National Assembly for Wales

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Cefin Campbell.

Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Cefin Cambell am y cwestiwn. Rwyf wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig na fydd unrhyw effaith ar gyflawni'r cyfrifoldebau statudol perthnasol o ran Cymru o ganlyniad i drosglwyddo swyddogaethau Asiantaeth y Swyddfa Brisio i Gyllid a Thollau ei Fawrhydi.

Diolch yn fawr iawn. Fis diwethaf, fe lansiodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar gyflwyno fformiwla tecach i benderfynu ar lefelau cyfraddau busnes manwerthwyr bach a chanolig—sef syniad Plaid Cymru yn wreiddiol, wrth gwrs. Ond rŷn ni, fel plaid, yn awyddus i gynnwys lletygarwch o dan y system cyfraddau newydd. Felly, buaswn i'n licio gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet pam mae e wedi penderfynu peidio â chynnwys lletygarwch yn rhan o'r arolwg yna.

Diolch i Cefn Campbell am y cwestiynau ychwanegol. O ran lletygarwch, rŷn ni'n dal i fod yn yr amser i gasglu gwybodaeth a phosibiliadau am y pwerau newydd sydd gyda ni, a dwi'n mynd i aros i weld beth sy'n mynd i ddod atom ni drwy'r broses yna.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Tom Giffard.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd Cabinet. Dwi'n siŵr y gwnaethoch chi weld ddydd Llun sylwadau arweinydd Reform UK, Nigel Farage, yn dweud ei fod e'n moyn cael gwared ar y targed 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, er bod y blaid yn dweud eu bod nhw'n moyn tyfu'r iaith yng Nghymru. Dŷn ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn meddwl bod y sylwadau hynny yn fyr yn eu golwg, os ydych chi'n moyn cyrraedd 1 miliwn o siaradwyr erbyn 2050.

Felly, a allwch chi sôn, yn eich profiad chi fel Ysgrifennydd Cabinet a Phrif Weinidog, am y pwysigrwydd o gael y targed hwn yng nghanol popeth mae'r Llywodraeth yn gwneud, dros departments, a'ch barn chi ar sylwadau Nigel Farage?

Diolch yn fawr i Tom Giffard am y cwestiwn pwysig yna, a diolch iddo fe a pharti y Ceidwadwyr yma yn y Siambr am y gefnogaeth rŷch chi wedi ei roi at yr iaith Gymraeg, fel roeddem ni'n gweld pan oedd y Bil addysg drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg yn mynd drwy'r Senedd jest fis yn ôl.

Fel Llywodraeth, rŷn ni wedi ymrwymo i dargedau 'Cymraeg 2050', sy'n anelu at 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu defnydd dyddiol o'r iaith erbyn 2050. Mae hwn yn hollol bwysig i ni yma yng Nghymru. Does dim rhaid inni gael pobl tu fas i Gymru yn dod i mewn i fod yn feirniadol o bopeth rŷn ni'n ei wneud i warchod yr iaith Gymraeg.

Mae e jest yn dangos, onid yw, y ffaith nad oes arweinyddiaeth i barti Reform yma yng Nghymru? Mae'n dibynnu ar bobl sydd ddim yn gyfarwydd gyda ni yng Nghymru. Bob tro mae Nigel Farage yn dod dros y ffin, mae rhywbeth arall gyda fe i'w ddweud sydd ddim yn taro pobl yma yng Nghymru. Y tro diwethaf y daeth, roedd eisiau gweld pobl ifanc yng Nghymru nôl o dan y ddaear mewn pyllau glo. Wel, dydy hynny ddim yn rhan o'r dyfodol rŷn ni eisiau gweld i Gymru. Pan wnaeth e ddweud beth ddywedodd e am yr iaith Gymraeg, roedd e jest yn dangos unwaith eto, os ydyn nhw'n mynd i ddibynnu ar bobl sydd ddim yn gyfarwydd o gwbl gyda ni yma yng Nghymru, bydd hynny'n amlwg i bobl yng Nghymru. Dwi'n siŵr y bydd hynny'n cael effaith ar y dewisiadau sydd gyda nhw i'w gwneud yn y flwyddyn nesaf.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb. I symud at bwnc arall, Ysgrifennydd Cabinet, yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru doriad cyllid £90,000 i'r unig ysgol iaith Gymraeg tu allan i Gymru, Ysgol Gymraeg Llundain. Mae'r ysgol, sydd wedi'i lleoli yn Ealing yng ngorllewin Llundain, wedi bod yn dysgu disgyblion cynradd yn yr iaith Gymraeg er saith degawd, ac yn gweithredu'n gwbl ddwyieithog.

Mae Ysgol Gymraeg Llundain yn cyfrannu swm anferthol yn uniongyrchol tuag at darged 'Cymraeg 2050', gan greu siaradwyr Cymraeg hyderus a rhugl, yn gwreiddio'r iaith Gymraeg ym mywydau beunyddiol pobl ifanc, ac yn adeiladu cymuned ryng-genedlaethol o amgylch yr iaith Gymraeg.

Fel dywedodd llefarydd dros yr ysgol, yn gwbl briodol, byddai ailgyfeirio'r arian i rywle arall nid yn unig yn chwalu llwyddiant y sefydliad, ond hefyd yn peryglu 70 mlynedd o dwf, dysg a hanes yr iaith Gymraeg yn ysgol Llundain. Fe allai gymryd blynyddoedd i ailadrodd y canlyniadau hyn, ac nid oes unrhyw sicrwydd y byddai sefydliad newydd yn ei lle mor llwyddiannus.

Felly, o ystyried hyn, a allwch amlinellu pa sgyrsiau sydd wedi cael eu cynnal o fewn y Llywodraeth ynghylch, yn gyntaf, y rheswm dros dynnu'r cyllid yn ôl, a ble y bwriedir buddsoddi'r £90,000 yn lle?

Jest i fod yn glir, nid yw'r ddadl am yr arian. Mae'r arian yn y gyllideb am y flwyddyn ariannol bresennol, a dwi'n siŵr y bydd yr arian yn y gyllideb am y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Y ddadl yw sut i ddefnyddio'r arian yn y ffordd fwyaf effeithiol. Mae'n drist i ddweud, ond y ffaith yw bod nifer y disgyblion yn Ysgol Gymraeg Llundain yn is. Deg o blant sydd yn yr ysgol ar hyn o bryd. Roedd cyfnod COVID wedi cael effaith ar yr ysgol, a dydyn nhw ddim wedi llwyddo i ailgynyddu nifer y plant sy'n mynd i'r ysgol yn yr amser sydd wedi bod ers y cyfnod COVID.

Felly, y ddadl yw: beth yw'r ffordd orau i ddefnyddio'r arian sydd gyda ni i helpu'r iaith Gymraeg yn Llundain, ac a oes pethau rŷn ni'n gallu eu gwneud sy'n fwy effeithiol i helpu pobl yn Llundain sydd yn siarad Cymraeg, ac nid jest gwario'r arian i gyd ar 10 o blant? A dyna pam rŷn ni wedi cael y trafodaethau rŷn ni wedi eu cael gyda'r ysgol. Mae'n anodd, dwi'n gwybod hynny, ar ôl yr hanes a phopeth roedd Tom Giffard wedi cyfeirio ato fe, ond mae'n rhaid inni—mae parti y Ceidwadwyr wedi codi hwn nifer o weithiau—ystyried effeithiolrwydd, effectiveness, yr arian rŷn ni'n ei wario yma yng Nghymru, a dyna'r ddadl rŷn ni'n ei chael yng nghyd-destun Ysgol Gymraeg Llundain. 

Mae fy swyddogion i wedi cwrdd â'r ysgol ac wedi siarad â nhw, a dwi jest ar fin ysgrifennu at gadeirydd bwrdd yr ysgol ac i gytuno i gwrdd â nhw i barhau gyda'r sgwrs. Ond mae'r sgwrs yn un bwysig i ni. Dydyn ni ddim jest yn gallu cadw gwneud beth rŷn ni wedi gwneud dros y blynyddoedd pan rŷn ni'n gallu gweld bod y cyd-destun wedi newid. A dwi eisiau gweld yr arian sydd gyda ni yn cael ei ddefnyddio yn Llundain mewn ffordd sy'n effeithiol i ddyfodol yr iaith. 

Diolch am yr ateb, a dwi'n deall y pwysau roeddech chi'n sôn sydd ar Lywodraeth Cymru o ran hyn. Y peth oedd yn dod trwyddo yn yr e-bost a phethau eraill o Ysgol Gymraeg Llundain oedd y math o gyfathrebu, y ffordd y mae hyn wedi cael ei gyfathrebu. Maen nhw wedi cael rhybudd am gyllid ar gyfer y flwyddyn academaidd nesaf yng nghanol y flwyddyn academaidd hon, ac mae hwnna'n meddwl bod y disgyblion sydd yn yr ysgol ddim yn gwybod a oes dyfodol iddyn nhw yn yr ysgol yn yr hirdymor. Felly, ydych chi'n fodlon dweud nawr y bydd y bobl yn yr ysgol, sy'n cael addysg yn yr ysgol heddiw, yn gallu cwblhau eu haddysg yn yr ysgol yna yn y dyfodol?

Wel, diolch am y pwynt pwysig yna. Dwi'n ymwybodol o'r pwynt mae'r ysgol yn ei wneud am bobl ifanc yng nghanol y flwyddyn academaidd. Dyna un o'r rhesymau pam dwi'n barod i gwrdd â chadeirydd y bwrdd i ail-drafod y pwynt yna gyda hi. Fel y dywedais i, mae'r arian gyda ni drwy'r flwyddyn ariannol bresennol, a dwi'n disgwyl cael arian yn y gyllideb i bethau yn Llundain yn y flwyddyn ariannol nesaf hefyd. Felly, dwi'n hollol fodlon i drafod y pwynt am y bobl sydd yn yr ysgol ar hyn o bryd a'r ffaith y bydd y flwyddyn academaidd ddim yn dod i ben ar yr un amser ag y mae'r flwyddyn ariannol yn dod i ben. A chawn ni weld beth sy'n dod mas o'r trafodaethau yna. Ond mae hwnna'n un pwynt, onid yw e, yn y ddadl fwyaf am sut y gallwn ni helpu pobl yn Llundain sydd yn siarad Cymraeg ac i gefnogi'r iaith yna. 

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, mi fyddwn i'n hoffi ategu'r hyn dŷn ni wedi ei glywed. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig eithriadol ein bod ni'n unedig fel Senedd yn datgan a chondemnio yn llwyr sylwadau Nigel Farage o ran y Gymraeg, ac mi fyddwn i'n falch iawn o ailddatgan cefnogaeth Plaid Cymru, wrth gwrs, i'r targed o o leiaf miliwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r defnydd. Mae'n dda iawn ein bod ni'n gallu bod yn drawsbleidiol yn fan hyn o ran dyfodol y Gymraeg. 

Mi fyddwn innau hefyd yn hoffi gofyn cwestiwn ynglŷn ag Ysgol Gymraeg Llundain, wedi bod yn gwrando'n ofalus iawn ar yr hyn roeddech chi'n dweud wrth Tom Giffard. Mae'n heriol dros ben, onid ydy, oherwydd dŷn ni'n gwybod hefyd efo ysgolion bach, unwaith maen nhw dan fygythiad, mae'r niferoedd hefyd yn gostwng, oherwydd mae pobl eisiau sefydlogrwydd hefyd o ran dysgwyr, ac mae COVID wedi bod yn arbennig o niweidiol, dŷn ni'n gwybod, o ran Ysgol Gymraeg Llundain yn benodol. Dŷn ni hefyd, dwi'n siŵr, yn adnabod amryw o bobl sydd wedi bod drwy Ysgol Gymraeg Llundain, sydd wedyn wedi symud i Gymru a gwneud cyfraniad eithriadol o bwysig hefyd. A dwi'n meddwl, mi fyddem ni i gyd wedi ein tristáu o feddwl bod yr ysgol yn dod i ben.

Beth fyddwn i yn hoffi gofyn, yn ychwanegol i'r hyn y mae Tom Giffard wedi ei godi heddiw, ydy: sut fath o drafodaethau sydd yna o ran cefnogi beth fyddai pecyn o gefnogaeth? Dwi'n deall yr arian ar gael yn Llundain o ran y Gymraeg, ond i gefnogi'r rheini sydd eisiau magu eu plant yn y Gymraeg. Dydy cael Cyw un unig ar S4C ddim yn ddigon o gynhaliaeth, er bod hwnna, wrth gwrs, yn gyfraniad pwysig. Ond sut ydyn ni am sicrhau bod y rheini sydd eisiau addysgu eu plant drwy gyfrwng y Gymraeg yn gallu gwneud hynny?

Diolch i Heledd Fychan am beth ddywedodd hi am bwysigrwydd yr iaith, a'r ffaith ein bod ni'n cefnogi'r iaith yma yn y Senedd yn drawsbleidiol. Mae nifer fawr o bosibiliadau newydd gyda ni i gefnogi'r iaith yn Llundain, a dwi eisiau i hynny fod yn rhan o'r trafodaethau rŷn ni'n eu cael am yr ysgol yn y cyd-destun ehangach hynny.

Mae ysgol Sadwrn nawr yn Llundain, ac mae mwy o blant yn mynd at yr ysgol Sadwrn nag sy'n mynd i'r ysgol Gymraeg. Ac mae posibiliadau trwy ddefnyddio technoleg newydd, i bobl sydd yn Llundain, plant sydd yn Llundain, i gymryd rhan mewn gwersi sy'n mynd ymlaen yma yng Nghymru. Ac rŷn ni'n gwybod bod nifer fawr o fyfyrwyr sydd wedi cael addysg drwy gyfrwng yr iaith Cymraeg, a nawr maen nhw mewn prifysgolion yn Llundain, ac rŷn ni eisiau ffeindio ffyrdd newydd, trwy ddefnyddio'r posibiliadau newydd, i'w helpu nhw i gario ymlaen gyda defnydd o'r iaith Gymraeg.

So, dyna natur y drafodaeth, sy'n fwy na gyda'r bobl sy'n gyfrifol am yr ysgol, am sut y gallwn ni ddefnyddio'r adnoddau sydd gennym ni i helpu mwy o bobl sy'n byw yn Llundain sydd eisiau defnyddio'r Gymraeg neu sydd eisiau dysgu'r Gymraeg—os oes pethau newydd ac effeithiol allwn ni eu gwneud sy'n mynd i helpu mwy o bobl nag mae'r ysgol yn gallu ei wneud ar hyn o bryd.

Diolch am hynny. Dwi'n siŵr y byddwn ni'n edrych ymlaen ar gyfer diweddariadau wrth i'r trafodaethau hynny barhau.

Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd Cabinet.

Cwestiwn 7, Heledd Fychan.

Diolch yn fawr iawn. Sori, dwi wedi'i golli o am eiliad. Mae'n ddrwg calon gen i.

Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y cwestiwn. Dirprwy Lywydd, rydym yn darparu grant o bron i £370,000 i fentrau iaith Canol De Cymru. Mae hyn yn eu galluogi i gynnal amrywiaeth o weithgareddau cymunedol, gan gynnwys gwyliau blynyddol: Tafwyl, Gŵyl Fach y Fro a Parti Ponty. Mae’r mentrau yn cynyddu defnydd iaith i gefnogi ein strategaeth, 'Cymraeg 2050'.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw. Yn amlwg, mi gawsoch chithau a minnau amser wrth ein boddau yn Tafwyl. Mi oedd hi'n wych gweld cymaint yn mwynhau yn y Gymraeg, a hefyd cymaint o bobl ddi-Gymraeg yn dod i fwynhau'r Gymraeg fel iaith fyw.

Yn anffodus, mi wnaethoch chi gyfeirio at Parti Ponty yn fan yna, gŵyl sydd wedi bod yn eithriadol o bwysig ym Mhontypridd, ac mi fyddwn ni i gyd yn cofio'r Eisteddfod Genedlaethol arbennig yno y llynedd. Parti Bach Ponty eleni, oherwydd yr heriau ariannol o gynnal gwyliau o'r fath, a hefyd diffyg cyllid ar gael. Felly, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o barhad gwyliau fel Parti Ponty, a sut ydyn ni'n mynd i'w galluogi nhw i barhau i'r dyfodol?

Diolch i Heledd Fychan. Wel, darllenais i'r dystiolaeth a oedd wedi cael ei rhoi gan y mentrau iaith i'r ymchwiliad 'Cymraeg i bawb?' gan y pwyllgor, a beth ddywedon nhw am y rôl maen nhw'n ei rhoi i wyliau, nid jest yng Nghanol De Cymru, ond ledled Cymru. Rŷn ni wedi cynyddu'r arian sydd ar gael yng nghyllid y mentrau iaith o 16 y cant yn ystod y flwyddyn bresennol. Wrth gwrs, rŷn ni'n cydnabod, gyda mwy o arian, byddai mwy o bethau byddai'r mentrau iaith yn gallu eu gwneud. Fel dywedodd Mike Hedges, mae pob gwasanaeth cyhoeddus yn gallu gwneud mwy pan fydd mwy o gyllid gyda nhw. Ar hyn o bryd, gyda'r cyllid sydd gyda nhw, mae cyfrifoldeb ar y gwahanol fentrau i flaenoriaethu eu gweithgareddau yn unol â'u hadnoddau. Ond, wrth gwrs, rŷn ni'n parhau i drafod gyda nhw y posibiliadau at y dyfodol.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gydag aelodau'r Cabinet i drafod cyllid. Rwy'n croesawu'r gwaith sy’n cael ei arwain gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i wella trafnidiaeth yn y gogledd.

Diolch am yr ateb. Dwi'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwybod beth ydy byrdwn fy nghwestiwn cyn fy mod i'n ei ofyn o. Bydd o wedi clywed fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog ddoe ynghylch ariannu ffordd osgoi Llanbedr, ac mi fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o achos Llanbedr. Wrth gwrs, ers i Lywodraeth Cymru dynnu'r plwg ar y cynllun gwreiddiol yno bedair blynedd yn ôl, cynllun a oedd ar y pryd yn mynd i gostio £14 miliwn, mae cost y cynllun hwnnw, oherwydd chwyddiant, wedi cynyddu bellach i fod yn werth dros £32 miliwn.

Rŵan, yn ei hymateb i fi ddoe, dywedodd y Prif Weinidog fod yna swp o bres gwerth £100 miliwn am fynd i ogledd Cymru ar gyfer cynlluniau ariannu isadeiledd ffyrdd a theithio. Ond felly yr hyn mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud wrthyf i ydy bod disgwyl i Gyngor Gwynedd roi cais i holl awdurdodau'r gogledd am draean o'r pot yna o bres ar gyfer un ffordd yng ngorllewin Gwynedd. Rŵan, gymaint â dwi'n cefnogi'r achos, a dwi'n gobeithio y bydd e'n cael ei dderbyn, dwi'n ei weld o'n anodd iawn gweld sut bydd awdurdodau yn y gogledd-ddwyrain yn caniatáu gwario'r lefel yna o bres ar Lanbedr, er dwi'n eu hannog nhw i wneud hynny. Ydych chi'n credu, felly, fod hyn yn gredadwy?

Fe sonioch chi ynghynt fod yna adolygiad ariannol am fod bob dwy flynedd. A wnewch chi, felly, roi cais i mewn rŵan hyn i Lywodraeth San Steffan yn gofyn am y pres ar gyfer Llanbedr, fel ein bod ni'n cael sicrwydd bod yna ariannu i gael y cynllun yna ar y gweill, os gwelwch yn dda?

Diolch am y cwestiynau ychwanegol. Dwi'n gyfarwydd â Llanbedr, wrth gwrs. Ond jest i fod yn glir, Dirprwy Lywydd, fy swydd fel Gweinidog cyllid yw mobileiddio a gwneud y mwyaf o'r adnoddau sydd ar gael i gefnogi fy nghydweithwyr yn y Cabinet yn y gwaith maen nhw'n ei wneud. Mae'r rhaglenni gwariant penodol iddyn nhw eu penderfynu, nid i fi. Wrth gwrs, dwi'n parhau i siarad â'r Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth am y gwaith mae e eisiau ei wneud yng ngogledd Cymru, ond y manylion am y rhaglenni, fe sy'n gyfrifol amdanyn nhw; fi sy'n gyfrifol am drio ffeindio'r arian i gefnogi popeth mae e'n treial ei wneud, yn y gogledd a ledled Cymru.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 2 heddiw yw cwestiynau i’r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Samuel Kurtz.

Galwaf y nawr ar lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Janet Finch-Saunders.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mi gyhoeddodd y Dirprwy Brif Weinidog ddiweddariad ar y cynllun ffermio cynaliadwy y llynedd, a oedd yn cynnwys cynnydd ar nifer o faterion allweddol roedd Plaid Cymru wedi'u codi—materion fel dileu'r gofyniad gorchudd coed o 10 y cant a lleihau nifer y camau gweithredu cyffredinol. Ond, rydyn ni'n dal i ddisgwyl am y fersiwn derfynol, a dwi'n gobeithio'n arw y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn cytuno ei bod yn bwysig iawn fod hynny gennym ni cyn y sioe fawr. 

Ond, mae yna wybodaeth arall yr ydym ni'n edrych ymlaen i'w gweld ochr yn ochr â'r SFS ei hun, yn cynnwys asesiad newydd o effaith debygol ar y sector, o gofio bod asesiad effaith economaidd blaenorol yn awgrymu y gallai 5,500 o swyddi ffermio fod mewn perygl o dan y drafft gwreiddiol. Ac rydyn ni angen manylion am y taliadau hefyd. Felly, dau gwestiwn: a fydd y cynigion terfynol yn cynnwys gwybodaeth glir iawn am y taliadau y gall ffermwyr eu disgwyl ar gyfer cwblhau camau gweithredu, ac a fydd asesiad effaith economaidd newydd, manwl yn cael ei gyhoeddi yr un pryd â'r cynllun i ddangos a fydd y cynigion terfynol yn costio swyddi?

Diolch am yr eglurder ar hynny. Mi wnaf i droi rŵan at fygythiad feirws y tafod glas. Mae llawer yn cael ei gydbwyso yn yr ymateb—y rhwystrau ymarferol sydd yna o gael dau statws gwahanol ar y ddwy ochr i'r ffin, ond hefyd yr angen i roi y mesurau lles anifeiliaid mwyaf effeithiol yn eu lle. Mae Plaid Cymru yn glir iawn fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru rŵan wneud popeth yn ei gallu i hyrwyddo brechu a sicrhau bod yna ddigon o'r brechlyn ar gael. Rydym ni'n poeni, serch hynny, y gallai ffermwyr weld y gofyniad i sicrhau prawf negyddol cyn symud fel cam digonol i gadw'r feirws i ffwrdd, tra bod hynny, mewn realiti, yn un mewn nifer o fesurau, ochr yn ochr â brechu, i atal lledaeniad y feirws. Felly, er mwyn cynyddu cyfraddau brechu'n benodol, ac i helpu i liniaru rhywfaint o effeithiau ymarferol ar y ffin, ac ati, ydy Llywodraeth Cymru'n barod i ystyried caniatáu i dda byw sydd wedi'u brechu deithio heb yr angen am brawf negyddol cyn symud?

Diolch yn fawr iawn. A bod yn ddeinamig, dwi'n meddwl, ydy'r alwad ar y Llywodraeth, onid e?

Mae yna lawer yn digwydd yr wythnos yma, felly dwi am droi at drydydd mater, os caf i, sef y datganiad ysgrifenedig ddoe ar isadeiledd ffiniau ar ôl Brexit. Mae penderfyniad i beidio â chomisiynu rŵan y safle rheoli ffiniau yng Nghaergybi ar ôl gwario dros £50 miliwn arno fo yn adlewyrchu anrhefn Brexit, onid yw? Degau o filiynau o bunnau o arian cyhoeddus—. Dŷn ni wedi colli adnodd parcio lorïau yng Nghaergybi—rhan bwysig iawn o isadeiledd y porthladd, ac ati. Mae'r pethau yma'n cael effeithiau go iawn ar y gymuned. Ond mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gorfod talu rhyw £7 miliwn at y datblygiad, er bod Brexit, wrth gwrs, yn fater sydd wedi cael ei ddal yn ôl. Mae angen rŵan sicrwydd gan San Steffan y bydd Llywodraeth Cymru yn cael ei digolledu am ei chyfraniad i'r prosiect yma ac y bydd unrhyw gyllid sydd ei angen i ailbwrpasu'r safle yma ar gyfer defnydd yn y dyfodol hefyd yn cael ei dalu yn llawn gan y Trysorlys. A gaf i ofyn am gytundeb y Dirprwy Brif Weinidog ar hynny? Ac ydy o'n cytuno efo fi na ddylai Caergybi na Chymru fod yn talu'r pris am Brexit caled gafodd ei wneud yn Llundain? 

Roedd cwestiwn 6 [OQ62915] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 7 sydd nesaf—Janet Finch-Saunders. 

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Rhys ab Owen.

Diolch, Rhys. Rydym yn mynd i'r afael ag effeithiau llygredd microblastigau a nanoblastigau drwy ddeddfwriaeth, ymchwil ac ymwybyddiaeth gyhoeddus. Hefyd, drwy drafodaethau cytuniadau rhyngwladol, mae rhanddeiliaid yn parhau i lywio camau gweithredu ychwanegol. Rydym yn cefnogi arloesedd, cydweithio arbenigol a monitro uwch er mwyn lleihau llygredd plastig ymhellach, ac i warchod iechyd y cyhoedd a'r amgylchedd yng Nghymru.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 3 sydd nesaf, cwestiynau amserol. Rwyf i wedi dewis dau gwestiwn amserol y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Cwnsler Cyffredinol ac i'w ofyn gan Tom Giffard.

Diolch am y cwestiwn gan Tom, a dydw i, yn yr un modd, ddim eisiau mynd i mewn i fanylion egwyddorion sylfaenol y Bil. Mae yna gyfle arall yn mynd i fod i drafod y materion hynny. Ond dwi yn pryderi, yng nghyd-destun yr hyn sydd ger ein bron ni, fod yna fethiannau yn y broses. Er enghraifft, pan fo'n dod i'r iaith Gymraeg fel rhan o'r ddarpariaeth, bydd yna ofyn i'r claf nodi'n benodol yr angen i gael defnydd o'r Gymraeg, heb fod y Gymraeg yn ddewis naturiol sydd yn cael ei gynnig yn yr un modd. Fel mae o'n sefyll ar hyn o bryd, mae gofyn i ymgynnull panel i benderfynu ar ofyniad unigolyn, ond fydd yna ddim, o reidrwydd, gallu gan bawb fydd yn aelodau o'r panel hynny i siarad neu i weithredu drwy'r Gymraeg. Felly, mae yna ystyriaethau Cymreig iawn yma sydd angen bod yn rhan o'r Bil, ond nad ydyn nhw ar hyn o bryd. Felly, dwi eisiau gwybod pa rôl ydych chi fel Llywodraeth am ei chwarae er mwyn sicrhau parch i bobl sydd yn dymuno gweithredu trwy gyfrwng y Gymraeg, a pharch i'r iaith.

Ond, ymhellach i hynny, mae gen i bryderon cyfansoddiadol am hyn, a does yna ddim amser gennym i ni fynd drwy'r manylion i gyd, ond mi fydd y Bil yma, o'i weithredu, yn ôl fy nealltwriaeth i, yn rhoi'r grym i Ysgrifennydd Gwladol iechyd San Steffan ar faterion sydd wedi cael eu datganoli. Er enghraifft, mae gofal lliniarol a diwedd oes yn faterion datganoledig sydd o dan gymhwysedd Senedd a Llywodraeth Cymru, ond mi fydd y Bil yma'n cyflwyno fframweithiau newydd, a bydd y fframweithiau newydd yma yn eistedd fel rhan o ddeddf Cymru a Lloegr, neu Lloegr a Chymru, heb angen cydsyniad y Senedd neu Lywodraeth Cymru i'w gweithredu—dyna fy nealltwriaeth i. Felly, ydych chi'n credu bod hyn yn dderbyniol, a pa gamau ydych chi am eu cymryd er mwyn sicrhau mai'r Senedd yma sydd efo'r dweud olaf ar faterion sydd yn ymwneud â iechyd pobl Cymru? Diolch.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Mae'r ail gwestiwn i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac i'w ofyn gan Gareth Davies.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. 

Ni ddewiswyd unrhyw ddatganiadau 90 eiliad heddiw.

Mae eitem 5 wedi ei dynnu yn ôl.

Eitem 6 yw'r cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig.  

Formally move. 

Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Eitem 7, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Ar yr olwg gyntaf, mae'r cynnig sydd o'n blaenau ni yn ymwneud â grŵp penodol o bobl o fewn gweithlu'r NHS, gweithlu sy'n cael llawer rhy ychydig o sylw ac sy'n cael eu tanbrisio'n barhaus, ein allied health professionals. Ond mewn gwirionedd, mae'r cynnig yn llawer mwy na'r gweithlu yn unig; mae'n alwad am newid yn y ffordd rydym ni'n ymdrin ag iechyd a gofal yng Nghymru.

Mae AHPs yn cyfrif am chwarter o weithlu'r NHS yma, ac yn cynrychioli 13 o broffesiynau, o therapyddion galwedigaethol i ddietegwyr, o radiolegwyr i therapyddion iaith a lleferydd a mwy. Maent yn rhan annatod o'n gwasanaeth iechyd nid yn unig mewn triniaeth, ond yn arbennig yn y gwaith o atal salwch ac annog llesiant. Maent yn cefnogi unigolion o'r crud i'r bedd, yn gweithio yn y gymuned i ganfod risgiau iechyd, addysgu'r cyhoedd a darparu ymyriadau ataliol sy'n gallu lleihau salwch cronig ac atal derbyniadau i'r ysbyty. Mae'n hanfodol ein bod ni'n deall bod AHPs yn gonglfaen yn ein hagenda ataliol. Drwy helpu pobl i fyw'n iachach ac yn fwy annibynnol, maent yn cryfhau ein cymunedau ac yn lleihau'r baich ar wasanaethau eilaidd. Maent yn cynorthwyo pobl i wella eu gallu i weithredu, gan eu grymuso i gymryd rheolaeth o'u hiechyd eu hun.

Er hyn, mae'r gweithlu AHP yng Nghymru o dan fygythiad difrifol. Mae prinder gweithlu, proffil oedran sy'n heneiddio a chynnydd yn y galw gan y boblogaeth yn peri pryder gwirioneddol. Mi rydym ni eisoes yn gweld anghydraddoldebau daearyddol mewn mynediad at wasanaethau, yn enwedig at sefydlu cymunedol, elfen hanfodol o adferiad a rheoli cyflyrau hirdymor. Heb weithlu cryf, ni fydd modd darparu'r gwasanaethau hyn yn deg nac yn effeithiol. Mae'r diffyg cynllunio gweithlu hirdymor ar gyfer AHPs yn bygwth dyfodol ein gwasanaethau iechyd. Mae polisïau eraill y Llywodraeth eisoes yn pwysleisio'r angen am ofal wedi'i wreiddio yn y gymuned, ond ni ellir gwireddu'r nod hwn heb fuddsoddi'n fwriadol mewn AHPs. 

Gaf i ddiolch i Mabon ap Gwynfor am ddod â'r ddadl bwysig hon ger ein bron ni? Mae o'n cyd-fynd yn dda iawn efo fy nadl i'r wythnos diwethaf o ran pwysigrwydd diwylliant hefyd, a gymaint o'r pwyntiau a godwyd adeg hynny. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol dros iechyd a'r celfyddydau, roeddwn i eisiau canolbwyntio'n benodol o ran therapyddion celf, drama a cherddoriaeth, sydd mor, mor bwysig, oherwydd nid rhywbeth i ategu triniaeth mo'u gwaith nhw, ond mae o'n driniaeth ohono'i hun. Mae o'n driniaeth feddygol. Yn aml, mae rhai o'r swyddi yma'n cael eu gweld o fewn byrddau iechyd fel rhywbeth braf iawn i'w cael yn hytrach na rhywbeth cyfan gwbl hanfodol, ond maen nhw'n gyfan gwbl hanfodol. Mae yna enghreifftiau lu ledled Cymru o brosiectau o fewn ein byrddau iechyd ni sydd yn trawsnewid bywydau pobl, sy'n achub bywydau pobl, gan bobl sy'n gweithio yn y meysydd hyn. Os ystyriwn ni—[Torri ar draws.] Dwi'n hapus iawn i gymryd ymyriad.

Diolch yn fawr iawn am godi hynna, oherwydd un o'r pethau dŷn ni wedi gweld hefyd ydy rhai byrddau iechyd ddim yn parhau efo'r rolau hyn, er enghraifft yng Nghaerdydd a'r Fro, o ran y bwrdd iechyd. Ond mae yna fyrddau iechyd eraill, megis Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, sydd wedi cael siarter celfyddydau ac iechyd, sef addewid cyhoeddus i integreiddio'r celfyddydau i waith y bwrdd iechyd, a dwi'n meddwl bod hyn i'w groesawu'n fawr. Ac mae'r prosiectau sydd ganddyn nhw—wel, mae'n werth i bob un ohonon ni fel Aelodau o'r Senedd fod yn ymwybodol ohonyn nhw. Ac yn sicr, pan dŷn ni'n eu trafod nhw yn y grŵp trawsbleidiol, dŷch chi'n gweld holl effaith hynny. Mae'r holl dystiolaeth gyfoethog yma ar gael, ac yn sicr, byddwn i'n hoffi gweld hyn yn cael ei normaleiddio o fewn pob bwrdd iechyd a phawb yn cael y cyfle, oherwydd, ar y funud, bach iawn ydy nifer y bobl sy'n gallu manteisio ar hyn, er gwaethaf pa mor bwysig a thrawsnewidiol ydy o i bobl o bob oed. Felly, yn sicr, dwi'n meddwl, mae'r dadleuon yna, mae'r dystiolaeth yna—sut ydyn ni rŵan yn symud y byrddau iechyd i fod yn gweithredu fel hyn a symud at agenda ataliol?

Yn sicr, yng ngwaith y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, mi ydyn ni wedi gweld adroddiad ar ôl adroddiad sydd yn dangos ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru yn dweud am bwysigrwydd yr agenda ataliol. Ond dwi'n meddwl bod ein hadroddiad diwethaf ni'n dangos ein bod ni'n cael yr un peth yn cael ei ddweud am bum mlynedd bellach, ond dim byd yn symud yn ei flaen fel hyn.

Hefyd, wrth gwrs, mae yna broblemau o ran recriwtio, a dwi'n meddwl mai gwaethygu a wnaiff hyn. Os ydyn ni'n edrych ar ein system addysg ni ar y funud, mae'r niferoedd sy'n cymryd drama a cherddoriaeth, er enghraifft, ar lefel TGAU a lefel A, yn lleihau. Dydy rhai ysgolion ddim mwyach yn medru eu cynnig nhw, felly mae hyn yn mynd i greu problemau yn y dyfodol. Mae'n rhaid inni edrych ar y system addysg yn ei chyfanrwydd ac edrych pa sgiliau dŷn ni eu hangen os dŷn ni'n mynd i recriwtio therapyddion celf, drama a cherddoriaeth. Ydyn ni'n hybu'r swyddi yma o fewn ein hysgolion ni ac yn ein colegau ni, oherwydd, hefyd, dyma rai yn union o'r cyrsiau sydd wedi bod dan fygythiad, os dŷn ni'n ystyried, er enghraifft, beth welson ni ym Mhrifysgol Caerdydd efo'r adran gerddoriaeth ac ati? Mae'n rhaid i hyn glymu at ei gilydd, felly dyna pam mae o'n draws-bortffolio. Mae angen i'r holl Lywodraeth yn ei chyfanrwydd edrych ar hyn. A dwi'n cofio'n iawn, a dwi wedi dweud hyn nifer o droeon erbyn hyn, y cyn-Weinidog diwylliant yn gweiddi arnaf fi yn y Siambr—wel, ein cyn-Siambr ni—y llynedd, 'Beth am y gwasanaeth iechyd?', pan rôn i'n sôn am bwysigrwydd diwylliant. Wel, dyma pam mae o'n bwysig.

Dwi'n falch iawn hefyd o'r pwyntiau sydd wedi'u codi o ran therapyddion iaith a lleferydd. Mae hyn yn eithriadol o bwysig o ran plant a phobl ifanc, a phobl o bob oed, oherwydd mae pobl weithiau yn meddwl ei bod dim ond ynglŷn â lleferydd, ond mae ynglŷn â bwyta, a hefyd—rhywbeth sydd mor eithriadol o bwysig—llyncu. Mae hyn yn bwysig.

Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych hefyd o ran y niferoedd, fel gwnaeth Mark Isherwood yn cyfeirio ato fo, sydd yn y system efo'r youth justice service, oherwydd, o fewn ein carchardai ni, mae cymaint o bobl sydd ddim wedi cael y gefnogaeth honno, a pha mor drawsnewidiol fyddai hynny? Mae cymaint o blant sydd wedi eu cicio allan o'r ysgol gan eu bod nhw'n camfihafio, ond methu cyfathrebu maen nhw. Rydyn ni angen therapyddion lleferydd.

Felly, diolch i bawb sy'n gweithio yn y meysydd eithriadol o bwysig hynny. Maen nhw'n gwneud gwaith pwysig, trawsnewidiol, ond mae angen mwy ohonyn nhw, a sut mae Llywodraeth Cymru am wneud hynny ydy'r her heddiw.

Dwi'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Jeremy Miles.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro, a diolch yn fawr i'r Aelodau am ddod â'r ddadl hon i'r Senedd heddiw a thynnu sylw at y gwaith pwysig mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn ei wneud yn y gwasanaethau iechyd, a hynny, yn aml, heb gael digon o sylw, fel gwnaeth Jenny Rathbone ei grybwyll yn ei chyfraniad hi.

Rwy'n croesawu'r cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf gerbron y Siambr am sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi'r rhan hanfodol hon o weithlu'r gwasanaeth iechyd, sy'n chwarae rhan mor allweddol i helpu pobl i fyw bywydau iachach ac annibynnol. Mae'n hanfodol, wrth gwrs, fod pobl yn cael mynediad amserol, uniongyrchol at y gweithwyr proffesiynol hyn, a gwasanaethau adsefydlu cymunedol, er enghraifft, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu aros mor iach â phosib cyn hired â phosib, a gwella cymaint ag y bo modd ar ôl argyfwng iechyd.

Mae AHPs yn cynnig dull ataliol, rhagweithiol sy'n canolbwyntio ar atebion i ddiwallu anghenion iechyd a lles pobl, naill ai yn y cartref neu'n agos iawn ato, yn unol â model gofal sylfaenol Cymru. Ac rydyn ni i gyd, wrth gwrs, yn deall ac yn cydnabod y pwysau aruthrol sydd ar y gwasanaethau iechyd a'r gweithlu. Ond er yr heriau hynny, mae cyfleoedd gyda ni hefyd. Mae cyfle i adeiladu cenhedlaeth gryfach, fwy gwydn o weithwyr gofal iechyd proffesiynol, gan gynnwys ein AHPs ymroddedig. Ac mae'n bwysig yn hynny o beth i gofio mai'r allwedd i'r dyfodol hwn yw ein pobl—ein hased mwyaf gwerthfawr, fel rydym ni wedi clywed yn y drafodaeth yma heddiw.

Mae eu hymroddiad nhw a'u sgiliau nhw yn guriad calon i'r gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae angen inni fuddsoddi i feithrin ac i ddatblygu'r gweithlu hwn ymhellach. Ac mae'n rhaid i'r gwaith o ddenu a chadw'r gweithlu yma fod yn ymdrech ar y cyd.

Dwi'n galw nawr ar Mabon ap Gwynfor i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd dros dro. A diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl yma y prynhawn yma, yn trafod y cynnig dwi wedi'i roi gerbron. Mae nifer fawr o bobl wedi cyfrannu, sydd yn adlewyrchiad o bwysigrwydd y cynnig ac, o'r diwedd, yn gydnabyddiaeth ac yn werthfawrogiad o rôl hanfodol y gweithlu yma. Mae'r cyfraniadau wedi bod yn sôn am bwysigrwydd podiatryddion, deietegyddion a therapyddion celfyddydau, a'r bobl yma'n cynorthwyo pobl gydag anghenion esgyrnol, er enghraifft, clefyd y siwgr, lleferydd, strôc, yr ysgyfaint, ac iechyd meddwl. Yr ystod yna o waith sydd yn cael ei wneud gan y gweithlu yma, mae'r cyfan wedi cael ei gyffwrdd arno heddiw, felly af i ddim drwy bob un o'ch cyfraniadau chi, dim ond i ddweud, dwi'n meddwl, eu bod nhw yn gyfraniadau pwysig ac rwy'n ddiolchgar amdanyn nhw, a dwi'n siŵr bydd nifer yn gwrando i mewn ac yn gwerthfawrogi yr hyn sydd wedi cael ei ddweud.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly dwi'n gohirio y bleidlais o dan yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

Fe symudwn ni nawr ymlaen i eitem 8, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar benodiadau cyhoeddus. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Mark Isherwood.

Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i’r pwyllgor am eu hadroddiad cynhwysfawr. Mewn cyfnod lle mae hyder y cyhoedd yn ein sefydliadau yn is nag erioed, yn aml am resymau dilys, mae’n hanfodol bod safonau uchel yn cael eu cynnal o ran penodiadau cyhoeddus. Ond yn anffodus, mae'n glir bod y Llywodraeth wedi bod yn hunanfodlon yn y maes hwn. Mae casgliadau'r adroddiad yn feirniadol dros ben, ac yn gwbl haeddiannol felly.

Yn waeth fyth, mae ymatebion gwan y Llywodraeth i argymhellion y pwyllgor yn tanseilio unrhyw gred yn byddant yn dysgu gwersi o fethiannau'r gorffennol, ac mae hyn yn rhan o batrwm mwy eang o oedi diangen, yn enwedig o ran hyrwyddo cynrychiolaeth a phryder am amrywiaeth. Wrth i’r adain dde eithafol ymosod yn ddi-baid ar egwyddorion amrywiaeth a chydraddoldeb i warchod ei statws breintiedig, mae'n fwy pwysig nag erioed ein bod ni yng Nghymru yn dangos esiampl gadarnhaol, yn unol â'n hunaniaeth fel cenedl sy'n croesawu ac yn dathlu'r amrywiaeth, a'r manteision cymdeithasol a diwylliannol ar ddaw ar sail hynny.

Roedd yn dorcalonnus clywed bod y strwythurau i gefnogi pobl anabl ac aelodau o gymunedau ethnig lleiafrifol wedi bod yn annigonol ers tro. Mae'r diffyg cynrychiolaeth yma hefyd yn amlwg yn ddaearyddol, gyda 43 y cant o benodiadau cyhoeddus yn byw mewn codau post CF a NP yn unig. Unwaith eto, gwelwn amcanion da’r Llywodraeth, fel y nodwyd yn Neddf cenedlaethau'r dyfodol, yn methu â chael eu gwireddu mewn canlyniadau ymarferol.

Yn 2020, cyhoeddodd y Llywodraeth ei strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru, ‘Adlewyrchu Cymru wrth Redeg Cymru’. Nod y strategaeth oedd casglu data gan holl aelodau byrddau cyhoeddus i lunio darlun sylfaenol ac i ddatblygu system gadarn i gasglu gwybodaeth am grwpiau gwarchodedig, gan gynnwys cefndir economaidd-gymdeithasol, iaith a lleoliad daearyddol. Ond bum mlynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal heb weld y data hwn. Ac er gwaetha honiad bod hyn yn faes blaenoriaeth, dim ond un adroddiad ar y strategaeth a gafwyd mewn hanner degawd, ac mae'r ymrwymiad i ymgynghori ar dargedau ar gyfer amrywiaeth wedi diflannu’n llwyr. Os mai dyma yw gwerth blaenoriaeth gan y Llywodraeth hon, mae hynny'n warthus; mae pobl Cymru'n haeddu llawer gwell.

Mae hefyd yn bryderus gweld gorgynrychiolaeth o benodiadau sydd wedi datgan gweithgarwch gwleidyddol sylweddol yn y gorffennol. Yn ôl y Comisiynydd Penodiadau Cyhoeddus, roedd bron i chwarter o benodiadau yng Nghymru yn 2020-21 yn cwympo i'r categori yma, o gymharu â llai na 6 y cant yn San Steffan. O ystyried y sylw a'r pryder cyfiawn dros y blynyddoedd diwethaf am wleidyddoli sefydliadau cyhoeddus, gobeithiaf yn fawr y bydd y canfyddiadau hyn yn sbarduno ymateb brys.

Un o'r problemau craidd yw nad oes gennym system benodol yng Nghymru; rydym yn ddibynnol ar fframwaith Lloegr a Chymru unwaith eto, heb wasanaethu buddiannau Cymru yn ddigonol. Fel y nododd yr adroddiad, nid fu Comisiynydd Penodiadau Cyhoeddus yng Nghymru gymaint ag y byddai wedi dymuno. Mae angen i ni felly lunio gweithdrefn benodol gyhoeddus newydd sy'n addas i Gymru, gan edrych ar esiamplau fel yr Alban a Gogledd Iwerddon, lle mae trefniadau penodol i'r wlad yn bodoli. Yn ogystal, mae angen sefydlu ysgol llywodraethiant i Gymru, rhywbeth y mae Plaid Cymru wedi bod yn galw amdano ers tro, i hyfforddi arweinwyr sifil a gwella’r gefnogaeth a’r arweinyddiaeth ar ein byrddau cyhoeddus. Yn bwysicaf oll, mae angen ailgydio yn nodau’r strategaeth, sydd, mewn gwirionedd, wedi cael eu rhoi o’r neilltu gan y Llywodraeth bresennol, gyda’r egni penderfynol sydd wedi bod ar goll hyd yn hyn. Mae amser yn brin ac mae Cymru yn haeddu gwell. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl. Mark.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Eitem 9 heddiw yw dadl Plaid Cymru, fformiwla cyllido i Gymru, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch iawn o allu cyflwyno'r cynnig yma gerbron y Senedd heddiw yma. Mae tegwch yn rhywbeth ddylai fod yn gonglfaen i unrhyw berthynas iach, ac mae'r un peth yn wir am berthynas gyfansoddiadol sydd i fod yn undeb o bartneriaid cyfartal. Felly, mae'r ffaith ein bod ni yma unwaith eto, yn gorfod dal i fyny y tegwch rydym ni wedi bod yn chwilio amdano fo ers gwawr datganoli, yn dweud cymaint, onid ydy hi? Mae'n ddamniol, yn wir, nid yn unig o statws ymylol iawn Cymru yn yr undeb yma o anghydraddoldebau, ond hefyd esgeulustod llwyr gweinyddiaethau olynol San Steffan tuag at ein hanghenion ni. Yn anffodus, mae'r fargen wael mae Cymru'n ei derbyn yn cael ei dangos mewn sawl ffordd wahanol yn y ffaith bod Llywodraethau, un ar ôl y llall, wedi gwrthod datganoli Ystâd y Goron, wedi gwrthod datganoli y system gyfiawnder. Ond mae'r broblem yn cael ei dangos ar ei hamlycaf, dwi'n meddwl y gallwn ni gytuno, yn y trefniadau ariannu sy'n gwneud cam gwag â phobl Cymru flwyddyn ar ôl blwyddyn.

Dros y 12 mis diwethaf, rydyn ni wedi gweld cynnig ar ôl cynnig gan feinciau Plaid Cymru ar gyllido teg i Gymru gan San Steffan yn cael eu gwrthod gan y Llywodraeth yma mewn pleidleisiau, yn rhoi caniatâd i'w penaethiaid nhw yn Llundain i anwybyddu'r achos cryf dros ddiwygio Barnett. Rhywbeth sydd, gadewch i ni gofio, yn rhywbeth sydd â chefnogaeth y Siambr yma, y mwyafrif ohoni hi. Oherwydd y gwir ydy, os nad ydy Llafur yng Nghymru yn cymryd yr achos am gyllido Cymru yn deg o ddifrif yn eu gwaith o ddydd i ddydd, yn gwneud y galwadau ddydd ar ôl dydd, pa reswm sydd gan Lafur yn Llundain i wneud? Felly, tra fy mod i'n falch o weld y Llywodraeth o'r diwedd yn dweud eu bod nhw'n cefnogi ariannu teg i Gymru—a dwi'n gobeithio y byddan nhw'n cefnogi'r cynnig yma heddiw—y gwir ydy, mae amser wedi cael ei golli ac yn dal i gael ei golli, ac mae difrod yn dal i gael ei wneud.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, maen nhw wedi cael cyfleon dro ar ôl tro i brofi gwerth y bartneriaeth mewn grym i Gymru a phrofi dylanwad ar 10 Downing Street trwy roi hyn ar dop eu hagenda, ond y realiti ydy, dro ar ôl tro, maen nhw wedi profi'u parodrwydd i roi plaid o flaen gwlad ar y mater hwn, i beidio siglo'r cwch, ac yn gwneud hynny gan aberthu buddiannau Cymru yn y broses.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Sam Rowlands i gynnig gwelliant 1 yn enw Paul Davies.

Nid mater o ddogma neu ideoleg wleidyddol ydy'r frwydr dros setliad ariannol teg i Gymru, a dydy o ddim chwaith yn fater o ddiwygio cyfansoddiadol sych. Yn ei hanfod, mae'n fater sy'n ymwneud ag iechyd cyhoeddus—nid iechyd cyhoeddus fel cysyniad cyffredinol, ond mater o'r pwys mwyaf yn ymwneud ag iechyd pobl Cymru heddiw. Bob blwyddyn sy'n mynd heibio, mae gwendidau sylfaenol fformiwla Barnett yn dod yn fwyfwy amlwg—mecanwaith a grëwyd heb unrhyw ystyriaeth o anghenion, heb sôn am y galwadau iechyd cynyddol sy'n wynebu Cymru. Mae'n gwbl glir erbyn hyn fod y fformiwla'n hen ffasiwn, yn anhyblyg, ac yn hollol anaddas i ateb anghenion iechyd ein poblogaeth.

Gadewch inni ystyried y newidiadau aruthrol sydd wedi digwydd yn y maes iechyd dros y pedwar degawd a hanner diwethaf—datblygiadau meddygol rhyfeddol, y cynnydd yn yr ymwybyddiaeth o iechyd meddwl, ymgyrchoedd iechyd cyhoeddus mawr, ac, wrth gwrs, pandemig byd-eang a osododd ein gwasanaethau ar brawf yn y modd fwyaf eithriadol. Ac eto, er gwaethaf y newidiadau hyn i gyd, mae ein mecanwaith cyllido wedi aros bron yn union yr un fath dros bum degawd, gan lywio ein cyllid heddiw, ac yn methu'n llwyr ag adlewyrchu'r newidiadau seismig yma. Os mai fformiwla Barnett ydy datrysiad San Steffan i anghenion iechyd pobl Cymru, yna mae'n dangos diffyg dealltwriaeth o Gymru, neu, yn waeth, diffyg diddordeb llwyr.

Mae'r tanfuddsoddi parhaol yn ein seilwaith rheilffyrdd dros ddegawdau yn adlewyrchu’r annhegwch strwythurol sydd wrth galon y setliad ariannol presennol rhwng Cymru a San Steffan. Mae’n dystiolaeth glir o system sydd wedi methu Cymru, dro ar ôl tro. Er i’r Gweinidog trafnidiaeth gyfaddef ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf bod Cymru wedi cael ei thrin yn annheg yn hanesyddol, does dim ymdrech o gwbl wedi dod gan Lafur i unioni'r cam. Dim cynllun, dim ymrwymiad, dim newid. Yn wir, mae’r Llywodraeth San Steffan bresennol yn ymddangos yn benderfynol o wthio annhegwch fformiwla Barnett i’r eithaf, ac yn lle sefyll yn ei herbyn, mae Llafur yng Nghymru wedi bod yn gydweithredol yn eu distawrwydd.

Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, roedd y rhybuddion yno ers tro. Wedi blynyddoedd o alw am ein cyfran deg o gyllid HS2—dros £4 biliwn, yn ôl Ysgrifennydd Gwladol Cymru—fe wnaeth Llafur fynd yn ddistaw wrth i’r etholiad cyffredinol nesáu. Doedd dim protest a dim brwydro dros Gymru. Ac er gwaethaf honiadau’r Prif Weinidog ers hynny ei bod hi’n gwneud yr achos yn gyson dros gyllid HS2, y gwirionedd yw nad yw’r un geiniog wedi cyrraedd Cymru. Dyna drychineb y ffordd goch Gymreig.

Ac fel petai hynny ddim yn ddigon, rydym bellach yn gweld Llafur yn cefnogi cam nesaf yr annhegwch, penderfyniad i ailddynodi prosiect East West Rail, rhwng Rhydychen a Chaergrawnt, fel prosiect Cymru a Lloegr. Dim un modfedd o drac yng Nghymru, ond byddwn ni £360 miliwn allan o’n poced. Mae’n rhyfeddod chwerthinllyd. Hyd yn oed pan oedd y Torïaid yn barod i gydnabod hawl Cymru i’r cyllid, fe wnaeth Llywodraeth Lafur atal y trefniadau. Ac mae’n werth cofio’r geiriau a ddefnyddiwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ychydig fisoedd yn ôl i ddisgrifio’r sefyllfa:

Ond rŵan, rydym yn gweld union yr un annhegwch yn digwydd eto, ac yn lle dicter, rydym wedi cael ymateb diymateb gan y Llywodraeth. Dim un gair o wrthwynebiad. Dim un mymryn o gywilydd. Yn lle hynny, esboniadau Orwelaidd i geisio cyfiawnhau penderfyniad eu partneriaid yn San Steffan. Mae hyn i gyd yn rhan o batrwm gan Lafur, patrwm esgeuluso Cymru, o danbrisio dealltwriaeth pobl Cymru, ac o gydsynio i danfuddsoddiad parhaus yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. A chofiwch, pan ofynnwyd pam nad oedd cyllid HS2 yn dod i Gymru, dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru ei fod oherwydd nad oedd HS2 yn bodoli mwyach. Mae'n well dweud hynny wrth y Gweinidog trafnidiaeth yn San Steffan sydd yn dal i'w ariannu.

Yn ogystal, ceisiodd nifer o Weinidogion bortreadu adolygiad gwariant diweddar fel rhyw fuddugoliaeth enfawr i Gymru, er bod y swm a glustnodwyd i'r mater trafnidiaeth dros ddegawd yn llai na 10 y cant o'r hyn sy'n ddyledus i ni o HS2 yn unig. A phwy sy'n dweud hynny? Nid ni'n unig. Dyma farn canolfan Llywodraethiant Cymru:

Felly, Dirprwy Lywydd, mae'n hen bryd i'r Llywodraeth hon ddweud yn glir: a ydych chi'n cefnogi'r penderfyniadau hyn, ac a ydych chi'n sefyll gyda San Steffan neu gyda phobl Cymru? Oherwydd os ydych chi'n derbyn ailddynodiad East West Rail fel prosiect Cymru a Lloegr, rydych hefyd yn derbyn diffyg cyllid HS2. Ac os ydych chi wir yn credu bod yr adolygiad gwariant yn fuddugoliaeth, yna rydych yn cydnabod yn agored nad oes gobaith i Lafur unioni'r cam hanesyddol hwn yn ein rheilffyrdd. Mae Cymru yn haeddu gwell, mae'n haeddu tegwch, ac mae'n hen bryd i Lafur ddewis: dros Gymru, neu yn ei herbyn hi. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, Mark Drakeford.

Galwaf ar Heledd Fychan i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw? Braf iawn ydy deall y bydd y bleidlais yn debygol o fod yn unfrydol o ran y cynnig hwn, oherwydd mae'n bwysig ein bod ni, ar adegau ac ar faterion o bwys fel hyn, yn medru uno a siarad ag un llais. A gobeithio mai'r neges ddiamwys y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfleu i Lywodraeth San Steffan heddiw, a dros yr wythnosau a misoedd nesaf, ydy hyn: mae Cymru yn haeddu tegwch, ac mae Aelodau Senedd Cymru yn gyfan gwbl unedig o ran mynnu model cyllido newydd i Gymru. Mae honno'n neges glir, a gobeithio y bydd hi'n unfrydol.

Yn amlwg, yr her rŵan i'n Llywodraeth ni ydy sut ydyn ni'n mynd i sicrhau hynny, a hynny ar fyrder. Mi oedd hi'n ddifyr clywed y cyfraniad gan yr Ysgrifennydd Cabinet rŵan yn ein hatgoffa ni o'r hyn fuodd yn safle Llafur yn y gorffennol. Mi wnaeth Rhun ap Iorwerth ein hatgoffa ni o'r hyn ddywedodd ein Prif Weinidog presennol ni mewn ymateb iddo fo ers dod yn Brif Weinidog: 

Wel, fel y dywedoch chi, Ysgrifennydd Cabinet, dydy'r fath beth ddim yn bosib.

A hefyd, os ydyn ni'n edrych hefyd ar gynigion dŷn ni wedi'u rhoi gerbron hyd yn oed yn y flwyddyn ddiwethaf yma, mae'r Llywodraeth wedi pleidleisio yn erbyn gwelliannau dŷn ni wedi'u rhoi gerbron sydd wedi bod yn galw ynglŷn ag adolygiad o'r fformiwla Barnett, ynghyd â newid o ran yr hyn dŷn ni'n gallu ei fenthyg. Felly, mae'n dda ein bod ni'n gorfod ailddatgan a'n bod ni'n gallu bod yn unedig, ond mae'n siomedig bod hyn ddim wedi bod yn gyfan gwbl gyson. Felly, mae'n rhaid inni fod yn glir o ran hynny hefyd.

Os ystyriwch chi fod Llywodraeth Tony Blair wedi llwyddo i gynnal refferendwm a arweiniodd at sefydlu'r Senedd hon, a gweithredu ar ymrwymiad maniffesto bedwar mis wedi etholiad 1997, a bod y Senedd hon wedi agor ddwy flynedd yn ddiweddarach, dwi ddim yn derbyn y ddadl dwi wedi'i chlywed yn gynharach heddiw ei bod hi'n rhesymol nad ydyn ni wedi gweld unrhyw symudiad o ran hyn gan Lywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig o fewn eu blwyddyn gyntaf mewn grym. Mae'n rhaid inni weld gweithredu ac amserlen bendant ar waith.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.

Mae un bleidlais heddiw, ar eitem 7, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21. Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Mabon ap Gwynfor. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 31, roedd 16 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

A dyna ddiwedd ar y pleidleisiau am heddiw. 

Symudaf nawr at y ddadl fer, a galwaf ar Altaf Hussain.