnaethon ni glywed am y posibilrwydd o ddefnyddio corff hyd braich i arwain a rheoli gwasanaethau cymorth busnes yn ystod y gwaith a gafodd ei gyflawni, ond fe wnaeth ganfod, fel yr ydyn ni wedi clywed, fod cryn dipyn o barch at wasanaethau cymorth busnes mewn gwirionedd, a bod brand Busnes Cymru yn uchel ei barch ar hyn o bryd fel y mae hi. Felly, yn yr ystyr hwnnw, nid dyna beth fydden ni'n ceisio'i drwsio. Rwy'n credu bod yna gwestiynau dilys hefyd y byddai'n rhaid ymdrin â nhw ynglŷn â llywodraethu, er enghraifft, ynghylch atebolrwydd democrataidd. Hefyd, rydyn ni wedi siarad am ba mor gymhleth yw'r haenau ar hyn o bryd gyda chyd-bwyllgorau corfforedig, bargeinion dinesig, parthau buddsoddi ac ati, ac yna bydden ni'n cyflwyno corff arall i'r cymysgedd hwnnw hefyd. Felly, mae'r rhain i gyd yn gwestiynau dilys y mae angen eu hystyried, yn fy marn i, ochr yn ochr, wrth gwrs, â'r pwyntiau o ran y gost. Byddai unrhyw beth yr ydyn ni'n ei wario yn cynnal y corff hyd braich yn arian nad yw'n mynd i'r rheng flaen i ddarparu gwasanaethau a chymorth. Felly, mae'r holl bethau hynny yn gwestiynau dilys i'w hystyried, yn sicr.

O ran Busnes Cymru ar hyn o bryd, mae'n wasanaeth uchel ei barch. Rydw i wedi gallu siarad am rai o'r ffigurau da yr ydyn ni wedi'u cael ar yr enillion hynny ar fuddsoddiad. Rydyn ni wedi ymrwymo i ddatblygu gwasanaeth cymorth entrepreneuriaeth ragweithiol iawn a gwasanaeth cymorth i fusnesau bach a chanolig. Wrth wneud hynny, rydyn ni'n buddsoddi £22 miliwn yn Busnes Cymru yn y flwyddyn ariannol hon, sy'n wirioneddol sylweddol. Hefyd, gall gefnogi busnesau o bob maint, o ficrofusnesau hyd at fusnesau mawr, i ddod yn fwy cadarn ac mae'n cefnogi busnesau ar bob cam o'u bywyd, o rywun sydd â syniad gwych i'r ffordd drwodd i fusnesau sy'n ystyried cynllunio ar gyfer olyniaeth hefyd. Felly, mae hynny i gyd, rwy'n credu, yn wirioneddol gadarnhaol ac yn uchel ei barch hefyd.

O ran y banc datblygu, yn amlwg, mae hwnnw'n darparu cefnogaeth bwysig i fusnesau ledled Cymru. Rydw i wir yn falch bod ganddyn nhw eu pum swyddfa. Mae ganddyn nhw un yn Wrecsam, Caerdydd, Llanelli, Cyffordd Llandudno a'r Drenewydd. Rwy'n credu bod y presenoldeb rhanbarthol hwnnw wir yn helpu'r banc i barhau i fod yn hygyrch yn lleol wrth gynnal y math hwnnw o drosolwg cenedlaethol sydd ganddyn nhw hefyd wrth iddo barhau â'i genhadaeth i ysgogi datblygiad economaidd a chadernid busnes ledled Cymru. Fe welwch chi yn y datganiad fy mod i wedi rhyddhau heddiw ychydig mwy o wybodaeth am sut mae'r banc yn cefnogi busnesau ar sail ranbarthol hefyd fel y gall Aelodau unigol y Senedd ddeall yr effaith yn lleol. Ond rwy'n gwybod bod y banc yn fwy na pharod i rannu enghreifftiau penodol ar sail etholaeth gyda phobl hefyd, o ran y ffyrdd y maen nhw wedi gallu helpu busnesau.

Y sgôr hyrwyddwr net yw mesur safonol y banc datblygu o foddhad cwsmeriaid. Mae canlyniadau arolygon 2024-25 ar gyfer eu buddsoddiadau yng Nghymru a FW Capital yn tracio adborth cwsmeriaid ar yr holl ficrofenthyciadau, dyled fwy, ecwiti, mentrau technoleg a bargeinion eiddo yng Nghymru, ynghyd â'r holl drafodiadau y mae FW Capital yn eu cwblhau. Mae'r sgôr gyfunol hon o 90 yn gosod lefelau gwasanaeth y banc yn y chwartel uchaf, felly mae'n ffynhonnell uchel ei pharch i fusnesau hefyd.

O ran y cenadaethau economaidd, nid oes unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i newid y cenadaethau economaidd. Rwy'n credu eu bod wedi ein gwasanaethu'n dda, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, hefyd, pa mor dda y maen nhw'n cyd-fynd â strategaeth fuddsoddi Llywodraeth y DU. Rwy'n credu bod y ddau beth hynny, gyda'i gilydd, yn rhoi cyfle da iawn i ni dyfu'r economi yma yng Nghymru. Y ffocws craff hwnnw ar sectorau penodol sydd wedi'u paratoi ac yn barod i dyfu, ond hefyd yn gwneud hynny drwy'r lens sy'n ceisio cadw'r manteision yma yng Nghymru, i wneud yn siŵr bod gennym ni'r gweithwyr medrus ar gyfer y dyfodol, ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n rhannu ffyniant ym mhob rhan o Gymru hefyd.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone.

Fel y dywedwch chi, mae yna ecosystem datblygu busnes eithaf cymhleth. Roedd un ohonyn nhw'n bresennol yn y Senedd y prynhawn yma, GW4, sy'n gynghrair o bedair prifysgol yn ne-orllewin Lloegr a de Cymru, ac mae'n amlwg bod ganddyn nhw syniadau gwych ar gyfer datblygu busnes. Fel y dywedwch chi, mae Busnes Cymru yn adnodd cynhwysfawr dibynadwy, felly beth am ddod â nhw i gyd at ei gilydd o dan un sefydliad? Rwy'n sylweddoli y bydd swyddogaethau gwahanol i'r banc datblygu neu'r gronfa fusnes, ond un o'r pryderon a ddygwyd i fy sylw yn ddiweddar gan beiriannydd anhygoel o entrepreneuraidd oedd nad oedd yn gallu mynd heibio i'ch gweision sifil i'ch cyrraedd chi neu'r sawl sy'n gwneud gwaith tebyg ichi, ac mae hyn yn ymddangos yn eithaf rhwystredig i bobl sydd â syniadau gwych, ond nad ymddengys hi y gallan nhw ddod â nhw i sylw Llywodraeth Cymru. A dim ond meddwl oeddwn i tybed oes gennych chi farn ynghylch sut y gallwn ni oresgyn hynny.

Felly, rwy'n credu mai un o'r manteision sydd gennym ni yma yng Nghymru yw pa mor hygyrch ydym ni ac, yn sicr, rwy'n ceisio ymweld â chymaint o fusnesau â phosibl, o bob maint ac ym mhob rhan o Gymru. Ond, yn ddelfrydol, os oes ar entrepreneur neu unrhyw un sydd â busnes bach eisiau cael cefnogaeth, ni ddylen nhw deimlo bod yn rhaid iddyn nhw ddod ata i yn uniongyrchol. Fe ddylen nhw allu gwneud yn siŵr eu bod yn gallu cysylltu â Busnes Cymru a chael gwasanaeth rhagorol da. Felly, byddwn yn sicr yn awyddus i archwilio, gyda Jenny Rathbone, ychydig mwy am brofiad yr unigolyn hwnnw i weld beth allwn ni ei wneud i sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw i wneud eu busnes a'u syniadau yn llwyddiant.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 7 yw datganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ar ddysgu a sgiliau yn y carchar, a galwaf ar Gweinidog, Vikki Howells.

Heddiw rwy'n falch o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf a rhannu'r cynnydd rydym ni wedi'i wneud o ran darpariaeth dysgu a sgiliau mewn carchardai yma yng Nghymru. Fe wyddom ni fod pobl yn y system gyfiawnder yn aml ymhlith y rhai mwyaf difreintiedig mewn cymdeithas. Mae llawer wedi cael profiadau negyddol yn yr ysgol ac efallai y bydd ganddyn nhw anawsterau dysgu neu anableddau dysgu nad ydyn nhw wedi'u cefnogi neu wedi cael diagnosis yn briodol. Rydym ni wedi sicrhau ein bod ni wedi rhoi'r gefnogaeth gywir ar waith i'r unigolion hyn i alluogi pontio'n gadarnhaol yn ôl i'w cymunedau.

Ychydig dros flwyddyn yn ôl, fe wnaethom ni amlinellu ein gweledigaeth i ddarparu amgylchedd dysgu diogel a chynhwysol mewn carchardai. Y bwriad yw meithrin hyder, ennyn diddordeb ac ysbrydoli unigolion, gan eu helpu i fod yn barod am swyddi ac i sicrhau a chadw cyflogaeth gynaliadwy. Mae'r weledigaeth gyffredin hon wedi'i nodi yn ein polisi 'Gwell Dysgu, Gwell Cyfleoedd', a gynlluniwyd ar y cyd â Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi yng Nghymru a rhanddeiliaid eraill, yn ogystal â dysgwyr mewn carchardai a phobl sy'n gadael y carchardai. Mae'r polisi yn diffinio ein disgwyliadau ar gyfer darparu dysgu a sgiliau yng ngharchardai Cymru ac yn cysoni'r rhain â blaenoriaethau ehangach Llywodraeth Cymru. Mae'n egluro ein swyddogaethau priodol—Llywodraeth Cymru, HMPPS a phartneriaid cyflenwi fel ei gilydd—gan feithrin cydweithredu, cyd-gynhyrchu ac atebolrwydd, i gyd gyda'r nod cyffredin o ddarparu gwell cymorth i droseddwyr.

Mae enghraifft ddiweddar o'r bartneriaeth hon i'w gweld yng Ngharchar Ei Fawrhydi Abertawe. Yma, cydweithiodd cynghorwyr gyrfaoedd Cymru'n Gweithio, hyfforddwyr gwaith carchardai yr Adran Gwaith a Phensiynau a staff yr hwb cyflogaeth i ddarparu cymorth wedi'i deilwra i unigolyn ennill cymwysterau mewn maes sydd â chyfleoedd cyflogaeth lleol cryf. Ar ôl ei ryddhau, mae'r unigolyn hwn yn gweithio ac yn ffynnu, ac mae eu cyflogwr wedi darparu adborth gwych ar eu hymrwymiad, eu brwdfrydedd a'u sgiliau technegol. Mae cydweithredu fel hyn yn trawsnewid bywydau.

Fel cyn-athrawes fy hun, rwy'n gwybod yn uniongyrchol pa mor drawsnewidiol y gall dysgu fod i fywyd rhywun. Gall ailadeiladu hyder, adfer urddas, a thrawsnewid bywydau—nid yn unig i unigolion, ond hefyd i'w teuluoedd a'u cymunedau. Rydym ni'n sicrhau, lle bo'n bosibl, bod ein rhaglenni cyflogadwyedd yn hygyrch i bobl mewn sefydliadau diogel. Mae gwarant y person ifanc yn enghraifft dda o hyn, ynghyd â'r rhaglenni sy'n sail iddo, fel ReAct+.

Yn 2024-25, cymerodd 38 y cant o bobl mewn carchardai Cymru ran mewn o leiaf un cyfle dysgu achrededig. Roedd y rhain yn amrywio o sgiliau hanfodol i hyfforddiant galwedigaethol fel cyrsiau bricio a barista, gan helpu dysgwyr i ennill sgiliau ymarferol sy'n gwella cyflogadwyedd yn uniongyrchol. Mae cyfran y bobl yng Nghymru sy'n cael eu cyflogi chwe mis ar ôl gadael y carchar wedi mwy na dyblu rhwng 2020-21 a 2023-24, o 14.8 y cant i 37.5 y cant. Mae hyn yn rhoi Cymru yn ystod uchaf y tablau perfformiad, o'i gymharu â rhanbarthau yn Lloegr. Mae hwn yn newid cadarnhaol iawn mewn perfformiad oherwydd ein dull cynhwysfawr a chydweithredol o gyflawni.

Amcangyfrifir bod gan tua 57 y cant o garcharorion sy'n oedolion lefelau llythrennedd is na'r rhai a ddisgwylir gan blentyn 11 oed, a bod hyd at hanner yn cael eu hystyried yn niwroamrywiol. Rydym ni'n gweithio'n galed gyda phartneriaid i sicrhau ein bod yn darparu amgylchedd sy'n ddiogel ac yn gynhwysol i bawb. Rwyf wedi clywed llawer o straeon ysbrydoledig am unigolion sy'n mynd ati o'r newydd i ddysgu ar ôl blynyddoedd o ddatgysylltu. Mae un dyn a oedd wedi cael trafferth yn yr ysgol oherwydd ADHD heb ei ddiagnosio bellach wedi ennill cymwysterau mewn Saesneg a mathemateg ac mae bellach yn ei ail flwyddyn o radd Prifysgol Agored. Am y tro cyntaf, mae'n gadarnhaol am ei ddyfodol. Rwy'n galonogol hefyd weld bod naw o ddysgwyr yng Ngharchar Ei Fawrhydi y Parc a Charchar Ei Fawrhydi Brynbuga wedi sefyll arholiadau TGAU a Safon Uwch, gan gyflawni amrywiaeth o raddau mewn Saesneg, mathemateg, hanes, bioleg ac astudiaethau dinasyddion. Yn ogystal, bu i bedwar dysgwr yn y carchar a thri aelod o staff ennill sgiliau Cymraeg a sefyll yr arholiadau lefel mynediad ym mis Mehefin, gyda chwech yn pasio. Mae chwech o'r dysgwyr hyn yn parhau â'u dysgu ac wedi mynd ymlaen i'r cwrs sylfaen.

O ystyried anghenion cymhleth ein carcharorion, ni fyddai un ffordd gyffredinol o ddysgu yn gweithio. Mae amgylchiadau pawb yn unigryw ac mae'n rhaid i'n ffordd ni o fynd ati adlewyrchu hynny. Trwy gydweithio, mae carchardai wedi datblygu ymyriadau wedi'u targedu i fynd i'r afael ag anghenion unigol. Un o'r mentrau hyn yw'r harbwr niwroamrywiaeth yng Ngharchar Ei Fawrhydi Abertawe, sy'n cefnogi carcharorion ag anghenion dysgu ychwanegol i ddatblygu sgiliau llythrennedd a rhifedd. Mae ei lwyddiant bellach yn cael ei rannu fel arfer gorau ar draws y rhwydwaith carchardai. Mae athrawon yng Ngharchar Ei Fawrhydi y Parc hefyd wedi gwella eu dealltwriaeth o ddysgwyr awtistig trwy fenter hyfforddi ymarferol sy'n caniatáu i staff brofi ac uniaethu â'r byd o safbwynt person awtistig. Mae mentrau o'r fath yn sicrhau bod ein haddysgwyr wedi'u paratoi i gefnogi pob dysgwr yn effeithiol.

Llywydd, mae'r ffordd rydym ni'n cydweithio â phartneriaid ledled Cymru yn sicrhau ein bod yn creu'r amgylchiadau cywir i annog dysgu a hunan-ddatblygiad, gan sicrhau bod unigolion yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi i freuddwydio am bosibiliadau a llwybrau gyrfa newydd, ac yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol iddyn nhw eu hunain a'u teuluoedd. Dim ond yr wythnos diwethaf, mynychais y grŵp rhanddeiliaid dysgu a chyflogadwyedd troseddwyr, lle gwelais yr ysbryd cydweithredol hwn ar waith. Mae ymroddiad ein partneriaid, tiwtoriaid ac athrawon yn wirioneddol ysbrydoledig. Maen nhw'n helpu unigolion yn y ddalfa i weld eu hunain fel dysgwyr eto, gan eu paratoi ar gyfer cyflogaeth a dysgu gydol oes.

Mae ein pwyslais yn parhau i fod ar adsefydlu trwy ddysgu a sgiliau a chymorth gyda chyflogadwyedd. Rydym ni'n gwybod bod mynediad at waith a dysgu ystyrlon yn lleihau aildroseddu ac yn cefnogi ailintegreiddio cymunedol. Mae ein hymrwymiad i feithrin diwylliant adsefydlu o fewn y system cyfiawnder troseddol yn ganolog i'r genhadaeth hon. Mae'r cynnydd rydym ni wedi'i wneud yn adlewyrchu ymdrech ar y cyd ar draws y Llywodraeth, darparwyr, cyflogwyr a sefydliadau'r trydydd sector. Mae pob partner yn chwarae rhan hanfodol wrth helpu unigolion i ailadeiladu eu bywydau trwy ddysgu a sgiliau.

Llywydd, mae'r straeon rydw i wedi'u rhannu heddiw yn dangos beth ellir ei gyflawni pan fyddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd ac yn credu yng ngrym dysgu i drawsnewid bywydau. Rwy'n parhau i fod yn gadarn yn fy ymrwymiad i ddarparu cyfleoedd dysgu a sgiliau o safon mewn carchardai. Drwy barhau i weithredu ein polisi 'Gwell Dysgu, Gwell Cyfleoedd', cryfhau partneriaethau a buddsoddi mewn arloesedd, fe allwn ni roi cyfle i bob unigolyn adeiladu dyfodol gwell iddyn nhw eu hunain, eu teuluoedd a'u cymunedau.

Diolch, Gweinidog, am ddatganiad y prynhawn yma. Mae rhywbeth eithaf eironig ynglŷn â thrafod addysg carcharorion y prynhawn yma yng ngoleuni popeth sydd wedi bod yn digwydd yn ddiweddar ledled y wlad. O dan y blaid Lafur, nid yw carcharorion y tu ôl i fariau yn ddigon hir i ddysgu unrhyw beth. Cyn gynted ag y maen nhw o dan glo maen nhw'n cael eu rhyddhau yn ôl ar y strydoedd yn ddamweiniol. Prin fod ganddyn nhw amser i ddadbacio eu heiddo, heb sôn am gofrestru mewn dosbarth. Llywydd Dros Dro, mae syniad Llafur o gwrs byr yn y carchar yn fyr mewn gwirionedd: i fewn heddiw ac allan yfory, yn anffodus. Efallai yn lle addysgu carcharorion, byddai'r Gweinidog yn hytrach yn hoffi dysgu ei chyd-Aelodau Llafur yn San Steffan sut i redeg y system gyfiawnder yn iawn.

I fod yn gwbl o ddifrif, fodd bynnag, gall darparu addysg i garcharorion ddod â manteision mawr iawn i gymdeithas, ac mae unrhyw beth i fynd i'r afael â chyfraddau aildroseddu i'w groesawu. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod mynediad at addysg yn hanfodol ar gyfer adsefydlu troseddwyr. Mae addysg gref i garcharorion yn rhoi sgiliau a hyfforddiant sydd eu hangen arnyn nhw i gael cyflogaeth barhaus ar ôl eu rhyddhau a throi eu cefn ar droseddu. Mae'r dystiolaeth yn glir: nid yn unig mae addysg yn lleihau aildroseddu, ond mae hefyd yn helpu mwy o bobl i gael cyflogaeth ac yn chwarae rhan gadarnhaol wrth wella iechyd meddwl.

Gweinidog, rydych chi wedi cyfeirio at garchardai'r Parc, Abertawe a Brynbuga, ond mae gennym ni fwy o garchardai yng Nghymru na hynny. Er fy mod i'n gwerthfawrogi'r straeon llwyddiant rydych chi wedi'u rhannu, a allwch chi amlinellu peth o'r gwaith sy'n cael ei wneud yn rhai o'r carchardai eraill, megis Caerdydd a charchar y Berwyn?

Gweinidog, daw eich datganiad yng nghanol cefndir o doriadau dadleuol i wariant rheng flaen ar gyrsiau addysg yn y Deyrnas Unedig gan y Llywodraeth Lafur yn San Steffan. Daw hyn er gwaethaf addewid Keir Starmer i wella mynediad at ddysgu mewn carchardai ym maniffesto 2024 y blaid. A fydd y toriadau hyn, os byddant yn mynd yn eu blaen, yn cael effaith ar uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer dysgu carcharorion, ac ydych chi wedi codi'r rhain gyda'ch cymheiriaid yn y Deyrnas Unedig os mai dyna'r achos?

Yn 2024-25, rydych chi'n dweud bod 38 y cant o bobl yng ngharchardai Cymru wedi cymryd rhan mewn o leiaf un cyfle dysgu achrededig. Er bod hynny'n cael ei groesawu, byddwn yn dadlau ei fod yn dal i fod yn nifer cymharol isel, felly pa gamau ydych chi'n eu cymryd gyda phartneriaid i gynyddu'r ffigur hwn yn y dyfodol?

Gweinidog, fe wnaethoch chi hefyd gyfeirio at warant y person ifanc yn eich datganiad fel ffordd o sicrhau bod rhaglenni cyflogaeth yn hygyrch. Fe wyddom ni fod y warant yn cynnwys prentisiaethau fel rhan allweddol o'i gynnig, ond mae nifer y bobl sy'n dechrau prentisiaethau yn gostwng . Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod carcharorion yn gallu cynnal eu cwrs fel y gallan nhw barhau ar eu taith adsefydlu?

Llythrennedd: Rwy'n gwybod ei fod yn bwnc yr wyf wedi siarad llawer amdano yma yn y Siambr hon, ond mae wedi bod yn fater mawr yma yng Nghymru, fel yr wyf yn siŵr eich bod i gyd yn ymwybodol yma. Mae'n ddamniol bod gan 57 y cant o garcharorion sy'n oedolion lefelau llythrennedd is na'r rhai a ddisgwylir gan blentyn 11 oed. Rydych chi'n dweud eich bod yn gweithio'n galed i fynd i'r afael â hyn, ond, Gweinidog, a allwch chi ymhelaethu ar ba gamau y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w cymryd i wyrdroi hynny nawr?

A, Gweinidog, mae llawer o'r hyn rydych chi wedi'i amlinellu y prynhawn yma yn anodd anghytuno ag ef, os ydw i'n onest gyda chi, ac rwy'n credu ac yn derbyn yn llwyr fod yn rhaid i addysg fod yn gonglfaen adsefydlu. Mae addysg, heb amheuaeth, yn rhoi cyfle i garcharorion drawsffurfio eu bywydau ac yn y pen draw cadw allan o'r carchar, a dyna beth rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau ei weld yma, felly diolch yn fawr iawn.

Diolch i Natasha Asghar am y cwestiynau hynny. Os caf i ddechrau trwy fynd i'r afael â'ch cwestiwn ar y gyllideb o ran dysgu carcharorion, mae hynny'n gwbl ar wahân i'r gyllideb addysg. Mae'n faes cymhleth, ond rydym ni'n derbyn—. Y llynedd, ariannwyd £11.066 miliwn yn uniongyrchol drwy'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer dysgu a sgiliau yng ngharchardai Cymru.

Fe wnaethoch chi ofyn am barhau â'r gefnogaeth ar ôl gadael y carchar hefyd. Mae yna amrywiaeth o gynlluniau gan Lywodraeth Cymru sy'n darparu cymorth i garcharorion Cymru pan fyddant yn ailintegreiddio i gymdeithas. Rwyf wedi cael cyfle i siarad â'r rhai sy'n cyflwyno'r rhaglenni hynny ar fy ymweliadau â gwahanol garchardai ledled Cymru. Mae'r rhaglen ReAct yn un o'r rheini, a hefyd y rhaglen Cymunedau am Waith hefyd. Maen nhw'n olrhain ac yn monitro cynnydd, ac rwy'n credu eu bod yn chwarae rhan allweddol yn yr ystadegau hynny a ddarparais i chi yn y fan yna, sy'n dangos pa mor dda rydym ni'n gwneud o'i gymharu â rhanbarthau yn Lloegr gyda'n troseddwyr, ar ôl cael eu rhyddhau, sydd mewn gwaith chwe mis ar ôl eu rhyddhau.

Fe wnaethoch chi ofyn am rai o'r carchardai eraill yng Nghymru hefyd. Os dw i'n dechrau gyda charchar Caerdydd, mae ganddyn nhw lawer o garcharorion sydd yno ar ddedfrydau byr. Pan ymwelais â nhw ynghyd â'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol ychydig fisoedd yn ôl, roedd yn wirioneddol drawiadol gweld pa mor gyflym y gallan nhw gyflwyno'r rhaglenni cymorth cyflogadwyedd a hyfforddiant yno. Mae yna rai cyrsiau maen nhw'n eu cynnal lle gallwch chi ennill y cymwysterau o fewn 10 awr, sydd yn fy marn i yn drawiadol iawn mewn gwirionedd. Maen nhw hefyd yn canolbwyntio ar y cardiau Cynllun Ardystio Sgiliau Adeiladu, sy'n wirioneddol hanfodol ar gyfer ystod o wahanol broffesiynau y gall cyn-droseddwyr fynd iddyn nhw, fel adeiladu a sgaffaldio. Maen nhw'n gallu darparu'r rheini o fewn cyfnod byr o amser hefyd.

Mae carchar Berwyn yn bendant wedi cynnig yr ystod fwyaf o ddarpariaeth ddysgu a welais ar fy ymweliadau â charchardai yng Nghymru. Roedd mor drawiadol gweld yr amrywiaeth o wahanol gyrsiau sydd ar gael yno, popeth o ddarparu sgiliau sylfaenol i ystod o gyfleoedd hyfforddiant galwedigaethol. Roedd hyd yn oed cwrs mewn gwaith cerrig treftadaeth, a oeddwn i'n meddwl oedd yn wych. Mae'n wych gweld cyn-droseddwyr yn gallu canolbwyntio ar feysydd arbenigol fel yna. Efallai eich bod chi'n ymwybodol hefyd bod ganddyn nhw fwyty yno sy'n rhaglen a sefydlwyd gan y cogydd teledu Fred Sirieix. Maen nhw'n gwneud gwaith gwych wrth gael cymwysterau i'r carcharorion hynny mewn pethau fel hyfforddiant barista a chyrsiau lletygarwch eraill hefyd, lle maen nhw'n llwyddiannus iawn yn cael cyflogaeth ar ôl eu rhyddhau.

Cefin Campbell.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy—. Na, Llywydd dros dro. Mae'n flin gennyf fy mod i wedi camgyfeirio atoch chi.

Rwy'n croesawu'r datganiad, Gweinidog, gan ei fod yn cynnwys nifer o ganlyniadau cadarnhaol ers lansio'r ddogfen 'Gwell Dysgu, Gwell Cyfleoedd' tua 18 mis yn ôl. Roeddwn yn arbennig o falch o weld bod 38 y cant o bobl mewn carchardai yng Nghymru wedi cymryd rhan mewn o leiaf un cyfle dysgu achrededig. Mae cyfran y rhai sy'n gadael y carchar a gyflogir chwe mis ar ôl gadael y carchar wedi mwy na dyblu dros gyfnod o dair blynedd, o 14.8 y cant i 37.5 y cant, sy'n cymharu'n dda iawn â rhanbarthau yn Lloegr.

Fel y gwnaethoch chi gydnabod yn eich datganiad, addysg yw un o'r ffyrdd grymusaf o adsefydlu. Mae'n lleihau aildroseddu, yn meithrin hyder ac yn agor llwybrau at gyflogaeth. Gydag aildroseddu yn costio tua £15 biliwn i gymdeithas bob blwyddyn, a phobl sy'n gadael carchardai sy'n sicrhau cyflogaeth hyd at naw pwynt canran yn llai tebygol o aildroseddu, ni allai'r fantol fod yn fwy.

Gyda rhai o'r cyfraddau uchaf yn Ewrop o bobl yn y carchar, lefelau uchel o aildroseddu a methiannau cronig mewn carchardai sy'n orlawn yn barhaol, mae Cymru'n gyson dan anfantais gan ymyl garw'r system gyfiawnder nad yw wedi ei datganoli. Mae dros ddegawd wedi bod ers i gomisiwn Thomas argymell datganoli pwerau cyfiawnder a phlismona yn llwyr, yn unol â'r rhai a arferir eisoes gan yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae'r ffaith bod eich cyd-Aelodau Llafur yn San Steffan yn parhau i wrthsefyll yr achos cryf dros ddiwygio mewn modd cwbl afresymol yn adlewyrchu eu tueddiad creiddiol i ddiystyru datganoli fel anghyfleustra, yn hytrach na llwybr i greu cymdeithas decach a mwy cyfiawn. Dylai cyfiawnder fod yn gyson â pholisïau cymdeithasol, iechyd ac addysg gwahanol Cymru, ond mae hyn yn parhau i fod yn amhosibl o dan y setliad presennol. Felly, Gweinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o sut mae'r diffyg datganoli hwn yn cyfyngu ar ei gallu i integreiddio addysg carchardai â strategaethau addysg, iechyd ac adsefydlu ehangach yng Nghymru?

Roedd y polisi 'Gwell Dysgu, Gwell Cyfleoedd' yn addo amgylchedd dysgu cynhwysol, cefnogol mewn carchardai, gyda mynediad hyblyg, cysondeb ag anghenion y farchnad lafur a gwelliant parhaus. Fodd bynnag, mae heriau yn parhau: gorlenwi, prinder staffio a mynediad digidol cyfyngedig. Maen nhw i gyd yn tanseilio cyflawni. Mae yna hefyd ddiffyg data cyhoeddedig ar gyfranogiad a chyflawniad. Felly, Gweinidog, sut mae llwyddiant yn cael ei fonitro? A yw data cyfranogiad a chyflawniad bellach ar gael ar gyfer pob carchar yng Nghymru? A oes unrhyw dystiolaeth eto bod y polisi yn lleihau cyfraddau aildroseddu ymhlith pobl sy'n gadael carchardai yng Nghymru?

Rydych chi wedi cyfeirio yn eich datganiad at un neu ddwy enghraifft, ond pa fesurau ymarferol sy'n sicrhau bod cymwysterau a enillwyd yn y carchar yn arwain at gyfleoedd cyflogaeth go iawn? A yw cyrsiau'n adlewyrchu anghenion y farchnad lafur yng Nghymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol? Sut mae carcharorion yn cael eu hannog i symud ymlaen gyda'u dysgu? Rydym ni wedi clywed nifer o enghreifftiau gennych chi am gyrhaeddiad lefel isel, sy'n wych, ond yn amlwg rydym ni eisiau eu hannog i symud ymlaen ymhellach. Ac yna, yn olaf, a yw'r cyllid ar gyfer addysg carchardai wedi cynyddu mewn termau real ers i'r polisi gael ei gyflwyno?

A jest i gloi, rhywbeth ynglŷn â'r defnydd o'r iaith Gymraeg yn y carchardai. Mae yna ryw 200 o garcharorion yn siaradwyr Cymraeg mewn carchardai yng Nghymru yn ôl ystadegau gan Gomisiynydd y Gymraeg, ond beth welodd hi oedd mai dim ond cyrsiau dysgu iaith oedd ar gael yn y carchardai, nid cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg mewn meysydd gwahanol i ddysgu iaith. Felly, os gallwch chi edrych ar hwnna. 

Yn olaf, Gweinidog, fel y gwyddoch chi, nid oes carchar i fenywod yng Nghymru, ond mae nifer y menywod o Gymru sydd yn y ddalfa ledled y Deyrnas Unedig wedi cynyddu am y bedwaredd flwyddyn yn olynol. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau cydraddoldeb o ran addysg a darpariaeth adsefydlu i fenywod Cymru sy'n cael eu cadw yng ngharchardai Lloegr? Ac yn olaf, pa gynnydd sydd wedi'i wneud wrth sefydlu rhaglenni mentora ar gyfer troseddwyr benywaidd gyda sefydliadau fel Cymorth i Fenywod? Diolch.

Fe hoffwn i ddiolch i Cefin Campbell am y cwestiynau hynny. Roedd yna lawer iawn yn y fan yna, felly byddaf yn ceisio ymdrin â chymaint ag y gallaf i. Byddaf yn dechrau gyda'r hyn rwy'n credu yw'r pwynt pwysicaf a godwyd gennych chi yn y fan yna, sef datganoli'r system gyfiawnder—mae hynny'n hollol hanfodol mewn gwirionedd. Prif nod Llywodraeth Cymru yw gweld y system cyfiawnder troseddol yn cael ei datganoli yn ei chyfanrwydd. Dyna ein huchelgais yn y pen draw, dyna ein nod yn y pen draw. Dim ond trwy gysoni polisïau cyfiawnder â'n hymdrechion ehangach o gyfiawnder cymdeithasol, fel y dywedoch chi'n briodol, y byddwn yn gallu lleihau pwysau ar y system gyfiawnder a chyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen mewn gwirionedd.

Ond yn ymarferol, gyda newid o'r raddfa hon yn amlwg mae angen mynd ati'n raddol, a dyna pam mae ein pwyslais ar hyn o bryd ar y meysydd mwyaf tebygol o gael eu datganoli yn y dyfodol agos, gan gynnwys cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Mae'r rhain yn feysydd sydd wedi'u cysylltu'n annatod ag ystod o gyfrifoldebau datganoledig, felly credwn ei bod hi'n briodol eu bod yn cael eu penderfynu a'u cyflawni yng Nghymru. Ac mae swyddogion yn y ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd i archwilio opsiynau lle gellir ail-gysoni cyfrifoldebau yn y system cyfiawnder ieuenctid.

Fe wnaf droi at eich cwestiwn am droseddwyr benywaidd—cwestiwn pwysig iawn arall yn y fan yna. I fenywod yng Nghymru sy'n cyflawni troseddau ac sy'n cael eu rhoi yn y ddalfa, gall ymyriadau ar gyfer dysgu a sgiliau fod yn gymhleth, ac ar hyn o bryd, fel y gwyddoch chi, mae ystadau diogel wedi'u lleoli yn Lloegr. Rydym yn datblygu ymhellach ein partneriaeth gydweithredol gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fwrw ymlaen â llwybr dysgu i fenywod, fodd bynnag, gan ei gysoni â'n glasbrint cyfiawnder menywod ar gyfer Cymru. Mae canolfan breswyl i fenywod yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, gan ein bod yn credu y bydd yn gwella bywydau menywod yng Nghymru ac y byddai'n gaffaeliad gwirioneddol, gan ddarparu gwasanaethau therapiwtig ac adsefydlu fel rhan o ddull sy'n seiliedig ar drawma. Ac wrth gwrs, byddai hynny'n rhoi'r gallu i ni gyflwyno ein rhaglenni addysg ein hunain yn hynny o beth hefyd.

Rydych chi hefyd yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r Gymraeg; mae'n sicr wedi bod yn bwnc llosg yn y wasg yn ddiweddar, ac yn un yr wyf wedi bod yn cadw llygad agos arno. Byddaf yn dechrau gyda rhywfaint o newyddion cadarnhaol yn hynny o beth, a dyna'r ffaith bod cynllun iaith Gymraeg newydd Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi wedi'i gyhoeddi ar 15 Hydref, ac mae hynny, rwy'n credu, yn llawer cryfach o'i gymharu â'r ddogfen flaenorol. Mae ymrwymiadau allweddol yno o ran dewis iaith a chofnodi, deunyddiau ac arwyddion dwyieithog, staffio a gallu, gwasanaethau ymwelwyr a chyhoeddus, mynediad digidol a thechnoleg, a'r Gymraeg, diwylliant a chymuned.

Yn ogystal ag ehangu'r pwyslais, mae'n ymrwymo i ddarparu gwasanaethau Cymraeg y tu allan i Gymru, lle mae'r carcharor neu'r cleientiaid prawf wedi mynegi ffafriaeth a lle mae digon o alw. Mae trefniadau eraill hefyd ar waith i hyrwyddo blaenoriaethau'r Gymraeg ar draws carchardai, gan gynnwys bwrdd iaith Gymraeg mewnol, cynllun iaith Gymraeg strategol, penodi arweinydd Cymraeg ar gyfer pob carchar yng Nghymru a disgwyliad rhanbarthol y bydd gan bob carchar yng Nghymru, o leiaf, fforwm iaith Gymraeg i garcharorion, cyfleoedd i garcharorion ddysgu a datblygu eu sgiliau Cymraeg a chynllun gweithredu Cymraeg ar waith i fynd i'r afael â blaenoriaethau allweddol.

Gan droi at eich cwestiwn ynglŷn â chyflwyno gwersi drwy gyfrwng y Gymraeg, y statws presennol mewn perthynas â hynny yw bod nifer y dysgwyr a fyddai'n well ganddyn nhw fynychu dosbarthiadau a gyflwynir drwy gyfrwng y Gymraeg yn fach iawn mewn gwirionedd; felly, gyda'r adnoddau cyfredol, ni ellir bodloni'r dewis hwn. Os rhoddaf syniad i chi o ba mor fach yw'r niferoedd, yng Ngharchar Ei Fawrhydi Caerdydd, o ran y cipolwg diweddaraf a oedd ar gael i mi, roedd un carcharor wedi nodi ei fod yn ffafrio siarad Gymraeg ac un ei fod yn ffafrio sgrifennu'n Gymraeg; roedd un yn ffafrio siarad Cymraeg yn Abertawe a dau yn ffafrio sgrifennu; yng Ngwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi., roedd tri yn ffafrio siarad Cymraeg a thri yn ffafrio sgrifennu'n Gymraeg; yn Prescoed, un o bob un; yn y Parc, nododd pump o garcharorion eu bod yn ffafrio siarad Cymraeg a thri eu bod yn ffafrio sgrifennu'n Gym,raeg Yna, yn y Berwyn, sef ein carchar mwyaf wrth gwrs, dywedodd 27 o ddysgwyr eu bod yn ffafrio siarad Cymraeg a 24 eu bod yn ffafrio dysgu drwy'r Gymraeg.

Ar y cyfan, mae hynny'n cyfateb i, o fewn y cipolwg hwn, 0.7 y cant o garcharorion yn mynegi ffafriaeth i'r Gymraeg a 0.5 y cant i'r Gymraeg fel eu dewis gyfrwng ysgrifennu. Felly, byddai'n nod i ni allu cyflwyno gwersi drwy gyfrwng y Gymraeg, ac efallai gyda pholisi 2050 Llywodraeth Cymru y byddwn yn gweld cynnydd—nid fy mod i'n dweud fod arnaf i eisiau gweld mwy o siaradwyr Cymraeg yn dod yn garcharorion.

Fe wnaethoch ofyn ystod o gwestiynau eraill, ond rwy'n credu y gallwn ni drethu amynedd y Dirprwy Lywydd. Os caf i grybwyll data, fe wnaethoch chi a oes data ar gael ar gyfer pob carchar. Yn sicr, mae gennym ni lawer mwy o ddata nawr nag oedd gennym ni; felly os mai'r data yr hoffech chi ei weld, os hoffech chi ysgrifennu ataf fi, byddaf yn rhannu'r data sydd gennym ni gyda chi.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad. Rwy'n eich llongyfarch ar y gwaith sydd wedi'i wneud i gynyddu cyflogadwyedd carcharorion, gan ei fod yn hynod bwysig sicrhau nad ydyn nhw'n mynd yn ôl i'r carchar. Fe wnaethoch chi sôn bod ychydig dros £11 miliwn yn cael ei ddarparu'n uniongyrchol gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer addysg carcharorion, ac rwy'n meddwl tybed a ydych chi'n gallu dweud wrthym ni a fu unrhyw gynnydd yn y swm hwnnw yn y flwyddyn ddiwethaf neu'r pum mlynedd diwethaf.

Yr ail gwestiwn yw: roedd Carchar Ei Fawrhydi Caerdydd yn arfer hyfforddi pobl i gynnal a chadw traciau rheilffordd, sydd yn amlwg yn angenrheidiol ar y llinellau rhyddhad dwyrain-gorllewin sy'n mynd i'r dwyrain o Gaerdydd. A yw hynny'n dal i ddigwydd, oherwydd roedd yn swydd lle roedd llawer llai o wahaniaethu yn erbyn cyn-garcharorion? Oeddech chi'n ymwybodol bod carcharorion yn cael eu gwahardd rhag siarad Cymraeg yng Ngharchar Ei Fawrhydi Y Berwyn—dysgais yr wythnos diwethaf gan y Pwyllgor Materion Cymreig, a fyddai'n amlwg yn groes i'r gyfraith pe bai'n wasanaeth datganoledig?

Yn olaf, nid yw chwech o bob 10 aelwyd byth yn coginio pryd o ddim, ac nid yw cludfwyd a phrydau parod wedi'u prosesu'n helaeth yn darparu'r maeth sydd ei angen ar bobl i allu ymdopi â heriau dyddiol bywyd. Tybed pa gyfle sydd yna i sicrhau bod pob carcharor yn gwybod sut i goginio drostyn nhw eu hunain, fel y gallan nhw fod yn cyfrannu at y gwasanaeth sy'n cael ei ddarparu yn fewnol yn y carchardai hyn, ond hefyd yn eu galluogi i ddod yn gogyddion wedi eu rhyddhau. Mae yna brinder mawr o gogyddion, ac nid dim ond baristas yw hynny—cogyddion go iawn—achos mae'r gwasanaeth carchar wedi anwybyddu'n llwyr—

Rhaid i'r Aelod ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.

—yr adroddiadau a ryddhawyd o'r sefydliad troseddwyr ifanc yn Aylesbury, a ddangosodd fod hynny'n arwain at welliant enfawr yn ymddygiad carcharorion. 

Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiynau hynny. Os dechreuwn ni gyda'r mater ariannu, fel y dywedais i, y llynedd cyfanswm y cyllid a ddarparwyd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer dysgu a sgiliau yng ngharchardai Cymru oedd £11.066 miliwn. Nid yw hynny wedi cynyddu, ond mae'r ffaith ein bod yn gallu ychwanegu ein cefnogaeth ychwanegol ein hunain, trwy bethau fel gwarant y person ifanc, ReAct a Chymunedau am Waith, yn bendant yn helpu i gryfhau'r cyllid hwnnw.

Fe wnaethoch chi ofyn cwestiwn am garchar Caerdydd a'i gwrs ar draciau rheilffordd—yn sicr, ar fy ymweliadau â charchardai, un o'r meysydd lle rydw i wedi gweld carcharorion yn ymgysylltu fwyaf effeithiol yw cyrsiau hyfforddi ar y rheilffyrdd, ac rwy'n gwybod bod hynny nid yn unig yn faes gwaith lle mae croeso i gyn-droseddwyr, ond mae hefyd, yn gyffredinol, yn cynnig cyflog da iawn a chyflogaeth ddiogel hefyd. Nid wyf yn siŵr ynghylch y manylion a yw Caerdydd yn cynnig y cwrs hwnnw, ond os hoffech chi ysgrifennu ataf i, byddaf yn darganfod yr ateb i hynny i chi.

Rhannais eich pryderon ynglŷn â'r penawdau hynny o garchar y Berwyn ynglŷn â'r iaith Gymraeg. I mi, roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n gymaint o drueni bod carchar yr ymwelais â hi, a oedd â chynnig dysgu mor wych, yn y penawdau am y rhesymau hynny. Rwy'n deall bod Comisiynydd y Gymraeg yn mynd i ymweld â'r Berwyn y mis hwn, ac rwyf wedi gofyn am rywfaint o adborth ar y sgwrs honno, a hefyd ar y ffordd y bydd y carchar yn ceisio ymgorffori safonau Cymraeg newydd Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi.

Rydych chi'n iawn i nodi coginio yn y fan yna, Jenny, fel maes allweddol i garcharorion. Mae yna lawer o gyfleoedd cyflogaeth yn y diwydiant lletygarwch iddyn nhw ar ôl eu rhyddhau, ac yn sicr, ym mhob carchar rydw i wedi ymweld â nhw, rydw i wedi gweld rhai cynigion da iawn yn hynny o beth. Y cynnig gorau yw'r un y soniais amdano yn gynharach wrth Natasha Asghar, sef partneriaeth bwyty Right Course yn y Berwyn, dan arweiniad y cogydd teledu Fred Sirieix. Yn anffodus, ches i ddim cwrdd ag ef pan oeddwn yno, ond yn sicr cefais fy modloni'n fawr gan y cacennau, y teisennau a'r coffi ffres a ddarparodd y dysgwyr yno i ni.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad. Mae yna lawer o bethau cadarnhaol i'w tynnu o'r datganiad, a does arnaf i ddim eisiau bod y person sy'n ychwanegu 'ond' at fy natganiad, ond bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r cyfnod pryderus iawn y mae Carchar Ei Fawrhydi Y Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi'i ddioddef yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Dim ond yn 2023 cynyddodd ymosodiadau ar staff 109 y cant a chynyddodd achosion o hunan-niweidio 113 y cant. Collodd saith ar bymtheg o unigolion eu bywydau yn drasig yn 2024, mwy nag mewn unrhyw garchar arall ledled Cymru a Lloegr, a chredir bod o leiaf pedair o'r marwolaethau hynny yn orddosau sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Mae'r cyd-destun hwn yn ei gwneud hi'n eithaf clir pam mae ymdrechion i hyrwyddo sefydlogrwydd ac adsefydlu wedi bod yn dalcen caled iawn yn y Parc.

Yn gynharach eleni, roedd cynllun gweithredu a gyflwynwyd gan wasanaeth carchardai a phrawf y Deyrnas Unedig yn tynnu sylw at y ffaith nad oedd llawer o garcharorion yn mynychu addysg, yn dysgu sgiliau neu mewn sesiynau gwaith, yn rhannol oherwydd y gwendidau mewn prosesau dyrannu ac anghysondebau yn y drefn ddyddiol. Nododd hefyd nad oedd data presenoldeb yn cael ei ddefnyddio'n effeithiol i nodi tueddiadau neu fynd i'r afael â chyfranogiad gwael. Roedd mynediad i'r llyfrgell hefyd yn llawer rhy gyfyngedig, yn enwedig i'r rhai nad oedden nhw wedi'u cofrestru mewn dosbarthiadau addysg. Felly, er bod rhai cyfeiriadau i'w croesawu at ddatblygiadau cadarnhaol yn y Parc yn eich datganiad, mae'r darlun cyffredinol a gyflwynwyd gan adroddiad y gwasanaeth carchardai a phrawf yn ddiffygiol iawn mewn difrif. Felly, pa ran fydd gan Lywodraeth Cymru wrth helpu i wella'r ddarpariaeth yn y Parc gyda chymheiriaid yn y Deyrnas Unedig, a pha welliannau y mae'r Gweinidog yn disgwyl eu gweld yn ystod y misoedd nesaf?

Diolch i Luke Fletcher am y gyfres honno o gwestiynau ynghylch carchar y Parc. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eich bod wedi gofyn hynny. Rydym ni i gyd yn gwybod bod angen amgylchedd da, sefydlog arnoch chi i ddarparu unrhyw fath o ddysgu, boed hynny mewn ysgolion, mewn colegau, mewn prifysgolion, ond yn enwedig mewn carchardai. Er bod y gwaith gweithredol o redeg carchardai yn fater a gedwir yn ôl, rydym yn cysylltu â Llywodraeth y Deyrnas Unedig a phartneriaid i sicrhau bod camau yn cael eu cymryd yn y Parc. Rwy'n gwybod bod y Parc yn fuan i gael ei arolygiad gan Estyn—rwy'n credu ei fod ym mis Ionawr—ac felly rwyf wedi gofyn a allaf ymweld ym mis Chwefror i drafod canlyniad yr arolygiad hwnnw. Rwy'n gwybod bod rhai mentrau cadarnhaol yn digwydd yno y maen nhw'n awyddus i'w dwyn i fy sylw, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y rheini. Ond rwy'n credu y bydd canlyniadau arolygiad Estyn yn allweddol i ni fonitro'r cyflawniad yno, a dim ond i ddangos y gwaith sy'n cael ei wneud ar draws y Llywodraeth, fe wn i fod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol wedi cwrdd â'r Arglwydd Timpson ar 9 Mehefin i drafod rhai o'r materion y gwnaethoch chi ymdrin â nhw yn y fan yna.

Diolch yn fawr iawn am y datganiad. Rwy'n credu bod rhai enghreifftiau ysbrydoledig iawn yn yr hyn a ddywedoch chi wrthym ni. Fe wnaethoch chi sôn mewn ymateb i Natasha am garchar Caerdydd a'r ffaith bod cymaint o bobl yno gyda dedfrydau byr. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, bod dros 50 y cant yn cael eu cadw yng ngharchar Caerdydd, felly mae hynny'n amlwg yn creu awyrgylch o ansicrwydd. Fe wnaethoch chi sôn am y nifer o gyrsiau byr a oedd yn gallu cael eu cynnig, a meddwl oeddwn i tybed a oedd gennych chi unrhyw werthusiad neu unrhyw farn ar sut roedd y cyrsiau hyfforddi byr hynny'n effeithiol gyda charcharorion a oedd ar remand. Felly, dyna oedd un cwestiwn. Y peth arall oedd ar fy meddwl i—yn amlwg, mae'r rhan fwyaf o'r carcharorion yn ddynion ifanc, ac mae gan lawer ohonyn nhw blant, a meddwl oeddwn i tybed a oedd unrhyw gynlluniau a oedd yn galluogi'r dynion ifanc gyda'u plant i ddysgu, a nhw i helpu eu plant ac i hybu'u galluoedd.

Diolch i Julie Morgan am y cwestiynau hynny. Rydych chi'n hollol iawn yn y fan yna yn nodi'r nifer fawr o garcharorion yng ngharchar Caerdydd sydd ar ddedfrydau byr neu ar remand, a dyna'n bendant un o'r heriau mwyaf rydym ni'n eu hwynebu i'n nod o ddarparu ymatebion addysg a hyfforddiant sy'n canolbwyntio ar y person ac sy'n amserol. Fel y dywedais i yn fy ateb blaenorol, roedd hyn yn rhywbeth roeddwn yn canolbwyntio arno yn ystod fy ymweliad â Chaerdydd, ac roedden nhw'n awyddus iawn i dynnu sylw at yr ystod o gyrsiau byr maen nhw'n eu cynnig i geisio mynd i'r afael â hyn. Felly, mae pob carcharor ym mhob carchar yng Nghymru yn cael proses asesu drylwyr o fewn pum niwrnod ar ôl cyrraedd y carchar, ac mae Caerdydd wedi teilwra ei ddarpariaeth i ddarparu llawer o gyrsiau byr, hynod benodol. Felly, fel y dywedais i, mae yna rai cyrsiau lle gellir cyflawni achrediad sgiliau mewn cyn lleied â 10 awr, ac rwy'n credu ei fod yn gam pwysig iawn i'r dynion hynny sydd yno am gyfnod byr yn unig. Rwy'n credu bod cael mynediad at y cerdyn CSCS, yn arbennig, yn rhywbeth y dylai carchar Caerdydd fod yn falch iawn ohono—gallu darparu'r hyfforddiant hwnnw o fewn wythnos, sy'n agor cymaint o gyfleoedd cyflogaeth ar ôl eu rhyddhau. Rwy'n credu bod y llwyddiant yno yng Nghaerdydd yn cael ei ddangos gan y ffaith, os edrychwch chi ar ei pherfformiad dangosydd perfformiad allweddol, fod gan Gaerdydd gyfradd cwblhau o 92.8 y cant, cyfradd cyflawniad o 92.7 y cant a chyfradd llwyddiant o 86 y cant.

Yn ogystal, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth cyflogadwyedd ychwanegol, ac wedi cynyddu darpariaeth cynghorwyr Cymru'n Gweithio yng Ngharchar Ei Fawrhydi Caerdydd o 2.5 diwrnod yr wythnos i 5.5 diwrnod yr wythnos. Mae dwyster y ddarpariaeth honno yn y fan yna yn bendant yn helpu. Rydych chi'n iawn, mae ganddyn nhw gynllun da yn y fan yna i dadau allu cwrdd â'u plant, ac rwy'n credu bod hynny hefyd yn bwysig iawn wrth alluogi adsefydlu.

Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad ysbrydoledig, fel y dywedodd Julie Morgan. Wrth gwrs, mae'n rhaid teimlo bod gennych chi o leiaf un llaw wedi'i chlymu y tu ôl i'ch cefn, os nad y ddwy, oherwydd yr ymyl garw ac oherwydd pa mor ofnadwy yw rhai o'r ystadegau hyn mewn gwirionedd: 45 y cant o oedolion sy'n cael eu rhyddhau o'r carchar yn aildroseddu o fewn 12 mis. Nid ystadegyn yn unig yw hynny, mae hynny'n fethiant ac, yn y pen draw, mae ein cymunedau yn dioddef.

Yn gyffredinol, rwy'n credu eich bod chi'n gwneud eich gorau fel Llywodraeth Cymru o fewn fframwaith anodd iawn, ac roeddwn i'n mwynhau clywed am y cyrsiau byrion rydych chi'n eu cynnig nawr i ymdrin â'r mater y soniodd Julie Morgan, am gymaint o bobl ar remand a chymaint ar ddedfrydau byr. Mae addysg mor bwysig: Lleihad o 40 y cant mewn aildroseddu os gallant dderbyn y math priodol o—. Mae'n ail gyfle. Mae'n gyfle i ailadeiladu, nid i ailadrodd.

Yr hyn rwy'n ei chael yn ddychrynllyd, yn frawychus, yw bod niwroamrywiaeth dair gwaith yn fwy cyffredin ymhlith carcharorion nag mewn pobl y tu allan. Mae hanner ein carcharorion yn niwroamrywiol. Rydym ni'n siomi pobl. Sut allwn ni wneud yn siŵr bod yr addysg yno yn y carchar ar gael i bawb, yn enwedig pobl sy'n niwroamrywiol? Diolch yn fawr.

Diolch, Rhys ab Owen, am y cwestiynau hynny. Rwy'n cytuno â chi am raddfa'r broblem i geisio torri'r cylch hwnnw o aildroseddu, a phwysigrwydd gwneud hynny hefyd. Mae'n sicr yn her, nid yn unig yma yn y Deyrnas Unedig ond ledled y byd hefyd. Rwy'n credu mai dyna pam ei bod hi mor bwysig bod yr Arglwydd Timpson bellach yn ymgymryd â'r swyddogaeth honno yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig oherwydd y gwaith y mae wedi'i wneud a'r llwyddiant y mae wedi'i gael. Mae'n dod â phrofiad a sgiliau bywyd go iawn i'r swyddogaeth honno.

Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn yn y fan yna am lefel niwroamrywiaeth ymhlith carcharorion hefyd, ac fe hoffwn i eich sicrhau ein bod yn mynd ati'n rhagweithiol ac mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar y person i adnabod a chefnogi unigolion niwroamrywiol yn ein carchardai. Os gallaf i roi un enghraifft o hynny—mae hon yn enghraifft gadarnhaol o garchar y Parc—ac mae hynny'n cael ei alw yr uned Cynnwys. Dyma'r uned niwroamrywiol yno. Mae'n uned bwrpasol ar gyfer pobl awtistig, ar gyfer y rhai ag anableddau dysgu neu anafiadau i'r ymennydd. Ers ei sefydlu, mae'r carchar wedi gweld gostyngiad sylweddol mewn trais, hunan-niweidio, torri rheolau a chamddefnyddio sylweddau ymhlith y garfan benodol honno.

Hefyd, os caf i grybwyll gwaith ehangach Llywodraeth Cymru, rydym ni ar hyn o bryd yn gweithredu rhaglen gwella niwroamrywiaeth, gan ehangu'r cod ymarfer blaenorol ar gyfer awtistiaeth i gynnwys cyflyrau niwroamrywiol eraill. Rwy'n siŵr y bydd y gwaith hwn yn cael effaith ar wasanaethau datganoledig, gweithio o fewn yr ystad ddiogel, a hefyd yn darparu ein byrddau partneriaeth rhanbarthol, sy'n gweithio'n agos gyda ni ar gyfleoedd cyflogaeth i droseddwyr unwaith y byddant yn cael eu rhyddhau. Bydd yn darparu canllawiau a fframweithiau gwell i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny i sicrhau cydweithrediad effeithiol a darparu gwasanaethau integredig.

Diolch i'r Gweinidog. 

Eitem 8 sydd nesaf, Rheoliadau Asesiadau o’r Effaith ar Iechyd (Cymru) 2025, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Jeremy Miles. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r rheoliadau sydd gerbron y Senedd heddiw yn cynrychioli cam beiddgar a blaengar ymlaen yn ein cenhadaeth ar y cyd i ymgorffori tegwch iechyd wrth wraidd y broses o wneud penderfyniadau cyhoeddus. Os cânt eu pasio gan y Senedd, byddant yn mandadu asesiadau effaith iechyd a fydd yn cael eu cynnal gan ystod eang o gyrff cyhoeddus wrth gynnig gwneud penderfyniadau penodol. Dyma gam pwysig arall rydym yn ei gymryd i helpu i roi terfyn ar yr anghydraddoldebau iechyd parhaus ac ystyfnig hynny rydym yn gwybod eu bod yn parhau i fod yn falltod ar ormod o gymunedau yng Nghymru. Os caiff y rheoliadau hyn eu pasio heddiw, byddant yn ymuno â chynlluniau eraill sydd hefyd wedi'u targedu at gau'r bwlch hwnnw, gan gynnwys cenedl Marmot, prydau ysgol am ddim i bawb mewn ysgolion cynradd, ein rhaglen brechu plant, ein rhaglen i adeiladu 20,000 o gartrefi newydd i'w rhentu, a gofal plant wedi'i ariannu i blant dwy i bedair oed. 

Dirprwy Lywydd, yn ei hanfod, mae asesiad effaith ar iechyd yn broses strwythuredig sy'n helpu'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i ystyried sut y gallai eu polisïau, eu rhaglenni neu brosiectau eraill effeithio ar iechyd corfforol a meddyliol y boblogaeth. Yn hanfodol, mae'n mynd y tu hwnt i ffiniau gwasanaethau gofal iechyd i ystyried penderfynyddion ehangach iechyd, fel tai, trafnidiaeth, addysg, cyflogaeth, diwylliant, a'r amgylchedd. Dyma'r ffactorau sy'n siapio ein bywydau bob dydd ac, yn y pen draw, ein canlyniadau iechyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo ymagwedd iechyd ym mhob polisi ers tro. Bydd pasio'r rheoliadau hyn wedyn yn gosod Cymru fel arweinydd byd-eang o ran cymhwyso polisi a deddfwriaeth iechyd y cyhoedd. Felly, nid carreg filltir reoleiddiol yn unig mohoni, mae'n ddatganiad o fwriad. Mae'n arwydd o'n hymrwymiad i atal, i degwch ac i sicrhau nad yw ystyriaethau iechyd yn ôl-ystyriaeth ond yn elfen sylfaenol o wneud penderfyniadau strategol.

Byddai'r rheoliadau hyn yn gosod dyletswydd statudol ar gyrff cyhoeddus penodedig i gynnal asesiadau effaith ar iechyd wrth gynnig gwneud penderfyniadau penodol, i egluro pryd mae angen yr asesiadau hyn, ac i hyrwyddo cysondeb heb greu biwrocratiaeth ddiangen, gan ategu dyletswyddau presennol, fel y rhai o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae asesiadau effaith ar iechyd yn darparu tystiolaeth gadarn i lywio penderfyniadau er mwyn helpu i leihau anghydraddoldebau iechyd a chryfhau cynigion sy'n cefnogi iechyd y boblogaeth yn ehangach. Maen nhw'n galluogi cyrff cyhoeddus i ddangos sut mae eu polisïau yn cyfrannu at Gymru iachach a thecach, ac maen nhw'n meithrin tryloywder ac atebolrwydd yn y ffordd y caiff penderfyniadau eu gwneud.

O safbwynt gweithredol, yn bwysig, mae'r rheoliadau wedi'u dylunio i fod yn gymesur ac yn ymarferol. Bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn darparu arweiniad a hyfforddiant, ac mae cyfnod pontio wedi'i gynnwys i ganiatáu i sefydliadau baratoi ac alinio â chylchoedd ariannol a chynllunio. Dydy hyn ddim yn ymwneud ag ychwanegu cymhlethdod, mae'n ymwneud ag ymwreiddio iechyd ein poblogaeth yn DNA ein gwasanaethau cyhoeddus.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—Mike Hedges.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Aeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ati yn ystyried y rheoliadau drafft ar 29 Medi ac, yn dilyn hynny, aeth ati i ystyried ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor ar 13 Hydref.

Nododd adroddiad y pwyllgor un pwynt adrodd technegol ac un pwynt adrodd craffu ar rinweddau. Mae'r rheoliadau'n darparu bod yn rhaid i Iechyd Cyhoeddus Cymru gyhoeddi canllawiau i gynorthwyo cyrff cyhoeddus i gynnal asesiad effaith ar iechyd. Fodd bynnag, mae'r memorandwm esboniadol mewn perthynas â'r rheoliadau hyn hefyd yn nodi ei bod yn ofynnol i Iechyd Cyhoeddus Cymru ddarparu rhaglen gymorth i gyrff cyhoeddus. Mae'r pwynt adrodd technegol yn nodi nad yw'r rhaglen gymorth hon wedi'i nodi yn y rheoliadau eu hunain. Mewn ymateb, nododd Llywodraeth Cymru y byddai manylion y cymorth ychwanegol yn cael eu cynnwys mewn cyfarwyddyd i'w gyhoeddi gan Weinidogion Cymru o dan Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006. Mae'r ymateb yn nodi y bydd hyn yn sicrhau bod y system yn gallu bod yn hyblyg ac yn adweithiol i ofynion cyrff cyhoeddus perthnasol.

Mae pwynt adrodd craffu ar rinweddau'r pwyllgor yn tynnu sylw at y ffaith bod Rhan 6 o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 wedi'i chychwyn ar 19 Medi 2025, ychydig dros wyth mlynedd ar ôl i Ran 6 gael ei deddfu. Nododd ymateb Llywodraeth Cymru fod gwaith ar weithredu Deddf 2017 wedi dechrau yn syth ar ôl i'r Ddeddf gael ei phasio. Fodd bynnag, mae'n nodi bod staff wedi'u hadleoli yn 2017 i weithio ar yr ymateb i Brexit, yna eto yn 2020, mewn ymateb i bandemig COVID-19, a bod gwaith ar y rheoliadau wedi ailddechrau yn 2022-23.

Doedd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ddim yn fodlon â'r cyfiawnhad dros yr wyth mlynedd o oedi a roddwyd gan Lywodraeth Cymru yn ei hymateb. Gwnaethom ysgrifennu wedyn at Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i fynegi ein siom ynghylch y ffordd anamserol y cafodd deddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd ei rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru. Fe wnaethom ystyried ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet i'n llythyr ddydd Llun. Yn y llythyr, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn ailadrodd effaith Brexit a'r pandemig ar yr adnoddau oedd ar gael i ddatblygu'r rheoliadau. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet hefyd yn nodi bod ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid wedi bod yn hanfodol i sicrhau nad yw'r rheoliadau yn anghymesur o fiwrocrataidd neu feichus. Nododd y pwyllgor ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet.

Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am nodi sut yr ymatebodd y Llywodraeth i waith y pwyllgor, ac rwy'n ddiolchgar iddynt am eu hystyriaeth. Byddwn i'n dweud ein bod ni i gyd, ar ryw ystyr, yn siomedig ynghylch yr oedi, sydd wedi bod yn angenrheidiol. Ond, fel rhywun a oedd â rhywfaint o ran wrth baratoi ar gyfer Brexit a chanlyniadau COVID yn arbennig, gallaf sicrhau Aelodau bod y pwysau a roddwyd ar bob math o agweddau ar weithgarwch y Llywodraeth yn real iawn ac yn sylweddol dros gyfnod hir, ac rydyn ni wedi ymgysylltu'n rhagweithiol â'r gwaith o ymgynghori ar y rheoliadau hyn i sicrhau eu bod nhw'n adlewyrchu ein blaenoriaethau polisi a'u bod nhw'n gymesur ac yn effeithiol yn y modd rydym yn bwriadu eu cyflwyno. Felly, rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am ei ystyriaeth.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Na. Mae'n ddrwg gen i, Sioned. Doeddech chi ddim ar y rhestr.

Eitem 9, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Addasu Rhyddhad ar gyfer Safleoedd Treth Arbennig) (Cymru) (Rhif 2) 2025. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Atodlen 21A i Ddeddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrth-osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 i ddarparu rhyddhad treth trafodiadau tir i'r safleoedd treth arbennig newydd yng ngogledd Ynys Môn ym mhorthladd rhydd Ynys Môn. Mae'r safleoedd newydd hyn yn cynnwys hen safleoedd Octel a Rhosgoch.

Mae'r rheoliadau'n darparu rhyddhad tan 30 Medi 2029, gydag adolygiad wedi'i drefnu yn 2028. Yn dilyn yr adolygiad hwnnw, Llywodraeth nesaf Cymru fydd yn penderfynu a ddylid ymestyn y rhyddhad ai peidio. Os bydd y Senedd yn cymeradwyo'r rheoliadau heddiw, bydd rhyddhad ar gyfer trafodion yn yr ardaloedd newydd hyn yn dod i rym ddydd Gwener 21 Tachwedd. Bydd hyn yn cyd-fynd â'r dyddiad y bydd rheoliadau dynodi safleoedd treth arbennig Llywodraeth y DU yn dod i rym ar gyfer safleoedd treth arbennig gogledd Ynys Môn ym mhorthladd rhydd Ynys Môn, a fydd yn golygu y bydd yr holl gymhellion treth a gedwir yn ôl a'r rhai datganoledig ar gael ar yr un dyddiad. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—Mike Hedges.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Aeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ati i ystyried y rheoliadau drafft ar 10 Tachwedd ac, yn dilyn hynny, aeth ati i ystyried ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor ddydd Llun.

Mae adroddiad y pwyllgor yn nodi un pwynt adrodd technegol a dau bwynt adrodd craffu ar rinweddau. Mae'r dyddiad dod i rym mewn italig o dan teitl y rheoliad yn nodi eu bod yn dod i rym ar 21 Tachwedd 2025. Fodd bynnag, mae rheoliad 1 yn darparu eu bod yn dod i rym am hanner nos ar 21 Tachwedd 2025. Mae'r pwynt adrodd technegol yn ceisio eglurder ynghylch pwrpas ac ystyr 'hanner nos' yn y ddarpariaeth hon, a pham ei fod yn wahanol i'r dyddiad dod i rym mewn italig o dan y teitl. Yn ei hymateb, nododd Llywodraeth Cymru y byddai'n ychwanegu 'am 12 a.m.' at y testun o dan y teitl ac yn rhoi '12 a.m' yn lle 'hanner nos' yn rheoliad 1 cyn gwneud y rheoliadau.

Mae'r pwynt adrodd craffu ar rinweddau cyntaf yn tynnu sylw at y ffaith bod y rheoliadau'n ymestyn rhyddhad treth arbennig o dreth trafodiadau tir i ardaloedd pellach sy'n rhan o borthladd rhydd Ynys Môn tan 30 Medi 2029, gan effeithio ar daliadau a wneir gan Awdurdod Refeniw Cymru i gronfa gyfunol Cymru. Mae'r ail yn tynnu sylw at y ffaith bod y rhyddhad treth yn y rheoliadau yn gymhorthdal, a bod y cynllun rheoli cymorthdaliadau ar gyfer porthladdoedd rhydd Cymru wedi'i gyfeirio at yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd a'i gofrestru ar y gronfa ddata cymorthdaliadau yn unol â Deddf Rheoli Cymorthdaliadau 2022.

The Cabinet Secretary to reply.

Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hadroddiad, Dirprwy Lywydd. Cofnododd Mike Hedges yn ffyddlon y ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ymateb i'r pwynt yr oedd y pwyllgor wedi'i godi ynglŷn â'r cysondeb o fewn y rheoliadau, ac mae hynny bellach wedi'i gywiro cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Mae'r rhyddhad penodol hwn yn un o brif ysgogwyr rhaglen porthladdoedd rhydd Cymru. Mae'r cymhellion treth ar gyfer porthladdoedd rhydd, gan gynnwys rhyddhad treth trafodiadau tir, wedi'u cynllunio gyda'r bwriad o helpu safleoedd i ddenu buddsoddiad preifat, cefnogi twf economaidd yng ngogledd Ynys Môn, a chyflawni amcanion polisi ehangach y rhaglen porthladdoedd rhydd. Unwaith eto, gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 10, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Addasu Rhyddhad ar gyfer Safleoedd Treth Arbennig) (Cymru) (Rhif 3) 2025, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig—Mark Drakeford.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Atodlen 21A i Ddeddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrth-osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 i ddarparu rhyddhad treth trafodiadau tir ar gyfer safleoedd ym mharth buddsoddi sir y Fflint a Wrecsam. Mae'r rheoliadau'n darparu'r rhyddhad tan 30 Medi 2034 ac mae'n elfen allweddol o raglen parth buddsoddi Cymru.

Mae'r parth buddsoddi wedi dewis defnyddio rhan o'r £160 miliwn o gyllid sydd ar gael i ddarparu rhyddhad o dreth datganoledig a threth a gedwir yn ôl, yn ogystal â'r cyllid uniongyrchol, fel pecyn o ymyriadau. Os bydd y Senedd yn cymeradwyo'r rheoliadau heddiw, bydd rhyddhad ar gyfer trafodion yn yr ardaloedd newydd hyn yn dod i rym ddydd Gwener 21 Tachwedd. Bydd hyn yn cyd-fynd â'r dyddiad y bydd rheoliadau dynodi safleoedd treth arbennig Llywodraeth y DU yn dod i rym ar gyfer parth buddsoddi sir y Fflint a Wrecsam, sy'n golygu y bydd yr holl gymhellion treth a gedwir yn ôl a'r rhai datganoledig ar gael ar yr un dyddiad. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau.

Galwaf ar gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—Mike Hedges.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Aeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ati i ystyried y rheoliadau drafft ar 10 Tachwedd ac, yn dilyn hynny, aeth ati i ystyried ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor ddydd Llun. Mae adroddiad y pwyllgor ar y rheoliadau hyn yn nodi pwynt adrodd technegol a phwynt craffu ar rinweddau tebyg i'r rhai a amlinellir mewn perthynas â'r rheoliadau Rhif 2. Mae'r adroddiad yn ceisio eglurder ynghylch pam mae'r rheoliadau eu hunain yn nodi y byddant yn dod i rym am 12:01 ar 21 Tachwedd 2025, tra mai'r dyddiad dod i rym mewn italig o dan y teitl yw 21 Tachwedd 2025 ac mae'n hepgor yr amser perthnasol. Mewn ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru y byddai'n ychwanegu '12:01' at y testun o dan y teitl cyn gwneud y rheoliadau.

Mae'r pwynt adrodd craffu ar rinweddau yn tynnu sylw at y ffaith bod y rheoliadau'n ymestyn rhyddhad treth arbennig o dreth trafodion tir i ardaloedd dynodedig ym mharth buddsoddi sir y Fflint a Wrecsam tan 30 Medi 2034, gan effeithio ar daliadau a wneir gan Awdurdod Refeniw Cymru i gronfa gyfunol Cymru, a bod y cynllun rheoli cymorthdaliadau ar gyfer parthau buddsoddi Cymru wedi'i gyfeirio at yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd a'i gofrestru ar y gronfa ddata cymorthdaliadau yn unol â Deddf Rheoli Cymorthdaliadau 2022.

Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Wel, unwaith eto, mae'r pwynt adrodd technegol a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi'i gywiro ac felly mae wedi cael ei gywiro cyn gwneud y rheoliadau. Mae'r rheoliadau eu hunain yn gam pwysig wrth gefnogi buddsoddiad a thwf ym mharth buddsoddi newydd sir y Fflint a Wrecsam ac, unwaith eto, gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 11 yw dadl ar adroddiad blynyddol 2024-25 Comisiynydd y Gymraeg, a galwaf ar Ysgirfennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Pleser yw agor y ddadl yma heddiw a gofyn i Aelodau nodi adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer blwyddyn ariannol 2024-25. Wrth gwrs, bydd llawer o bethau wedi digwydd y tu hwnt i gyfnod yr adroddiad a, heddiw, dwi am ganolbwyntio ar faterion o fewn yr adroddiad blynyddol, sef pwrpas y ddadl hon.

Mae'r adroddiad yn adlewyrchu blwyddyn o waith gan y comisiynydd i gryfhau'r Gymraeg mewn sawl maes. Mae'r comisiynydd yn llais annibynnol ar y Gymraeg, ac mae'r adroddiad yn dangos hynny yn glir. Yn ystod y flwyddyn adrodd, roedd gwaith y comisiynydd yn ffocysu ar bedwar amcan strategol, sef sicrhau tegwch, cyfiawnder a hawliau i siaradwyr Cymraeg; sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried mewn polisi a deddfwriaeth; cynnal a chynyddu cydymffurfiaeth sefydliadau gyda'u dyletswyddau statudol; a chynyddu defnydd o'r Gymraeg gan sefydliadau ar draws pob sector.

Dirprwy Lywydd, mae'r comisiynydd wedi symud tuag at ffordd fwy rhagweithiol o gydreoleiddio, sy'n canolbwyntio ar chwe deilliant reoleiddio. Mae'r dull hwn yn ffocysu ar reoleiddio mewn modd sy'n cael yr effaith fwyaf er mwyn gwella cydymffurfiaeth, annog mwy o ddefnydd o'r Gymraeg a gwella profiad siaradwyr Cymraeg. Mae'r gwaith ymchwil a thrafod gyda'r cyhoedd yn parhau i fod yn rhan bwysig o waith y comisiynydd, gan sicrhau bod barn siaradwyr Cymraeg yn llywio'r gwaith o wella gwasanaethau. Roedd yr arolwg barn blynyddol yn dangos bod canran uwch o bobl yn teimlo bod eu cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg wedi cynyddu. Roedd canran uwch hefyd o'r farn bod gwasanaethau Cymraeg cyrff cyhoeddus yn gwella'n cyffredinol a'u bod yn fwy tebygol o'u defnyddio pan fo'r gwasanaethau hynny yn cael eu hyrwyddo'n glir.

Serch hynny, Dirprwy Lywydd, mae'n amlwg bod heriau'n parhau. Dim ond 17 y cant o sampl yr arolwg oedd yn nodi bod yn well ganddynt ddefnyddio'r Gymraeg gyda chyrff cyhoeddus. Rhai o'r ffactorau sy'n dylanwadu ar ddewis iaith yw natur dechnegol i'r pwnc, hyder personol, a'r person arall yn siarad Cymraeg yn gyntaf. Mae hyn yn dangos bod angen parhau i daclo rhwystrau i ddefnyddio'r Gymraeg, fel bod pobl yn teimlo'n gyfforddus ac yn barod i ddefnyddio'r Gymraeg yn naturiol.

Dirprwy Lywydd, mae cynyddu defnydd o wasanaethau Cymraeg yn un o flaenoriaethau strategaeth 'Cymraeg 2050' Llywodraeth Cymru, a hefyd i'r comisiynydd. Mae'r comisiynydd eisiau gweld cyrff yn gwella'r ffordd maen nhw'n hyrwyddo gwasanaethau Cymraeg, er mwyn sicrhau bod mwy o ddefnydd yn cael ei wneud o'r gwasanaethau hynny. Dwi'n croesawu ffocws y comisiynydd ar blant a phobl ifanc hefyd. Roedd mewnbwn adeiladol y comisiynydd wrth ddatblygu Deddf y Gymraeg ac Addysg (Cymru) 2025 yn bwysig. Mae'r Ddeddf yn sicrhau bod pob plentyn yn cael cyfle i ddod yn siaradwr Cymraeg. Mae'n hanfodol, felly, fod cyfleodd i blant a phobl ifanc i fyw, dysgu a gweithio drwy'r Gymraeg.

Mae cynyddu'r defnydd o'r Gymraeg mewn gweithleoedd hefyd yn flaenoriaeth i'r comisiynydd—rhywbeth dwi'n ei groesawu'n fawr. Fel rhan o'r gwaith yma, mae'r comisiynydd wedi gweithio gyda'r cyrff i adolygu polisïau defnydd mewnol o'r Gymraeg. Dwi'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gallu cyfrannu at y gwaith hwn drwy ein strategaeth 'Cymraeg. Mae'n perthyn i ni i gyd', lle rydym yn anelu at fod yn sefydliad wirioneddol ddwyieithog erbyn 2050.

Mae dros 130 o gyrff bellach yn dod o dan safonau, gan gynnwys cwmnïau dŵr. Dwi'n falch bod cynnydd cyffredinol yn lefel cydymffurfiaeth y cyrff gyda'r safonau. Mae'r comisiynydd yn barod i gefnogi cyrff trwy ddarparu arweiniad clir ac ymgysylltu adeiladol er mwyn sicrhau bod cyrff yn deall y dyletswyddau ac yn cydymffurfio. Mae sicrhau bod dyletswyddau fel y safonau yn cael eu gweithredu'n briodol ac yn effeithiol yn rhan bwysig o waith y comisiynydd, ac felly hefyd y gallu i'n dal ni, fel Llywodraeth, a chyrff eraill i gyfrif pan fydd angen.

Mae nifer y cwynion a chamau gorfodi yn llai yn ystod y cyfnod adrodd o'i gymharu â blynyddoedd adrodd blaenorol. Dwi'n cefnogi'r egwyddor fod llwyddiant yn cael ei fesur yn ôl ansawdd gwasanaethau Cymraeg a barn y cyhoedd, nid nifer y cwynion neu'r camau gorfodi yn unig. Mae'n bwysig, Dirprwy Lywydd, cofio mai un elfen o waith rheoleiddio'r comisiynydd yw delio â chwynion. Mae rheoleiddio hefyd yn cynnwys gwaith monitro er mwyn adnabod a datrys problemau cyn iddynt arwain at gwynion, ac ar yr un pryd mae'n bwysig bod y comisiynydd yn parhau i deimlo'n hyderus ac yn barod i ddefnyddio'r ystod o bwerau sydd ganddi ac i ddefnyddio ei phwerau'n llawn pan fydd angen.

Mae'r comisiynydd yn chwarae rhan allweddol wrth ddylanwadu ar bolisi cyhoeddus, o faes addysg a sgiliau i iechyd a gofal, tai a chynllunio. Ar yr adeg sy'n cael ei gwmpasu gan yr adroddiad, roedd y comisiynydd yn awyddus i gael eglurder ynghylch sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu gweithredu ar argymhelliad Comisiwn Cymunedau Cymraeg bod angen sefydlu ardaloedd o arwyddocâd ieithyddol dwysedd uwch a'i bod hi'n gweld cyfle i safonau gyfrannu'n uniongyrchol at weithredu rhai o'r argymhellion. Yn bwysig, mae'r adroddiad yn dangos bod y comisiynydd yn barod i'n herio ni fel Llywodraeth ac i amlygu lle mae cyfleoedd i sicrhau gwell ystyriaeth i'r Gymraeg. Mae'r briff y gwnaeth hi ei gyhoeddi yn rhoi diweddariad ar y sefyllfa o ran gofal dementia i siaradwyr Cymraeg wedi golygu momentwm o'r newydd yn y maes yma. Dwi'n gwerthfawrogi cyfraniad y comisiynydd ym mhob maes polisi ac rwy'n barod i gydweithio lle'n briodol i sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried mewn penderfyniadau polisi. Mae'r comisiynydd hefyd yn gweithio gyda busnesau ac elusennau i'w hannog i ddarparu a datblygu gwasanaethau Cymraeg. Yn ystod y flwyddyn, ymunodd 47 corff â'r cynllun Cynnig Cymraeg, gan ddod â'r cyfanswm i 160.

Dirprwy Lywydd, yn ystod y flwyddyn, cynhaliwyd cynhadledd Cymdeithas Ryngwladol y Comisiynwyr Iaith yma yng Nghymru—digwyddiad pwysig wnaeth amlygu effaith safonau'r Gymraeg ar lefel rhyngwladol. Roedd yn fraint gweld Cymru'n arwain trafodaethau byd-eang ar hawliau ieithyddol cyn trosglwyddo'r gadeiryddiaeth i New Brunswick yng Nghanada.

Yn ystod y cyfnod sy'n cael ei gwmpasu gan yr adroddiad blynyddol hwn, roedd lansiad cronfa enwau lleoedd safonol Cymru yn gam pwysig tuag at warchod statws a hyrwyddo'r defnydd o enwau lleoedd Cymraeg. Hoffwn hefyd nodi cyfraniad y comisiynydd wrth sicrhau mai enwau Cymraeg yn unig bellach yn cael eu defnyddio ar gyfer etholaethau'r Senedd, rhywbeth arwyddocaol yn hanes y Gymraeg.

Dirprwy Lywydd, bydd y comisiynydd yn cyhoeddi ei thrydydd adroddiad pum mlynedd yn 2026. Dwi'n edrych ymlaen at ei ddarllen ac rwy'n siŵr y bydd yn cynnwys gwybodaeth werthfawr, ddefnyddiol a heriol fydd yn ein helpu i lywio gwaith y comisiynydd a'r Llywodraeth i'r dyfodol. Mae'r comisiynydd yn gwneud cyfraniad gwerthfawr i hyrwyddo a chynyddu defnydd o'r Gymraeg. Mae rôl y comisiynydd yn hollbwysig i roi llais annibynnol ar y Gymraeg ac i'n herio ni fel Llywodraeth a chyrff eraill hefyd. Dwi'n edrych ymlaen at barhau i gydweithio gyda hi i gynyddu defnydd o'r Gymraeg a gwireddu amcanion 'Cymraeg 2050'. Diolch yn fawr.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw yn nodi gwaith parhaus Comisiynydd yr Iaith Gymraeg yn codi ymwybyddiaeth am ddefnydd yr iaith a'i phwysigrwydd, yn ogystal â chynyddu cyfleoedd i bobl yng Nghymru allu defnyddio'r iaith Gymraeg, sydd yn rhoi mwy o opsiynau a rhyddid i bawb i ddefnyddio a siarad Cymraeg bryd bynnag y dymunant.

Dirprwy Lywydd, hoffwn ddechrau trwy godi pryderon a godwyd gan y comisiynydd yn adran adroddiad perfformiad yr adroddiad blynyddol. Mae'r comisiynydd yn nodi:

'Ers datganoli, rydym wedi gweld nifer o bolisïau a strategaethau oedd â’r bwriad o gryfhau prosesau cynllunio addysg Gymraeg. Serch hynny, ychydig o gynnydd gwirioneddol rydym wedi ei weld dros yr ugain mlynedd diwethaf'.

Rydyn ni'n gwybod, yn anffodus, fod hyn wedi cael ei gefnogi gan ganlyniadau y cyfrifiad diwethaf a ddangosodd bod dim ond 17.8 y cant o’r boblogaeth yng Nghymru yn gallu siarad Cymraeg, y lefel isaf erioed a gofnododd, sy'n dangos y realiti, y diffyg cynnydd sydd wedi ei wneud i hybu siaradwyr Cymraeg ers datganoli, ac, yn amlwg, bod nifer y siaradwyr Cymraeg wedi bod yn gostwng ers 2001. Datgelodd y cyfrifiad hefyd anghyfartaleddau a gwahaniaethau daearyddol, gyda thyfiant addawol mewn defnydd o'r iaith Gymraeg yng Nghaerdydd, Y Fro a Rhondda, dim progress ym Merthyr, ond gostyngiad mewn yr awdurdodau lleol eraill.

Mae'r comisiynydd felly yn gywir i nodi’r diffyg cynnydd hwn a'r diffygion sydd yn bresennol yn y drefn gynllunio iaith bresennol. Rydyn ni'n gwybod nad targedau yw’r broblem. Y broblem yw'r cynnydd tuag at gyflawni’r nodau hyn, sydd yn methu. Er fy mod i'n gwerthfawrogi maint y dasg hon a’r amser a gymerir yn aml i gynyddu niferoedd o ran unrhyw iaith, bu gan Lywodraeth Cymru lawer o amser i wneud hynny hyd at hyn.

Fodd bynnag, hoffwn ailadrodd fy ngobaith o gwmpas nodau'r Ddeddf addysg a'r iaith Gymraeg, fel nodwyd hefyd yn adroddiad blynyddol y comisiynydd, ac rydyn ni wedi siarad am hyn sawl gwaith yn y Siambr hon, a’i allu i gynyddu cyfleoedd i’n pobl ifanc i ddysgu'r iaith o oedran ifanc.

Rydyn ni'n gwybod mai un mater a amlygwyd gan y Ddeddf addysg Cymraeg roedd wedi'i godi o fewn y cyfrifiad yn barod yw'r ffordd y casglwyd gwybodaeth am allu pobl i siarad Cymraeg drwy'r system hunan-asesu. Mae'r dystiolaeth dŷn ni wedi ei gweld o'r cyfrifiad wedi dangos bod llawer, os nad y mwyafrif, o siaradwyr Cymraeg, yn tueddu i ostwng eu gallu, gan roi ystadegau isel. Felly, mae'n bleser bod gennym y fframwaith cyffredinol Ewropeaidd ar gyfer sgiliau ieithyddol ar waith i strwythuro lefelau gallu a dealltwriaeth.

Ond un elfen o'r CEFR yr wyf wedi bod yn bryderus amdani yng nghyd-destun cyrraedd ‘Cymraeg 2050’ ac rwy’n hapus i godi gyda'r Ysgrifennydd Cabinet heddiw yw'r ddealltwriaeth y tu allan i leoliadau addysgol. Er fy mod i'n deall bod dealltwriaeth o’r strwythur o fewn lleoliadau addysgol yng nghyd-destun y Ddeddf addysg Gymraeg yn addawol, wrth i ddysgwyr symud i fod yn oedolion, neu hyd yn oed dysgwyr oedolion eu hunain, efallai na fyddan nhw'n rhyngweithio â'r fframwaith yn rheolaidd ac felly byddant yn llai ymwybodol o'r system graddio neu lle maen nhw'n eistedd arno fe. Felly, mae angen inni sicrhau bod y rhai sydd y tu allan i leoliadau addysg yn ymwybodol o'r fframwaith cyffredin a’i system raddio, er mwyn i'r data am gynnydd yr iaith adlewyrchu, mor gywir â phosibl, ble rydym yn y blynyddoedd i ddod ar waith y Ddeddf ei hun.

Un pwynt arall dwi am godi heddiw, Dirprwy Lywydd, yw'r gwaith Cynnig Cymraeg ac ymdrechion i annog y sector preifat. Rwyf yn aml wedi codi fy mhryderon ynghylch cynnydd yr iaith yn y sector preifat a'r ysgogiadau i fusnesau a sefydliadau gymryd rhan wrth gefnogi'r gwaith tuag at dargedau'r Llywodraeth. Yr hyn na allwn fforddio ei wneud yw cael dull dau gyflymder rhwng ymgorffori'r iaith yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat.

A'r peth olaf—. Sori, roeddwn i'n mynd i sôn am bwynt arall, ond does gen i ddim amser ar ôl. Diolch.

Dwi'n croesawu'r cyfle i fod yn trafod yr adroddiad hwn. Mi ges i gyfle i graffu ar y comisiynydd yr wythnos diwethaf, ac roeddwn i'n falch o glywed yr ymateb a oedd ganddi hi. Dwi'n meddwl eich bod chi'n berffaith iawn, Ysgrifennydd Cabinet, o ran y rôl bwysig sydd gan Gomisiynydd y Gymraeg, a'n holl gomisiynwyr ni, o ran herio a dwyn i gyfrif, nid dim ond Llywodraeth Cymru ond ein gwaith craffu ni hefyd. Mae o'n bwysig eithriadol o ran datblygiad polisi hefyd. Dwi'n croesawu'r ffaith bod Comisiynydd y Gymraeg hefyd wedi cyhoeddi maniffesto efo gofynion pendant i bob plaid sydd yn gobeithio bod yma, neu sydd yn cynrychioli yma yn y Senedd, a dwi'n gobeithio'n fawr y bydd bob plaid yn ymgysylltu â swyddfa'r comisiynydd.

Rhai o'r cwestiynau sydd gen i ydy cwestiynau a oedd yn codi gan y comisiynydd. Nawr, efallai nad ydych chi wedi cael cyfle i'w hystyried nhw, oherwydd yn amlwg mae'n adroddiad cynhwysfawr, ond dim ond o ran yr ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi o ran yr adnoddau sydd ar gael i Gomisiynydd y Gymraeg, a'r graddau y mae hynny efallai wedi effeithio ar allu'r comisiynydd i ymwneud efo'i holl ystod o ddyletswyddau. Yn amlwg, mae'n gyllideb sydd wedi'i chyfyngu oherwydd yr heriau dros y blynyddoedd diwethaf yma, ond hoffwn i ddeall pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael o ran rhai o'r pethau sydd ddim wedi bod yn bosib i'r comisiynydd fynd â nhw rhagddynt, neu efallai pa effaith y mae'r gyllideb wedi ei chael o ran galluogi mwy o waith hyrwyddo—rhywbeth sydd mor eithriadol o bwysig, wrth gwrs, o ran rôl y comisiynydd.

Mi ydych chi eisoes wedi cyfeirio at ddementia yn benodol a 'Mwy na geiriau'. Dwi'n meddwl yn sicr fod yr her honno'n un teg, fel rydych chi'n cydnabod, gan y comisiynydd. Mae'n siomedig gweld y diffyg cynnydd ers 2018 ac mae'n rhywbeth y dylem ni fod yn bryderus amdano fo. A dwi'n falch o weld bod ailsefydlu'r is-grŵp wedi digwydd, ond dwi ddim ond eisiau gweld sut ydyn ni'n mynd i sicrhau ein bod ni ddim yn colli'r un momentwm eto, oherwydd, yn amlwg, mae hi'n elfen allweddol.

Roeddwn i hefyd eisiau codi efo chi, os ydyn ni'n mynd efo'r ddogfen sy'n cyd-fynd efo'r adroddiad blynyddol, sef y gofrestr o gamau gorfodi, mi ges i gyfle i groesholi'r comisiynydd o ran pam fod yna leihad, ac ati, felly, dwi wedi cael y cyfle hwnnw. Ond yr hyn sydd gen i ddiddordeb ynddo ydy sut ydych chi, fel Llywodraeth, yn mynd drwy'r camau gorfodi hynny. Oherwydd pan ydyn ni wedi cael trafodaethau o'r blaen o ran hynny, yn aml rydyn ni'n gweld nifer o awdurdodau lleol yn dod i fyny dro ar ôl tro, a'r un rhai ydyn nhw'n aml iawn, ac weithiau am yr un rhesymau. A dwi'n nodi yn yr adroddiad y tro yma fod yna un enghraifft o ran adran gwasanaethau cymdeithasol Cyngor Bro Morgannwg sydd yn bryderus dros ben. Beth roeddwn i eisiau ei ddeall oedd sut ydych chi, fel Llywodraeth, yn edrych ar y camau gorfodi hynny, a pha drafodaethau ydych chi'n eu cael efo llywodraethau lleol i sicrhau eu bod nhw'n deall pwysigrwydd hyn. Oherwydd, yn amlwg, mae honno'n ddeialog bendant dwi'n siŵr eich bod chi'n ei chael, ond pam ydyn ni wedyn yn gweld yr un awdurdodau lleol yn methu â chydymffurfio?

Dwi'n meddwl ei bod hi'n eithaf trawiadol gweld faint o wasanaethau hamdden sy'n cael eu crybwyll o ran camau gorfodi y tro yma. Wel, rydyn ni'n gwybod am yr heriau sydd wedi bod i gyllidebau llywodraeth leol, a bod nifer o awdurdodau lleol rŵan wedi rhoi'r gwasanaeth hwnnw i gwmnïau eraill. Felly, sut ydyn ni'n sicrhau, pan fydd yna gytundebau fel yna, eu bod nhw hefyd yn deall y pwysigrwydd? Byddwch chi'n gwybod yn iawn, rydyn ni wedi sôn ynglŷn â phwysigrwydd cael y cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg y tu hwnt i'r dosbarth. Wel, mae gwasanaethau hamdden yn hollol, hollol amlwg fel elfen hollbwysig o hynny, ond eto rydyn ni'n gweld bod hyn yn broblem, ac mewn mwy nag un awdurdod lleol. Felly, dwi eisiau gweld beth rydych chi'n bwriadu ei wneud, fel ein bod ni wedyn ddim yn gorfod gwastraffu amser Comisiynydd y Gymraeg a'i hadnoddau o ran ymchwilio i hyn, a'n bod ni'n gweld gwelliant yn y gwasanaethau hynny.

Yn benodol hefyd, mi oedd yna un cyfeiriad at Academi Seren a'r methiant i gynnig cwrs yn y Gymraeg. Roeddwn i eisiau gofyn pa waith ydych chi wedi'i wneud i sicrhau bod yr holl gamau gweithredu a nodwyd gan y comisiynydd yn mynd rhagddynt.

Felly, dwi'n mawr obeithio y byddwch chi'n cymryd y sylwadau yn y ffordd rydw i wedi eu bwriadu nhw, yn adeiladol, ond dwi'n sicr yn meddwl bod lot o'r camau gorfodi'n bethau y dylid eu hosgoi, yn enwedig pan fydd hi'n dod at awdurdodau lleol, a hefyd wrth gwrs efo Llywodraeth Cymru.

Yn ystod y misoedd diwethaf, dwi wedi darllen llawer am rôl y comisiynydd iaith, ddim i gyd yn bositif, ond hoffwn gymryd y cyfle yma i ddatgan fy nghefnogaeth i’r comisiynydd ac i'w swyddfa a'r rôl bwysig y mae hi'n gwneud i sicrhau dyfodol y Gymraeg.

Nid gwaith hawdd yw cynnal iaith leiafrifol yng nghysgod iaith gryfaf y byd. Nid peth newydd na hawdd yw datrys lefel isel o ddefnydd yr iaith Gymraeg. Dwi’n gweld hynny gyda fy mhlant fy hun. Er mai'r Gymraeg yw iaith yr aelwyd a bod y ddau riant yn siarad Cymraeg, mae'r plant yn dueddol o siarad Saesneg gyda'i gilydd. Nid peth newydd yw hynny, yn anffodus.

Ond, mae yna arwyddion o obaith: ffrindiau fy merch pum mlwydd oed sy’n dod o gartrefi di-Gymraeg yn troi yn rhugl yn hynod y gyflym, mewn cyfnod byr iawn; tadau ifanc fel Matt o swydd Gaint a Paddy o Essex yn ymdrechu i ddysgu’r Gymraeg. Mae Paddy yn cael pedair gwers Gymraeg yr wythnos er mwyn dod yn rhugl yn yr iaith i allu siarad y Gymraeg gyda'i feibion. Mae Matt yn browd iawn o siarad Cymraeg. Roedd Matt a fi yn cael cyrri un diwrnod—mae llun ohonoch chi yn y curry house yma, gyda llaw, Ysgrifennydd y Cabinet—a dyma'r Prif Weinidog yn cerdded mewn, a dyma Matt o swydd Gaint yn dweud yn Gymraeg wrth y Prif Weinidog, 'Rwy’n dysgu'r Gymraeg gan fy mod eisiau i’r iaith Gymraeg barhau.' Dywedodd e hynny, ac roedd Eluned Morgan wrth ei bodd yn clywed hynny gan Matt o swydd Gaint. Felly, mae yna arwyddion o obaith.

Nawr, dwi wedi darllen beirniadaeth, fe wnaethoch chi sôn am hyn, fod yr adroddiad blynyddol yn dangos gostyngiad yn nifer yr ymchwiliadau yn dilyn cwynion. Byddwn i’n synnu pe bai hynny ddim yn digwydd, a byddwn i yn feirniadol pe byddai hynny ddim yn digwydd, pe byddai sefydliadau ddim yn gwella, pe byddai'r comisiynydd iaith ddim yn dylanwadu ar sefydliadau a bod sefydliadau ddim yn newid eu polisïau ac yn newid y ffordd y maen nhw'n delio â'r Gymraeg. Felly, dwi ddim yn gweld hynny fel beirniadaeth; dwi'n gobeithio bod hyn wedi digwydd oherwydd newid diwylliant yn sgil dylanwad y comisiynydd iaith a'i swyddfa.

Mae’n newyddion da hefyd fod 130 o sefydliadau nawr angen cydymffurfio â'r safonau, a 160 wedi ymrwymo i ddarparu mwy o wasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg ac wedi derbyn cydnabyddiaeth swyddogol gan y comisiynydd. Newyddion da pellach yw lansiad y dashfwrdd data rhyngweithiol ar ganlyniadau cyfrifiad 2021, sy'n hanfodol er mwyn gwneud polisïau iaith a chael mynediad hawdd at ddata.

Dwi'n cytuno â chi, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn i'n falch o weld blaenoriaethau'r comisiynydd iaith ar gyfer y pum mlynedd nesaf mewn ardaloedd allweddol i'r Gymraeg: iechyd a gofal, mae mor bwysig bod iechyd a gofal trwy gyfrwng y Gymraeg pan fydd eu hangen; plant a phobl ifanc, mae addysg yn hanfodol i sicrhau dyfodol yr iaith Gymraeg; ac roeddwn i hefyd mor falch i weld bod y gweithle yn cael lle amlwg. Rydyn ni'n ei weld yn y fan hyn, onid ydyn? Dwi'n cofio pan ddechreuodd Tom Giffard, doeddet ti ddim yn gwneud areithiau trwy'r Gymraeg pan ddechreuaist ti fan hyn, ond rwyt nawr yn gwneud areithiau. Rydyn ni'n gweld hyn yn ein swyddfeydd ni. Mae modd normaleiddio'r iaith yn y gweithle, efallai jest drwy ddefnyddio brawddeg syml fel, 'Wyt ti eisiau te neu goffi?' Mae'r Gymraeg yn cael ei normaleiddio mewn swyddfeydd, mewn gweithleoedd fel hyn.

I fi, mae’r adroddiad yma yn dangos cynnydd. Mae’n rhoi gobaith. Oes, mae yna heriau difrifol i'r Gymraeg. Mae yna lawer o waith eto i’w wneud i sicrhau bod y Gymraeg, ein heniaith fwyn ni, yn ffynnu ac nid yn unig yn goroesi, ond mae'r comisiynydd iaith yn rhan o'r ffyniant yna. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl, Dirprwy Lywydd, ac am yr ysbryd adeiladol ac optimistig hefyd rŷn ni wedi'i glywed yng nghyfraniadau pob Aelod. Fel roedd Tom Giffard yn ei ddweud, mae'r adroddiad yn dangos rhai pethau heriol i ni, ond hefyd mae'n dangos beth mae'r comisiynydd yn ei wneud i drial ein helpu ni i wynebu'r problemau sydd yna.

Ym mis Mai diwethaf, tu hwnt i gyfnod yr adroddiad, fe wnaeth y comisiynydd gyhoeddi ei hadroddiad hi ar ddefnydd yr iaith Gymraeg gan bobl ifanc tu fas i'r ysgol. Fe wnaeth hi hynny yn Eisteddfod yr Urdd i ddangos pan ŷn ni'n rhoi cyfleon i bobl ifanc i ddefnyddio'r Gymraeg mewn meysydd fel chwaraeon, y celfyddydau ac yn y blaen, maen nhw yn defnyddio'r Gymraeg. Mae jest yn bwysig i ni ddatblygu mwy o gyfleon iddyn nhw wneud hynny.

Heledd, diolch yn fawr am ysbryd eich cyfraniad. Mae maniffesto'r comisiynydd yn ddogfen bwysig. Dwi wedi cael cyfle i siarad â hi yn gyffredinol am y syniadau yn y maniffesto. Mae hi'n rhoi darn o waith i'r Senedd newydd, i fwrw ymlaen â'r gwaith rydyn ni wedi ei wneud yn ystod cyfnod y Senedd hon, lle rydyn ni wedi ymestyn nifer y cyrff sy'n dod o dan y safonau. Mae hi eisiau i'r Senedd ganolbwyntio, yn y tymor nesaf, ar y cyrff newydd mae hi eisiau eu gweld yn dod o dan y safonau.

Roedd Heledd Fychan, Dirprwy Lywydd, yn codi nifer o gwestiynau pwysig am beth rŷn ni'n ei wneud gyda'r wybodaeth mae'r comisiynydd yn ei chyhoeddi am y camau gorfodi mae hi'n eu cymryd. Fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr iaith, dwi yn cael cyngor oddi wrth ein swyddogion ni sy'n tynnu fy sylw at beth mae'r comisiynydd yn ei ddweud, os oes patrymau yn codi o'r camau gorfodi mae hi'n eu defnyddio, ac mae cyfleon gennym ni i fynd ar ôl rhai pethau fel yna. Cwrddais i'r mis diwethaf gydag aelodau cabinet yr awdurdodau lleol—pob awdurdod lleol—sydd â chyfrifoldeb am yr iaith Gymraeg, i siarad â nhw. Roedd yr agenda'n eithaf llawn o bethau i siarad amdanyn nhw gyda nhw, ond mae cyfleoedd fel yna yn rhai o'r patrymau sydd gyda ni i fynd ar ôl y wybodaeth mae'r comisiynydd yn ei chyhoeddi.

Roedd Heledd Fychan yn codi un pwynt diddorol, Dirprwy Lywydd, a dwi wedi gweld y patrwm newydd fy hunan yn y wybodaeth mae'r comisiynydd yn ei rhoi i ni, sef y canolfannau hamdden. Gan ei bod hi wedi dweud yn ei hadroddiad am bwysigrwydd rhoi mwy o gyfleoedd i bobl ifanc i ddefnyddio'r Gymraeg yn y maes chwarae, pan fydd awdurdodau lleol yn rhoi'r cyfrifoldeb i roi gwasanaethau yn y maes hamdden, mae'n bwysig iddyn nhw drosglwyddo'r cyfrifoldeb am yr iaith Gymraeg yn glir yn yr un modd.

Jest i ddweud un gair arall am 'Mwy na geiriau'. Dwi'n gwybod bod Jeremy Miles yn cymryd o ddifrif popeth rŷn ni'n ei wneud yn 'Mwy na geiriau' yn y maes iechyd a gofal. Mae wedi sefydlu grŵp newydd i'n cynghori ni ac i gael pobl at ei gilydd i rannu profiadau ac i wneud mwy i roi 'Mwy na geiriau' ar waith i bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau iechyd a gofal ac sydd eisiau defnyddio'r Gymraeg.

Rhys ab Owen, diolch yn fawr am eich cyfraniad. Dwi'n cytuno â chi, wrth gwrs, am bwysigrwydd gwaith y comisiynydd. Wrth gwrs, mae heriau yn dal i fod yna, ond pan mae'r cwynion yn mynd i lawr, dwi'n cytuno bod hwn yn dangos bod pethau'n gwella yn ein gwasanaethau cyhoeddus ni, ac mae hynny'n newyddion da. 

Pan soniodd Rhys ab Owen am bwysigrwydd y gweithlu, mae hwnna'n hollbwysig, dwi'n meddwl. Un o'r pethau sydd drwy adroddiad y comisiynydd i gyd yw pwysigrwydd defnydd o'r Gymraeg. Fel roedd Tom Giffard yn ei ddweud, does dim pwynt cael pob polisi yn y lle gorau os nad yw pobl ddim yn defnyddio'r gwasanaethau sydd ar gael ar ôl y polisïau yna. Dyna pam, yn y gwaith rŷn ni'n ei wneud, rŷn ni eisiau cael 1 miliwn o siaradwyr erbyn 2050, ond rŷn ni eisiau dyblu defnydd yr iaith hefyd, ac mae gwaith y comisiynydd yn hollol hanfodol i hwnna.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.